43KhuA24 PDF

SuttantapiÔake KhuddakanikÈye
MahÈniddesapÈÄiyÈ saÑvaÓÓanÈbh|tÈ
Bhadanta-upasenattherena katÈ
SaddhammappajjotikÈ nÈma
MAHŒNIDDESA®®HAKATHŒ
____
Buddhavasse 2552 Marammavasse 1370 AD. 2008

Romanized from Myanmar version published in 1959
© BuddhasÈsana Society
AÔÔhakathÈ Series 43
First published in 2008 by Ministry of Religious Affairs

Yangon, Myanmar
THE PŒ£I ALPHABET
IN BURMESE AND ROMAN CHARACTERS
____
VOWELS
ta tm È Ä £i þÊ Ou OD | {e Mo o
CONSONANTS WITH VOWEL “A”
u ka c kha * ga C gha i ~a
p ca q cha Z ja ps jha Ó Òa
# Ôa X Ôha ! Éa ¡ Éha P Óa
w ta x tha ' da " dha e na
y pa z pha A ba b bha r ma
, ya & ra v la 0 va o sa [ ha V Äa HÑ
VOWELS IN COMBINATION
-m -g = È èd = i èD = Ê -k -K = u -l -L = | a- = e a-m a-g = o
u ka um kÈ ud ki uD kÊ uk ku ul k| au ke aum ko
c kha cg khÈ cd khi cD khÊ ck khu cl kh| ac khe acg kho ...
CONJUNCT-CONSONANTS
uú kka CF ~gha P² ÓÔha "s dhya y’ pla v’ lla
u© kkha pö cca @ ÓÉa "G dhva yÁ pba vs lya
us kya pä ccha PÖ ÓÓa EÅ nta AÇ bbha vS lha
Bud kri ZÆ jja PS Óha EÉ ntva As bya 0S vha
u’ kla Zöß jjha wå tta E¦ ntha jA bra oå sta
uG kva n ÒÒa w¬ ttha E´ nda rÜ mpa ~oå stra
cs khya Í§ Òha wG tva `E´ ndra ræ mpha oé sna
cG khva Íö Òca ws tya E¨ ndha rÁ mba os sya
*¾ gga Íä Òcha Mw tra Eé nna rÇ mbha ó ssa
*¢ ggha ÍÆ Òja '´ dda Es nya r® mma o® sma
*s gya Íöß Òjha '¨ ddha ES nha rs mya oG sva
j* gra ¥ ÔÔa 's dya yÜ ppa rS mha [® hma
uF ~ka | ÔÔha j' dra yæ ppha ,s yya [G hva
cF ~kha × ÉÉa 'G dva ys pya ,S yha V§ Äha
*F ~ga
1 2 3 4 5 6 7 8 9 0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 0
MahÈniddesaÔÔhakathÈ
_____
MÈtikÈ PiÔÔha~ka
GanthÈrambhakathÈ ... ... 1
1. AÔÔhakavagga
1. KÈmasuttaniddesavaÓÓanÈ ... ... 9
2. GuhaÔÔhakasuttaniddesavaÓÓanÈ ... ... 78
3. DuÔÔhaÔÔhakasuttaniddesavaÓÓanÈ ... ... 164
4. SuddhaÔÔhakasuttaniddesavaÓÓanÈ ... ... 185
5. ParamaÔÔhakasuttaniddesavaÓÓanÈ ... ... 207
6. JarÈsuttaniddesavaÓÓanÈ ... ... 213
7. TissametteyyasuttaniddesavaÓÓanÈ ... ... 226
8. Pas|rasuttaniddesavaÓÓanÈ ... ... 245
9. MÈgaÓÉiyasuttaniddesavaÓÓanÈ ... ... 263
10. PurÈbhedasuttaniddesavaÓÓanÈ ... ... 273
11. KalahavivÈdasuttaniddesavaÓÓanÈ ... ... 308
12. C|Äaby|hasuttaniddesavaÓÓanÈ ... ... 316
13. MahÈby|hasuttaniddesavaÓÓanÈ ... ... 320
14. TuvaÔakasuttaniddesavaÓÓanÈ ... ... 326
15. AttadaÓÉasuttaniddesavaÓÓanÈ ... ... 373
16. SÈriputtasuttaniddesavaÓÓanÈ ... ... 386
MahÈniddesaÔÔhakathÈya mÈtikÈ niÔÔhitÈ.

KhuddakanikÈya
MahÈniddesaÔÔhakathÈ
_____
Namo tassa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa.
GanthÈrambhakathÈ
AvijjÈla~giÑ ghÈtento, nandirÈgaÒca m|lato.
BhÈventaÔÔha~gikaÑ maggaÑ, phusi yo amataÑ padaÑ.
PÈpuÓitvÈ Jino bodhiÑ, MigadÈyaÑ vigÈhiya.
DhammacakkaÑ pavattetvÈ, theraÑ KoÓÉaÒÒamÈdito.
AÔÔhÈrasannaÑ koÔÊnaÑ, bodhesi tÈpaso tahiÑ.
VandehaÑ sirasÈ taÒca, sabbasattÈnamuttamaÑ.
TathÈ dhammuttamaÒceva, saÑghaÒcÈpi anuttaraÑ.
SaÑkhittena hi yo vuttaÑ, dhammacakkaÑ vibhÈgaso.
SÈriputto mahÈpaÒÒo, satthukappo jinatrajo.
DhammacakkaÑ vibhÈjetvÈ, MahÈniddesamabravi.
PÈÔho visiÔÔho niddeso, taÑnÈmavisesito1 ca.
TaÑ SÈriputtaÑ JinarÈjaputtaÑ,
TheraÑ dhirÈnekaguÓÈdhivÈsaÑ2.
PaÒÒÈpabhÈvuggatacÈrukittiÑ,
SunÊcavuttiÒca atho namitvÈ.
______________________________________________________________
1. Visesato (SÊ, SyÈ) 2. ThirÈnekaguÓÈbhirÈmaÑ (SÊ, SyÈ)
2 KhuddakanikÈya
KhamÈdayÈdiyuttena, yuttamuttÈdivÈdinÈ.
Bahussutena therena, devena abhiyÈcito.
MahÈvihÈravÈsÊnaÑ, sajjhÈyamhi patiÔÔhito.
GahetabbaÑ gahetvÈna, porÈÓesu vinicchayaÑ.
Avokkamento1 samayaÑ sakaÒca,
AnÈmasanto samayaÑ paraÒca.
PubbopadesaÔÔhakathÈnayaÒca,
YathÈnur|paÑ upasaÑharanto.
©ÈÓappabhedÈvahanassa tassa,
YogÊhi nekehi nisevitassa.
AtthaÑ apubbaÑ anuvaÓÓayanto,
SuttaÒca yuttiÑ ca anukkamento2.
ŒrabhissaÑ samÈsena, MahÈniddesavaÓÓanaÑ.
SaddhammabahumÈnena, nÈttukkaÑsanakamyatÈ.
VakkhÈmahaÑ AÔÔhakathaÑ janassa,
HitÈya saddhammaciraÔÔhitatthaÑ.
Sakkacca saddhammapajotikaÑ taÑ,
SuÓÈtha dhÈretha ca sÈdhu santoti.
Tattha “pÈÔho visiÔÔho niddeso, taÑnÈmavisesito cÈ”ti vuttattÈ duvidho
pÈÔho byaÒjanapÈÔho atthapÈÔho ca. Tesu byaÒjanapÈÔho
akkharapadabyaÒjana-ÈkÈraniruttiniddesavasena chabbidho. AtthapÈÔho
sa~kÈsana pakÈsana vivaraÓa vibhajana uttÈnÊkaraÓa paÒÒattivasena
chabbidho. Tattha tÊsu dvÈresu parisuddhapayogabhÈvena
visuddhakaruÓÈnaÑ cittena pavattitadesanÈ vÈcÈhi akathitattÈ adesitattÈ
akkharamiti saÒÒitÈ, taÑ pÈrÈyanikabrÈhmaÓÈnaÑ manasÈ
pucchitapaÒhÈnaÑ vasena BhagavatÈ ratanaghare nisÊditvÈ
sammasitapaÔÔhÈnamahÈpakaraÓavasena ca akkharaÑ nÈmÈti gahetabbaÑ.
______________________________________________________________
1. Avokkamanto (SÊ, SyÈ) 2. Avokkamanto (SÊ, SyÈ)
MahÈniddesaÔÔhakathÈ 3
Atha vÈ aparipuÓÓaÑ padaÑ akkharamiti gahetabbaÑ

“saÔÔhivassasahassÈnÊ”ti evamÈdÊsu1 viya. Ettha hi sakÈra nakÈra sokÈrÈdÊni
akkharamiti, ekakkharaÑ vÈ padaÑ akkharamiti eke. “YÈyaÑ taÓhÈ
ponobhavikÈ2”ti evamÈdÊsu3 vibhatyantaÑ atthajotakaÑ akkharapiÓÉaÑ
padaÑ. “NÈmaÒca r|paÒcÈ”ti evamÈdÊsu4 bahu-akkherehi yuttaÑ padaÑ
nÈma. SaÑkhittena vuttaÑ padaÑ vibhÈveti. Padena abhihitaÑ byaÒjayati
byattaÑ pÈkaÔaÑ karotÊti byaÒjanaÑ, vÈkyameva. “CattÈro iddhipÈdÈ”ti
sa~khepena kathitamatthaÑ “katame cattÈro? Idha bhikkhave bhikkhu
chandasamÈdhipadhÈnasa~khÈrasamannÈgataÑ iddhipÈdaÑ bhÈveti. Viriya.
Citta. VÊmaÑsasamÈdhipadhÈnasa~khÈrasamannÈgataÑ iddhipÈtaÑ
bhÈvetÊ”ti-ÈdÊsu5 pÈkaÔakaraÓabhÈvena byaÒjanaÑ nÈma.
ByaÒjanavibhÈgapakÈso ÈkÈro. “Tattha katamo chando? Yo chando
chandikatÈ kattukamyatÈ”ti evamÈdÊsu6 kathitabyaÒjanaÑ anekavidhena
vibhÈgakaraÓaÑ ÈkÈro nÈma. ŒkÈrÈbhihitassa nibbacanaÑ nirutti. “Phasso
vedanÈ”ti evamÈdÊsu7 ÈkÈrena kathitaÑ “phusatÊti phasso. VediyatÊti
vedanÈ”ti nÊharitvÈ vacanaÑ nirutti nÈma. NibbacanavitthÈro nissesato
desoti niddeso, vediyatÊti vedanÈti nibbacanaladdhapadaÑ “sukhÈ dukkhÈ
adukkhamasukhÈ, sukhayatÊti sukhÈ, dukkhayatÊti dukkhÈ, neva dukkhayati
na sukhayatÊti adukkhamasukhÈ”ti atthavitthÈro niravasesena kathitattÈ
niddeso nÈma.
EvaÑ chabbidhÈni byaÒjanapadÈni jÈnitvÈ ca chasu atthapadesu
sa~khepato kÈsanÈ dÊpanÈ sa~kÈsanÈ, “maÒÒamÈno kho bhikkhu bandho
mÈrassa amaÒÒamÈno mutto pÈpimato”ti evamÈdÊsu sa~khepena atthadÊpanÈ
sa~kÈsanÈ nÈma. Eso pana thero “Buddhena BhagavatÈ evaÑ sa~khepaÑ
katvÈ vuttamatthaÑ ‘aÒÒÈtaÑ BhagavÈ, aÒÒÈtaÑ SugatÈ’ti” kathetuÑ
samattho paÔivijjhi.
______________________________________________________________
1. Khu 2. 216; Khu 5. 100; Khu 10. 156 piÔÔhesu.
2. PonobbhavikÈ (Ka), PaÔisaÑ-®Ôha 1. 146 piÔÔhe passitabbaÑ.
3. Vi 3. 15; Abhi 2. 106; Ma 3. 293; Khu 9. 330 piÔÔhesu.
4. Abhi 1. 14; Khu 1. 414; Khu 7. 213; Khu 8. 33; Khu 10. 61 piÔÔhesu.
5. Abhi 2. 225; SaÑ 3. 222; DÊ 3. 185; AÑ 1. 579 piÔÔhesu.
6. Abhi 2. 225 piÔÔhe. 7. Abhi 1. 17 piÔÔhe.
4 KhuddakanikÈya
Upari vattabbamatthaÑ Èdito kÈsanÈ dÊpanÈ pakÈsanÈ, “sabbaÑ

bhikkhave Èdittan”ti evamÈdÊsu1 pacchÈ kathitabbamatthaÑ
paÔhamavacanena dÊpanÈ pakÈsanÈ nÈma. EvaÑ paÔhamaÑ dÊpitaÑ atthaÑ
puna pÈkaÔaÑ katvÈ dÊpanena “kiÒca bhikkhave sabbaÑ ÈdittaÑ? CakkhuÑ
bhikkhave ÈdittaÑ, r|pÈ ÈdittÈ”ti evamÈdÊsu1 kathitesu “tikkhindriyo
sa~khepena vuttaÑ paÔivijjhatÊ”ti kathitattÈ dve atthapadÈni tikkhindriyassa
upakÈravasena vuttÈni.
Sa~khittassa vitthÈrÈbhidhÈnaÑ sakiÑ vuttassa ca punapi abhidhÈnaÑ
vivaraÓaÑ, “kusalÈ dhammÈ”ti2 sa~khepena nikkhittassa “katame dhammÈ
kusalÈ? YasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittaÑ uppannaÑ hotÊ”ti2
niddesavasena vitthÈraÓaÑ vitthÈravasena puna kathanaÑ vivaraÓaÑ nÈma.
TaÑ vibhÈgakaraÓaÑ vibhajanaÑ, “yasmiÑ samaye”ti2 vivarite kusale
dhamme “tasmiÑ samaye phasso hoti, vedanÈ hotÊ”ti2 vibhÈgakaraÓaÑ
vibhajanaÑ nÈma. Vivarassa vitthÈrÈbhidhÈnena vibhattassa ca
upamÈbhidhÈnena paÔipÈdanaÑ uttÈnÊkaraÓaÑ, vivaraÓena vivaritatthassa
“katamo tasmiÑ samaye phasso hoti? Yo tasmiÑ samaye phasso phusanÈ
samphusanÈ”ti3 ativivaritvÈ kathanaÒca vibhajanena vibhattassa “seyyathÈpi
bhikkhave gÈvÊ niccammÈ, evameva khvÈhaÑ bhikkhave phassÈhÈro
daÔÔhabboti vadÈmÊ”ti4 evamÈdi-upamÈkathanaÒca uttÈnÊkaraÓaÑ nÈma.
DhammaÑ suÓantÈnaÑ dhammadesanena cittassa anekavidhena somanassa-
uppÈdanaÒca atikhiÓabuddhÊnaÑ anekavidhena ÒÈÓassa
tikhiÓabhÈvakaraÓaÒca paÒÒatti nÈma, tesaÑ suÓantÈnaÑ taÑcittatosanena
taÑcittanisÈmanena ca paÒÒÈyatÊti paÒÒatti. Tattha BhagavÈ akkharehi
sa~kÈsayati, padehi pakÈsayati, byaÒjanehi vivarati, ÈkÈrehi vibhajati,
niruttÊhi uttÈnÊkaroti, niddesehi paÒÒÈpayatÊti. KiÑ vuttaÑ hoti–BuddhÈ
Bhagavanto ekacce veneyye ekasmiÑ desane akkharehi atthasa~kÈsanaÑ
karonti -pa- niddesehi atthapaÒÒÈpanaÑ karontÊti ayamettha adhippÈyo.
Atha vÈ akkharehi sa~kÈsayitvÈ padehi pakÈsayati, byaÒjanehi vivaritvÈ
ÈkÈrehi vibhajati, niruttÊhi uttÈnÊkatvÈ niddesehi
______________________________________________________________
1. Vi 3. 44; SaÑ 2. 25 piÔÔhesu. 2. Abhi 1. 17 piÔÔhe.
3. Abhi 1. 18 piÔÔhe. 4. SaÑ 1. 323 piÔÔhe.
paÒÒÈpayati. KiÑ vuttaÑ hoti–evar|pena dhammadesanena ekaccesu

ÔhÈnesu ekaccÈnaÑ veneyyÈnaÑ vinayatÊti.
Atha vÈ akkharehi ugghÈÔayitvÈ padehi pakÈsento vinayati
ugghaÔitaÒÒuÑ, byaÒjanehi vivaritvÈ ÈkÈrehi vibhajanto vinayati
vipaÒcitaÒÒuÑ, niruttÊhi uttÈnÊkatvÈ niddesehi paÒÒÈpento vinayati neyyaÑ.
Iti veneyyavasenapi yojetabbameva.
Atthato panettha katamo byaÒjanapÈÔho, katamo atthapÈÔhoti?
BuddhÈnaÑ BhagavantÈnaÑ dhammaÑ desentonaÑ yo atthÈvagamako
saviÒÒattikasaddo, so byaÒjanapÈÔho. Yo tena abhisametabbo
lakkhaÓarasÈdisahito dhammo, so atthapÈÔhoti veditabbo. Punapi
sandhÈyabhÈsito byaÒjanabhÈsito sÈvasesapÈÔho anavasesapÈÔho nÊto neyyoti
chabbidho pÈÔho. Tattha anekatthavattÈ1 sandhÈyabhÈsito “mÈtaraÑ pitaraÑ
hantvÈ, rÈjÈno dve ca khattiye”ti evamÈdi2. EkatthavattÈ byaÒjanabhÈsito
“manopubba~gamÈ dhammÈ”ti evamÈdi3. SÈvaseso “sabbaÑ bhikkhave
Èdittan”ti evamÈdi4. ViparÊto anavaseso “sabbe dhammÈ sabbÈkÈrena
Buddhassa Bhagavato ÒÈÓamukhe ÈpÈthaÑ ÈgacchantÊ”ti evamÈdi5. YathÈ
vacanaÑ, tathÈ avagantabbo nÊto “aniccaÑ dukkhaÑ anattÈ”ti evamÈdi.
YuttiyÈ anussaritabbo neyyo “ekapuggalo bhikkhave”ti evamÈdi6.
Attho pana anekappakÈro pÈÔhattho sabhÈvattho ÒÈyattho pÈÔhÈnar|po
napÈÔhÈnur|po sÈvasesattho niravasesattho nÊtattho neyyattho iccÈdi. Tattha
yo appassatthassa ÒÈpanatthamuccÈriyate, so pÈÔhattho “sÈtthaÑ
sabyaÒjanan”ti-ÈdÊsu viya7. R|pÈr|padhammÈnaÑ
lakkhaÓarasÈdisabhÈvattho “sammÈdiÔÔhiÑ bhÈvetÊ”ti-ÈdÊsu8 viya. Yo
ÒÈyamÈno hitÈya saÑvattati, so ÒÈtuÑ arahatÊti ÒÈyattho “atthavÈdÊ
dhammavÈdÊ”ti-ÈdÊsu9 viya. YathÈpÈÔhaÑ bhÈsito pÈÔhÈnar|po
______________________________________________________________
1. Anekatthamatto (SÊ) 2. Khu 1. 55 piÔÔhe Dhammapade.
3. Khu 1. 13; Khu 10. 107, 112, 184 piÔÔhesu.
4. Vi 3. 44; SaÑ 2. 251 piÔÔhesu. 5. Khu 7. 277; Khu 8. 175; Khu 9. 375 piÔÔhesu.
6. AÑ 1. 21 piÔÔhe. 7. Vi 1. 1; DÊ 1. 59 piÔÔhesu.
8. Abhi 2. 245; SaÑ 3. 3 piÔÔhesu. 9. DÊ 1. 4, 60; DÊ 3. 142; Ma 1. 335 piÔÔhesu.
6 KhuddakanikÈya
“cakkhu bhikkhave purÈÓakamman”ti1 BhagavatÈ vuttaÑ. TasmÈ

cakkhumapi kammanti. ByaÒjanacchÈyÈya atthaÑ paÔibÈhayamÈnena vutto
attho napÈÔhÈnar|po, so pÈÔhato ananuÒÒÈto akatapaÔikkhepo viyutto. So ca
sa~gahetabbampi asa~gahetvÈ, parivajjetabbampi vÈ kiÒci aparivajjetvÈ
parisesaÑ katvÈ vutto sÈvasesattho “cakkhuÑ ca paÔicca r|pe ca uppajjati
cakkhuviÒÒÈÓaÑ2. Sabbe tasanti daÓÉassa, sabbe bhÈyanti maccuno”ti-
ÈdÊsu3 viya. ViparÊto niravasesattho “sandhÈvitaÑ saÑsaritaÑ mamaÒceva
tumhÈkaÒca4. Tatra bhikkhave ko mantÈ ko saddhÈtÈ -pa- aÒÒatra
diÔÔhapadehÊ”ti-ÈdÊsu5 viya. Saddavaseneva veditabbo nÊtattho “r|pÈ saddÈ
rasÈ gandhÈ, phoÔÔhabbÈ ca manoramÈ”ti-ÈdÊsu6 viya. Sammutivasena
veditabbo neyyattho “cattÈrome bhikkhave valÈhak|pamÈ puggalÈ”ti-ÈdÊsu7
viya. Evamidha pÈÔhaÒca atthaÒca vivaritvÈ Ôhito asaÑhÊro bhavati
paravÈdÊhi dÊgharattaÑ titthavÈsena.
Iti asaÑhÊrabhÈvena yÈva ÈgamÈdhigamasampadaÑ, tÈva vattuÑ
sakkoti. Sa~khepavitthÈranayena hetudÈharaÓÈdÊhi avabodhayituÑ samattho.
EvaÑvidho attÈnaÒca paraÒca sodhetuÑ samatthabhÈvena
dussÊlyadiÔÔhimalavirahitattÈ suci. DussÊlo hi attÈnaÑ upahanati, tena
nÈdeyyavÈco ca bhavati sabyohÈramÈno8 idha niccÈturo vejjova9. DuddiÔÔhi
paraÑ upahanati10, nÈvassayo ca bhavati vÈÄagahÈkulo11 iva kamalasaÓÉo.
Ubhayavipanno pana sabbathÈpi anupÈsanÊyo bhavati g|thagatamiva
chavÈlÈtaÑ g|thagato viya ca kaÓhasappo. Ubhayasampanno pana
sabbathÈpi upÈsanÊyo sevitabbo ca viÒÒ|hi, nirupaddavo iva ratanÈkaro,
evaÑbh|to evaÑamaccharo ahÊnÈcariyamuÔÔhi. Sutta suttÈnuloma
ÈcariyavÈda-attanomatisa~khÈtÈnaÒca catunnaÑ apariccÈgÊ, tesaÑ vasena
byÈkhyÈto12.
“EkaÑsavacanaÑ ekaÑ, vibhajjavacanaÑ padaÑ.
TatiyaÑ paÔipuccheyya, catutthaÑ pana ÔhÈpaye”ti.
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 346 piÔÔhe. 2. SaÑ 2. 261; Khu 7. 213 piÔÔhesu.
3. Khu 1. 32 piÔÔhe Dhammapade. 4. DÊ 2. 77; Vi 3. 325; Khu 10. 144 piÔÔhesu.
5. AÑ 2. 476 piÔÔhe. 6. SaÑ 1. 113, 132; Vi 3. 28 piÔÔhesu.
7. AÑ 1. 416, 417 piÔÔhesu. 8. ApattÈhÈracÈro (Ka)
9. DhenicchÈturo vacchova (SÊ, SyÈ, Ka)
10. DuddiÔÔhi panattÈnaÑ upahanati (SÊ, Ka)
11. BÈÄhagahÈkulo (Ka) 12. ByÈkhyÈtÈ (Ka)
EtesaÑ vÈ apariccÈgÊ, tato eva sot|naÑ hite niyuttattÈ nesaÑ

avabodhanaÑ pati akilÈsu bhavatÊti. Œha cettha–
“PÈÔhatthavidasaÑhÊro, vattÈ suci amaccharo.

CatunnaÑ apariccÈgÊ, desakassa hitÈnvito”ti.
Ettha desakassÈti desako assa, bhaveyyÈti attho. HitÈnvitoti hite

anugato hitacitto, so eso sucittÈ piyo, catunnaÑ apariccÈgittÈ garu,
asaÑhÊrattÈ bhÈvanÊyo, desakattÈ vattÈ, hitÈnvitattÈ vacanakkhamo,
pÈÔhatthavidattÈ gambhÊrakathaÑ kattÈ, amaccharattÈ na cÈÔÔhÈne niyojako
iti–
“Piyo garu bhÈvanÊyo, vattÈ ca vacanakkhamo.

GambhÊraÒca kathaÑ kattÈ, no cÈÔÔhÈne niyojako”ti1.
Abhihito desako so, tÈva dÈni abhidhÊyate.
Tattha dhammagaruttÈ2 kathaÑ na paribhavati, ÈcariyagaruttÈ kathikaÑ

na paribhavati, saddhÈpaÒÒÈdiguÓapaÔimaÓÉitattÈ attÈnaÑ na paribhavati,
asaÔhÈmÈyÈvittÈ3 amatÈbhimukhattÈ ca avikkhittacitto bhavati, sumedhattÈ
yoniso manasi karotÊti. VuttaÑ hetaÑ–
“PaÒcahi bhikkhave dhammehi samannÈgato suÓanto saddhammaÑ

bhabbo niyÈmaÑ okkamituÑ kusalesu dhammesu sammattaÑ.
Katamehi paÒcahi, na kathaÑ paribhoti, na kathikaÑ paribhoti, na
attÈnaÑ paribhoti, avikkhittacitto dhammaÑ suÓÈti ekaggacitto, yoniso
manasi karotÊ”ti4.
TaÑlakkhaÓappattattÈ bhÈvanaÑ5 bhajatÊti. Œha cettha–
“DhammÈcariyagaru saddhÈ-paÒÒÈdiguÓamaÓÉito.
AsaÔhÈ’mÈyÈvikassa, sumedho amatÈbhimukho”6 iti vattÈ ca sotÈ ca.
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 422; Khu 10. 142; Khu 11. 356 piÔÔhesu. 2. CatudhammagaruttÈ (SÊ, SyÈ)
3. AsaÔhÈmÈyÈcittattÈ (Ka) 4. AÑ 2. 154 piÔÔhe. 5. BhÈjanaÑ bhavati (Ka)
6. AsaÔÔhÈ’mÈyo sotÈ’ssa, sumedho amatÈmukho. (VajÊrabuddhi)
8 KhuddakanikÈya
EvaÑ vuttappakÈraÑ byaÒjanaÒca atthaÒca dassetvÈ idÈni yo ati-aggaÑ

katvÈ kathitattÈ mahÈsamuddamahÈpathavÊ viya mahÈ ca so niddeso cÈti
MahÈniddeso, taÑ MahÈniddesaÑ vaÓÓayissÈmi.
TadetaÑ MahÈniddesaÑ atthasampannaÑ byaÒjanasampannaÑ
gambhÊraÑ gambhÊratthaÑ lokuttarappakÈsakaÑ suÒÒatappaÔisaÑyuttaÑ
paÔipattimaggaphalavisesasÈdhanaÑ paÔipattipaÔipakkhapaÔisedhanaÑ
yogÈvacarÈnaÑ ÒÈÓavararatanÈkarabh|taÑ dhammakathikÈnaÑ
dhammakathÈvilÈsavisesahetubh|taÑ saÑsÈrabhÊrukÈnaÑ
dukkhanissaraÓatadupÈyadassanena assÈsajananatthaÑ
tappaÔipakkhanÈsanatthaÒca gambhÊratthÈnaÒca anekesaÑ suttantapadÈnaÑ
atthavivaraÓena sujanahadayaparitosajananatthaÑ TathÈgatena ArahatÈ
SammÈsambuddhena sabbattha appaÔihatasabbaÒÒutaÒÒÈÓa-
mahÈdÊpobhÈsena1 sakalajanavitthatamahÈkaruÓÈsinehena
veneyyajanahadayagatakilesandhakÈravidhamanatthaÑ samujjalitassa
saddhammamahÈpadÊpassa tadadhippÈyavikÈsanasinehaparisekena
paÒcavassasahassamaticirasamujjalanamicchatÈ lokÈnukampakena
Satthukappena DhammarÈjassa DhammasenÈpatinÈ ÈyasmatÈ
SÈriputtattherena bhÈsitaÑ sutvÈ ÈyasmÈ Œnando paÔhamamahÈsa~gÊtikÈle
yathÈsutameva sa~gahaÑ Èropesi.
So panesa VinayapiÔakaÑ SuttantapiÔakaÑ AbhidhammapiÔakanti tÊsu
piÔakesu suttantapiÔakapariyÈpanno, DÊghanikÈyo MajjhimanikÈyo
SaÑyuttanikÈyo A~guttaranikÈyo KhuddakanikÈyoti paÒcasu MahÈnikÈyesu
KhuddakamahÈnikÈyapariyÈpanno, SuttaÑ GeyyaÑ VeyyÈkaraÓaÑ GÈthÈ
UdÈnaÑ ItivuttakaÑ JÈtakaÑ AbbhutadhammaÑ Vedallanti navasu
SatthusÈsana~gesu yathÈsambhavaÑ gÈtha~gaveyyÈkaraÓa~gadvaya-
sa~gahito.
“DvÈsÊti Buddhato gaÓhiÑ, dvesahassÈni bhikkhuto.
CaturÈsÊti sahassÈni, ye me dhammÈ pavattino”ti2–
DhammabhaÓÉÈgÈrikattherena paÒcasu ÔhÈnesu etadaggaÑ Èropitena
paÔiÒÒÈtÈnaÑ caturÈsÊtiyÈ dhammakkhandhasahassÈnaÑ bhikkhuto gahitesu
dvÊsu dhammakkhandhasahassesu anekasatadhammakkhandhasa~gahito.
Tassa dve vaggÈ AÔÔhakavaggo PÈrÈyanavaggo3 KhaggavisÈÓasuttaÒca,
ekekasmiÑ vagge soÄasa soÄasa katvÈ KhaggavisÈÓasuttaÒcÈti tettiÑsa
suttÈni
______________________________________________________________
1. ©ÈÓobhÈsena (Ka) 2. Khu 2. 347 piÔÔhe. 3. PÈrÈyanikavaggo (SÊ, SyÈ)
KÈmasuttÈdikhaggavisÈÓasuttapariyosÈnÈni. EvaÑ anekadhÈ vavatthÈpitassa

imassa MahÈniddesassa anupubbapadatthavaÓÓanaÑ karissÈmi. AyaÒhi
MahÈniddeso pÈÔhato atthato ca uddisantena niddisantena ca sakkaccaÑ
uddisitabbo niddisitabbo ca, uggaÓhantenÈpi sakkaccaÑ uggaÓhitabbo
dhÈretabbo ca, taÑ kissa hetu? GambhÊrattÈ imassa MahÈniddesassa
lokahitÈya loke ciraÔÔhitatthanti.
_____
1. AÔÔhakavagga
1. KÈmasuttaniddesavaÓÓanÈ
Tattha KÈmasuttaÑ Èdi. Tasmimpi “kÈmaÑ kÈmayamÈnassÈ”ti gÈthÈ
Èdi. SÈ uddesaniddesapaÔiniddesavasena tidhÈ ÔhitÈ. “KÈmaÑ
kÈmayamÈnassÈ”ti evamÈdi uddeso. “KÈmÈti uddÈnato dve kÈmÈ
vatthukÈmÈ ca kilesakÈmÈ cÈ”ti niddeso. “Katame vatthukÈmÈ, manÈpikÈ
r|pÈ”ti evamÈdi paÔiniddeso.
1. Tattha kÈmanti manÈpiyar|pÈditebh|makadhammasa~khÈtaÑ1

vatthukÈmaÑ. KÈmayamÈnassÈti icchamÈnassa. Tassa cetaÑ samijjhatÊti
tassa kÈmayamÈnassa sattassa taÑ kÈmasa~khÈtaÑ vatthu samijjhati ce, sace
so taÑ labhatÊti vuttaÑ hoti. AddhÈ pÊtimano hotÊti ekaÑsaÑ tuÔÔhacitto
hoti. LaddhÈti labhitvÈ. Maccoti satto. YadicchatÊti yaÑ icchati. IdaÑ pana
sa~khepato padatthasambandhamattameva, vitthÈro pana upari PÈÄiyaÑ
Ègatanayeneva veditabbo. YathÈ ca imasmiÑ, evaÑ ito paraÑ sabbesupÊti.
KÈmÈti uddisitabbapadaÑ. UddÈnatoti niddisitabbapadaÑ. UddÈnatoti
vaggavasena “macchuddÈnaÑ kineyyÈ”ti2ÈdÊsu viya. Atha vÈ upar|pari
dÈnato uddÈnaÑ, uddhaÑ uddhaÑ sodhanato byavadÈnaÔÔhena vodÈnaÑ
viya. VitthÈrakaraÓabhÈvena vÈ. KÈmÈ iti pÈÔhasesaÑ katvÈ vattabbaÑ.
Dveti
______________________________________________________________
1. ...tebh|mika... (SyÈ) 2. “PaccÈdÈnaÑ kiÓeyyÈ”ti (SÊ)
10 KhuddakanikÈya
gaÓanaparicchedo, na ekaÑ, na tayo. VatthukÈmÈ cÈti

manÈpiyar|pÈdivatthukÈmÈ ca. UpatÈpanaÔÔhena vibÈdhanaÔÔhena ca
kilesakÈmÈ ca. Tesu vatthukÈmo pariÒÒeyyo, kilesakÈmo pahÈtabbo. Tattha
vatthukÈmo kilesakÈmena patthayitabboti kÈmÊyatÊti kÈmo. KilesakÈmo
vatthukÈmÈnaÑ paccÈsÊsanassa kÈraÓabhÈvena kÈmÊyate anenÈti kÈmo.
Tattha r|pÈdikkhandhe sa~gahito vatthukÈmo, sa~khÈrakkhandhe sa~gahito
kilesakÈmo. Chahi viÒÒÈÓehi vijÈnitabbo vatthukÈmo, manoviÒÒÈÓena
jÈnitabbo kilesakÈmo. KilesÈnaÑ patiÔÔhaÔÔhena kÈraÓaÔÔhena
ÈrammaÓaÔÔhena ca vatthukÈmo.
“Nete kÈmÈ yÈni citrÈni loke,
Sa~kapparÈgo purisassa kÈmo.
TiÔÔhanti citrÈni tatheva loke,
Athettha dhÊrÈ vinayanti chandan”ti1.
NandamÈÓavaka2 SoreyyaseÔÔhiputtÈdÊnaÑ3 vatth|ni cettha nidassanaÑ.
KilesakÈmo tÈpanaÔÔhena bÈdhanaÔÔhena ca sayaÑ kÈmetÊti kÈmo. Vuttampi
cetaÑ “ratto kho brÈhmaÓa rÈgena abhibh|to pariyÈdinnacitto
attabyÈbÈdhÈyapi ceteti, parabyÈbÈdhÈyapi ceteti, ubhayabyÈbÈdhÈyapi
cetetÊ”ti4 ca “ratto kho brÈhmaÓa pÈÓampi hanati, adinnampi Èdiyati,
paradÈrampi gacchati, musÈpi bhaÓatÊ”ti4 ca evamÈdi nidassanaÑ.
Tameva paÔiniddesavasena vitthÈretvÈ vattukÈmo “katame
vatthukÈmÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha katameti kathetukamyatÈpucchÈ. PaÒcavidhÈ
hi pucchÈ, tÈsaÑ vibhÈgo upari PÈÄiyaÑyeva Èvi bhavissati. TÈsu ayaÑ
kathetukamyatÈpucchÈ. Tattha manÈpikÈti manaÑ appÈyanti vaddhentÊti
manÈpÈ, manÈpÈ eva manÈpikÈ. R|pÈti kammacitta-utu-
ÈhÈrasamuÔÔhÈnavasena catusamuÔÔhÈnikÈ r|pÈrammaÓÈ r|payantÊti r|pÈ,
vaÓÓavikÈraÑ ÈpajjamÈnÈ hadaya~gatabhÈvaÑ pakÈsentÊti attho.
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 359 piÔÔhe.
2. Khu 1. 23 piÔÔhe Dhammapade. Dhammapada-®Ôha 1. 311.
3. Khu 1. 19 piÔÔhe Dhammapade. 4. AÑ 1. 156 piÔÔhe.
Tattha kenaÔÔhena r|panti? RuppanaÔÔhena. VuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ–

“KiÒca bhikkhave r|paÑ vadetha? RuppatÊti kho bhikkhave tasmÈ
‘r|pan’ti vuccati. Kena ruppati? SÊtenapi ruppati, uÓhenapi ruppati,
jighacchÈyapi ruppati, pipÈsÈyapi ruppati,
ÉaÑsamakasavÈtÈtapasarÊsapasamphassenapi ruppati. RuppatÊti kho
bhikkhave tasmÈ ‘r|pan’ti vuccatÊ”ti1.
Tattha ruppatÊti kuppati ghaÔÔÊyati pÊÄÊyati, bhijjatÊti attho. SÊtena tÈva
ruppanaÑ Lokantarikaniraye pÈkaÔaÑ. MahiÑsakaraÔÔhÈdÊsupi
himapÈtasÊtalesu padesesu etaÑ pÈkaÔameva. Tattha hi sattÈ sÊtena
bhinnachinnasarÊrÈ jÊvitakkhayampi pÈpuÓanti.
UÓhena ruppanaÑ AvÊcimahÈniraye pÈkaÔaÑ. Tattha hi tattÈya
lohapathaviyÈ nipajjÈpetvÈ paÒcavidhabandhanÈdikaraÓakÈle sattÈ
mahÈdukkhaÑ anubhavanti.
JighacchÈya ruppanaÑ pettivisaye ceva dubbhikkhakÈle ca pÈkaÔaÑ.
PettivisayasmiÑ hi sattÈ dve tÊÓi BuddhantarÈni kiÒcideva ÈmisaÑ hatthena
gahetvÈ mukhe pakkhipantÈ nÈma na honti, anto-udaraÑ Èdittasusirarukkho
viya hoti. Dubbhikkhe kaÒjikamattampi alabhitvÈ maraÓasattÈnaÑ pamÈÓaÑ
natthi.
PipÈsÈya ruppanaÑ kÈlakaÒjikÈdÊsu pÈkaÔaÑ. Tattha hi sattÈ dve tÊÓi
BuddhantarÈni hadayatemanamattaÑ vÈ jivhÈtemanamattaÑ vÈ
udakabindumpi laddhuÑ na sakkonti. “PÈnÊyaÑ pivissÈmÈ”ti nadiÑ
gatÈnaÑ jalaÑ vÈlukÈtalaÑ sampajjati. MahÈsamuddaÑ pakkhantÈnampi2
samuddo piÔÔhipÈsÈÓoyeva hoti. Te sussantÈ balavadukkhapÊÄitÈ viravanti3.
aÑsÈdÊhi ruppannaÑ ÉaÑsamakkhikÈdibahulesu padesesu pÈkaÔaÑ. TaÑ
pana “katamaÑ taÑ r|paÑ? SanidassanaÑ sappaÔighan”ti-ÈdinÈ nayena
abhidhamme4 vitthÈritameva.
SappantÊti saddÈ5, udÈharÊyantÊti attho. Utucittavasena dvisamuÔÔhÈnikÈ
saddÈ. GandhayantÊti gandhÈ, attano vatth|ni s|cayantÊti attho. Rasanti te
sattÈti rasÈ, assÈdentÊti attho. PhusÊyantÊti
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 71 piÔÔhe. 2. PakkhandÈnampi (Ka) 3. Vicaranti (Ka)
4. Abhi 1. 171, 172 piÔÔhÈdÊsu. 5. SaddÊyantÊti saddÈ (SÊ, SyÈ)
12 KhuddakanikÈya
phoÔÔhabbÈ, ete gandhÈdayo catusamuÔÔhÈnikÈva. TesaÑ vibhÈgo

abhidhamme1 vitthÈritoyeva.
TamevatthaÑ vitthÈravasena dassento “attharaÓÈ pÈvuraÓÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha attharitvÈ nipajjÊyantÊti attharaÓÈ. SarÊraÑ veÔhetvÈ pÈrupÊyantÊti
pÈvuraÓÈ. AntojÈtÈdayo cattÈro dÈsÊ ca dÈso ca dÈsidÈsÈ. KhettaÑ nÈma
yasmiÑ pubbaÓÓaÑ ruhati. Vatthu nÈma yasmiÑ aparaÓÓaÑ ruhati. Yattha
vÈ ubhayampi ruhati, taÑ khettaÑ. TadatthÈya katabh|mibhÈgo vatthu.
KhettavatthusÊsena cettha vÈpÊtaÄÈkÈdÊnipi sa~gahitÈni. HiraÒÒanti
kahÈpaÓo. SuvaÓÓanti jÈtar|paÑ. TesaÑ gahaÓena lohamÈsako jatumÈsako
dÈrumÈsakoti sabbepi sa~gahaÑ gacchanti. GÈmanigamarÈjadhÈniyoti
ekakuÔikÈdi gÈmo. ŒpaÓayutto nigamo. Ekassa raÒÒo ÈÓÈpavattiÔÔhÈnaÑ
rÈjadhÈnÊ. RaÔÔhanti janapadekadesaÑ. Janapadoti KÈsikosalÈdijanapado.
Kosoti catubbidho koso hatthÊ asso ratho patti. KoÔÔhÈgÈranti tividhaÑ
koÔÔhÈgÈraÑ dhanakoÔÔhÈgÈraÑ dhaÒÒakoÔÔhÈgÈraÑ vatthakoÔÔhÈgÈraÑ.
YaÑ kiÒcÊti anavasesapariyÈdÈnavacanaÑ. RajanÊyanti raÒjetuÑ
yuttaÔÔhena.
Ito paraÑ tikavasena dassetuÑ atÊtattika-ajjhattattikahÊnattika-
okÈsattikasaÑyogattika2 kÈmÈvacarattikavasena chattike Èha. Tattha
atÊtattike tÈva attano sabhÈvaÑ uppÈdÈdikkhaÓaÑ vÈ patvÈ atikkantÈti atÊtÈ.
Tadubhayampi na ÈgatÈti anÈgatÈ. TaÑ taÑ kÈraÓaÑ paÔicca uppannÈti
paccuppannÈ. IdaÑ bhavena paricchannaÑ. PaÔisandhito hi paÔÔhÈya
atÊtabhavesu nibbattÈ anantarabhave vÈ nibbattÈ hontu
kappakoÔisatasahassamatthake vÈ, sabbe atÊtÈyeva nÈma. Cutito paÔÔhÈya
anÈgatabhavesu nibbattanakÈ kÈmÈ anantarabhave vÈ nibbattantu
kappakoÔisatasahassamatthake vÈ, sabbe anÈgatÈyeva nÈma. CutipaÔisandhi-
antare pavattÈ kÈmÈ paccuppannÈ nÈma.
Ajjhattattike “EvaÑ pavattamÈnÈ mayaÑ attÈti gahaÓaÑ gamissÈmÈ”ti
iminÈ viya adhippÈyena attÈnaÑ adhikÈraÑ katvÈ pavattÈ attano
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 165 piÔÔhÈdÊsu. 2. Payogattika (SÊ, SyÈ)
santÈne pavattÈ pÈÔipuggalikÈ kÈmÈ ajjhattÈ kÈmÈ nÈma. Tato bahibh|tÈ

pana indriyabaddhÈ vÈ anindriyabaddhÈ vÈ bahiddhÈ nÈma. TatiyapadaÑ
tadubhayavasena vuttaÑ.
HÊnattike hÊnÈti lÈmakÈ. MajjhimÈti hÊnapaÓÊtÈnaÑ majjhe bhavÈti
majjhimÈ. AvasesÈ uttamaÔÔhena paÓÊtÈ. Api ca upÈdÈyupÈdÈya
hÊnamajjhimapaÓÊtatÈ veditabbÈ. NerayikÈnaÑ hi kÈmÈ koÔippattÈ hÊnÈ
nÈma. Te upÈdÈya tiracchÈnesu nÈgasupaÓÓÈnaÑ kÈmÈ paÓÊtÈ nÈma.
SesatiracchÈnagatÈnaÑ kÈmÈ majjhimÈ nÈma. Tesampi kÈmÈ hÊnÈ. Te
upÈdÈya mahesakkhapetÈnaÑ kÈmÈ paÓÊtÈ nÈma. AvasesÈnaÑ kÈmÈ
majjhimÈ nÈma. Tesampi hÊnÈ. Te upÈdÈya jÈnapadÈnaÑ kÈmÈ paÓÊtÈ nÈma.
PaccantavÈsÊnaÑ kÈmÈ majjhimÈ nÈma. Tesampi hÊnÈ. Te upÈdÈya
gÈmabhojakÈnaÑ kÈmÈ paÓÊtÈ nÈma. TesaÑ paricÈrikÈnaÑ kÈmÈ majjhimÈ
nÈma. Tesampi hÊnÈ. Te upÈdÈya janapadasÈmikÈnaÑ kÈmÈ paÓÊtÈ nÈma.
TesaÑ paricÈrikÈnaÑ kÈmÈ majjhimÈ nÈma. Tesampi hÊnÈ. Te upÈdÈya
padesarÈj|naÑ kÈmÈ paÓÊtÈ nÈma. TesaÑ amaccÈnaÑ kÈmÈ majjhimÈ nÈma.
Tesampi hÊnÈ. Te upÈdÈya cakkavattiraÒÒo kÈmÈ paÓÊtÈ nÈma. Tassa
amaccÈnaÑ kÈmÈ majjhimÈ nÈma. Tassapi hÊnÈ. Te upÈdÈya
bhummadevÈnaÑ kÈmÈ paÓÊtÈ nÈma. TesaÑ paricÈrikÈnaÑ devÈnaÑ kÈmÈ
majjhimÈ nÈma. Tesampi hÊnÈ. Te upÈdÈya cÈtumahÈrÈjikÈnaÑ devÈnaÑ
kÈmÈ paÓÊtÈti-ÈdinÈ nayena yÈva akaniÔÔhadevÈnaÑ kÈmÈ matthakappattÈ
paÓÊtÈ nÈma. EvaÑ upÈdÈyupÈdÈya hÊnamajjhimapaÓÊtatÈ veditabbÈ.
OkÈsattike ÈpÈyikÈ kÈmÈti avaÉÉhisa~khÈtesu apagata-ayesu cat|su
apÈyesu nibbattakÈmÈ ÈpÈyikÈ. Manussesu nibbattakÈmÈ mÈnusikÈ. Devesu
nibbattakÈmÈ dibbÈ.
SaÑyogattike paccupaÔÔhitÈnaÑ kÈmÈnaÑ paribhuÒjanato ÔhapetvÈ
nerayike sesa-apÈyasattÈnaÑ manussÈnaÑ CÈtumahÈrÈjike deve upÈdÈya
yÈva TusitakÈyikÈnaÒca devÈnaÑ kÈmÈ paccupaÔÔhitÈ kÈmÈ nÈma.
PakatipaÔiyattÈrammaÓato atirekena ramitukÈmatÈkÈle yathÈrucitaÑ
ÈrammaÓaÑ nimminitvÈ nimminitvÈ ramantÊti NimmÈnaratÊnaÑ devÈnaÑ
kÈmÈ nimmitÈ kÈmÈ nÈma. Attano ajjhÈsayaÑ ÒatvÈ parehi nimmite
14 KhuddakanikÈya
ÈrammaÓe sevantÊti ParanimmitavasavattÊnaÑ kÈmÈ paranimmitÈ kÈmÈ

nÈma. PariggahitÈti “mayhaÑ etan”ti gahitÈ kÈmÈ. ApariggahitÈti tathÈ
apariggahitÈ uttarakurukÈnaÑ kÈmÈ. MamÈyitÈti taÓhÈvasena “mama etan”ti
gahitÈ. AmamÈyitÈti vuttapaÔipakkhÈ.
Sabbepi kÈmÈvacarÈ dhammÈti “heÔÔhato AvÊcinirayaÑ pariyantaÑ
karitvÈ”ti-ÈdinÈ1 nayena vuttesu kÈmÈvacaradhammesu pariyÈpannÈ.
TatrÈyaÑ vacanattho–uddÈnato dve kÈmÈ vatthukÈmo ca kilesakÈmo cÈti.
Tattha kilesakÈmo atthato chandarÈgo. VatthukÈmo tebh|makaÑ vaÔÔaÑ.
KilesakÈmo cettha kÈmetÊti kÈmo. Itaro kÈmÊyatÊti. YasmiÑ pana padese
duvidhopeso kÈmo pavattivasena avacarati, so catunnaÑ apÈyÈnaÑ
manussÈnaÑ channaÒca devalokÈnaÑ vasena ekÈdasavidho padeso kÈmo
ettha avacaratÊti kÈmÈvacaro. Tattha pariyÈpannadhamme sandhÈya
“sabbepi kÈmÈvacarÈ dhammÈ”ti vuttaÑ. Attano sabhÈvaÑ dhÈrentÊti
dhammÈ. R|pÈvacarÈ dhammÈti “heÔÔhato brÈhmalokaÑ pariyantaÑ karitvÈ
uparito AkaniÔÔhe deve antokaritvÈ”ti-ÈdinÈ2 nayena vuttÈnaÑ
r|pÈvacaradhammÈnaÑ vasena sabbepi dhammÈ r|pÈvacarÈ. Ar|pÈvacarÈ
dhammÈti “heÔÔhato ŒkÈsÈnaÒcÈyatanupage deve pariyantaÑ karitvÈ uparito
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanupage deve antokaritvÈ”ti-ÈdinÈ3 nayena vuttÈ
sabbepi ar|pÈvacarÈ dhammÈ. Tattha r|pe avacarantÊti r|pÈvacarÈ. Ar|pe
avacarantÊti ar|pÈvacarÈ. TaÓhÈvatthukÈti patiÔÔhaÔÔhena kÈraÓaÔÔhena ca
taÓhÈya vatthubh|tÈ. TaÓhÈrammaÓÈti taÓhÈpavattivasena taÓhÈya
ÈrammaÓabh|tÈ. KÈmanÊyaÔÔhenÈti paccÈsÊsitabbaÔÔhena. RajanÊyaÔÔhenÈti
raÒjetuÑ yuttaÔÔhena. MadanÊyaÔÔhenÈti kulamadÈdimadaÑ
uppÈdanÊyaÔÔhena.
Tattha “katame vatthukÈmÈ manÈpikÈ r|pÈ”ti-ÈdiÑ katvÈ “yaÑ kiÒci
rajanÊyaÑ vatth|”ti pariyosÈnaÑ saviÒÒÈÓaka-aviÒÒÈÓakavasena vuttaÑ.
AvasesaÑ ekacatukkÈdikachattikanti veditabbaÑ.
EvaÑ vatthukÈmaÑ dassetvÈ kilesakÈmaÑ dassetuÑ “katame
kilesakÈmÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha chandoti dubbalarÈgo. RÈgoti tato
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 253 piÔÔhe. 2. Abhi 1. 253 piÔÔhe. 3. Abhi 1. 254 piÔÔhe.
balavataro. Upari tayopi rÈgÈ imehi balavatarÈ. KÈmes|ti paÒcasu

kÈmaguÓesu. KÈmacchandoti kÈmasa~khÈto chando, na
kattukamyatÈchando, na dhammacchando. KÈmanavasena rajjanavasena ca
kÈmoyeva rÈgo kÈmarÈgo. KÈmanavasena nandanavasena ca kÈmoyeva
nandÊ kÈmanandÊ. EvaÑ sabbattha kÈmatthaÑ viditvÈ taÓhÈyanaÔÔhena
kÈmataÓhÈ. SinehanaÔÔhena kÈmasneho. PariÉayhanaÔÔhena kÈmapariÄÈho.
MucchanaÔÔhena kÈmamucchÈ. GilitvÈ pariniÔÔhÈpanaÔÔhena kÈmajjhosÈnaÑ.
VaÔÔasmiÑ oghehi1 osÊdÈpetÊti kÈmogho. VaÔÔasmiÑ yojetÊti kÈmayogo.
DaÄhavasena taÓhÈdiÔÔhiggahaÓaÑ upÈdÈnaÑ. CittaÑ nÊvarati
pariyonandhatÊti nÊvaraÓaÑ.
Addasanti addakkhiÑ. KÈmÈti ÈlapanaÑ. Teti tava. M|lanti patiÔÔhaÑ.
Sa~kappÈti parikappena. Na taÑ sa~kappayissÈmÊti taÑ parikappanaÑ na
karissÈmi. Na hohisÊti na bhavissasi.
IcchamÈnassÈti paccÈsÊsantassa. SÈdiyamÈnassÈti assÈdiyamÈnassa.
PatthayamÈnassÈti patthanaÑ uppÈdentassa. PihayamÈnassÈti pÈpuÓituÑ
icchaÑ uppÈdentassa. AbhijappamÈnassÈti taÓhÈvasena tittiÑ
uppÈdentassa2. Atha vÈ abhivadantassa.
Khattiyassa vÈti-Èdi catujjÈtivasena vuttaÑ. GahaÔÔhassa vÈ pabbajitassa
vÈti li~gavasena vuttaÑ. Devassa vÈ manussassa vÈti upapattivasena vuttaÑ.
IjjhatÊti nipphajjati. SamijjhatÊti sammÈ nipphajjati, ijjhati
visesar|papaÔilÈbhavasena. Labhati dassanÊyar|papaÔilÈbhavasena.
PaÔilabhati pasÈdanÊyar|papaÔilÈbhavasena. Adhigacchati
saÓÔhÈnar|papaÔilÈbhavasena. Vindati chavippasÈdar|papaÔilÈbhavasena.
Atha vÈ puÒÒamahattena ijjhati. JÈtimahattena labhati. Issariyamahattena
paÔilabhati. Sukhamahattena adhigacchati. Sampattimahattena vindatÊti.
EkaÑsavacananti ekakoÔÔhÈsavacanaÑ. “EkaÑsaÑ cÊvaraÑ katvÈ3,
ekaÑsabyÈkaraÓÊyo paÒho”ti-ÈdÊsu4 viya anekaÑsagahaÓapaÔikkhepo.
NissaÑsayavacananti saÑsayavirahitavacanaÑ, sandehapaÔikkhepavacananti
attho. Nikka~khÈvacananti “kathamidaÑ kathamidan”ti
ka~khÈpaÔikkhepavacanaÑ. Advejjhavacananti dvidhÈ-
______________________________________________________________
1. Ogheti (SÊ) 2. Na uppÈdentassa (Ka)
3. Vi 1. 224, 238, 295 piÔÔhÈdÊsu. 4. DÊ 3. 192; AÑ 1. 355 piÔÔhesu.
16 KhuddakanikÈya
bhÈvaÑ dvejjhaÑ, taÑabhÈvena advejjhavacanaÑ. DvidhÈbhÈvavirahitaÑ

“advejjhavacanÈ BuddhÈ”ti-ÈdÊsu1 viya vimatipaÔikkhepo.
AdveÄhakavacananti dvihadayÈbhÈvena adveÄhakaÑ. “ItihÈsa, itihÈsÈ”ti
dveÄhakapaÔikkhepavacanaÑ. Nirogavacananti ekasmiÑ atthe dve na
yujjantÊti niyogavacanaÑ dvidhÈpathapaÔikkhepo. AÒÒattha pana “niyogÈ
anÈgatÈrammaÓÈ natthÊ”ti ÈgataÑ. AppaÓÓakavacananti palÈsarahitaÑ
sÈravacanaÑ aviraddhakÈraÓaÑ “apaÓÓakaÑ ÔhÈnameke”ti-ÈdÊsu viya2,
apaÓÓakamaÓi viya sappatiÔÔhavacanaÑ. AvatthÈpanavacanametanti etaÑ
vacanaÑ otaritvÈ patiÔÔhitaÑ santiÔÔhÈpanaÑ ÔhapanaÑ.
YÈni imasmiÑ MahÈniddese vibhattiÑ ÈropitÈni padÈni, tÈni vibhattiÑ
gacchantÈni tÊhi kÈraÓehi vibhattiÑ gacchanti, nÈnÈ hontÈni cat|hi kÈraÓehi
nÈnÈ bhavanti. AparadÊpanÈ panettha dve ÔhÈnÈni gacchanti. KathaÑ? TÈni
hi byaÒjanavasena upasaggavasena atthavasena vÈti imehi tÊhi kÈraÓehi
vibhattiÑ gacchanti. Tattha “kodho kujjhanÈ kujjhitattaÑ, doso dussanÈ
dussitattan”ti3 evaÑ byaÒjanavasena vibhattigamanaÑ veditabbaÑ. Tattha
hi ekova kodho byaÒjanavasena evaÑ vibhattiÑ labhati. “ijjhati samijjhati
labhati paÔilabhati gacchati adhigacchatÊ”ti evaÑ pana upasaggavasena
vibhattigamanaÑ veditabbaÑ. “PaÓÉiccaÑ kosallaÑ nepuÒÒaÑ vebhabyÈ
cintÈ upaparikkhÈ”ti4 evaÑ atthavasena vibhattigamanaÑ veditabbaÑ.
Tesu pÊtipadaniddese tÈva imÈ tisso vibhattiyo labbhanti. PÊti
pÈmojjanti hi byaÒjanavasena vibhattigamanaÑ hoti. ŒmodanÈ pamodanÈ
pahÈsoti upasaggavasena. Vitti tuÔÔhi odagyaÑ attamanatÈti atthavasena.
IminÈ nayena sabbapadaniddesesu vibhattigamanaÑ veditabbaÑ.
NÈnÈ hontÈnipi nÈmanÈnattena lakkhaÓanÈnattena kiccanÈnattena
paÔikkhepanÈnattenÈti imehi cat|hi kÈraÓehi nÈnÈ honti. Tattha “katamo
tasmiÑ samaye byÈpÈdo hoti? Yo tasmiÑ samaye doso dussanÈ”ti5 ettha
byÈpÈdoti vÈ dosoti vÈ dvepi ete kodho eva, nÈmena pana nÈnattaÑ gatÈti
evaÑ nÈmanÈnattena nÈnattaÑ veditabbaÑ.
______________________________________________________________
1. Khu 5. 315 piÔÔhe. 2. Khu 5. 1 piÔÔhe. 3. Abhi 1. 216 piÔÔhe.
4. Abhi 1. 19 piÔÔhÈdÊsu. 5. Abhi 1. 216 piÔÔhe.
RÈsaÔÔhena ca paÒcahi khandhÈ ekova khandho hoti. Ettha pana r|paÑ

ruppanalakkhaÓaÑ, vedanÈ vedayitalakkhaÓÈ, saÒÒÈ saÒjÈnanalakkhaÓÈ,
cetanÈ cetayitalakkhaÓÈ, viÒÒÈÓaÑ vijÈnanalakkhaÓanti iminÈ
lakkhaÓanÈnattena paÒcakkhandhÈ honti. EvaÑ lakkhaÓanÈnattena nÈnattaÑ
veditabbaÑ.
“CattÈro sammappadhÈnÈ–idha bhikkhu anuppannÈnaÑ pÈpakÈnaÑ
akusalÈnaÑ dhammÈnaÑ anuppÈdÈya -pa- cittaÑ paggaÓhÈti padahatÊ”ti1
ekameva vÊriyaÑ kiccanÈnattena cat|su ÔhÈnesu ÈgataÑ. EvaÑ
kiccanÈnattena nÈnattaÑ veditabbaÑ.
“CattÈro asaddhammÈ kodhagarutÈ, na saddhammagarutÈ,
makkhagarutÈ, na saddhammagarutÈ, lÈbhagarutÈ, na saddhammagarutÈ,
sakkÈragarutÈ, na saddhammagarutÈ”ti evamÈdÊsu2 pana
paÔikkhepanÈnattena nÈnattaÑ veditabbaÑ.
ImÈni pana cattÈri nÈnattÈni na pÊtiyÈyeva labbhanti, sabbesupi
yathÈlÈbhavasena labbhanti. PÊtiyÈ hi pÊtÊti nÈmaÑ, cittassa cittanti nÈmaÑ.
PÊti ca pharaÓalakkhaÓÈ, vedanÈ vedayitalakkhaÓÈ, saÒÒÈ
saÒjÈnanalakkhaÓÈ, cetanÈ cetayitalakkhaÓÈ, viÒÒÈÓaÑ vijÈnanalakkhaÓaÑ.
TathÈ pÊti pharaÓakiccÈ, vedanÈ anubhavanakiccÈ, saÒÒÈ
saÒjÈnanakiccÈ, cetanÈ cetayitakiccÈ, viÒÒÈÓaÑ vijÈnanakiccanti evaÑ
kiccanÈnattena nÈnattaÑ veditabbaÑ. PaÔikkhepanÈnattaÑ pÊtipade natthi.
AlobhÈdiniddese pana “alobho alubbhanÈ alubbhitattan”ti-ÈdinÈ3
nayena labbhatÊti evaÑ paÔikkhepanÈnattena nÈnattaÑ veditabbaÑ. EvaÑ
sabbapadaniddesesu labbhamÈnavasena catubbidhampi nÈnattaÑ
veditabbaÑ.
AparadÊpanÈ pana padatthuti vÈ hoti daÄhÊkammaÑ vÈti evaÑ dve
ÔhÈnÈni gacchati. YaÔÔhikoÔiyÈ uppÊÄentena viya hi sakimeva “pÊtÊ”ti vutte
etaÑ padaÑ phullitamaÓÉitavibh|sitaÑ nÈma na hoti, punappunaÑ
byaÒjanavasena, upasaggavasena, atthavasena “pÊti pÈmojjaÑ ÈmodanÈ
pamodanÈ hÈso pahÈso vittÊ”ti4 vutte phullitamaÓÉitavibh|sitaÑ nÈma hoti.
YathÈ hi daharakumÈraÑ nahÈpetvÈ manoramaÑ vatthaÑ paridahÈpetvÈ
pupphÈni piÄandhÈpetvÈ akkhÊni aÒjetvÈ athassa nalÈÔe
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 216; DÊ 2. 250 piÔÔhÈdÊsu. 2. AÑ 1. 356 piÔÔhe.
18 KhuddakanikÈya
ekameva manosilÈbinduÑ kareyya, na tassa ettÈvatÈ cittatilako nÈma hoti,

nÈnÈvaÓÓehi pana parivÈretvÈ bind|su katesu cittatilako nÈma hoti. EvaÑ
sampadamidaÑ veditabbaÑ. AyaÑ padatthuti nÈma.
ByaÒjanavasena pana upasaggavasena atthavasena ca punappunaÑ
bhaÓanameva daÄhÊkammaÑ nÈma. YathÈ hi “Èvuso”ti vÈ “bhante”ti vÈ
“yakkho”ti vÈ “sappo”ti vÈ vutte daÄhÊkammaÑ nÈma na hoti, “Èvuso Èvuso,
bhante bhante, yakkho yakkho, sappo sappo”ti vutte pana daÄhÊkammaÑ
nÈma hoti, evameva sakiÑdeva yaÔÔhikoÔiyÈ uppÊÄentena viya “pÊtÊ”ti
vuttamatte daÄhÊkammaÑ nÈma na hoti, punappunaÑ byaÒjanavasena
upasaggavasena atthavasena “pÊti pÈmojjaÑ ÈmodanÈ pamodanÈ hÈso
pahÈso vittÊ”ti vutteyeva daÄhÊkammaÑ nÈma hotÊti evaÑ aparadÊpanÈ dve
ÔhÈnÈni gacchati. EtissÈpi vasena labbhamÈnakapadaniddesesu sabbattha
attho veditabbo.
Tattha pÊnayatÊti pÊti. SÈ sampiyÈyanalakkhaÓÈ, kÈyacittapÊÓanarasÈ,
pharaÓarasÈ vÈ, odagyapaccupaÔÔhÈnÈ. YÈ paÒcakÈmaguÓapaÔisaÒÒuttÈti yÈ
r|pÈdipaÒcakÈmakoÔÔhÈsapaÔisaÑyuttÈ pÊti, sÈ pÊnayatÊti pÊti, idaÑ
sabhÈvapadaÑ. Pamuditassa bhÈvo pÈmojjaÑ. ŒmodanÈkÈro ÈmodanÈ.
PamodanÈkÈro pamodanÈ. YathÈ vÈ bhesajjÈnaÑ vÈ telÈnaÑ vÈ
uÓhodakasÊtodakÈnaÑ vÈ ekato karaÓaÑ “modanÈ”ti vuccati, evamayampi
pÊtidhammÈnaÑ ekato karaÓena modanÈ. Upasaggavasena pana maÓÉetvÈ
“ÈmodanÈ pamodanÈ”ti vuttÈ.
HÈsetÊti hÈso. PahÈsetÊti pahÈso, haÔÔhapahaÔÔhÈkÈrÈnametaÑ
adhivacanaÑ. VittÊti vittaÑ, dhanassetaÑ nÈmaÑ. AyaÑ pana
somanassapaccayattÈ vittisarikkhatÈya vitti. YathÈ hi dhanino dhanaÑ
paÔicca somanassaÑ uppajjati, evaÑ pÊtimatopi pÊtiÑ paÔicca somanassaÑ
uppajjati. TasmÈ “vittÊ”ti vuttÈ. TuÔÔhÊti sabhÈvasaÓÔhitÈya pÊtiyÈ etaÑ nÈma.
PÊtimÈ pana puggalo kÈyacittÈnaÑ uggatattÈ abbhuggatattÈ “udaggo”ti
vuccati, udaggassa bhÈvo odagyaÑ.
Attano manatÈ attamanatÈ. Anabhiraddhassa hi mano
dukkhapadaÔÔhÈnattÈ na attano mano nÈma hoti, abhiraddhassa
sukhapadaÔÔhÈnattÈ
attano mano nÈma hoti, iti attano manatÈ attamanatÈ, sakamanatÈ,

sakamanassa bhÈvoti attho. SÈ pana yasmÈ na aÒÒassa kassaci attano
manatÈ, cittasseva panesÈ bhÈvo cetasiko dhammo, tasmÈ “attamanatÈ
cittassÈ”ti vuttÈ.
CittavicittatÈya cittaÑ. ŒrammaÓaÑ minamÈnaÑ jÈnÈtÊti mano.
MÈnasanti mano eva, “antalikkhacaro pÈso, yvÈyaÑ carati mÈnaso”ti1 hi
ettha pana sampayuttakadhammo “mÈnaso”ti vutto.
“KathaÑ hi BhagavÈ, tuyhaÑ, sÈvako sÈsane rato.
AppattamÈnaso sekkho2, kÈlaÑkayirÈ jane sutÈ”ti3–
ettha arahattaÑ “mÈnasan”ti vuttaÑ. Idha pana mano eva mÈnasaÑ,
byaÒjanavasena hetaÑ padaÑ vaÉÉhitaÑ.
Hadayanti cittaÑ. “CittaÑ vÈ te khipissÈmi, hadayaÑ vÈ te
phÈlessÈmÊ”ti4 ettha uro “hadayan”ti vuttaÑ. “HadayÈ hadayaÑ maÒÒe
aÒÒÈya tacchatÊ”ti5 ettha cittaÑ. “VakkaÑ hadayan”ti6 ettha hadayavatthu.
Idha pana cittameva abbhantaraÔÔhena “hadayan”ti vuttaÑ. Tameva
parisuddhaÔÔhena paÓÉaraÑ, bhava~gaÑ sandhÈyetaÑ vuttaÑ. YathÈha
“pabhassaramidaÑ bhikkhave cittaÑ, taÒca kho Ègantukehi upakkilesehi
upakkiliÔÔhan”ti7. Tato nikkhantattÈ pana akusalampi Ga~gÈya nikkhantÈ
nadÊ Ga~gÈ viya godhÈvarito nikkhantÈ godhÈvarÊ viya ca “paÓÉaran”tveva
vuttaÑ.
Mano manÈyatananti idha pana manoggahaÓaÑ manasseva
ÈyatanabhÈvadÊpanatthaÑ. TenetaÑ dÊpeti “nayidaÑ devÈyatanaÑ viya
manassa ÈyatanattÈ manÈyatanaÑ, atha kho mano eva ÈyatanaÑ
manÈyatanan”ti. Tattha nivÈsaÔhÈnaÔÔhena ÈkaraÔÔhena
samosaraÓaÔhÈnaÔÔhena saÒjÈtidesaÔÔhena kÈraÓaÔÔhena ca ÈyatanaÑ
veditabbaÑ. TathÈ hi loke “issarÈyatanaÑ, vÈsudevÈyatanan”ti-ÈdÊsu
nivÈsaÔÔhÈnaÑ “Èyatanan”ti vuccati. “SuvaÓÓÈyatanaÑ, rajatÈyatanan’ti-
ÈdÊsu Èkaro. SÈsane pana “manorame Èyatane, sevanti naÑ viha~gamÈ”ti-
ÈdÊsu8 samosaraÓaÔÔhÈnaÑ.
______________________________________________________________
1. Vi 3. 28; SaÑ 1. 113 piÔÔhesu. 2. Sekho (SÊ)
3. SaÑ 1. 122 piÔÔhe. 4. Khu 1. 306; SaÑ 1. 209, 216 piÔÔhesu.
5. Ma 1. 38 piÔÔhe. 6. Khu 1. 2; DÊ 2. 233; Ma 1. 72 piÔÔhÈdÊsu.
7. AÑ 1. 9 piÔÔhe. 8. AÑ 2. 36 piÔÔhe.
20 KhuddakanikÈya
“DakkhiÓÈpatho gunnaÑ Èyatanan”ti-ÈdÊsu saÒjÈtideso. “Tatra tatreva

sakkhibhabbataÑ pÈpuÓÈti sati sati-Èyatane”ti-ÈdÊsu1 kÈraÓaÑ. Idha pana
saÒjÈtidesaÔÔhena, samosaraÓathÈnaÔÔhena, kÈraÓaÔÔhenÈti tidhÈpi vattati.
PhassÈdayo hi dhammÈ ettha saÒjÈyantÊti saÒjÈtidesaÔÔhenapi etaÑ
ÈyatanaÑ. BahiddhÈ r|pa sadda gandha rasa phoÔÔhabbÈ
ÈrammaÓabhÈvenettha osarantÊti samosaraÓaÔhÈnaÔÔhenapi ÈyatanaÑ.
PhassÈdÊnaÑ pana sahajÈtÈdipaccayaÔÔhena kÈraÓattÈ kÈraÓaÔÔhenapi
Èyatananti veditabbaÑ. Tadeva mananalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti
indriyaÑ, mano eva indriyaÑ manindriyaÑ.
VijÈnÈtÊti viÒÒÈÓaÑ. ViÒÒÈÓameva khandho viÒÒÈÓakkhandho. Tassa
rÈsi-Èdivasena attho veditabbo. “MahÈ-udakakkhandhotveva sa~khaÑ
gacchatÊ”ti2 ettha hi rÈsaÔÔhena khandho vutto. “SÊlakkhandho
samÈdhikkhandho”ti-ÈdÊsu3 guÓaÔÔhena. “AddasÈ kho BhagavÈ mahantaÑ
dÈrukkhandhan”ti4 ettha paÓÓattimattaÔÔhena. Idha pana ruÄhito khandho
vutto. RÈsaÔÔhena hi viÒÒÈÓakkhandhassa ekadeso ekaÑ viÒÒÈÓaÑ. TasmÈ
yathÈ rukkhassa ekadesaÑ chindanto “rukkhaÑ chindatÊ”ti vuccati, evameva
viÒÒÈÓakkhandhassa ekadesabh|taÑ ekampi viÒÒÈÓaÑ r|Ähito
“viÒÒÈÓakkhandho”ti vuttaÑ.
TajjÈ manoviÒÒÈÓadhÈt|ti tesaÑ phassÈdÊnaÑ dhammÈnaÑ
anucchavikÈ manoviÒÒÈÓadhÈtu. ImasmiÒhi pade ekameva cittaÑ
minanaÔÔhena mano. VijÈnanaÔÔhena viÒÒÈÓaÑ. SabhÈvaÔÔhena nissattaÔÔhena
vÈ dhÈt|ti tÊhi nÈmehi vuttaÑ. Sahagatoti avijahito. SahajÈtoti saddhiÑ
niggato. SaÑsaÔÔhoti saÑsaggo hutvÈ Ôhito. Sampayuttoti samaÑ pakÈrehi
yutto. Katamehi pakÈrehÊti? EkuppÈdÈdÊhi. Natthi keci dhammÈ kehici
dhammehi sampayuttÈti. ŒmantÈ5. Iti hi imassa paÒhassa paÔikkhepe “nanu
atthi keci dhammÈ kehici dhammehi sahagatÈ sahajÈtÈ saÑsaÔÔhÈ ekuppÈdÈ
ekanirodhÈ ekavatthukÈ ekÈrammaÓÈ”ti5 evaÑ ekuppÈdatÈdÊnaÑ vasena
sampayogattho vutto. Iti imehi
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 256; 259; AÑ 2. 14; Ma 3. 138 piÔÔhÈdÊsu. 2. AÑ 1. 366 piÔÔhe.
3. DÊ 3. 236 piÔÔhe. 4. SaÑ 2. 386, 388 piÔÔhesu. 5. Abhi 4. 252 piÔÔhe.
ekuppÈdatÈdÊhi samaÑ pakÈrehi yutto sampayutto. EkuppÈdoti ekato

uppanno, na vinÈti attho. Ekanirodhoti ekato nirodho. Ekavatthukoti
hadayavatthuvasena ekavatthuko. EkÈrammaÓoti r|pÈdivasena ekÈrammaÓo.
Ettha sahagatasaddo tabbhÈve, vokiÓÓe, ÈrammaÓe, nissaye, saÑsaÔÔheti
paÒcasu atthesu dissati Jinavacane. “YÈyaÑ taÓhÈ ponobhavikÈ
nandirÈgasahagatÈ”ti1 ettha tabbhÈve veditabbo, nandirÈgabh|tÈti attho. “YÈ
bhikkhave vÊmaÑsÈ kosajjasahagatÈ kosajjasampayuttÈ”ti2 ettha vokiÓÓe,
antarantarÈ uppajjamÈnena kosajjena vokiÓÓÈti ayamettha attho. “LÈbhÊ hoti
r|pasahagatÈnaÑ vÈ samÈpattÊnaÑ ar|pasahagatÈnaÑ vÈ samÈpattÊnan”ti3
ettha ÈrammaÓe, r|pÈrammaÓÈnaÑ ar|pÈrammaÓÈnanti attho.
“AÔÔhikasaÒÒÈsahagataÑ satisambojjha~gaÑ bhÈvetÊ”ti4 ettha nissaye,
aÔÔhikasaÒÒaÑ nissÈya aÔÔhikasaÒÒaÑ bhÈvetvÈ paÔiladdhanti attho. “IdaÑ
sukhaÑ imÈya pÊtiyÈ sahagataÑ hoti sahajÈtaÑ sampayuttan”ti5 ettha
saÑsaÔÔhe, saÑmissanti attho. Imasmimpi ÔhÈne saÑsaÔÔhe Ègato.
SahajÈtasaddo “sahajÈtaÑ purejÈtaÑ pacchÈjÈtan”ti6 ettha viya sahajÈte.
SaÑsaÔÔhasaddo “gihÊhi saÑsaÔÔho”ti ca, “evaÑ saÑsaÔÔho bhante”ti7 cÈti
evamÈdÊsu saÑsagge. “Kise th|le vivajjetvÈ saÑsaÔÔhÈ yojitÈ hayÈ”ti8 ettha
sadise.
“PucimandaparivÈro, ambo te DadhivÈhana.
M|laÑ m|lena saÑsaÔÔhaÑ, sÈkhÈ sÈkhÈ nisevare”ti9–
ettha upacite. “CittasaÑsaÔÔhÈ dhammÈ”ti10 ettha cittasampayuttadhamme.
Idha pana yo phalappadÈne aviyogadhammo11 vinibbhogaÑ akatvÈ
ekuppÈdÈdidhammo hutvÈ “sampayutto”ti vuccati. TaÑvisayo. Atha vÈ
“sahagato”ti vatvÈ pacchato pacchato Ègatasuttena viya so na hotÊti
______________________________________________________________
1. Vi 3. 15; Abhi 2. 160; Ma 3. 293; SaÑ 3. 369; Khu 9. 330 piÔÔhÈdÊsu.
2. SaÑ 3. 244 piÔÔhe. 3. Abhi 3. 114 piÔÔhe.
4. SaÑ 3. 113 piÔÔhe. 5. Abhi 2. 268 piÔÔhe.
6. PaÔÔhÈna 1. 161. piÔÔhe. 7. SaÑ 2. 10 piÔÔhe.
8. Khu 6. 154 piÔÔhe. 9. Khu 5. 48 piÔÔhe.
10. Abhi 1. 9 piÔÔhe. 11. AviyogadhammÈ viya (SyÈ, Ka)
22 KhuddakanikÈya
dassetuÑ “sahajÈto”ti vuttaÑ. Ekato uppannar|pÈr|paÑ viya sopi na hotÊti

dassetuÑ “saÑsaÔÔho”ti vuttaÑ.
KhÊrodakaÑ viya ca sopi na hotÊti dassetuÑ “sampayutto”ti vuttaÑ.

VinibbhogaÑ kÈtuÑ asakkuÓeyyaÔÔhena hi sahuppannÈ dhammÈ
sampayuttÈpi atthi khÊratelaÑ viya. TathÈ vippayuttÈpi khÊrato apanÊtaÑ
navanÊtaÑ viya. EvaÑ lakkhaÓasampayutto ekuppÈdÈdilakkhaÓoyeva hotÊti
dassetuÑ “ekuppÈdo”ti-Èdi vuttaÑ. Ettha ekuppÈdasahajÈtÈnaÑ kiÑ
nÈnattaÑ? UppÈde antaravirahito ekuppÈdo. KhÊrakÈlamuttassÈpi dadhino
mathane mathane1 pÈkaÔaÑ navanÊtaÑ viya purebhattapacchÈbhattavasena
ekadivasameva jÈto viya so na hotÊti dassetuÑ ekakkhaÓe nibbattoti
sahajÈto. Ekavatthukoti patiÔÔhaÔÔhena ekaparicchedena ekavatthuko,
dvinnaÑ bhikkh|naÑ ekavatthukatÈ viya ÔhÈnantaravirahito. EkÈrammaÓoti
aniyatekÈrammaÓo na cakkhuviÒÒÈÓaÑ viyÈti evameke vaÓÓayanti.
Maccoti m|lapadaÑ. R|pÈdÊsu satto laggo laggitoti sattho. VuttaÑ

hetaÑ “satto sattoti bhante vuccati, kittÈvatÈ nu kho bhante ‘satto’ti
vuccatÊti? R|pe kho rÈdha yo chando yo rÈgo yÈ nandÊ yÈ taÓhÈ, tatra satto
tatra visatto, tasmÈ ‘satto’ti vuccatÊ”ti2. Sattayogena vÈ satto.
SugatiduggatiÑ naratÊti naro3. Manuno puttoti mÈnavo. UpakaraÓena sayaÑ
posayatÊti poso. PuÑ vuccati nirayo, taÑ galatÊti puggalo. JÊvitindriyaÑ
dhÈretÊti jÊvo. Cutito jÈtiÑ gacchatÊti jÈgu. JiyatÊti jantu. Indriyena gacchatÊti
indagu. Atha vÈ indabh|tena kammunÈ gacchatÊti indagu. “Hindag|”tipi
PÈÄi. Hindanti maraÓaÑ, taÑ gacchatÊti hindagu. Manuto jÈtoti manujo.
YaÑ sÈdiyatÊti yaÑ r|pÈdiÑ assÈdiyati. SesaÑ vuttanayameva. Ito paraÑ
vuttamatthaÑ nigamento tenÈha BhagavÈ–
“KÈmaÑ kÈmayamÈnassa -pa- laddhÈ macco yadicchatÊ”ti.
Ito paraÑ ettakampi avatvÈ visesamattameva vakkhÈma.

______________________________________________________________
1. Mathante mathante (Ka) 2. SaÑ 2. 154, 155; Khu 7. 18 piÔÔhesu.
3. NayatÊti naro (Ka)
2. Tassa ce kÈmayÈnassÈti tassa puggalassa kÈme icchamÈnassa,

kÈmena vÈ yÈyamÈnassa. ChandajÈtassÈti jÈtataÓhassa. Jantunoti sattassa. Te
kÈmÈ parihÈyantÊti te kÈmÈ parihÈyanti ce. Sallaviddhova ruppatÊti atha so
ayomayÈdinÈ sallena viddho viya pÊÄÊyati. Ito paraÑ vuttaÑ vajjetvÈ
avuttesu yaÑ yaÑ anuttÈnaÑ, taÑtadeva kathayissÈmi.
CakkhupÊÓanaÑ ÈrammaÓaÑ pÈpuÓanavasena yÈyati gacchati.
DassanÊyavasena piyattaÑ ÈrammaÓavasena appÈpetÊti niyyati. SavanÊyaÑ
hutvÈ kaÓÓasotapÊÓanaÑ ÈrammaÓavasena parikaÉÉhatÊti vuyhati.
SaritabbaÑ hutvÈ cittapÊÓanaÑ ÈrammaÓavasena gahetvÈ upasaÑharÊyatÊti
saÑharÊyati. YathÈti opammatthe nipÈto. HatthinÈ yÈyati gacchatÊti
hatthiyÈnena vÈ, vÈ-iti vikappatthe. Assena yÈyati gacchatÊti assayÈnena vÈ.
GoyuttaÑ vayhÈdiyÈnaÑ goyÈnaÑ, tena goyÈnena. AjayÈnÈdÊsupi eseva
nayo. IÔÔhavasena jÈto saÒjÈto.
ŒrammaÓapiyattavasena nibbatto abhinibbatto.
ŒrammaÓamanÈpabhÈvena pÈtubh|to. Atha vÈ kÈmarÈgavasena jÈto
saÒjÈto. KÈmanandivasena nibbatto abhinibbatto. KÈmataÓhÈvasena
kÈmasinehavasena kÈmacchandavasena kÈmapariÄÈhavasena ca pÈtubh|toti
veditabbo.
Te vÈ kÈmÈ parihÈyantÊti te vatthukÈmÈdayo parihÈyanti vigacchanti.
So vÈ kÈmehi parihÈyatÊti eso khattiyÈdipuggalo vatthukÈmÈdikÈmehi
parihÈyati vigacchati “pubbeva maccaÑ vijahanti bhogÈ, macco dhane
pubbataraÑ jahÈtÊ”ti evamÈdÊsu1 viya. Kathanti kena pakÈrena.
TiÔÔhantassevÈti dharantasseva. Te bhogeti te vatthukÈmÈdayo bhoge.
RÈjÈno vÈti pathabyÈdirÈjÈno. HarantÊti gahetvÈ gacchanti, apaharantivÈ.
CorÈ vÈti sandhicchedÈdikÈ. Aggi vÈti dÈvaggi-Èdi. DahatÊti jhÈpeti
bhasmaÑ karoti. UdakaÑ vÈti oghÈdi-udakaÑ. VahatÊti gahetvÈ
mahÈsamuddaÑ pÈpeti. AppiyÈ vÈti akantÈ amanÈpÈ. DÈyÈdÈ harantÊti
dÈyajjavirahitÈ assÈmikÈ haranti.
______________________________________________________________
1. Khu 5. 120 piÔÔhe.
24 KhuddakanikÈya
NihitaÑ vÈti nidhÈnaÑ katvÈ ÔhapitaÑ. NÈdhigacchatÊti na vindati na

paÔilabhati, na passatÊti attho. DuppayuttÈti visamapayogena yojitÈ
kasivÈÓijjÈdikammantÈ. BhijjantÊti bhedaÑ pÈpuÓanti, na pavattantÊti attho.
“BhaÒjanti rathaÑ ayÈnakÈ”ti-ÈdÊsu1 sambhavo veditabbo.
Kule vÈ kula~gÈro uppajjatÊti khattiyÈdikule kulajhÈpako2 kule
antimapuriso nibbattati. “Kula~karo”tipi PÈÄi. Yo te bhoge vikiratÊti yo eso
kule pacchimako te hiraÒÒÈdike bhoge khepeti. VidhamatÊti viyogaÑ karoti,
d|re khipati. ViddhaÑ setÊti nÈseti adassanaÑ gameti. Atha vÈ itthidhutto
hutvÈ vikirati. SurÈdhutto hutvÈ vidhamati. Akkhadhutto hutvÈ viddhaÑseti.
Vikirati vÈ uppannaÑ ÈyaÑ ajÈnanena. Vidhamati vissajjanamukhaÑ
ajÈnanena. ViddhaÑseti ÔhapitaÔÔhÈne ÈrakkhaÑ asaÑvidhÈnenÈti evamÈdinÈ
yojetabbaÑ.
AniccatÈyeva aÔÔhamÊti vinÈsabhÈvo eva aÔÔhamo. HÈyantÊti adassanaÑ
yanti. ParihÈyantÊti na puna paÒÒÈyanti. ParidhaÑsentÊti ÔhÈnato
apagacchanti. ParipatantÊti paggharanti. AntaradhÈyantÊti antaradhÈnaÑ
adassanaÑ gacchanti. VippalujjantÊti cuÓÓavicuÓÓÈ hutvÈ apagacchanti.
TiÔÔhanteva te bhogeti tesaÑ dhanÈnaÑ ÔhitakÈle “tiÔÔhante nibbute
cÈpÊ”ti evamÈdÊsu3 viya. Soti so bhogasÈmiko puggalo. Cavati devalokato.
Marati manussalokato. Vippalujjati nÈgasupaÓÓÈdilokato. Atha vÈ hÈyati
dhaÒÒakoÔÔhÈgÈravasena. ParihÈyati dhanakoÔÔhÈgÈravasena. ParidhaÑsati
balibaddahatthi-assÈdivasena. Paripatati dÈsidÈsavasena. AntaradhÈyati
dÈrÈbharaÓavasena. Nassati udakÈdivasenÈti eke vaÓÓayanti.
AyomayenÈti kÈÄalohÈdinibbattena. SallenÈti kaÓÉena. AÔÔhimayenÈti
manussaÔÔhiÑ ÔhapetvÈ avasesena. DantamayenÈti hatthidantÈdinÈ.
VisÈÓamayenÈti govisÈÓÈdinÈ. KaÔÔhamayenÈti veÄukaÔÔhÈdinÈ. Viddhoti
vuttappakÈrasallÈnaÑ aÒÒataraÒÒatarena pahaÔo, RuppatÊti vikirati, vikÈraÑ
Èpajjati. KuppatÊti calati, kopaÑ uppÈdeti.
______________________________________________________________
1. Khu 6. 120 piÔÔhe. 2. KulaghÈtako (SÊ), kulajhÈmako (Ka) 3. Khu 2. 66 piÔÔhe.
GhaÔÔÊyatÊti ghaÔÔito hoti. PÊÄÊyatÊti pÊÄito hoti, laddhappahÈro kuppati.

“Tatiyadivase salÈkaÑ pavesetvÈ dhovanakÈle ghaÔÔÊyati. KhÈrappadÈne
pÊÄiyati. PahÈradhovane vÈ ruppati. TasmiÑ dukkhuppÈdane kuppati.
SalÈkapavesane pÊÄÊyati. KhÈrappadÈne ghaÔÔÊyatÊ”ti evameke vaÓÓayanti.
ByÈdhitoti laddhappahÈro hutvÈ pÊÄito. Domanassitoti domanassappatto.

VipariÓÈmaÒÒathÈbhÈvÈti pakatibhÈvaÑ jahitvÈ aÒÒathÈbhÈvaÑ upanÊtena,
antososÈdi soko ca vÈcÈvippalÈpo paridevo ca kÈyapÊÄanÈdi dukkhaÒca
cittapÊÄanÈdi domanassaÒca bhuso ÈyÈso upÈyÈso ca. Ete vuttappakÈrÈ
sokÈdayo uppajjanti samudÈcÈraÑ gacchanti.
3. TatiyagÈthÈyaÑ sa~khepattho–yo pana ime kÈme tattha

chandarÈgavikkhambhanena vÈ samucchedena vÈ attano pÈdena sappassa
siraÑ viya parivajjeti, so bhikkhu sabbalokaÑ vipphÈretvÈ1 ÔhitattÈ loke
visattikÈsa~khÈtaÑ taÓhaÑ sato hutvÈ samativattatÊti.
Yoti vibhajitabbaÑ padaÑ. Yo yÈdisoti-ÈdÊni tassa vibhajanapadÈni.

Ettha ca yasmÈ yoti atthapadaÑ, taÒca aniyamena puggalaÑ dÊpeti. TasmÈ
tassa atthaÑ dassento aniyamena puggaladÊpakaÑ yosaddameva Èha. TasmÈ
ettha evamattho veditabbo. Yoti yo kocÊti. YasmÈ yo yo koci nÈma, so
avassaÑ yathÈli~ga yathÈyutta yathÈvihitayathÈppakÈra yaÑÔhÈnapatta
yaÑdhammasamannÈgatavasena ekenÈkÈrena paÒÒÈyati, tasmÈ taÑ tattha
ÒÈpetuÑ taÑ bhedaÑ pakÈsento “yÈdiso”ti-ÈdimÈha. Tattha yÈdisoti
li~gavasena yÈdiso vÈ tÈdiso vÈ hotu, dÊgho vÈ rasso vÈ kÈÄo vÈ odÈto vÈ
ma~guracchavi vÈ kiso vÈ th|lo vÈti attho.
YathÈyuttoti yogavasena yena vÈ tena vÈ yutto hotu, navakammayutto

vÈ uddesayutto vÈ vÈsadhurayutto vÈti attho. YathÈvihitoti yathÈÔhapito
navakammÈdhiÔÔhÈyikÈdivasena. YathÈpakÈroti yathÈpakÈrena patiÔÔhito
padÊpanÈyakÈdivasena2.
______________________________________________________________
1. VisaritvÈ (SyÈ) 2. ParisanÈyakÈdivasena (SÊ, SyÈ)
26 KhuddakanikÈya
YaÑÔhÈnappattoti yaÑ ÔhÈnantaraÑ patto senÈpatiseÔÔhiÔÔhÈnÈdivasena.

YaÑdhammasamannÈgatoti yena dhammena upÈgato dhuta~gÈdivasena.
Vikkhambhanato vÈti upacÈrappanÈsamÈdhÊhi kilesÈnaÑ d|rÊkaraÓato
vÈ ghaÔappahÈrena sevÈlÈnaÑ viya. Samucchedato vÈti puna appavattiÑ
katvÈ accantato maggena kilesÈnaÑ ucchinnam|lato pahÈnavasena
samucchedato vÈ. AÔÔhika~kal|pamÈ kÈmÈti-ÈdÊni ekÈdasa padÈni
vipassanÈvasena vuttÈni.
BuddhÈnussatiÑ bhÈventopÊti-ÈdÊni cha padÈni maraÓassatiÑ
bhÈventopi. UpasamÈnussatiÑ bhÈventopÊti imÈni ca upacÈrajjhÈnavasena
vuttÈni. ŒnÈpÈnassatiÑ bhÈventopi. KÈyagatÈsatiÑ bhÈventopi. PaÔhamaÑ
jhÈnaÑ bhÈventopÊti-ÈdÊni nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpattiÑ bhÈventopÊti
pariyosÈnÈni appanÈjjhÈnavasena vuttÈni. Tattha aÔÔhika~kal|pamÈ kÈmÈti
sunikkantaÑ nikkantaÑ nimmaÑsaÑ lohitamakkhitaÑ aÔÔhika~kalaÑ upamÈ
etesaÑ kÈmÈnanti aÔÔhika~kal|pamÈ kÈmÈ. AppassÈdaÔÔhenÈti “appaÑ
parittaÑ sukhassÈdaÑ ÈdÊnavo ettha bhiyyo”ti dassanaÔÔhena. Passantoti
“yÈvadeva pana so kukkuro kilamathassa vighÈtassa bhÈgÊ assÈ”ti
ÒÈÓacakkhunÈ passanto. ParivajjetÊti d|ra~gameti. VuttaÒhetaÑ
BhagavatÈ–
SeyyathÈpi gahapati kukkuro jighacchÈdubbalyapareto
goghÈtakas|naÑ paccupaÔÔhito assa, tamenaÑ dakkho goghÈtako vÈ
goghÈtakantevÈsÊ vÈ aÔÔhika~kalaÑ sunikkantaÑ nikkantaÑ
nimmaÑsaÑ lohitamakkhitaÑ upasumbheyya. TaÑ kiÑ maÒÒasi
gahapati? Api nu kho so kukkuro amuÑ aÔÔhika~kalaÑ sunikkantaÑ
nikkantaÑ nimmaÑsaÑ lohitamakkhitaÑ palehanto
jighacchÈdubbalyaÑ paÔivineyyÈti. No hetaÑ bhante. TaÑ kissahetu?
AduÑ hi bhante aÔÔhika~kalaÑ sunikkantaÑ nikkantaÑ nimmaÑsaÑ
lohitamakkhitaÑ, yÈvadeva pana so kukkuro kilamathassa vighÈtassa
bhÈgÊ assÈti. Evameva kho gahapati ariyasÈvako iti paÔisaÒcikkhati
“aÔÔhika~kal|pamÈ kÈmÈ vuttÈ BhagavatÈ bahudukkhÈ bahupÈyÈsÈ,
ÈdÊnavo ettha bhiyyo”ti. EvametaÑ yathÈbh|taÑ sammappaÒÒÈya disvÈ
yÈyaÑ upekkhÈ nÈnattÈ
nÈnattasitÈ, taÑ abhinivajjetvÈ yÈyaÑ upekkhÈ ekattÈ ekattasitÈ, yattha

sabbaso lokÈmisupÈdÈnÈ aparisesÈ nirujjhanti, tamev|pekkhaÑ
bhÈvetÊti1.
GijjhÈdÊhi sÈdhÈraÓÈ maÑsapesi upamÈ etesanti maÑsapes|pamÈ.
Bah|naÑ sÈdhÈraÓaÔÔhena bahusÈdhÈraÓÈ. ŒdittaÑ tiÓukkaÑ upamÈ etesanti
tiÓukk|pamÈ. AnudahanaÔÔhenÈti hatthÈdijhÈpanaÔÔhena.
SÈdhikaporisappamÈÓÈ vÊtaccikÈnaÑ vÊtadh|mÈnaÑ a~gÈrÈnaÑ p|rÈ
a~gÈrakÈsu upamÈ etesanti a~gÈrakÈs|pamÈ. MahÈpariÄÈhaÔÔhenÈti
mahantaparitÈpanaÔÔhena. ŒrÈmarÈmaÓeyyÈdikaÑ supinaÑ upamÈ etesanti
supinak|pamÈ. IttarapaccupaÔÔhÈnaÔÔhenÈti appatvÈ, na upagantvÈ
tiÔÔhanaÔÔhena. YÈcitena laddhaÑ yÈnÈdibhaÓÉaÑ upamÈ etesanti
yÈcitak|pamÈ. TÈvakÈlikaÔÔhenÈti anibandhanaÔÔhena.
Sampannaphalarukkho upamÈ etesanti rukkhaphal|pamÈ.
SambhaÒjanaparibhaÒjanaÔÔhenÈti sÈkhÈbhaÒjanaÔÔhena ceva samantato
bhaÒjitvÈ rukkhapÈtanaÔÔhena ca. Asi ca s|nÈ ca upamÈ etesanti
asis|n|pamÈ. AdhikuÔÔanaÔÔhenÈti chindanaÔÔhena. Sattis|laÑ upamÈ
etesanti sattis|l|pamÈ. VinivijjhanaÔÔhenÈti nipatetvÈ2 gamanaÔÔhena.
BhayajananaÔÔhena sappasiraÑ upamÈ etesanti sappasir|pamÈ.
SappaÔibhayaÔÔhenÈti saha abhimukhe bhayaÔÔhena. DukkhajananaÑ
aggikkhandhaÑ upamÈ etesanti aggikkhandh|pamÈ. MahÈbhitÈpanaÔÔhenÈti
mahanta-abhitÈpakÈyapÊÄÈ-uppÈdanaÔÔhenÈti kÈmaÑ parivajjetÊti. VuttaÑ
hetaÑ–
SeyyathÈpi gahapati gijjho vÈ ka~ko vÈ kulalo vÈ maÑsapesiÑ
ÈdÈya uÉÉÊyeyya, tamenaÑ gijjhÈpi ka~kÈpi kulalÈpi anupatitvÈ
anupatitvÈ vitaccheyyuÑ vissajjeyyuÑ. TaÑ kiÑ maÒÒasi gahapati?
Sace so gijjho vÈ ka~ko vÈ kulalo vÈ taÑ maÑsapesiÑ na khippameva
paÔinissajjeyya. So tatonidÈnaÑ maraÓaÑ vÈ nigaccheyya,
maraÓamattaÑ vÈ dukkhanti. EvaÑ bhante. Evameva kho gahapati
ariyasÈvako iti paÔisaÒcikkhati “maÑsapes|pamÈ kÈmÈ vuttÈ BhagavatÈ
-pa- tamev|pekkhaÑ bhÈveti. SeyyathÈpi gahapati puriso ÈdittaÑ
tiÓukkaÑ ÈdÈya paÔivÈtaÑ gaccheyya. TaÑ kiÑ maÒÒasi gahapati?
______________________________________________________________
1. Ma 2. 27 piÔÔhe. 2. NibbaÔÔetvÈ (SÊ)
28 KhuddakanikÈya
Sace so puriso taÑ ÈdittaÑ tiÓukkaÑ na khippameva paÔinissajjeyya.

Tassa sÈ ÈdittÈ tiÓukkÈ hatthaÑ vÈ daheyya, bÈhuÑ vÈ daheyya,
aÒÒataraÑ vÈ aÒÒataraÑ vÈ a~gapacca~gaÑ daheyya, so tatonidÈnaÑ
maraÓaÑ vÈ nigaccheyya, maraÓamattaÑ vÈ dukkhanti. EvaÑ bhante.
Evameva kho gahapati ariyasÈvako iti paÔisaÒcikkhati “tiÓukk|pamÈ
kÈmÈ vuttÈ BhagavatÈ bahudukkhÈ bahupÈyÈsÈ -pa- tamev|pekkhaÑ
bhÈveti. SeyyathÈpi gahapati a~gÈrakÈsu sÈdhikaporisÈ p|rÈ a~gÈrÈnaÑ
vÊtaccikÈnaÑ vÊtadh|mÈnaÑ. Atha puriso Ègaccheyya jÊvitukÈmo
amaritukÈmo sukhakÈmo dukkhappaÔikk|lo, tamenaÑ dve balavanto
purisÈ nÈnÈbÈhÈsu gahetvÈ a~gÈrakÈsuÑ upakaÉÉheyyuÑ. TaÑ kiÑ
maÒÒasi gahapati? Api nu so puriso iti citi ceva kÈyaÑ sannÈmeyyÈti.
EvaÑ bhante. TaÑ kissahetu? ViditaÒhi bhante tassa purisassa “imaÑ
ca ahaÑ a~gÈrakÈsuÑ papatissÈmi, tatonidÈnaÑ maraÓaÑ vÈ
nigacchissÈmi maraÓamattaÑ vÈ dukkhan”ti. Evameva kho gahapati
ariyasÈvako iti paÔisaÒcikkhati “a~gÈrakÈs|pamÈ kÈmÈ vuttÈ BhagavatÈ
-pa- tamev|pekkhaÑ bhÈveti. SeyyathÈpi gahapati puriso supinakaÑ
passeyya ÈrÈmarÈmaÓeyyakaÑ vanarÈmaÓeyyakaÑ
bh|mirÈmaÓeyyakaÑ pokkharaÓirÈmaÓeyyakaÑ, so paÔibuddho na
kiÒci paÔipasseyya. Evameva kho gahapati ariyasÈvako iti
paÔisaÒcikkhati “supinak|pamÈ kÈmÈ vuttÈ BhagavatÈ -pa-
tamev|pekkhaÑ bhÈveti. SeyyathÈpi gahapati puriso yÈcitakaÑ bhogaÑ
yÈcitvÈ yÈnaÑ vÈ poriseyyaÑ pavaramaÓikuÓÉalaÑ. So tehi yÈcitakehi
bhogehi purakkhato parivuto antarÈpaÓaÑ paÔipajjeyya. TamenaÑ jano
disvÈ evaÑ vadeyya “bhogÊ vata bho puriso, evaÑ kira bho bhogino
bhogÈni bhuÒjantÊ”ti. TamenaÑ sÈmikÈ yattha yattheva tÈni passeyyuÑ,
tattha tattheva tÈni hareyyuÑ. TaÑ kiÑ maÒÒasi gahapati? AlaÑ nu
kho tassa purisassa aÒÒathattÈyÈti. EvaÑ bhante. TaÑ kissahetu?
SÈmino hi bhante tÈni harantÊti. Evameva kho gahapati ariyasÈvako iti
paÔisaÒcikkhati
“YÈcitak|pamÈ kÈmÈ vuttÈ BhagavatÈ -pa- tamev|pekkhaÑ bhÈveti.

SeyyathÈpi gahapati gÈmassa vÈ nigamassa vÈ avid|re tibbo vanasaÓÉo,
tatrassa rukkho sampannaphalo ca upapannaphalo ca. Na cassu kÈnici
phalÈni bh|miyaÑ patitÈni. Atha puriso Ègaccheyya phalatthiko
phalagavesÊ phalapariyesanaÑ caramÈno. So taÑ vanasaÓÉaÑ
ajjhogÈhetvÈ taÑ rukkhaÑ passeyya sampannaphalaÒca
upapannaphalaÒca. Tassa evamassa “ayaÑ kho rukkho sampannaphalo
ca, upapannaphalo ca, natthi ca kÈnici phalÈni bh|miyaÑ patitÈni,
jÈnÈmi kho panÈhaÑ rukkhaÑ ÈropituÑ. Yann|nÈhaÑ imaÑ rukkhaÑ
ÈrohitvÈ yÈvadatthaÒca khÈdeyyaÑ, uccha~gaÒca p|reyyan”ti. So taÑ
rukkhaÑ ÈrohitvÈ yÈvadatthaÒca khÈdeyya, uccha~gaÒca p|reyya. Atha
dutiyo puriso Ègaccheyya phalatthiko phalagavesÊ phalapariyesanaÑ
caramÈno tiÓhaÑ kuÔhÈriÑ ÈdÈya, so taÑ vanasaÓÉaÑ ajjhogÈhetvÈ taÑ
rukkhaÑ passeyya sampannaphalaÒca upapannaphalaÒca. Tassa
evamassa “ayaÑ kho rukkho sampannaphalo ca upapannaphalo ca,
natthi ca kÈnici phalÈni bh|miyaÑ patitÈni, na kho panÈhaÑ jÈnÈmi
rukkhaÑ ÈrohituÑ. Yann|nÈhaÑ imaÑ rukkhaÑ m|lato chetvÈ
yÈvadatthaÒca khÈdeyyaÑ, uccha~gaÒca p|reyyan”ti. So taÑ rukkhaÑ
m|latova chindeyya. TaÑ kiÑ maÒÒasi gahapati? Amuko so puriso
paÔhamaÑ rukkhaÑ Èr|Äho. Sace so na khippameva oroheyya. Tassa so
rukkho papatanto hatthaÑ vÈ bhaÒjeyya pÈdaÑ vÈ bhaÒjeyya aÒÒataraÑ
vÈ aÒÒataraÑ vÈ a~gapacca~gaÑ bhaÒjeyya. So tatonidÈnaÑ maraÓaÑ
vÈ nigaccheyya maraÓamattaÑ vÈ dukkhanti. EvaÑ bhante. Evameva
kho gahapati ariyasÈvako iti paÔisaÒcikkhati “rukkhaphal|pamÈ kÈmÈ
vuttÈ BhagavatÈ bahudukkhÈ bahupÈyÈsÈ, ÈdÊnavo ettha bhiyyo”ti.
EvametaÑ yathÈbh|taÑ sammappaÒÒÈya disvÈ yÈyaÑ upekkhÈ nÈnattÈ
nÈnattasitÈ, taÑ abhinivajjetvÈ yÈyaÑ upekkhÈ ekattÈ ekattasitÈ. Yattha
sabbaso lokÈmis|pÈdÈnÈ aparisesÈ nirujjhanti. Tamev|pekkhaÑ
bhÈvetÊti1.
______________________________________________________________
1. Ma 2. 27 piÔÔhÈdÊsu.
30 KhuddakanikÈya
EvaÑ aÔÔhika~kalÈdika-aggikkhandh|pamapariyosÈnato vipassanaÑ

dassetvÈ idÈni upacÈrasamÈdhiÑ dassento “BuddhÈnussatiÑ bhÈvento”ti-
ÈdimÈha.
Tattha punappunaÑ uppajjanato sati eva anussati.
PavattitabbaÔÔhÈnamhiyeva ca pavattattÈ saddhÈpabbajitassa kulaputtassa
anur|pÈ satÊtipi anussati. BuddhaÑ Èrabbha uppannÈ anussati
BuddhÈnussati. ArahatÈdibuddhaguÓÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ,
taÑ BuddhÈnussatiÑ. BhÈventoti vaÉÉhento br|hento. DhammaÑ Èrabbha
uppannÈ anussati dhammÈnussati, svÈkkhÈtatÈdidhammaguÓÈrammaÓÈya
satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. SaÑghaÑ Èrabbha uppannÈ anussati
saÑghÈnussati, suppaÔipannatÈdisaÑghaguÓÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ
adhivacanaÑ. SÊlaÑ Èrabbha uppannÈ anussati sÊlÈnussati, attano
akhaÓÉatÈdisÊlaguÓÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. CÈgaÑ Èrabbha
uppannÈ anussati cÈgÈnussati, attano muttacÈgatÈdicÈgaguÓÈrammaÓÈya1
satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. DevatÈ Èrabbha uppannÈ anussati devatÈnussati,
devatÈ sakkhiÔÔhÈne ÔhapetvÈ attano saddhÈdiguÓÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ
adhivacanaÑ. ŒnÈpÈne Èrabbha uppannÈ sati ÈnÈpÈnassati,
ÈnÈpÈnanimittÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. MaraÓaÑ Èrabbha
uppannÈ sati maraÓassati, ekabhavapariyÈpannajÊvitindriyupaccheda-
sa~khÈtamaraÓÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ.
KucchitÈnaÑ kesÈdÊnaÑ paÔikk|lÈnaÑ ÈyattÈ ÈkarattÈ kÈyoti sa~khaÑ
gate sarÊre gatÈ pavattÈ sati kÈyagatÈsati, tÈdisaÑ vÈ kÈyaÑ gatÈ sati
“kÈyagatasatÊ”ti vattabbe rassaÑ akatvÈ “kÈyagatÈsatÊ”ti vuttaÑ. KesÈdikesu
kÈyakoÔÔhÈsesu paÔikk|lanimittÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ.
UpasamaÑ Èrabbha uppannÈ anussati upasamÈnussati,
sabbadukkh|pasamÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ.
VitakkavicÈrapÊtisukhacittekaggatÈsampayuttaÑ paÔhamajjhÈnaÑ
bhÈvento. PÊtisukhacittekaggatÈsampayuttaÑ dutiyajjhÈnaÑ bhÈvento.
SukhacittekaggatÈsampayuttaÑ tatiyajjhÈnaÑ bhÈvento.
UpekkhÈcittekaggatÈsampayuttaÑ catutthajjhÈnaÑ bhÈvento -pa-
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ bhÈventopi kÈme parivajjetÊti.
______________________________________________________________
1. MuttacÈgatÈdicÈgÈrammaÓÈya (Ka)
VikkhambhanappahÈnaÑ dassetvÈ idÈni samucchedena kÈmÈnaÑ

pahÈnaÑ dassetuÑ “sotÈpattimaggaÑ bhÈventopÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha
maggasotassa ÈpajjanaÑ sotÈpatti, sotÈpattiyÈ maggo sotÈpattimaggo.
ApÈyagamanÊye kÈmeti ye hi apÈyaÑ gacchanti, te apÈyagamanÊye kÈme
samucchedato sotÈpattimaggaÑ bhÈvento parivajjeti. PaÔisandhivasena
sakiÑyeva imaÑ lokaÑ ÈgacchatÊti sakadÈgÈmÊ, tassa maggo
sakadÈgÈmimaggo. TaÑ maggaÑ bhÈvento. OÄÈriketi pariÄÈhappatte.
PaÔisandhivaseneva kÈmabhavaÑ nÈgacchatÊti anÈgÈmÊ, tassa maggo
anÈgÈmimaggo. TaÑ maggaÑ bhÈvento. Anusahagateti
sukhumabhÈvappatte. Kilesehi ÈrakattÈ, kilesÈrÊnaÑ hatattÈ,
saÑsÈracakkassa arÈnaÑ hatattÈ, pÈpakaraÓe rahÈbhÈvÈ, paccayÈdÊnaÑ
arahattÈ ca arahaÑ, arahato bhÈvo arahattaÑ. KiÑ taÑ? ArahattaphalaÑ.
Arahattassa maggo arahattamaggo. TaÑ arahattamaggaÑ bhÈvento. Sabbena
sabbanti sabbenÈkÈrena sabbaÑ. SabbathÈ sabbanti sabbappakÈrena sabbaÑ.
AsesaÑ nissesanti niravasesaÑ gandhamattampi aÔÔhapetvÈ. Atha vÈ
sabbena sabbaÑ m|lavasena. SabbathÈ sabbaÑ ÈkÈranippadesavasena.
AsesaÑ nissesaÑ bhÈvanÈnippadesavasena. TathÈ purimena
duccaritÈbhÈvena. Dutiyena pariyuÔÔhÈnÈbhÈvena. Tatiyena anusayÈbhÈvena
evameke vaÓÓayanti.
Sappo vuccati ahÊti yo koci saranto gacchati. Kena ÔÔhenÈti kena
atthena. SaÑsappanto gacchatÊti yasmÈ sammÈ saÑsaranto1 gacchatÊti
sappo. Bhujantoti va~kava~ko hutvÈ. Pannasiroti nipannasÊso hutvÈ. Sirena
supatÊti sÊsaÑ bhogantare katvÈ supanabhÈvena sirasÈ supatÊti sarÊsapo. Bile
sayatÊti bilÈsayo. “Bilasayo”tipi PÈÄi, taÑ sundaraÑ. GuhÈyaÑ setÊti
guhÈsayo. DÈÔhÈ tassa Èvudhoti tassa sappassa duve dÈÔhÈ
paharaÓasatthasa~khÈto Èvudho. VisaÑ tassa ghoranti tassa sappassa
byÈpakasa~khÈtaÑ visaÑ dÈruÓaÑ kakkhaÄaÑ. JivhÈ tassa duvidhÈti tassa
sappassa dvedhÈ jivhÈ. DvÊhi jivhÈhi rasaÑ sÈyatÊti duvidhÈhi jivhÈhi rasaÑ
jÈnÈti assÈdaÑ vindati sÈdiyatÊti. JÊvituÑ kÈmayatÊti jÊvitukÈmo. AmarituÑ
kÈmayatÊti amaritukÈmo. SukhaÑ kÈmayatÊti sukhakÈmo.
DukkhappaÔikk|loti
______________________________________________________________
1. Sa~kanto (Ka)
32 KhuddakanikÈya
dukkhaÑ anicchamÈno. PÈdenÈti attano pÈdena. Sappasiranti sappassa

sÊsaÑ. VajjeyyÈti d|rato vajjeyya. VivajjeyyÈti tassa pamÈÓena.
ParivajjeyyÈti samantato. AbhinivajjeyyÈti catutthappamÈÓena. Atha vÈ
purimena sÊsato. Dutiyatatiyena dvÊhi passehi. Catutthena pacchato. “KÈme
pana appattassa pariyesanam|ladukkhavatthubhÈvena vajjeyya. Pattassa
Èrakkham|ladukkhavatthubhÈvena vivajjeyya.
AÒÒÈÓapariÄÈhadukkhavatthubhÈvena parivajjeyya. VinÈsamukhe
piyavippayogadukkhavatthubhÈvena abhinivajjeyyÈ”ti evameke vaÓÓayanti.
RaÒjanavasena rÈgo. BalavaraÒjanaÔÔhena sÈrÈgo. Visaye sattÈnaÑ anu
anu nayanato anunayo. AnurujjhatÊti anurodho, kÈmetÊti attho. Yattha
katthaci bhave sattÈ etÈya nandantÊti nandÊ, sayaÑ vÈ nandatÊti nandÊ. NandÊ
ca sÈ raÒjanaÔÔhena rÈgo cÈti nandirÈgo. Tattha ekasmiÑ ÈrammaÓe sakiÑ
uppannÈ taÓhÈ nandÊ, punappunaÑ uppajjamÈnÈ nandirÈgoti vuccati.
Cittassa sÈrÈgoti yo heÔÔhÈ “balavaraÒjanaÔÔhena sÈrÈgo”ti vutto, so na
sattassa, cittasseva sÈrÈgoti attho.
Icchanti etÈya ÈrammaÓÈnÊti icchÈ. BahalakilesabhÈvena mucchanti
etÈya pÈÓinoti mucchÈ. GilitvÈ pariniÔÔhapetvÈ gahaÓavasena ajjhosÈnaÑ.
IminÈ sattÈ gijjhanti gedhaÑ ÈpajjantÊti gedho. BahalaÔÔhena vÈ gedho.
“GedhaÑ vÈ pana pavanasaÓÉan”ti1 hi bahalaÔÔheneva vuttaÑ.
AnantarapadaÑ upasaggavasena vaÉÉhitaÑ, sabbatobhÈgena vÈ gedhoti
paligedho. Sajjanti etenÈti sa~go. LagganaÔÔhena vÈ sa~go. OsÊdanaÔÔhena
pa~ko. ŒkaÉÉhanavasena ejÈ. “EjÈ imaÑ purisaÑ parikaÉÉhati tassa tasseva
bhavassa abhinibbattiyÈ”ti hi vuttaÑ. VaÒcanaÔÔhena mÈyÈ. VaÔÔasmiÑ
sattÈnaÑ jananaÔÔhena janikÈ. “TaÓhÈ janeti purisaÑ, cittamassa
vidhÈvatÊ”ti2 hi vuttaÑ. VaÔÔasmiÑ satte dukkhena saÑyojayamÈnÈ janetÊti
saÒjananÊ. GhaÔanaÔÔhena sibbinÊ. AyaÑ hi vaÔÔasmiÑ satte
cutipaÔisandhivasena sibbati ghaÔeti tunnakÈro viya pilotikÈya pilotikaÑ,
tasmÈ “ghaÔanaÔÔhena sibbinÊ”ti vuttÈ. AnekappakÈraÑ visayajÈlaÑ
taÓhÈvipphanditanivesasa~khÈtaÑ vÈ jÈlamassÈ atthÊti jÈlinÊ.
______________________________________________________________
1. GedhÈnaÑ saÓÉanti (SÊ) 2. SaÑ 1. 34 piÔÔhe.
ŒkaÉÉhanaÔÔhena sÊghasotÈ saritÈ viyÈti saritÈ. AllaÔÔhena vÈ saritÈ.

VuttaÑ hetaÑ “saritÈni sinehitÈni ca somanassÈni bhavanti jantuno”ti1.
AllÈni ceva siniddhÈni cÈti ayaÑ hettha attho. AnayabyasanÈpÈdanaÔÔhena
kummÈnubandhasuttakaÑ viyÈti suttaÑ. VuttaÑ hetaÑ “suttanti kho
bhikkhave nandirÈgassetaÑ adhivacanan”ti2. R|pÈdÊsu vitthataÔÔhena visatÈ.
Tassa tassa paÔilÈbhatthÈya satte Èy|hÈpetÊti Èy|hinÊ. UkkaÓÔhituÑ
apadÈnato sahÈyaÔÔhena dutiyÈ. AyaÑ hi sattÈnaÑ vaÔÔasmiÑ ukkaÓÔhituÑ
na deti, gatagataÔÔhÈne piyasahÈyo viya abhiramÈpeti. Teneva vuttaÑ–
“TaÓhÈdutiyo puriso, dÊghamaddhÈnasaÑsaraÑ.
ItthabhÈvaÒÒathÈbhÈvaÑ, saÑsÈraÑ nÈtivattatÊ”ti3.
PaÓidhÈnakavasena paÓidhi. BhavanettÊti bhavarajju. EtÈya hi sattÈ
rajjuyÈ gÊvÈyaÑ baddhÈ goÓÈ viya icchiticchitaÔÔhÈnaÑ niyyanti. TaÑ taÑ
ÈrammaÓaÑ vanati bhajati allÊyatÊti vanaÑ, vanati yÈcatÊti vÈ vanaÑ.
Vanathoti byaÒjanena padaÑ vaÉÉhitaÑ. AnatthadukkhÈnaÑ vÈ
samuÔÔhÈpanaÔÔhena gahanaÔÔhena ca vanaÑ viyÈti vanaÑ. BalavataÓhÈyetaÑ
nÈmaÑ. GahanataraÔÔhena pana tato balavatarÈ vanatho nÈma. Tena
vuttaÑ–
“VanaÑ chindatha mÈ rukkhaÑ, vanato jÈyate bhayaÑ.
ChetvÈ vanaÒca vanathaÒca, nibbanÈ hotha bhikkhavo”ti4.
Santhavanavasena santhavo5, saÑsaggoti attho. So duvidho
taÓhÈsanthavo mittasanthavo ca. Tesu idha taÓhÈsanthavo adhippeto.
Sinehavasena sneho. ŒlayakaraÓavasena kampamÈnÈ apekkhatÊti apekkhÈ.
Vuttampi cetaÑ “imÈni te deva caturÈsÊti nagarasahassÈni
KusÈvatÊrÈjadhÈnippamukhÈni, ettha deva chandaÑ janehi jÊvite apekkhaÑ
karohÊ”ti6. ŒlayaÑ karohÊti ayaÑ hettha attho. PÈÄiyekke pÈÔiyekke
ÈrammaÓe bandhatÊti paÔibandhu, ÒÈtakaÔÔhena vÈ pÈÔiyekko bandh|tipi
paÔibandhu. NiccasannissitaÔÔhenapi sattÈnaÑ taÓhÈsamo bandhu nÈma
natthi.
______________________________________________________________
1. Khu 1. 62 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 425 piÔÔhe.
3. Khu 1. 201, 261; AÑ 1. 316; Khu 7. 362; Khu 8. 211 piÔÔhesu.
4. Khu 1. 54 piÔÔhe Dhammapade. 5. Sandhavo (PÈÄi) 6. DÊ 2. 155 piÔÔhe.
34 KhuddakanikÈya
ŒrammaÓÈnaÑ asanato ÈsÈ, ajjhottharaÓato ceva tittiÑ anugantvÈva

paribhuÒjanato cÈti attho. ŒsÊsanavasena ÈsÊsanÈ. ŒsÊsitassa bhÈvo
ÈsÊsitattaÑ.
IdÈni tassÈ pavattiÔÔhÈnaÑ dassetuÑ “r|pÈsÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha
ÈsÊsanavasena ÈsÈti ÈsÈya atthaÑ gahetvÈ r|pe ÈsÈ r|pÈsÈ. EvaÑ navapi
padÈni veditabbÈni. Ettha ca purimÈni paÒca paÒcakÈmaguÓavasena vuttÈni,
parikkhÈralobhavasena chaÔÔhaÑ. TaÑ visesato pabbajitÈnaÑ, tato parÈni
tÊÓi atittiyavatthuvasena gahaÔÔhÈnaÑ. Na hi tesaÑ dhanaputtajÊvitehi aÒÒaÑ
piyataraÑ atthi. “IdaÑ mayhaÑ, idaÑ mayhan”ti vÈ “asukena me idaÑ
dinnaÑ, idaÑ dinnan”ti vÈ evaÑ satte jappÈpetÊti jappÈ, parato dve padÈni
upasaggena vaÉÉhitÈni, tato paraÑ aÒÒenÈkÈrena vibhajituÑ ÈraddhattÈ
puna “jappÈ”ti vuttaÑ. JappanÈkÈro jappanÈ. Jappitassa bhÈvo jappitattaÑ.
PunappunaÑ visaye lumpati ÈkaÉÉhatÊti lolupo, lolupassa bhÈvo loluppaÑ.
LoluppanÈkÈro loluppÈyanÈ, loluppasama~gino bhÈvo loluppÈyitattaÑ.
PucchaÒjikatÈti yÈya taÓhÈya lÈbhaÔÔhÈnesu pucchaÑ cÈlayamÈnÈ
sunakhÈ viya kampamÈnÈ vicaranti, taÑ tassÈ kampanataÓhÈya nÈmaÑ.
SÈdhu manÈpamanÈpe visaye kÈmetÊti sÈdhukÈmo, tassa bhÈvo
sÈdhukamyatÈ. MÈtÈmÈtucchÈti-Èdike ayuttaÔÔhÈne rÈgoti adhammarÈgo.
YuttaÔÔhÈnepi balavÈ hutvÈ uppanno lobho visamalobho. “RÈgo visaman”ti-
Èdivacanato1 vÈ yuttaÔÔhene vÈ ayuttaÔÔhÈne vÈ uppanno chandarÈgo
adhammaÔÔhena adhammarÈgo. VisamaÔÔhena visamalobhoti veditabbo.
ŒrammaÓÈnaÑ nikÈmanavasena nikanti. NikÈmanÈkÈro nikÈmanÈ.
Patthayanavasena patthanÈ. PihÈyanavasena pihanÈ. SuÔÔhu patthanÈ
sampatthanÈ. PaÒcasu kÈmaguÓesu taÓhÈ kÈmataÓhÈ. R|pÈr|pabhavesu
taÓhÈ bhavataÓhÈ. Ucchedasa~khÈte vibhave taÓhÈ vibhavataÓhÈ. Suddhe
r|pabhavasmiÑyeva taÓhÈ r|pataÓhÈ. Ar|pabhave taÓhÈ ar|pataÓhÈ.
UcchedadiÔÔhisahagato rÈgo2, nirodhe taÓhÈ nirodhataÓhÈ. R|pe taÓhÈ
r|pataÓhÈ. Sadde taÓhÈ saddataÓhÈ. GandhataÓhÈdÊsupi eseva nayo.
OghÈdayo vuttatthÈva.
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 382 piÔÔhe. 2. ...diÔÔhirÈgo. (Abhi-®Ôha 1. 398 piÔÔhe.)
Kusaladhamme ÈvaratÊti ÈvaraÓaÑ. ChÈdanavasena chadanaÑ. Satte

vaÔÔasmiÑ bandhatÊti bandhanaÑ. CittaÑ upahantvÈ kilissati saÑkiliÔÔhaÑ
karotÊti upakkileso. ThÈmagataÔÔhena anu anu setÊti anusayo. UppajjamÈnaÑ
cittaÑ pariyuÔÔhÈtÊti pariyuÔÔhÈnaÑ, uppajjituÑ apadÈnena kusalavÈraÑ
gaÓhÈtÊti attho. “CorÈ magge pariyuÔÔhiÑsu, dhuttÈ magge pariyuÔÔhiÑs|”ti-
ÈdÊsu1 hi maggaÑ gaÓhiÑs|ti attho. EvamidhÈpi gahaÓaÔÔhena
pariyuÔÔhÈnaÑ veditabbaÑ. PaliveÔhanaÔÔhena latÈ viyÈti latÈ. “LatÈ uppajja
tiÔÔhatÊ”ti2 ÈgataÔÔhÈnepi ayaÑ taÓhÈ latÈva vuttÈ. VividhÈni vatth|ni icchatÊti
vevicchaÑ. VaÔÔadukkhassa m|lanti dukkham|laÑ. Tasseva dukkhassa
nidÈnanti dukkhanidÈnaÑ. TaÑ dukkhaÑ ito pabhavatÊti dukkhappabhavo.
BandhanaÔÔhena pÈso viyÈti pÈso, mÈrassa pÈso mÈrapÈso.
DuruggilanaÔÔhena baÄisaÑ viyÈti baÄisaÑ, mÈrassa baÄisaÑ mÈrabaÄisaÑ.
TaÓhÈbhibh|tÈ mÈrassa visayaÑ nÈtikkamanti, tesaÑ upari mÈro vasaÑ
vattetÊti iminÈ pariyÈyena mÈrassa visayoti mÈravisayo. SandanaÔÔhena
taÓhÈva nadÊ taÓhÈnadÊ. AjjhottharaÓaÔÔhena taÓhÈva jÈlaÑ taÓhÈjÈlaÑ.
YathÈ sunakhÈ gadd|labaddhÈ yadicchakaÑ niyyanti, evaÑ taÓhÈbaddhÈ
sattÈti daÄhabandhanaÔÔhena gadd|laÑ viyÈti gadd|laÑ, taÓhÈva gadd|laÑ
taÓhÈ gadd|laÑ. Dupp|raÓaÔÔhena taÓhÈva samuddo taÓhÈsamuddo.
AbhijjhÈyanaÔÔhena abhijjhÈ. Lubbhanti etena, sayaÑ vÈ lubbhati,
lubbhanamattameva vÈ tanti lobho. SampayuttakÈnaÑ akusalÈnaÑ
patiÔÔhaÔÔhena m|laÑ.
VisattikÈtÊti visattikÈ iti. KenaÔÔhenÈti kena sabhÈvena. VisatÈti vitthaÔÈ
r|pÈdÊsu. VisÈlÈti vipulÈ. VisaÔÈti tebh|makabyÈpakavasena vusaÔÈ.
Purimavacanameva takÈrassa ÔakÈraÑ katvÈ byaÒjanavibhÈgaÑ katvÈ
vuttaÑ. VisakkatÊti parisappati sahati vÈ. Ratto hi rÈgavatthunÈ pÈdena
tÈÄiyamÈnopi sahati. OsakkanaÑ vipphandanaÑ vÈ “visakkanan”tipi vadanti.
“KusalÈkusalÈnaÑ patÊ”ti keci vaÓÓayanti. VisaÑharatÊti tathÈ tathÈ kÈmesu
ÈnisaÑsaÑ passantÊ vividhehi ÈkÈrehi nekkhammÈbhimukhappavattito
cittaÑ saÑharati saÑkhipati, visaÑ vÈ dukkhaÑ, taÑ harati, vahatÊti attho.
VisaÑvÈdikÈti aniccÈdiÑ niccÈdito gaÓhantÊ visaÑvÈdikÈ hoti.
Dukkhanibbattakassa kammassa hetubhÈvato
______________________________________________________________
1. Vi 4. 471 piÔÔhe. 2. Khu 1. 62 piÔÔhe Dhammapade.
36 KhuddakanikÈya
visam|lÈ, visaÑ vÈ dukkhadukkhÈdibh|tÈ vedanÈ m|laÑ etissÈti visam|lÈ.

DukkhasamudayattÈ visaÑ phalaÑ etissÈti visaphalÈ. YÈya taÓhÈya
r|pÈdikassa dukkhasseva paribhogo hoti, na amatassÈti sÈ “visaparibhogÈ”ti
vuttÈ. Sabbattha niruttivasena padasiddhi veditabbÈ.
TassÈ visayaÑ dassetukÈmo “visÈlÈ vÈ pana sÈ taÓhÈ r|pe”ti-ÈdimÈha.
Tattha visÈlÈ vÈ panÈti mahantÊ eva taÓhÈyanaÔÔhena taÓhÈ, r|pÈdayo paÒca
paÒcakÈmaguÓikarÈgavasena vuttÈ. KulegaÓeti-ÈdÊni ekÈdasa padÈni
loluppÈdavasena vuttÈni. KÈmadhÈtuttiko kammavaÔÔavasena vibhatto,
kÈmabhavattiko vipÈkavaÔÔavasena vibhatto, saÒÒÈbhavattiko saÒÒÈvasena
vibhatto, ekavokÈrabhavattiko khandhavasena vibhatto. AtÊtattiko
kÈlavasena, diÔÔhacatukko ÈrammaÓavasena, apÈyattiko okÈsavasena,
khandhattiko nissattanijjÊvavasena vibhattoti ÒÈtabbaÑ. TatrÈyaÑ
sa~khepena atthadÊpanÈ vibhÈvanÈ ca–
“Tattha katamÈ kÈmadhÈtu? HeÔÔhato AvÊcinirayaÑ pariyantaÑ karitvÈ
uparito Paranimmitavasavattideve antokaritvÈ yaÑ etasmiÑ antare
etthÈvacarÈ ettha pariyÈpannÈ khandhadhÈtu-ÈyatanÈ r|paÑ vedanÈ saÒÒÈ
sa~khÈrÈ viÒÒÈÓaÑ, ayaÑ vuccati kÈmadhÈtu”1.
“Tattha katamÈ r|padhÈtu? HeÔÔhato brahmalokaÑ pariyantaÑ karitvÈ
uparito akaniÔÔhe deve antokaritvÈ yaÑ etasmiÑ antare etthÈvacarÈ ettha
pariyÈpannÈ samÈpannassa vÈ upapannassa vÈ diÔÔhadhammasukhavihÈrissa
vÈ cittacetasikÈ dhammÈ, ayaÑ vuccati r|padhÈtu”1.
“Tattha katamÈ ar|padhÈtu? HeÔÔhato ŒkÈsÈnaÒcÈyatanupage deve
pariyantaÑ karitvÈ uparito NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanupage deve antokaritvÈ
yaÑ etasmiÑ antare etthÈvacarÈ ettha pariyÈpannÈ samÈpannassa vÈ
upapannassa vÈ diÔÔhadhammasukhavihÈrissa vÈ cittacetasikÈ dhammÈ,
ayaÑ vuccati ar|padhÈt|”ti. AÔÔhakathÈyaÑ pana “kÈmadhÈt|ti kÈmabhavo,
paÒcakkhandhÈ labbhanti. R|padhÈt|ti r|pabhavo, paÒcakkhandhÈ
labbhanti. Ar|padhÈt|ti ar|pabhavo, cattÈro khandhÈ labbhantÊ”ti vuttaÑ.
______________________________________________________________
Atha vÈ kÈmarÈgasa~khÈtena kÈmena yuttÈ dhÈtu kÈmadhÈtu

kÈmasa~khÈtÈ vÈ dhÈtu kÈmadhÈtu. KÈmaÑ pahÈya r|pena yuttÈ dhÈtu
r|padhÈtu, r|pasa~khÈtÈ vÈ dhÈtu r|padhÈtu. KÈmaÒca r|paÒca pahÈya
ar|pena yuttÈ dhÈtu ar|padhÈtu, ar|pasa~khÈtÈ vÈ dhÈtu ar|padhÈtu. TÈ eva
dhÈtuyo puna bhavapariyÈyena vuttÈ. BhavantÊti hi bhavÈti vuccanti.
SaÒÒÈya yutto bhavo, saÒÒÈvataÑ vÈ bhavo, saÒÒÈ vÈ ettha bhave atthÊti
saÒÒÈbhavo. So kÈmabhavo ca asaÒÒÈbhavamutto r|pabhavo ca
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈbhavamutto ar|pabhavo ca hoti.
Na saÒÒÈbhavo asaÒÒÈbhavo, so r|pabhavekadeso. OÄÈrikattÈbhÈvato

nevasaÒÒÈ, sukhumattena sabbhÈvato nÈsaÒÒÈti NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈ, tÈya
yutto bhavo NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈbhavo. Atha vÈ oÄÈrikÈya saÒÒÈya abhÈvÈ
sukhumÈya ca abhÈvÈ NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈ asmiÑ bhaveti
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈbhavo, so ar|pabhavekadeso. Ekena r|pakkhandhena
vokiÓÓo bhavo, eko vÈ vokÈro, assa bhavassÈti ekavokÈrabhavo, so
asaÒÒÈbhavoca. Cat|hi ar|pakkhandhehi vokiÓÓo bhavo, cattÈro vÈ vokÈrÈ
assa bhavassÈti catuvokÈrabhavo, so ar|pabhavo eva. PaÒcahi khandhehi
vokiÓÓo bhavo, paÒca vÈ vokÈrÈ assa bhavassÈti paÒcavokÈrabhavo, so
kÈmabhavo ca r|pabhavekadeso ca hoti. AtÊtattiko heÔÔhÈ vuttanayova.
DiÔÔhanti catusamuÔÔhÈnikaÑ r|pÈrammaÓaÑ. Sutanti dvisamuÔÔhÈnikaÑ
saddÈrammaÓaÑ. Mutanti phusitvÈ gahetabbÈni catusamuÔÔhÈnikÈni
gandharasaphoÔÔhabbÈrammaÓÈni. ViÒÒÈtabbaÑ nÈma manasÈ jÈnitabbaÑ
dhammÈrammaÓaÑ. Tesu diÔÔhasutamutaviÒÒÈtabbesu dhammesu. VisaÔÈ
vitthatÈti mahantÈ patthaÔÈ.
ApÈyaloketi vaÉÉhisa~khÈtassa ayassa abhÈvena apÈyo, tasmiÑ

apÈyaloke. Khandhaloketi rÈsaÔÔhena r|pÈdayo paÒcakkhandhÈ eva loko.
DhÈtuloketi suÒÒataÔÔhena cakkhudhÈtu-Èdayo aÔÔhÈrasa dhÈtuyo eva loko.
Œyatanaloketi ÈyatanÈdÊhi kÈraÓehi dvÈdasÈyatanÈni eva loko. Sabbepi
lujjanapalujjanaÔÔhena loko, vuttappakÈre loke visaÔÈ vitthaÔÈti visattikÈ.
Satoti saratÊti sato, puggalena sati vuttÈ.
38 KhuddakanikÈya
Tattha saraÓalakkhaÓÈ sati. Saranti tÈya, sayaÑ vÈ sarati,

saraÓamattameva vÈ esÈti sati. SÈ panesÈ apilÈpanalakkhaÓÈ,
asammosanarasÈ, ÈrakkhapaccupaÔÔhÈnÈ,
visayÈbhimukhabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ vÈ, thirasaÒÒÈpadaÔÔhÈnÈ,
kÈyÈdisatipaÔÔhÈnapadaÔÔhÈnÈ vÈ. ŒrammaÓe daÄhapatiÔÔhitattÈ pana esikÈ
viya cakkhudvÈrÈdÊnaÑ rakkhaÓato dovÈriko viya ca daÔÔhabbÈ.
TassÈ pavattiÔÔhÈnaÑ dassento “kÈye kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ
bhÈvento sato”ti-ÈdinÈ nayena catubbidhaÑ satipaÔÔhÈnamÈha. Tattha kÈyeti
r|pakÈye. R|pakÈyo hi idha a~gapacca~gÈnaÑ kesÈdÊnaÒca dhammÈnaÑ
sam|haÔÔhena hatthikÈyarathakÈyÈdayo viya “kÈyo”ti adhippeto. YathÈ ca
sam|haÔÔhena, evaÑ kucchitÈnaÑ ÈyaÔÔhena. KucchitÈnaÑ hi
paramajegucchÈnaÑ so Èyotipi kÈyo. Œyoti uppattideso. TatrÈyaÑ
vacanattho–Èyanti tatoti Èyo. Ke ÈyantÊti? KucchitÈ kesÈdayo. Iti
kucchitÈnaÑ kesÈdÊnaÑ Èyoti kÈyo.
KÈyÈnupassanÈti kÈyassa anupassanÈ, kÈyaÑ vÈ anupassanÈ, “kÈye”ti
ca vatvÈpi puna “kÈyÈnupassanÈ”ti dutiyaÑ kÈyaggahaÓaÑ asammissato
vavatthÈnaghanavinibbhogÈdidassanatthaÑ katanti veditabbaÑ.
Tena na kÈye vedanÈnupassanÈ cittadhammÈnupassanÈ vÈ, atha kho
kÈyÈnupassanÈyevÈti kÈyasa~khÈte vatthusmiÑ kÈyÈnupassanÈkÈrasseva
dassanena asammissato vavatthÈnaÑ dassitaÑ hoti, tathÈ na kÈye
a~gapacca~gavinimutta-ekadhammÈnupassanÈ, nÈpi kesalomÈdivinimutta-
itthipurisÈnupassanÈ. Yopi cettha kesalomÈdiko
bh|tupÈdÈyasam|hasa~khÈto kÈyo, tatthÈpi na bh|tupÈdÈyavinimutta-
ekadhammÈnupassanÈ, atha kho rathasambhÈrÈnupassakassa viya
a~gapacca~gasam|hÈnupassanÈ, nagarÈvayavÈnupassakassa viya
kesalomÈdisam|hÈnupassanÈ, kadalikkhandhapattavaÔÔivinibhujanakassa
viya rittamuÔÔhiviniveÔhakassa viya ca bh|tupÈdÈyasam|hÈnupassanÈyevÈti
sam|havaseneva kÈyasa~khÈtassa vatthuno nÈnappakÈrato dassentena
ghanavinibbhogo dassito hoti. Na hettha yathÈvuttasam|havinimutto kÈyo
vÈ itthÊ vÈ
puriso vÈ aÒÒo vÈ koci dhammo dissati,

yathÈvuttadhammasam|hamatteyeva pana tathÈ tathÈ sattÈ
micchÈbhinivesaÑ karonti. TenÈhu porÈÓÈ–
“YaÑ passati na taÑ diÔÔhaÑ, yaÑ diÔÔhaÑ taÑ na passati.
ApassaÑ bajjhate m|Äho, bajjhamÈno na muccatÊ”ti1.
GhanavinibbhogÈdidassanatthanti vuttaÑ. Œdisaddena cettha ayampi
attho veditabbo. AyaÒhi etasmiÑ kÈye kÈyÈnupassanÈyeva, na
aÒÒadhammÈnupassanÈ. YathÈ anudakabh|tÈyapi marÊciyÈ udakÈnupassanÈ
hoti, na evaÑ aniccadukkhÈnattÈsubhabh|teyeva imasmiÑ kÈye
niccasukhattasubhabhÈvÈnupassanÈ, atha kho kÈyÈnupassanÈ
aniccadukkhÈnattÈ subhÈkÈrasam|hÈnupassanÈyevÈti vuttaÑ hoti.
Atha vÈ yvÈyaÑ mahÈsatipaÔÔhÈne “idha bhikkhave bhikkhu araÒÒagato
vÈ -pa-. So satova assasatÊ”ti-ÈdinÈ2 nayena assÈsapassÈsÈdicuÓÓikajÈta-
aÔÔhikapariyosÈno kÈyo vutto, yo ca paÔisambhidÈyaÑ satipaÔÔhÈnakathÈyaÑ
“idhekacco pathavÊkÈyaÑ aniccato anupassati. ŒpokÈyaÑ. TejokÈyaÑ.
VÈyokÈyaÑ. KesakÈyaÑ. LomakÈyaÑ. ChavikÈyaÑ. CammakÈyaÑ.
MaÑsakÈyaÑ. RuhirakÈyaÑ. NhÈrukÈyaÑ. AÔÔhikÈyaÑ.
AÔÔhimiÒjakÈyan”ti3 kÈyo vutto, tassa sabbassa imasmiÑyeva kÈye
anupassanato kÈye kÈyÈnupassanÈti evampi attho daÔÔhabbo.
Atha vÈ kÈye “ahan”ti vÈ “maman”ti vÈ evaÑ gahetabbassa yassa
kassaci anupassanato tassa tasseva pana kesalomÈdikassa
nÈnÈdhammasam|hassa anupassanato kÈye
kesÈdisam|hasa~khÈtakÈyÈnupassanÈti evamatthodaÔÔhabbo. Api ca
“imasmiÑ kÈye aniccato anupassati, no niccato”ti-ÈdinÈ3 anukkamena
paÔisambhidÈyaÑ Ègatanayassa sabbasseva aniccalakkhaÓÈdino
ÈkÈrasam|hasa~khÈtassa kÈyassa anupassanatopi kÈye kÈyÈnupassanÈti
evampi attho daÔÔhabbo. AyaÑ pana catusatipaÔÔhÈnasÈdhÈraÓo attho.
______________________________________________________________
1. DÊ-®Ôha 2. 347; Ma-®Ôha 1. 247 piÔÔhesu. 2. DÊ 2. 231; Ma 1. 70 piÔÔhesu.
40 KhuddakanikÈya
SatipaÔÔhÈnanti tayo satipaÔÔhÈnÈ satigocaropi, tidhÈ paÔipannesu

sÈvakesu Satthuno paÔighÈnunayavÊtivattatÈpi, satipi. “CatunnaÑ bhikkhave
satipaÔÔhÈnÈnaÑ samudayaÒca attha~gamaÒca desissÈmi, taÑ suÓÈtha
sÈdhukaÑ manasi karotha -pa-. Ko ca bhikkhave kÈyassa samudayo?
ŒhÈrasamudayÈ kÈyasamudayo”ti-ÈdÊsu1 hi satigocaro “satipaÔÔhÈnan”ti
vuccati. TathÈ “kÈyo upaÔÔhÈnaÑ, no sati, sati upaÔÔhÈnaÒceva sati cÈ”ti-
ÈdÊsupi2. Tassattho–patiÔÔhÈti asminti paÔÔhÈnaÑ. KÈ patiÔÔhÈti? Sati. SatiyÈ
paÔÔhÈnaÑ satipaÔÔhÈnaÑ, padhÈnaÔÔhÈnanti vÈ paÔÔhÈnaÑ, satiyÈ paÔÔhÈnaÑ
satipaÔÔhÈnaÑ, hatthiÔÔhÈna-assaÔÔhÈnÈdÊni viya.
“Tayo satipaÔÔhÈnÈ yadariyo sevati, yadariyo3 sevamÈno SatthÈ
gaÓamanusÈsitumarahatÊ”ti4 ettha tidhÈ paÔipannesu sÈvakesu Satthuno
paÔighÈnunayavÊtivattatÈ “satipaÔÔhÈnan”ti vuttÈ. Tassattho–paÔÔhapetabbato
paÔÔhÈnaÑ, pavattayitabbatoti attho. Kena paÔÔhapetabboti? SatiyÈ, satiyÈ
paÔÔhÈnaÑ satipaÔÔhÈnanti. “CattÈro satipaÔÔhÈnÈ bhÈvitÈ bahulÊkatÈ satta
bojjha~ge parip|rentÊ”ti-ÈdÊsu5 pana satiyeva “satipaÔÔhÈnan”ti vuccati.
Tassattho– patiÔÔhÈtÊti paÔÔhÈnaÑ, upaÔÔhÈti okkantitvÈ6 pakkhanditvÈ
pavattatÊti attho. Satiyeva paÔÔhÈnanti satipaÔÔhÈnaÑ. Atha vÈ saraÓaÔÔhena
sati, upaÔÔhÈnaÔÔhena paÔÔhÈnaÑ. Iti sati ca sÈ paÔÔhÈnaÒcÈtipi satipaÔÔhÈnaÑ.
Idamidha adhippetaÑ. TaÑ satipaÔÔhÈnaÑ. BhÈventoti vaÉÉhento. Ettha ca
yaÑ tidhÈ paÔipannesu sÈvakesu Satthuno paÔighÈnunayavÊtivattatÈ
“satipaÔÔhÈnan”ti vuttaÑ, taÑ iminÈ suttena gahetabbaÑ. VuttaÑ hetaÑ
BhagavatÈ–
“Tayo satipaÔÔhÈnÈ yadariyo sevati, yadariyo sevamÈno SatthÈ
gaÓamanusÈsitumarahatÊ”ti iti kho panetaÑ vuttaÑ, kiÒcetaÑ paÔicca
vuttaÑ. Idha bhikkhave SatthÈ sÈvakÈnaÑ dhammaÑ deseti
anukampako hitesÊ anukampaÑ upÈdÈya “idaÑ vo hitÈya idaÑ vo
sukhÈyÈ”ti. Tassa
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 161 piÔÔhe. 2. Khu 9. 406 piÔÔhe. 3. Tadariyo (Ka)
4. Ma 3. 258, 263 piÔÔhesu. 5. Ma 3. 124; AÑ 3. 287 piÔÔhesu.
6. OkkhanditvÈ (PaÔisaÑ-®Ôha 1. 91 piÔÔhe.) OkkanditvÈ (SÊ, SyÈ, Ka)
sÈvakÈ na suss|santi, na sotaÑ odahanti, na aÒÒÈ cittaÑ upaÔÔhapenti,

vokkamma ca Satthu sÈsanÈ vattanti. Tatra bhikkhave TathÈgato na
ceva anattamano hoti, na ca anattamanataÑ paÔisaÑvedeti, anavassuto
ca viharati sato sampajÈno. IdaÑ bhikkhave paÔhamaÑ satipaÔÔhÈnaÑ.
Yadariyo -pa- marahati.
Puna caparaÑ bhikkhave SatthÈ -pa- idaÑ vo sukhÈyÈti. Tassa
ekacce sÈvakÈ na suss|santi -pavattanti. Ekacce sÈvakÈ suss|santi -pa-
na ca vokkamma Satthu sÈsanÈ vattanti. Tatra bhikkhave TathÈgato na
ceva anattamano hoti, na ca anattamanataÑ paÔisaÑvedeti, na ca
attamano hoti, na ca attamanataÑ paÔisaÑvedeti. AnattamanatÈ ca
attamanatÈ ca tadubhayaÑ abhinivajjetvÈ upekkhako viharati sato
sampajÈno. IdaÑ vuccati bhikkhave dutiyaÑ -pa-.
Puna caparaÑ. IdaÑ vo sukhÈyÈti. Tassa sÈvakÈ suss|santi -pa-
vattanti. Tatra bhikkhave TathÈgato attamano ceva hoti, attamanataÒca
paÔisaÑvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajÈno. IdaÑ bhikkhave
tatiyan”ti1.
EvaÑ paÔighÈnunayehi anavassutatÈ niccaÑ upaÔÔhitassatitÈya
tadubhayaÑ vÊtivattatÈ “satipaÔÔhÈnan”ti vuttÈ. BuddhÈnameva kira niccaÑ
upaÔÔhitasatitÈ hoti, na PaccekabuddhÈdÊnanti.
VedanÈsu vedanÈnupassanÈti-ÈdÊsu vedanÈdÊnaÑ puna vacane
payojanaÑ kÈyÈnupassanÈyaÑ vuttanayeneva yathÈyogaÑ yojetvÈ
veditabbaÑ. Ayampi sÈdhÈraÓattho. SukhÈdÊsu anekappabhedÈsu vedanÈsu
visuÑ visuÑ aniccÈdito ekekavedanÈnupassanÈ. SarÈgÈdike soÄasappabhede
citte visuÑ visuÑ aniccÈdito ekekacittÈnupassanÈ. KÈyavedanÈcittÈni
ÔhapetvÈ sesatebh|makadhammesu visuÑ visuÑ aniccÈdito
ekekadhammÈnupassanÈ SatipaÔÔhÈnasuttante2 vuttanayena
nÊvaraÓÈdidhammÈnupassanÈti. Ettha ca kÈyeti ekavacanaÑ, sarÊrassa
______________________________________________________________
1. Ma 3. 263 piÔÔhÈdÊsu. 2. DÊ 2. 331; Ma 1. 70 piÔÔhesu.
42 KhuddakanikÈya
ekattÈ. Citteti ekavacanaÑ, cittassa sabhÈvabhedÈbhÈvato jÈtiggahaÓena

katanti veditabbaÑ. YathÈ ca vedanÈdayo anupassitabbÈ, tathÈnupassanto
vedanÈsu vedanÈnupassanÈ, citte cittÈnupassanÈ, dhammesu
dhammÈnupassanÈti veditabbÈ. KathaÑ vedanÈ anupassitabbÈ? SukhÈ tÈva
vedanÈ dukkhato, dukkhÈ vedanÈ sallato, adukkhamasukhÈ aniccato
anupassitabbÈ. YathÈha–
“Yo sukhaÑ dukkhato adda, dukkhamaddakkhi sallato.
AdukkhamasukhaÑ santaÑ, addakkhi naÑ aniccato.
Sa ve sammaddaso bhikkhu, parijÈnÈti vedanÈ”ti1.
SabbÈ eva cetÈ dukkhatopi anupassitabbÈ. VuttaÑ hetaÑ “yaÑ kiÒci
vedayitaÑ, taÑ dukkhasminti vadÈmÊ”ti2. Sukhadukkhatopi ca
anupassitabbÈ. YathÈha “sukhÈ vedanÈ ÔhitisukhÈ, vipariÓÈmadukkhÈ.
DukkhÈ vedanÈ ÔhitidukkhÈ, vipariÓÈmasukhÈ. AdukkhamasukhÈ vedanÈ
ÒÈÓasukhÈ, aÒÒÈÓadukkhÈ”ti3. Api ca aniccÈdisattavipassanÈvasenÈpi
anupassitabbÈ. Cittadhammesupi cittaÑ tÈva
ÈrammaÓÈdhipatisahajÈtabh|mikammavipÈkakiriyÈdinÈnattabhedÈnaÑ
aniccÈdisattÈnupassanÈnaÑ sarÈgÈdisoÄasabhedÈnaÒca vasena
anupassitabbaÑ. DhammÈ salakkhaÓasÈmaÒÒalakkhaÓÈnaÑ
suÒÒatadhammassa aniccÈdisattÈnupassanÈnaÑ santÈsantÈdÊnaÒca vasena
anupassitabbÈ.
Ime cattÈro satipaÔÔhÈnÈ pubbabhÈge nÈnÈcittesu labbhanti. AÒÒeneva hi
cittena kÈyaÑ pariggaÓhÈti, aÒÒena vedanaÑ, aÒÒena cittaÑ aÒÒena
dhamme pariggaÓhÈti, lokuttaramaggakkhaÓe pana ekacitteyeva labbhantÊti.
Œdito hi kÈyaÑ pariggaÓhitvÈ Ègatassa vipassanÈsampayuttÈ sati
kÈyÈnupassanÈ nÈma, tÈya satiyÈ samannÈgato puggalo kÈyÈnupassÊ nÈma.
VipassanaÑ ussukkÈpetvÈ ariyamaggaÑ pattassa maggakkhaÓe
maggasampayuttÈ sati kÈyÈnupassanÈ nÈma, tÈya satiyÈ samannÈgato
puggalo kÈyÈnupassÊ nÈma.
VedanaÑ pariggaÓhitvÈ cittaÑ pariggaÓhitvÈ dhamme pariggaÓhitvÈ
Ègatassa vipassanÈsampayuttÈ sati dhammÈnupassanÈ nÈma, tÈya satiyÈ
samannÈgato puggalo dhammÈnupassÊ nÈma. VipassanaÑ ussukkÈpetvÈ
ariyamaggaÑ
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 409 piÔÔhe. 2. SaÑ 2. 417 piÔÔhe. 3. Ma 1. 377 piÔÔhe.
pattassa maggakkhaÓe maggasampayuttÈ sati dhammÈnupassanÈ nÈma, tÈya

satiyÈ samannÈgato puggalo dhammÈnupassÊ nÈma, evaÑ tÈva desanÈ
puggale tiÔÔhati, kÈye pana “subhan”ti vipallÈsappahÈnÈ kÈyapariggÈhikÈ sati
maggena samijjhatÊti kÈyÈnupassanÈ nÈma. VedanÈya “sukhan”ti
vipallÈsappahÈnÈ vedanÈpariggÈhikÈ sati maggena samijjhatÊti
vedanÈnupassanÈ nÈma. Citte “niccan”ti vipallÈsappahÈnÈ cittapariggÈhikÈ
sati maggena samijjhatÊti cittÈnupassanÈ nÈma. Dhammesu “attÈ”ti
vipallÈsappahÈnÈ dhammapariggÈhikÈ sati maggena samijjhatÊti
dhammÈnupassanÈ nÈma. Iti ekÈva maggasampayuttÈ sati
catukiccasÈdhakaÔÔhena cattÈri nÈmÈni labhati. Tena vuttaÑ
“lokuttaramaggakkhaÓe pana ekacitteyeva labbhantÊ”ti.
Puna upakÈravasena ca aparihÊnavasena ca guÓavasena ca1 apare tayo
catukkÈ vuttÈ. Tattha asatiparivajjanÈyÈti na sati asati, sati ettha natthÊti vÈ
asati, muÔÔhassatiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. ParivajjanÈyÈti samantato vajjanena.
BhattanikkhittakÈkasadise hi muÔÔhasatipuggale parivajjanena
upaÔÔhitasatipuggalasevanena ÔhÈnanisajjÈdÊsu satisamuÔÔhÈpanatthaÑ
ninnapoÓapabbhÈracittatÈya ca sati uppajjati. SatikaraÓÊyÈnaÑ dhammÈnanti
satiyÈ kÈtabbÈnaÑ dhammÈnaÑ. KatattÈti katabhÈvena. CatunnaÑ
maggÈnaÑ katattÈ, bhÈvitattÈti attho. SatiparibandhÈnaÑ dhammÈnaÑ
hatattÈti kÈmacchandÈdÊnaÑ nÈsitabhÈvena. SatinimittÈnaÑ dhammÈnaÑ
asammuÔÔhattÈti satiyÈ kÈraÓÈnaÑ kÈyÈdi-ÈrammaÓÈnaÑ anaÔÔhabhÈvena.
SatiyÈ samannÈgatattÈti satiyÈ sammÈ ÈgatattÈ aparihÊnattÈ ca.
VasitattÈti vasibhÈvappattena. PÈguÒÒatÈyÈti paguÓabhÈvena.
ApaccorohaÓatÈyÈti anivattanabhÈvena apaccosakkanabhÈvena.
SattattÈti sabhÈvena vijjamÈnattÈ. SantattÈti nibbutasabhÈvattÈ.
SamitattÈti kilesÈnaÑ v|pasamitabhÈvattÈ. SantadhammasamannÈgatattÈti
sappurisadhammehi aparihÊnattÈ. BuddhÈnussati-Èdayo heÔÔhÈ vuttanayÈ eva.
SaraÓakavasena sati, idaÑ satiyÈ sabhÈvapadaÑ. PunappunaÑ saraÓato
______________________________________________________________
1. PaguÓavasena ca (SÊ, SyÈ)
44 KhuddakanikÈya
anussaraÓavasena anussati. AbhimukhaÑ gantvÈ viya saraÓato

paÔisaraÓavasena paÔissati. Upasaggavasena vÈ vaÉÉhitamattameva.
SaraÓÈkÈro saraÓatÈ. YasmÈ pana saraÓatÈti tiÓÓaÑ saraÓÈnampi nÈmaÑ,
tasmÈ taÑ paÔisedhetuÑ puna satiggahaÓaÑ kataÑ. Sati sa~khÈtÈ saraÓatÈti
ayaÑ hettha attho. Sutapariyattassa dhÈraÓabhÈvato dhÈraÓatÈ.
Anupavisanasa~khÈtena ogÈhanaÔÔhena apilÈpanabhÈvo apilÈpanatÈ. YathÈ
hi udake lÈbukaÔÈhÈdÊni palavanti, na anupavisanti, na tathÈ ÈrammaÓe sati.
ŒrammaÓaÑ hi esÈ anupavisati, tasmÈ “apilÈpanatÈ”ti vuttÈ.
CirakatacirabhÈsitÈnaÑ na sammussanabhÈvato asammussanatÈ.
UpaÔÔhÈnalakkhaÓe jotanalakkhaÓe ca indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ,
satisa~khÈtaÑ indriyaÑ satindriyaÑ. PamÈde na kampatÊti satibalaÑ.
YÈthÈvasati niyyÈnasati kusalasatÊti sammÈsati. Bujjhanakassa a~goti
bojjha~go, pasaÔÔho sundaro vÈ bojjha~go sambojjha~go, satiyeva
sambojjha~go satisambojjha~go.
EkÈyanamaggoti ekamaggo, ayaÑ maggo na dvedhÈpathabh|toti
evamattho daÔÔhabbo. Atha vÈ ekena ayitabboti ekÈyano. EkenÈti
gaÓasa~gaÓikaÑ pahÈya v|pakaÔÔhena pavivittacittena1. Ayitabbo
paÔipajjitabbo, ayanti vÈ etenÈti ayano, saÑsÈrato nibbÈnaÑ gacchatÊti attho.
Ekassa ayano ekÈyano. EkassÈti seÔÔhassa. SabbasattÈnaÑ seÔÔhova BhagavÈ,
tasmÈ “Bhagavato”ti vuttaÑ hoti. KiÒcÈpi hi tena aÒÒepi ayanti, evaÑ
santepi Bhagavatova so ayano tena uppÈditattÈ. YathÈha “so hi brÈhmaÓa
BhagavÈ anuppannassa maggassa uppÈdetÈ”ti-Èdi2. AyatÊti vÈ ayano,
gacchati pavattatÊti attho. EkasmiÑ ayano ekÈyano. ImasmiÑyeva
dhammavinaye pavattati, na aÒÒatthÈti vuttaÑ hoti. YathÈha “imasmiÑ kho
Subhadda dhammavinaye ariyo aÔÔha~giko maggo upalabbhatÊ”ti3.
DesanÈbhedoyeva heso, atthato pana ekova. Api ca ekaÑ ayatÊti ekÈyano.
PubbabhÈge nÈnÈmukhabhÈvanÈnayena pavattopi aparabhÈge ekaÑ
nibbÈnameva gacchatÊti vuttaÑ hoti. YathÈha brahmÈ Sahampati–
______________________________________________________________
1. PahÈya vivekaÔÔhena pavivittena (SÊ, SyÈ)
2. SaÑ 1. 192; Khu 9. 375; Ma 3. 59 piÔÔhesu. 3. DÊ 2. 125 piÔÔhe.
EkÈyanaÑ jÈtikhayantadassÊ,
MaggaÑ pajÈnÈti hitÈnukampÊ.
Etena maggena tariÑsu pubbe,
Tarissanti ye ca taranti oghan”ti1.
Maggoti kenaÔÔhena maggo? NibbÈnaÑ gamanaÔÔhena, nibbÈnatthikehi
magganÊyaÔÔhena ca. Upetoti ÈsannaÑ gato. Samupetoti tato ÈsannataraÑ
gato. Ubhayenapi satiyÈ aparihÊnoti attho. Upagatoti upagantvÈÔhito.
Samupagatoti sampayutto hutvÈ Ôhito. “UpÈgato samupÈgato”tipi PÈÄi.
UbhayenÈpi satisamÊpaÑ Ègatoti attho. Upapannoti aviyogÈpanno.
Samupapannoti paripuÓÓo. SamannÈgatoti avikalo vijjamÈno. “Upeto
samupetoti dvÊhi padehi pavattaÑ kathitaÑ. Upagato samupagatoti dvÊhi
padehi paÔivedho. Upapanno samupapanno samannÈgatoti tÊhi padehi
paÔilÈbho kathito”ti evameke vaÓÓayanti.
Loke vÈ sÈ visattikÈti yÈ esÈ anekappakÈrena vuttÈ visattikÈ, sÈ
khandhaloke eva, na aÒÒatra khandhehi pavattatÊti attho. Loke vÈ taÑ
visattikanti khandhaloke eva pavattaÑ etaÑ visattikasa~khÈtaÑ taÓhaÑ.
Tarati kÈme parivajjento. Uttarati kilese pajahanto. Patarati tesaÑ
patiÔÔhÈhetuÑ chindanto. Samatikkamati saÑsÈraÑ atikkamanto. VÊtivattati
paÔisandhi-abhabbuppattikaÑ karonto. Atha vÈ tarati uttarati
kÈyÈnupassanena. Patarati vedanÈnupassanena. Samatikkamati
cittÈnupassanena. Atha vÈ tarati sÊlena. Uttarati samÈdhinÈ. Patarati
vipassanÈya. Samatikkamati maggena. VÊtivattati phalenÈti evamÈdinÈ
yojetabbaÑ.
4. CatutthagÈthÈya ayaÑ sa~khepattho–yo ekaÑ sÈlikhettÈdikhettaÑ

vÈ gharavatthÈdivatthuÑ vÈ kahÈpaÓasa~khÈtaÑ hiraÒÒaÑ vÈ go-
assÈdibhedaÑ gavÈssaÑ vÈ antojÈtÈdidÈse vÈ bhatakÈdikammakare vÈ
itthisaÒÒitÈ thiyo vÈ ÒÈtibandhavÈdibandh| vÈ aÒÒe vÈ manÈpiyar|pÈdike
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 146, 162 piÔÔhesu.
46 KhuddakanikÈya
puthukÈme anugijjhatÊti. SÈlikkhettanti yattha sÈliyo viruhanti.

VÊhikkhettÈdÊsupi eseva nayo. VÊhÊti avasesavÊhayo. ModayatÊti muggo.
Gharavatthunti gharapatiÔÔhÈpanatthaÑ katÈkatabh|mibhÈgo.
KoÔÔhakavatthÈdÊsupi eseva nayo. KoÔÔhakoti dvÈrakoÔÔhÈdi. Pureti gharassa
purato. PacchÈti gharassa pacchato. Ettha ÈrÈmenti cittaÑ tosentÊti ÈrÈmo,
pupphenapi phalenapi chÈyÈyapi dakenapi ramantÊti attho.
PasukÈdayoti eÄakÈdayo. AntojÈtakoti antogharadÈsiyÈ kucchimhi jÈto.

DhanakkÊtakoti dhanena kÊÓitvÈ parivattetvÈ gahito. SÈmaÑ vÈti sayaÑ vÈ.
DÈsabyanti dÈsassa bhÈvo dÈsabyaÑ taÑ dÈsabyaÑ. UpetÊti upagacchati.
AkÈmako vÈti attano aruciyÈ vÈ karamarÈnÊto.
Te cattÈro punapi dassetuÑ “ÈmÈya dÈsÈpi bhavanti heke”ti Èha.

ŒmÈya dÈsÈti antojÈtadÈsÈ. “Yattha dÈso ÈmajÈto Ôhito thullÈni gacchatÊ”ti
etthÈpi eteva vuttÈ. Dhanena kÊtÈti dhanadÈsÈ. SÈmaÒca eketi sayaÑ dÈsÈ.
BhayÈpaÓunnÈti akÈmadÈsÈ. Bhayena paÓunnÈ khipitÈ.
BhatakÈti bhatiyÈ jÊvanakÈ. KasikammÈdikammaÑ karontÊti

kammakarÈ. UpajÊvinoti sammantanÈdinÈ upagantvÈ nissayaÑ katvÈ
jÊvantÊti upajÊvino.
ItthÊti thiyati etissaÑ gabbhoti itthÊ. Pariggahoti sahÈyÊ sassÈmikÈ.

MÈtÈpitibandhavÈpi ÒÈtibandhu. Sagotto gottabandhu, ekÈcariyakule vÈ
ekajÈtimantaÑ vÈ uggahitamanto mantabandhu. DhanusippÈdisaddhiÑ
uggahitako sippabandhu. “MittabandhavÈtipi bandh|”ti katthaci potthake
pÈÔho dissati.
GijjhatÊti kilesakÈmena pattheti. AnugijjhatÊti anu anu gijjhati

punappunaÑ pattheti. PaligijjhatÊti samantato pattheti. PalibajjhatÊti visesena
pattheti. “OÄÈrikattena nimittaggÈhavasena gijjhati, anugijjhati,
anubyaÒjanaggÈhavasena paligijjhati, palibajjhatÊ”ti evameke vaÓÓayanti.
5. PaÒcamagÈthÈyaÑ ayaÑ sa~khepattho–taÑ puggalaÑ abalakhyÈ

kilesÈ balÊyanti sahanti maddanti. SaddhÈbalÈdivirahena vÈ abalaÑ taÑ
puggalaÑ abalÈ kilesÈ balÊyanti, abalattÈ balÊyantÊti attho. Atha vÈ taÑ
kÈmagiddhaÑ kÈmarattaÑ1 kÈmapariyesantaÒca sÊhÈdayo ca
pÈkaÔaparissayÈ, kÈyaduccaritÈdayo ca apÈkaÔaparissayÈ maddanti. Tato
apÈkaÔaparissayehi abhibh|taÑ taÑ puggalaÑ jÈti-ÈdidukkhaÑ bhinnaÑ
nÈvaÑ udakaÑ viya anveti.
AbalÈti natthi etesaÑ balanti abalÈ, balavirahitÈ. DubbalÈti
mandapayogÈbalena kattabbakiccavirahitÈ. AppabalÈti appaÑ parittaÑ
etesaÑ balanti appabalÈ, yujjhituÑ asamatthÈ. AppathÈmakÈti appo paritto
thÈmo etesaÑ vÈyÈmo ussÈhoti appathÈmakÈ. HÊnÈ nihÊnÈ payogahÊnena.
OmakÈ thÈmahÊnena. LÈmakÈ paccayahÊnena. ChatukkÈ ajjhÈsayahÊnena.
ParittÈ pattihÊnena2. SahantÊti maddanti ghaÔÔanaÑ uppÈdenti. ParisahantÊti
sabbato maddanti. Abhibhavanti aparÈparaÑ uppattivasena. Ajjhottharanti
punappunaÑ uppattivasena. PariyÈdiyanti sussosetvÈ ÔhÈnena. Maddanti
kusaluppattinivÈraÓena.
SaddhÈbalanti saddahanti etÈya, sayaÑ vÈ saddahati,
saddahanamattameva vÈ esÈti saddhÈ. SÈ saddahanalakkhaÓÈ,
okappanalakkhaÓÈ vÈ, sampasÈdanarasÈ udakappasÈdakamaÓi viya.
PakkhandanarasÈ vÈ oghuttaraÓo viya. AkÈlusiyapaccupaÔÔhÈnÈ,
adhimuttipaccupaÔÔhÈnÈ vÈ. SaddheyyavatthupadaÔÔhÈnÈ,
sotÈpattiya~gapadaÔÔhÈnÈ vÈ. SÈ hatthavittabÊjÈni viya daÔÔhabbÈ. Asaddhiye
na kampatÊti saddhÈbalaÑ. VÊriyabalanti vÊrassa bhÈvo vÊriyaÑ, vÊrÈnaÑ vÈ
kammaÑ vÊriyaÑ, vidhinÈ vÈ nayena upÈyena ÊrayitabbaÑ pavattayitabbanti
vÊriyaÑ. TaÑ panetaÑ upatthambhanalakkhaÓaÒca paggahaÓalakkhaÓaÒca
vÊriyaÑ, sahajÈtÈnaÑ upatthambhanarasaÑ,
asaÑsÊdanabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ, “saÑviggo yoniso padahatÊ”ti vacanato3
saÑvegapadaÔÔhÈnaÑ, vÊriyÈrambhavatthupadaÔÔhÈnaÑ vÈ. SammÈ
ÈraddhaÑ sabbasampattÊnaÑ m|lanti daÔÔhabbaÑ. Kosajje na kampatÊti
vÊriyabalaÑ. SatiyÈ lakkhaÓÈdÊni vuttÈneva.
______________________________________________________________
1. KÈmarakkhantaÑ (SyÈ, Ka) 2. SattihÊnena (SÊ), satihÊnena (SyÈ)
3. ... AÑ 1. 430 piÔÔhe.
48 KhuddakanikÈya
MuÔÔhassacce na kampatÊti satibalaÑ. SahajÈtÈni sammÈ ÈdhÊyati

ÔhapetÊti samÈdhi. So pÈmokkhalakkhaÓo avikkhepalakkhaÓo vÈ,
sahajÈtÈnaÑ dhammÈnaÑ ÈrammaÓe sampiÓÉanaraso nhÈniyacuÓÓÈnaÑ
udakaÑ viya, upasamapaccupaÔÔhÈno, ÒÈÓapaccupaÔÔhÈno vÈ. “SamÈhito
yathÈbh|taÑ pajÈnÈti passatÊ”ti1 hi vuttaÑ. Visesato sukhapadaÔÔhÈno nivÈte
padÊpaccÊnaÑ Ôhiti viya cetaso ÔhitÊti daÔÔhabbo. Uddhacce na kampatÊti
samÈdhibalaÑ. PajÈnÈtÊti paÒÒÈ. KiÑ pajÈnÈti? “IdaÑ dukkhan”ti-ÈdinÈ1
nayena ariyasaccÈni. SÈ yathÈsabhÈvapaÔivedhalakkhaÓÈ,
akkhalitapaÔivedhalakkhaÓÈ vÈ kusalissÈsakhitta-usupaÔivedho viya,
visayobhÈsanarasÈ padÊpo viya, asammohapaccupaÔÔhÈnÈ
araÒÒagatasudesako viya. AvijjÈya na kampatÊti paÒÒÈbalaÑ. HiribalaÑ
ottappabalanti ahirike na kampatÊti hiribalaÑ. Anottappe na kampatÊti
ottappabalaÑ. AyaÑ ubhayavasena atthavaÓÓanÈ hoti. KÈyaduccaritÈdÊhi
hirÊyatÊti hirÊ, lajjÈyetaÑ adhivacanaÑ. Tehi eva ottappatÊti ottappaÑ, pÈpato
ubbegassetaÑ adhivacanaÑ.
TesaÑ nÈnÈkaraÓadÊpanatthaÑ samuÔÔhÈnaÑ, adhipati,
lajjÈdilakkhaÓena cÈti imaÑ mÈtikaÑ ÔhapetvÈ ayaÑ vitthÈrakathÈ vuttÈ–
ajjhattasamuÔÔhÈnÈ hirÊ nÈma, bahiddhÈsamuÔÔhÈnaÑ ottappaÑ nÈma.
AttÈdhipati hirÊ nÈma, lokÈdhipati ottappaÑ nÈma. LajjÈsabhÈvasaÓÔhitÈ hirÊ
nÈma, bhayasabhÈvasaÓÔhitaÑ ottappaÑ nÈma. SappatissavalakkhaÓÈ hirÊ
nÈma, vajjabhÊrukabhayadassÈvilakkhaÓaÑ ottappaÑ nÈma.
Tattha ajjhattasamuÔÔhÈnaÑ hiriÑ cat|hi kÈraÓehi samuÔÔhÈpeti–jÈtiÑ
paccavekkhitvÈ vayaÑ paccavekkhitvÈ s|rabhÈvaÑ paccavekkhitvÈ
bÈhusaccaÑ paccavekkhitvÈ. KathaÑ? “PÈpakaraÓaÑ nÈmetaÑ na
jÈtisampannÈnaÑ kammaÑ, hÊnajaccÈnaÑ kevaÔÔÈdÊnaÑ idaÑ kammaÑ,
mÈdisassa2 jÈtisampannassa idaÑ kammaÑ kÈtuÑ na yuttan”ti evaÑ tÈva
jÈtiÑ paccavekkhitvÈ pÈÓÈtipÈtÈdipÈpaÑ akaronto hiriÑ samuÔÔhÈpeti. TathÈ
“pÈpakaraÓaÑ nÈmetaÑ daharehi kattabbaÑ kammaÑ, mÈdisassa vaye
Ôhitassa idaÑ kammaÑ kÈtuÑ na yuttan”ti evaÑ vayaÑ paccavekkhitvÈ
pÈÓÈtipÈtÈdipÈpaÑ akaronto hiriÑ samuÔÔhÈpeti. TathÈ “pÈpakammaÑ
nÈmetaÑ dubbalajÈtikÈnaÑ kammaÑ, mÈdisassa
______________________________________________________________
1. Vi 3. 15 piÔÔhe. 2. TÈdisassa (SÊ, SyÈ)
s|rabhÈvasampannassa idaÑ kammaÑ kÈtuÑ na yuttan”ti evaÑ s|rabhÈvaÑ

paccavekkhitvÈ pÈÓÈtipÈtÈdipÈpaÑ akaronto hiriÑ samuÔÔhÈpeti. TathÈ
“pÈpakammaÑ nÈmetaÑ andhabÈlÈnaÑ kammaÑ, na paÓÉitÈnaÑ.
MÈdisassa paÓÉitassa bahussutassa idaÑ kammaÑ kÈtuÑ na yuttan”ti evaÑ
bÈhusaccaÑ paccavekkhitvÈ pÈÓÈtipÈtÈdipÈpaÑ akaronto hiriÑ
samuÔÔhÈpeti. EvaÑ ajjhattasamuÔÔhÈnaÑ hiriÑ cat|hi kÈraÓehi
samuÔÔhÈpeti. SamuÔÔhÈpetvÈ ca pana attano citte hiriÑ pavesetvÈ
pÈpakammaÑ na karoti. EvaÑ ajjhattasamuÔÔhÈnÈ hirÊ nÈma hoti. KathaÑ
bahiddhÈsamuÔÔhÈnaÑ ottappaÑ nÈma? Sace tvaÑ pÈpakammaÑ karissasi,
cat|su parisÈsu garahappatto bhavissasi.
“Garahissanti taÑ viÒÒ|, asuciÑ nÈgariko yathÈ.
Vajjito sÊlavantehi, kathaÑ bhikkhu karissasÊ”ti1–
evaÑ paccavekkhanto hi bahiddhÈsamuÔÔhitena ottappena pÈpakammaÑ na
karoti, evaÑ bahiddhÈsamuÔÔhÈnaÑ ottappaÑ nÈma hoti.
KathaÑ attÈdhipati hirÊ nÈma? Idhekacco kulaputto attÈnaÑ adhipatiÑ
jeÔÔhakaÑ katvÈ “mÈdisassa saddhÈpabbajitassa bahussutassa
dhuta~gadharassa2 na yuttaÑ pÈpakammaÑ kÈtun”ti pÈpaÑ na karoti. EvaÑ
attÈdhipati hirÊ nÈma hoti. TenÈha BhagavÈ “so attÈnaÑyeva adhipatiÑ
karitvÈ akusalaÑ pajahati, kusalaÑ bhÈveti, sÈvajjaÑ pajahati, anavajjaÑ
bhÈveti, suddhaÑ attÈnaÑ pariharatÊ”ti3.
KathaÑ lokÈdhipati ottappaÑ nÈma? Idhekacco kulaputto lokaÑ
adhipatiÑ jeÔÔhakaÑ katvÈ pÈpakammaÑ na karoti. YathÈya–
“MahÈ kho panÈyaÑ lokasannivÈso, mahantasmiÑ kho pana
lokasannivÈse santi samaÓabrÈhmaÓÈ iddhimanto dibbacakkhukÈ
paracittaviduno, te d|ratopi passanti, ÈsannÈpi na dissanti, cetasÈpi
cittaÑ jÈnanti, tepi maÑ evaÑ jÈneyyuÑ ‘passatha bho imaÑ
kulaputtaÑ saddhÈya agÈrasmÈ anagÈriyaÑ pabbajito samÈno vokiÓÓo
viharati pÈpakehi akusalehi dhammehÊ’ti. DevatÈpi kho santi
iddhimantiniyo dibbacakkhukÈ paracittaviduniyo, tÈ d|ratopi passanti,
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 1. 169 piÔÔhe. 2. DhutavÈdassa (Ka) 3. AÑ 1. 146 piÔÔhe.
50 KhuddakanikÈya
ÈsannÈpi na dissanti. CetasÈpi cittaÑ jÈnanti, tÈpi maÑ evaÑ jÈneyyuÑ

‘passatha bho imaÑ kulaputtaÑ saddhÈya agÈrasmÈ anagÈriyaÑ
pabbajito samÈno vokiÓÓo viharati pÈpakehi akusalehi dhammehÊ’ti. So
iti paÔisaÒcikkhati ‘ÈraddhaÑ kho pana me vÊriyaÑ bhavissati
asallÊnaÑ, upaÔÔhitÈ sati asammuÔÔhÈ, passaddho kÈyo asÈraddho,
samÈhitaÑ cittaÑ ekaggan’ti. So lokaÑyeva adhipatiÑ karitvÈ akusalaÑ
pajahati, kusalaÑ bhÈveti, sÈvajjaÑ pajahati, anavajjaÑ bhÈveti,
suddhaÑ attÈnaÑ pariharatÊ”ti1.
EvaÑ lokÈdhipati ottappaÑ nÈma hoti. “LajjÈsabhÈvasaÓÔhitÈ hirÊ,
bhayasabhÈvasaÓÔhitaÑ ottappan”ti ettha pana lajjÈti lajjanÈkÈro, tena
sabhÈvena saÓÔhitÈ hirÊ. Bhayanti apÈyabhayaÑ, tena sabhÈvena saÓÔhitaÑ
ottappaÑ. Tadubhayampi pÈpaparivajjane pÈkaÔaÑ hoti. Ekacco hi yathÈ
nÈma eko kulaputto uccÈrapassÈvÈdÊni karonto lajjitabbayuttakaÑ ekaÑ
disvÈ lajjanÈkÈrappatto bhaveyya hÊÄito, evameva ajjhattaÑ lajjÊdhammaÑ
okkamitvÈ pÈpakammaÑ na karoti. Ekacco apÈyabhayabhÊto hutvÈ
pÈpakammaÑ na karoti.
TatridaÑ opammaÑ–yathÈ hi dvÊsu ayoguÄesu eko sÊtalo bhaveyya
g|thamakkhito, eko uÓho Èditto. Tattha paÓÉito sÊtalaÑ g|thamakkhitattÈ
jigucchanto na gaÓhÈti, itaraÑ ÉÈhabhayena. Tattha sÊtalassa
g|thamakkhanajigucchÈya agaÓhanaÑ viya ajjhattaÑ lajjÊdhammaÑ
okkamitvÈ pÈpassa akaraÓaÑ, uÓhassa Éahabhayena agaÓhanaÑ viya
apÈyabhayena pÈpassa akaraÓaÑ veditabbaÑ.
“SappatissavalakkhaÓÈ hirÊ, vajjabhÊrukabhayadassÈvilakkhaÓaÑ
ottappan”ti idampi dvayaÑ pÈpaparivajjane eva pÈkaÔaÑ hoti. Ekacco hi
jÈtimahattapaccavekkhaÓÈ satthumahattapaccavekkhaÓÈ
dÈyajjamahattapaccavekkhaÓÈ sabrahmacÈrimahattapaccavekkhaÓÈti cat|hi
kÈraÓehi sappatissavalakkhaÓaÑ hiriÑ samuÔÔhÈpetvÈ pÈpaÑ na karoti.
Ekacco attÈnuvÈdabhayaÑ parÈnuvÈdabhayaÑ daÓÉabhayaÑ
duggatibhayanti cat|hÈkÈrehi vajjabhÊrukabhÈvadassÈvilakkhaÓaÑ
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 146, 147 piÔÔhesu.
ottappaÑ samuÔÔhÈpetvÈ pÈpaÑ na karoti. Tattha

jÈtimahattapaccavekkhaÓÈdÊni ceva attÈnuvÈdabhayÈdÊni ca vitthÈretvÈ
kathetabbÈni. EvaÑ vuttaÑ sattavidhaÑ balaÑ yassa puggalassa natthi, te
kilesÈ taÑ puggalaÑ sahanti -pa- pariyÈdiyanti maddantÊti.
Dve parissÈyÈti pÈkaÔÈpÈkaÔavasena dve eva upaddavÈ, na ekaÑ, na

tÊÓi, te vibhÈgato dassetuÑ “katame pÈkaÔaparissayÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha
kokÈti kekÈ1. Ayameva vÈ pÈÔho. CorÈti coriyakammehi yuttÈ. MÈÓavÈti
sÈhasikakammehi yuttÈ. KatakammÈti sandhicchedÈdikatacorikakammÈ.
AkatakammÈti taÑ kammaÑ kÈtuÑ nikkhantÈ. Ettha ass|ti bhaveyyunti
attho. Cakkhurogoti cakkhusmiÑ uppannarogo, rujatÊti rogo. Cakkhurogoti-
Èdayo vatthuvasena veditabbÈ. NibbattitapasÈdÈnaÒhi rogo nÈma natthi.
KaÓÓarogoti bahikaÓÓarogo. Mukharogoti mukhe uppannarogo.
Dantarogoti dantas|laÑ. KÈsoti khayarogo. SÈsoti svÈso uggÈrarogo.
PinÈsoti bahinÈsikÈya rogo. Èhoti abbhantare uppajjanako uÓho. MucchÈti
sativissajjanakÈ PakkhandikÈti lohitapakkhandikÈ atisÈro. S|lÈti Èmas|lÈ
kucchivÈto. Vis|cikÈti mahanto virecanako. KilÈsoti sabalo. Sosoti
sukkhanako sosabyÈdhi. ApamÈroti amanussaggÈho veriyakkhÈbÈdho.
Dadd|ti daddupÊÄakÈ. KaÓÉ|ti khuddakapÊÄakÈ. Kacch|ti mahÈkacchu.
RakhasÈti2 nakhehi vilikhitaÔÔhÈne rogo. “NakhasÈ”tipi PÈÄi. VitacchikÈti
hatthatalapÈdatalesu hÊraÑ hÊraÑ katvÈ phÈlento uppajjanakarogo.
Lohitapittanti soÓitapittaÑ, rattapittanti vuttaÑ hoti. Madhumehoti
sarÊrabbhantare ukkaÔÔharogo. VuttaÑ hetaÑ “api ca madhumeho ÈbÈdho
ukkaÔÔho”ti3.
AÑsÈti arisarogo. PÊÄakÈti lohitapÊÄakÈ. BhagaÑ dÈlayatÊti bhagandalÈ,

vaccamaggaÑ phÈletÊti attho. PittasamuÔÔhÈnÈti pittena samuÔÔhÈnaÑ uppatti
etesanti pittasamuÔÔhÈnÈ. Te kira dvattiÑsa honti. SemhasamuÔÔhÈnÈdÊsupi
eseva nayo. SannipÈtikÈti vÈtapittasemhÈnaÑ
______________________________________________________________
1. Ko~kÈ (Ka) 2. NakhasÈti (AÑ 3. 343 piÔÔhe.) 3. Vi 2. 9 piÔÔhe.
52 KhuddakanikÈya
sannipÈtena ekÊbhÈvena uppannÈ. ŒbÈdhaÔÔhena ÈbÈdhÈ. UtupariÓÈmajÈti

utupariÓÈmena. AccuÓhÈti sÊtena uppajjanakarogÈ. VisamaparihÈrajÈti
atiÔÔhÈnanisajjÈdinÈ visamaparihÈrena jÈtÈ. OpakkamikÈti
vadhabandhanÈdinÈ upakkamena jÈtÈ. KammavipÈkajÈti
balavakammavipÈkasambh|tÈ. SÊtaÑ uÓhaÑ -pa- samphassoti ime pÈkaÔÈ
eva. Iti vÈti evaÑ vÈ. Ime vuccantÊti nigamento Èha.
Katame paÔicchannaparissayÈti apÈkaÔÈ acchÈdita-upaddavÈ katameti
pucchati. Tattha kÈyaduccaritanti pÈÓÈtipÈta-adinnÈdÈnamicchÈcÈracetanÈ
veditabbÈ. VacÊduccaritanti musÈvÈdapisuÓavÈcÈpharusavÈcÈ-
samphappalÈpacetanÈ veditabbÈ. Manoduccaritanti
abhijjhÈbyÈpÈdamicchÈdiÔÔhiyo veditabbÈ. KÈye pavattaÑ, kÈyato vÈ
pavattaÑ, duÔÔhucaritaÑ, kilesap|tikattÈ vÈ duÔÔhu caritanti kÈyaduccaritaÑ.
VacÊmanoduccaritesupi eseva nayo.
KÈmÊyantÊti kÈmÈ, paÒca kÈmaguÓÈ. KÈmesu chando kÈmacchando.
KÈmayatÊti vÈ kÈmo, kÈmo eva chando, kÈmacchando na
kattukamyatÈchando, na dhammacchando vÈ. KÈmataÓhÈva evaÑnÈmikÈ.
Kusaladhamme nÊvaratÊti nÊvaraÓaÑ, kÈmacchando eva nÊvaraÓaÑ
kÈmacchandanÊvaraÓaÑ, evaÑ sesesupi. ByÈpajjati tena cittaÑ p|tibhÈvaÑ
upagacchati, byÈpÈdayati vÈ vinayÈcÈrar|pasampattihitasukhÈdÊnÊti1 vÈ
byÈpÈdo. ThinanatÈ thinaÑ. MiddhanatÈ middhaÑ, anussÈhasaÑhananatÈ
asattivighÈtatÈ cÈti attho. ThinaÒca middhaÒca thinamiddhaÑ. Tattha thinaÑ
anussÈhanalakkhaÓaÑ, vÊriyavinodanarasaÑ2, saÑsÊdanapaccupaÔÔhÈnaÑ.
MiddhaÑ akammaÒÒatÈlakkhaÓaÑ, onahanarasaÑ,
lÊnabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ, pacalÈyikÈniddÈ paccupaÔÔhÈnaÑ vÈ, ubhayampi
aratitandÊvijambhitÈdÊsu ayonisomanasikÈrapadaÔÔhÈnanti.
Uddhatassa bhÈvo uddhaccaÑ. TaÑ av|pasamalakkhaÓaÑ
vÈtÈbhighÈtacalajalaÑ viya, anavaÔÔhÈnarasaÑ
vÈtÈbhighÈtacaladhajapaÔÈkaÑ viya, bhantattapaccupaÔÔhÈnaÑ
pÈsÈÓÈbhighÈtasamuddhatabhasmaÑ viya, cetaso av|pasamo
ayonisomanasikÈrapadaÔÔhÈnaÑ. Cittavikkhepoti daÔÔhabbaÑ. KucchitaÑ
kataÑ kukataÑ,
______________________________________________________________
1. VinayÈcÈrar|paÑ (SÊ), vinayÈcÈrasampattiÑ nÈseti hitasukhÈnÊti (Ka)
2. VÊriyapanodanarasaÑ (Ka)
tassa bhÈvo kukkuccaÑ. TaÑ pacchÈnutÈpalakkhaÓaÑ,

katÈkatÈnusocanarasaÑ, vippaÔisÈrapaccupaÔÔhÈnaÑ, katÈkatapadaÔÔhÈnaÑ
dÈsabyaÑ viya daÔÔhabbaÑ. UddhaccaÒca kukkuccaÒca
uddhaccakukkuccaÑ. VigatÈ cikicchÈti vicikicchÈ, sabhÈvaÑ vÈ vicinanto
etÈya kicchati kilamatÊti vicikicchÈ, sÈ saÑsayalakkhaÓÈ, saÑsappanarasÈ,
anicchayapaccupaÔÔhÈnÈ, anekaÑsaggÈhapaccupaÔÔhÈnÈ vÈ,
ayonisomanasikÈrapadaÔÔhÈnÈ. PaÔipatti-antarÈyakarÈti daÔÔhabbÈ.
RajjanalakkhaÓo rÈgo. DussanalakkhaÓo doso. MuyhanalakkhaÓo
moho. KujjhanalakkhaÓo kodho, caÓÉikkalakkhaÓo vÈ, ÈghÈtakaraÓaraso,
d|sanapaccupaÔÔhÈno. UpanandhanalakkhaÓo upanÈho, vera-
appaÔinissajjanaraso, kodhÈnubandhabhÈvapaccupaÔÔhÈno. VuttaÑ cetaÑ
“pubbakÈlaÑ kodho, aparakÈlaÑ upanÈho”ti-Èdi1.
ParaguÓamakkhanalakkhaÓo makkho, tesaÑ vinÈsanaraso,
tadacchÈdanapaccupaÔÔhÈno. YugaggÈhalakkhaÓo paÄÈso, paraguÓehi attano
guÓÈnaÑ samÊkaraÓaraso, paresaÑ guÓappamÈÓena
upaÔÔhÈnapaccupaÔÔhÈno.
ParasampattikhÊyanalakkhaÓÈ issÈ, tassa akkhamanalakkhaÓÈ vÈ, tattha
anabhiratirasÈ, tato vimukhabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ. Attano
sampattinig|hanalakkhaÓaÑ macchariyaÑ, attano sampattiyÈ parehi
sÈdhÈraÓabhÈvaÑ akkhamanarasaÑ2, sa~kocanapaccupaÔÔhÈnaÑ.
KatapÈpapaÔicchÈdanalakkhaÓÈ mÈyÈ, tassa nig|hanarasÈ,
tadÈvaraÓapaccupaÔÔhÈnÈ. Attano avijjamÈnaguÓappakÈsanalakkhaÓaÑ
sÈÔheyyaÑ, tesaÑ samudÈharaÓarasaÑ, sarÊrÈkÈrehipi3 tesaÑ
vibh|takaraÓapaccupaÔÔhÈnaÑ.
Cittassa uddhumÈtabhÈvalakkhaÓo thambho, appatissavavuttiraso,
amaddavapaccupaÔÔhÈno. KaraÓuttariyalakkhaÓo sÈrambho,
vipaccanÊkatÈraso, agÈravapaccupaÔÔhÈno.
UÓÓatilakkhaÓo mÈno, ahaÑkÈraraso, uddhumÈtabhÈvapaccupaÔÔhÈno.
AbbhuÓÓatilakkhaÓo atimÈno, ativiya ahaÑkÈraraso,
accuddhumÈtabhÈvapaccupaÔÔhÈno.
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 371 piÔÔhe. 2. ...asukhÈyanarasaÑ (Ma-®Ôha 1. 111 piÔÔhe.)
3. PariyÈkÈrehipi (Ka)
54 KhuddakanikÈya
MattabhÈvalakkhaÓo mado, madaggahaÓaraso, ummÈdapaccupaÔÔhÈno.

PaÒcasu kÈmaguÓesu cittassa vossaggalakkhaÓo pamÈdo,
vossaggÈnuppadanaraso, sativippavÈsapaccupaÔÔhÈnoti evaÑ imesaÑ
dhammÈnaÑ lakkhaÓÈdÊni veditabbÈni. Ayamettha sa~khepo, vitthÈro pana
“tattha katamo kodho”ti-ÈdinÈ1 Vibha~ge vuttanayeneva veditabbo.
Visesato cettha Èmisagiddho2 attanÈ alabhanto aÒÒassa lÈbhino kujjhati,

tassa sakiÑ uppanno kodho kodhoyeva. Taduttari upanÈho. So evaÑ kuddho
upanayhanto ca santepi aÒÒassa lÈbhino guÓaÑ makkheti “ahampi tÈdiso”ti
ca yugaggÈhaÑ gaÓhÈti. Ayamassa makkho ca palÈso ca, so evaÑ makkhÊ
palÈsÊ tassa lÈbhasakkÈrÈdÊsu “kiÑ imassa iminÈ”ti issati padussati,
ayamassa issÈ. Sace panassa kÈci sampatti hoti, tassÈ tena sÈdhÈraÓabhÈvaÑ
na sahati, idamassa maccheraÑ. LÈbhahetu kho pana attano santepi dose
paÔicchÈdeti, ayamassa mÈyÈ. Asantepi guÓe pakÈseti, idamassa sÈÔheyyaÑ.
So evaÑ paÔipanno sace pana yathÈdhippÈyaÑ lÈbhaÑ labhati, tena thaddho
hoti amuducitto “na idaÑ evaÑ kÈtabban”ti ovadituÑ asakkuÓeyyo,
ayamassa thambho. Sace pana naÑ koci kiÒci vadati “na idaÑ evaÑ
kÈtabban”ti, tena sÈraddhacitto hoti, bhÈkuÔikamukho “ko me tvan”ti
pasayhabhÈÓÊ, ayamassa sÈrambho. Tato thambhena “ahameva seyyo”ti
attÈnaÑ maÒÒanto mÈnÊ hoti. SÈrambhena “ke ime”ti pare atimaÒÒanto
atimÈnÊ, ayamassa mÈno ca atimÈno ca. So tehi mÈnÈtimÈnehi jÈtimadÈdi-
anekar|paÑ madaÑ janeti, matto samÈno kÈmaguÓÈdibhedesu vatth|su
pamajjati, ayamassa mado ca pamÈdo cÈti veditabbaÑ.
Sabbe kilesÈti sabbepi akusalÈ dhammÈ upatÈpanaÔÔhena

vibÈdhanaÔÔhena ca kilesÈ. Kilesap|tikattÈ duccaritÈ.
KilesadarathakaraÓaÔÔhena darathÈ. AntoÉÈhÈdikaraÓaÔÔhena pariÄÈhÈ. SadÈ
tÈpanaÔÔhena santÈpÈ. Akosallasambh|taÔÔhena abhisa~kharaÓaÔÔhena ca
sabbe akusalÈbhisa~khÈrÈ.
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 371 piÔÔhe. 2. ŒmisadÈyÈdo (Ma-®Ôha 1. 111 piÔÔhe.)
KenaÔÔhenÈti kena atthena. AbhibhavanÈditividhaÑ atthaÑ dassetuÑ

“parisahantÊti parissayÈ”ti-ÈdimÈha. ParisahantÊti dukkhaÑ uppÈdenti
abhibhavanti. ParihÈnÈya saÑvattantÊti kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ
pariccajanÈya saÑvattanti. TatrÈsayÈti tasmiÑ sarÊre akusalÈ dhammÈ
Èsayanti nivasanti uppajjantÊti attho. Te parissayÈti kÈyaduccaritÈdayo
upaddavÈ. KusalÈnaÑ dhammÈnaÑ antarÈyÈyÈti upari vattabbÈnaÑ
sammÈpaÔipadÈdito kosallasambh|tÈnaÑ dhammÈnaÑ antaradhÈnÈya
adassanatthÈya saÑvattanti. SammÈpaÔipadÈyÈti sundarÈya, pasaÔÔhÈya vÈ
paÔipadÈya, na micchÈpaÔipadÈya. AnulomapaÔipadÈyÈti
aviruddhapaÔipadÈya, na paÔilomapaÔipadÈya. ApaccanÊkapaÔipadÈyÈti na
paccanÊkapaÔipadÈya, apaccatthikapaÔipadÈya. AnvatthapaÔipadÈyÈti attha-
anugatÈya paÔipadÈya, upar|pari vaÉÉhitÈya paÔipadÈya, yathÈ attho, tathÈ
paÔipajjitabbÈya paÔipadÈyÈti vuttaÑ hoti. “AttatthapaÔipadÈyÈ”tipi PÈÄi, taÑ
na sundaraÑ. DhammÈnudhammapaÔipadÈyÈti dhammo nÈma
navalokuttaradhammo. Anudhammo nÈma vipassanÈdi. Tassa dhammassa
anur|pÈ dhammapaÔipadÈ dhammÈnudhammapaÔipadÈ, tassÈ
dhammÈnudhammapaÔipadÈya.
SÊlesu parip|rikÈritÈyÈti pÈtimokkhasÊlesu pÈrip|riÑ katvÈ ÔhitatÈya.
Indriyesu guttadvÈratÈyÈti “cakkhunÈ r|paÑ disvÈ”ti-ÈdinÈ1 nayena vuttesu
manacchaÔÔhesu indriyesu sugopitadvÈrabhÈvassa. Bhojane mattaÒÒutÈyÈti
paÔiggahaÓÈdÊsu pamÈÓayuttatÈya. AlaÑsÈÔakÈdiÑ muÒcitvÈ
mitabhojanatÈya.
JÈgariyÈnuyogassÈti “divasaÑ ca~kamena nisajjÈya ÈvaraÓÊyehi
dhammehÊ”ti2 evamÈdinÈ nayena paÒca jÈgaraÓadhamme anuyogassa.
SatisampajaÒÒassÈti sabbakammaÔÔhÈnabhÈvanÈnuyuttÈnaÑ sabbayogÊnaÑ
sabbadÈ upakÈrakassa satisampajaÒÒassa.
SatipaÔÔhÈnÈnanti ÈrammaÓesu okkantitvÈ3 pakkanditvÈ upaÔÔhÈnato
paÔÔhÈnaÑ4, satiyeva paÔÔhÈnaÑ satipaÔÔhÈnaÑ. KÈyavedanÈcittadhammesu
panassÈ
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 66; AÑ 1. 111; Ma 2. 17; Khu 8. 65 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 112; Ma 2. 18 piÔÔhesu.
3. OkkanditvÈ (SÊ, SyÈ, Ka) okkhanditvÈ (PaÔisaÑ-®Ôha 1. 91)
4. UpaÔÔhÈnaÑ (SÊ)
56 KhuddakanikÈya
asubhadukkhÈniccÈnattÈkÈragahaÓavasena
subhasukhaniccattasaÒÒÈpahÈnakiccasÈdhanavasena ca pavattito catudhÈ
pabhedo hoti, tesaÑ catunnaÑ satipaÔÔhÈnÈnaÑ.
CatunnaÑ sammappadhÈnÈnanti padahanti etenÈti padhÈnaÑ,
sobhanaÑ padhÈnaÑ sammappadhÈnaÑ, sammÈ vÈ padahanti etenÈti
sammappadhÈnaÑ, sobhanaÑ vÈ taÑ kilesavir|pattavirahato, padhÈnaÒca
hitasukhanipphÈdakaÔÔhena seÔÔhabhÈvÈvahanato, padhÈnabhÈvakaraÓato cÈti
sammappadhÈnaÑ, vÊriyassetaÑ adhivacanaÑ. UppannuppannÈnaÑ
anuppannuppannÈnaÒca catunnaÑ akusalakusalÈnaÑ pahÈnÈnuppatti-
uppÈdaÔÔhitikiccasÈdhanavasena pavattito panassa catudhÈ pabhedo hoti,
tesaÑ catunnaÑ sammappadhÈnÈnaÑ.
CatunnaÑ iddhipÈdÈnanti ettha chandavÊriyacittavÊmaÑsÈsu ekeko1
ijjhatÊti iddhi, samijjhati nipphajjatÊti attho. Ijjhanti vÈ etÈya sattÈ iddhÈ
vuddhÈ ukkaÑsagatÈ hontÊti iddhi. PaÔhamena atthena iddhiyeva pÈdoti
iddhipÈdo, iddhikoÔÔhÈsoti attho. Dutiyena atthena iddhiyÈ pÈdoti iddhipÈdo
pÈdoti patiÔÔhÈ adhigamupÈyoti attho. Tena hi yasmÈ
upar|parivisesasa~khÈtaÑ iddhiÑ pajjanti pÈpuÓanti, tasmÈ pÈdoti vuccati.
TesaÑ catunnaÑ iddhipÈdÈnaÑ.
SattannaÑ bojjha~gÈnanti bodhiyÈ, bodhissa vÈ a~gÈti bojjha~gÈ. IdaÑ
vuttaÑ hoti, yÈ esÈ dhammasÈmaggÊ yÈya lokuttaramaggakkhaÓe
uppajjamÈnÈya lÊnuddhaccapatiÔÔhÈnÈy|hanakÈmasukhattakilamathÈnuyoga-
ucchedasassatÈbhinivesÈdÊnaÑ anekesaÑ upaddavÈnaÑ paÔipakkhabh|tÈya
satidhammavicayavÊriyapÊtipassaddhisamÈdhi-upekkhÈsa~khÈtÈya
dhammasÈmaggiyÈ ariyasÈvako bujjhatÊti katvÈ “bodhÊ”ti vuccati, bujjhatÊti
kilesasantÈnaniddÈya uÔÔhahati, cattÈri vÈ ariyasaccÈni paÔivijjhati,
nibbÈnameva vÈ sacchikaroti, tassÈ dhammasÈmaggisa~khÈtÈya bodhiyÈ
a~gÈtipi bojjha~gÈ jhÈna~gamagga~gÈdÊni viya. Yo panesa2
yathÈvuttappakÈrÈya etÈya dhammasÈmaggiyÈ bujjhatÊti katvÈ ariyasÈvako
“bodhÊ”ti vuccati, tassa bodhissa a~gÈtipi bojjha~gÈ sena~garatha~gÈdayo
viya.
______________________________________________________________
1. EkekÈ (SÊ, SyÈ, Ka) 2. Yopesa (Ka)
TenÈhu AÔÔhakathÈcariyÈ “bujjhanakassa puggalassa a~gÈti bojjha~gÈ”ti.

TesaÑ sattannaÑ bojjha~gÈnaÑ.
Ariyassa aÔÔha~gikassa maggassÈti ariyoti taÑ taÑmaggavajjhakilesehi
ÈrakattÈ ariyabhÈvakarattÈ ariyaphalapaÔilÈbhakarattÈ ca ariyo. AÔÔha~gÈni
assÈti aÔÔha~giko. SvÈyaÑ catura~gikÈ viya senÈ, paÒca~gikaÑ viya ca
t|riyaÑ a~gamattameva hoti, a~gavinimutto natthi. NibbÈnaÑ maggati,
kilese vÈ mÈrento gacchatÊti maggo, tassa ariyassa aÔÔha~gikassa maggassa
bhÈvanÈnuyogassa. ImesaÑ kusalÈnaÑ dhammÈnanti vuttappakÈrÈnaÑ
lokiyalokuttarakusaladhammÈnaÑ. AntarÈyÈyÈti
lokuttarakusaladhammÈnaÑ antarÈyÈya antaradhÈnÈya
lokiyakusaladhammÈnaÑ pariccÈgÈya.
Tesu lokuttarakusaladhammÈnaÑ uppajjituÑ appadÈnaÔÔhena parissayÈ
nÈma. Te hi uppajjitvÈ nirujjhamÈnÈ upaddavaÑ nÈvahanti. Tattheteti
tasmiÑ attabhÈve ete. PÈpakÈti lÈmakÈ. AttabhÈvasannissayÈti attabhÈvaÑ
upanissÈya ÈrammaÓaÑ katvÈ uppajjantÊti attabhÈvasannissayÈ. Daketi
udake.
VuttaÑ hetanti kathitaÑ hi etaÑ. SÈntevÈsikoti antevÈsikasa~khÈtena
kilesena saha vasatÊti sÈntevÈsiko. SÈcariyakoti samudÈcaraÓasa~khÈtena
kilesena saha vasatÊti sÈcariyako.
CakkhunÈ r|paÑ disvÈti cakkhuviÒÒÈÓena r|paÑ passitvÈ. Upari
sotena saddaÑ sutvÈti-ÈdÊsupi eseva nayo. UppajjantÊti samudÈcaranti.
Sarasa~kappÈti nÈnÈrammaÓe saÑsaraÓavasena uppannÈ parikappÈ.
SaÒÒojaniyÈti ÈrammaÓabhÈvaÑ upagantvÈ saÑyojanasambandhanena
saÒÒojanÈnaÑ hitÈ. TyassÈti te pÈpakÈ assa puggalassa. Anto vasantÊti
abbhantare citte nivasanti. AnvÈsavantÊti kilesasantÈnaÑ anugantvÈ bhusaÑ
savanti anubandhanti. Te nanti taÑ puggalaÑ ete akusalÈ dhammÈ.
SamudÈcarantÊti sammÈ Ècaranti pavattantÊti attho.
KilissanaÔÔhena malÈ. Sattu-atthena amittÈ. Veri-atthena sapattÈ.
HananaÔÔhena vadhakÈ. PaccÈmittaÔÔhena paccatthikÈ. Atha vÈ malÈ
s|riyassopakkilesavalÈhakÈ viya. AmittÈ s|riyassa dh|maÑ viya.
58 KhuddakanikÈya
SapattÈ s|riyassa himaÑ viya. VadhakÈ s|riyassa rajaÑ viya. PaccatthikÈ

s|riyassa rÈhu viya. “MalÈ suvaÓÓassa malaÑ viya cittappabhÈnÈsakÈ.
AmittÈ kÈÄalohamalaÑ viya citte siniddhabhÈvanÈsakÈ, sapattÈ
yuganaddhaÑ yujjhantÈ sapattÈ viya citte patiÔÔhitadhammadhaÑsakÈ.
VadhakÈ manussaghÈtakÈ viya dhammaghÈtakÈ. PaccatthikÈ raÒÒÈ
upagatassa vinÈso viya mokkhamaggassa paÔisedhakÈ”ti evameke
vaÓÓayanti.
Anatthajananoti na atthaÑ anatthaÑ, taÑ anatthaÑ uppÈdetÊti
anatthajanano. Ko so? Lobho. Cittappakopanoti cittassa pakopano calano1,
kusalaÑ nivÈretvÈ cittaÑ rundhatÊti attho. Bhayamantarato jÈtanti
abbhantare attano citteyeva jÈtaÑ, anatthajananÈdibhayahetu. TaÑ jano
nÈvabujjhatÊti taÑ bhayaÑ bÈlamahÈjano avagantvÈ otaritvÈ na jÈnÈti.
Atthanti luddho puggalo lokiyalokuttara-atthaÑ na jÈnÈti. Dhammanti tassa
hetuÑ. Andhatamanti bahalandhakÈraÑ. Yanti yasmÈ, yaÑ naraÑ vÈ.
Sahateti abhibhavati.
Ajjhattanti sakasantÈne. UppajjamÈnÈ uppajjantÊti pubbantato uddhaÑ
uppajjamÈnÈ ahitÈya uppajjanti dukkhÈya. Tadubhayena aphÈsuvihÈrÈya.
AhitÈyÈti cetasikadukkhatthÈya. DukkhÈyÈti kÈyikadukkhatthÈya.
AphÈsuvihÈrÈyÈti tadubhayena na sukhavihÈratthÈya. Atha vÈ “uppajjamÈnÈ
uppajjantÊti bhava~gacalanato paÔÔhÈya yÈva voÔÔhabbanÈ, tÈva uppajjamÈnÈ
nÈma. VoÔÔhabbanaÑ pana patvÈ anivattanabhÈvena uppajjanti nÈmÈ”ti
evameke vaÓÓayanti.
TacasÈraÑva samphalanti attano phalena nÈsitaÑ tacasÈrasa~khÈtaÑ
veÄu viya. AratÊti kusalesu dhammesu ukkaÓÔhitatÈ. RatÊti paÒcakÈmaguÓe
abhirati. LomahaÑsoti kaÓÔakasadiso hutvÈ uddhaggalomo. ItonidÈnÈti
ayaÑ attabhÈvo nidÈnaÑ paccayo etesanti itonidÈnÈ. ItojÈti ito attabhÈvato
jÈtÈ. Ito samuÔÔhÈya manovitakkÈti yathÈ dÊghasuttakena pÈde baddhaÑ
kÈkaÑ kumÈrakÈ tassa suttassa pariyantaÑ a~guliÑ veÔhetvÈ ossajjanti, so
______________________________________________________________
1. DhaÑsano (Ka)
d|raÑ gantvÈpi puna tesaÑ pÈdam|leyeva patati, evameva ito attabhÈvato

samuÔÔhÈya pÈpavitakkÈ cittaÑ ossajjanti.
“SÈntevÈsiko”ti-ÈdikaÑ paÔhamasuttaÑ kilesena sahavÈsaÑ sandhÈya
vuttaÑ. “Tayome bhikkhave antarÈ malÈ”ti-ÈdikaÑ dutiyaÑ
kusaladhammamalÊnakaraÓavasena atthÈnatthassa ajÈnanavasena ca. “Tayo
kho mahÈrÈja purisassa dhammÈ ajjhattaÑ uppajjamÈnÈ”ti-ÈdikaÑ tatiyaÑ
attano nissayaghÈtanavasena. “RÈgo ca doso ca itonidÈnÈ”ti-ÈdikaÑ
catutthaÑ kilesÈnaÑ patiÔÔhÈdassanavasena vuttanti ÒÈtabbaÑ.
Tato tato parissayatoti tamhÈ tamhÈ upaddavÈ. TaÑ puggalanti
vuttappakÈrakilesasama~gÊpuggalaÑ. DukkhaÑ anvetÊti dukkhaÑ anu eti
mÈtu pacchato khÊrapivako viya. AnugacchatÊti samÊpaÑ gacchati
coraghÈtako viya vajjhappattassa. AnvÈyikaÑ hotÊti sampattaÑ hoti
dhammaganthikÈya paricchedo viya. JÈtidukkhanti jÈtisaddassa tÈva aneke
atthÈ paveditÈ. YathÈ–
Bhavo kulaÑ nikÈyo ca, sÊlaÑ paÒÒatti lakkhaÓaÑ.
Pas|ti sandhi cevÈti, jÈti-atthÈ paveditÈ.
TathÈ hissa “ekampi jÈtiÑ dvepi jÈtiyo”ti-ÈdÊsu1 bhavo attho. “Akkhitto
anupakkuÔÔho jÈtivÈdenÈ”ti2 ettha kulaÑ. “Atthi VisÈkhe NigaÓÔhÈ nÈma
samaÓajÈtÊ”ti3 ettha nikÈyo. “YatohaÑ bhagini ariyÈya jÈtiyÈ jÈto
nÈbhijÈnÈmÊ”ti4 ettha ariyasÊlaÑ. “TiriyÈ nÈma tiÓajÈti nÈbhiyÈ uggantvÈ
nabhaÑ Èhacca ÔhitÈ ahosÊ”ti5 ettha paÒÒatti. “JÈti dvÊhi khandhehi
sa~gahitÈ”ti6 ettha sa~khatalakkhaÓaÑ. “SampatijÈto Œnanda bodhisatto”ti7
ettha pas|ti. “BhavapaccayÈ jÈtÊ”ti8 ca, “jÈtipi dukkhÈ”ti9 ca ettha
pariyÈyato paÔisandhikkhaÓo, nippariyÈyato pana tattha tattha
nibbattamÈnÈnaÑ sattÈnaÑ ye ye khandhÈ pÈtubhavanti, tesaÑ tesaÑ
paÔhamapÈtubhÈvo jÈtinÈma.
______________________________________________________________
1. Vi 1. 5; DÊ 1. 12; Ma 2. 212 piÔÔhÈdÊsu. 2. DÊ 1. 106 piÔÔhe.
3. AÑ 1. 206 piÔÔhe. 4. Ma 2. 306 piÔÔhe.
5. AÑ 2. 210 piÔÔhe. 6. Abhi 3. 13 piÔÔhe. 7. DÊ 2. 13; Ma 3. 164 piÔÔhesu.
8. Vi 3. 1; Khu 1. 77; Ma 1. 328; SaÑ 1. 312; Abhi 2. 142; Abhi 4. 241 piÔÔhesu.
9. Vi 3. 14; Abhi 2. 104; DÊ 2. 243; Ma 2. 82; Ma 3. 292; SaÑ 3. 369; Khu 9. 330
piÔÔhesu.
60 KhuddakanikÈya
KasmÈ panesÈ jÈti dukkhÈti ce? AnekesaÑ dukkhÈnaÑ vatthubhÈvato.

AnekÈni hi dukkhÈni. SeyyathidaÑ? DukkhadukkhaÑ vipariÓÈmadukkhaÑ
sa~khÈradukkhaÑ paÔicchannadukkhaÑ appaÔicchannadukkhaÑ
pariyÈyadukkhaÑ nippariyÈyadukkhanti.
Tattha kÈyikacetasikÈ dukkhavedanÈ sabhÈvato ca nÈmato ca dukkhattÈ
“dukkhadukkhan”ti vuccati.
SukhavedanÈ vipariÓÈmena dukkhuppattihetuto vipariÓÈmadukkhaÑ.
UpekkhÈvedanÈ ceva avasesÈ ca tebh|makÈ sa~khÈrÈ udayabbayapÊÄitattÈ1
sa~khÈradukkhaÑ.
KaÓÓas|ladantas|larÈgajapariÄÈhadosamohajapariÄÈhÈdi kÈyikacetasiko
ÈbÈdho pucchitvÈ jÈnitabbato upakkamassa ca apÈkaÔabhÈvato
paÔicchannadukkhaÑ. ApÈkaÔadukkhantipi vuccati.
DvattiÑsakammakÈraÓÈdisamuÔÔhÈno ÈbÈdho apucchitvÈva jÈnitabbato
upakkamassa ca pÈkaÔabhÈvaso appaÔicchannadukkhaÑ. PÈkaÔadukkhantipi
vuccati.
®hapetvÈ dukkhadukkhaÑ sesaÑ dukkhasaccavibha~ge ÈgataÑ jÈti-Èdi
sabbampi tassa tassa dukkhassa vatthubhÈvato pariyÈyadukkhaÑ.
DukkhadukkhaÑ pana nippariyÈyadukkhanti vuccati.
TatrÈyaÑ jÈti yaÑ taÑ BÈlapaÓÉitasuttÈdÊsu2 BhagavatÈpi upamÈvasena
pakÈsitaÑ ÈpÈyikaÑ dukkhaÑ, yaÒca sugatiyampi manussaloke
gabbhokkantim|lakÈdibhedaÑ dukkhaÑ uppajjati, tassa vatthubhÈvato
dukkhÈ.
TatridaÑ gabbhokkantim|lakÈdibhedaÑ dukkhaÑ–ayaÑ hi satto
mÈtukucchimhi nibbattamÈno na UppalapadumapuÓÉarikÈdÊsu nibbattati,
atha kho heÔÔhÈ ÈmÈsayassa upari pakkÈsayassa udarapaÔalapiÔÔhikaÓÔakÈnaÑ
vemajjhe paramasambÈdhe tibbandhakÈre nÈnÈkuÓapagandhaparibhÈvite
asuciparamaduggandhapavanavicarite adhimattajegucche kucchippadese
p|timacchap|tikummÈ sa candanikÈdÊsu kimi viya nibbattati. So tattha
nibbatto dasa mÈse mÈtukucchisambhavena usmanÈ3 puÔapÈkaÑ viya
paccamÈno piÔÔhapiÓÉi viya sediyamÈno
______________________________________________________________
1. ...paripÊÄitattÈ (SÊ), ...paÔipÊÄitattÈ (Ka) 2. Ma 3. 201 piÔÔhÈdÊsu. 3. UsmÈnÈ (SyÈ)
samiÒjanapasÈraÓÈdivirahito adhimattaÑ dukkhaÑ paccanubhotÊti, idaÑ

tÈva gabbhokkantim|lakaÑ dukkhaÑ.
YaÑ pana so mÈtu sahasÈ
upakkhalanagamananisÊdanavuÔÔhÈnaparivattanÈdÊsu surÈdhuttahatthagato
eÄako viya AhituÓÉikahatthagato sappapotako viya ca ÈkaÉÉhana
parikaÉÉhana odhunana niddhunanÈdinÈ upakkamena adhimattaÑ dukkhaÑ
anubhavati, yaÒca mÈtu sÊtudakapÈnakÈle sÊtanarakupapanno viya
uÓhayÈgubhattÈdi-ajjhoharaÓakÈle a~gÈravuÔÔhisamparikiÓÓo viya
loÓambilÈdi-ajjhoharaÓakÈle khÈrÈpaÔicchakÈdikammakÈraÓapatto viya
tibbaÑ dukkhaÑ anubhoti, idaÑ gabbhapariharaÓam|lakaÑ dukkhaÑ.
YaÑ panassa m|ÄhagabbhÈya mÈtuyÈ mittÈmaccasuhajjÈdÊhipi
adassanÈrahe dukkhuppattiÔÔhÈne chedanaphÈlanÈdÊhi dukkhaÑ uppajjati,
idaÑ gabbhavipattim|lakaÑ dukkhaÑ.
YaÑ vijÈyamÈnÈya mÈtuyÈ kammajehi vÈtehi parivattetvÈ
narakapapÈtaÑ viya atibhayÈnakaÑ yonimaggaÑ paÔipÈtiyamÈnassa1
paramasambÈdhena ca yonimukhena tÈÄacchiggaÄena viya mahÈnÈgassa
nikaÉÉhiyamÈnassa narakasattassa viya ca sa~ghÈtapabbatehi
vicuÓÓiyamÈnassa dukkhaÑ uppajjati, idaÑ vijÈyanam|lakaÑ dukkhaÑ.
YaÑ pana jÈtassa taruÓavaÓasadisasukhumÈla2 sarÊrassa
hatthaggahaÓanhÈpanadhovanacoÄaparimajjanÈdikÈle
s|cimukhakhuradhÈrÈhi vijjhanaphÈlanasadisaÑ dukkhaÑ uppajjati, idaÑ
mÈtukucchito bahinikkhamanam|lakaÑ dukkhaÑ.
YaÑ pana tato paraÑ pavattiyaÑ attanÈva attÈnaÑ vadhentassa3
AcelakavatÈdivasena ÈtÈpanaparitÈpanÈnuyogamanuyuttassa kodhavasena
abhuÒjantassa ubbandhantassa ca dukkhaÑ hoti, idaÑ att|pakkamam|lakaÑ
dukkhaÑ.
YaÑ pana parato vadhabandhanÈdÊni anubhavantassa dukkhaÑ
uppajjati, idaÑ par|pakkamam|lakaÑ dukkhanti.
Iti imassa sabbassÈpi dukkhassa ayaÑ jÈti vatthumeva hoti, idaÑ
jÈtidukkhaÑ anveti.
______________________________________________________________
1. PaÔipÈdiyamÈnassa (Ka) 2. SukumÈra (SÊ, SyÈ, Ka) 3. AttÈnaÑ tapantassa (Ka)
62 KhuddakanikÈya
JarÈdukkhanti duvidhÈ jarÈ sa~khatalakkhaÓaÒca khaÓÉiccÈdisammato

santatiyaÑ ekabhavapariyÈpanno khandhapurÈÓabhÈvo ca, sÈ idha
adhippetÈ. SÈ panesÈ dukkhÈ sa~khÈradukkhabhÈvato ceva dukkhavatthuto
ca. YaÑ hidaÑ a~gapacca~gasithilabhÈvato indriyavikÈravir|patÈ
yobbanavinÈsabal|paghÈtasatimativippavÈsaparaparibhavÈdi-
anekapaccayaÑ kÈyikacetasikaÑ dukkhamuppajjati, jarÈ tassa vatthu.
TenetaÑ vuccati–
“A~gÈnaÑ sithilabhÈvÈ, indriyÈnaÑ vikÈrato.
Yobbanassa vinÈsena, balassa upaghÈtato.
VippavÈsÈ satÈdÊnaÑ, puttadÈrehi attano.
AppasÈdanÊyato ceva, bhiyyo bÈlattapattiyÈ.
Pappoti dukkhaÑ yaÑ macco, kÈyikaÑ mÈnasaÑ tathÈ.
SabbametaÑ jarÈhetu, yasmÈ tasmÈ jarÈ dukhÈ”ti1.
IdaÑ jarÈdukkhaÑ anvetÊti sambandho. ByÈdhÊti vividhaÑ dukkhaÑ
Èdahati vidahatÊti byÈdhi. ByÈdhayati tÈpayati kampayatÊti vÈ byÈdhi.
MaraÓadukkhanti etthÈpi duvidhaÑ maraÓaÑ sa~khatalakkhaÓaÒca,
yaÑ sandhÈya vuttaÑ “jarÈmaraÓaÑ dvÊhi khandhehi sa~gahitan”ti2.
EkabhavapariyÈpannajÊvitindriyapabandhavicchedo ca, yaÑ sandhÈya
vuttaÑ “niccaÑ maraÓato bhayan”ti3. TaÑ idha adhippetaÑ. JÈtipaccayÈ
maraÓaÑ upakkamamaraÓaÑ sarasamaraÓaÑ ÈyukkhayamaraÓaÑ
puÒÒakkhayamaraÓantipi tasseva nÈmaÑ. Puna khaÓikamaraÓaÑ
sammutimaraÓaÑ samucchedamaraÓanti ayampi bhedo veditabbo. Pavatte
r|pÈr|padhammÈnaÑ bhedo khaÓikamaraÓaÑ nÈma. Tisso mato phusso
matoti idaÑ paramatthato sattassa abhÈvÈ, sassaÑ mataÑ, rukkho matoti
idampi jÊvitindriyassa abhÈvÈ sammutimaraÓaÑ nÈma. KhÊÓÈsavassa
appaÔisandhikÈ kÈlakiriyÈ samucchedamaraÓaÑ nÈma.
BÈhirasammutimaraÓaÑ ÔhapetvÈ itaraÑ sammutimaraÓaÑ ca idha
yathÈvuttappabandhavicchedanabhÈvena sa~gahitaÑ, dukkhassa pana
vatthubhÈvato dukkhaÑ. TenetaÑ vuccati–
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 2. 94; Visuddhi 2. 133 piÔÔhesu. 2. Abhi 3. 13 piÔÔhe.
3. Khu 5. 237; Khu 1. 371 piÔÔhesu.
“PÈpassa pÈpakammÈdi-nimittamanupassato.
BhaddassÈ’pasahantassa, viyogaÑ piyavatthukaÑ.
MÊyamÈnassa yaÑ dukkhaÑ, mÈnasaÑ avisesato.
SabbesaÒcÈpi yaÑ sandhi-bandhanacchedanÈdikaÑ.
VitujjamÈnamammÈnaÑ, hoti dukkhaÑ sarÊrajaÑ.
AsayhamappatikÈraÑ, dukkhassetassidaÑ yato.
MaraÓaÑ vatthu tenetaÑ, dukkhamicceva bhÈsitan”ti1.
SokaparidevadukkhadomanassupÈyÈsadukkhanti ettha sokÈdÊsu soko
nÈma ÒÈtibyasanÈdÊhi phuÔÔhassa antonijjhÈnalakkhaÓo cittasantÈpo.
Dukkho2 panassa dukkhadukkhattÈ ceva dukkhassa ca vatthubhÈvato.
TenetaÑ vuccati–
“SattÈnaÑ hadayaÑ soko, sallaÑ viya vitujjati.
Aggitattova nÈrÈco, bhusaÒca Éahate puna.
SamÈvahati ca byÈdhi-jarÈmaraÓabhedanaÑ.
Dukkhampi vividhaÑ yasmÈ, tasmÈ dukkhoti vuccatÊ”ti3.
Paridevo nÈma ÒÈtibyasanÈdÊhi phuÔÔhassa vacÊpalÈpo. Dukkho panassa
saÑsÈradukkhabhÈvato dukkhavatthuto ca. TenesaÑ vuccati–
“YaÑ sokasallavihato paridevamÈno,
KaÓÔhoÔÔhatÈlutalasosajamappasayhaÑ.
Bhiyyodhimattamadhigacchatiyeva dukkhaÑ,
Dukkhoti tena BhagavÈ paridevamÈhÈ”ti4.
DukkhaÑ nÈma kÈyapÊÄanalakkhaÓaÑ kÈyikaÑ dukkhaÑ. DukkhaÑ
panassa dukkhadukkhattÈ ceva mÈnasadukkhÈvahanato ca. TenesaÑ
vuccati–
“PÊÄeti kÈyikamidaÑ, dukkhaÑ dukkhaÒca mÈnasaÑ bhiyyo.
Janayati yasmÈ tasmÈ, dukkhanti visesato vuttan”ti5.
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 2. 95; Visuddhi 2. 133 piÔÔhesu. 2. Dukkhattho (Ka)
3. Abhi-®Ôha 2. 97; Visuddhi 2. 134 piÔÔhepi.
4. Abhi-®Ôha 2. 98; Visuddhi 2. 143 piÔÔhesu. 5. Abhi-®Ôha 2. 99 piÔÔhe.
64 KhuddakanikÈya
DomanassaÑ nÈma cittapÊÄanalakkhaÓaÑ mÈnasaÑ dukkhaÑ.

DukkhaÑ panassa dukkhadukkhattÈ ceva kÈyikadukkhÈvahanato ca.
CetodukkhasamappitÈ hi kese pakiriya kandanti, urÈni patisenti, ÈvaÔÔanti,
vivaÔÔanti, chinnapapÈtaÑ1 papatanti, satthaÑ Èharanti, visaÑ khÈdanti,
rajjuyÈ ubbandhanti, aggiÑ pavisanti, nÈnappakÈraÑ dukkhaÑ anubhavanti.
TenetaÑ vuccati–
“PÊÄeti yato cittaÑ, kÈyassa ca pÊÄanaÑ samÈvahati.
Dukkhanti domanassampi, domanassaÑ tato ah|”ti2.
UpÈyÈso nÈma ÒÈtibyÈsanÈdÊhi phuÔÔhassa
adhimattacetodukkhappabhÈvito dosoyeva. Sa~khÈrakkhandhapariyÈpanno
eko dhammoti eke. Dukkho panassa sa~khÈradukkhabhÈvato cittaÑ
paridahanato kÈyassa vihananato3 ca. TenetaÑ vuccati–
“Cittassa ca paridahanÈ, kÈyassa vihananato4 ca adhimattaÑ.
YaÑ dukkhamupÈyÈso, janeti dukkho tato vutto”5 ti.
Ettha ca mandagginÈ antobhÈjane pÈko viya soko, tikkhagginÈ
paccamÈnassa bhÈjanato bahi nikkhamanaÑ viya paridevo, bahi
nikkhantÈvasesassa nikkhamitumpi appahontassa antobhÈjaneyeva yÈva
parikkhayÈ pÈko viya upÈyÈso daÔÔhabbo.
NerayikaÑ dukkhanti niraye paÒcavidhabandhanÈdikaÑ dukkhaÑ
anveti, taÑ Devad|tasuttena dÊpetabbaÑ. TenetaÑ vuccati–
“JÈyetha no ce narakesu satto,
Tattha’ggidÈhÈdika’mappasayhaÑ.
Labhetha dukkhaÑ nu kuhiÑ patiÔÔhaÑ.
IccÈha dukkhÈti munÊdha jÈtin”ti6.
TiracchÈnayonikaÑ dukkhanti tiracchÈnesu
kasÈpatodatÈÄanavijjhanÈdikaÑ anekavidhaÑ dukkhaÑ anveti, taÑ
BÈlapaÓÉitasuttato gahetabbaÑ.
TenetaÑ vuccati–
______________________________________________________________
1. UddhaÑpÈdaÑ (Ka) 2. Abhi-®Ôha 2. 99 piÔÔhe. 3. VisÈdanato (SÊ, SyÈ)
4. VisÈdanÈ (SÊ, SyÈ) 5. Abhi-®Ôha 2. 100 piÔÔhe. 6. Abhi-®Ôha 2. 91 piÔÔhe.
“DukkhaÑ tiracchesu kasÈpatoda-

DaÓÉÈbhighÈtÈdibhavaÑ anekaÑ.
YaÑ taÑ kathaÑ tattha bhaveyya jÈtiÑ,
VinÈ tahiÑ jÈti tatopi dukkhÈ”ti1.
PettivisayaÑkaÑ dukkhanti petesu pana khuppipÈsa
vÈtÈtapÈdinibbattaÑ dukkhaÒca lokantare tibbandhakÈre
asayhasÊtÈdidukkhaÒca anveti. TenetaÑ vuccati–
“Petesu dukkhaÑ pana khuppipÈsÈ-
VÈtÈtapÈdippabhavaÑ vicittaÑ.
YasmÈ ajÈtassa na tattha atthi,
TasmÈpi dukkhaÑ Muni jÈtimÈha.
TibbandhakÈre ca asayhasÊte,
Lokantare yaÑ asuresu dukkhaÑ.
Na taÑ bhave tattha na ca’ssa jÈti,
Yato ayaÑ jÈti tatopi dukkhÈ”ti2.
MÈnusikaÑ dukkhanti manussesu vadhabandhanÈdikaÑ dukkhaÑ.
Gabbhokkantim|lakaÑ dukkhanti “ayaÑ hi satto mÈtukucchimhi
nibbattamÈno na UppalapadumapuÓÉarikÈdÊsu nibbattatÊ”ti-ÈdinÈ nayena
yaÑ jÈtidukkhaÑ vuttaÑ, idaÑ tÈva gabbhokkantim|lakaÑ dukkhaÑ anveti.
Gabbhe Ôhitim|lakaÑ dukkhanti yaÑ pana “so mÈtu sahasÈ
upakkhalanagamananisÊdanÈ”ti-ÈdinÈ nayena yaÑ tibbaÑ dukkhaÑ vuttaÑ,
idaÑ gabbhe Ôhitim|lakaÑ dukkhaÑ anveti. GabbhÈ vuÔÔhÈnam|lakaÑ
dukkhanti “yaÑ panassa m|ÄhagabbhÈya mÈtuyÈ mittÈmaccasuhajjÈdÊhipi
adassanÈrahe dukkhuppattiÔÔhÈne”ti-ÈdinÈ nayena yaÑ dukkhaÑ vuttaÑ,
idaÑ mÈtukucchito bahi nikkhantam|lakaÑ dukkhaÑ anveti. TenetaÑ
vuccati–
“YaÒcÈpi g|thanarake viya mÈtugabbhe,
Satto vasaÑ ciramato bahi nikkhamanaÒca.
Pappoti dukkhamatighoramidampi natthi,
JÈtiÑ vinÈ itipi jÈti ayaÒhi3 dukkhÈ.
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 2. 91 piÔÔhe. 2. Abhi-®Ôha 2. 92 piÔÔhe.
3. JÈtirayaÒhi. (Abhi-®Ôha 2. 92 piÔÔhe.)
66 KhuddakanikÈya
KiÑ bhÈsitena bahunÈ nanu yaÑ kuhiÒci,

AtthÊdha kiÒcirapi1 dukkhamidaÑ kadÈci.
Nevatthi jÈtivirahe yadato2 mahesi,
DukkhÈti sabbapaÔhamaÑ imamÈha jÈtin”ti3.
JÈtass|panibandhakaÑ dukkhanti jÈtassa upanibandhanaÑ
nhÈnalepanakhÈdanapivanÈdijagganadukkhaÑ anveti. JÈtassa
parÈdheyyakaÑ dukkhanti parassa aÒÒassa ÈyattaÑ issariyadukkhaÑ anveti.
“SabbaÑ paravasaÑ dukkhan”ti hi vuttaÑ. Att|pakkamaÑ dukkhanti yaÑ
attanÈva attÈnaÑ vadhentassa AcelakavatÈdivasena
ÈtÈpanaparitÈpanÈnuyogamanuyuttassa kodhavasena abhuÒjantassa
ubbandhantassa ca dukkhaÑ hoti, idaÑ att|pakkamaÑ dukkhaÑ anveti.
Par|pakkamaÑ dukkhanti yaÑ parato vadhabandhanÈdÊni anubhavantassa
uppajjati, idaÑ par|pakkamaÑ dukkhaÑ anveti. Dukkhadukkhanti
kÈyikacetasikÈ dukkhÈ vedanÈ sabhÈvato ca nÈmato ca dukkhattÈ
dukkhadukkhaÑ, idaÑ dukkhadukkhaÑ anveti. Sa~khÈradukkhanti
upekkhÈvedanÈ ceva avasesÈ ca tebh|makasa~khÈrÈ udayabbayapÊÄitattÈ4
sa~khÈradukkhaÑ, idaÑ sa~khÈradukkhaÑ anveti. VipariÓÈmadukkhanti
sukhavedanÈ vipariÓÈmadukkhassa hetuto vipariÓÈmadukkhaÑ, idaÑ
vipariÓÈmadukkhaÑ anveti.
MÈtumaraÓanti mÈtuyÈ maraÓaÑ. PitumaraÓanti pituno maraÓaÑ,
bhÈtumaraÓanti jeÔÔhakaniÔÔhabhÈt|naÑ maraÓaÑ. BhaginimaraÓanti
jeÔÔhakaniÔÔhabhaginÊnaÑ maraÓaÑ. PuttamaraÓanti puttÈnaÑ maraÓaÑ.
DhÊtumaraÓanti dhÊt|naÑ maraÓaÑ. ©ÈtibyasanaÑ dukkhanti ÒÈtÊnaÑ
byasanaÑ, corarogabhayÈdÊhi ÒÈtikkhayo, ÒÈtivinÈsoti attho. Tena
ÒÈtibyasanena phuÔÔhassa ajjhotthaÔassa abhibh|tassa uppannaÑ dukkhaÑ
ÒÈtibyasanaÑ dukkhaÑ, taÑ ÒÈtibyasanaÑ dukkhaÑ anveti. Sesesupi eseva
nayo. AyaÑ pana viseso–bhogÈnaÑ byasanaÑ bhogabyasanaÑ,
rÈjacorÈdivasena bhogakkhayo, bhogavinÈsoti attho. Vuttanayena taÑ
bhogabyasanaÑ dukkhaÑ anveti. Rogabyasananti rogo eva byasanaÑ
rogabyasanaÑ. Rogo hi ÈrogyaÑ byasati vinÈsetÊti byasanaÑ, vuttanayena
taÑ rogabyasanaÑ dukkhaÑ anveti. SÊlabyasanaÑ dukkhanti sÊlassa
byasanaÑ sÊlabyasanaÑ, dussÊlyassetaÑ nÈmaÑ.
______________________________________________________________
1. KiÒcidapi (Visuddhi 2. 132.) 2. Yato (Visuddhi 2. 132.)
3. JÈtirayaÒhi. (Abhi-®Ôha 2. 92 piÔÔhe.) 4. PaÔipÊÄitattÈ (SyÈ, Ka)
Vuttanayena taÑ sÊlabyasanaÑ dukkhaÑ anveti. SammÈdiÔÔhiÑ

vinÈsayamÈnÈ uppannÈ diÔÔhiyeva byasanaÑ diÔÔhibyasanaÑ, vuttanayena
taÑ diÔÔhibyasanaÑ dukkhaÑ anveti. Ettha ca purimÈni dve anipphannÈni,
pacchimÈni tÊÓi nipphannÈni tilakkhaÓÈhatÈni. PurimÈni ca tÊÓi neva
kusalÈni nÈkusalÈni. SÊladiÔÔhibyasanadvayaÑ akusalaÑ.
YathÈti opamme. BhinnaÑ nÈvanti sithilabandhanaÑ nÈvaÑ
jajjarÊbh|taÑ vÈ, padarugghÈÔimaÑ vÈ. Dakamesinti udakadÈyiÑ
udakappavesaniÑ. Tato tato udakaÑ anvetÊti tato tato bhinnaÔÔhÈnato
udakaÑ pavisati. PuratopÊti nÈvÈya purimabhÈgatopi. PacchatopÊti tassÈ
pacchimabhÈgatopi. HeÔÔhatopÊti adhobhÈgatopi. PassatopÊti
ubhayapassatopi. YaÑ antarantarÈ na vuttaÑ, taÑ pÈÔhÈnusÈrena
veditabbaÑ.
TasmÈ kÈyagatÈsati-ÈdibhÈvanÈya jantu sadÈ sato hutvÈ
vikkhambhanasamucchedavasena r|pÈdÊsu vatthukÈmesu sabbappakÈrampi
kilesakÈmaÑ parivajjento kÈmÈni parivajjeyya. EvaÑ te kÈme pahÈya
tappahÈnakaramaggeneva catubbidhampi oghaÑ tareyya tarituÑ
sakkuÓeyya. Tato yathÈ puriso garukaÑ nÈvaÑ udakaÑ siÒcitvÈ lahukÈya
nÈvÈya appakasireneva pÈrag| bhaveyya pÈraÑ gaccheyya, evamevaÑ
attabhÈvanÈvaÑ kiles|dakagarukaÑ siÒcitvÈ lahukena attabhÈvena pÈrag|
bhaveyya. SabbadhammapÈraÑ nibbÈnaÑ gato bhaveyya arahattappattiyÈ
gaccheyya anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ parinibbÈnenÈti arahattanik|Ôena
desanaÑ niÔÔhÈpesi.
TasmÈti yasmÈ jÈti-ÈdikaÑ dukkhaÑ etaÑ puggalaÑ anveti, tasmÈ.
TaÑkÈraÓÈ taÑhet|ti-ÈdÊsupi eseva nayo. YasmÈ vuttappakÈradukkhaÑ
etaÑ anveti, taÑhetu, yasmÈ anveti tappaccayÈ, yasmÈ anveti taÑnidÈnanti
evaÑ padayojanÈ kÈtabbÈ. Het|ti-ÈdÊni kÈraÓavevacanÈni. KÈraÓaÒhi tena
tassa phalaÑ hinoti pavattatÊti hetu. TaÑ taÑ paÔicca phalaÑ eti pavattatÊti
paccayo. “Handa naÑ gaÓhathÈ”ti dassentaÑ viya attano phalaÑ nidetÊti
nidÈnaÑ.
“TaÑkÈraÓÈti akÈraÓanikkÈraÓapaÔisedho. TaÑhet|ti
ahetumahÈbh|tahetupaÔisedho. TappaccayÈti appaccayena saddhiÑ
68 KhuddakanikÈya
asÈdhÈraÓapaccayapaÔisedho. TaÑnidÈnÈti anidÈnena saha

ÈgamÈdhigamanidÈnapaÔisedho”ti evameke vaÓÓayanti. EtaÑ ÈdÊnavaÑ
sampassamÈnoti etaÑ vuttappakÈraÑ upaddavaÑ vipassanÈÒÈÓena sammÈ
passamÈno dakkhamÈno.
SadÈti m|lapadaÑ. Puna sadÈti atthapadaÑ. SadÈti sabbadivase.

SabbadÈti sabbasmiÑ kÈle. SabbakÈlanti pubbaÓhÈdisabbakÈlaÑ.
NiccakÈlanti divase divase. DhuvakÈlanti abbocchinnakÈlaÑ. Satatanti
nirantaraÑ. Samitanti ekÊbh|taÑ. AbbokiÓÓanti aÒÒena asammissaÑ.
Po~khÈnupo~khanti paÔipÈÔiyÈ ghaÔitaÑ “po~khÈnupo~khaÑ avirÈdhitaÑ
upaÔÔhÈtÊ”ti-ÈdÊsu1 viya. Udak|mikajÈtanti nibbatta-udaka-|mitara~gaÑ
viya. AvÊcÊti aviraÄaÑ. SantatÊti anupacchinnaÑ. Sahitanti ghaÔitaÑ
ekÊbh|taÑ vÈ “sahitaÑ me, asahitaÑ te”ti-ÈdÊsu2 viya. Phassitanti phusitaÑ
“nivÈte phusitaggale”ti-ÈdÊsu viya. PurebhattaÑ pacchÈbhattanti dve padÈni
divÈkÈlavibhÈgavasena. PurimaÑ yÈmaÑ majjhimaÑ yÈmaÑ pacchimaÑ
yÈmanti tÊÓi rattivibhÈgavasena. KÈÄe juÓheti aÉÉhamÈsavasena. Vasse -pa-
gimheti tÊÓi utuvasena. Purime vayokhandhe -pa- pacchime vayokhandheti
tÊÓi vayovibhÈgavasena vuttÈnÊti ÒÈtabbaÑ.
Satoti cat|hi kÈraÓehi sato. “KÈye kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ

bhÈvento sato”ti-ÈdÊni “evaÑ samucchedato kÈme parivajjeyyÈ”ti
pariyosÈnÈni vuttatthÈneva. Api ca sattattÈ satoti tÊsu vatth|su sattabhÈvena
vÈ3 tayo kilese paÔikkamÈpetuÑ sattibhÈvena vÈ satattÈ sato. SantattÈti
kilesopakkilese palÈpetvÈ ÔhÈnena ca ÈrammaÓena ca pamocetvÈ santattÈ
sato. SamitattÈti iÔÔhaphaladÈyakapuÒÒena ca aniÔÔhaphaladÈyakapÈpena ca
samitattÈ sato. SantadhammasamannÈgatoti sappurisadhamme bhajanato
BuddhÈdi-ariyapuggale sevanato santadhammasamannÈgatattÈ sato.
VatthukÈme parijÈnitvÈti ete vuttappakÈre tebh|make vatthukÈme

tÊraÓapariÒÒÈya jÈnitvÈ. PahÈyÈti kilesakÈme
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 395 piÔÔhe. 2. DÊ 1. 63 piÔÔhe. 3. SatatabhÈvena vÈ (Ka)
pahÈnapariÒÒÈya pariccajitvÈ. PajahitvÈti chaÉÉetvÈ. KiÑ kacavaraÑ viya

piÔakenÈti? Na hi, api ca kho taÑ vinodetvÈ taritvÈ1 vijjhitvÈ nÊharitvÈ. KiÑ
balibaddamiva patodenÈti? Na hi, atha kho taÑ byantiÑ karitvÈ vigatantaÑ
karitvÈ. YathÈssa antopi nÈvasissatÊ, antamaso bha~gamattampi, tathÈ taÑ
karitvÈ. KathaÑ pana taÑ tathÈ katanti? AnabhÈvaÑ gahetvÈ anu abhÈvaÑ
gametvÈ. SamucchadappahÈnena yathÈ samucchinnÈ hoti, tathÈ karitvÈti
vuttaÑ hoti. Esa nayo kÈmacchandanÊvaraÓÈdÊsu.
KÈmoghanti-ÈdÊsu paÒcakÈmaguÓikarÈgo avasÊdanaÔÔhena “kÈmogho”ti
vuccati. Bhavoghoti r|pÈr|pabhavesu chandarÈgo jhÈnanikanti ca.
DiÔÔhoghoti sassatadiÔÔhÈdisahagatÈbhave patthanÈyeva, diÔÔhogho bhavoghe
eva samodhÈnaÑ gacchati. Avijjogho cat|su saccesu aÒÒÈÓaÑ. Tattha
kÈmaguÓe assÈdato manasi karoto anuppanno ca kÈmogho uppajjati,
uppanno ca kÈmogho saÑvaÉÉhati. Mahaggatadhamme assÈdato manasi
karoto anuppanno ca bhavogho uppajjati, uppanno ca saÑvaÉÉhati.
Tebh|makadhammesu catuvipallÈsapadaÔÔhÈnabhÈvena anuppanno ca
avijjogho uppajjati, uppanno ca saÑvaÉÉhatÊti veditabbo.
VuttanayapaccanÊkato sukkapakkho vitthÈretabbo.
AppaÓihitavimokkhaÑ paÔipanno kÈmoghaÑ, animittavimokkhaÑ
paÔipanno bhavoghaÑ, suÒÒatavimokkhaÑ paÔipanno avijjoghaÒca tareyya.
PaÔhamamaggavasena tareyya, dutiyamaggavasena uttareyya,
tatiyamaggavasena patareyya, catutthamaggavasena samatikkameyya,
phalavasena vÊtivatteyyÈti. Atha vÈ “kÈmoghavasena tareyya,
bhavoghavasena uttareyya, diÔÔhoghavasena patareyya, avijjoghavasena
samatikkameyya, sabboghavasena vÊtivatteyyÈ”ti evameke vaÓÓayanti.
Garukanti na sallahukaÑ. BhÈrikanti bhÈrabhaÓÉaÑ ettha ÔhapayantÊti
bhÈrikaÑ. UdakaÑ sitvÈti udakaÑ siÒcitvÈ. OsiÒcitvÈti atirekaÑ siÒcitvÈ.
ChaÉÉetvÈti pÈtetvÈ. LahukÈyÈti sallahukÈya. Khippanti sÊghaÑ. Lahunti
taÑkhaÓaÑ. AppakasirenevÈti nidukkheneva. PÈraÑ vuccati amataÑ
nibbÈnanti sakkÈya-orato pÈrabh|taÑ pÈraÑ. TaÓhÈvÈnato nikkhantaÑ
______________________________________________________________
1. CajitvÈ (SÊ)
70 KhuddakanikÈya
nibbÈnaÑ kathÊyati. Yosoti yo eso. Sabbasa~khÈrasamathoti-Èdi sabbaÑ

nibbÈnameva. YasmÈ hi taÑ Ègamma sabbasa~khÈravipphanditÈni samanti
v|pasamanti, tasmÈ “sabbasa~khÈrasamatho”ti vuccati. YasmÈ cetaÑ
Ègamma sabbe upadhayo paÔinissaÔÔhÈ honti, sabbÈ taÓhÈ khÊyanti, sabbe
kilesarajjÈ virajjanti, sabbaÑ dukkhaÑ nirujjhati, tasmÈ
“sabb|padhipaÔinissaggo, taÓhakkhayo, virÈgo, nirodho”ti vuccati. YÈ
panesÈ taÓhÈ bhavena bhavaÑ, phalena vÈ saddhiÑ kammaÑ vinati
saÑsibbatÊti katvÈ vÈnanti vuccati, tato nikkhantaÑ vÈnatoti nibbÈnaÑ.
PÈraÑ gaccheyya nimittavasena ekato vuÔÔhÈnagotrabhuÒÈÓena
nibbÈnapÈraÑ pÈpuÓeyya. Adhigaccheyya nimittapavattehi
ubhatovuÔÔhÈnamaggaÒÈÓena nibbÈnapÈraÑ visesena pÈpuÓeyya. Phuseyya
nibbÈnÈrammaÓaphalacittavasena nibbÈnapÈraÑ phuseyya. Sacchikareyya
guÓavasena phusitvÈ paccavekkhaÓaÒÈÓena nibbÈnapÈraÑ paccakkhaÑ
kareyya. Atha vÈ “paÔhamamaggena pÈraÑ gaccheyya, dutiyena
adhigaccheyya, tatiyena phuseyya, catutthena sacchikareyyÈ”ti evameke
vaÓÓayanti. Yopi pÈraÑ gantukÈmoti yo koci vipassanÈÒÈÓe Ôhito puggalo
nibbÈnapÈraÑ gantukÈmo, sopi avassaÑ tattha gamissatÊti pÈrag|. VuttaÑ
hetaÑ–“otiÓÓomhi jÈtiyÈ jarÈya maraÓena sokehi paridevehi dukkhehi
domanassehi upÈyÈsehÊ”ti-Èdi. PubbabhÈge ajjhÈsayavasena
vipassanÈyogena ca, sopi pÈrag| nÈma. Yopi pÈraÑ gacchatÊti yopi
maggasama~gÊ nibbÈnapÈraÑ gacchati, sopi pÈrag| nÈma. Yopi pÈraÑ
gatoti yopi maggena kiccaÑ niÔÔhÈpetvÈ phale Ôhito nibbÈnapÈra~gato sopi
pÈrag| nÈma.
TaÑ Jinavacanena dassetuÑ “vuttampi hetaÑ BhagavatÈtiÓÓo
pÈra~gato thale tiÔÔhati brÈhmaÓo”ti-ÈdimÈha. AbhiÒÒÈpÈrag|ti adhigatena
ÒÈÓena ÒÈtapariÒÒÈya nibbÈnapÈraÑ gantukÈmo gacchati, gatoti pÈrag|.
PariÒÒÈpÈrag|ti sabbadhammÈnaÑ tÊraÓapariÒÒÈya samatikkamitvÈ
vuttanayena pÈrag|. PahÈnapÈrag|ti samudayapakkhikÈnaÑ kilesÈnaÑ
pahÈnapariÒÒÈya samatikkamitvÈ vuttanayena pÈrag|. Yo hi
sabbadhammaÑ parijÈnÈti, so tÊhi pariÒÒÈhi parijÈnÈti ÒÈtapariÒÒÈya
tÊraÓapariÒÒÈya pahÈnapariÒÒÈyÈti. Tattha katamÈ ÒÈtapariÒÒÈ?
SabbadhammaÑ jÈnÈti “ime ajjhattikÈ, ime bÈhirÈ, idamassa lakkhaÓaÑ,
imÈni rasapaccupaÔÔhÈnapadaÔÔhÈnÈnÊ”ti,
ayaÑ ÒÈtapariÒÒÈ. KatamÈ tÊraÓapariÒÒÈ? EvaÑ ÒÈtaÑ katvÈ

labbhamÈnavasena sabbadhammaÑ tÊreti “aniccato dukkhato rogato”ti-
ÈdinÈ1, ayaÑ tÊraÓapariÒÒÈ. KatamÈ pahÈnapariÒÒÈ? EvaÑ tÊrayitvÈ
aggamaggena dhammesu chandarÈgaÑ pajahati, ayaÑ pahÈnapariÒÒÈti. ImÈ
pariÒÒÈyo sandhÈya “so abhiÒÒÈpÈrag| pariÒÒÈpÈrag| pahÈnapÈrag|”ti Èha.
BhÈvanÈpÈrag|ti bhÈvanÈya koÔiÑ patvÈ maggavasena nibbÈnapÈraÑ
gato. SacchikiriyÈpÈrag|ti phalanibbÈnavasena sacchi
kiriyÈphalanibbÈnapÈraÑ gato. SamÈpattipÈrag|ti aÔÔhannaÑ samÈpattÊnaÑ
pÈraÑ patto. SabbadhammÈnanti paÒcakkhandhÈdisabbadhammÈnaÑ.
SabbadukkhÈnanti jÈtidukkhÈdisabbadukkhÈnaÑ. SabbakilesÈnanti
kÈyaduccaritÈdisabbakilesÈnaÑ. AriyamaggÈnanti
sotÈpattimaggÈdicatunnaÑ ariyamaggÈnaÑ. NirodhassÈti nibbÈnassa.
SabbasamÈpattÊnanti sabbÈsampi aÔÔhannaÑ r|pÈr|pasamÈpattÊnaÑ. Soti so
ariyo. Vasippattoti vasÊbhÈvappatto. Atha vÈ kantabhÈvaÑ issariyabhÈvaÑ
nipphannabhÈvaÑ2 patto. PÈramippattoti pÈramÊti avasÈnaÑ niÔÔhÈnaÑ,
uttamabhÈvaÑ vÈ taÑ patto. Kattha pattoti Èha “ariyasmiÑ sÊlasmin”ti-Èdi.
Tattha ariyasmiÑ sÊlasminti niddose sÊlasmiÑ. AriyasmiÑ samÈdhisminti
niddose samÈdhismiÑ. AriyÈya paÒÒÈyÈti niddosÈya paÒÒÈya. AriyÈya
vimuttiyÈti niddosÈya phalavimuttiyÈ. Purimena vÈcÈkammantÈjÊvÈ gahitÈ,
dutiyena vÈyÈmasatisamÈdhayo gahitÈ, tatiyena vitakkasammÈdiÔÔhiyo
gahitÈ, catutthena taÑsampayuttÈ sesadhammÈ gahitÈti veditabbÈ.
Antagatoti maggena sa~khÈralokantaÑ gato. Antappattoti tameva
lokantaÑ phalena patto. KoÔigatoti maggena sa~khÈrakoÔiÑ gato.
KoÔippattoti tameva koÔiÑ phalena patto. Pariyantagatoti maggena
khandhÈyatanÈdilokapariyantaÑ paricchedaÑ parivaÔumaÑ katvÈ gato.
Pariyantappattoti tameva lokaÑ phalena pariyantaÑ katvÈ patto.
VosÈnagatoti maggena avasÈnaÑ gato. VosÈnappattoti phalena avasÈnaÑ
patto. TÈÓagatoti maggena tÈyanaÑ gato. TÈÓappattoti phalena tÈyanaÑ
patto. LeÓagatoti maggena nilÊyanaÑ gato. LeÓappattoti taÑ phalena
nilÊyanaÑ patto. SaraÓagatoti maggena patiÔÔhaÑ gato. SaraÓappattoti
phalena saraÓaÑ
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 136 piÔÔhe. 2. NipphandabhÈvaÑ, (SÊ), nibbÈnabhÈvaÑ (Ka)
72 KhuddakanikÈya
patto. Abhayagatoti maggena nibbhayaÑ gato. Abhayappattoti phalena

nibbhayaÑ nibbÈnaÑ patto. Accutagatoti cutivirahitaÑ nibbÈnaÑ maggena
gato. Accutappattoti taÑ phalena patto. Amatagatoti maraÓarahitaÑ
nibbÈnaÑ maggena gato. Amatappattoti taÑ phalena patto. NibbÈnagatoti
taÓhÈvÈnato nikkhantaÑ nibbÈnaÑ maggena gato. NibbÈnappattoti tameva
phalena patto. So vuÔÔhavÈsoti so arahÈ dasasu ariyavÈsesu vasi parivasi
vuÔÔho vuÔÔhÈti ca vuÔÔhavÈso. CiÓÓacaraÓoti sÊlena saha aÔÔhasu samÈpattÊsu
ciÓÓavasÊti ciÓÓacaraÓo. Gataddhoti saÑsÈraddhÈnaÑ atikkanto. Gatadisoti
supinantenapi agatapubbaÑ nibbÈnadisaÑ gato. GatakoÔikoti
anupÈdisesanibbÈnakoÔiÑ gato hutvÈ Ôhito. PÈlitabrahmacariyoti
rakkhitabrahmacariyo. UttamadiÔÔhippattoti uttamaÑ sammÈdiÔÔhiÑ patto.
PaÔividdhÈkuppoti akuppaÑ acalanaÑ arahattaphalaÑ paÔivijjhitvÈ Ôhito.
SacchikatanirodhÈti nirodhaÑ nibbÈnaÑ sacchikatvÈ Ôhito.
DukkhaÑ tassa pariÒÒÈtanti tividhaÑ dukkhaÑ tena samatikkamitvÈ
paricchinnaÑ. AbhiÒÒeyyanti sabhÈvalakkhaÓÈvabodhavasena sobhanena
ÈkÈrena jÈnitabbaÑ. AbhiÒÒÈtanti adhikena ÒÈÓena ÒÈtaÑ. PariÒÒeyyanti
sÈmaÒÒalakkhaÓÈvabodhavasena kiccasamÈpannavasena ca byÈpitvÈ
parijÈnitabbaÑ. PariÒÒÈtanti samantato ÒÈtaÑ. BhÈvetabbanti
vaÉÉhetabbaÑ. SacchikÈtabbanti paccakkhaÑ kÈtabbaÑ. DuvidhÈ hi
sacchikiriyÈ paÔilÈbhasacchikiriyÈ ÈrammaÓasacchikiriyÈ cÈti.
Ukkhittapalighoti ettha palighoti vaÔÔam|likÈ avijjÈ. AyaÑ hi
dukkhipanaÔÔhena “paligho”ti vuccati. Tenesa tassÈ ukkhittattÈ
“ukkhittapaligho”ti vutto. SaÑkiÓÓaparikhoti parikhÈ vuccati
punabbhavadÈyako bhavesu jÈyanavasena ceva saÑsaraÓavasena ca
“jÈtisaÑsÈro”ti laddhanÈmÈnaÑ punabbhavakkhandhÈnaÑ paccayo
kammÈbhisa~khÈro. So hi punappunaÑ uppattikaraÓavasena parikkhipitvÈ
ÔhitattÈ “parikhÈ”ti vuccati. Tenesa tassÈ saÑkiÓÓattÈ vikiÓÓattÈ
“saÑkiÓÓaparikho”ti vutto. Abb|Ähesikoti esikÈti vaÔÔam|likÈ taÓhÈ. AyaÑ
hi gambhÊrÈnugataÔÔhena1 “esikÈ”ti vuccati. Tenesa tassÈ abb|ÄhattÈ luÒcitvÈ
chaÉÉitatthÈ
______________________________________________________________
1. AyaÑ hi duruggamaÔÔhena (SÊ, SyÈ)
“abb|Ähesiko”ti vuccati. NiraggaÄoti aggaÄaÑ vuccanti orambhÈgajanakÈni

kÈmabhave uppattipaccayÈni orambhÈgiyÈni. EtÈni hi mahÈkavÈÔaÑ viya
nagaradvÈraÑ cittaÑ pidahitvÈ ÔhitattÈ “aggaÄan”ti vuccanti. Tenesa tesaÑ
niraggaÄattÈ bhinnattÈ “niraggaÄo”ti vutto. Ariyoti nikkileso parisuddho.
Pannaddhajoti pÈtitamÈnaddhajo. PannabhÈroti khandhabhÈrakilesabhÈra-
abhisa~khÈrabhÈrapaÒcakÈmaguÓabhÈrÈ pannÈ oropitÈ assÈti pannabhÈro.
Api ca idha mÈnabhÈrasseva oropitattÈ “pannabhÈro”ti adhippeto.
VisaÑyuttoti cat|hi yogehi sabbakilesehi ca visaÑyutto. Idha pana
mÈnayogeneva visaÑyuttattÈ “visaÑyutto”ti adhippeto.
EttÈvatÈ therena maggena kilese khepetvÈ nirodhasayanavaragatassa
khÊÓÈsavassa nibbÈnÈrammaÓaÑ phalasamÈpattiÑ appetvÈ viharaÓakÈlo
dassito. YathÈ hi dve nagarÈni ekaÑ coranagaraÑ, ekaÑ khemanagaraÑ.
Atha ekassa mahÈyodhassa evaÑ icchÈ uppajjeyya “yÈvimaÑ coranagaraÑ
tiÔÔhati, tÈva khemanagaraÑ bhayato na muccati. CoranagaraÑ anagaraÑ
karissÈmÊ”ti sannÈhaÑ katvÈ khaggaÑ gahetvÈ coranagaraÑ upasa~kamitvÈ
nagaradvÈre ussÈpite esikatthambhe khaggena chinditvÈ saddhiÑ
dvÈrabÈhÈhi kavÈÔaÑ bhinditvÈ palighaÑ ukkhipitvÈ pÈkÈraÑ bhindanto
parikhaÑ saÑkiritvÈ nagarasobhanatthÈya ussÈpite dhaje pÈtetvÈ nagaraÑ
agginÈ jhÈpetvÈ khemanagaraÑ pavisitvÈ uparipÈsÈdamÈruyha
ÒÈtigaÓaparivuto surasabhojanaÑ bhuÒjeyya, evaÑ coranagaraÑ viya
sakkÈyo, khemanagaraÑ viya nibbÈnaÑ, mahÈyodho viya yogÈvacaro.
TassevaÑ hoti “yÈva sakkÈyavaÔÔaÑ vaÔÔati, tÈva dvattiÑsakammakÈraÓehi
aÔÔhanavutirogehi paÒcavÊsatimahabbhayehi ca parimuccanaÑ natthÊ”ti. So
mahÈyodho viya sannÈhaÑ sÊlasannÈhaÑ katvÈ paÒÒÈtiÓhakhaggaÑ gahetvÈ
khaggena esikatthambhe viya arahattamaggena taÓhesikaÑ chinditvÈ1 so
yodho sadvÈrabÈhakaÑ nagarakavÈÔaÑ viya
paÒcorambhÈgiyasaÑyojanaggaÄaÑ ugghÈÔetvÈ, so yodho palighaÑ viya
avijjÈpalighaÑ ukkhipitvÈ so yodho pÈkÈraÑ bhindanto parikhaÑ viya
kammÈbhisa~khÈrapÈkÈraÑ bhindanto jÈtisaÑsÈraparikhaÑ saÑkiritvÈ so
yodho nagarasobhanatthÈya ussÈpite dhaje viya
______________________________________________________________
1. LuÒcitvÈ (Ka)
74 KhuddakanikÈya
mÈnaddhaje pÈtetvÈ sakkÈyanagaraÑ jhÈpetvÈ so yodho khemanagaraÑ

pavisitvÈ uparipÈsÈde surasabhojanaÑ bhuÒjanto viya nibbÈnanagaraÑ
pavisitvÈ amatanirodhÈrammaÓaÑ phalasamÈpattisukhaÑ anubhavamÈno
kÈlaÑ vÊtinÈmeti. VuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ1–
“KathaÒca bhikkhave bhikkhu ukkhittapaligho hoti? Idha
bhikkhave bhikkhuno avijjÈ pahÊnÈ hoti ucchinnam|lÈ tÈlÈvatthukatÈ
anabhÈvaÑkatÈ ÈyatiÑ anuppÈdadhammÈ. EvaÑ kho bhikkhave
bhikkhu ukkhittapaligho hoti.
KathaÒca bhikkhave bhikkhu saÑkiÓÓaparikho hoti? Idha
bhikkhave bhikkhuno ponobhaviko jÈtisaÑsÈro pahÊno hoti -pa-. EvaÑ
kho bhikkhave bhikkhu saÑkiÓÓaparikho hoti.
KathaÒca bhikkhave bhikkhu abb|Ähesiko hoti? Idha bhikkhave
bhikkhuno taÓhÈ pahÊnÈ hoti -pa-. EvaÑ kho bhikkhave bhikkhu
abb|Ähesiko hoti.
KathaÒca bhikkhave bhikkhu niraggaÄo hoti? Idha bhikkhave
bhikkhuno paÒcorambhÈgiyÈni saÑyojanÈni pahÊnÈni honti -pa-. EvaÑ
kho bhikkhave bhikkhu niraggaÄo hoti.
KathaÒca bhikkhave bhikkhu ariyo pannaddhajo pannabhÈro
visaÑyutto hoti? Idha bhikkhave bhikkhuno asmimÈno pahÊno hoti
ucchinnam|lo tÈlÈvatthukato anabhÈvaÑkato ÈyatiÑ anuppÈdadhammo.
EvaÑ kho bhikkhave bhikkhu ariyo pannaddhajo pannabhÈro
visaÑyutto hoti.
EvaÑ vimuttacittaÑ kho bhikkhave bhikkhuÑ sa-indÈ devÈ
sabrahmakÈ sapajÈpatikÈ anvesaÑ nÈdhigacchanti ‘idaÑ nissitaÑ
TathÈgatassa viÒÒÈÓan’ti”2.
PaÒca~gavippahÊnoti kÈmacchandÈdipaÒca~gÈni vividhehi upÈyehi
pajahitvÈ Ôhito. VuttaÑ hetaÑ–3
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 74 piÔÔhÈdÊsu. 2. Ma 1. 193 piÔÔhe. 3. DÊ 3. 224, 258 piÔÔhesu.
“KathaÒcÈvuso bhikkhu paÒca~gavippahÊno hoti? IdhÈvuso

bhikkhuno kÈmacchando pahÊno hoti, byÈpÈdo pahÊno hoti,
thinamiddhaÑ pahÊnaÑ hoti, uddhaccakukkuccaÑ pahÊnaÑ hoti,
vicikicchÈ pahÊnÈ hoti. EvaÑ kho Èvuso bhikkhu paÒca~gavippahÊno
hotÊ”ti.
ChaÄa~gasamannÈgatoti channaÑ a~gÈnaÑ p|retvÈ chasu dvÈresu
r|pÈdi-ÈrammaÓe1 paÔighÈnunayaÑ vajjetvÈ upekkhÈvasena sato sampajÈno
hutvÈ viharaÓavasena chaÄa~gÈni p|retvÈ paripuÓÓaÑ katvÈ ÔhitattÈ
“chaÄa~gasamannÈgato”ti vutto. VuttaÑ hetaÑ–2
“KathaÒcÈvuso bhikkhu, chaÄa~gasamannÈgato hoti? IdhÈvuso
bhikkhu cakkhunÈ r|paÑ disvÈ neva sumano hoti na dummano,
upekkhako viharati sato sampajÈno. Sotena saddaÑ sutvÈ -pa- ghÈnena
gandhaÑ ghÈyitvÈ. JivhÈya rasaÑ sÈyitvÈ. KÈyena phoÔÔhabbaÑ
phusitvÈ. ManasÈ dhammaÑ viÒÒÈya neva sumano hoti na dummano,
upekkhako viharati sato sampajÈno. EvaÑ kho Èvuso bhikkhu
chaÄa~gasamannÈgato hotÊ”ti.
EkÈrakkhoti sati-Èrakkhena eko uttamo Èrakkho assÈti ekÈrakkho.
VuttaÑ hetaÑ–2
“KathaÒcÈvuso bhikkhu ekÈrakkho hoti? IdhÈvuso bhikkhu

satÈrakkhena cetasÈ samannÈgato viharati. EvaÑ kho Èvuso bhikkhu
ekÈrakkho hotÊ”ti.
CaturÈpassenoti paÒÒÈya paÔisevanaparivajjanavinodanapajahanÈnaÑ
vasena catunnaÑ apassayÈnaÑ ito cito ca aparivattamÈnÈnaÑ vasena
caturÈpasseno, tesaÑ pÈpuÓitvÈ Ôhito. VuttaÑ hetaÑ–3
“KathaÒcÈvuso bhikkhu caturÈpasseno hoti? IdhÈvuso bhikkhu
sa~khÈyekaÑ paÔisevati, sa~khÈyekaÑ parivajjeti.
______________________________________________________________
1. R|pÈdi-ÈrammaÓaÑ (Ka) 2. DÊ 3. 224, 258 piÔÔhesu.
3. DÊ 3. 258 piÔÔhe.
76 KhuddakanikÈya
Sa~khÈyekaÑ vinodeti, sa~khÈyekaÑ pajahatÊ”ti-ÈdinÈ nayena

vitthÈretabbaÑ.
PaÓunnapaccekasaccoti “idameva dassanaÑ saccaÑ, idameva saccan”ti

evaÑ pÈÔi-ekkaÑ gahitattÈ paccekasa~khÈtÈni diÔÔhisaccÈni paÓunnÈni
nihaÔÈni pahÊnÈni assÈti paÓunnapaccekasacco.
SamavayasaÔÔhesanoti ettha avayÈti an|nÈ. SaÔÔhÈti vissaÔÔhÈ. SammÈ

avayÈ saÔÔhÈ esanÈ assÈti samavayasaÔÔhesano. SammÈ vissaÔÔhasabba-esanoti
attho. KevalÊti paripuÓÓo. VusitavÈti vusitabrahmacariyo, garusaÑvÈse1
ariyamaggepi dasasu ariyavÈsesupi vusitavanto. Uttamapurisoti
khÊÓakilesattÈ visesapuriso ÈjaÒÒapuriso. Paramapurisoti uttamapuriso,
paramaÑ vÈ paÔilÈbhaÑ pattattÈ uttamaÑ pattabbaÑ arahattapaÔilÈbhaÑ
patto anuttarapuÒÒakkhettabh|to uttamapuriso tenevatthena paramapuriso.
AnuttaraÑ samÈpattiÑ samÈpajjituÑ amataÑ paÔilÈbhaÑ pattattÈ
paramapattippatto. Atha vÈ “gharÈvÈse ÈdÊnavaÑ saÒjÈnitvÈ
sÈsanapavisanavasena uttamapuriso. AttabhÈve ÈdÊnavaÑ saÒjÈnitvÈ
vipassanÈpavisanavasena paramapuriso. Kilese ÈdÊnavaÑ saÒjÈnitvÈ
ariyabh|mantaraÑ paviÔÔho paramapattippattoti evameke vaÓÓayanti.
NevÈcinatÊti kusalÈkusalÈnaÑ pahÊnattÈ tesaÑ vipÈkaÑ na vaÉÉheti2.

NÈpacinatÊti phale ÔhitattÈ na viddhaÑseti. ApacinitvÈ Ôhitoti
paÔippassaddhipahÈne ÔhitattÈ kilese viddhaÑsetvÈ Ôhito. Ito paraÑ tÊhipi
padehi maggaphalavaseneva yojetabbaÑ. Neva pajahatÊti pahÈtabbÈbhÈvena
kilese na pajahati. Na upÈdiyatÊti taÓhÈmÈnadiÔÔhÊhi gahetabbÈbhÈvato tehi
na gaÓhÈti. PajahitvÈ Ôhitoti cajitvÈ3 Ôhito. Neva saÑsibbatÊti taÓhÈvasena
neva saÑsibbati. Na ussinetÊti mÈnavasena na ukkaÑsati. VisinitvÈ Ôhitoti
taÓhÈsaÑsÊvanaÑ akatvÈ Ôhitoti evameke vaÓÓayanti. Neva vidh|petÊti
kilesaggiÑ na nibbÈpeti. Na sandh|petÊti kilesaggiÑ na jÈlÈpeti. Vidh|petvÈ
Ôhitoti taÑ nibbÈpetvÈ Ôhito.
______________________________________________________________
1. YogÈnur|pavÈse (SyÈ) 2. Cinoti (SÊ) 3. VajjetvÈ (SÊ), vijahitvÈ (SyÈ)
Asekkhena sÊlakkhandhenÈti sikkhitabbÈbhÈvena asekkhena

vÈcÈkammantÈjÊvasÊlakkhandhena sÊlarÈsinÈ samannÈgatattÈ Ôhito,
aparihÊnabhÈvena Ôhito. SamÈdhikkhandhenÈti vÈyÈmasatÊti sampayuttena
samÈdhinÈ. VimuttikkhandhenÈti phalavimuttisampayuttakkhandhena.
VimuttiÒÈÓadassanakkhandhenÈti paccavekkhaÓaÒÈÓena. SaccaÑ
sampaÔipÈdiyitvÈ1ti catu-ariyasaccaÑ sabhÈvavasena sakasantÈne
sampÈdiyitvÈ paÔivijjhitvÈ Ôhito. EjaÑ samatikkamitvÈti kampanataÓhaÑ
atikkamitvÈ. Kilesagginti rÈgÈdikilesaggiÑ. PariyÈdiyitvÈti khepetvÈ
nibbÈpetvÈ. AparigamanatÈyÈti saÑsÈre agamanabhÈvena,
punÈgamanÈbhÈvenÈti attho. KaÔaÑ samÈdÈyÈti jayaggÈhaÑ2 gahetvÈ.
MuttipaÔisevanatÈyÈti sabbakilesehi muccitvÈ r|pÈdi-
ÈrammaÓasevanavasena. Atha vÈ sabbakilesehi
muttaphalasamÈpattisevanavasena. MettÈya pÈrisuddhiyÈti
upakkilesamuttÈya parisuddhabhÈve ÔhitÈya mettÈya Ôhito. KaruÓÈdÊsupi
eseva nayo.
AccantapÈrisuddhiyÈti atikkantaparisuddhabhÈvena parisuddhiyÈ antaÑ
pÈpuÓitvÈ Ôhito. AtammayatÈyÈti taÓhÈdiÔÔhimÈnÈ “tammayÈ”ti vuccanti.
TesaÑ abhÈvo atammayatÈ, tÈya taÓhÈdiÔÔhimÈnavirahitatÈya Ôhito. VuttaÑ
hetaÑ–
“So tÈdiso lokavid| sumedho, sabbesu dhammesu atammayo MunÊ”ti3.
EtthÈpi taÓhÈmÈnadiÔÔhivirahitoti attho. VimuttattÈti sabbakilesehi
muttabhÈvena. SantussitattÈti yathÈlÈbha yathÈbalayathÈsÈruppa
santosavasena santuÔÔhabhÈvena Ôhito.
Khandhapariyanteti ekacatupaÒcakkhandhÈnaÑ tÊhi pariÒÒaggÊhi
jhÈpetvÈ ante avasÈne Ôhito, natthi etassa antoti vÈ pariyantaÑ, tasmiÑ
pariyante. DhÈtupariyantÈdÊsupi eseva nayo. AyaÑ pana viseso–
dhÈtupariyanteti aÔÔhÈrasannaÑ dhÈt|naÑ pariyante. Œyatanapariyanteti
dvÈdasannaÑ ÈyatanÈnaÑ. Gatipariyanteti nirayÈdipaÒcannaÑ gatÊnaÑ.
Upapattipariyanteti sugatiduggatÊsu nibbattiyÈ. PaÔisandhipariyanteti
kÈmar|pÈr|pabhavesu
______________________________________________________________
1. SampaÔipÈdayitvÈ (SÊ, SyÈ) 2. NayaggÈhaÑ (SÊ, SyÈ) 3. AÑ 1. 148 piÔÔhe.
78 KhuddakanikÈya
paÔisandhiyÈ. Bhavapariyanteti ekavokÈracatupaÒcasaÒÒÈ-

asaÒÒÈnevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈkÈmar|pa-ar|pabhavÈnaÑ. SaÑsÈrapariyanteti
khandhadhÈtu-ÈyatanÈnaÑ abbocchinnapavattiyÈ. VaÔÔapariyanteti
kammavipÈkakilesavaÔÔÈnaÑ pariyante. Antime bhaveti avasÈne
upapattibhave. Antime samussaye Ôhitoti avasÈne samussaye sarÊre Ôhito.
Antimadehadharoti antimaÑ avasÈnadehaÑ sarÊraÑ dhÈretÊti
antimadehadharo. ArahÈti ÈrakattÈ arÊnaÑ, arÈnaÒca hatattÈ, paccayÈdÊnaÑ
arahattÈ, pÈpakaraÓe rahÈbhÈvÈ arahÈ.
TassÈyaÑ pacchimakoti tassa khÊÓÈsavassa ayaÑ samussayo attabhÈvo
avasÈno. Carimoti appo mando carimo Èlopo, carimaÑ kabaÄaÑ viya. Puna
paÔisandhiyÈ natthibhÈvaÑ1 sandhÈya “JÈtimaraÓasaÑsÈro, natthi tassa
punabbhavo”ti Èha. JananaÑ jÈti, maranti tenÈti maraÓaÑ, khandhÈdÊnaÑ
abbocchinnÈ saÑsÈrapavatti ca tassa khÊÓÈsavassa puna natthÊti vuttaÑ
gÈthaÑ nigamento Èha “tenÈha BhagavÈ–
TasmÈ jantu -pa- nÈvaÑ sitvÈva pÈrag|”ti.
ImasmiÑ sutte yaÑ antarantarÈ na vuttaÑ, taÑ pÈÔhÈnusÈrena
gahetabbaÑ.
SaddhammapajjotikÈya MahÈniddesaÔÔhakathÈya
KÈmasuttaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
2. GuhaÔÔhakasuttaniddesavaÓÓanÈ
7. Dutiye–sattoti laggo. GuhÈyanti kÈye. KÈyo hi rÈgÈdÊnaÑ vÈÄÈnaÑ
vasanokÈsato “guhÈ”ti vuccati. BahunÈbhichannoti bahunÈ
rÈgÈdikilesajÈtena abhicchanno. Etena ajjhattabandhanaÑ vuttaÑ. TiÔÔhanti
rÈgÈdivasena tiÔÔhanto. MohanasmiÑ pagÈÄhoti mohanaÑ vuccati
kÈmaguÓo. Ettha hi devamanussÈ muyhanti tesu ajjhogÈÄhÈ hutvÈ. Etena
bÈhirabandhanaÑ vuttaÑ. D|re vivekÈ hi tathÈvidho soti so tathÈr|po naro
tividhÈpi kÈyavivekÈdivivekÈ
______________________________________________________________
1. PunapaÔisandhinatthibhÈvaÑ (Ka)
d|re anÈsanne. KiÑ kÈraÓÈ? KÈmÈ hi loke na hi suppahÈyÈti yasmÈ loke

kÈmÈ suppahÈyÈ na honti, tasmÈti vuttaÑ hoti.
Sattoti hi kho vuttanti satto, naro, mÈnavoti evamÈdinÈ nayena

kathitoyeva. GuhÈ tÈva vattabbÈti guhÈ tÈva kathetabbÈ. KÈyoti vÈti-ÈdÊsu
ayaÑ tÈva padayojanÈ–kÈyo iti vÈ guhÈ iti vÈ -pa- kumbho iti vÈti. Tattha
kÈyoti “kucchitÈnaÑ Èyoti kÈyo”ti-ÈdinÈ heÔÔhÈ satipaÔÔhÈnakathÈyaÑ
vuttoyeva. RÈgÈdivÈÄÈnaÑ vasanokÈsaÔÔhena guhÈ, “paÔicchÈdanaÔÔhenÈ”tipi
eke. “D|ra~gamaÑ ekacaraÑ, asarÊraÑ guhÈsayan”ti-ÈdÊsu1 viya. RÈgÈdÊhi
jhÈpanaÔÔhena deho “te hitvÈ mÈnusaÑ dehan”ti-ÈdÊsu2 viya.
PamattakaraÓaÔÔhena sandeho “bhijjati p|tisandeho, maraÓantaÑ hi
jÊvitan”ti-ÈdÊsu3 viya. SaÑsÈre saÒcaraÓaÔÔhena nÈvÈ “siÒca bhikkhu imaÑ
nÈvaÑ, sittÈ te lahumessatÊ”ti-ÈdÊsu4 viya. IriyÈpathassa atthibhÈvaÔÔhena
ratho “ratho sÊlaparikkhÈro, jhÈnakkho cakkavÊriyo”ti-ÈdÊsu5 viya.
AccuggataÔÔhena dhajo “dhajo rathassa paÒÒÈÓan”ti-ÈdÊsu6 viya.
KimikulÈnaÑ ÈvÈsabhÈvena vammiko “vammikoti kho bhikkhu

imassetaÑ cÈtumahÈbh|tikassa kÈyassa adhivacanan”ti-ÈdÊsu7 viya. Yatheva
hi bÈhirako vammiko, vamati vantako vantussayo vantasinehasambaddhoti8
cat|hi kÈraÓehi “vammiko”ti vuccati. So hi ahinakula9
und|ragharagoÄikÈdayo nÈnappakÈre pÈÓake vamatÊti vammiko. UpacikÈhi
vantakoti vammiko. UpacikÈhi vamitvÈ10 mukhatuÓÉakehi
ukkhittapaÑsucuÓÓena kaÔippamÈÓenapi porisappamÈÓenapi ussitoti
vammiko. UpacikÈhi vantakheÄasinehena ÈbaddhatÈya sattasattÈhaÑ deve
vassantepi na vippakirÊyati, nidÈghepi tato paÑsumuÔÔhiÑ
______________________________________________________________
1. Khu 1. 18 piÔÔhe Dhammapade. 2. DÊ 2. 204 piÔÔhe thokaÑ visadisaÑ.
3. Khu 1. 35 piÔÔhe Dhammapade. 4. Khu 1. 66 piÔÔhe Dhammapade.
5. SaÑ 3. 5 piÔÔhe. 6. Khu 6. 327 piÔÔhe.
7. Ma 1. 197 piÔÔhe. 8. Vantasinehasambandho (SyÈ, Ka)
9. Ahima~gusa... (Ka) 10. TemetvÈ (Ka)
80 KhuddakanikÈya
gahetvÈ tasmiÑ muÔÔhinÈ pÊÄiyamÈne sineho nikkhamati, evaÑ

vantasinehena sambaddhoti vammiko, evamayaÑ kÈyopi “akkhimhÈ
aggig|thako”ti-ÈdinÈ nayena nÈnappakÈraÑ asucikalimalaÑ vamatÊti
vammiko. BuddhapaccekabuddhakhÊÓÈsavÈ imasmiÑ attabhÈve
nikantipariyÈdÈnena attabhÈvaÑ chaÉÉetvÈ gatÈti ariyehi vantakotipi
vammiko. Yehi cÈyaÑ tÊhi aÔÔhisatehi ussito nahÈrusambaddho
maÑsÈvalepano allacammapariyonaddho chaviraÒjito satte vaÒceti, taÑ
sabbaÑ ariyehi vantamevÈti vantussayotipi vammiko. “TaÓhÈ janeti
purisaÑ, cittamassa vidhÈvatÊ”ti1 evaÑ taÓhÈya janitattÈ ariyehi vanteneva
taÓhÈsinehena sambaddho ayanti vantasinehena sambaddhotipi vammiko.
YathÈ ca vammikassa anto nÈnappakÈrÈ pÈÓakÈ tattheva jÈyanti,
uccÈrapassÈvaÑ karonti, gilÈnÈ sayanti, matÈ nipatanti. Iti so tesaÑ
s|tigharaÑ vaccakuÔigilÈnasÈlÈ susÈnaÒca hoti, evaÑ
khattiyamahÈsÈlÈdÊnampi kÈyo “ayaÑ gopitarakkhito maÓÉitapasÈdito
mahÈnubhÈvÈnaÑ kÈyo”ti acintetvÈ chavinissitÈ pÈÓÈ cammanissitÈ pÈÓÈ
maÑsanissitÈ pÈÓÈ nahÈrunissitÈ pÈÓÈ aÔÔhinissitÈ pÈÓÈ aÔÔhimiÒjanissitÈ
pÈÓÈti evaÑ kulagaÓanÈya asÊtimattÈni kimikulasahassÈni antokÈyasmiÑ
yeva jÈyanti, uccÈrapassÈvaÑ karonti, gelaÒÒena ÈturitÈni sayanti, matÈmatÈ
nipatanti. Iti ayampi tesaÑ pÈÓÈnaÑ s|tigharaÑ vaccakuÔi gilÈna sÈlÈ
susÈnaÒca hotÊti “vammiko”ti sa~khaÑ gato.
ManÈpÈmanÈpapatanaÔÔhena nagaraÑ “sakkÈyanagaran”ti-ÈdÊsu viya.
RogÈdÊnaÑ nÊÄabhÈvena kulÈvakabhÈvena nÊÄaÑ2 “roganÊÄaÑ
pabha~guran”ti-ÈdÊsu3 viya. PaÔisandhiyÈ nivÈsagehaÔÔhena kuÔi
“paÒcadvÈrÈyaÑ kuÔikÈyaÑ pasakkiyÈ”ti-ÈdÊsu4 viya. P|tibhÈvena gaÓÉo
“rogoti bhikkhave. GaÓÉoti bhikkhave. Salloti bhikkhave kÈyassetaÑ
adhivacanan”ti-ÈdÊsu5 viya. BhijjanaÔÔhena kumbho “kumbh|pamaÑ
kÈyamimaÑ viditvÈ”ti-ÈdÊsu6 viya. KÈyassetaÑ adhivacananti etaÑ
vuttappakÈraÑ catumahÈbh|tamayassa kucchitadhammÈnaÑ Èyassa
adhivacanaÑ, kathananti attho. GuhÈyanti
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 34 piÔÔhe.
2. RogÈdÊnaÑ nÊÄabhÈvena kulÈvakabhÈvena niÉÉaÑ. (SÊ)
3. Khu 1. 35 piÔÔhe Dhammapade. 4. Khu 2. 247 piÔÔhe.
5. AÑ 3. 191 piÔÔhe. 6. Khu 1. 18 piÔÔhe Dhammapade.
sarÊrasmiÑ. Sattoti allÊno. Visattoti vaÓÓarÈgÈdivasena vividho allÊno.

SaÓÔhÈnarÈgavasena Èsatto. Tattheva “sutaÑ sukhan”ti gahaÓavasena laggo.
AttaggahaÓavasena1 laggito. Palibuddhoti phassarÈgavasena amuÒcitvÈ
Ôhito. Bhittikhileti bhittiyaÑ ÈkoÔitakhÈÓuke. NÈgadanteti tatheva
hatthidantasadise va~kadaÓÉake. Sattanti bhittikhile laggaÑ. Visattanti
nÈgadante laggaÑ. Œsattanti cÊvaravaÑse laggaÑ. Lagganti cÊvararajjuyÈ
laggaÑ. Laggitanti pÊÔhapÈde laggaÑ. Palibuddhanti maÒcapÈde lagganti
evamÈdinÈ nayena yojetabbaÑ.
LagganÈdhivacananti visesena allÊyanakathanaÑ. Channoti
vuttappakÈrehi kilesehi chÈdito. PunappunaÑ uppattivasena upar|pari
channoti ucchanno. Œvutoti Èvarito. Nivutoti vÈrito. Ophutoti avattharitvÈ
chÈdito. Pihitoti bhÈjanena ukkhalimukhaÑ viya paliguÓÔhito. PaÔicchannoti
ÈvaÔo. PaÔikujjitoti adhomukhaÑ Ôhapito. Tattha tiÓapaÓÓÈdÊhi chÈditaÑ
viya channo. Ucchanno nadiÑ ÈvaraÓasetu viya. Œvuto
janasaÒcaraÓamaggÈvaraÓaÑ viya.
Vinibaddho mÈnavasenÈti nÈnÈvidhena mÈnÈtimÈnavasena nÈnÈvidhe
ÈrammaÓe baddho hutvÈ tiÔÔhati. ParÈmaÔÔho diÔÔhivasenÈti
dvÈsaÔÔhidiÔÔhÊnaÑ vasena parÈmaÔÔho ÈmasitvÈ gahito. Vikkhepagato
uddhaccavasenÈti ÈrammaÓe asantiÔÔhanavasena cittavikkhepaÑ patto
upagato. AniÔÔha~gato vicikicchÈvasenÈti ratanattayÈdÊsu ka~khÈsa~khÈtÈya
vicikicchÈya vasena sanniÔÔhÈnaÑ appatto. ThÈmagato anusayavasenÈti
dunnÊharaÓa-appahÊnÈnusayavasena thirabhÈvaÑ patto upagato hutvÈ
tiÔÔhati.
R|p|payanti taÓhÈdiÔÔh|payavasena r|paÑ upagantvÈ ÈrammaÓaÑ
katvÈ. ViÒÒÈÓaÑ tiÔÔhamÈnaÑ tiÔÔhatÊti tasmiÑ ÈrammaÓe r|pÈrammaÓaÑ
viÒÒÈÓaÑ tiÔÔhantaÑ tiÔÔhati. R|pÈrammaÓaÑ r|papatiÔÔhanti r|pameva
ÈrammaÓaÑ ÈlambitvÈ r|pameva patiÔÔhaÑ katvÈ. Nand|pasecananti
sappÊtikataÓhodakena ÈsittaÑ viÒÒÈÓaÑ. Vuddhinti vuddhibhÈvaÑ. VÊr|Äinti
javanavasena uparito vir|ÄhibhÈvaÑ. Vepullanti tadÈrammaÓavasena
vepullaÑ.
______________________________________________________________
1. AttarÈgavasena (SÊ)
82 KhuddakanikÈya
Atthi rÈgoti-ÈdÊni lobhasseva nÈmÈni. So hi raÒjanavasena rÈgo,

nandanavasena nandÊ, taÓhÈyanavasena taÓhÈti vuccati. PatiÔÔhitaÑ tattha
viÒÒÈÓaÑ vir|Ähanti kammaÑ javÈpetvÈ paÔisandhi-ÈkaÉÉhanasamatthatÈya
patiÔÔhitaÒceva vir|ÄhaÒca. YatthÈti tebh|makavaÔÔe, bhummaÑ. Sabbattha
vÈ purimapade etaÑ bhummaÑ. Atthi tattha sa~khÈrÈnaÑ vuddhÊti idaÑ
imasmiÑ vipÈkavaÔÔe Ôhitassa ÈyatiÑ vaÔÔahetuke sa~khÈre sandhÈya vuttaÑ.
Yattha atthi ÈyatiÑ punabbhavÈbhinibbattÊti yasmiÑ ÔhÈne ÈyatiÑ
punabbhavÈbhinibbatti atthi. Tattha purimasuttaÑ r|pÈdi-
ÈrammaÓalagganavasena vuttaÑ, dutiyasuttaÑ tadevÈrammaÓaÑ
abhinandanavasena vuttaÑ, tatiyaÑ viÒÒÈÓapatiÔÔhÈnavasena vuttaÑ,
catutthaÑ catubbidha-ÈhÈravasena, kusalÈkusalaviÒÒÈÓapatiÔÔhÈnavasena
vuttanti ÒÈtabbaÑ.
YebhuyyenÈti pÈyena. MuyhantÊti mohaÑ Èpajjanti. SammuyhantÊti
visesena muyhanti. SampamuyhantÊti sabbÈkÈrena muyhanti. Atha vÈ
r|pÈrammaÓaÑ paÔicca muyhanti, saddÈrammaÓaÑ paÔicca sammuyhanti,
mutÈrammaÓaÑ paÔicca sampamuyhanti. AvijjÈya andhÊkatÈti aÔÔhasu
ÔhÈnesu1 aÒÒÈÓÈya avijjÈya andhÊkatÈ. “GatÈ”ti vÈ pÈÔho, andhabhÈvaÑ
upagatÈti attho. PagÈÄhoti paviÔÔho. OgÈÄhoti heÔÔhÈbhÈgaÑ paviÔÔho.
AjjhogÈÄhoti adhi-ogÈhitvÈ avattharitvÈ visesena paviÔÔho. Nimuggoti
adhomukhaÑ hutvÈ paviÔÔho. Atha vÈ dassanasaÑsaggena ogÈÄho.
SavanasaÑsaggena ajjhogÈÄho. VacanasaÑsaggena nimuggo.
SappurisasaÑsaggavirahito vÈ ogÈÄho. Saddhammasevanavirahito vÈ
ajjhogÈÄho. DhammÈnudhammapaÔipattivirahito vÈ nimuggo.
VivekÈti vivitti, viviccanaÑ vÈ viveko. Tayoti gaÓanaparicchedo.
KÈyavivekoti kÈyena vivitti, vinÈ apasakkanaÑ. CittavivekÈdÊsupi eseva
nayo. Idha bhikkh|ti imasmiÑ sÈsane. SaÑsÈre bhayaÑ ikkhanato bhikkhu.
Vivittanti suÒÒaÑ, appasaddaÑ appanigghosanti attho. Etadeva hi sandhÈya
Vibha~ge “vivittanti santike cepi senÈsanaÑ hoti, taÒca anÈkiÓÓaÑ
gahaÔÔhehi pabbajitehi, tena taÑ vivittan”ti2 vuttaÑ. Seti ceva Èsati ca etthÈti
senÈsanaÑ, maÒcapÊÔhÈdÊnametamadhivacanaÑ. TenÈha–
______________________________________________________________
1. AÔÔhasu aÒÒÈÓesu (Ka) 2. Abhi 2. 260 piÔÔhe.
“SenÈsananti maÒcopi senÈsanaÑ, pÊÔhampi. Bhisipi.

Bibbohanampi. VihÈropi. AÉÉhayogopi. PÈsÈdopi. AÔÔopi. MÈÄopi.
LeÓampi. GuhÈpi. Rukkham|lampi. VeÄugumbopi. Yattha vÈ pana
bhikkh| paÔikkamanti, sabbametaÑ senÈsanan”ti1.
Api ca vihÈro aÉÉhayogo pÈsÈdo hammiyaÑ guhÈti idaÑ
vihÈrasenÈsanaÑ nÈma. MaÒco pÊÔhaÑ bhisi bibbohananti idaÑ
maÒcapÊÔhasenÈsanaÑ nÈma. CimilikÈ cammakhaÓÉo tiÓasanthÈro
paÓÓasanthÈroti idaÑ santhatasenÈsanaÑ nÈma. Yattha vÈ pana bhikkh|
paÔikkamanti, idaÑ okÈsasenÈsanaÑ nÈmÈti evaÑ catubbidhaÑ senÈsanaÑ
hoti. TaÑ sabbampi senÈsanaggahaÓena gahitameva.
Idha panassa sakuÓasadisassa cÈtuddisassa bhikkhuno
anucchavikasenÈsanaÑ dassento “araÒÒaÑ rukkham|lan”ti-ÈdimÈha. Tattha
araÒÒanti “nikkhamitvÈ bahi indakhÊlÈ sabbametaÑ araÒÒan”ti2 idaÑ
bhikkhunÊnaÑ vasena ÈgataÑ. “ŒraÒÒakaÑ nÈma senÈsanaÑ
paÒcadhanusatikaÑ pacchiman”ti3 idaÑ pana imassa bhikkhuno anur|paÑ.
Tassa lakkhaÓaÑ Visuddhimagge Dhuta~ganiddese4 vuttaÑ. Rukkham|lanti
yaÑkiÒci santacchÈyaÑ vivittaÑ rukkham|laÑ. Pabbatanti selaÑ. Tattha hi
udakasoÓÉÊsu udakakiccaÑ katvÈ sÊtÈya rukkhacchÈyÈya nisinnassa
nÈnÈdisÈsu khÈyamÈnÈsu sÊtena vÈtena bÊjiyamÈnassa cittaÑ ekaggaÑ hoti.
Kandaranti kaÑ vuccati udakaÑ, tena dÈritaÑ, udakena bhinnaÑ
pabbatapadesaÑ. YaÑ “nadÊtumban”tipi “nadÊkuÒjan”tipi vadanti. Tattha hi
rajatapaÔÔasadisÈ vÈlukÈ hoti, matthake maÓivitÈnaÑ viya vanagahanaÑ,
maÓikhandhasadisaÑ udakaÑ sandati. Evar|paÑ kandaraÑ oruyha pÈnÊyaÑ
pivitvÈ gattÈni sÊtÈni katvÈ vÈlukaÑ ussÈpetvÈ paÑsuk|lacÊvaraÑ
paÒÒapetvÈ nisinnassa samaÓadhammaÑ karoto cittaÑ ekaggaÑ hoti.
Giriguhanti dvinnaÑ pabbatÈnaÑ antaraÑ, ekasmiÑyeva vÈ uma~gasadisaÑ
mahÈvivaraÑ. SusÈnalakkhaÓaÑ Visuddhimagge5 vuttaÑ.
Vanapatthanti gÈmantaÑ atikkamitvÈ manussÈnaÑ anupacÈraÔÔhÈnaÑ6
yattha na kasanti na vapanti. TenevÈha “vanapatthanti d|rÈnametaÑ
senÈsanÈnaÑ adhivacanan”ti-Èdi7. AbbhokÈsanti acchannaÑ. Œka~khamÈno
panettha
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 260 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 260 piÔÔhe. 3. Vi 1. 377 piÔÔhe.
4. Visuddhi 1. 70 piÔÔhe. 5. Visuddhi 1. 74 piÔÔhe. 6. AsaÒcaraÓaÔÔhÈnaÑ (Ka)
7. Abhi 2. 260 piÔÔhe.
84 KhuddakanikÈya
cÊvarakuÔiÑ katvÈ vasati. PalÈlapuÒjanti palÈlarÈsiÑ. MahÈpalÈlapuÒjato hi

palÈlaÑ nikkaÉÉhitvÈ pabbhÈraleÓasadise Èlaye1 karonti,
gacchagumbÈdÊnampi upari palÈlaÑ pakkhipitvÈ heÔÔhÈ nisinnÈ
samaÓadhammaÑ karonti. SabbametaÑ sandhÈya vuttaÑ “kÈyena vivitto
viharatÊ”ti-Èdi. Eko ca~kamaÑ adhiÔÔhÈti pavattayatÊti vuttaÑ hoti. IriyatÊti
iriyÈpathaÑ vattayati. VattatÊti iriyÈpathavuttiÑ uppÈdeti. PÈletÊti
iriyÈpathaÑ rakkhati. YapetÊti yapayati. YÈpetÊti yÈpayati.
PaÔhamaÑ jhÈnaÑ samÈpannassÈti kusalajjhÈnasama~gissa. NÊvaraÓehi
cittaÑ vivittanti upacÈrena nÊvaraÓehi vivittampi samÈnaÑ anto-appanÈyaÑ
suÔÔhu vivittaÑ nÈma hotÊti dassetuÑ “paÔhamaÑ jhÈnaÑ samÈpannassa
nÊvaraÓehi cittaÑ vivittaÑ hotÊ”ti vuttaÑ. Eseva nayo
vitakkavicÈrapÊtisukhadukkhehi dutiyatatiyacatutthajjhÈnÈni
samÈpannÈnanti. R|pasaÒÒÈyÈti kusalavipÈkakiriyavasena paÒcadasannaÑ
r|pÈvacarajjhÈnÈnaÑ saÒÒÈya. PaÔighasaÒÒÈyÈti
cakkhur|pÈdisaÑghaÔÔanena uppannÈya kusalÈkusalavipÈkavasena
dvipaÒcaviÒÒÈÓasa~khÈtÈya paÔighasaÒÒÈya ca. NÈnattasaÒÒÈyÈti
nÈnÈrammaÓe pavattÈya catucattÈlÊsakÈmÈvacarasaÒÒÈya ca cittaÑ vivittaÑ
hoti suÒÒaÑ hoti.
ŒkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ samÈpannassÈti ettha nÈssa antoti anantaÑ,
ÈkÈsaÑ anantaÑ ÈkÈsÈnantaÑ, ÈkÈsÈnantameva ÈkÈsÈnaÒcaÑ, taÑ
ÈkÈsÈnaÒcaÑ adhiÔÔhÈnaÔÔhena Èyatanamassa sasampayuttadhammassa
jhÈnassa devÈnaÑ devÈyatanamivÈti ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ,
kasiÓugghÈÔimÈkÈsÈrammaÓajhÈnassetaÑ adhivacanaÑ. TaÑ
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ samÈpannassa kusalakiriyajhÈnaÑ samÈpannassa.
R|pasaÒÒÈyÈti saÒÒÈsÊsena r|pÈvacarajjhÈnato ceva tadÈrammaÓato ca.
R|pÈvacarajjhÈnampi hi “r|pan”ti vuccati “r|pÊ r|pÈni passatÊ”ti-ÈdÊsu2,
tassa ÈrammaÓampi “bahiddhÈ r|pÈni passati suvaÓÓadubbaÓÓÈnÊ”ti-
ÈdÊsu2pi. TasmÈ idha r|pe saÒÒÈ r|pasaÒÒÈti evaÑ saÒÒÈsÊsena
r|pÈvacarajjhÈnassetaÑ adhivacanaÑ. R|pe saÒÒÈ assÈti r|pasaÒÒaÑ,
r|pamassa nÈmanti vuttaÑ hoti. EvaÑ pathavÊkasiÓÈdibhedassa
______________________________________________________________
1. ŒvÈse (SÊ, SyÈ, Ka) 2. Khu 9. 231 piÔÔhe.
tadÈrammaÓassa cetaÑ adhivacananti veditabbaÑ. EtÈya

kusalavipÈkakiriyÈvasena paÒcadasavidhÈya jhÈnasa~khÈtÈya r|pasaÒÒÈya.
EtÈya ca pathavÊkasiÓÈdivasena aÔÔhavidhÈya ÈrammaÓasa~khÈtÈya
r|pasaÒÒÈya.
PaÔighasaÒÒÈyÈti cakkhÈdÊnaÑ vatth|naÑ r|pÈdÊnaÑ ÈrammaÓÈnaÒca
paÔighÈtena samuppannÈ saÒÒÈ paÔighasaÒÒÈ, r|pasaÒÒÈdÊnaÑ etaÑ
adhivacanaÑ. YathÈha–“tattha katamÈ paÔighasaÒÒÈ? R|pasaÒÒÈ
saddasaÒÒÈ gandhasaÒÒÈ rasasaÒÒÈ phoÔÔhabbasaÒÒÈ, imÈ vuccanti
paÔighasaÒÒÈyo”ti1. TÈ kusalavipÈkÈ paÒca akusalavipÈkÈ paÒcÈti etÈya
paÔighasaÒÒÈya.
NÈnattasaÒÒÈyÈti nÈnatte gocare pavattÈya saÒÒÈya, nÈnattÈya vÈ
saÒÒÈya. YathÈha–“tattha katamÈ nÈnattasaÒÒÈ? AsamÈpannassa
manodhÈtusama~gissa vÈ manoviÒÒÈÓadhÈtusama~gissa vÈ saÒÒÈ saÒjÈnanÈ
saÒjÈnitattaÑ, imÈ vuccanti nÈnattasaÒÒÈyo”ti1 evaÑ Vibha~ge vibhajitvÈ
vuttÈ. TÈ idha adhippetÈ. AsamÈpannassa
manodhÈtumanoviÒÒÈÓadhÈtusa~gahitÈ saÒÒÈ r|pasaddÈdibhede nÈnatte
nÈnÈsabhÈve gocare pavattanti. YasmÈ cesÈ aÔÔha kÈmÈvacarakusalasaÒÒÈ,
dvÈdasa akusalasaÒÒÈ, ekÈdasa kÈmÈvacarakusalavipÈkasaÒÒÈ, dve
akusalavipÈkasaÒÒÈ, ekÈdasa kÈmÈvacarakiriyasaÒÒÈti evaÑ
catucattÈlÊsampi saÒÒÈ nÈnattÈ nÈnÈsabhÈvÈ aÒÒamaÒÒaÑ asadisÈ, tasmÈ
“nÈnattasaÒÒÈ”ti vuttÈ, tÈya nÈnattasaÒÒÈya.
CittaÑ vivittaÑ hotÊti ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ samÈpannassa
r|pasaÒÒÈpaÔighasaÒÒÈnÈnattasaÒÒÈsa~khÈtÈhi saÒÒÈhi jhÈnacittaÑ vivittaÑ
hoti vinÈ hoti apasakkanaÑ2 hoti. ViÒÒÈÓaÒcÈyatananti etadeva viÒÒÈÓaÑ
adhiÔÔhÈnaÔÔhena ÈyatanamassÈti viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ, ÈkÈse
pavattaviÒÒÈÓÈrammaÓassa jhÈnassetaÑ adhivacanaÑ. TaÑ jhÈnaÑ
samÈpannassa vuttappakÈrÈya ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasaÒÒÈya cittaÑ vivittaÑ
hoti.
ŒkiÒcaÒÒÈyatananti ettha pana nÈssa kiÒcananti akiÒcanaÑ, antamaso
bha~gamattampi assa avasiÔÔhaÑ natthÊti vuttaÑ hoti. AkiÒcanassa bhÈvo
ÈkiÒcaÒÒaÑ, ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaviÒÒÈÓÈpagamassetaÑ adhivacanaÑ. TaÑ
ÈkiÒcaÒÒaÑ adhiÔÔhÈnaÔÔhena ÈyatanamassÈti ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 272 piÔÔhe. 2. ApasakkitaÑ (SÊ)
86 KhuddakanikÈya
ÈkÈse pavattitaviÒÒÈÓÈpagamÈrammaÓajhÈnassetaÑ adhivacanaÑ. TaÑ

ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ samÈpannassa tÈya viÒÒÈÓaÒcÈyatanasaÒÒÈya cittaÑ
vivittaÑ.
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatananti ettha pana yÈya saÒÒÈya bhÈvato taÑ
“nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanan”ti vuccati, yathÈpaÔipannassa sÈ saÒÒÈ hoti, taÑ
tÈva dassetuÑ Vibha~ge1 “nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊ”ti uddharitvÈ taÒÒeva
“ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ santato manasi karoti, sa~khÈrÈvasesasamÈpattiÑ
bhÈveti, tena vuccati nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊ”ti vuttaÑ. Tattha santato manasi
karotÊti “santÈvatÈyaÑ samÈpatti, yatra hi nÈma natthibhÈvampi ÈrammaÓaÑ
karitvÈ vasatÊ”ti evaÑ santÈrammaÓatÈya naÑ “santÈ”ti manasi karoti. TaÑ
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ appetvÈ nisinnassa tÈya ÈkiÒcaÒÒÈyatanasaÒÒÈya
jhÈnacittaÑ suÒÒaÑ hoti.
SotÈpannassÈti sotÈpattiphalaÑ pattassa. SakkÈyadiÔÔhiyÈti
vÊsativatthukÈya sakkÈyadiÔÔhiyÈ. VicikicchÈyÈti aÔÔhasu ÔhÈnesu ka~khÈya.
SÊlabbataparÈmÈsÈti “sÊlena suddhi, vatena suddhÊ”ti parÈmasitvÈ
uppajjanakadiÔÔhi. DiÔÔhÈnusayÈti appahÊnaÔÔhena santÈne anusayakÈ
diÔÔhÈnusayÈ. TathÈ vicikicchÈnusayÈ. TadekaÔÔhehi cÈti tehi sakkÈyadiÔÔhi-
ÈdÊhi ekato Ôhitehi ca. UpatÈpenti vibÈdhenti cÈti kilesÈ, tehi
sakkÈyadiÔÔhiyÈdikilesehi cittaÑ vivittaÑ suÒÒaÑ hoti. Ettha “tadekaÔÔhan”ti
duvidhaÑ ekaÔÔhaÑ pahÈnekaÔÔhaÑ sahajekaÔÔhaÒca. ApÈyagamanÊyÈ hi
kilesÈ yÈva sotÈpattimaggena na pahÊyanti, tÈva diÔÔhivicikicchÈhi saha
ekasmiÑ puggale ÔhitÈti pahÈnekaÔÔhÈ. Dasasu hi kilesesu idha
diÔÔhivicikicchÈ eva ÈgatÈ. Anusayesu diÔÔhÈnusayavicikicchÈnusayÈ ÈgatÈ.
SesÈ pana apÈyagamanÊyo lobho doso moho mÈno thinaÑ uddhaccaÑ
ahirikaÑ anottappanti aÔÔha kilesÈ diÔÔhivicikicchÈhi saha pahÈnekaÔÔhÈ
hutvÈ dvÊhi anusayehi saddhiÑ sotÈpattimaggena pahÊyanti.
RÈgadosamohapamukhesu vÈ diyaÉÉhesu kilesasahassesu sotÈpattimaggena
diÔÔhiyÈ pahÊyamÈnÈya diÔÔhiyÈ saha vicikicchÈ pahÊnÈ,
diÔÔhÈnusayavicikicchÈnusayehi saha apÈyagamanÊyÈ sabbakilesÈ
pahÈnekaÔÔhavasena pahÊyanti.
______________________________________________________________
SahajekaÔÔhÈ pana diÔÔhiyÈ saha vicikicchÈya ca saha ekekasmiÑ citte ÔhitÈ

avasesakilesÈ.
SotÈpattimaggena hi cattÈri diÔÔhisahagatÈni vicikicchÈsahagataÒcÈti

paÒca cittÈni pahÊyanti. Tattha dvÊsu diÔÔhisampayutta-asa~khÈrikacittesu
pahÊyamÈnesu tehi sahajÈto lobho moho uddhaccaÑ ahirikaÑ anottappanti
ime kilesÈ sahajekaÔÔhavasena pahÊyanti, dvÊsu
diÔÔhisampayuttasasa~khÈrikacittesu pahÊyamÈnesu tehi sahajÈto lobho moho
thinaÑ uddhaccaÑ ahirikaÑ anottappanti ime kilesÈ sahajekaÔÔhavasena
pahÊyanti, vicikicchÈsahagatacitte pahÊyamÈne tena sahajÈto moho
uddhaccaÑ ahirikaÑ anottappanti ime kilesÈ sahajekaÔÔhavasena pahÊyanti.
Tehi duvidhekaÔÔhehi kilesehi cittaÑ vivittaÑ hotÊti maggacittaÑ viviccati1,
phalacittaÑ vivittaÑ viyuttaÑ apasakkitaÑ suÒÒaÑ hotÊti attho.
SakadÈgÈmissa oÄÈrikÈ kÈmarÈgasaÒÒojanÈti oÄÈrikabh|tÈ kÈyadvÈre

vÊtikkamassa paccayabhÈvena th|labh|tÈ methunarÈgasa~khÈtÈ saÒÒojanÈ.
So hi kÈmabhave saÒÒojetÊti “saÒÒojanan”ti vuccati. PaÔighasaÒÒojanÈti
byÈpÈdasaÒÒojanÈ. So hi ÈrammaÓe paÔihaÒÒatÊti “paÔighan”ti vuccati. Te
eva thÈmagataÔÔhena santÈne anusentÊti anusayÈ. AÓusahagatÈti
sukhumabh|tÈ kÈmarÈgasaÒÒojanÈ paÔighasaÒÒojanÈ aÓusahagatÈ
kÈmarÈgÈnusayÈ paÔighÈnusayÈti appahÊnaÔÔhena santÈne anusayanavasena
sukhumabh|tÈ kÈmarÈgapaÔighÈnusayÈ. TadekaÔÔhahi cÈti vuttatthehi
duvidhekaÔÔhehi kilesehi cittaÑ vivittaÑ suÒÒaÑ hoti.
Arahatoti kilesÈrÊnaÑ hatattÈ “arahÈ”ti laddhanÈmassa. R|parÈgÈti

r|pabhave chandarÈgÈ. Ar|parÈgÈti ar|pabhave chandarÈgÈ. MÈnÈti
arahattamaggavajjhÈ2 mÈnÈ eva. TathÈ uddhacca-avijjÈmÈnÈnusayÈdayo
arahattamaggavajjhÈ. Etesu uÓÓatilakkhaÓo mÈno. Av|pasamalakkhaÓaÑ
uddhaccaÑ. AndhabhÈvalakkhaÓÈ avijjÈ. R|parÈga-ar|parÈgavasena pavattÈ
bhavarÈgÈnusayÈ. TadekaÔÔhehi cÈti tehi ekato
______________________________________________________________
1. VivittaÑ (SyÈ) 2. ArahattamaggavajjhakÈ (SÊ, SyÈ, Ka)
88 KhuddakanikÈya
Ôhitehi ca kilesehi. BahiddhÈ ca sabbanimittehÊti ajjhattacittasantÈne

akusalakkhandhe upÈdÈya “bahiddhÈ”ti sa~khaÑ gatehi ajjhattaÑ muÒcitvÈ
bahiddhÈ pavattehi sabbasa~khÈranimittehi maggacittaÑ viviccati vinÈ hoti
apasakkati, phalacittaÑ vivittaÑ viyuttaÑ apasakkitaÑ hoti.
Tattha kilesapaÔipÈÔiyÈ maggapaÔipÈÔiyÈ cÈti dvidhÈ anusayÈnaÑ abhÈvo
veditabbo. KilesapaÔipÈÔiyÈ hi kÈmarÈgÈnusayapaÔighÈnusayÈnaÑ
tatiyamaggena abhÈvo hoti, mÈnÈnusayassa catutthamaggena,
diÔÔhÈnusayavicikicchÈnusayÈnaÑ paÔhamamaggena,
bhavarÈgÈnusayÈvijjÈnusayÈnaÑ catutthamaggeneva. MaggapaÔipÈÔiyÈ pana
paÔhamamaggena diÔÔhÈnusayavicikicchÈnusayÈnaÑ abhÈvo hoti,
dutiyamaggena kÈmarÈgÈnusayapaÔighÈnusayÈnaÑ tanubhÈvo,
tatiyamaggena sabbaso abhÈvo, catutthamaggena
mÈnÈnusayabhavarÈgÈnusayÈvijjÈnusayÈnaÑ abhÈvo hoti. Cittavivekoti
mahaggatalokuttaracittÈnaÑ kilesehi suÒÒabhÈvo, tucchabhÈvoti attho.
Upadhivivekoti kilesakkhandha-abhisa~khÈrasa~khÈtÈnaÑ upadhÊnaÑ
suÒÒabhÈvo. UpadhiÑ tÈva dassetuÑ “upadhi vuccanti kilesÈ cÈ”ti-ÈdimÈha.
RÈgÈdayo yassa uppajjanti, taÑ upatÈpenti vibÈdhentÊti kilesÈ ca.
UpÈdÈnagocarÈ r|pÈdayo paÒcakkhandhÈ ca. UpÈdÈnasambh|tÈ
puÒÒÈpuÒÒa-ÈneÒjÈ bhisa~khÈrÈ ca. Amatanti natthi etassa
maraÓasa~khÈtaÑ matanti amataÑ, kilesavisapaÔipakkhattÈ agadanti1pi
amataÑ. SaÑsÈrayonigati-upapattiviÒÒÈÓaÔÔhitisattÈvÈsesu saÑsibbati
vinatÊti taÓhÈ “vÈnan”ti vuccati, taÑ tattha natthÊti nibbÈnaÑ.
VivekaÔÔhakÈyÈnanti gaÓasa~gaÓikÈya apagatasarÊrÈnaÑ.
NekkhammÈbhiratÈnanti nekkhamme kÈmÈdito nikkhante
paÔhamajjhÈnÈdike abhiratÈnaÑ tanninnÈnaÑ. ParamavodÈnappattÈnanti
uttamaparisuddhabhÈvaphalaÑ pÈpuÓitvÈ ÔhitÈnaÑ. “UpakkilesÈbhÈvena
parisuddhacittÈnaÑ, kilesehi muttabhÈvena paramavodÈnappattÈnaÑ.
VikkhambhanappahÈnena parisuddhacittÈnaÑ, samucchedappahÈnena
paramavodÈnappattÈnan”ti evameke vaÓÓayanti. Nir|padhÊnanti
vigat|padhÊnaÑ. Visa~khÈragatÈnanti sa~khÈrÈrammaÓaÑ cajitvÈ2
vigatasa~khÈraÑ nibbÈnaÑ ÈrammaÓavasena upagatÈnaÑ. Visa~khÈragataÑ
cittanti etthapi hi nibbÈnameva “visa~khÈran”ti vuttaÑ.
______________________________________________________________
1. Amaranti (SÊ) 2. ChetvÈ (Ka), chitvÈ (SyÈ)
Vid|reti vividhe d|re. Suvid|reti suÔÔhu vid|re. Na santiketi na samÊpe.

Na sÈmantÈti na ekapasse. AnÈsanneti anaccantasamÊpe. VivekaÔÔheti
atid|re, vigateti attho. TÈdisoti taÑsadiso. TassaÓÔhitoti tena ÈkÈrena Ôhito.
TappakÈroti tena pakÈrena Ôhito. TappaÔibhÈgoti taÑkoÔÔhÈsiko. Atha vÈ
“attabhÈvaguhÈya laggabhÈvena tÈdiso. Kilesehi channabhÈvena tassaÓÔhito.
MohanasmiÑ pagÈÄhabhÈvena tappakÈro. TÊhi vivekehi d|rabhÈvena
tappaÔibhÈgoti evameke vaÓÓayanti.
DuppahÈyÈti sukhena pahÈtabbÈ na honti. DuccajjÈti sukhena jahituÑ
na sakkÈ. DuppariccajjÈti sabbÈkÈrena jahituÑ na sakkÈ. DunnimmadayÈti
nimmadaÑ amadaÑ kÈtuÑ na sakkÈ. DubbiniveÔhayÈti viniveÔhanaÑ
mocanaÑ kÈtuÑ na sakkÈ. DuttarÈti uttaritvÈ atikkantuÑ na sakkÈ.
DuppatarÈti visesetvÈ tarituÑ na sakkÈ. DussamatikkamÈti dukkhena
atikkamitabbÈ. DubbinivattÈti nivattetuÑ dukkhÈ. Atha vÈ “pakativasena
duppariccajjÈ. GoÓapatÈsaÑ viya1 dunnimmadayÈ. NÈgapÈsaÑ viya
dubbiniveÔhayÈ. Gimhasamaye marukantÈraÑ viya duttarÈ duppatarÈ.
ByagghapariggahitÈ aÔavÊ viya dussamatikkamÈ. SamuddavÊci viya
dubbinivattÈti evameke vaÓÓayanti.
8. EvaÑ paÔhamagÈthÈya “d|re vivekÈ hi tathÈvidho”ti sÈdhetvÈ puna

tathÈvidhÈnaÑ sattÈnaÑ dhammataÑ Èvi karonto “icchÈnidÈnÈ”ti-
ÈdigÈthamÈha. Tattha icchÈnidÈnÈti taÓhÈhetukÈ. BhavasÈtabaddhÈti
sukhavedanÈdimhi bhavasÈtena baddhÈ. Te duppamuÒcÈti te
bhavasÈtavatthubh|tÈ dhammÈ. Te vÈ tattha baddhÈ icchÈnidÈnÈ sattÈ
duppamocayÈ. Na hi aÒÒamokkhÈti aÒÒe ca mocetuÑ na sakkonti.
KÈraÓavacanaÑ vÈ etaÑ. Te sattÈ duppamuÒcÈ. KasmÈ? YasmÈ aÒÒena
mocetabbÈ na honti. Yadi sattÈ muÒceyyuÑ, sakena thÈmena muÒceyyunti
ayamassa attho. PacchÈ pure vÈpi apekkhamÈnÈti anÈgate atÊte vÈ kÈme
apekkhamÈnÈ. Ime va kÈme purime va jappanti ime vÈ paccuppanne kÈme
purime vÈ duvidhepi atÊtÈnÈgate balavataÓhÈya patthayamÈnÈ. ImesaÒca
dvinnaÑ padÈnaÑ “te duppamuÒcÈ na hi
______________________________________________________________
1. GhoravisaÑ viya (SyÈ, Ka)
90 KhuddakanikÈya
aÒÒamokkhÈ”ti iminÈva saha sambandho veditabbo. ItarathÈ apekkhamÈnÈ

jappaÑ kiÑ karonti, kiÑ vÈ katÈti na paÒÒÈyeyyuÑ.
BhavasÈtabaddhÈti bhave sÈtaÑ bhavasÈtaÑ, tena bavasÈtena
sukhassÈdena baddhÈ hutvÈ ÔhitÈ. TaÑ bhÈjetvÈ dassetuÑ “ekaÑ
bhavasÈtaÑ–sukhÈ vedanÈ”ti-ÈdimÈha. YobbanabhÈvo yobbaÒÒaÑ.
ArogabhÈvo ÈrogyaÑ. JÊvitindriyassa pavattabhÈvo jÊvitaÑ. LÈbhoti
catunnaÑ paccayÈnaÑ lÈbho. Yasoti parivÈro. PasaÑsÈti kitti. Sukhanti
kÈyikacetasikaÑ sukhaÑ. ManÈpikÈ r|pÈti manavaÉÉhanakÈ r|pÈ. Sesesupi
eseva nayo.
CakkhusampadÈti cakkhussa sampadÈ. “MayhaÑ cakkhusampannaÑ
maÓivimÈne ugghÈÔitasÊhapaÒjaraÑ viya khÈyatÊ”ti uppannaÑ sukhassÈdaÑ
sandhÈya “cakkhusampadÈ”ti vuttaÑ. SotasampadÈdÊsupi eseva nayo.
SukhÈya vedanÈya sÈtabaddhÈ -pa- vibaddhÈti vividhÈkÈrena baddhÈ.
ŒbaddhÈti visesena Èdito baddhÈ. LaggÈti ÈrammaÓena saddhiÑ appitÈ.
LaggitÈti nÈgadante phÈÓitavÈrako viya laggitÈ. Yamettha ca avuttaÑ, taÑ
satto visattoti-Èdimhi vuttanayena gahetabbaÑ.
Na hi aÒÒamokkhÈti na parehi mokkhÈ. Te vÈ bhavasÈtavatth|
duppamuÒcÈti bhave sukhassÈdavatthubh|tÈ dhammÈ te muÒcituÑ dukkhÈ.
SatthÈ vÈ etto dummocayÈti sattÈ eva vÈ etasmÈ bhavasÈtavatthuto mocetuÑ
dukkhÈ.
DuruddharÈti1 uddharituÑ dukkhÈ. DussamuddharÈti samantato
chinnataÔe narakÈvÈÔe patito viya uddhaÑ katvÈ uddharituÑ dukkhÈ.
DubbuÔÔhÈpayÈti uÔÔhÈpetuÑ dukkhÈ. DussamuÔÔhÈpayÈti sukhuma-
attabhÈvaÑ pathaviyaÑ patiÔÔhÈpanaÑ viya ussÈpetuÑ ativiya dukkhÈ.
Te attanÈ palipapalipannÈti gambhÊrakaddame yÈva sÊsato nimuggÈ na
sakkonti. ParaÑ palipapalipannaÑ uddharitunti aparaÑ tatheva nimuggaÑ
hatthe vÈ sÊse vÈ gahetvÈ uddharitvÈ thale patiÔÔhÈpetuÑ na sakkonti. So
vata CundÈti soti vattabbÈkÈrapuggalaniddeso. Tassa “yo”ti imaÑ
uddesavacanaÑ ÈharitvÈ yo attanÈ palipapalipanno, so
______________________________________________________________
1. DuddharÈti (Ka)
vata Cunda paraÑ palipapalipannaÑ uddharissatÊti. EvaÑ sesapadesu

sambandho veditabbo. Palipapalipannoti gambhÊrakaddame nimuggo
vuccati. YathÈ Cunda koci puriso yÈva sÊsato1 gambhÊrakaddame nimuggo,
parampi tatheva nimuggaÑ hatthe vÈ sÊse vÈ gahetvÈ uddharissatÊti netaÑ
ÔhÈnaÑ vijjati. Na hi taÑ kÈraÓamatthi, yena so taÑ uddharitvÈ thale
patiÔÔhÈpeyyÈti. Adanto avinÊto aparinibbutoti ettha pana anibbisevanatÈya
adanto. AsikkhitavinayatÈya avinÊto. AnibbutakilesatÈya Aparinibbutoti
veditabbo. So tÈdiso paraÑ damessati nibbisevanaÑ karissati, vinessati tisso
sikkhÈ sikkhÈpessati. ParinibbÈpessati tassa kilese nibbÈpessati.
NatthaÒÒo kocÊti aÒÒo koci puggalo mocetuÑ samattho natthi. Sakena
thÈmenÈti attano ÒÈÓathÈmena. BalenÈti ÒÈÓabalena. VÊriyenÈti
ÒÈÓasampayuttacetasikavÊriyena. PurisaparakkamenÈti paraÑ paraÑ ÔhÈnaÑ
akkamanena mahantavÊriyena.
NÈhaÑ sahissÈmÊti ahaÑ na sahissÈmi na sakkomi, na vÈyamissÈmÊti
vuttaÑ hoti. PamocanÈyÈti pamocetuÑ. KathaÑkathinti saka~khaÑ.
DhotakÈti ÈlapanaÑ. TaresÊti tareyyÈsi.
“AttanÈ hi kataÑ pÈpaÑ, attanÈ saÑkilissati.
AttanÈ akataÑ pÈpaÑ, attanÈva visujjhati.
SuddhÊ asuddhi paccattaÑ, nÈÒÒo aÒÒaÑ visodhaye”ti2–
etthÈyamattho–yena attanÈ akusalaÑ kammaÑ kataÑ hoti, so cat|su
apÈyesu dukkhaÑ anubhavanto attanÈva saÑkilissati. Yena pana attanÈ
akataÑ pÈpaÑ, so sugatiÒceva agatiÒca gacchanto attanÈva visujjhati.
Kusalakammasa~khÈtÈ suddhi akusalakammasa~khÈtÈ ca asuddhi paccattaÑ
kÈrakasattÈnaÑ attaniyeva vipaccati. AÒÒo puggalo aÒÒaÑ puggalaÑ na
visodhaye neva visodheti, na kilesetÊti vuttaÑ hoti.
TiÔÔhateva nibbÈnanti amatamahÈnibbÈnaÑ tiÔÔhatiyeva.
NibbÈnagÈmimaggoti pubbabhÈgavipassanÈto paÔÔhÈya ariyamaggo.
TiÔÔhÈmahaÑ samÈdapetÈti ahaÑ gaÓhÈpetÈ patiÔÔhÈpetÈ tiÔÔhÈmi. EvaÑ
ovadiyamÈnÈ evaÑ
______________________________________________________________
1. YÈva nÈsitaggÈ (Ka) 2. Khu 1. 38; Abhi 4. 381 piÔÔhesu.
92 KhuddakanikÈya
anusÈsiyamÈnÈti mayÈ evaÑ ovadiyamÈnÈ evaÑ anusÈsiyamÈnÈ. Ettha

uppanne vatthusmiÑ vadanto ovadati nÈma, anuppanne vatthusmiÑ
anusÈsanto “ayasopi te bhavissatÊ”ti-Èdivasena anÈgataÑ dassento anusÈsati
nÈma. SammukhÈ vadantopi ovadati nÈma, parammukhÈ d|tasÈsanaÑ vÈ
pesento anusÈsati nÈma. SakiÑ vadantopi ovadati nÈma punappunaÑ
vadanto anusÈsati nÈma. Ovadanto eva vÈ anusÈsati nÈma. Appekacceti api
ekacce, eketi attho. AccantaniÔÔhaÑ nibbÈnaÑ ÈrÈdhentÊti
khayavayasa~khÈtaÑ antaÑ atÊtanti accantaÑ, accantaÒca taÑ
sabbasa~khÈrÈnaÑ appavattiÔÔhÈnattÈ niÔÔhaÒcÈti accantaniÔÔhaÑ,
ekantaniÔÔhaÑ, satataniÔÔhanti attho. TaÑ accantanibbÈnaÑ ÈrÈdhenti
sampÈdenti. NÈrÈdhentÊti na sampÈdenti, na paÔilabhantÊti attho. Ettha
kyÈhanti etesu kiÑ ahaÑ, kiÑ karomÊti attho. MaggakkhÈyÊti
paÔipadÈmaggakkhÈyÊ. Œcikkhati katheti. AttanÈ paÔipajjamÈnÈ muÒceyyunti
paÔipajjantÈ mayaÑ muÒceyyuÑ.
AtÊtaÑ upÈdÈyÈti atÊtaÑ paÔicca. KathaÑ pure apekkhaÑ karotÊti kena
pakÈrena ikkhaÑ olokanaÑ karoti. EvaÑr|po ahosinti dÊgharassa-
aÓukath|lÈdivasena evaÑjÈtiko evar|po abhaviÑ. Tattha nandiÑ
samannÈnetÊti tasmiÑ r|pÈrammaÓe taÓhaÑ sammÈ Ènayati upaneti.
VedanÈdÊsupi eseva nayo.
“Iti me cakkh|”ti-Èdayo vatthu-ÈrammaÓavasena taÓhuppattiÑ dassento
Èha. Iti r|pÈtÊti evaÑ r|pÈ iti. Tattha chandarÈgapaÔibaddhanti tesu
cakkhur|pesu dubbalasa~khÈto chando ca balavasa~khÈto rÈgo ca, tena
chandarÈgena paÔibaddhaÑ allÊnaÑ, viÒÒÈÓanti javanacittaÑ.
ChandarÈgapaÔibaddhattÈ viÒÒÈÓassÈti tassa javanaviÒÒÈÓassa chandarÈgena
baddhabhÈvÈ. TadabhinandatÊti taÑ ÈrammaÓaÑ taÓhÈvasena abhinandati.
YÈnissa tÈnÊti yÈni assa tÈni. Pubbeti atÊte. Saddhinti ekato.
HasitalapitakÊÄitÈnÊti dantavidaÑsÈdihasitÈni ca, vacÊbhedaÑ katvÈ lapitÈni
ca, kÈyakhiÉÉÈdikÊÄitÈni ca. TadassÈdetÊti taÑ assÈdayati assÈdaÑ vindati
sÈdiyati. TaÑ nikÈmetÊti taÑ nikÈmayati paccÈsÊsati. VittiÑ ÈpajjatÊti
tuÔÔhiÑ pÈpuÓÈti.
Siyanti bhaveyyaÑ. AppaÔiladdhassa paÔilÈbhÈyÈti appattassa

pÈpuÓanatthÈya. CittaÑ paÓidahatÊti cittaÑ Ôhapeti. Cetaso
paÓidhÈnapaccayÈti cittassa ÔhapanakÈraÓÈ.
SÊlena vÈti paÒcasÊlÈdisÊlena vÈ. Vatena vÈti dhuta~gasamÈdÈnena vÈ.
Tapena vÈti vÊriyasamÈdÈnena vÈ. Brahmacariyena vÈti methunaviratiyÈ vÈ.
Devo vÈti mahÈnubhÈvo devarÈjÈ vÈ. DevaÒÒataro vÈti tesaÑ aÒÒataro vÈ.
JappantÈti guÓavasena kathentÈ. PajappantÈti pakÈrena kathentÈ.
AbhijappantÈti visesena kathentÈ, upasaggavasena vÈ vaÉÉhitaÑ.
9. EvaÑ paÔhamagÈthÈya “d|re vivekÈ hi tathÈvidho”ti sÈdhetvÈ
dutiyagÈthÈya ca tathÈvidhÈnaÑ dhammataÑ Èvi katvÈ idÈni tesaÑ
pÈpakaraÓaÑ1 Èvi karonto “kÈmesu giddhÈ”ti gÈthamÈha.
Tassattho–te sattÈ kÈmesu paribhogataÓhÈya giddhÈ,
pariyesanÈdimanuyuttattÈ pasutÈ, sammohamÈpannattÈ pam|ÄhÈ,
avagamanatÈya macchariyatÈya BuddhÈdÊnaÑ vacanaÑ anÈdiyatÈya ca
avadÈniyÈ, kÈyavisamÈdimhi visame niviÔÔhÈ, antakÈle maraÓadukkh|panÊtÈ,
“kiÑsu bhavissÈma ito cutÈse”ti paridevayantÊti.
GiddhÈti kÈmarÈgena giddhÈ. GadhitÈti sa~kapparÈgena paccÈsÊsamÈnÈ
hutvÈ gadhitÈ. MucchitÈti kÈmataÓhÈya mucchÈparetÈ. AjjhosannÈti
kÈmanandiyÈ adhi-osannÈ ajjhotthaÔÈ. LaggÈti kÈmasinehena allÊnÈ.
LaggitÈti kÈmapariÄÈhena ekÊbh|tÈ. PalibuddhÈti kÈmasaÒÒÈya ÈvaÔÔitÈ. Atha
vÈ “diÔÔhidassane giddhÈ. AbhiÓhadassane gadhitÈ. SaÑsaggakiriyasmiÑ
mucchitÈ. VissÈsakiriyasmiÑ ajjhosannÈ. SinehavaÄaÒjasmiÑ laggÈ.
DvayaÑdvayasamÈpattimhi laggitÈ. AparÈparaÑ amuÒcamÈnÈ hutvÈ
palibuddhÈ”ti evameke vaÓÓayanti.
EsantÊti paccÈsÊsanti. GavesantÊti maggayanti. PariyesantÊti sabbÈkÈrena
icchanti patthenti. Atha vÈ diÔÔhÈrammaÓe subhÈsubhaÑ atthi, natthÊti esanti.
SubhÈsubhÈrammaÓe paccakkhaÑ katvÈ vaÄaÒjanatthÈya piyaÑ karontÈ
______________________________________________________________
1. PÈpakammakaraÓaÑ (SyÈ)
94 KhuddakanikÈya
gavesanti. Cittavasena esanti. Payogavasena1 gavesanti. KaraÓavasena

pariyesanti. Te duvidhe kÈme paÔicca otaritvÈ carantÊti taccaritÈ. Te ca kÈme
bahulaÑ yebhuyyena vaÉÉhenti pavattayantÊti tabbahulÈ. Te ca kÈme garuÑ
katvÈ rahantÊti2 taggarukÈ. Tesu kÈmesu ninnÈ namitÈ hutvÈ vasantÊti
tanninnÈ. Tesu kÈmesu sanninnÈ3 hutvÈ vasantÊti tappoÓÈ. Tesu kÈmesu
avalambitÈ hutvÈ tesuyeva namitÈ vasantÊti tappabbhÈrÈ. Tesu kÈmesu
avattharitvÈ mucchÈparetappasa~gÈ hutvÈ vadantÊti tadadhimuttÈ. Te ca
kÈme adhipatiÑ jeÔÔhakaÑ katvÈ vasantÊti4 tadadhipateyyÈ. Atha vÈ
“ÈrammaÓassa iÔÔhabhÈvena taccaritÈ. ŒrammaÓassa kantabhÈvena
tabbahulÈ. ŒrammaÓassa manÈpabhÈvena taggarukÈ. ŒrammaÓassa
piyabhÈvena tanninnÈ. ŒrammaÓassa kÈmupasaÑhitabhÈvena tappoÓÈ.
ŒrammaÓassa rajanÊyabhÈvena tappabbhÈrÈ. ŒrammaÓassa
mucchanÊyabhÈvena tadadhimuttÈ. ŒrammaÓassa bandhanÊyabhÈvena
tadadhipateyyÈ”ti evameke vaÓÓayanti.
R|pe pariyesantÊti-ÈdÊsu pariyesantÊti aladdhassa lÈbhÈya esanavasena.
PaÔilabhantÊti hatthagatavasena. ParibhuÒjantÊti vaÄaÒjanavasena vuttanti
ÒÈtabbaÑ. KalahaÑ vivÈdaÑ karotÊti kalahakÈrako. TasmiÑ niyuttoti
kalahapasuto. KammakÈrakÈdÊsupi eseva nayo. Gocare carantoti
vesiyÈdigocare, satipaÔÔhÈnÈdigocare vÈ caramÈno. Tesu niyutto
gocarapasuto. ŒrammaÓ|panijjhÈnavasena jhÈnaÑ assa atthÊti jhÈyÊ.
TasmiÑ niyutto jhÈnapasuto.
AvagacchantÊti apÈyaÑ gacchanti. Maccharinoti sakasampattiÑ
niguhantÈ5. Vacananti kathanaÑ. Byapathanti vÈkyapathaÑ. Desananti
vissajjana-ovÈdaÑ. AnusiÔÔhinti anusÈsaniÑ. NÈdiyantÊti na gaÓhanti na
garuÑ karonti. “Na paÔissantÊ”ti vÈ pÈÔho6, soyeva attho. Vatthuto
macchariyadassanatthaÑ “paÒca macchariyÈni ÈvÈsamacchariyan”ti-Èdi
vuttaÑ. Tattha ÈvÈse macchariyaÑ ÈvÈsamacchariyaÑ. Sesapadesupi eseva
nayo.
______________________________________________________________
1. SaÑyogavasena (SyÈ) 2. DahantÊti (SÊ, SyÈ)
3. BhattimÈ (SyÈ) gattimÈ (Ka) 4. CarantÊti (SyÈ) vadantÊti (Ka)
5. Niguhino (SÊ, SyÈ) 6. Na allÊyantÊti vÈ pÈÔho (SÊ, SyÈ)
ŒvÈso nÈma sakalÈrÈmopi pariveÓampi ekovarakopi rattiÔÔhÈnÈdÊnipi.

Tesu vasantÈ sukhaÑ vasanti, paccaye labhanti. Eko bhikkhu
vattasampannasseva pesalassa bhikkhuno tattha ÈgamanaÑ na icchati,
Ègatopi “khippaÑ gacchat|”ti cintesi, idaÑ ÈvÈsamacchariyaÑ nÈma.
BhaÓÉanakÈrakÈdÊnaÑ pana tattha vÈsaÑ anicchato ÈvÈsamacchariyaÑ
nÈma na hoti.
Kulanti upaÔÔhÈkakulampi ÒÈtikulampi. Tattha aÒÒassa upasa~kamanaÑ
anicchato kulamacchariyaÑ hoti. PÈpapuggalassa pana upasa~kamanaÑ
anicchatopi macchariyaÑ nÈma na hoti. So hi tesaÑ pasÈdabhedÈya
paÔipajjati. PasÈdaÑ rakkhituÑ samatthasseva pana bhikkhuno tattha
upasa~kamanaÑ anicchato macchariyaÑ nÈma hoti.
LÈbhoti catupaccayalÈbhova. TaÑ aÒÒasmiÑ sÊlavanteyeva labhante
“mÈ labhat|”ti cintentassa lÈbhamacchariyaÑ hoti. Yo pana saddhÈdeyyaÑ
vinipÈteti, aparibhogadupparibhogÈdivasena vinÈseti, p|tibhÈvaÑ
gacchantampi aÒÒassa na deti, taÑ disvÈ “sace imaÑ esa na labheyya, aÒÒo
sÊlavÈ labheyya, paribhogaÑ gaccheyyÈ”ti cintentassa macchariyaÑ nÈma
natthi.
VaÓÓo nÈma sarÊravaÓÓopi guÓavaÓÓopi. Tattha sarÊravaÓÓe maccharÊ
“paro pÈsÈdiko r|pavÈ”ti vutte taÑ na kathetukÈmo hoti.
GuÓavaÓÓamaccharÊ parassa sÊlena dhuta~gena paÔipadÈya ÈcÈrena vaÓÓaÑ
na kathetukÈmo hoti.
Dhammoti pariyattidhammo ca paÔivedhadhammo ca. Tattha
ariyasÈvakÈ paÔivedhadhammaÑ na maccharÈyanti, attanÈ
paÔividdhadhamme sadevakassa lokassa paÔivedhaÑ icchanti. TaÑ pana
paÔivedhaÑ “pare jÈnant|”ti icchanti1, tantidhammeyeva pana
dhammamacchariyaÑ nÈma hoti. Tena samannÈgato puggalo yaÑ guÄhaÑ
ganthaÑ vÈ kathÈmaggaÑ vÈ jÈnÈti, taÑ aÒÒe na jÈnÈpetukÈmo hoti. Yo
pana puggalaÑ upaparikkhitvÈ dhammÈnuggahena dhammaÑ vÈ
upaparikkhitvÈ puggalÈnuggahena na deti, ayaÑ dhammamaccharÊ nÈma na
hoti. Tattha ekacco puggalo lolo hoti, kÈlena samaÓo
______________________________________________________________
1. Pare na jÈnant|ti na icchanti (SÊ, Ka)
96 KhuddakanikÈya
hoti, kÈlena brÈhmaÓo, kÈlena NigaÓÔho. Yo hi bhikkhu “ayaÑ puggalo

paveÓi-ÈgataÑ tantiÑ saÓhaÑ sukhumaÑ dhammantaraÑ bhinditvÈ
ÈluÄessatÊ”ti na deti, ayaÑ puggalaÑ upaparikkhitvÈ dhammÈnuggahena na
deti nÈma. Yo pana “ayaÑ dhammo saÓho sukhumo, sacÈyaÑ puggalo
gaÓhissati, aÒÒaÑ byÈkaritvÈ attÈnaÑ Èvi katvÈ nassissatÊ”ti na deti, ayaÑ
dhammaÑ upaparikkhitvÈ puggalÈnuggahena na deti nÈma. Yo pana
“sacÈyaÑ imaÑ dhammaÑ gaÓhissati, amhÈkaÑ samayaÑ bhindituÑ
samattho bhavissatÊ”ti na deti, ayaÑ dhammamaccharÊ nÈma hoti.
Imesu paÒcasu macchariyesu ÈvÈsamacchariyena tÈva yakkho vÈ peto
vÈ hutvÈ tasseva ÈvÈsassa sa~kÈraÑ sÊsena ukkhipitvÈ vicarati.
Kulamacchariyena tasmiÑ kule aÒÒesaÑ dÈnamÈnanÈdÊni karonte disvÈ
“bhinnaÑ vatidaÑ kulaÑ mamÈ”ti cintayato lohitampi mukhato uggacchati,
kucchivirecanampi hoti, antÈnipi khaÓÉÈkhaÓÉÈni hutvÈ nikkhamanti.
LÈbhamacchariyena saÑghassa vÈ gaÓassa vÈ santake lÈbhe maccharÈyitvÈ
puggalikaparibhogaÑ viya paribhuÒjitvÈ yakkho vÈ peto vÈ mahÈ-ajagaro
vÈ hutvÈ nibbattati. SarÊravaÓÓaguÓavaÓÓamaccharena pana
pariyattidhammamacchariyena ca attanova vaÓÓaÑ vaÓÓeti, paresaÑ vaÓÓe
“kiÑ vaÓÓo eso”ti taÑ taÑ dosaÑ vadanto pariyattidhammaÒca kassaci
kiÒci adento dubbaÓÓo ceva eÄam|go ca hoti.
Api ca ÈvÈsamacchariyena lohagehe paccati, kulamacchariyena
appalÈbho hoti, lÈbhamacchariyena g|thaniraye nibbattati,
vaÓÓamacchariyena bhave bhave nibbattassa vaÓÓo nÈma na hoti,
dhammamacchariyena KukkuÄaniraye nibbattatÊti.
MaccharÈyanavasena macchariyaÑ. MaccharÈyanÈkÈro maccharÈyanÈ.
Maccharena ayitassa maccherasama~gino bhÈvo maccharÈyitattaÑ.
“Mayhameva hontu, mÈ aÒÒassÈ”ti sabbÈpi attano sampattiyo byÈpetuÑ na
icchatÊti viviccho, vivicchassa bhÈvo vevicchaÑ, mudumacchariyassetaÑ
nÈmaÑ. Kadariyo vuccati anÈdaro, tassa bhÈvo kadariyaÑ,
thaddhamacchariyassetaÑ nÈmaÑ. Tena hi samannÈgato puggalo parampi
paresaÑ dadamÈnaÑ nivÈreti. Vuttampi cetaÑ–
“Kadariyo pÈpasa~kappo, micchÈdiÔÔhi-anÈdaro.

DadamÈnaÑ nivÈreti, yÈcamÈnÈna bhojanan”ti1.
YÈcake disvÈ kaÔukabhÈvena cittaÑ aÒcati sa~kocetÊti kaÔukaÒcuko,
tassa bhÈvo kaÔukaÒcukatÈ. Aparo nayo–kaÔukaÒcukatÈ vuccati
kaÔacchuggÈho. SamatittikapuÓÓÈya hi ukkhaliyÈ bhattaÑ gaÓhanto
sabbatobhÈgena sa~kuÔitena aggakaÔacchunÈ gaÓhÈti p|retvÈ gahetuÑ na
sakkoti, evaÑ maccharipuggalassa cittaÑ sa~kucati, tasmiÑ sa~kucite
kÈyopi tatheva sa~kucati paÔikuÔati paÔinivaÔÔati na sampasÈrÊyatÊti
maccheraÑ “kaÔukaÒcukatÈ”ti vuttaÑ.
AggahitatthaÑ cittassÈti paresaÑ upakÈrakaraÓe dÈnÈdinÈ ÈkÈrena
yathÈ na sampasÈrÊyati, evaÑ ÈvaritvÈ gahitabhÈvo cittassa. YasmÈ pana
maccharipuggalo attano santakaÑ paresaÑ adÈtukÈmo hoti, parasantakaÑ
gaÓhitukÈmo. TasmÈ “idaÑ acchariyaÑ mayhameva hotu, mÈ aÒÒassÈ”ti
pavattivasenassa attasampattinig|hanalakkhaÓatÈ,
parasampattiggahaÓalakkhaÓatÈ a veditabbÈ.
Khandhamacchariyampi macchariyanti attano
paÒcakkhandhasa~khÈtaÑ upapattibhavaÑ aÒÒehi asÈdhÈraÓaÑ “acchariyaÑ
mayhameva hotu, mÈ aÒÒassÈ”ti pavattaÑ macchariyaÑ
khandhamacchariyaÑ nÈma. DhÈtu-Èyatanamacchariyesupi eseva nayo.
GÈhoti gÈhanicchayavasena gahaÓaÑ. AvadaÒÒutÈyÈti
SabbaÒÒubuddhÈnampi kathitaÑ ajÈnanabhÈvena. YÈcakÈnaÑ adadamÈno hi
tehi kathitaÑ na jÈnÈti nÈma. JanÈ pamattÈti sativippavÈsÈ janÈ. Vacananti
sa~khepavacanaÑ. Byappathanti vitthÈravacanaÑ. Desananti upamaÑ
dassetvÈ atthasandassanavacanaÑ. AnusiÔÔhinti punappunaÑ
saÑlakkhÈpanavacanaÑ. Atha vÈ dassetvÈ kathanaÑ vacanaÑ nÈma.
GaÓhÈpetvÈ kathanaÑ byappathaÑ nÈma. TosetvÈ2 kathanaÑ desanaÑ
nÈma. PadassetvÈ3 kathanaÑ anusiÔÔhi nÈma. Atha vÈ paritÈpadukkhaÑ
nÈsetvÈ kathanaÑ vacanaÑ nÈma. PariÄÈhadukkhaÑ nÈsetvÈ kathanaÑ
byappathaÑ nÈma. ApÈyadukkhaÑ nÈsetvÈ kathanaÑ desanaÑ nÈma.
BhavadukkhaÑ nÈsetvÈ kathanaÑ anusiÔÔhi nÈma. Atha vÈ
dukkhasaccapariÒÒÈpaÔivedhayuttaÑ vacanaÑ.
SamudayasaccapahÈnapaÔivedhayuttaÑ byappathaÑ.
NirodhasaccasacchikiriyapaÔivedhayuttaÑ desanaÑ.
MaggasaccabhÈvanÈpaÔivedhayuttaÑ anusiÔÔhÊti evamÈdinÈ nayena eke
vaÓÓayanti.
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 96 piÔÔhe. 2. AtthaÑ dassetvÈ (SyÈ) 3. Padato dassetvÈ (SyÈ)
98 KhuddakanikÈya
Na sussusantÊti na suÓanti. Na sotaÑ odahantÊti savanatthaÑ

kaÓÓasotaÑ na Ôhapenti. Na aÒÒÈ cittaÑ upaÔÔhapentÊti jÈnanatthaÑ cittaÑ
na patiÔÔhapenti. AnassavÈti ovÈdaÑ asuÓamÈnÈ. AvacanakarÈti suÓamÈnÈpi
vacanaÑ na karontÊti avacanakarÈ. PaÔilomavuttinoti paÔÈÓÊ1 hutvÈ
pavattanakÈ. AÒÒeneva mukhaÑ karontÊti karontÈpi mukhaÑ na dentÊti
attho.
Visameti kÈyasucaritÈdisammatassa samassa paÔipakkhattÈ visamaÑ,

tasmiÑ visame. NiviÔÔhÈti paviÔÔhÈ dunnÊharÈ. KÈyakammeti kÈyato pavatte,
kÈyena vÈ pavatte kÈyakamme. VacÊkammÈdÊsupi eseva nayo.
Tattha kÈyakammavacÊkammamanokammÈni duccaritavasena

vibhattÈni, pÈÓÈtipÈtÈdayo dasa-akusalakammapathavasena vibhattÈti
ÒÈtabbaÑ, ayaÑ tÈvettha sÈdhÈraÓapadavaÓÓanÈ, asÈdhÈraÓesu pana pÈÓassa
atipÈto pÈÓÈtipÈto, pÈÓavadho pÈÓaghÈtoti vuttaÑ hoti. PÈÓoti cettha
vohÈrato satto, paramatthato jÊvitindriyaÑ. TasmiÑ pana pÈÓe pÈÓasaÒÒino
jÊvitindriyupacchedaka-upakkamasamuÔÔhÈpikÈ kÈyavacÊdvÈrÈnaÑ
aÒÒataradvÈrapavattÈ vadhakacetanÈ pÈÓÈtipÈto. So guÓavirahitesu
tiracchÈnagatÈdÊsu pÈÓesu khuddake pÈÓe appasÈvajjo, mahÈsarÊre
mahÈsÈvajjo. KasmÈ? PayogamahantatÈya. Payogasamattepi
vatthumahantatÈya. GuÓavantesu manussÈdÊsu appaguÓe pÈÓe appasÈvajjo,
mahÈguÓe mahÈsÈvajjo. SarÊraguÓÈnaÑ pana samabhÈve sati kilesÈnaÑ
upakkamÈnaÒca mudutÈya appasÈvajjo, tibbatÈya mahÈsÈvajjoti veditabbo.
Tassa paÒca sambhÈrÈ honti–pÈÓo pÈÓasaÒÒitÈ vadhakacittaÑ

upakkamo tena maraÓanti. ChappayogÈ–sÈhatthiko ÈÓattiko nissaggiyo
thÈvaro vijjÈmayo iddhimayoti. ImasmiÑ panatthe vitthÈriyamÈne
atipapaÒco hoti, tasmÈ naÑ na vitthÈrayissÈma. AÒÒaÒca evar|paÑ,
atthikehi pana samantapÈsÈdikaÑ VinayaÔÔhakathaÑ2 oloketvÈ gahetabbaÑ.
______________________________________________________________
1. PaÔilomÈni (SÊ) 2. Vi-®Ôha 2. 39 piÔÔhÈdÊsu.
Adinnassa ÈdÈnaÑ adinnÈdÈnaÑ, parassa haraÓaÑ1 theyyaÑ corikÈti

vuttaÑ hoti. Tattha adinnanti parapariggahitaÑ, yattha paro
yathÈkÈmakÈritaÑ Èpajjanto adaÓÉÈraho anupavajjo ca hoti, tasmiÑ pana2
parapariggahite parapariggahitasaÒÒino tadÈdÈyaka-upakkamasamuÔÔhÈpikÈ
theyyacetanÈ adinnÈdÈnaÑ. TaÑ hÊne parasantake vatthusmiÑ
appasÈvajjaÑ, paÓÊte mahÈsÈvajjaÑ. KasmÈ? VatthupaÓÊtatÈya.
Vatthusamatte sati guÓÈdhikÈnaÑ santake vatthusmiÑ mahÈsÈvajjaÑ. TaÑ
taÑ guÓÈdhikaÑ upÈdÈya tato tato hÊnaguÓassa santake vatthusmiÑ
appasÈvajjaÑ.
Tassa paÒca sambhÈrÈ honti–parapariggahitaÑ parapariggahitasaÒÒitÈ
theyyacittaÑ upakkamo tena haraÓanti. ChappayogÈ sÈhatthikÈdayova. Te
ca kho yathÈnur|paÑ theyyÈvahÈro pasayhÈvahÈro paÔicchannÈvahÈro
parikappÈvahÈro kusÈvahÈroti imesaÑ paÒcannaÑ avahÈrÈnaÑ vasena
pavattanti ayamettha sa~khepo, vitthÈro pana samantapÈsÈdikÈyaÑ vutto.
KÈmesumicchÈcÈroti ettha pana kÈmes|ti methunasamÈcÈresu.
MicchÈcÈroti ekantanindito lÈmakÈcÈro. LakkhaÓato pana
asaddhammasevanÈdhippÈyena kÈyadvÈrappavattÈ
agamanÊyaÔÔhÈnavÊtikkamacetanÈ kÈmesumicchÈcÈro.
Tattha agamanÊyaÔÔhÈnaÑ nÈma purisÈnaÑ tÈva mÈturakkhitÈ
piturakkhitÈ mÈtÈpiturakkhitÈ bhÈturakkhitÈ bhaginirakkhitÈ ÒÈtirakkhitÈ
gottarakkhitÈ DhammarakkhitÈ sÈrakkhÈ saparidaÓÉÈti mÈturakkhitÈdayo
dasa, dhanakkÊtÈ chandavÈsinÊ bhogavÈsÊni paÔavÈsinÊ odapattakinÊ
obhatacumbaÔakÈ dÈsÊ ca bhariyÈ kammakÈrÊ ca bhariyÈ dhajÈhaÔÈ
muhuttikÈti etÈ dhanakkÊtÈdayo dasÈti vÊsati itthiyo. ItthÊsu pana dvinnaÑ
sÈrakkhasaparidaÓÉÈnaÑ dasannaÒca dhanakkÊtÈdÊnanti dvÈdasannaÑ
itthÊnaÑ aÒÒe purisÈ, idaÑ agamanÊyaÔÔhÈnaÑ nÈma.
So panesa micchÈcÈro sÊlÈdiguÓarahite agamanÊyaÔÔhÈne appasÈvajjo,
sÊlÈdiguÓasampanne mahÈsÈvajjo. Tassa cattÈro
______________________________________________________________
1. ParasaÑharaÓaÑ (DÊ-®Ôha 1. 70 piÔÔhe.) 2. TasmiÑ (DÊ-®Ôha 1. 70 piÔÔhe.)
100 KhuddakanikÈya
sambhÈrÈ–agamanÊyavatthu tasmiÑ sevanacittaÑ sevanapayogo maggena

maggapaÔipatti adhivÈsananti. Eko payogo sÈhatthiko eva.
MusÈti visaÑvÈdanapurekkhÈrassa atthabhaÒjanako vacÊpayogo
kÈyapayogo vÈ. VisaÑvÈdanÈdhippÈyena panassa
paravisaÑvÈdakakÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ musÈvÈdo. Aparo
nayo–musÈti abh|taÑ atacchaÑ vatthu. VÈdoti tassa bh|tato tacchato
viÒÒÈpanaÑ, lakkhaÓato pana atathaÑ vatthuÑ tathato paraÑ
viÒÒÈpetukÈmassa tathÈviÒÒattisamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ musÈvÈdo. So
yamatthaÑ bhaÒjati, tassa appatÈya appasÈvajjo, mahantatÈya mahÈsÈvajjo.
Api ca gahaÔÔhÈnaÑ attano santakaÑ adÈtukÈmatÈya “natthÊ”ti-
Èdinayappavatto appasÈvajjo, sakkhinÈ hutvÈ atthabhaÒjanatthaÑ vutto
mahÈsÈvajjo. PabbajitÈnaÑ appakampi telaÑ vÈ sappiÑ vÈ labhitvÈ
hasÈdhippÈyena “ajja gÈme telaÑ nadÊ maÒÒe sandatÊ”ti p|raÓakathÈnayena
pavatto appasÈvajjo, adiÔÔhaÑyeva pana diÔÔhanti-ÈdinÈ nayena vadantÈnaÑ
mahÈsÈvajjo.
Tassa cattÈro sambhÈrÈ honti–atathaÑ vatthu visaÑvÈdanacittaÑ tajjo
vÈyÈmo parassa tadatthavijÈnananti. Eko payogo sÈhatthikova. So ca kÈyena
vÈ kÈyapaÔibaddhena vÈ vÈcÈya vÈ paravisaÑvÈdakakiriyÈkaraÓe daÔÔhabbo.
TÈya ce kiriyÈya paro tamatthaÑ jÈnÈti, ayaÑ kiriyasamuÔÔhÈpikÈ
cetanÈkkhaÓeyeva musÈvÈdakammunÈ bajjhati.
PisuÓavÈcÈ1ti-ÈdÊsu yÈya vÈcÈya yassa taÑ vÈcaÑ bhÈsati, tassa hadaye
attano piyabhÈvaÑ parassa ca suÒÒabhÈvaÑ2 karoti, sÈ pisuÓavÈcÈ. YÈya
pana attÈnampi parampi pharusaÑ karoti, yÈ vÈcÈ sayampi pharusÈ neva
kaÓÓasukhÈ na hadaya~gamÈ, ayaÑ pharusavÈcÈ3. Yena samphaÑ palapati
niratthakaÑ, so samphappalÈpo. TesaÑ m|labh|tÈpi cetanÈ
pisuÓavÈcÈdinÈmameva labhati, sÈ eva idha adhippetÈti.
Tattha saÑkiliÔÔhacittassa paresaÑ vÈ bhedÈya attano piyakamyatÈya vÈ
kÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ pisuÓavÈcÈ. SÈ yassa bhedaÑ
______________________________________________________________
1. PisuÓÈ vÈcÈ (SÊ) 2. PiyasuÒÒabhÈvaÑ (SÊ) pesuÒÒabhÈvaÑ (SyÈ)
3. PharusÈ vÈcÈ (SÊ)
karoti, tassa appaguÓatÈya appasÈvajjÈ, mahÈguÓatÈya mahÈsÈvajjÈ.

TassÈ cattÈro sambhÈrÈ honti–bhinditabbo paro “iti ime nÈnÈ
bhavissanti vinÈ bhavissantÊ”ti bhedapurekkhÈratÈ vÈ, “iti ahaÑ piyo
bhavissÈmi vissÈsiko”ti piyakamyatÈ vÈ, tajjo vÈyÈmo, tassa
tadatthavijÈnananti.
Parassa mammacchedakakÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ
ekantapharusacetanÈ pharusavÈcÈ1. Mammacchedakopi payogo
cittasaÓhatÈya pharusavÈcÈ na hoti. MÈtÈpitaro hi kadÈci puttake evampi
vadanti “corÈ vo khaÓÉÈkhaÓÉikaÑ2 karont|”ti, Uppalapattampi ca nesaÑ
upari patantaÑ na icchanti. ŒcariyupajjhÈyÈ ca kadÈci nissitake evaÑ
vadanti “kiÑ ime ahirikÈ anottappino caranti, niddhamatha ne”ti. Atha ca
nesaÑ ÈgamÈdhigamasampattiÑ icchanti. YathÈ ca cittasaÓhatÈya
pharusavÈcÈ na hoti, evaÑ vacanasaÓhatÈya apharusavÈcÈpi na hoti. Na hi
mÈrÈpetukÈmassa “imaÑ sukhaÑ sayÈpethÈ”ti vacanaÑ apharusavÈcÈ hoti,
cittapharusatÈya panesÈ pharusavÈcÈva, sÈ yaÑ sandhÈya pavattitÈ. Tassa
appaguÓatÈya appasÈvajjÈ, mahÈguÓatÈya mahÈsÈvajjÈ. TassÈ tayo
sambhÈrÈ–akkositabbo paro kupitacittaÑ akkosananti.
AnatthaviÒÒÈpikÈ kÈyavacÊvayogasamuÔÔhÈpikÈ akusalacetanÈ
samphappalÈpo. So ÈsevanamandatÈya appasÈvajjo, ÈsevanamahantatÈya
mahÈsÈvajjo. Tassa dve sambhÈrÈ honti–
bhÈratayuddhasÊtÈharaÓÈdiniratthakakathÈpurekkhÈratÈ
tathÈr|pÊkathÈkathanaÒcÈti.
AbhijjhÈyatÊti abhijjhÈ, parabhaÓÉÈbhimukhÊ hutvÈ tanninnatÈya
pavattatÊti attho. SÈ “aho vata idaÑ mamÈssÈ”ti evaÑ
parabhaÓÉÈbhijjhÈyanalakkhaÓÈ. AdinnÈdÈnaÑ viya appasÈvajjÈ
mahÈsÈvajjÈ ca. TassÈ dve sambhÈrÈ honti–parabhaÓÉaÑ attano
pariÓÈmanaÒcÈti. ParabhaÓÉavatthuke hi lobhe uppannepi na tÈva
kammapathabhedo hoti, yÈva “aho vatidaÑ mamÈssÈ”ti attano na
pariÓÈmeti.
______________________________________________________________
1. PharusÈ vÈcÈ (SÊ) 2. KhaÓÉÈkhaÓÉaÑ (DÊ-®Ôha 1. 74 piÔÔhe.)
102 KhuddakanikÈya
HitasukhaÑ byÈpÈdayatÊti byÈpÈdo, so paravinÈsÈya

manopadosalakkhaÓo. PharusavÈcÈ viya appasÈvajjo mahÈsÈvajjo ca. Tassa
dve sambhÈrÈ honti–parasatto ca tassa ca vinÈsacintÈti. Parasattavatthuke
hi kodhe uppannepi na tÈva kammapathabhedo hoti, yÈva “aho vatÈyaÑ
ucchijjeyya vinasseyyÈ”ti tassa vinÈsaÑ na cintesi.
YathÈbhuccagahaÓÈbhÈvena micchÈ passatÊti micchÈdiÔÔhi. SÈ “natthi
dinnan”ti-ÈdinÈ nayena viparÊtadassanalakkhaÓÈ. SamphappalÈpo viya
appasÈvajjÈ mahÈsÈvajjÈ ca.
SaÒÒÊ. AsaÒÒÊ. NevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊ bhavissÈmÈti r|pÈdivasena ka~khanti.
BhavissÈma nu kho mayanti-ÈdinÈ attÈnaÑ ka~khanti. Tattha bhavissÈma nu
kho. Na nu kho bhavissÈmÈti tassa sassatÈkÈraÒca ucchedÈkÈraÒca nissÈya
anÈgate attÈnaÑ vijjamÈnataÒca avijjamÈnataÒca ka~khanti. KiÑ nu kho
bhavissÈmÈti jÈtili~gupapattiyo nissÈya “khattiyÈ nu kho bhavissama.
BrÈhmaÓavessasuddagahaÔÔhapabbajitadevamanussÈnaÑ aÒÒatarÈ”ti
ka~khanti. KathaÑ nu kho bhavissÈmÈti saÓÔhÈnÈkÈraÑ nissÈya “dÊghÈ nu
kho bhavissÈma. Rassa-odÈtakaÓhapamÈÓika-appamÈÓikÈdÊnaÑ aÒÒatarÈ”ti
ka~khanti. Keci pana “issaranimmÈnÈdÊni nissÈya ‘kena nu kho kÈraÓena
bhavissÈmÈ’ti hetuto ka~khantÊ”ti vadanti. KiÑ hutvÈ kiÑ bhavissÈma nu
kho mayanti jÈti-ÈdÊni nissÈya “khattiyÈ hutvÈ nu kho brÈhmaÓÈ bhavissÈma
-pa- devÈ hutvÈ manussÈ”ti attano paramparaÑ ka~khanti. Sabbattheva pana
addhÈnanti kÈlÈdhivacanametaÑ.
10. YasmÈ etadeva tasmÈ hi sikkhetha -pa- Èhu dhÊrÈti. Tattha
sikkhethÈti tisso sikkhÈ Èvajjeyya. IdhevÈti imasmiÑyeva sÈsane. Tattha
sikkhitabbÈti sikkhÈ. Tissoti gaÓanaparicchedo. AdhisÊlasikkhÈti adhikaÑ
uttamaÑ sÊlanti adhisÊlaÑ, adhisÊlaÒca taÑ sikkhitabbaÔÔhena sikkhÈ cÈti
adhisÊlasikkhÈ. Esa nayo adhicitta-adhipaÒÒÈsikkhÈsu.
KatamaÑ panettha sÊlaÑ, katamaÑ adhisÊlaÑ, katamaÑ cittaÑ,
katamaÑ adhicittaÑ, katamÈ paÒÒÈ, katamÈ adhipaÒÒÈti? Vuccate–
paÒca~gadasa~gasÊlaÑ tÈva
sÊlameva. TaÒhi Buddhe uppannepi anupannepi loke pavattati. Uppanne

Buddhe tasmiÑ sÊle BuddhÈpi sÈvakÈpi mahÈjanaÑ samÈdapenti, anuppanne
Buddhe PaccekabuddhÈ ca kammavÈdino ca dhammikÈ samaÓabrÈhmaÓÈ ca
cakkavattÊ ca mahÈrÈjÈno mahÈbodhisattÈ ca samÈdapenti, sÈmampi paÓÉitÈ
samaÓabrÈhmaÓÈ samÈdiyanti. Te taÑ kusalaÑ dhammaÑ parip|retvÈ
devesu ca manussesu ca sampattiÑ anubhonti.
PÈtimokkhasaÑvarasÊlaÑ pana “adhisÊlan”ti vuccati. TaÒhi s|riyo viya
pajjotÈnaÑ Sineru viya pabbatÈnaÑ sabbalokiyasÊlÈnaÑ adhikaÒceva
uttamaÒca, BuddhuppÈdeyeva ca pavattati, na vinÈ BuddhuppÈdÈ. Na hi taÑ
paÒÒattiÑ uddharitvÈ aÒÒo satto ÔhapetuÑ sakkoti. BuddhÈyeva pana
sabbaso kÈyavacÊdvÈra-ajjhÈcÈrasotaÑ chinditvÈ tassa tassa vÊtikkamassa
anucchavikaÑ taÑ sÊlasaÑvaraÑ paÒÒapenti. PÈtimokkhasaÑvaratopi ca
maggaphalasampayuttameva sÊlaÑ adhisÊlaÑ.
KÈmÈvacarÈni pana aÔÔha kusalacittÈni lokiya-aÔÔhasamÈpatticittÈni ca
ekajjhaÑ katvÈ cittamevÈti veditabbÈni. BuddhuppÈdÈnuppÈde cassa pavatti,
samÈdapanaÑ samÈdÈnaÒca sÊle vuttanayeneva veditabbaÑ.
VipassanÈpÈdakaÑ aÔÔhasamÈpatticittaÑ pana “adhicittan”ti vuccati.
TaÒhi adhisÊlaÑ viya sÊlÈnaÑ, sabbalokiyacittÈnaÑ adhikaÒceva uttamaÒca,
BuddhuppÈdeyeva ca hoti, na vinÈ BuddhuppÈdÈ. Tatopi ca
maggaphalacittameva adhicittaÑ.
“Atthi dinnaÑ atthi yiÔÔhan”ti1 ÈdinayappavattaÑ pana
kammassakatÈÒÈÓaÑ paÒÒÈ. SÈ hi Buddhe uppannepi anuppannepi loke
pavattati. Uppanne Buddhe tassÈ paÒÒÈya BuddhÈpi sÈvakÈpi mahÈjanaÑ
samÈdapenti, anuppanne Buddhe PaccekabuddhÈ ca kammavÈdino ca
dhammikÈ samaÓabrÈhmaÓÈ ca cakkavattÊ ca mahÈrÈjÈno mahÈbodhisattÈ ca
samÈdapenti, sÈmampi paÓÉitÈ sattÈ samÈdiyanti. TathÈ hi A~kuro
dasavassasahassÈni mahÈdÈnaÑ adÈsi. VelÈmo Vessantaro aÒÒe ca bah|
paÓÉitamanussÈ mahÈdÈnÈni adaÑsu. Te taÑ kusalaÑ dhammaÑ
parip|retvÈ devesu ca manussesu ca sampattiÑ anubhaviÑsu.
______________________________________________________________
1. Ma 2. 64 piÔÔhe.
104 KhuddakanikÈya
TilakkhaÓÈkÈraparicchedakaÑ pana vipassanÈÒÈÓaÑ “adhipaÒÒÈ”ti

vuccati. SÈ hi adhisÊla-adhicittÈni viya sÊlacittÈnaÑ, sabbalokiyapaÒÒÈnaÑ
adhikÈ ceva uttamÈ ca, na ca vinÈ BuddhuppÈdÈ loke pavattati. Tatopi ca
maggaphalapaÒÒÈva adhipaÒÒÈ.
IdÈni ekekaÑ dassanto “katamÈ adhisÊlasikkhÈ–idha bhikkhu sÊlavÈ
hoti, pÈtimokkhasaÑvarasaÑvuto viharatÊ”ti-ÈdimÈha. IdhÈti vacanaÑ
pubbabhÈgakaraÓÊyasampadÈya sampannassa sabbapakÈrasÊlaparip|rakassa
puggalassa sannissayabh|tasÈsanaparidÊpanaÑ, aÒÒasÈsanassa ca
tathÈbhÈvapaÔisedhanaÑ. VuttaÑ hetaÑ “idheva bhikkhave samaÓo -pa-
suÒÒÈ parappavÈdÈ samaÓebhi aÒÒehÊ”ti1. Bhikkh|ti tassa sÊlassa
parip|rakassa puggalassa paridÊpanaÑ. PÈtimokkhasaÑvarasaÑvutoti
idamassa pÈtimokkhasaÑvare patiÔÔhitabhÈvaparidÊpanaÑ. ViharatÊti
idamassa tadanur|pavihÈrasama~gÊbhÈvaparidÊpanaÑ.
ŒcÈragocarasampannoti idamassa pÈtimokkhasaÑvarassa
upakÈrakadhammaparidÊpanaÑ. AÓumattesu vajjesu bhayadassÈvÊti
idamassa pÈtimokkhato acavanadhammatÈparidÊpanaÑ. SamÈdÈyÈti
idamassa sikkhÈpadÈnaÑ anavasesato ÈdÈnaparidÊpanaÑ. SikkhatÊti
idamassa sikkhÈya sama~gÊbhÈvaparidÊpanaÑ. SikkhÈpades|ti idamassa
sikkhitabbadhammaparidÊpanaÑ.
Tattha bhikkh|ti saÑsÈre bhayaÑ ikkhatÊti bhikkhu. SÊlamassa atthÊti
sÊlavÈti ettha sÊlanti sÊlanaÔÔhena sÊlaÑ. KimidaÑ sÊlanaÑ nÈma?
SamÈdhÈnaÑ2 vÈ, kÈyakammÈdÊnaÑ susÊlyavasena avippakiÓÓatÈti attho.
UpadhÈraÓaÑ vÈ, kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ patiÔÔhÈvasena ÈdhÈrabhÈvoti
attho. Etadeva hi ettha atthadvayaÑ saddalakkhaÓavid| anujÈnanti. AÒÒe
pana “adhisevanaÔÔhena ÈcÈraÔÔhena sÊlanaÔÔhena siraÔÔhena sÊtalaÔÔhena
sivaÔÔhena sÊlan”ti vaÓÓayanti.
SÊlanaÑ lakkhaÓaÑ tassa, bhinnassÈpi anekadhÈ.
SanidassanattaÑ r|passa, yathÈ bhinnassanekadhÈ.
YathÈ hi nÊlapÊtÈdibhedenanekadhÈ bhinnassÈpi r|pÈyatanassa
sanidassanattaÑ lakkhaÓaÑ nÊlÈdibhedena bhinnassÈpi
sanidassanabhÈvÈnatikkamanato. TathÈ sÊlassa cetanÈdibhedena anekadhÈ
bhinnassÈpi
______________________________________________________________
1. Ma 1. 92 piÔÔhe. 2. SamÈdÈnaÑ (SÊ)
yadetaÑ kÈyakammÈdÊnaÑ samÈdhÈna1vasena, kusalÈnaÒca dhammÈnaÑ

patiÔÔhÈvasena vuttaÑ sÊlanaÑ, tadeva lakkhaÓaÑ cetanÈdibhedena
bhinnassÈpi samÈdhÈna1 patiÔÔhÈbhÈvÈnatikkamanato. EvaÑ lakkhaÓassa
panassa–
DussÊlyaviddhaÑsanatÈ, anavajjaguÓo tathÈ.
Kiccasampatti-atthena, raso nÈma pavuccati.
TasmÈ idaÑ sÊlaÑ nÈma kiccaÔÔhena rasena dussÊlyaviddhaÑsanarasaÑ,
sampatti-atthena rasena anavajjarasanti veditabbaÑ.
SoceyyapaccupaÔÔhÈnaÑ, tayidaÑ tassa viÒÒubhi.
OttappaÒca hirÊ ceva, padaÔÔhÈnanti vaÓÓitaÑ.
TaÒhidaÑ sÊlaÑ “kÈyasoceyyaÑ vacÊsoceyyaÑ manosoceyyan”ti evaÑ
vuttasoceyyapaccupaÔÔhÈnaÑ, soceyyabhÈvena paccupaÔÔhÈti gaÓanabhÈvaÑ
gacchati. HirottappaÒca pana tassa viÒÒ|hi padaÔÔhÈnanti vaÓÓitaÑ,
ÈsannakÈraÓanti attho. Hirottappe hi sati sÊlaÑ uppajjati ceva tiÔÔhati ca,
asati neva uppajjati ceva na tiÔÔhati cÈti evaÑvidhena sÊlena sÊlavÈ hoti.
EtaÑ sÊlaÑ nÈma pÈÓÈtipÈtÈdÊhi vÈ viramantassa, vattapaÔipattiÑ vÈ
p|rentassa cetanÈdayo dhammÈ veditabbÈ. VuttaÑ hetaÑ paÔisambhidÈyaÑ2
“kiÑ sÊlanti, cetanÈ sÊlaÑ cetasikaÑ sÊlaÑ saÑvaro sÊlaÑ avÊtikkamo
sÊlan”ti.
Tattha cetanÈ sÊlaÑ nÈma pÈÓÈtipÈtÈdÊhi vÈ viramantassa
vattapaÔipattiÑ vÈ p|rentassa cetanÈ. CetasikaÑ sÊlaÑ nÈma pÈÓÈtipÈtÈdÊhi
viramantassa virati. Api ca cetanÈ sÊlaÑ nÈma pÈÓÈtipÈtÈdÊni pajahantassa
sattakammapathacetanÈ. CetasikaÑ sÊlaÑ nÈma “abhijjhaÑ pahÈya
vigatÈbhijjhena cetasÈ viharatÊ”ti-ÈdinÈ3 nayena
SaÑyuttamahÈvagge4 vuttÈ anabhijjhÈbyÈpÈdasammÈdiÔÔhidhammÈ.
SaÑvaro sÊlanti ettha paÒcavidhena saÑvaro veditabbo pÈtimokkhasaÑvaro
satisaÑvaro ÒÈÓasaÑvaro khantisaÑvaro vÊriyasaÑvaro. Tassa
nÈnÈkaraÓaÑ upari Èvi bhavissati. AvÊtikkamo sÊlanti samÈdinnasÊlassa
kÈyikavÈcasiko avÊtikkamo. Ettha ca saÑvarasÊlaÑ, avÊtikkamasÊlanti
idameva
______________________________________________________________
1. SamÈdÈna (SÊ) 2. Khu 9. 43 piÔÔhe. 3. DÊ 1. 67 piÔÔhe. 4. SaÑ 3. 8 piÔÔhe.
106 KhuddakanikÈya
nippariyÈyato sÊlaÑ. CetanÈsÊlaÑ, cetasikaÑ sÊlanti pariyÈyato sÊlanti

veditabbaÑ.
PÈtimokkhanti sikkhÈpadasÊlaÑ. TaÒhi yo naÑ pÈti rakkhati, taÑ
mokkheti moceti ÈpÈyikÈdÊhi dukkhehi, tasmÈ “pÈtimokkhan”ti vuttaÑ.
PÈtimokkhasaÑvarasaÑvutoti pÈtimokkhasaÑvarasÊlena samannÈgato.
ŒcÈragocarasampannoti ÈcÈrena ceva gocarena ca sampanno. AÓumattes|ti
appamattakesu. Vajjes|ti akusaladhammesu. BhayadassÈvÊti bhayadassÊ.
SamÈdÈyÈti sammÈ ÈdiyitvÈ. Sikkhati sikkhÈpades|ti taÑ taÑ sikkhÈpadaÑ
samÈdiyitvÈ sikkhati. Api ca samÈdÈya sikkhati sikkhÈpades|ti yaÑkiÒci
sikkhÈpadesu sikkhÈkoÔÔhÈsesu sikkhitabbaÑ kÈyikaÑ vÈ cetasikaÑ vÈ, taÑ
sabbaÑ samÈdÈya sikkhati.
Khuddako sÊlakkhandhoti saÑghÈdisesÈdisÈvaseso sÊlakkhandho.
Mahantoti pÈrÈjikÈdiniravaseso. YasmÈ pana pÈtimokkhasÊlena bhikkhu
sÈsane patiÔÔhÈti nÈma, tasmÈ taÑ “patiÔÔhÈ”ti vuttaÑ. PatiÔÔhahati vÈ ettha
bhikkhu, kusalÈ dhammÈ eva vÈ ettha patiÔÔhahantÊti patiÔÔhÈ. Ayamattho
“sÊle patiÔÔhÈya naro sapaÒÒo”ti1 ca, “patiÔÔhÈnalakkhaÓaÑ mahÈrÈja sÊlaÑ
sabbesaÑ kusalÈnaÑ dhammÈnan”ti2 ca, “sÊle patiÔÔhito kho mahÈrÈja -pa-
sabbe kusalÈ dhammÈ na parihÈyantÊ”ti2 ca Èdisuttavasena veditabbo.
TadetaÑ pubbuppatti-atthena Èdi. Vuttampi cetaÑ “tasmÈ tiha tvaÑ
Uttiya-Èdimeva visodhehi kusalesu dhammesu. Ko cÈdi kusalÈnaÑ
dhammÈnaÑ sÊlaÒca suvisuddhaÑ diÔÔhi ca ujukÈ”ti3. YathÈ hi
nagaravaÉÉhakÊ nagaraÑ mÈpetukÈmo paÔhamaÑ nagaraÔÔhÈnaÑ sodheti,
tato aparabhÈge vÊthicatukkasi~ghÈÔakÈdiparicchedena vibhajitvÈva nagaraÑ
mÈpeti. Evameva yogÈvacaro Èdito sÊlaÑ visodheti, tato aparabhÈge
samÈdhivipassanÈ maggaphalanibbÈnÈni sacchikaroti. YathÈ vÈ pana rajako
paÔhamaÑ tÊhi khÈrehi vatthaÑ dhovitvÈ parisuddhe vatthe yadicchakaÑ
ra~gajÈtaÑ upaneti, yathÈ vÈ pana cheko cittakÈro r|paÑ likhitukÈmo
Èditova bhittiparikammaÑ karoti, tato aparabhÈge r|paÑ samuÔÔhÈpeti.
Evameva
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 13, 167 piÔÔhesu. 2. Khu 11. 32 piÔÔhe. 3. SaÑ 3. 144 piÔÔhe.
yogÈvacaro Èditova sÊlaÑ visodhetvÈ aparabhÈge samathavipassanÈdayo

dhamme sacchikaroti. TasmÈ sÊlaÑ “ÈdÊ”ti vuttaÑ.
TadetaÑ caraÓasarikkhabhÈya caraÓaÑ. CaraÓÈti hi pÈdÈ vuccanti.
YathÈ hi chinnacaraÓassa purisassa disaÑ gamanÈbhisa~khÈro na jÈyati,
paripuÓÓapÈdasseva jÈyati, evameva yassa sÊlaÑ bhinnaÑ hoti khaÓÉaÑ
aparipuÓÓaÑ, tassa nibbÈnagamanÈya ÒÈÓagamanaÑ na sampajjati. Yassa
pana taÑ abhinnaÑ hoti akhaÓÉaÑ paripuÓÓaÑ, tassa nibbÈnagamanÈya
ÒÈÓagamanaÑ sampajjati. TasmÈ sÊlaÑ “caraÓan”ti vuttaÑ.
TadetaÑ saÑyamanavasena saÑyamo. SaÑvaraÓavasena saÑvaroti
ubhayenÈpi sÊlasaÑyamo ceva sÊlasaÑvaro ca kathito. Vacanattho panettha
saÑyameti vÊtikkamavipphandanaÑ, puggalaÑ vÈ saÑyameti
vÊtikkamavasena tassa vipphandituÑ na detÊti saÑyamo. VÊtikkamassa
pavesanadvÈraÑ saÑvarati pidahatÊti saÑvaro.
Mokkhanti uttamaÑ mukhabh|taÑ vÈ. YathÈ hi sattÈnaÑ catubbidho
ÈhÈro mukhena pavisitvÈ a~gama~gÈni pharati, evaÑ yoginopi
catubh|makakusalaÑ sÊlamukhena pavisitvÈ atthasiddhiÑ sampÈdeti. Tena
“mokkhan”ti. Pamukhe sÈdh|ti pÈmokkhaÑ, pubba~gamaÑ seÔÔhaÑ
padhÈnanti attho. KusalÈnaÑ dhammÈnaÑ samÈpattiyÈti
catubh|makakusalÈnaÑ paÔilÈbhatthÈya pÈmokkhaÑ pubba~gamaÑ seÔÔhaÑ
padhÈnanti veditabbaÑ.
Vivicceva kÈmehÊti kÈmehi vivicca vinÈ hutvÈ apakkamitvÈ1. Yo
panÈyamettha evakÈro, so niyamatthoti veditabbo. YasmÈ ca niyamattho,
tasmÈ tasmiÑ paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharaÓasamaye
avijjamÈnÈnampi kÈmÈnaÑ tassa paÔhamajjhÈnassa paÔipakkhabhÈvaÑ
kÈmapariccÈgeneva cassa adhigamaÑ dÊpeti. KathaÑ? “Vivicceva kÈmehÊ”ti
evaÑ hi niyame kariyamÈne idaÑ paÒÒÈyati, n|nimassa jhÈnassa kÈmÈ
paÔipakkhabh|tÈ, yesu sati idaÑ na pavattati andhakÈre sati padÊpobhÈso2
viya, tesaÑ pariccÈgeneva cassa adhigamo hoti orimatÊrapariccÈgena
pÈrimatÊrasseva. TasmÈ niyamaÑ karotÊti.
______________________________________________________________
1. ApasakketvÈ (Vi-®Ôha 1. 112 piÔÔhe.) 2. PadÊpo (Vi-®Ôha 1. 112 piÔÔhe.)
108 KhuddakanikÈya
Tattha siyÈ “kasmÈ panesa pubbapadeyeva vutto, na uttarapade, kiÑ

akusalehi dhammehi aviviccÈpi jhÈnaÑ upasampajja vihareyyÈ”ti? Na kho
panetaÑ evaÑ daÔÔhabbaÑ. TaÑnissaraÓato hi pubbapade eva esa vutto.
KÈmadhÈtusamatikkamanato hi kÈmarÈgapaÔipakkhato ca idaÑ jhÈnaÑ
kÈmÈnameva nissaraÓaÑ. YathÈha “kÈmÈnametaÑ nissaraÓaÑ yadidaÑ
nekkhamman”ti1. Uttarapadepi pana yathÈ “idheva bhikkhave samaÓo2, idha
dutiyo samaÓo”ti3 ettha evakÈro ÈnetvÈ vuccati, evaÑ vattabbo. Na hi sakkÈ
ito aÒÒehipi nÊvaraÓasa~khÈtehi akusalehi dhammehi avivicca jhÈnaÑ
upasampajja viharituÑ. TasmÈ vivicceva kÈmehi, vivicceva akusalehi
dhammehÊti evaÑ padadvayepi esa daÔÔhabbo. Padadvayepi ca kiÒcÈpi
viviccÈti iminÈ sÈdhÈraÓavacanena tada~gavivekÈdayo kÈyavivekÈdayo ca
sabbepi vivekÈ sa~gahaÑ gacchanti, tathÈpi pubbabhÈge
kÈyavivekacittavivekavikkhambhanavivekÈ daÔÔhabbÈ.
LokuttaramaggakkhaÓe
kÈyavivekacittavivekasamucchedavivekanissaraÓavivekÈ.
KÈmehÊti iminÈ pana padena ye ca idha “katame vatthukÈmÈ manÈpikÈ
r|pÈ”ti-ÈdinÈ nayena vatthukÈmÈ vuttÈ, ye ca idheva Vibha~ge “chando
kÈmo rÈgo kÈmo chandarÈgo kÈmo sa~kappo kÈmo rÈgo kÈmo
sa~kapparÈgo kÈmo”ti evaÑ kilesakÈmÈ vuttÈ, te sabbepi sa~gahitÈ icceva
daÔÔhabbÈ. EvaÒhi sati vivicceva kÈmehÊti vatthukÈmehipi viviccevÈti attho
yujjati. Tena kÈyaviveko vutto hoti.
Vivicca akusalehi dhammehÊti kilesakÈmehi sabbÈkusalehi vÈ viviccÈti
attho yujjati. Tena cittaviveko vutto hoti. Purimena cettha vatthukÈmehi
vivekavacanato eva kÈmasukhapariccÈgo, dutiyena kilesakÈmehi
vivekavacanato nekkhammasukhapariggaho vibhÈvito hoti. EvaÑ
vatthukÈmakilesakÈmavivekavacanatoyeva ca etesaÑ paÔhamena
saÑkilesavatthuppahÈnaÑ, dutiyena saÑkilesappahÈnaÑ, paÔhamena
lolabhÈvassa hetupariccÈgo, dutiyena bÈlabhÈvassa. PaÔhamena ca
payogasuddhi, dutiyena ÈsayaposanaÑ vibhÈvitaÑ hotÊti
______________________________________________________________
1. Khu 1. 237 Itivuttake. 2. PaÔhamo samaÓo (SyÈ, Ka) 3. Ma 1. 92 piÔÔhe.
ÒÈtabbaÑ. Esa tÈva nayo “kÈmehÊ”ti ettha vuttakÈmesu vatthukÈmapakkhe.

KilesakÈmapakkhe pana chandoti ca rÈgoti ca evamÈdÊhi anekabhedo
kÈmacchandova “kÈmo”ti adhippeto. So ca akusalapariyÈpannopi samÈno
“tattha katamo kÈmacchando, kÈmo”ti-ÈdinÈ1 nayena Vibha~ge
jhÈnapaÔipakkhato visuÑ vutto. KilesakÈmattÈ vÈ purimapade vutto,
akusalapariyÈpannattÈ dutiyapade. Anekabhedato cassa kÈmatoti avatvÈ
kÈmehÊti vuttaÑ. AÒÒesampi ca dhammÈnaÑ akusalabhÈve vijjamÈne
“tattha katame akusalÈ dhammÈ, kÈmacchando”ti-ÈdinÈ nayena Vibha~ge
2uparijhÈna~gÈnaÑ paccanÊkapaÔipakkhabhÈvadassanato2 nÊvaraÓÈneva
vuttÈni. NÊvaraÓÈni hi jhÈna~gapaccanÊkÈni, tesaÑ jhÈna~gÈneva
paÔipakkhÈni, viddhaÑsakÈni vighÈtakÈnÊti vuttaÑ hoti. TathÈ hi “samÈdhi
kÈmacchandassa paÔipakkho, pÊti byÈpÈdassa, vitakko thinamiddhassa,
sukhaÑ uddhaccakukkuccassa, vicÈro vicikicchÈyÈ”ti peÔake3 vuttaÑ.
Evamettha vivicceva kÈmehÊti iminÈ kÈmacchandassa
vikkhambhanaviveko vutto hoti, vivicca akusalehi dhammehÊti iminÈ
paÒcannampi nÊvaraÓÈnaÑ aggahitaggahaÓena pana paÔhamena
kÈmacchandassa, dutiyena sesanÊvaraÓÈnaÑ. TathÈ paÔhamena tÊsu
akusalam|lesu paÒcakÈmaguÓabhedavisayassa lobhassa, dutiyena
ÈghÈtavatthubhedÈdivisayÈnaÑ dosamohÈnaÑ. OghÈdÊsu vÈ dhammesu
paÔhamena kÈmoghakÈmayogakÈmÈsavakÈmupÈdÈna-
abhijjhÈkÈyaganthakÈmarÈgasaÑyojanÈnaÑ, dutiyena avasesa-
oghayogÈsava-upÈdÈnaganthasaÑyojanÈnaÑ. PaÔhamena ca taÓhÈya
taÑsampayuttakÈnaÒca, dutiyena avijjÈya taÑsampayuttakÈnaÒca. Api ca
paÔhamena lobhasampayutta-aÔÔhacittuppÈdÈnaÑ, dutiyena sesÈnaÑ
catunnaÑ akusalacittuppÈdÈnaÑ vikkhambhanaviveko vutto hotÊti
veditabbo.
EttÈvatÈ ca paÔhamassa jhÈnassa pahÈna~gaÑ dassetvÈ idÈni
sampayoga~gaÑ dassetuÑ “savitakkaÑ savicÈran”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha
______________________________________________________________
2-2. UparijhÈna~gapaccanÊkapaÔipakkhabhÈvadassanato (Abhi-®Ôha 1. 210 piÔÔhe.)
3. PariyesitabbaÑ.
110 KhuddakanikÈya
ÈrammaÓe cittassa abhiniropanalakkhaÓo vitakko,

ÈrammaÓÈnumajjanalakkhaÓo vicÈro. Santepi ca nesaÑ katthaci aviyoge
oÄÈrikaÔÔhena pubba~gamaÔÔhena ca ghaÓÉÈbhighÈto viya cetaso
paÔhamÈbhinipÈto vitakko, sukhumaÔÔhena anumajjanasabhÈvena ca
ghaÓÉÈnuravo viya anupabandho vicÈro. VipphÈravÈ cettha vitakko
paÔhamuppattikÈle paripphandanabh|to cittassa, ÈkÈse uppatitukÈmassa
pakkhino pakkhavikkhepo viya, padumÈbhimukhapÈto viya ca
gandhÈnubandhacetaso bhamarassa. Santavutti vicÈro
nÈtiparipphandanabhÈvo cittassa, ÈkÈse uppatitassa pakkhino
pakkhappasÈraÓaÑ viya, paribbhamanaÑ viya ca padumÈbhimukhapatitassa
bhamarassa padumassa uparibhÈge.
DukanipÈtaÔÔhakathÈyaÑ pana “ÈkÈse gacchato mahÈsakuÓassa ubhohi
pakkhehi vÈtaÑ gahetvÈ pakkhe sannisÊdÈpetvÈ gamanaÑ viya ÈrammaÓe
cetaso abhiniropanabhÈvena pavatto vitakko, vÈtaggahaÓatthaÑ pakkhe
phandÈpayamÈnassa gamanaÑ viya anumajjanabhÈvena pavatto vicÈro”ti
vuttaÑ. TaÑ anuppabandhena pavattiyaÑ yujjati. So pana nesaÑ viseso
paÔhamadutiyajjhÈnesu pÈkaÔo hoti. Api ca malaggahitaÑ kaÑsabhÈjanaÑ
ekena hatthena daÄhaÑ gahetvÈ itarena hatthena cuÓÓatelavÈlaÓÉupakena1
parimajjantassa daÄhaggahaÓahattho viya vitakko. Parimajjanahattho viya
vicÈro. TathÈ kumbhakÈrassa daÓÉappahÈrena cakkaÑ bhamayitvÈ
bhÈjanaÑ karontassa uppÊÄanahattho viya vitakko. Ito cito ca
saÒcaraÓahattho viya vicÈro. TathÈ maÓÉÈlaÑ karontassa majjhe
sannirumbhitvÈ2 ÔhitakaÓÔako viya abhiniropano vitakko. Bahi
paribbhamanakaÓÔako viya anumajjamÈno vicÈro. Iti iminÈ ca vitakkena
iminÈ ca vicÈrena saha vattati rukkho viya pupphena ca phalena cÈti idaÑ
jhÈnaÑ “savitakkaÑ savicÈran”ti vuccati.
Vivekajanti ettha vivitti viveko, nÊvaraÓavigamoti attho. Vivittoti vÈ
viveko, nÊvaraÓavivitto jhÈnasampayuttadhammarÈsÊti attho. TasmÈ vivekÈ,
tasmiÑ vÈ viveke jÈtanti vivekajaÑ. PÊtisukhanti ettha piÓayatÊti pÊti, sÈ
sampiyÈyanalakkhaÓÈ. SÈ panesÈ
______________________________________________________________
1. CuÓÓatelaÓÉupakena (SÊ) 2. SannirujjhitvÈ (Ka)
khuddikÈpÊti1 khaÓikÈpÊti okkantikÈpÊti ubbegÈpÊti pharaÓÈpÊtÊti paÒcavidhÈ

hoti.
Tattha khuddikÈpÊti sarÊre lomahaÑsamattameva kÈtuÑ sakkoti.
KhaÓikÈpÊti khaÓe khaÓe vijjuppÈdasadisÈ hoti. OkkantikÈpÊti samuddatÊraÑ
vÊci viya, kÈyaÑ okkamitvÈ okkamitvÈ bhijjati. UbbegÈpÊti balavatÊ hoti,
kÈyaÑ uddhaggaÑ katvÈ ÈkÈse la~ghÈpanappamÈÓapattÈ.
PharaÓÈpÊti atibalavatÊ hoti. TÈya hi uppannÈya sakalasarÊraÑ
dhamitvÈ2 p|ritavatthi viya mahatÈ udakoghena pakkhandapabbatakucchi
viya ca anuparipphuÔaÑ hoti. SÈ panesÈ paÒcavidhÈ pÊti gabbhaÑ gaÓhantÊ
paripÈkaÑ gacchantÊ duvidhaÑ passaddhiÑ parip|reti kÈyapassaddhiÒca
cittapassaddhiÒca, passaddhi gabbhaÑ gaÓhantÊ paripÈkaÑ gacchantÊ
duvidhampi sukhaÑ parip|reti kÈyikaÑ cetasikaÒca, sukhaÑ gabbhaÑ
gaÓhantaÑ paripÈkaÑ gacchantaÑ tividhaÑ samÈdhiÑ parip|reti
khaÓikasamÈdhiÑ upacÈrasamÈdhiÑ appanÈsamÈdhiÒcÈti. TÈsu yÈ
appanÈsamÈdhissa m|laÑ hutvÈ vaÉÉhamÈnÈ samÈdhisampayoga~gatÈ
pharaÓÈpÊti, ayaÑ imasmiÑ atthe adhippetÈ pÊtÊti.
ItaraÑ pana sukhayatÊti sukhaÑ, yassa uppajjati, taÑ sukhitaÑ karotÊti
attho. SukhanaÑ vÈ sukhaÑ, suÔÔhu vÈ khÈdati khaÓati ca kÈyacittÈbÈdhanti
sukhaÑ, somanassavedanÈyetaÑ nÈmaÑ. TaÑ sÈtalakkhaÓaÑ. Santepi ca
nesaÑ katthaci avippayoge iÔÔhÈrammaÓapaÔilÈbhatuÔÔhi pÊti,
paÔiladdharasÈnubhavanaÑ sukhaÑ. Yattha pÊti, tattha sukhaÑ, yattha
sukhaÑ, tattha na niyamato pÊti. Sa~khÈrakkhandhasa~gahitÈ pÊti,
vedanÈkkhandhasa~gahitaÑ sukhaÑ. KantÈrakhinnassa
vanantodakadassanasavanesu viya pÊti, vanacchÈyappavesana-
udakaparibhogesu viya sukhaÑ. TasmiÑ tasmiÑ samaye pÈkaÔabhÈvato
cetaÑ vuttanti veditabbaÑ. Iti ayaÒca pÊti idaÒca sukhaÑ assa jhÈnassa,
asmiÑ vÈ jhÈne atthÊti idaÑ jhÈnaÑ “pÊtisukhan”ti vuccati.
Atha vÈ pÊti ca sukhaÒca pÊtisukhaÑ dhammavinayÈdayo viya.
VivekajaÑ pÊtisukhaÑ assa jhÈnassa, asmiÑ vÈ jhÈne atthÊti evampi
vivekajaÑ pÊtisukhaÑ. Yatheva hi jhÈnaÑ, evaÑ pÊtisukhampettha
vivekajameva hoti, taÒcassa atthi,
______________________________________________________________
1. KhuddakÈpÊti (SyÈ, Ka) 2. PharitvÈ (SyÈ, Visuddhimagga)
112 KhuddakanikÈya
tasmÈ alopasamÈsaÑ katvÈ ekapadeneva “vivekajaÑpÊtisukhan”tipi vattuÑ

yujjati.
PaÔhamanti gaÓanÈnupubbatÈ paÔhamaÑ, idaÑ paÔhamaÑ uppannantipi
paÔhamaÑ. JhÈnanti duvidhaÑ jhÈnaÑ ÈrammaÓ|panijjhÈnaÑ
lakkhaÓ|panijjhÈnaÒcÈti. Tattha aÔÔha samÈpattiyo pathavÊkasiÓÈdi-
ÈrammaÓaÑ upanijjhÈyantÊti ÈrammaÓ|panijjhÈnanti sa~khyaÑ gatÈ.
VipassanÈmaggaphalÈni pana lakkhaÓ|panijjhÈnaÑ nÈma. Tattha vipassanÈ
aniccÈdilakkhaÓassa upanijjhÈnato lakkhaÓ|panijjhÈnaÑ. VipassanÈya
katakiccassa maggena ijjhanato maggo lakkhaÓ|panijjhÈnaÑ, phalaÑ pana
nirodhasaccaÑ tathalakkhaÓaÑ upanijjhÈyatÊti lakkhaÓ|panijjhÈnaÑ. Tesu
idha pubbabhÈge ÈrammaÓ|panijjhÈnaÑ, lokuttaramaggakkhaÓe
lakkhaÓ|panijjhÈnaÑ adhippetaÑ. TasmÈ ÈrammaÓ|panijjhÈnato ca
lakkhaÓ|panijjhÈnato ca paccanÊkajhÈpanato ca jhÈnanti veditabbaÑ.
UpasampajjÈti upagantvÈ, pÈpuÓitvÈti vuttaÑ hoti. UpasampÈdayitvÈ
vÈ, nipphÈdetvÈti vuttaÑ hoti. ViharatÊti tadanur|pena iriyÈpathavihÈrena
iriyati, vuttappakÈrajhÈnasama~gÊ hutvÈ attabhÈvassa iriyanaÑ vuttiÑ
abhinipphÈdeti.
TaÑ panetaÑ paÔhamajjhÈnaÑ paÒca~gavippahÊnaÑ
paÒca~gasamannÈgataÑ tividhakalyÈÓaÑ, dasalakkhaÓasampannaÑ. Tattha
kÈmacchando byÈpÈdo thinamiddhaÑ uddhaccakukkuccaÑ vicikicchÈti
imesaÑ paÒcannaÑ nÊvaraÓÈnaÑ pahÈnavasena paÒca~gavippahÊnatÈ
veditabbÈ. Na hi etesu appahÊnesu jhÈnaÑ uppajjati. TenassetÈni
pahÈna~gÈnÊti vuccanti. KiÒcÈpi hi jhÈnakkhaÓe aÒÒepi akusalÈ dhammÈ
pahÊyanti, tathÈpi etÈneva visesena jhÈnantarÈyakarÈni. KÈmacchandena hi
nÈnÈvisayappalobhitaÑ cittaÑ na ekattÈrammaÓe samÈdhiyati
kÈmacchandÈbhibh|taÑ vÈ, taÑ na kÈmadhÈtuppahÈnÈya paÔipadaÑ
paÔipajjati. ByÈpÈdena vÈ ÈrammaÓe paÔihaÒÒamÈnaÑ na nirantaraÑ
pavattati. ThinamiddhÈbhibh|taÑ akammaÒÒaÑ hoti.
UddhaccakukkuccaparetaÑ av|pasantameva hutvÈ paribbhamati.
VicikicchÈya upahataÑ jhÈnÈdhigamasÈdhikaÑ paÔipadaÑ nÈrohati. Iti
visesena jhÈnantarÈyakarattÈ etÈneva pahÈna~gÈnÊti vuttÈni.
YasmÈ pana vitakko ÈrammaÓe cittaÑ abhiniropeti, vicÈro
anupabandhati, tehi avikkhepÈya sampÈditapayogassa cetasso
payogasampattisambhavÈ pÊti pÊÓanaÑ sukhaÒca upabr|hanaÑ karoti.

Athassa sesasampayuttadhammÈ1 etehi abhiniropanÈnubandhana-
pÊÓanupabr|hanehi anuggahitÈ ekaggatÈ ekattÈrammaÓe samaÑ sammÈ ca
Èdhiyati. TasmÈ vitakko vicÈro pÊti sukhaÑ cittekaggatÈti imesaÑ
paÒcannaÑ uppattivasena paÒca~gasamannÈgatatÈ veditabbÈ. Uppannesu hi
etesu paÒcasu jhÈnaÑ uppannaÑ nÈma hoti. Tenassa etÈni
paÒca~gasamannÈgatÈnÊti vuccanti. TasmÈ na etehi samannÈgataÑ aÒÒadeva
jhÈnaÑ nÈma atthÊti gahetabbaÑ. YathÈ pana a~gamattavaseneva
catura~ginÊ senÈ. PaÒca~gikaÑ t|riyaÑ. AÔÔha~giko ca maggoti vuccati.
Evamidampi a~gamattavaseneva paÒca~gikanti vÈ paÒca~gasamannÈgatanti
vÈ vuccatÊti veditabbaÑ.
EtÈni ca paÒca~gÈni kiÒcÈpi upacÈrakkhaÓepi atthi, atha kho upacÈre
pakaticittato balavatarÈni. Idha pana upacÈratopi balavatarÈni
r|pÈvacaralakkhaÓappattÈni nipphannÈni. Ettha hi vitakko suvisadena
ÈkÈrena ÈrammaÓe cittaÑ abhiniropayamÈno uppajjati. VicÈro ativiya
ÈrammaÓaÑ anumajjamÈno. PÊtisukhaÑ sabbÈvantampi kÈyaÑ
pharamÈnaÑ. TenevÈha “nÈssa kiÒci sabbÈvato kÈyassa vivekajena
pÊtisukhena apphuÔaÑ hotÊ”ti2. CittekaggatÈpi heÔÔhimamhi samuggapaÔale
uparimaÑ samuggapaÔalaÑ viya ÈrammaÓesu phusitÈ hutvÈ uppajjati,
ayametesaÑ itarehi viseso. Tattha cittekaggatÈ kiÒcÈpi “savitakkaÑ
savicÈran”ti imasmiÑ pÈÔhe na niddiÔÔhÈ, tathÈpi Vibha~ge3 “jhÈnanti
vitakko vicÈro pÊti sukhaÑ cittekaggatÈ”ti evaÑ vuttattÈ a~gameva. Yena hi
adhippÈyena BhagavatÈ uddeso kato, soyeva tena Vibha~ge pakÈsitoti.
TividhakalyÈÓa
TividhakalyÈÓaÑ, dasalakkhaÓasampannanti ettha pana
ÈdimajjhapariyosÈnavasena tividhakalyÈÓatÈ. TesaÑyeva ca
ÈdimajjhapariyosÈnÈnaÑ lakkhaÓavasena dasalakkhaÓasampannatÈ
veditabbÈ. TatrÈyaÑ PÈÄi–
PaÔhamassa jhÈnassa paÔipadÈvisuddhi Èdi, upekkhÈnubr|hanÈ
majjhe, sampahaÑsanÈ pariyosÈnaÑ, paÔhamassa jhÈnassa
paÔipadÈvisuddhi Èdi, Èdissa kati lakkhaÓÈni? Œdissa tÊÓi lakkhaÓÈni,
______________________________________________________________
1. Atha naÑ sasesasampayuttadhammaÑ (Visuddhimagga) 2. DÊ 1. 70 piÔÔhÈdÊsu.
114 KhuddakanikÈya
yo tassa paripantho, tato cittaÑ visujjhati, visuddhattÈ cittaÑ

majjhimaÑ samathanimittaÑ paÔipajjati, paÔipannattÈ tattha cittaÑ
pakkhandati. YaÒca paripanthato cittaÑ visujjhati, yaÒca visuddhattÈ
cittaÑ majjhimaÑ samathanimittaÑ paÔipajjati, yaÒca paÔipannattÈ
tattha cittaÑ pakkhandati. PaÔhamassa jhÈnassa paÔipadÈvisuddhi Èdi,
Èdissa imÈni tÊÓi lakkhaÓÈni. Tena vuccati “paÔhamaÑ jhÈnaÑ
ÈdikalyÈÓaÒceva hoti tilakkhaÓasampannaÒcÈ”ti.
PaÔhamassa jhÈnassa upekkhÈnubr|hanÈ majjhe, majjhassa kati
lakkhaÓÈni? Majjhassa tÊÓi lakkhaÓÈni, visuddhaÑ cittaÑ ajjhupekkhati,
samathapaÔipannaÑ ajjhupekkhati, ekattupaÔÔhÈnaÑ ajjhupekkhati.
YaÒca visuddhaÑ cittaÑ ajjhupekkhati, yaÒca samathapaÔipannaÑ
ajjhupekkhati, yaÒca ekattupaÔÔhÈnaÑ ajjhupekkhati. PaÔhamassa
jhÈnassa upekkhÈnubr|hanÈ majjhe, majjhassa imÈni tÊÓi lakkhaÓÈni.
Tena vuccati “paÔhamaÑ jhÈnaÑ majjhekalyÈÓaÒceva hoti
tilakkhaÓasampannaÒcÈ”ti.
PaÔhamassa jhÈnassa sampahaÑsanÈ, pariyosÈnaÑ, pariyosÈnassa
kati lakkhaÓÈni? PariyosÈnassa catthÈri lakkhaÓÈni, tattha jÈtÈnaÑ
dhammÈnaÑ anativattanaÔÔhena sampahaÑsanÈ, indriyÈnaÑ
ekarÈsaÔÔhena sampahaÑsanÈ, tadupagavÊriyavÈhanaÔÔhena
sampahaÑsanÈ, ÈsevanaÔÔhena sampahaÑsanÈ. PaÔhamassa jhÈnassa
sampahaÑsanÈ pariyosÈnaÑ, pariyosÈnassa imÈni catthÈri lakkhaÓÈni.
Tena vuccati “paÔhamaÑ jhÈnaÑ pariyosÈnakalyÈÓaÒceva hoti
catulakkhaÓasampannaÒcÈ”ti1.
“Tatra paÔipadÈvisuddhi nÈma sasambhÈriko upacÈro.
UpekkhÈnubr|hanÈ nÈma appanÈ. SampahaÑsanÈ nÈma paccavekkhaÓÈ”ti
evameke vaÓÓayanti. YasmÈ pana “ekattagataÑ cittaÑ
paÔipadÈvisuddhipakkhandaÒceva hoti2 upekkhÈnubr|hitaÒca ÒÈÓena ca
sampahaÑsitan”ti1 PÈÄiyaÑ vuttaÑ, tasmÈ anto-appanÈyameva
Ègamanavasena paÔipadÈvisuddhi, tatramajjhattupekkhÈya kiccavasena
upekkhÈnubr|hanÈ, dhammÈnaÑ anativattanÈdibhÈvasÈdhanena
pariyodÈpakassa ÒÈÓassa kiccanipphattivasena sampahaÑsanÈ ca veditabbÈ.
______________________________________________________________
1. PaÔisaÑ 167 piÔÔhe. 2. PaÔipadÈvisuddhilakkhaÓaÒceva hoti (SÊ, SyÈ)
KathaÑ? YasmiÒhi vÈre appanÈ uppajjati, tasmiÑ yo nÊvaraÓasa~khÈto

kilesagaÓo tassa jhÈnassa paripantho, tato cittaÑ visujjhati. VisuddhattÈ
ÈvaraÓavirahitaÑ hutvÈ majjhimaÑ samathanimittaÑ paÔipajjati.
MajjhimasamathanimittaÑ nÈma samappavatto appanÈsamÈdhiyeva.
TadanantaraÑ pana purimacittaÑ ekasantatipariÓÈmanayena tathattaÑ
upagacchamÈnaÑ majjhimaÑ samathanimittaÑ paÔipajjati nÈma, evaÑ
paÔipannattÈ tathattupagamanena tattha pakkhandati nÈma. EvaÑ tÈva
purimacitte vijjamÈnÈkÈranipphÈdikÈ paÔhamassa jhÈnassa
uppÈdakkhaÓeyeva Ègamanavasena paÔipadÈvisuddhi veditabbÈ.
EvaÑ visuddhassa pana tassa puna visodhetabbÈbhÈvato visodhane
byÈpÈraÑ akaronto visuddhaÑ cittaÑ ajjhupekkhati nÈma.
SamathabhÈv|pagamanena samathapaÔipannassa puna samÈdhÈne byÈpÈraÑ
akaronto samathapaÔipannaÑ ajjhupekkhati nÈma. SamathapaÔipannabhÈvato
eva cassa kilesasaÑsaggaÑ pahÈya ekattena upaÔÔhitassa puna
ekattupaÔÔhÈne byÈpÈraÑ akaronto ekattupaÔÔhÈnaÑ ajjhupekkhati nÈma.
EvaÑ tatramajjhattupekkhÈya kiccavasena upekkhÈnubr|hanÈ veditabbÈ.
Ye panete evaÑ upekkhÈnubr|hite tattha jÈtÈ samÈdhipaÒÒÈsa~khÈtÈ
yuganaddhadhammÈ aÒÒamaÒÒaÑ anativattamÈnÈ hutvÈ pavattÈ, yÈni ca
saddhÈdÊni indriyÈni nÈnÈkilesehi vimuttattÈ vimuttirasena ekarasÈni hutvÈ
pavattÈni, yaÒcesa tadupagaÑ tesaÑ anativattana-ekarasabhÈvÈnaÑ
anucchavikaÑ vÊriyaÑ vÈhayati, yÈ cassa tasmiÑ khaÓe pavattÈ ÈsevanÈ,
sabbepi te ÈkÈrÈ yasmÈ ÒÈÓena saÑkilesavodÈnesu taÑ taÑ ÈdÊnavaÒca
ÈnisaÑsaÒca disvÈ tathÈ tathÈ sampahaÑsitattÈ visodhitattÈ pariyodÈpitattÈ
nipphannÈva, tasmÈ “dhammÈnaÑ anativattanÈdibhÈvasÈdhanena
pariyodÈpakassa ÒÈÓassa kiccanipphattivasena sampahaÑsanÈ veditabbÈ”ti
vuttaÑ.
VitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈti vitakkassa ca vicÈrassa cÈti imesaÑ
dvinnaÑ v|pasamÈ samatikkamÈ, dutiyajjhÈnakkhaÓe apÈtubhÈvÈti vuttaÑ
hoti. Tattha kiÒcÈpi dutiyajjhÈne sabbepi paÔhamajjhÈnadhammÈ na santi,
aÒÒeyeva hi paÔhamajjhÈne phassÈdayo, aÒÒe idha. OÄÈrikassa pana
oÄÈrikassa a~gassa samatikkamÈ paÔhamajjhÈnato
paresaÑ dutiyajjhÈnÈdÊnaÑ adhigamo hotÊti dassanatthaÑ
“vitakkavicÈrÈnaÑ
116 KhuddakanikÈya
v|pasamÈ”ti evaÑ vuttanti veditabbaÑ. Ajjhattanti idha niyakajjhattaÑ

adhippetaÑ, Vibha~ge pana “ajjhattaÑ paccattan”ti1 ettakameva vuttaÑ.
YasmÈ niyakajjhattaÑ adhippetaÑ, tasmÈ attani jÈtaÑ, attano santÈne
nibbattanti ayamettha attho.
SampasÈdananti sampasÈdanaÑ vuccati saddhÈ. SampasÈdanayogato
jhÈnampi sampasÈdanaÑ, nÊlavaÓÓayogato nÊlavatthaÑ viya. YasmÈ vÈ taÑ
jhÈnaÑ sampasÈdanasamannÈgatattÈ vitakkavicÈrakkhobhav|pasamanena ca
ceto sampasÈdayati, tasmÈpi “sampasÈdanan”ti vuttaÑ. ImasmiÑ ca
atthavikappe sampasÈdanaÑ cetasoti evaÑ padasambandho veditabbo.
PurimasmiÑ pana atthavikappe cetasoti etaÑ ekodibhÈvena saddhiÑ
yojetabbaÑ.
TatrÈyaÑ atthayojanÈ–eko udetÊti ekodi, vitakkavicÈrehi
anajjhÈr|ÄhattÈ aggo seÔÔho hutvÈ udetÊti attho. SeÔÔhopi hi loke ekoti
vuccati. VitakkavicÈravirahito vÈ eko asahÈyo hutvÈtipi vattuÑ vaÔÔati. Atha
vÈ sampayuttadhamme udÈyatÊti udi, uÔÔhÈpetÊti attho. SeÔÔhaÔÔhena eko ca so
udi cÈti ekodi, samÈdhissetaÑ adhivacanaÑ. Iti imaÑ ekodiÑ bhÈveti
vaÉÉhetÊti idaÑ dutiyajjhÈnaÑ ekodibhÈvaÑ. So panÈyaÑ ekodi yasmÈ
cetaso, na sattassa, na jÊvassa. TasmÈ etaÑ “cetasso ekodibhÈvan”ti vuttaÑ.
Nanu cÈyaÑ saddhÈ paÔhamajjhÈnepi atthi, ayaÒca ekodinÈmako
samÈdhi, atha kasmÈ idameva “sampasÈdanaÑ cetaso ekodibhÈvan”ti
vuttanti? Vuccate–aduÑ hi paÔhamajjhÈnaÑ vitakkavicÈrakkhobhena
vÊcitara~gasamÈkulamiva jalaÑ na suppasannaÑ hoti, tasmÈ satiyÈpi
saddhÈya sampasÈdananti na vuttaÑ. Na suppasannattÈyeva cettha
samÈdhipi na suÔÔhu pÈkaÔo, tasmÈ ekodibhÈvantipi na vuttaÑ. ImasmiÑ
pana jhÈne vitakkavicÈrapalibodhÈbhÈvena laddhokÈsÈ balavatÊ saddhÈ,
balavasaddhÈsahÈyapaÔilÈbheneva ca samÈdhipi pÈkaÔo. TasmÈ idameva
evaÑ vuttanti veditabbaÑ.
AvitakkaÑ avicÈranti bhÈvanÈya pahÊnattÈ etasmiÑl, etassa vÈ vitakko
natthÊti avitakkaÑ. IminÈva nayena avicÈraÑ. EtthÈha “nanu ca
______________________________________________________________
‘vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ’ti iminÈpi ayamattho siddho, atha kasmÈ puna

vuttaÑ ‘avitakkaÑ avicÈran’ti”. Vuccate–evametaÑ, siddhovÈyamattho.
Na panetaÑ tadatthadÊpakaÑ, nanu avocumha “oÄÈrikassa pana oÄÈrikassa
a~gassa samatikkamÈ paÔhamajjhÈnato paresaÑ dutiyajjhÈnÈdÊnaÑ
samadhigamo hotÊti dassanatthaÑ ‘vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ’ti evaÑ
vuttan”ti.
Api ca vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ idaÑ sampasÈdanaÑ, na
kilesakÈlussiyassa1. VitakkavicÈrÈnaÒca v|pasamÈ ekodibhÈvaÑ, na
upacÈrajjhÈnamiva nivaraÓappahÈnÈ, na paÔhamajjhÈnamiva ca
a~gapÈtubhÈvÈti evaÑ sampasÈdana-ekodibhÈvÈnaÑ hetuparidÊpakamidaÑ
vacanaÑ. TathÈ vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ idaÑ avitakkaÑ avicÈraÑ, na
tatiyacatutthajjhÈnÈni viya cakkhuviÒÒÈÓÈdÊni viya ca abhÈvÈti evaÑ
avitakka-avicÈrabhÈvassa hetuparidÊpakaÒca. Na
vitakkavicÈrÈbhÈvamattaparidÊpakaÑ.
VitakkavicÈrÈbhÈvamattaparidÊpakameva pana “avitakkaÑ avicÈran”ti idaÑ
vacanaÑ. TasmÈ purimaÑ vatvÈpi puna vattabbamevÈti.
SamÈdhijanti paÔhamajjhÈnasamÈdhito, sampayuttasamÈdhito vÈ jÈtanti
attho. Tattha kiÒcÈpi paÔhamampi sampayuttasamÈdhito jÈtaÑ, atha kho
ayameva samÈdhi “samÈdhÊ”ti vattabbataÑ arahati,
vitakkavicÈrakkhobhavirahena ativiya acalattÈ suppasannattÈ ca. TasmÈ
imassa vaÓÓabhaÓanatthaÑ idameva “samÈdhijan”ti vuttaÑ. PÊtisukhanti
idaÑ vuttanayameva.
Dutiyanti gaÓanÈnupubbatÈ2 dutiyaÑ. IdaÑ dutiyaÑ uppannantipi
dutiyaÑ.
PÊtiyÈ ca virÈgÈti virÈgo nÈma vuttappakÈrÈya pÊtiyÈ jigucchanaÑ vÈ
samatikkamo vÈ. UbhinnaÑ pana antarÈ ca-saddo sampiÓÉanattho, so
v|pasamaÑ vÈ sampiÓÉeti vitakkavicÈrav|pasamaÑ vÈ. Tattha yadÈ
v|pasamameva sampiÓÉeti, tadÈ pÊtiyÈ virÈgÈ ca, kiÒca bhiyyo v|pasamÈ
cÈti evaÑ yojanÈ veditabbÈ. ImissÈ ca yojanÈya virÈgo jigucchanattho hoti,
tasmÈ pÊtiyÈ jigucchanÈ ca samatikkamÈ cÈti3 ayamattho daÔÔhabbo. YadÈ
pana vitakkavicÈrav|pasamaÑ sampiÓÉeti, tadÈ pÊtiyÈ ca virÈgÈ, kiÒca
bhiyyo vitakkavicÈrÈnaÒca v|pasamÈti evaÑ yojanÈ veditabbÈ.
______________________________________________________________
1. KilesakÈlusiyassa (Ka) 2. GaÓanÈnupubbato (SÊ, SyÈ)
3. V|pasamÈ cÈti (Ka) (Abhi-®Ôha 1. 216 piÔÔhe.)
118 KhuddakanikÈya
ImissÈ ca yojanÈya virÈgo samatikkamanattho hoti, tasmÈ pÊtiyÈ ca

samatikkamÈ vitakkavicÈrÈnaÒca v|pasamÈti ayamattho daÔÔhabbo.
KÈmaÒcete vitakkavicÈrÈ dutiyajjhÈneyeva v|pasantÈ, imassa pana
jhÈnassa maggaparidÊpanatthaÑ vaÓÓabhaÓanatthaÒcetaÑ vuttaÑ.
“VitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ”ti hi vutte idaÑ paÒÒÈyati “n|na1
vitakkavicÈrav|pasamo maggo imassa jhÈnassÈ”ti. YathÈ ca tatiye
ariyamagge appahÊnÈnampi sakkÈyadiÔÔhÈdÊnaÑ “paÒcannaÑ
orambhÈgiyÈnaÑ saÑyojanÈnaÑ pahÈnÈ”ti2 evaÑ pahÈnaÑ vuccamÈnaÑ3
vaÓÓabhaÓanaÑ hoti, tadadhigamÈya ussukkÈnaÑ ussÈhajanakaÑ, evameva
idha av|pasantÈnampi vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamo vuccamÈno4
vaÓÓabhaÓanaÑ hoti, tenÈyamattho vutto “pÊtiyÈ ca samatikkamÈ
vitakkavicÈrÈnaÒca v|pasamÈ”ti.
Upekkhako ca viharatÊti ettha upapattito ikkhatÊti upekkhÈ, samaÑ
passati, apakkhapatitÈ hutvÈ passatÊti attho. TÈya visadÈya vipulÈya
thÈmagatÈya samannÈgatattÈ tatiyajjhÈnasama~gÊ “upekkhako”ti vuccati.
UpekkhÈ pana dasavidhÈ hoti chaÄa~gupekkhÈ brahmavihÈrupekkhÈ
bojjha~gupekkhÈ vÊriyupekkhÈ sa~khÈrupekkhÈ vedanupekkhÈ
vipassanupekkhÈ tatramajjhattupekkhÈ jhÈnupekkhÈ pÈrisuddhupekkhÈti.
Tattha yÈ “idha bhikkhave bhikkhu cakkhunÈ r|paÑ disvÈ neva sumano
hoti na dummano, upekkhako ca viharati sato sampajÈno”ti5 evamÈgatÈ
khÊÓÈsavassa chasu dvÈresu iÔÔhÈniÔÔhachaÄÈrammaÓÈpÈthe
parisuddhapakatibhÈvÈvijahanÈkÈrabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ chaÄa~gupekkhÈ
nÈma.
YÈ pana “upekkhÈsahagatena cetasÈ ekaÑ disaÑ pharitvÈ viharatÊ”ti6
evamÈgatÈ sattesu majjhattÈkÈrabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ brahmavihÈrupekkhÈ
nÈma.
______________________________________________________________
1. Nanu (SÊ, SyÈ) 2. Ma 2. 98, 99 piÔÔhe.
3. EvaÑ pahÈne vuccamÈne (Ka) 4. V|pasame vuccamÈne (Ka)
5. AÑ 2. 247 piÔÔhe. 6. DÊ 1. 234; Ma 1. 47 piÔÔhesu.
YÈ pana “upekkhÈsambojjha~gaÑ bhÈveti vivekanissitan”ti1 evamÈgatÈ

sahajÈtÈnaÑ dhammÈnaÑ majjhattÈkÈrabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ
bojjha~gupekkhÈ nÈma.
YÈ pana “kÈlena kÈlaÑ upekkhÈnimittaÑ manasi karotÊ”ti2 evamÈgatÈ
anaccÈraddhanÈtisithilavÊriyasa~khÈtÈ upekkhÈ, ayaÑ vÊriyupekkhÈ nÈma.
YÈ pana “kati sa~khÈrupekkhÈ samathavasena3 uppajjanti, kati
sa~khÈrupekkhÈ vipassanÈvasena uppajjanti, aÔÔha sa~khÈrupekkhÈ
samathavasena uppajjanti, dasa sa~khÈrupekkhÈ vipassanÈvasena
uppajjantÊ”ti4 evamÈgatÈ nÊvaraÓÈdipaÔisa~khÈ santiÔÔhanÈgahaÓe
majjhattabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ sa~khÈrupekkhÈ nÈma.
YÈ pana “yasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittaÑ uppannaÑ hoti
upekkhÈsahagatan”ti5 evamÈgatÈ adukkhamasukhasa~khÈtÈ upekkhÈ, ayaÑ
vedanupekkhÈ nÈma.
YÈ pana “yadatthi yaÑ bh|taÑ, taÑ pajahati, upekkhaÑ paÔilabhatÊ”ti6
evamÈgatÈ vicinane majjhattabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ vipassanupekkhÈ nÈma.
YÈ pana chandÈdÊsu yevÈpanakesu ÈgatÈ sahajÈtÈnaÑ samavÈhitabh|tÈ
upekkhÈ, ayaÑ tatramajjhattupekkhÈ nÈma.
YÈ pana “upekkhako ca viharatÊ”ti7 evamÈgatÈ aggasukhepi tasmiÑ
apakkhapÈtajananÊ upekkhÈ, ayaÑ jhÈnupekkhÈ nÈma.
YÈ pana “upekkhÈsatipÈrisuddhiÑ catutthaÑ jhÈnan”ti7 evamÈgatÈ
sabbapaccanÊkaparisuddhÈ paccanÊkav|pasamanepi sabyÈpÈrabh|tÈ
upekkhÈ, ayaÑ pÈrisuddhupekkhÈ nÈma.
Tattha chaÄa~gupekkhÈ ca brahmavihÈrupekkhÈ ca bojjha~gupekkhÈ ca
tatramajjhattupekkhÈ ca jhÈnupekkhÈ ca pÈrisuddhupekkhÈ ca atthato ekÈ,
tatramajjhattupekkhÈva hoti. Tena tena avatthÈbhedena panassÈ ayaÑ
______________________________________________________________
1. Ma 2. 204 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 258 piÔÔhe. 3. SamÈdhivasena (sabbattha)
4. Khu 9. 62 piÔÔhe. 5. Abhi 1. 40 piÔÔhe. 6. Ma 3. 51; AÑ 2. 450 piÔÔhesu.
7. Abhi 1. 45; DÊ 1. 71 piÔÔhesu.
120 KhuddakanikÈya
bhedo. EkassÈpi sato sattassa kumÈrayuvatherasenÈpatirÈjÈdivasena bhedo

viya, tasmÈ tÈsu yattha chaÄa~gupekkhÈ, na tattha bojjha~gupekkhÈdayo.
Yattha vÈ pana bojjha~gupekkhÈ, na tattha chaÄa~gupekkhÈdayo hontÊti
veditabbÈ.
YathÈ cetÈsaÑ atthato ekÊbhÈvo, evaÑ
sa~khÈrupekkhÈvipassanupekkhÈnampi. PaÒÒÈ eva hi esÈ, kiccavasena
dvidhÈ bhinnÈ, yathÈ hi purisassa sÈyaÑ gehaÑ paviÔÔhaÑ sappaÑ
ajapadadaÓÉaÑ gahetvÈ pariyesamÈnassa taÑ thusakoÔÔhake1 nipannaÑ
disvÈ “sappo nu kho no”ti avalokentassa sovatthikattayaÑ2 disvÈ
nibbematikassa “sappo na sappo”ti vicinane majjhattatÈ uppajjati, evameva
yÈ Èraddhavipassakassa vipassanÈÒÈÓena lakkhaÓattaye diÔÔhe sa~khÈrÈnaÑ
aniccabhÈvÈdivicinane majjhattatÈ uppajjati, ayaÑ vipassanupekkhÈ. YathÈ
pana tassa purisassa ajapadadaÓÉakena gÈÄhaÑ sappaÑ gahetvÈ “kintÈhaÑ
imaÑ sappaÑ aviheÔhento attÈnaÒca iminÈ aÉaÑsÈpento muÒceyyan”ti
muÒcanÈkÈrameva pariyesato gahaÓe majjhattatÈ hoti, evameva yÈ
lakkhaÓattayassa diÔÔhattÈ Èditte viya tayo bhave passato sa~khÈraggahaÓe
majjhattatÈ, ayaÑ sa~khÈrupekkhÈ. Iti vipassanupekkhÈya siddhÈya
sa~khÈrupekkhÈpi siddhÈva hoti. IminÈ panesÈ vicinanaggahaÓesu
majjhattatÈsa~khÈtena kiccena dvidhÈ bhinnÈti. VÊriyupekkhÈ pana
vedanupekkhÈ ca aÒÒamaÒÒaÒca avasesÈhi ca atthato bhinnÈyevÈti. Œha
cettha–
“Majjhattabrahmabojjha~ga, chaÄa~gajhÈnasuddhiyo.
VipassanÈ ca sa~khÈra, vedanÈvÊriyaÑ iti.
VitthÈrato dasopekkhÈ, chamajjhattÈdito tato.
Duve paÒÒÈ tato dvÊhi, catassova bhavantimÈ”ti.
Iti imÈsu upekkhÈsu jhÈnupekkhÈ idha adhippetÈ. SÈ majjhattalakkhaÓÈ,
anÈbhogarasÈ, abyÈpÈrapaccupaÔÔhÈnÈ, pÊtivirÈgapadaÔÔhÈnÈti. EtthÈha–
“nanu cÈyaÑ atthato tatramajjhattupekkhÈva hoti, sÈ ca
paÔhamadutiyajjhÈnesupi atthi. TasmÈ tatrÈpi ‘upekkhako ca viharatÊ’ti
evamayaÑ vattabbÈ siyÈ, sÈ kasmÈ na vuttÈ”ti. Aparibyattakiccato.
______________________________________________________________
1. ThusakoÔÔhÈse (SyÈ) 2. SovattikattayaÑ (Ka)
AparibyattaÒhi tassÈ tattha kiccaÑ, vitakkÈdÊhi abhibh|tattÈ. Idha panÈyaÑ

vitakkavicÈrapÊtÊhi anabhibh|tattÈ ukkhittasirÈ viya hutvÈ paribyattakiccÈ
jÈtÈ, tasmÈ vuttÈti.
Sato ca sampajÈnoti ettha saratÊti sato. SampajÈnÈtÊti sampajÈno. Iti
puggalena sati ca sampajaÒÒaÒca vuttaÑ. Tattha saraÓalakkhaÓÈ sati,
asammussanarasÈ, ÈrakkhapaccupaÔÔhÈnÈ. AsammohalakkhaÓaÑ
sampajaÒÒaÑ, tÊraÓarasaÑ, pavicayapaccupaÔÔhÈnaÑ.
Tattha kiÒcÈpi idaÑ satisampajaÒÒaÑ purimajjhÈnesupi atthi.
MuÔÔhassatissa hi asampajÈnassa upacÈramattampi na sampajjati, pageva
appanÈ. OÄÈrikattÈ pana tesaÑ jhÈnÈnaÑ bh|miyaÑ viya purisassa cittassa
gati sukhÈ hoti, abyattaÑ tattha satisampajaÒÒakiccaÑ.
OÄÈrika~gappahÈnena pana sukhumattÈ imassa jhÈnassa purisassa
khuradhÈrÈyaÑ viya satisampajaÒÒakiccapariggahitÈ eva cittassa gati
icchitabbÈti idheva vuttaÑ. KiÒca bhiyyo–yathÈ dhenupago vaccho
dhenuto apanÊto arakkhiyamÈno punadeva dhenuÑ upagacchati, evamidaÑ
tatiyajjhÈnasukhaÑ pÊtito apanÊtampi satisampajaÒÒÈrakkhena1
arakkhiyamÈnaÑ punadeva pÊtiÑ upagaccheyya, pÊtisampayuttameva siyÈ,
sukhe vÈpi sattÈ sÈrajjanti. IdaÒca atimadhurasukhaÑ, tato paraÑ
sukhÈbhÈvÈ. SatisampajaÒÒÈnubhÈvena panettha sukhe asÈrajjanÈ hoti, no
aÒÒathÈti imampi atthavisesaÑ dassetuÑ idamidheva vuttanti veditabbaÑ.
IdÈni sukhaÒca kÈyena paÔisaÑvedetÊti ettha kiÒcÈpi
tatiyajjhÈnasama~gino sukhapaÔisaÑvedanÈbhogo natthi, evaÑ santepi
yasmÈ tassa nÈmakÈyena sampayuttaÑ sukhaÑ. YaÑ vÈ taÑ
nÈmakÈyasampayuttaÑ sukhaÑ, taÑsamuÔÔhÈnenassa yasmÈ atipaÓÊtena
r|pena r|pakÈyo phuÔo, yassa phuÔattÈ jhÈnÈ vuÔÔhitopi sukhaÑ
paÔisaÑvedeyya, tasmÈ etamatthaÑ dassento “sukhaÒca kÈyena
paÔisaÑvedetÊ”ti Èha.
IdÈni yaÑ taÑ ariyÈ Ècikkhanti upekkhako satimÈ sukhavihÈrÊti ettha
yaÑjhÈnahetu yaÑjhÈnakÈraÓÈ taÑ tatiyajjhÈnasama~gÊpuggalaÑ
BuddhÈdayo ariyÈ Ècikkhanti desenti paÒÒapenti paÔÔhapenti vivaranti
vibhajanti uttÈnÊkaronti pakÈsenti, pasaÑsantÊti adhippÈyo. Kinti?
______________________________________________________________
1. ApanÊtaÑ, taÑ satisampajaÒÒÈrakkhena (Ka)
122 KhuddakanikÈya
Upekkhako satimÈ sukhavihÈrÊti. TaÑ tatiyajjhÈnaÑ upasampajja viharatÊti

evamettha yojanÈ veditabbÈ.
KasmÈ pana taÑ te evaÑ pasaÑsantÊti? PasaÑsÈrahato. AyaÒhi yasmÈ
atimadhurasukhe sukhapÈramippattepi tatiyajjhÈne upekkhako, na tattha
sukhÈbhisa~gena ÈkaÉÉhÊyati. YathÈ ca pÊti na uppajjati, evaÑ
upaÔÔhitasatitÈya satimÈ. YasmÈ ca ariyakantaÑ ariyajanasevitameva ca
asaÑkiliÔÔhaÑ sukhaÑ nÈmakÈyena paÔisaÑvedeti, tasmÈ pasaÑsÈraho. Iti
pasaÑsÈrahato naÑ ariyÈ te evaÑ pasaÑsÈhetubh|te guÓe pakÈsento
“upekkhako satimÈ sukhavihÈrÊ”ti evaÑ pasaÑsantÊti veditabbaÑ. Tatiyanti
gaÓanÈnupubbatÈ tatiyaÑ, idaÑ tatiyaÑ uppannantipi tatiyaÑ.
Sukhassa ca pahÈnÈ dukkhassa ca pahÈnÈti kÈyikasukhassa ca
kÈyikadukkhassa ca pahÈnÈ. PubbevÈti taÒca kho pubbeva, na
catutthajjhÈnakkhaÓe. SomanassadomanassÈnaÑ attha~gamÈti
cetasikasukhassa ca cetasikadukkhassa cÈti imesampi dvinnaÑ pubbeva
attha~gamÈ, pahÈnÈ icceva vuttaÑ hoti.
KadÈ pana nesaÑ pahÈnaÑ hoti? CatunnaÑ jhÈnÈnaÑ upacÈrakkhaÓe.
SomanassaÒhi catutthajjhÈnassa upacÈrakkhaÓeyeva pahÊyati,
dukkhadomanassasukhÈni paÔhamadutiyatatiyajjhÈnÈnaÑ upacÈrakkhaÓesu.
EvametesaÑ pahÈnakkamena avuttÈnaÑ, Indriyavibha~ge pana indriyÈnaÑ
uddesakkameneva idhÈpi vuttÈnaÑ sukhadukkhasomanassadomanassÈnaÑ
pahÈnaÑ veditabbaÑ.
Yadi panetÈni tassa tassa jhÈnassa upacÈrakkhaÓeyeva pahÊyanti, atha
kasmÈ “kattha cuppannaÑ dukkhindriyaÑ aparisesaÑ nirujjhati, idha
bhikkhave bhikkhu vivicceva kÈmehi -pa- paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja
viharati, ettha cuppannaÑ dukkhindriyaÑ aparisesaÑ nirujjhati. Kattha
cuppannaÑ domanassindriyaÑ. SukhindriyaÑ. SomanassindriyaÑ
aparisesaÑ nirujjhati, idha bhikkhave bhikkhu sukhassa ca pahÈnÈ -pa-
catutthaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharati. Ettha cuppannaÑ
somanassindriyaÑ aparisesaÑ nirujjhatÊ”ti1 evaÑ jhÈnesveva nirodho
vuttoti. AtisayanirodhattÈ. Atisayanirodho hi nesaÑ paÔhamajjhÈnÈdÊsu, na
nirodhoyeva. Nirodhoyeva pana upacÈrakkhaÓe, nÈtisayanirodho.
______________________________________________________________
TathÈ hi nÈnÈvajjane paÔhamajjhÈn|pacÈre niruddhassÈpi

dukkhindriyassa ÉaÑsamakasÈdisamphassena vÈ visamÈsanupatÈpena vÈ
siyÈ uppatti, na tveva anto-appanÈyaÑ. UpacÈre vÈ niruddhampetaÑ na
suÔÔhu niruddhaÑ hoti, paÔipakkhena avihatattÈ. Anto-appanÈyaÑ pana
pÊtipharaÓena sabbo kÈyo sukhokkanto hoti, sukhokkantakÈyassa ca suÔÔhu
niruddhaÑ hoti dukkhindriyaÑ, paÔipakkhena vihatattÈ. NÈnÈvajjaneyeva ca
dutiyajjhÈn|pacÈre pahÊnassÈpi1 domanassindriyassa yasmÈ etaÑ
vitakkavicÈrapaccayepi kÈyakilamathe cittupaghÈte ca sati uppajjati,
vitakkavicÈrÈbhÈve neva uppajjati. Yattha pana uppajjati, tattha
vitakkavicÈrabhÈve. AppahÊnÈyeva ca dutiyajjhÈn|pacÈre vitakkavicÈrÈti
tatthassa siyÈ uppatti, na tveva dutiyajjhÈne, pahÊnappaccayattÈ. TathÈ
tatiyajjhÈn|pacÈre pahÊnassÈpi sukhindriyassa
pÊtisamuÔÔhÈnapaÓÊtar|paphuÔakÈyassa siyÈ uppatti, na tveva tatiyajjhÈne.
TatiyajjhÈne hi sukhassa paccayabh|tÈ pÊti sabbaso niruddhÈti. TathÈ
catutthajjhÈn|pacÈre pahÊnassÈpi somanassindriyassa ÈsannattÈ,
appanÈpattÈya upekkhÈya abhÈvena sammÈ anatikkantattÈ ca siyÈ uppatti, na
tveva catutthajjhÈne. TasmÈ eva ca “etthuppannaÑ dukkhindriyaÑ
aparisesaÑ nirujjhatÊ”ti tattha tattha aparisesaggahaÓaÑ katanti.
EtthÈha–“athevaÑ tassa tassa jhÈnassupacÈre pahÊnÈpi etÈ vedanÈ idha
kasmÈ samÈhaÔÈ”ti? SukhaggahaÓatthaÑ. YÈ hi ayaÑ adukkhamasukhanti
ettha adukkhamasukhÈ vedanÈ vuttÈ, sÈ sukhumÈ dubbiÒÒeyyÈ, na sakkÈ
sukhena gahetuÑ, tasmÈ yathÈ nÈma duÔÔhassa yathÈ vÈ tathÈ vÈ
upasa~kamitvÈ gahetuÑ, asakkuÓeyyassa goÓassa sukhagahaÓatthaÑ gopo
ekasmiÑ vaje sabbÈ2 gÈvo samÈharati, athekekaÑ nÊharanto paÔipÈÔiyÈ
ÈgataÑ “ayaÑ so gaÓhatha nan”ti tampi gÈhÈpeti, evameva BhagavÈ
sukhaggahaÓatthaÑ sabbÈ etÈ samÈharÊti. EvaÒhi samÈhaÔÈ etÈ dassetvÈ
“yaÑ neva sukhaÑ, na dukkhaÑ, na somanassaÑ, na domanassaÑ, ayaÑ
adukkhamasukhÈ vedanÈ”ti sakkÈ hoti esÈ gÈhayituÑ.
Api ca adukkhamasukhÈya cetovimuttiyÈ paccayadassanatthaÒcÈpi etÈ
vuttÈti veditabbÈ. DukkhappahÈnÈdayo3 hi tassÈ paccayÈ. YathÈha–
______________________________________________________________
1. PahÊnassa (Ka) 2. Sabbe (Ka)
3. SukhappahÈnÈdayo (VÊ-®Ôha 1. 124 piÔÔhe.) sukhadukkhappahÈnÈdayo (Abhi-®Ôha 1.
222 piÔÔhe.)
124 KhuddakanikÈya
“cattÈro kho Èvuso paccayÈ adukkhamasukhÈya cetovimuttiyÈ samÈpattiyÈ.

IdhÈvuso bhikkhu sukhassa ca pahÈnÈ -pa- catutthaÑ jhÈnaÑ upasampajja
viharati. Ime kho Èvuso cattÈro paccayÈ adukkhamasukhÈya cotovimuttiyÈ
samÈpattiyÈ”ti1. YathÈ vÈ aÒÒattha pahÊnÈpi sakkÈyadiÔÔhi-Èdayo
tatiyamaggassa vaÓÓabhaÓanatthaÑ “tattha pahÊnÈ”ti vuttÈ, evaÑ
vaÓÓabhaÓanatthampetassa jhÈnassetÈ idha vuttÈtipi veditabbÈ.
PaccayaghÈtena vÈ ettha rÈgadosÈnaÑ atid|rabhÈvaÑ dassetumpetÈ vuttÈti
veditabbÈ. EtÈsu hi sukhaÑ somanassassa paccayo, somanassaÑ rÈgassa,
dukkhaÑ domanassassa, domanassaÑ dosassa. SukhÈdighÈtena ca te
sappaccayÈ rÈgadosÈ hatÈti atid|re hontÊti.
Adukkhamasukhanti dukkhÈbhÈvena adukkhaÑ, sukhÈbhÈvena
asukhaÑ. Etenettha sukhadukkhapaÔipakkhabh|taÑ tatiyavedanaÑ dÊpeti, na
dukkhasukhÈbhÈvamattaÑ. TatiyavedanÈ nÈma adukkhamasukhÈ,
upekkhÈtipi vuccati. SÈ iÔÔhÈniÔÔhaviparÊtÈnubhavanalakkhaÓÈ, majjhattarasÈ,
avibh|tapaccupaÔÔhÈnÈ, sukhanirodhapadaÔÔhÈnÈti veditabbÈ.
UpekkhÈsatipÈrisuddhinti upekkhÈya janitasatipÈrisuddhiÑ. ImasmiÒhi
jhÈne suparisuddhÈ sati, yÈ ca tassÈ satiyÈ pÈrisuddhi, sÈ upekkhÈya katÈ, na
aÒÒena. TasmÈ etaÑ “upekkhÈsatipÈrisuddhin”ti vuccati. YÈya ca
upekkhÈya ettha sati pÈrisuddhi hoti, sÈ atthato tatramajjhattatÈti veditabbÈ.
Na kevalaÒcettha tÈya satiyeva parisuddhÈ, api ca kho sabbepi
sampayuttadhammÈ, satisÊsena pana desanÈ vuttÈ.
Tattha kiÒcÈpi ayaÑ upekkhÈ heÔÔhÈpi tÊsu jhÈnesu vijjati, yathÈ pana
divÈ s|riyappabhÈbhibhavÈ sommabhÈvena ca attano upakÈrakattena vÈ
sabhÈgÈya rattiyÈ alÈbhÈ divÈ vijjamÈnÈpi candalekhÈ aparisuddhÈ hoti
apariyodÈtÈ, evamayampi tatramajjhattupekkhÈcandalekhÈ
vitakkÈdipaccanÊkadhammatejÈbhibhavÈ sabhÈgÈya ca upekkhÈvedanÈrattiyÈ
apaÔilÈbhÈ vijjamÈnÈpi paÔhamajjhÈnÈdibhedesu aparisuddhÈ hoti. TassÈ ca
aparisuddhÈya divÈ aparisuddhacandalekhÈya pabhÈ viya sahajÈtÈpi
______________________________________________________________
sati-Èdayo aparisuddhÈva honti. TasmÈ tesu ekampi

“upekkhÈsatipÈrisuddhin”ti na vuttaÑ. Idha pana
vitakkÈdipaccanÊkadhammatejÈbhibhavÈbhÈvÈ sabhÈgÈya ca
upekkhÈvedanÈrattiyÈ paÔilÈbhÈ ayaÑ tatramajjhattupekkhÈcandalekhÈ
ativiya parisuddhÈ, tassÈ parisuddhattÈ parisuddhacandalekhÈya pabhÈ viya
sahajÈtÈpi sati-Èdayo parisuddhÈ honti pariyodÈtÈ. TasmÈ idameva
“upekkhÈsatipÈrisuddhin”ti vuttanti veditabbaÑ. Catutthanti
gaÓanÈnupubbatÈ1 catutthaÑ. IdaÑ catutthaÑ uppannantipi catutthaÑ.
PaÒÒavÈ hotÊti paÒÒÈ assa atthÊti paÒÒavÈ. UdayatthagÈminiyÈti
udayagÈminiyÈ ceva atthagÈminiyÈ ca. SamannÈgatoti paripuÓÓo. AriyÈyÈti
niddosÈya. NibbedhikÈyÈti nibbedhapakkhikÈya. DukkhakkhayagÈminiyÈti
nibbÈnagÈminiyÈ. So idaÑ dukkhanti evamÈdÊsu “ettakaÑ dukkhaÑ na ito
bhiyyo”ti sabbampi dukkhasaccaÑ sarasalakkhaÓapaÔivedhena yathÈbh|taÑ
pajÈnÈti paÔivijjhati. Tassa ca dukkhassa nibbattikaÑ taÓhaÑ “ayaÑ
dukkhasamudayo”ti. Tadubhayampi yaÑ ÔhÈnaÑ patvÈ nirujjhati, taÑ tesaÑ
appavattiÑ nibbÈnaÑ “ayaÑ dukkhanirodhoti. Tassa ca sampÈpakaÑ
ariyamaggaÑ “ayaÑ dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈ”ti
sarasalakkhaÓapaÔivedhena yathÈbh|taÑ pajÈnÈti paÔivijjhatÊti evamattho
veditabbo.
EvaÑ sar|pato saccÈni dassetvÈ idÈni kilesavasena pariyÈyato dassento
“ime ÈsavÈ”ti-ÈdimÈha. Te vuttanayeneva veditabbÈ. EvaÑ tisso sikkhÈyo
dassetvÈ idÈni tÈsaÑ pÈrip|rikkamaÑ dassetuÑ “imÈ tisso sikkhÈyo
Èvajjanto sikkheyyÈ”ti-ÈdimÈha. Tassattho–paccekaÑ parip|retuÑ
Èvajjantopi sikkheyya, ÈvajjitvÈpi “ayaÑ nÈma sikkhÈ”ti jÈnantopi
sikkheyya, jÈnitvÈ punappunaÑ passantopi sikkheyya, passitvÈ yathÈdiÔÔhaÑ
paccavekkhantopi sikkheyya, paccavekkhitvÈ tattheva cittaÑ acalaÑ katvÈ
patiÔÔhapentopi sikkheyya,
taÑtaÑsikkhÈsampayuttasaddhÈvÊriyasatisamÈdhipaÒÒÈhi sakasakakiccaÑ
karontopi sikkheyya, abhiÒÒeyyÈbhijÈnanakÈlepi taÑ taÑ kiccaÑ karontopi
tisso sikkhÈyo sikkheyya, adhisÊlaÑ Ècareyya, adhicittaÑ sammÈ careyya,
adhipaÒÒaÑ samÈdÈya vatteyya.
______________________________________________________________
1. GaÓanÈnupubbato (SÊ)
126 KhuddakanikÈya
IdhÈti m|lapadaÑ. ImissÈ diÔÔhiyÈti-ÈdÊhi dasahi padehi

sikkhattayasa~khÈtaÑ SabbaÒÒubuddhasÈsanameva kathitaÑ. TaÒhi
Buddhena BhagavatÈ diÔÔhattÈ diÔÔhÊti vuccati. Tasseva khamanavasena
khanti, ruccanavasena ruci, gahaÓavasena ÈdÈyo, sabhÈvaÔÔhena dhammo,
sikkhitabbaÔÔhena vinayo, tadubhayenapi dhammavinayo, pavuttavasena
pÈvacanaÑ, seÔÔhacariyaÔÔhena brahmacariyaÑ, anusiÔÔhidÈnavasena
SatthusÈsananti vuccati. TasmÈ “imissÈ diÔÔhiyÈ”ti-ÈdÊsu imissÈ
BuddhadiÔÔhiyÈ imissÈ BuddhakhantiyÈ imissÈ BuddharuciyÈ imasmiÑ
Buddha-ÈdÈye imasmiÑ Buddhadhamme imasmiÑ Buddhavinaye.
Ye kho tvaÑ Gotami dhamme jÈneyyÈsi “ime dhammÈ sarÈgÈya
saÑvattanti, no virÈgÈya, saÒÒogÈya saÑvattanti, no visaÒÒogÈya,
ÈcayÈya saÑvattanti, no apacayÈya, mahicchatÈya saÑvattanti, no
appicchatÈya, asantuÔÔhiyÈ saÑvattanti, no santuÔÔhiyÈ, sa~gaÓikÈya
saÑvattanti, no pavivekÈya, kosajjÈya saÑvattanti, no vÊriyÈrambhÈya,
dubbharatÈya saÑvattanti, no subharatÈyÈ”ti. EkaÑsena Gotami
dhÈreyyÈsi “neso dhammo, neso vinayo, netaÑ SatthusÈsanan”ti.
Ye ca kho tvaÑ Gotami dhamme jÈneyyÈsi “ime dhammÈ vi-
arÈgÈya saÑvattanti, no sarÈgÈya -pa- subharatÈya saÑvattanti, no
dubbharatÈyÈ”ti. EkaÑsena Gotami dhÈreyyÈsi “eso dhammo, eso
vinayo, etaÑ SatthusÈsanan”ti1–
evaÑ vutte imasmiÑ Buddhadhammavinaye imasmiÑ BuddhapÈvacane
imasmiÑ Buddhabrahmacariye imasmiÑ BuddhasÈsaneti evamattho
veditabbo.
Api cetaÑ sikkhattayasa~khÈtaÑ sakalaÑ sÈsanaÑ BhagavatÈ diÔÔhattÈ
sammÈdiÔÔhipaccayattÈ sammÈdiÔÔhipubba~gamattÈ ca diÔÔhi. Bhagavato
khamanavasena khanti. Ruccanavasena ruci. GahaÓavasena ÈdÈyo. Attano
kÈrakaÑ apÈyesu apatamÈnaÑ katvÈ dhÈretÊti dhammo. Sova
saÑkilesapakkhaÑ2 vinetÊti vinayo. Dhammo ca so vinayo cÈti
dhammavinayo. Kusaladhammehi vÈ akusaladhammÈnaÑ esa vinayoti
dhammavinayo. Teneva vuttaÑ–
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 107; Vi 4. 449 piÔÔhÈdÊsu. 2. Tasseva saÑkilesapakkhaÑ (Ka)
“Ye ca kho tvaÑ Gotami dhamme jÈneyyÈsi “ime dhammÈ

virÈgÈya saÑvattanti, no sarÈgÈya -pa-. EkaÑsena Gotami dhÈreyyÈsi
“eso dhammo, eso vinayo, etaÑ satthusÈsanan”ti1.
Dhammena vÈ vinayo, na daÓÉÈdÊhÊti dhammavinayo. Vuttampi
cetaÑ–
“DaÓÉeneke damayanti, a~kusehi kasÈhi ca.
AdaÓÉena asatthena, nÈgo danto mahesinÈ”ti2.
TathÈ–
“Dhammena nÊyamÈnÈnaÑ, kÈ us|yÈ vijÈnatan”ti3.
DhammÈya vÈ vinayo dhammavinayo. AnavajjadhammatthaÒhesa
vinayo, na bhavabhogÈmisatthaÑ4. TenÈha BhagavÈ “nayidaÑ bhikkhave
brahmacariyaÑ vussati janakuhanatthan”ti5 vitthÈro. PuÓÓattheropi Èha
“anupÈdÈparinibbÈnatthaÑ kho Èvuso Bhagavati brahmacariyaÑ vussatÊ”ti6.
VisiÔÔhaÑ vÈ nayatÊti vinayo. Dhammato vinayo dhammavinayo.
SaÑsÈradhammato hi sokÈdidhammato vÈ esa visiÔÔhaÑ nibbÈnaÑ nayati.
Dhammassa vÈ vinayo, na titthakarÈnanti dhammavinayo. Dhammabh|to hi
BhagavÈ, tasseva vinayo.
YasmÈ vÈ dhammÈ eva abhiÒÒeyyÈ pariÒÒeyyÈ pahÈtabbÈ bhÈvetabbÈ
sacchikÈtabbÈ ca, tasmÈ esa dhammesu vinayo, na sattesu na jÊvesu cÈti
dhammavinayo. SÈtthasabyaÒjanatÈdÊhi aÒÒesaÑ vacanato padhÈnaÑ
vacananti pavacanaÑ, pavacanameva pÈvacanaÑ. SabbacariyÈhi
visiÔÔhacariyabhÈvena brahmacariyaÑ. DevamanussÈnaÑ Satthubh|tassa
Bhagavato sÈsananti SatthusÈsanaÑ. Satthubh|taÑ vÈ sÈsanantipi
SatthusÈsanaÑ. “So vo mamaccayena SatthÈti7 hi dhammavinayova SatthÈ”ti
vuttoti evametesaÑ padÈnaÑ attho veditabbo.
YasmÈ pana imasmiÑyeva sÈsane sabbappakÈrajjhÈnanibbattako
bhikkhu dissati, na aÒÒatra, tasmÈ tattha tattha “imissÈ”ti ca “imasmin”ti ca
ayaÑ niyamo katoti veditabbo.
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 107; Vi 4. 449 piÔÔhÈdÊsu.
2. Vi 4. 357; Ma 2. 308 piÔÔhesu. 3. Vi 3. 55 piÔÔhe.
4. Na hi vaÒcanatthaÑ (SÊ) na bhavabhogÈdi-atthaÑ (SyÈ) 5. AÑ 1. 334 piÔÔhe.
6. Ma 1. 204 piÔÔhe. 7. DÊ 2. 127 piÔÔhe.
128 KhuddakanikÈya
JÊvanti tena taÑsampayuttakÈ dhammÈti jÊvitaÑ. AnupÈlanalakkhaÓe

indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ. JÊvitameva indriyaÑ jÊvitindriyaÑ. TaÑ
pavattasantatÈdhipateyyaÑ hoti. LakkhaÓÈdÊhi pana attanÈ avinibhuttÈnaÑ
dhammÈnaÑ anupÈlanalakkhaÓaÑ jÊvitindriyaÑ, tesaÑ pavattanarasaÑ,
tesaÑyeva ÔhapanapaccupaÔÔhÈnaÑ, yÈpayitabbadhammapadaÔÔhÈnaÑ.
Santepi ca anupÈlanalakkhaÓÈdimhi vidhÈne atthikkhaÓeyeva taÑ te
dhamme anupÈleti, udakaÑ viya uppalÈdÊni. YathÈsakaÑ paccayehi
uppannepi ca dhamme pÈleti, dhÈti viya1 kumÈraÑ,
sayaÑpavattitadhammasambandheneva ca pavattati, niyÈmako viya nÈvaÑ.
Na bha~gato uddhaÑ pavattayati, attano ca pavattayitabbÈnaÒca abhÈvÈ. Na
bha~gakkhaÓe Ôhapeti, sayaÑ bhijjamÈnattÈ, khÊyamÈno viya vaÔÔisineho
padÊpasikhaÑ, na ca anupÈlanapavattanaÔÔhapanÈnubhÈvavirahitaÑ,
yathÈvuttakkhaÓe tassa tassa sÈdhanatoti daÔÔhabbaÑ. ®hitiparittatÈya vÈti
ÔhitikkhaÓassa mandatÈya thokatÈya. Appakanti mandaÑ lÈmakaÑ,
sarasaparittatÈya vÈti attano paccayabh|tÈnaÑ kiccÈnaÑ sampattÊnaÑ vÈ
appatÈya dubbalatÈya.
TesaÑ dvinnaÑ kÈraÓaÑ vibhÈgato dassetuÑ “kathaÑ
ÔhitiparittatÈyÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha ‘atÊte cittakkhaÓe jÊvitthÈti evamÈdi
paÒcavokÈrabhave pavattiyaÑ cittassa nirujjhanakÈle sabbasmiÑ
r|pÈr|padhamme anirujjhantepi r|pato ar|passa paÔÔhÈnabhÈvena
ar|pajÊvitaÑ sandhÈya, cuticittena vÈ saddhiÑ sabbesaÑ r|pÈr|pÈnaÑ
nirujjhanabhÈvena paÒcavokÈrabhave cuticittaÑ sandhÈya, catuvokÈrabhave
r|passa abhÈvena catuvokÈrabhavaÑ sandhÈya kathitan’ti veditabbaÑ. AtÊte
cittakkhaÓeti atÊtacittassa bha~gakkhaÓasama~gÊkÈle taÑsama~gÊpuggalo
“jÊvittha” iti vatthuÑ labbhati. Na jÊvatÊti “jÊvatÊ”tipi vattuÑ na labbhati. Na
jÊvissatÊti “jÊvissatÊ”tipi vattuÑ na labbhati. AnÈgate cittakkhaÓe jÊvissatÊti
anÈgatacittassa anuppajjanakkhaÓasama~gÊkÈle “jÊvissatÊ”ti vattuÑ labbhati.
Na jÊvatÊti “jÊvatÊ”ti vattuÑ na labbhati. Na jÊvitthÈti “jÊvittha” itipi vattuÑ
na labbhati. Paccuppanne cittakkhaÓeti
paccuppannacittakkhaÓasama~gÊkÈle. JÊvatÊti “idÈni jÊvatÊ”ti vattuÑ labbhati.
Na jÊvitthÈti “jÊvittha iti vattuÑ na labbhati. Na jÊvissatÊti “jÊvissatÊ”tipi
vattuÑ na labbhati.
______________________________________________________________
1. DhÈtÊ viya (Ka)
JÊvitaÑ attabhÈvo ca sukhadukkhÈ cÈti ayaÑ gÈthÈ paÒcavokÈrabhavaÑ

amuÒcitvÈ labbhamÈnÈya dukkhÈya vedanÈya gahitattÈ
paÒcavokÈrabhavameva sandhÈya vuttÈti veditabbÈ. KathaÑ? JÊvitanti
jÊvitasÊsena sa~khÈrakkhandho. AttabhÈvoti r|pakkhandho. “UpekkhÈ pana
santattÈ, sukhamicceva bhÈsitÈ”ti1 vuttattÈ upekkhÈ vedanÈ antokaritvÈ
sukhadukkhÈ cÈti vedanÈkkhandho, cittaÑ iti viÒÒÈÓakkhandho vutto.
ImesaÑ catunnaÑ khandhÈnaÑ kathitattÈyeva khandhalakkhaÓena
ekalakkhaÓabhÈvena lakkhaÓÈkÈravasena saÒÒÈkkhandhopi kathitoti
veditabbo. EvaÑ vuttesu paÒcasu khandhesu ar|padhammaÑ muÒcitvÈ
kammasamuÔÔhÈnÈdir|passa appavattanabhÈvena ekacittasamÈyuttÈti
ar|papadhÈnabhÈvo kathito hoti. KathaÑ? AsaÒÒasatte r|pampi
idhupacitakammabalaÑ amuÒcitvÈva pavattati, nirodhasamÈpannÈnaÑ
r|pampi paÔhamasamÈpannasamÈpattibalaÑ amuÒcitvÈva pavattati. EvaÑ
attano appavattiÔÔhÈnepi r|papavattiÑ attano santakameva katvÈ
pavattanasabhÈvassa ar|padhammassa attano pavattiÔÔhÈne r|papavattiyÈ
padhÈnakÈraÓabhÈvena ekacittasamÈyuttÈti cittapadhÈnabhÈvo kathitoti
veditabbo.
EvaÑ paÒcavokÈrabhave pavattiyaÑ r|papavattiyÈ
padhÈnabh|tacittanirodhena r|pe dharamÈneyeva pavattÈnaÑ2 nirodho
nÈma hotÊti ar|padhammavasena eva “lahuso vattate khaÓo”ti vuttaÑ. Atha
vÈ paÒcavokÈrabhave cuticittaÑ sandhÈya kathitÈti veditabbÈ. EvaÑ
kathiyamÈne sukhadukkhÈ cÈti kÈyikacetasikasukhavedanÈ ca
kÈyikacetasikadukkhavedanÈ ca cuticittakkhaÓe ahontÊpi ekasantativasena
cuticittena saddhiÑ nirujjhatÊti kathitÈ. CatuvokÈrabhavaÑ vÈ sandhÈya
kathitÈtipi veditabbÈ. KathaÑ? AÒÒasmiÑ ÔhÈne attabhÈvoti
saÒÒÈkkhandhassa vuttabhÈvena attabhÈvoti saÒÒÈkkhandhova gahito.
Brahmaloke kÈyikasukhadukkhadomanassaÑ ahontampi sukhadukkhÈ cÈti
vedanÈsÈmaÒÒato labbhamÈno vedanÈkkhandho gahitoti veditabbaÑ. SesaÑ
vuttasadisameva. Imesu ca tÊsu vikappesu kevalÈti dhuvasukhasubha-attÈ
natthi, kevalaÑ tehi avomissÈ. Lahuso vattati khaÓoti vuttanayena
ekacittakkhaÓikatÈya lahuko atiparitto jÊvitÈdÊnaÑ khaÓo vattati.
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 2. 171 piÔÔhe. 2. SattÈnaÑ (SyÈ)
130 KhuddakanikÈya
Ekato dvinnaÑ cittÈnaÑ appavattiÑ dassento “cullÈsÊtisahassÈnÊ”ti

gÈthamÈha. CullÈsÊtisahassÈni, kappÈ tiÔÔhanti ye mar|ti ye devagaÓÈ
caturÈsÊti kappasahassÈni ÈyuÑ gahetvÈ NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatane tiÔÔhanti.
“Ye narÈ”tipi PÈÄi. Na tveva tepi jÊvanti, dvÊhi cittasamohitÈti1 tepi devÈ
dvÊhi cittehi samohitÈ ekato hutvÈ yuganaddhena cittena na tu eva jÊvanti,
ekenekena cittena jÊvantÊti attho.
IdÈni maraÓakÈlaÑ dassento “ye niruddhÈ”ti gÈthamÈha. Tattha ye
niruddhÈti ye khandhÈ niruddhÈ attha~gatÈ. MarantassÈti matassa.
TiÔÔhamÈnassa vÈti dharamÈnassa vÈ. Sabbepi sadisÈ khandhÈti cutito
uddhaÑ niruddhakkhandhÈ vÈ pavatte niruddhakkhandhÈ vÈ puna ghaÔetuÑ
asakkuÓeyyaÔÔhena sabbepi khandhÈ sadisÈ. GatÈ appaÔisandhikÈti
niruddhakkhandhÈnaÑ puna ÈgantvÈ paÔisandhÈnÈbhÈvena gatÈ
appaÔisandhikÈti vuccanti.
IdÈni tÊsu kÈlesu niruddhakkhandhÈnaÑ nÈnattaÑ natthÊti dassetuÑ
“anantarÈ”ti gÈthamÈha. Tattha anantarÈ ca ye bhaggÈ, ye ca bhaggÈ
anÈgatÈti ye khandhÈ anantarÈtÊtÈ hutvÈ bhinnÈ niruddhÈ, ye ca anÈgatÈ
khandhÈ bhijjissanti. Tadantareti tesaÑ antare niruddhÈnaÑ
paccuppannakhandhÈnaÑ. VesamaÑ natthi lakkhaÓeti visamassa bhÈvo
vesamaÑ, taÑ vesamaÑ natthi, tehi nÈnattaÑ natthÊti attho. LakkhÊyatÊti
lakkhaÓaÑ, tasmiÑ lakkhaÓe.
IdÈni anÈgatakkhandhÈnaÑ vattamÈnakkhandhehi asammissabhÈvaÑ
kathento “anibbattena na jÈto”ti gÈthamÈha. Anibbattena na jÈtoti ajÈtena
apÈtubh|tena anÈgatakkhandhena na jÈto na nibbatto. Etena
anÈgatakkhandhassa vattamÈnakkhandhena asammissabhÈvaÑ kathesi.
Paccuppannena jÊvatÊti khaÓapaccuppannena vattamÈnakkhandhena jÊvati.
Etena ekakkhaÓe dvÊhi cittehi na jÊvatÊti kathitaÑ. CittabhaggÈ matoti dvÊhi
cittehi ekakkhaÓe ajÊvanabhÈvena cittabha~gena mato. “Uparito
cittabha~gÈ”tipi PÈÄi, taÑ ujukameva. PaÒÒatti paramatthiyÈti “r|paÑ jÊrati
maccÈnaÑ, nÈmagottaÑ na jÊratÊ”ti2 vacanakkamena paÓÓattimattaÑ na
jÊraÓasabhÈvena paramÈ Ôhiti etissÈti paramatthiyÈ3, sabhÈvaÔÔhitikÈti attho.
______________________________________________________________
1. DvÊhi cittehi saÑyutÈ (PÈÄi), dvÊhi cittehi samohitÈ (SÊ) 2. SaÑ 1. 40 piÔÔhe.
3. ParamaÔÔhiti (SÊ)
“Datto mato, Mitto mato”ti paÓÓattimattameva hi tiÔÔhati. Atha vÈ

paramatthiyÈti paramatthikÈ. Paramo attho etissÈti paramatthikÈ. AjaÔÈkÈsoti
paÒÒattiyÈ natthidhammaÑ paÔicca kathanaÑ viya matoti paÒÒatti
natthidhammaÑ paÔicca na kathiyati, jÊvitindriyabha~gasa~khÈtaÑ
dhammaÑ paÔicca kathiyati.
AnidhÈnagatÈ bhaggÈti ye khandhÈ bhinnÈ, te nidhÈnaÑ nihitaÑ
nicayaÑ na gacchantÊti anidhÈnagatÈ. PuÒjo natthi anÈgateti anÈgatepi
nesaÑ puÒjabhÈvo rÈsibhÈvo natthi. NibbattÈyeva tiÔÔhantÊti
paccuppannavasena uppannÈ ÔhitikkhaÓe vayadhammÈva hutvÈ tiÔÔhanti.
Kimiva? Œragge sÈsap|pamÈti s|cimukhe sÈsapo viya.
IdÈni khandhÈnaÑ dassanabhÈvaÑ dassento “nibbattÈnan”ti gÈthamÈha.
Tattha nibbattÈnaÑ dhammÈnanti paccuppannÈnaÑ khandhÈnaÑ. Bha~go
nesaÑ purakkhatoti etesaÑ bhedo purato katvÈ Ôhapito. PalokadhammÈti
nassanasabhÈvÈ. PurÈÓehi amissitÈti pure uppannehi khandhehi na missitÈ
na saÑsaggÈ.
IdÈni khandhÈnaÑ adassanabhÈvaÑ dassento “adassanato ÈyantÊ”ti
gÈthamÈha. Tattha adassanato ÈyantÊti adissamÈnÈyeva Ègacchanti
uppajjanti. Bha~gÈ gacchantidassananti bhedÈ bha~gato uddhaÑ
adassanabhÈvaÑ gacchanti. VijjuppÈdova ÈkÈseti vivaÔÈkÈse
vijjulatÈniccharaÓaÑ viya. Uppajjanti vayanti cÈti pubbantato uddhaÑ
uppajjanti ca bhijjanti ca, nassantÊti attho. “Udeti Èp|rati veti cando”ti1
evamÈdÊsu viya.
EvaÑ ÔhitiparittataÑ dassetvÈ idÈni sarasaparittataÑ dassento “kathaÑ
sarasaparittatÈyÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha assÈs|panibandhaÑ jÊvitanti
abbhantarapavisananÈsikavÈtapaÔibaddhaÑ jÊvitindriyaÑ. PassÈsoti
bahinikkhamananÈsikavÈto. AssÈsapassÈsoti tadubhayaÑ.
MahÈbh|t|panibandhanti catusamuÔÔhÈnikÈnaÑ pathavÊ-ÈpatejavÈyÈnaÑ
mahÈbh|tÈnaÑ paÔibaddhaÑ jÊvitaÑ. KabaÄÊkÈrÈhÈr|panibandhanti
asitapÊtÈdikabaÄÊkÈra-ÈhÈrena upanibandhaÑ. Usm|panibandhanti
kammajatejodhÈt|panibandhaÑ. ViÒÒÈÓ|panibandhanti
bhava~gaviÒÒÈÓ|panibandhaÑ. YaÑ sandhÈya vuttaÑ “Èyu usmÈ ca
viÒÒÈÓaÑ, yadÈ kÈyaÑ jahantiman”ti2.
______________________________________________________________
1. Khu 5. 120 piÔÔhe JÈtake. 2. SaÑ 2. 117 piÔÔhe.
132 KhuddakanikÈya
IdÈni nesaÑ dubbalakÈraÓaÑ dassento “m|lampi imesaÑ dubbalan”ti-

ÈdimÈha. tattha m|lampÊti patiÔÔhaÔÔhena m|labh|tampi. AssÈsapassÈsÈnaÑ
hi karajakÈyo m|laÑ. MahÈbh|tÈdÊnaÑ avijjÈkammataÓhÈhÈrÈ. Imesanti
vuttappakÈrÈnaÑ assÈsÈdÊnaÑ jÊvitindriyapavattikÈraÓavasena vuttÈnaÑ.
Etesu hi ekekasmiÑ asati jÊvitindriyaÑ na tiÔÔhati. Dubbalanti appathÈmaÑ.
Pubbahet|pÊti atÊtajÈtiyaÑ imassa vipÈkavaÔÔassa hetubh|tÈ kÈraÓasa~khÈtÈ
avijjÈsa~khÈrataÓhupÈdÈnabhavÈpi. ImesaÑ dubbalÈ ye paccayÈ tepi
dubbalÈti ye ÈrammaÓÈdisÈdhÈraÓapaccayÈ. PabhÈvikÈti padhÈnaÑ hutvÈ
uppÈdikÈ bhavataÓhÈ. Sahabh|mÊti sahabhavikÈpi r|pÈr|padhammÈ.
SampayogÈpÊti ekato yuttÈpi ar|padhammÈ. SahajÈpÊti saddhiÑ ekacitte
uppannÈpi. YÈpi payojikÈti cutipaÔisandhivasena yojetuÑ niyuttÈti payojikÈ,
vaÔÔam|lakÈ taÓhÈ. VuttaÑ hetaÑ “taÓhÈdutiyo puriso”ti1. NiccadubbalÈti
nirantarena dubbalÈ. AnavaÔÔhitÈti na avaÔÔhitÈ, otaritvÈ2 na ÔhitÈ.
ParipÈtayanti imeti ime aÒÒamaÒÒaÑ pÈtayanti khepayanti. AÒÒamaÒÒassÈti
aÒÒo aÒÒassa, eko ekassÈti attho. Hi-iti kÈraÓatthe nipÈto. Natthi tÈyitÈti
tÈyano rakkhako natthi. Na cÈpi Ôhapenti aÒÒamaÒÒanti aÒÒe aÒÒaÑ
ÔhapetuÑ na sakkonti. Yopi nibbattako so na vijjatÊti yopi imesaÑ uppÈdako
dhammo, so idÈni natthi.
Na ca kenaci koci hÈyatÊti koci ekopi kassaci vasena na parihÈyati.
GandhabbÈ ca ime hi sabbasoti sabbe hi ime khandhÈ sabbÈkÈrena bha~gaÑ
pÈpuÓituÑ yuttÈ. Purimehi pabhÈvitÈ imeti pubbahetupaccayehi ime
vattamÈnakÈ uppÈdikÈ. Yepi pabhÈvikÈti yepi ime vattamÈnakÈ uppÈdakÈ
pubbahetupaccayÈ. Te pure matÈti te vuttappakÈrapaccayÈ vattamÈnaÑ
apÈpuÓitvÈ paÔhamameva maraÓaÑ pattÈ. PurimÈpi ca pacchimÈpi cÈti
purimÈ pubbahetupaccayÈpi ca pacchimÈ vattamÈne paccayasamuppannÈ ca.
AÒÒamaÒÒaÑ na kadÈci maddasaÑs|ti aÒÒamaÒÒaÑ kismiÒci kÈle na
diÔÔhapubbÈ. Ma-kÈro padasandhivasena vutto.
CÈtumahÈrÈjikÈnaÑ devÈnanti DhataraÔÔhavir|Ähakavir|pakkhakuvera-
sa~khÈtÈ catumahÈrÈjÈ issarÈ etesanti CÈtumahÈrÈjikÈ. R|pÈdÊhi dibbanti
______________________________________________________________
1. Khu 1. 201, 268 piÔÔhe. 2. OnamitvÈ (SyÈ)
kÊÄantÊti devÈ. Te Sinerupabbatassa vemajjhe honti. Tesu atthi

pabbataÔÔhakÈpi, atthi ÈkÈsaÔÔhakÈpi. TesaÑ paramparÈ CakkavÈÄapabbataÑ
pattÈ. KhiÉÉÈpadosikÈ ManopadosikÈ SÊtavalÈhakÈ UÓhavalÈhakÈ CandimÈ
devaputto S|riyo devaputtoti ete sabbepi CÈtumahÈrÈjikadevalokaÔÔhÈ eva
tesaÑ CÈtumahÈrÈjikÈnaÑ jÊvitaÑ. UpÈdÈyÈti paÔicca. Parittakanti
vuddhipaÔisedho. Thokanti mandakÈlaÑ, dÊghadivasapaÔisedho. KhaÓikanti
mandakÈlaÑ, kÈlantarapaÔisedho. Lahukanti sallahukaÑ, alasapaÔisedho.
Ittaranti sÊghabalavapaÔisedho. AnaddhanÊyanti kÈlavasena na
addhÈnakkhamaÑ. NaciraÔÔhitikanti divasena ciraÑ na tiÔÔhatÊti
naciraÔÔhitikaÑ, divasapaÔisedho.
TÈvatiÑsÈnanti tettiÑsajanÈ tattha upapannÈti TÈvatiÑsÈ. Api ca
TÈvatiÑsÈti tesaÑ devÈnaÑ nÈmamevÈtipi vuttaÑ. Tepi atthi pabbataÔÔhakÈ,
atthi ÈkÈsaÔÔhakÈ, tesaÑ paramparÈ CakkavÈÄapabbataÑ pattÈ. TathÈ
YÈmÈdÊnaÑ. Ekadevalokepi hi devÈnaÑ paramparÈ CakkavÈÄapabbataÑ
appattÈ nÈma natthi. DibbasukhaÑ yÈtÈ payÈtÈ sampattÈti YÈmÈ. TuÔÔhÈ
pahaÔÔhÈti TusitÈ. PakatipaÔiyattÈrammaÓato atirekena nimmitukÈmakÈle1
yathÈrucite bhoge nimminitvÈ ramantÊti NimmÈnaratÊ. CittÈcÈraÑ ÒatvÈ
parehi nimmitesu bhogesu vasaÑ vattentÊti ParanimmitavasavattÊ.
BrahmakÈye brahmaghaÔÈya niyuttÈti brahmakÈyikÈ. Sabbepi
paÒcavokÈrabrahmÈno gahitÈ.
Gamaniyoti gandhabbo2. SamparÈyoti paraloko. Yo bhikkhave ciraÑ
jÊvati, so vassasatanti yo ciraÑ tiÔÔhamÈno, so vassasatamattaÑ tiÔÔhati.
AppaÑ vÈ bhiyyoti vassasatato upari tiÔÔhamÈno dve vassasatÈni tiÔÔhamÈno
nÈma natthi. HÊÄeyya nanti naÑ jÊvitaÑ avaÒÒÈtaÑ kareyya, lÈmakato
cinteyya. “HÊÄeyyÈnan”ti ca paÔhanti. AccayantÊti atikkamanti. AhorattÈti
rattindivaparicchedÈ. UparujjhatÊti jÊvitindriyaÑ nirujjhati, abhÈvaÑ
upagacchati. Œyu khiyyati maccÈnanti sattÈnaÑ Èyusa~khÈro khayaÑ yÈti.
KunnadÊnaÑva odakanti yathÈ udakacchinnÈya kunnadiyÈ udakaÑ, evaÑ
maccÈnaÑ Èyu khiyyati. Paramatthato hi atiparitto sattÈnaÑ jÊvitakkhaÓo
ekacittakkhaÓikamattoyeva. YathÈ nÈma rathacakkaÑ
______________________________________________________________
1. RamitukÈmakÈle (SÊ, SyÈ) 2. Gantabbo (SÊ)
134 KhuddakanikÈya
pavattamÈnampi ekeneva nemipadesena pavattati, tiÔÔhamÈnampi ekeneva

tiÔÔhati, evameva ekacittakkhaÓikaÑ sattÈnaÑ jÊvitaÑ tasmiÑ citte
niruddhamatte satto niruddhoti vuccati.
DhÊrÈti dhÊrÈ iti. Puna dhÊrÈti paÓÉitÈ. DhitimÈti dhiti assa atthÊti
dhitimÈ. DhitisampannÈti paÓÉiccena samannÈgatÈ. DhÊkatapÈpÈti
garahitapÈpÈ. TaÑyeva pariyÈyaÑ dassetuÑ “dhÊ vuccati paÒÒÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha pajÈnÈtÊti paÒÒÈ. KiÑ pajÈnÈti? “IdaÑ dukkhan”ti-ÈdinÈ nayena
ariyasaccÈni. AÔÔhakathÈyaÑ pana “paÒÒÈpanavasena paÒÒÈ”ti vuttÈ. Kinti
paÒÒÈpeti? “AniccaÑ dukkhaÑ anattÈ”ti paÒÒÈpeti. SÈva1 avijjÈya
abhibhavanato adhipatiyaÔÔhena indriyaÑ, dassanalakkhaÓe vÈ indaÔÔhaÑ
kÈretÊtipi indriyaÑ, paÒÒÈva indriyaÑ paÒÒindriyaÑ. SÈ panesÈ
obhÈsanalakkhaÓÈ, pajÈnanalakkhaÓÈ ca, yathÈ hi catubhittike gehe
rattibhÈge dÊpe jalite andhakÈraÑ nirujjhati, Èloko pÈtubhavati, evameva
obhÈsanalakkhaÓÈ paÒÒÈ. PaÒÒobhÈsasamo obhÈso nÈma natthi. PaÒÒavato
hi ekapalla~kena nisinnassa dasasahassilokadhÈtu ekÈlokÈ hoti. TenÈha
thero–
“YathÈ mahÈrÈja puriso andhakÈre gehe telappadÊpaÑ paveseyya,
paviÔÔho padÊpo andhakÈraÑ viddhaÑseti2, obhÈsaÑ janeti, ÈlokaÑ
vidaÑseti3, pÈkaÔÈni ca r|pÈni karoti, evameva kho mahÈrÈja paÒÒÈ
uppajjamÈnÈ avijjandhakÈraÑ viddhaÑseti, vijjobhÈsaÑ janeti,
ÒÈÓÈlokaÑ vidaÑseti, pÈkaÔÈni ariyasaccÈni karoti. EvaÑ kho mahÈrÈja
obhÈsanalakkhaÓÈ paÒÒÈ”ti4.
YathÈ pana cheko bhisakko ÈturÈnaÑ sappÈyÈsappÈyÈni bhojanÈdÊni
jÈnÈti, evaÑ paÒÒÈ uppajjamÈnÈ kusalÈkusale sevitabbÈsevitabbe
hÊnappaÓÊtakaÓhasukkasappaÔibhÈga-appaÔibhÈge dhamme pajÈnÈti.
Vuttampi cetaÑ DhammasenÈpatinÈ “pajÈnÈti pajÈnÈtÊti kho Èvuso tasmÈ
paÒÒavÈti vuccati. KiÒca pajÈnÈti? IdaÑ dukkhanti pajÈnÈtÊ”ti5
vitthÈretabbaÑ. EvamassÈ pajÈnanalakkhaÓatÈ veditabbÈ.
______________________________________________________________
1. SÈ ca (SyÈ) 2. Vidhameti (SyÈ) 3. Vidasseti (SyÈ)
4. Khu 11. 38 MilindapaÒhe. 5. Ma 1. 366 piÔÔhe.
Aparo nayo–yathÈsabhÈvapaÔivedhalakkhaÓÈ paÒÒÈ,

akkhalitapaÔivedhalakkhaÓÈ vÈ, kusalissÈsakhitta-usupaÔivedho viya.
VisayobhÈsarasÈ, padÊpo viya. AsammohapaccupaÔÔhÈnÈ,
araÒÒagatasudesako viya.
KhandhadhÊrÈti paÒcasu khandhesu ÒÈÓaÑ pavattentÊti khandhadhÊrÈ.
AÔÔhÈrasasu dhÈt|su ÒÈÓaÑ pavattentÊti dhÈtudhÊrÈ. Sesesupi iminÈ nayena
attho netabbo. Te dhÊrÈ evamÈhaÑs|ti ete paÓÉitÈ evaÑ kathayiÑsu.
KathentÊti “appakaÑ parittakan”ti kathayanti. BhaÓantÊti “thokaÑ
khaÓikan”ti bhÈsanti. DÊpayantÊti “lahukaÑ ittaran”ti patiÔÔhapenti.
VoharantÊti “anaddhanikaÑ naciraÔÔhitikan”ti nÈnÈvidhena byavaharanti.
11. IdÈni ye tathÈ na karonti, tesaÑ byasanuppattiÑ dassento “pasÈmÊ”ti

gÈthamÈha. Tattha passÈmÊti maÑsacakkhu-ÈdÊhi pekkhÈmi. Loketi
apÈyÈdimhi. PariphandamÈnanti ito cito ca phandamÈnaÑ. PajaÑ imanti
imaÑ sattakÈyaÑ. TaÓhÈgatanti taÓhÈya gataÑ abhibh|taÑ nipÈtitanti
adhippÈyo. Bhaves|ti kÈmabhavÈdÊsu. HÊnÈ narÈti hÊnakammantÈ narÈ.
Maccumukhe lapantÊti antakÈle sampatte maraÓamukhe paridevanti.
AvÊtataÓhÈseti avigatataÓhÈ. BhavÈti kÈmabhavÈdikÈ. Bhaves|ti
kÈmabhavÈdikesu. Atha vÈ bhavÈbhaves|ti bhavÈbhavesu, punappunaÑ
bhaves|ti vuttaÑ hoti.
PassÈmÊti maÑsacakkhunÈpi passÈmÊti duvidhaÑ maÑsacakkhu
sasambhÈracakkhu pasÈdacakkh|ti. Tattha yoyaÑ akkhik|pake patiÔÔhito
heÔÔhÈ akkhik|pakaÔÔhikena upari bhamukaÔÔhikena ubhato akkhik|Ôehi
bahiddhÈ akkhilomehi1 paricchinno akkhik|pakamajjhÈ nikkhantena
nhÈrusuttakena matthalu~ge2 Èbaddho setakaÓhamaÓÉalavicitto3
maÑsapiÓÉo, idaÑ sasambhÈracakkhu nÈma. Yo pana ettha sito ettha
paÔibaddho catunnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈya pasÈdo, idaÑ pasÈdacakkhu
nÈma. IdamadhippetaÑ. TadetaÑ tassa sasambhÈracakkhuno
setamaÓÉalaparikkhittassa kaÓhamaÓÉalassa majjhe abhimukhe ÔhitÈnaÑ
sarÊrasaÓÔhÈnuppattipadese4 diÔÔhamaÓÉale
______________________________________________________________
1. Akkhik|peti (SÊ, SyÈ) akkhipakhumehi (PaÔisaÑ-®Ôha 1. 73 piÔÔhe.)
2. Matthalu~gena (SÊ, SyÈ, Ka)
3. SetakaÓhÈtikaÓhamaÓÉalavicitto (PaÔisaÑ-®Ôha 1. 73 piÔÔhe.)
4. ...desabh|te (Abhi-®Ôha 1. 345 piÔÔhe.)
136 KhuddakanikÈya
sattasu picupaÔalesu ÈsittatelaÑ picupaÔalÈni viya sattakkhipaÔalÈni byÈpetvÈ

pamÈÓato |kÈsiramattaÑ1 cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ
vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈnaÑ tiÔÔhati.
TaÑ cakkhatÊti cakkhu, tena maÑsacakkhunÈ passÈmi.
DibbacakkhunÈti “addasaÑ kho ahaÑ bhikkhave dibbena cakkhunÈ
visuddhenÈ”ti2 evaÑvidhena dibbacakkhunÈ. PaÒÒÈcakkhunÈti “virajaÑ
vÊtamalaÑ dhammacakkhuÑ udapÈdÊ”ti3 evaÑ Ègatena paÒÒÈcakkhunÈ.
BuddhacakkhunÈti “addasaÑ kho ahaÑ bhikkhave BuddhacakkhunÈ lokaÑ
volokento”ti4 evamÈgatena BuddhacakkhunÈ. SamantacakkhunÈti
“samantacakkhu vuccati sabbaÒÒutaÒÒÈÓan”ti5 evamÈgatena
samantacakkhunÈ. PassÈmÊti maÑsacakkhunÈ hatthatale ÔhapitÈmalakaÑ
viya r|pagataÑ maÑsacakkhunÈ. DakkhÈmÊti saÒjÈnÈmi dibbena cakkhunÈ
cut|papÈtaÑ. OlokemÊti avalokemi paÒÒÈcakkhunÈ catusaccaÑ.
NijjhÈyÈmÊti cintemi BuddhacakkhunÈ saddhÈpaÒcamakÈni indriyÈni.
UpaparikkhÈmÊti samantato ikkhÈmi pariyesÈmi samantacakkhunÈ paÒca
neyyapathe.
TaÓhÈphandanÈya phandamÈnanti taÓhÈcalanÈya calamÈnaÑ. Ito paraÑ
diÔÔhiphandanÈdidiÔÔhibyasanena dukkhena phandamÈnapariyosÈnaÑ
vuttanayattÈ uttÈnameva. SamphandamÈnanti punappunaÑ phandamÈnaÑ.
VipphandamÈnanti nÈnÈvidhena calamÈnaÑ. VedhamÈnanti kampamÈnaÑ.
PavedhamÈnanti padhÈnena kampamÈnaÑ. SampavedhamÈnanti
punappunaÑ kampamÈnaÑ. Upasaggena vÈ padaÑ vaÉÉhitaÑ.
TaÓhÈnugatanti taÓhÈya anupaviÔÔhaÑ. TaÓhÈyÈnusaÔanti taÓhÈya
anupatthaÔaÑ. TaÓhÈyÈsannanti taÓhÈya nimuggaÑ. TaÓhÈya pÈtitanti
taÓhÈya khittaÑ. “ParipÈtitan”ti vÈ pÈÔho. Abhibh|tanti taÓhÈya madditaÑ
ajjhotthaÔaÑ. PariyÈdinnacittanti khepetvÈ gahitacittaÑ. Atha vÈ oghena
gataÑ viya taÓhÈgataÑ. UpÈdiÓÓakar|papaccayehi patitvÈ gataÑ viya
taÓhÈnugataÑ. UdakapiÔÔhiÑ chÈdetvÈ patthaÔanÊlikÈ udakapiÔÔhi viya
taÓhÈnusaÔaÑ. Vaccak|pe nimuggaÑ viya taÓhÈyÈsannaÑ. Rukkhaggato
patitvÈ narake patitaÑ viya taÓhÈpÈtitaÑ. UpÈdiÓÓakar|paÑ saÑyogaÑ
viya taÓhÈya abhibh|taÑ. UpÈdiÓÓakar|papariggÈhakassa
uppannavipassanaÑ viya taÓhÈya pariyÈdinnacittaÑ. Atha vÈ
kÈmacchandena taÓhÈgataÑ. KÈmapipÈsÈya taÓhÈnugataÑ.
______________________________________________________________
1. MuggapaÔalamattaÑ |kÈsÊsamattaÑ (Ka) 2. Ma 1. 227 piÔÔhe.
3. Ma 2. 346; Vi 3. 16 piÔÔhesu. 4. Ma 1. 225 piÔÔhe. 5. Khu 8. 93, 178 piÔÔhesu.
KÈmÈsavena taÓhÈnusaÔaÑ. KÈmapariÄÈhena taÓhÈyÈsannaÑ.

KÈmajjhosÈnena taÓhÈya pÈtitaÑ. KÈmoghena taÓhÈya abhibh|taÑ.
KÈmupÈdÈnena taÓhÈya pariyÈdinnacittanti evameke vaÓÓayanti.
KÈmabhaveti kÈmÈvacare. R|pabhaveti r|pÈvacare. Ar|pabhaveti
ar|pÈvacare. TesaÑ nÈnattaÑ heÔÔhÈ pakÈsitaÑyeva.
BhavÈbhaves|ti bhavÈbhaveti bhavoti kÈmadhÈtu. Abhavoti
r|pÈr|padhÈtu. Atha vÈ bhavoti kÈmadhÈtu r|padhÈtu. Abhavoti
ar|padhÈtu. Tesu bhavÈbhavesu. Kammabhaveti kammavaÔÔe. Punabbhaveti
ponobhavike vipÈkavaÔÔe. KÈmabhaveti kÈmadhÈtuyÈ. Kammabhaveti
kammavaÔÔe. Vattha kammabhavo bhÈvayatÊti bhavo. KÈmabhave
punabbhaveti kÈmadhÈtuyÈ upapattibhave vipÈkavaÔÔe. VipÈkabhavo
bhavatÊti bhavo. R|pabhavÈdÊsupi eseva nayo. Ettha ca “kÈmabhave
r|pabhave ar|pabhave”ti okÈsabhavaÑ sandhÈya vuttaÑ. TÊsupi
“kammabhave”ti kammabhavaÑ, tathÈ “punabbhave”ti upapattibhavaÑ
sandhÈya vuttaÑ. Punappunabbhaveti aparÈparaÑ uppattiyaÑ. GatiyÈti
paÒcagatiyÈ aÒÒatarÈya. AttabhÈvÈbhinibbattiyÈti attabhÈvÈnaÑ
abhinibbattiyÈ. AvÊtataÓhÈti m|lapadaÑ. AvigatataÓhÈti khaÓikasamÈdhi
viya khaÓikappahÈnÈbhÈvena na vigatÈ taÓhÈ etesanti avigatataÓhÈ.
AcattataÓhÈti tada~gappahÈnÈbhÈvena apariccattataÓhÈ. AvantataÓhÈti
vikkhambhanappahÈnÈbhÈvena na vantataÓhÈti avantataÓhÈ. AmuttataÓhÈti
accantasamucchedappahÈnÈbhÈvena na muttataÓhÈ. AppahÊnataÓhÈti
paÔippassaddhippahÈnÈbhÈvena na pahÊnataÓhÈ. AppaÔinissaÔÔhataÓhÈti
nissaraÓappahÈnÈbhÈvena bhave patiÔÔhitaÑ anusayakilesaÑ
appaÔinissajjitvÈ ÔhitattÈ appaÔinissaÔÔhataÓhÈ.
12. IdÈni yasmÈ avigatataÓhÈ evaÑ phandanti ca lapanti ca, tasmÈ

taÓhÈvinaye samÈdapento “mamÈyite”ti gÈthamÈha. Tattha mamÈyiteti
taÓhÈdiÔÔhimamattehi “maman”ti pariggahite vatthusmiÑ. PassathÈti sotÈre
Èlapanto Èha. EtampÊti etampi ÈdÊnavaÑ. SesaÑ pÈkaÔameva.
Dve mamattÈti dve ÈlayÈ. YÈvatÈti paricchedaniyamatthe1 nipÈto.
TaÓhÈsa~khÈtenÈti taÓhÈkoÔÔhÈsena, sa~khÈ sa~khÈtanti
______________________________________________________________
1. Niyamanatthe (SyÈ, Ka)
138 KhuddakanikÈya
atthato ekaÑ “saÒÒÈnidÈnÈ hi papaÒcasa~khÈ”ti-ÈdÊsu1 viya. SÊmakatanti

aparicchedadosavirahitaÑ mariyÈdakataÑ “tiyojanaparamaÑ sÊmaÑ
sammannitun”ti-ÈdÊsu2 viya. Odhikatanti vacanaparicchedadosavirahitaÑ
paricchedakataÑ sÊmantarikarukkho viya. Pariyantakatanti
paricchedakataÑ. SÊmantarikarukkho pana dvinnaÑ sÈdhÈraÓaÑ, ayaÑ pana
ekÈbaddhatÈlapanti viya katanti pariyantakataÑ. Pariggahitanti kÈlantarepi
parÈyattaÑ muÒcitvÈ sabbÈkÈrena gahitaÑ. MamÈyitanti ÈlayakataÑ
vass|pagataÑ senÈsanaÑ viya. IdaÑ mamanti samÊpe ÔhitaÑ. EtaÑ
mamanti d|re ÔhitaÑ. Ettakanti parikkhÈraniyamanaÑ “ettakampi
nappaÔibhÈseyyÈ”ti viya. EttÈvatÈti paricchedatthepi nipÈtaniyamanaÑ
“ettÈvatÈ kho mahÈnÈmÈ”ti viya. Kevalampi mahÈpathavinti sakalampi
mahÈpathaviÑ.
AÔÔhasataÑ taÓhÈvicaritanti aÔÔhuttarasataÑ taÓhÈgamanavitthÈraÑ.
AÔÔhuttarasataÑ kathaÑ hotÊti ce? R|pataÓhÈ -pa- dhammataÓhÈti evaÑ
cakkhudvÈrÈdÊsu javanavÊthiyÈ pavattÈ taÓhÈ “seÔÔhiputto, brÈhmaÓaputto”ti
evamÈdÊsu pitito laddhanÈmÈ viya pitusadisÈrammaÓe bh|tÈ. Ettha ca
r|pÈrammaÓÈ r|pe taÓhÈti r|pataÓhÈ. SÈ kÈmarÈgabhÈvena r|paÑ assÈdentÊ
pavattamÈnÈ kÈmataÓhÈ. SassatadiÔÔhisahagatarÈgabhÈvena “r|paÑ niccaÑ
dhuvaÑ sassatan”ti evaÑ assÈdentÊ pavattamÈnÈ bhavataÓhÈ.
UcchedadiÔÔhisahagatarÈgabhÈvena “r|paÑ ucchijjati vinassati pacchedaÑ
bhavissatÊ”ti3 evaÑ assÈdentÊ pavattamÈnÈ vibhavataÓhÈti evaÑ tividhÈ hoti.
YathÈ ca r|pataÓhÈ, tathÈ saddataÓhÈdayopÊti etÈni aÔÔhÈrasa taÓhÈvicaritÈni
honti. TÈni ajjhattar|pÈdÊsu aÔÔhÈrasa, bahiddhÈr|pÈdÊsu aÔÔhÈrasÈti
chattiÑsa, iti atÊtÈni chattiÑsa, anÈgatÈni chattiÑsa, paccuppannÈni
chattiÑsÈti aÔÔhasataÑ. Ajjhattikassa upÈdÈya “asmÊ”ti hoti, “itthasmÊ”ti
hotÊti vÈ evamÈdÊni ajjhattikar|pÈdinissitÈni aÔÔhÈrasa, bÈhirassupÈdÈya
iminÈ “asmÊ”ti hoti, iminÈ “itthasmÊ”ti hotÊti bÈhirar|pÈdinissitÈni
aÔÔhÈrasÈti chattiÑsa. Iti atÊtÈni chattiÑsa, anÈgatÈni chattiÑsa,
paccuppannÈni chattiÑsÈti evampi aÔÔhasata4taÓhÈvicaritÈni honti.
______________________________________________________________
1. Khu 1. 414 piÔÔhe. 2. Vi 3. 145 piÔÔhe.
3. Pacca na bhavissati (SÊ, SyÈ) 4. AÔÔhasataÑ (SÊ, SyÈ)
VÊsativatthukÈ sakkÈyadiÔÔhÊti r|pÈdÊnaÑ paÒcannaÑ khandhÈnaÑ

ekekampi “r|paÑ attato samanupassatÊ”ti-ÈdinÈ1 nayena catudhÈ
gÈhavasena pavattÈni vatth|ni katvÈ uppannÈ vijjamÈnaÔÔhena sati
khandhapaÒcakasa~khÈte kÈye diÔÔhÊti sakkÈyadiÔÔhi. DasavatthukÈ
micchÈdiÔÔhÊti “natthi dinnaÑ, natthi yiÔÔhan”ti-ÈdinayappavattÈ micchÈdiÔÔhi
ayÈthÈvadiÔÔhi, virajjhitvÈ gahaÓato vÈ vitathÈ diÔÔhi micchÈdiÔÔhi,
anatthÈvahattÈ paÓÉitehi kucchitÈ diÔÔhÊtipi micchÈdiÔÔhi. SÈ ayoniso
abhinivesalakkhaÓÈ, parÈmÈsarasÈ, micchÈbhinivesapaccupaÔÔhÈnÈ,
ariyÈnamadassanakÈmatÈdipadaÔÔhÈnÈ, paramavajjÈti daÔÔhabbÈ.
DasavatthukÈ antaggÈhikÈ diÔÔhÊti sassato loko, asassato loko, antavÈ
loko”ti-ÈdinayappavattÈ ekekaÑ koÔÔhÈsaÑ patiÔÔhaÑ katvÈ gahaÓavasena
evaÑ pavattÈ diÔÔhi dasavatthukÈ antaggÈhikÈ diÔÔhi. YÈ evar|pÈ diÔÔhÊti yÈ
evaÑ jÈtikÈ diÔÔhi. DiÔÔhigatanti diÔÔhÊsu gataÑ. IdaÑ dassanaÑ
dvÈsaÔÔhidiÔÔhi-antogadhattÈti diÔÔhigataÑ, diÔÔhiyeva duratikkamanaÔÔhena
gahanaÑ diÔÔhigahanaÑ tiÓagahanavanagahanapabbatagahanÈni viya.
SÈsa~kasappaÔibhayaÔÔhena diÔÔhikantÈraÑ
corakantÈravÈÄakantÈranirudakakantÈradubbhikkhakantÈrÈ viya.
SammÈdiÔÔhiyÈ vinivijjhanaÔÔhena vilomanaÔÔhena ca diÔÔhivis|kÈyikaÑ.
MicchÈdassanaÑ hi uppajjamÈnaÑ sammÈdassanaÑ vinivijjhati ceva
vilometi ca. KadÈci sassatassa, kadÈci ucchedassa gahaÓato diÔÔhiyÈ vir|paÑ
phanditanti diÔÔhivipphanditaÑ. DiÔÔhigatiko hi ekasmiÑ patiÔÔhÈtuÑ na
sakkoti. KadÈci sassataÑ anussarati2, kadÈci ucchedaÑ. DiÔÔhiyeva
bandhanaÔÔhena saÑyojananti diÔÔhisaÑyojanaÑ. SusumÈrÈdayo viya
purisaÑ ÈrammaÓaÑ daÄhaÑ gaÓhÈtÊti gÈho. PatiÔÔhahanato patiÔÔhÈho.
AyaÑ hi balavapavattibhÈvena patiÔÔhahitvÈ gaÓhÈti. NiccÈdivasena
abhinivisatÊti abhiniveso. DhammasabhÈvaÑ atikkamitvÈ niccÈdivasena
parato ÈmasatÊti parÈmÈso. AnatthÈvahattÈ kucchito maggo, kucchitÈnaÑ vÈ
apÈyÈnaÑ maggoti kummaggo. AyÈthÈvapathato micchÈpatho. YathÈ hi
disÈm|Ähena “ayaÑ asukagÈmassa nÈma patho”ti gahitopi taÑ gÈmaÑ na
sampÈpeti, evaÑ diÔÔhigatikena “sugatipatho”ti gahitÈpi diÔÔhi sugatiÑ na
pÈpetÊti ayÈthÈvapathato micchÈpatho. MicchÈsabhÈvato micchattaÑ.
Tattheva
______________________________________________________________
1. Khu 9. 137 piÔÔhe. 2. Anuvattati (SÊ) anugacchati (SyÈ)
140 KhuddakanikÈya
paribbhamanato taranti ettha bÈlÈti titthaÑ, titthaÒca taÑ anatthÈnaÒca

Èyatananti titthÈyatanaÑ, titthiyÈnaÑ vÈ saÒjÈtidesaÔÔhena
nivÈsaÔÔhÈnaÔÔhena ca Èyatanantipi titthÈyatanaÑ. Vipariyesabh|to gÈho,
vipariyesato vÈ gÈhoti vipariyesaggÈho. AsabhÈvagÈhoti viparÊtaggÈho.
“Anicce niccan”ti-Èdinayappavattavasena parivattetvÈ gÈho vipallÈsaggÈho.
AnupÈyagÈho micchÈgÈho. AyÈthÈvakasmiÑ vatthusmiÑ na sabhÈvasmiÑ
vatthusmiÑ tathaÑ yÈthÈvakaÑ sabhÈvanti gÈho “ayÈthÈvakasmiÑ
yÈthÈvakan”ti gÈho. YÈvatÈti yattakÈ. DvÈsaÔÔhidiÔÔhigatÈnÊti brahmajÈle1
ÈgatÈni dvÈsaÔÔhidiÔÔhigatÈni.
AcchedasaÑkinopi phandantÊti acchinditvÈ pasayha balakkÈrena
gaÓhissantÊti uppannasaÑkinopi calanti. AcchindantepÊti vuttanayena
acchijjantepi. AcchinnepÊti vuttanayena acchinditvÈ gahitepi.
VipariÓÈmasaÑkinopÊti parivattetvÈ aÒÒathÈbhÈvena ÈsaÑkinopi.
VipariÓÈmantepÊti viparivattanakÈlepi. VipariÓatepÊti viparivattitepi.
PhandantÊti calanti. SamphandantÊti sabbÈkÈrena calanti. VipphandantÊti
vividhÈkÈrena2 phandanti. VedhantÊti bhayaÑ disvÈ kampanti. PavedhantÊti
chambhitattÈ bhayena visesena kampanti. SampavedhantÊti
lomahaÑsanabhayena sabbÈkÈrena kampanti. PhandamÈneti
upayogabahuvacanaÑ. Appodaketi mandodake. Parittodaketi luÄitodake.
UdakapariyÈdÈneti khÊÓodake. BalÈkÈhi vÈti vuttÈvasesÈhi pakkhijÈtÊhi.
ParipÈtiyamÈnÈti vihiÑsiyamÈnÈ ghaÔÔiyamÈnÈ. UkkhipiyamÈnÈti
kaddamantarato nÊhariyamÈnÈ giliyamÈnÈ vÈ. KhajjamÈnÈti khÈdiyamÈnÈ.
Phandanti kÈkehi. Samphandanti kulalehi. Vipphandanti balÈkÈhi. Vedhanti
tuÓÉena gahitakÈle maraÓavasena. Pavedhanti vijjhanakÈle. Sampavedhanti
maraÓasamÊpe.
PassitvÈti aguÓaÑ passitvÈ. TulayitvÈti guÓÈguÓaÑ tulayitvÈ.
TÊrayitvÈti guÓÈguÓaÑ vitthÈretvÈ. VibhÈvayitvÈti vatthuhÈnabhÈgiÑ
muÒcitvÈ vajjetvÈ. Vibh|taÑ katvÈti nipphattiÑ pÈpetvÈ ÈveÓikaÑ katvÈ.
Atha vÈ saÑkiÓÓadosaÑ mocetvÈ vatthuvibhÈgakaraÓena passitvÈ.
AparicchedadosaÑ mocetvÈ pamÈÓakaraÓavasena tulayitvÈ. VatthudosaÑ
mocetvÈ vibhÈgakaraÓavasena tÊrayitvÈ. SammohadosaÑ
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 12 piÔÔhÈdÊsu. 2. VividhÈ (Ka)
mocayitvÈ aggavibhÈgakaraÓavasena vibhÈvayitvÈ. GhanadosaÑ mocetvÈ

pakativibhÈgakaraÓena vibh|taÑ katvÈ. PahÈyÈti pajahitvÈ. PaÔinissajjitvÈti
nissajjitvÈ. AmamÈyantoti taÓhÈdiÔÔhÊhi ÈlayaÑ akaronto. AgaÓhantoti
diÔÔhiyÈ pubbabhÈge paÒÒÈya taÑ na gaÓhanto. AparÈmasantoti vitakkena
|hanaÑ1 akaronto. Anabhinipesantoti niyÈmokkantidiÔÔhivasena
nappavisanto.
AkubbamÈnoti pariggÈhataÓhÈvasena akaronto. AjanayamÈnoti
ponobhavikataÓhÈvasena ajanayamÈno. AsaÒjanayamÈnoti visesena
asaÒjanayamÈno. AnibbattayamÈnoti patthanÈtaÓhÈvasena na
nibbattayamÈno. AnabhinibbattayamÈnoti sabbÈkÈrena na
abhinibbattayamÈno. Upasaggavasena vÈ etÈni padÈni vaÉÉhitÈni. Evamettha
paÔhamagÈthÈya assÈdaÑ.
13. Tato parÈhi cat|hi gÈthÈhi ÈdÊnavaÒca dassetvÈ idÈni sa-upÈyaÑ
nissaraÓaÑ nissaraÓÈnisaÑsaÒca dassetuÑ, sabbÈhi vÈ etÈhi kÈmÈnaÑ
ÈdÊnavaÑ okÈraÑ saÑkilesaÒca dassetvÈ idÈni nekkhamme ÈnisaÑsaÑ
dassetuÑ “ubhosu antes|”ti gÈthÈdvayamÈha. Tattha ubhosu antes|ti
phassaphassasamudayÈdÊsu dvÊsu dvÊsu paricchedesu. Vineyya chandanti
chandarÈgaÑ vinetvÈ. PhassaÑ pariÒÒÈyÈti cakkhusamphassÈdiphassaÑ,
phassÈnusÈrena vÈ taÑsampayutte sabbepi ar|padhamme, tesaÑ
vatthudvÈrÈrammaÓavasena r|padhamme cÈti sakalampi nÈmar|paÑ tÊhi
pariÒÒÈhi parijÈnitvÈ. AnÈnugiddhoti r|pÈdÊsu sabbadhammesu agiddho.
YadattagarahÊ tadakubbamÈnoti yaÑ attanÈ garahati, taÑ akurumÈno. Na
limpatÊ diÔÔhasutesu dhÊroti so evar|po dhitisampanno dhÊro diÔÔhesu ca
sutesu ca dhammesu dvinnaÑ lepÈnaÑ ekenÈpi lepena na limpati,
ÈkÈsamiva nirupalitto accantavodÈnappato hoti.
Phasso eko antoti phasso ekaparicchedo. PhusatÊti phasso. SvÈyaÑ
phusanalakkhaÓo, sa~ghaÔÔanaraso, sannipÈtapaccupaÔÔhÈno,
ÈpÈthagatavisayapadaÔÔhÈno. AyaÒhi ar|padhammopi samÈno
______________________________________________________________
1. OhanaÑ (SyÈ, Ka)
142 KhuddakanikÈya
ÈrammaÓe phusanÈkÈreneva pavattatÊti phusanalakkhaÓo. Ekadeseneva

anallÊyamÈnopi r|paÑ viya cakkhuÑ, saddo viya ca sotaÑ cittaÑ
ÈrammaÓaÒca sa~ghaÔÔetÊti sa~ghaÔÔanaraso, vatthÈrammaÓasa~ghaÔÔanato vÈ
uppannattÈ sampatti-atthenapi rasena “sa~ghaÔÔanaraso”ti veditabbo. VuttaÑ
hetaÑ AÔÔhakathÈyaÑ1–
“Catubh|makaphasso no phusanalakkhaÓo nÈma natthi,
sa~ghaÔÔanaraso pana paÒcadvÈrikova hoti. PaÒcadvÈrikassa hi
phusanalakkhaÓotipi sa~ghaÔÔanarasotipi nÈma. ManodvÈrikassa
phusanalakkhaÓotveva nÈmaÑ, na sa~ghaÔÔanaraso”ti.
IdaÒca vatvÈ idaÑ suttaÑ2 ÈbhataÑ–
“YathÈ mahÈrÈja dve meÓÉÈ yujjheyyuÑ, yathÈ eko meÓÉo, evaÑ
cakkhu daÔÔhabbaÑ. YathÈ dutiyo meÓÉo, evaÑ r|paÑ daÔÔhabbaÑ.
YathÈ tesaÑ sannipÈto, evaÑ phasso daÔÔhabbo. EvaÑ phusanalakkhaÓo
ca phasso sa~ghaÔÔanaraso ca. YathÈ mahÈrÈja dve sammÈ vajjeyyuÑ,
dve pÈÓÊ vajjeyyuÑ. YathÈ eko pÈÓi, evaÑ cakkhu daÔÔhabbaÑ. YathÈ
dutiyo pÈÓi, evaÑ r|paÑ daÔÔhabbaÑ. YathÈ tesaÑ sannipÈto, evaÑ
phasso daÔÔhabbo. EvaÑ phusanalakkhaÓo ca phasso sa~ghaÔÔanaraso
cÈ”ti vitthÈro.
YathÈ vÈ “cakkhunÈ r|paÑ disvÈ”ti-ÈdÊsu3 cakkhuviÒÒÈÓÈdÊni cakkhu-
ÈdinÈmena vuttÈni, evamidhÈpi tÈni cakkhu-ÈdinÈmeneva vuttÈnÊti
veditabbÈni. TasmÈ “evaÑ cakkhu daÔÔhabban”ti-ÈdÊsu evaÑ
cakkhuviÒÒÈÓaÑ daÔÔhabbanti iminÈ nayena attho veditabbo. EvaÑ sante
cittÈrammaÓasa~ghaÔÔanato imasmimpi sutte kiccaÔÔheneva rasena
“sa~ghaÔÔanaraso”ti siddho hoti. TiÓÓaÑ sannipÈtasa~khÈtassa pana attano
kÈraÓassa vasena paveditattÈ sannipÈtapaccupaÔÔhÈno. AyaÒhi tattha tattha
“tiÓÓaÑ sa~gati phasso”ti evaÑ kÈraÓasseva vasena paveditoti. Imassa ca
suttapadassa tiÓÓaÑ sa~gatiyÈ phassoti ayamattho, na sa~gatimattameva
phasso.
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 1. 151 piÔÔhe. 2. Khu 11. 61 piÔÔhe MilindapaÒhe.
EvaÑ paveditattÈ pana tenevÈkÈrena paccupaÔÔhÈtÊti

“sannipÈtapaccupaÔÔhÈno”ti vutto. PhalaÔÔhena pana paccupaÔÔhÈnenesa
vedanÈpaccupaÔÔhÈno nÈma hoti. VedanaÑ hesa paccupaÔÔhÈpeti, uppÈdetÊti
attho. UppÈdayamÈno ca yathÈ bahiddhÈ uÓhapaccayÈpi samÈnÈ
lÈkhÈsa~khÈtadhÈtunissitÈ usmÈ attano nissaye mudubhÈvakÈrÊ hoti, na
attano paccayabh|tepi bahiddhÈ vÊtaccita~gÈrasa~khÈte uÓhabhÈve. EvaÑ
vatthÈrammaÓasa~khÈta-aÒÒapaccayopi samÈno cittanissitattÈ attano
nissayabh|te citte eva esa vedanuppÈdako hoti, na attano paccayabh|tepi
vatthumhi ÈrammaÓevÈti veditabbo. Tajjena samannÈhÈrena pana indriyena
ca parikkhate visaye anantarÈyena uppajjanato esa
“ÈpÈthagatavisayapadaÔÔhÈno”ti vuccati.
Phasso yato samudeti uppajjati, so “phassasamudayo”ti vuccati, vuttaÑ
hetaÑ “saÄÈyatanapaccayÈ phasso”ti1. AtÊtaduko kÈlavasena vutto.
VedanÈduko “upekkhÈ pana santattÈ, sukhamicceva bhÈsitÈ”ti2 vuttattÈ
upekkhÈvedanaÑ sukhameva katvÈ sukhadukkhavasena, nÈmar|paduko
r|pÈr|pavasena, Èyatanaduko saÑsÈrapavattivasena, sakkÈyaduko
paÒcakkhandhavasena vuttoti veditabbo. Tattha sukhayatÊti sukhÈ.
VedayatÊti vedanÈ. DukkhayatÊti dukkhÈ. NamanalakkhaÓaÑ nÈmaÑ.
RuppanalakkhaÓaÑ r|paÑ. CakkhÈyatanÈdÊni cha ajjhattikÈni.
R|pÈyatanÈdÊni cha bÈhirÈni. R|pakkhandhÈdayo paÒcakkhandhÈ
vijjamÈnaÔÔhena sakkÈyo. AvijjÈkammataÓhÈ-ÈhÈraphassanÈmar|pÈ
sakkÈyasamudayo.
Cakkhusamphasseti cakkhatÊti cakkhu, r|paÑ assÈdeti vibhÈveti cÈti
attho. Cakkhuto pavatto samphasso cakkhusamphasso. So pana attanÈ
sampayuttÈya vedanÈya sahajÈta-aÒÒamaÒÒanissayavipÈka-ÈhÈrasampayutta-
atthi-avigatavasena aÔÔhadhÈ paccayo hoti. SuÓÈtÊti sotaÑ. TaÑ
sasambhÈrasotabilassa anto tanutambalomÈcite a~guliveÔhakasaÓÔhÈne
padese sotaviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈnaÑ
tiÔÔhati. Sotato pavatto samphasso sotasamphasso. GhÈnasamphassÈdÊsupi
eseva nayo. GhÈyatÊti
______________________________________________________________
1. Vi 3. 1; Abhi 2. 142 piÔÔhesu. 2. Abhi-®Ôha 2. 171 piÔÔhe.
144 KhuddakanikÈya
ghÈnaÑ. TaÑ sasambhÈrabilassa anto ajapadasaÓÔhÈne padese

ghÈnaviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈnaÑ tiÔÔhati.
JÊvitamavhÈyatÊti jivhÈ, sÈyanaÔÔhena vÈ jivhÈ. SÈ sasambhÈrajivhÈya ati-
aggam|lapassÈni vajjetvÈ uparimatalamajjhe bhinna-uppaladalaggasaÓÔhÈne
padese jivhÈviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈnÈ
tiÔÔhati. KucchitÈnaÑ sÈsavadhammÈnaÑ Èyoti kÈyo. Œyoti uppattideso.
YÈvatÈ imasmiÑ kÈye upÈdiÓÓapavatti nÈma atthi, tattha yebhuyyena
kÈyappasÈdo kÈyaviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ
sÈdhayamÈno tiÔÔhati. MunÈtÊti mano, vijÈnÈtÊti attho. Manoti
sahÈvajjanabhava~gaÑ. Manato pavatto samphasso manosamphasso.
Chabbidhampi phassaÑ duvidhameva hotÊti dassetuÑ
“adhivacanasamphasso paÔighasamphasso”ti Èha. ManodvÈriko
adhivacanasamphasso. PaÒcadvÈriko vatthÈrammaÓÈdipaÔighena uppajjanato
paÔighasamphasso.
SukhavedanÈya ÈrammaÓe1 sukhavedanÊyo. DukkhavedanÈya
ÈrammaÓe dukkhavedanÊyo. AdukkhamasukhavedanÈya ÈrammaÓe
adukkhamasukhavedanÊyo. Tattha sukhayatÊti sukhaÑ, yassuppajjati, taÑ
sukhitaÑ karotÊti attho. SuÔÔhu vÈ khanati, khÈdati ca kÈyacittÈbÈdhanti
sukhaÑ. DukkhayatÊti dukkhaÑ, yassuppajjati, taÑ dukkhitaÑ karotÊti attho.
Na dukkhaÑ na sukhanti adukkhamasukhaÑ, ma-kÈro padasandhivasena
vutto.
Kusaloti-Èdayo jÈtivasena vuttÈ. Tattha kusaloti
ekavÊsatikusalacittasampayutto. Akusaloti dvÈdasÈkusalacittasampayutto.
AbyÈkatoti avasesavipÈkakiriyÈbyÈkatacittasampayutto.
Puna bhavappabhedavasena niddisanto “kÈmÈvacaro”ti-ÈdimÈha.
CatupaÒÒÈsakÈmÈvacaracittasampayutto kÈmÈvacaro. KÈmaÑ pahÈya r|pe
avacaratÊti r|pÈvacaro, kusalÈbyÈkatavasena
paÒcadasar|pÈvacaracittasampayutto. KÈmaÒca r|paÒca pahÈya ar|pe
avacaratÊti ar|pÈvacaro, kusalÈbyÈkatavasena
dvÈdasÈr|pÈvacaracittasampayutto.
______________________________________________________________
1. ŒrammaÓo (SyÈ, Ka)
IdÈni abhinivesavasena dassento “suÒÒato”ti-ÈdimÈha. Tattha suÒÒatoti

rÈgadosamohehi suÒÒattÈ suÒÒato. RÈgadosamohanimittehi animittattÈ
animitto. RÈgadosamohapaÓidhÊnaÑ abhÈvato appaÓihitoti vuccati.
IdÈni vaÔÔapariyÈpanna-apariyÈpannavasena dassento “lokiyo”ti-

ÈdimÈha. Loko vuccati lujjanapalujjanaÔÔhena vaÔÔaÑ, tasmiÑ
pariyÈpannabhÈvena loke niyuttoti lokiyo. UttiÓÓoti uttaro, loke
apariyÈpannabhÈvena lokato uttaroti lokuttaro. PhusanÈti phusanÈkÈro.
SamphusanÈ samphusitattanti upasaggena padaÑ vaÉÉhitaÑ.
EvaÑ ÒÈtaÑ katvÈti evaÑ pÈkaÔaÑ katvÈ jÈnanto tÊreti tÊrayati upari
vattabbÈkÈrena cinteti. AniccantikatÈya Èdi-antavantatÈya ca aniccato tÊreti.
UppÈdavayapaÔipÊÄanatÈya dukkhavatthutÈya ca dukkhato.
PaccayayÈpanÊyatÈya rogam|latÈya ca rogato. DukkhatÈs|layogitÈya
kilesÈsucipaggharatÈya uppÈdajarÈbha~gehi
uddhumÈtaparipakkapabhinnatÈya ca gaÓÉato. PÊÄÈjanakatÈya
antotudanatÈya dunnÊharaÓÊyatÈya ca sallato. VigarahaÓÊyatÈya avaÉÉhi-
ÈvahanatÈya aghavatthutÈya ca aghato. AseribhÈvajanakatÈya
ÈbÈdhapadaÔÔhÈnatÈya ca ÈbÈdhato. AvasatÈya avidheyyatÈya ca parato.
ByÈdhijarÈmaraÓehi lujjanapalujjanatÈya palokato.
AnekabyasanÈvahanatÈya Êtiso. AviditÈnaÑyeva vipulÈnaÑ anatthÈnaÑ
Èvahanato sabb|paddavavatthutÈya ca upaddavato. SabbabhayÈnaÑ
ÈkaratÈya ca dukkhav|pasamasa~khÈtassa paramassÈsassa
paÔipakkhabh|tatÈya ca bhayato. Anekehi anatthehi anubaddhatÈya
dos|pasaÔÔhatÈya1, upasaggo viya anadhivÈsanÈrahatÈya ca upasaggato.
ByÈdhijarÈmaraÓehi ceva lÈbhÈdÊhi ca lokadhammehi pacalitatÈya2 calato.
Upakkamena ceva sarasena ca pabha~gupagamanasÊlatÈya pabha~guto.
SabbÈvatthÈvinipÈtitÈya, thirabhÈvassa ca abhÈvatÈya adhuvato. AtÈyanatÈya
ceva alabbhaneyyakhematÈya
______________________________________________________________
1. Dosas|lasaÓÔhitatÈya (SÊ) dos|pasaÓÔhitatÈya (SyÈ, Ka) 2. CaÒcalitatÈya (SÊ, SyÈ)
146 KhuddakanikÈya
ca atÈÓato. AllÊyituÑ anarahatÈya, allÊnÈnampi ca leÓakiccÈkÈritÈya aleÓato.

NissitÈnaÑ bhayasÈrakattÈbhÈvena asaraÓato. YathÈparikappitehi
dhuvasubhasukhattabhÈvehi rittatÈya rittato. RittatÈyeva tucchato, appakattÈ
vÈ. Appakampi hi loke “tucchan”ti vuccati. SÈmi nivÈsi vedaka
kÈrakÈdhiÔÔhÈyakavirahitatÈya suÒÒato.
SayaÒca asÈmikabhÈvÈditÈya anattato. PavattidukkhatÈya, dukkhassa ca
ÈdÊnavatÈya ÈdÊnavato. Atha vÈ ÈdÊnaÑ vÈti gacchati pavattatÊti ÈdÊnavo,
kapaÓamanussassetaÑ adhivacanaÑ. KhandhÈpi ca kapaÓÈyevÈti
ÈdÊnavasadisatÈya ÈdÊnavato. JarÈya ceva maraÓena cÈti dvedhÈ
pariÓÈmapakatitÈya vipariÓÈmadhammato. DubbalatÈya, pheggu viya
sukhabhaÒjanÊyatÈya ca asÈrakato. AghahetutÈya agham|lato.
Mittamukhasapatto viya vissÈsaghÈtitÈya vadhakato. VigatabhavatÈya
vibhavasambh|tatÈya ca vibhavato. ŒsavapadaÔÔhÈnatÈya sÈsavato.
Hetupaccayehi abhisa~khatatÈya sa~khatato. MaccumÈrakilesamÈrÈnaÑ
Èmisabh|tatÈya mÈrÈmisato. JÈtijarÈbyÈdhimaraÓapakatitÈya
jÈtijarÈbyÈdhimaraÓadhammato. Sokaparideva-upÈyÈsahetutÈya
sokaparideva-upÈyÈsadhammato. TaÓhÈdiÔÔhiduccaritasaÑkilesÈnaÑ
visayadhammatÈya saÑkilesadhammato.
AvijjÈkammataÓhÈsaÄÈyatanavasena uppattito samudayato. TesaÑ abhÈvena
attha~gamato. Phasse chandarÈgavasena madhurassÈdena assÈdato.
Phassassa vipariÓÈmena ÈdÊnavato. UbhinnaÑ nissaraÓena nissaraÓato
tÊretÊti sabbesu ca imesu “tÊretÊ”ti pÈÔhaseso daÔÔhabbo.
PajahatÊti sakasantÈnato nÊharati. VinodetÊti tudati. ByantiÑ karotÊti
vigatantaÑ karoti. AnabhÈvaÑ gametÊti anu anu abhÈvaÑ gameti.
Ariyamaggasatthena ucchinnaÑ taÓhÈ-avijjÈmayaÑ m|lametesanti
ucchinnam|lÈ. TÈlavatthu viya nesaÑ vatthu katanti tÈlÈvatthukatÈ. YathÈ
hi tÈlarukkhaÑ sam|laÑ uddharitvÈ tassa vatthumatte tasmiÑ padese kate
na puna tassa tÈlassa uppatti paÒÒÈyati, evaÑ ariyamaggasatthena sam|le
r|pÈdirase uddharitvÈ tesaÑ pubbe uppannapubbabhÈvena vatthumatte
cittasantÈne kate sabbepi te “tÈlÈvatthukatÈ”ti vuccanti. Yassesoti
yassa puggalassa eso gedho. Samucchinnoti ucchinno. V|pasantoti phalena

v|pasanto. PaÔipassaddhoti paÔipassaddhippahÈnena paÔipassambhito.
Upasaggena vÈ padaÑ vaÉÉhitaÑ. Abhabbuppattikoti puna uppajjituÑ
abhabbo. ©ÈÓagginÈ daÉÉhoti maggaÒÈÓagginÈ jhÈpito. Atha vÈ
visanikkhittaÑ bhÈjanena saha chaÉÉitaÑ viya vatthunÈ saha pahÊno.
M|lacchinnavisavalli viya sam|lacchinnoti samucchinno. Uddhane udakaÑ
siÒcitvÈ nibbÈpita-a~gÈraÑ viya v|pasanto. NibbÈpita-a~gÈre patita-
udakaphusitaÑ viya paÔipassaddho. A~kuruppattiyÈ hetucchinnabÊjaÑ viya
abhabbuppattiko. AsanipÈtavisarukkho viya ÒÈÓagginÈ1 daÉÉhoti evameke
vaÓÓayanti.
VÊtagedhoti idaÑ sakabhÈvapariccajanavasena vuttaÑ. Vigatagedhoti
idaÑ ÈrammaÓe sÈlayabhÈvapariccajanavasena. Cattagedhoti idaÑ puna
anÈdiyanabhÈvadassanavasena. Muttagedhoti idaÑ santatito
vinimocanavasena. PahÊnagedhoti idaÑ muttassÈpi kvaci
anavaÔÔhÈnadassanavasena. PaÔinissaÔÔhagedhoti idaÑ Èdinnapubbassa
nissaggadassanavasena vuttaÑ. VÊtarÈgo vigatarÈgo cattarÈgoti vuttanayena
yojetabbaÑ. Tattha gijjhanavasena gedho. RaÒjanavasena rÈgo. NicchÈtoti
nittaÓho. “Nicchado”tipi pÈÔho, taÓhÈchadanavirahitoti attho. Nibbutoti
nibbutasabhÈvo. SÊtibh|toti sÊtasabhÈvo. SukhapaÔisaÑvedÊti
kÈyikacetasikasukhaÑ anubhavanasabhÈvo. Brahmabh|tenÈti
uttamasabhÈvena. AttanÈti cittena.
KatattÈ cÈti pÈpakammÈnaÑ katabhÈvena ca. AkatattÈ cÈti kusalÈnaÑ
akatabhÈvena ca. KataÑ me kÈyaduccaritaÑ, akataÑ me kÈyasucaritanti-
Èdayo dvÈravasena avirativirativasena kammapathavasena ca vuttÈ.
SÊlesu’mhi na parip|rakÈrÊti-Èdayo catupÈrisuddhisÊlavasena.
JÈgariyamananuyuttoti paÒcajÈgaraÓavasena. SatisampajaÒÒenÈti
sÈtthakÈdisampajaÒÒavasena. CattÈro satipaÔÔhÈnÈti-Èdayo
bodhipakkhiyadhammÈ lokiyalokuttaravasena. DukkhaÑ me apariÒÒÈtanti-
Èdayo cattÈro ariyasaccavasena vuttÈti veditabbaÑ. Te atthato tattha tattha
vuttanayattÈ pÈkaÔÈyeva.
______________________________________________________________
1. PariÒÒÈgginÈ (Ka)
148 KhuddakanikÈya
DhÊro paÓÉitoti satta padÈ vuttatthÈyeva. Api ca dukkhe

akampiyaÔÔhena dhÊro. Sukhe anuppilavaÔÔhena paÓÉito.
DiÔÔhadhammikasamparÈyikatthe kataparicayaÔÔhena paÒÒavÈ.
Attatthaparatthe niccalaÔÔhena buddhimÈ. GambhÊra-uttÈnatthe
apaccosakkanaÔÔhena ÒÈÓÊ. GuÄhapaÔicchannatthe obhÈsanaÔÔhena vibhÈvÊ.
NikkilesabyavadÈnaÔÔhena tulÈsadisoti medhÈvÊ. Na limpatÊti sajÈtiyÈ na
limpati ÈkÈse lekhÈ viya. Na palimpatÊti visesena na limpati. Na
upalimpatÊti saÒÒogo hutvÈpi na limpati hatthatale lekhÈ viya. Alittoti
saÒÒogo hutvÈpi na kilissati kÈsikavatthe ÔhapitamaÓiratanaÑ viya.
Apalittoti visesena kilissati maÓiratane paliveÔhitakÈsikavatthaÑ viya.
Anupalittoti upagantvÈpi na allÊyati pokkharapatte udakabindu viya.
Nikkhantoti bahi nikkhanto bandhanÈgÈrato palÈto viya. NissaÔoti
pÈpapahÊno amittassa paÔicchÈpitakiliÔÔhavatthu viya. Vippamuttoti suÔÔhu
mutto gayh|page vatthumhi ratiÑ nÈsetvÈ puna nÈgamanaÑ viya.
VisaÒÒuttoti kilesehi ekato na yutto byÈdhinÈ muttagilÈno viya.
VimariyÈdikatena cetasÈti vigatamariyÈdakatena cittena, sabbabhÈvena
sabbÈrammaÓena sabbakilesehi muttacittenÈti attho.
14. SaÒÒaÑ pariÒÒÈti gÈthÈya pana ayaÑ sa~khepattho–na kevalaÒca

phassameva, api ca kho pana kÈmasaÒÒÈdibhedaÑ saÒÒaÑ, saÒÒÈnusÈrena
vÈ pubbe vuttanayeneva nÈmar|paÑ tÊhi pariÒÒÈhi parijÈnitvÈ imÈya
paÔipadÈya catubbidhampi vitareyya oghaÑ, tato so tiÓÓogho
taÓhÈdiÔÔhipariggahesu taÓhÈdiÔÔhikilesappahÈnena1 anupalitto
khÊÓÈsavamuni rÈgÈdisallÈnaÑ abb|ÄhattÈ abb|Ähasallo sativepullappattiyÈ
appamatto caraÑ pubbabhÈge vÈ appamatto caranto tena appamÈdacÈrena
abb|Ähasallo hutvÈ sakaparattabhÈvÈdibhedaÑ nÈsÊsati lokamimaÑ paraÒca,
aÒÒadatthu carimacittanirodhÈ nirupÈdÈnova jÈtavedo parinibbÈtÊti
arahattanik|Ôena desanaÑ niÔÔhÈpesi dhammanettiÔhapanameva karonto, na
tu imÈya desanÈ ya maggaÑ vÈ phalaÑ vÈ uppÈdesi khÊÓÈsavassa desitattÈti.
______________________________________________________________
1. TaÓhÈdiÔÔhilepappahÈnena (Ka)
NÊlÈdibhedaÑ ÈrammaÓaÑ saÒjÈnÈtÊti saÒÒÈ. SÈ saÒjÈnanalakkhaÓÈ,

paccÈbhiÒÒÈÓarasÈ. Catubh|mikasaÒÒÈ hi nosaÒjÈnanalakkhaÓÈ nÈma natthi,
sabbÈ saÒjÈnanalakkhaÓÈva. YÈ panettha abhiÒÒÈÓena saÒjÈnÈti, sÈ
paccÈbhiÒÒÈÓarasÈ nÈma hoti. TassÈ vaÉÉhakissa dÈrumhi abhiÒÒÈÓaÑ
katvÈ puna tena abhiÒÒÈÓena taÑ paccÈbhijÈnanakÈle, purisassa
kÈÄatilakÈdi-abhiÒÒÈÓaÑ sallakkhetvÈ puna tena abhiÒÒÈÓena “asuko nÈma
eso”ti tassa paccÈbhijananakÈle, raÒÒo piÄandhanagopakabhaÓÉÈgÈrikassa
tasmiÑ tasmiÑ piÄandhane nÈmapaÓÓakaÑ bandhitvÈ “asukaÑ piÄandhanaÑ
nÈma ÈharÈ”ti vutte dÊpaÑ jÈletvÈ sÈragabbhaÑ pavisitvÈ paÓÓaÑ vÈcetvÈ
tassa tasseva piÄandhanassa ÈharaÓakÈle ca pavatti veditabbÈ.
Aparo nayo–sabbasa~gÈhikavasena hi saÒjÈnanalakkhaÓÈ saÒÒÈ,
punasaÒjÈnanapaccayanimittakaraÓarasÈ dÈru-ÈdÊsu tacchakÈdayo viya,
yathÈgahitanimittavasena abhinivesakaraÓapaccupaÔÔhÈnÈ hatthidassaka-
andho viya, ÈrammaÓe anogÈÄhavuttitÈya aciraÔÔhÈnapaccupaÔÔhÈnÈ vÈ vijju
viya, yathÈ-upaÔÔhitavisayapadaÔÔhÈnÈ tiÓapurisakesu migapotakÈnaÑ
purisÈti uppannasaÒÒÈ viya. YÈ panettha ÒÈÓasampayuttÈ hoti, sÈ ÒÈÓameva
anuvattati sasambhÈrapathavÊ-ÈdÊsu sesadhammÈ pathavÊ-ÈdÊni viyÈti
veditabbÈ.
KÈmapaÔisaÒÒuttÈ saÒÒÈ kÈmasaÒÒÈ. ByÈpÈdapaÔisaÒÒuttÈ saÒÒÈ
byÈpÈdasaÒÒÈ. VihiÑsÈpaÔisaÒÒuttÈ saÒÒÈ vihiÑsÈsaÒÒÈ. Tesu dve sattesupi
sa~khÈresupi uppajjanti. KÈmasaÒÒÈ hi piye manÈpe satte vÈ sa~khÈre vÈ
vitakkentassa uppajjati. ByÈpÈdasaÒÒÈ appiye amanÈpe satte vÈ sa~khÈre vÈ
kujjhitvÈ olokanakÈlato paÔÔhÈya yÈva vinÈsanÈ uppajjati. VihiÑsÈsaÒÒÈ
sa~khÈresu na uppajjati. Sa~khÈro hi dukkhÈpetabbo nÈma natthi. “Ime sattÈ
haÒÒantu vÈ, ucchijjantu vÈ, vinassantu vÈ, mÈ vÈ ahesun”ti cintanakÈle
pana sattesu uppajjati. NekkhammapaÔisaÒÒuttÈ saÒÒÈ nekkhammasaÒÒÈ, sÈ
asubhapubbabhÈge kÈmÈvacarÈ hoti, asubhajhÈne r|pÈvacarÈ, taÑ jhÈnaÑ
pÈdakaÑ katvÈ uppannamaggaphalakÈle lokuttarÈ. AbyÈpÈdapaÔisaÒÒuttÈ
saÒÒÈ abyÈpÈdasaÒÒÈ, sÈ mettÈpubbabhÈge kÈmÈvacarÈ hoti, mettÈjhÈne
r|pÈvacarÈ, taÑ jhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ
150 KhuddakanikÈya
uppannamaggaphalakÈle lokuttarÈ. AvihiÑsÈpaÔisaÒÒuttÈ saÒÒÈ

avihiÑsÈsaÒÒÈ, sÈ karuÓÈpubbabhÈge kÈmÈvacarÈ, karuÓÈjhÈne rupÈvacarÈ,
taÑ jhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ uppannamaggaphalakÈle lokuttarÈ. YadÈ alobho
sÊsaÑ hoti, tadÈ itare dve tadanvÈyikÈ bhavanti. YadÈ mettÈ sÊsaÑ hoti, tadÈ
itare dve tadanvÈyikÈ bhavanti. YadÈ karuÓÈ sÊsaÑ hoti, tadÈ itare dve
tadanvÈyikÈ bhavanti. R|pÈrammaÓaÑ Èrabbha uppannÈ saÒÒÈ r|pasaÒÒÈ.
SaddasaÒÒÈdÊsupi eseva nayo. IdaÑ tassÈyeva ÈrammaÓato nÈmaÑ.
ŒrammaÓÈnaÑ vuttattÈ cakkhusamphassajÈdivatth|nipi vuttÈneva honti.
YÈ evar|pÈ saÒÒÈti aÒÒÈpi “paÔighasamphassajÈ saÒÒÈ
adhivacanasamphassajÈ saÒÒÈ”ti evamÈdikÈ veditabbÈ. Tattha
adhivacanasamphassajÈ saÒÒÈtipi pariyÈyena chadvÈrikÈyeva. Tayo hi
ar|pino khandhÈ sayaÑ piÔÔhivaÔÔakÈ hutvÈ attanÈ1 sahajÈtasaÒÒÈya
“adhivacanasamphassajÈ saÒÒÈ”ti nÈmaÑ karonti, nippariyÈyena pana
paÔighasamphassajÈ saÒÒÈ nÈma paÒcadvÈrikÈ saÒÒÈ,
adhivacanasamphassajÈ saÒÒÈ nÈma manodvÈrikÈ saÒÒÈ. EtÈ atirekasaÒÒÈ
pariggahitÈti veditabbÈ.
SaÒÒÈti sabhÈvanÈmaÑ. SaÒjÈnanÈti saÒjÈnanÈkÈro. SaÒjÈnitattanti
saÒjÈnitabhÈvo.
Avijjoghanti p|retuÑ ayuttaÔÔhena kÈyaduccaritÈdi avindiyaÑ nÈma,
aladdhabbanti attho. TaÑ avindiyaÑ vindatÊti avijjÈ. TabbiparÊtato
kÈyasucaritÈdi vindiyaÑ nÈma, taÑ vindiyaÑ na vindatÊti avijjÈ.
KhandhÈnaÑ rÈsaÔÔhaÑ, ÈyatanÈnaÑ ÈyatanaÔÔhaÑ, dhÈt|naÑ suÒÒaÔÔhaÑ,
indriyÈnaÑ adhipatiyaÔÔhaÑ, saccÈnaÑ tathaÔÔhaÑ aviditaÑ karotÊtipi avijjÈ.
DukkhÈdÊnaÑ pÊÄanÈdivasena vuttaÑ catubbidhaÑ2 atthaÑ aviditaÑ
karotÊtipi avijjÈ. Antavirahite saÑsÈre yonigatibhavaviÒÒÈÓaÔÔhitisattÈvÈsesu
satte javÈpetÊti avijjÈ. Paramatthato avijjamÈnesu itthipurisÈdÊsu javati,
vijjamÈnesu khandhÈdÊsu na javatÊti avijjÈ. Api ca cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ
vatthÈrammaÓÈnaÑ paÔiccasamuppÈdapaÔiccasamuppannÈnaÒca
dhammÈnaÑ chÈdanatopi avijjÈ, taÑ avijjoghaÑ. KÈmoghavasena
uttareyya. Bhavoghavasena patareyya. DiÔÔhoghavasena samatikkameyya.
Avijjoghavasena vÊtivatteyya. Atha vÈ
______________________________________________________________
1. Attano (SÊ, SyÈ) 2. CatubbidhaÑ catubbidhaÑ (Ka, PaÔisaÑ-®Ôha 1. 84 piÔÔhepi)
sotÈpattimaggena pahÈnavasena uttareyya. SakadÈgÈmimaggena

pahÈnavasena patareyya. AnÈgÈmimaggena pahÈnavasena samatikkameyya.
Arahattamaggena pahÈnavasena vÊtivatteyya. Atha vÈ
“tareyyÈdipaÒcapadaÑ tada~gÈdipaÒcapahÈnena yojetabban”ti keci vadanti.
“MonaÑ vuccati ÒÈÓan”ti vatvÈ taÑ pabhedato dassetuÑ “yÈ paÒÒÈ
pajÈnanÈ”ti-ÈdimÈha. TaÑ vuttanayameva ÔhapetvÈ “amoho
dhammavicayo”ti padaÑ. Amoho kusalesu dhammesu abhÈvanÈya
paÔipakkho bhÈvanÈhetu. Amohena aviparÊtaÑ gaÓhÈti m|Ähassa
viparÊtaggahaÓato. Amohena yÈthÈvaÑ yÈthÈvato dhÈrento yathÈsabhÈve
pavattati. M|Äho hi “tacchaÑ atacchaÑ, atacchaÒca tacchan”ti gaÓhÈti, tathÈ
icchitÈlÈbhadukkhaÑ na hoti. Am|Ähassa “taÑ kutettha labbhÈ”ti
evamÈdipaccavekkhaÓasambhavato maraÓadukkhaÑ na hoti.
SammohamaraÓaÑ hi dukkhaÑ, na ca taÑ am|Ähassa hoti, pabbajitÈnaÑ
sukhasaÑvÈso hoti, tiracchÈnayoniyaÑ nibbatti na hoti. Mohena hi
niccasamm|ÄhÈ tiracchÈnayoniÑ upapajjanti. MohapaÔipakkho ca amoho
mohavasena amajjhattabhÈvassa abhÈvakaro. Amohena avihiÑsÈsaÒÒÈ
dhÈtusaÒÒÈ majjhimÈya paÔipattiyÈ paÔipajjanaÑ, pacchimaganthadvayassa
pabhedanaÒca hoti. PacchimÈni dve satipaÔÔhÈnÈni tasseva ÈnubhÈvena
ijjhanti. Amoho dÊghÈyukatÈya paccayo hoti. Am|Äho hi hitÈhitaÑ ÒatvÈ
ahitaÑ parivajjento hitaÒca paÔisevamÈno dÊghÈyuko hoti, attasampattiyÈ
aparihÊno hoti. Am|Äho hi attano hitameva karonto attÈnaÑ sampÈdeti,
ariyavihÈrassa paccayo hoti, udÈsinapakkhesu nibbuto hoti am|Ähassa
sabbÈbhisa~gatÈya abhÈvato. Amohena anattadassanaÑ hoti. Asamm|Äho hi
yÈthÈvagahaÓakusalo apariÓÈyakaÑ khandhapaÒcakaÑ apariÓÈyakato
bujjhati. YathÈ ca etena anattadassanaÑ, evaÑ attadassanaÑ mohena. Ko hi
nÈma attasuÒÒataÑ bujjhitvÈ puna sammohaÑ ÈpajjeyyÈti.
Tena ÒÈÓena samannÈgatoti etena vuttappakÈrena ÒÈÓena sama~gÊbh|to
sekkhÈdayo muni. Monappattoti paÔiladdhaÒÈÓo1
______________________________________________________________
1. PaÔiladdhaÒÈÓena (SÊ, SyÈ)
152 KhuddakanikÈya
munibhÈvaÑ patto. TÊÓÊti gaÓanaparicchedo. MoneyyÈnÊti munibhÈvakarÈ

moneyyakarÈ paÔipadÈ dhammÈ. KÈyamoneyyanti-ÈdÊsu
viÒÒattikÈyar|pakÈyavasena paÒÒÈpetabbaÑ kÈyamoneyyaÑ.
ViÒÒattivÈcÈsaddavÈcÈvasena paÒÒÈpetabbaÑ vacÊmoneyyaÑ.
ManodvÈrikacittÈdivasena paÒÒÈpetabbaÑ manomoneyyaÑ.
TividhakÈyaduccaritÈnaÑ pahÈnanti pÈÓÈtipÈtÈdividhÈnaÑ kÈyato
pavattÈnaÑ duÔÔhu caritÈnaÑ pajahanaÑ. KÈyasucaritanti kÈyato pavattaÑ
suÔÔhu caritaÑ. KÈyÈrammaÓe ÒÈÓanti kÈyaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ
aniccÈdivasena pavattaÑ kÈyÈrammaÓe ÒÈÓaÑ. KÈyapariÒÒÈti kÈyaÑ
ÒÈtatÊraÓappahÈnapariÒÒÈhi jÈnanavasena pavattaÑ ÒÈÓaÑ. PariÒÒÈsahagato
maggoti ajjhattikaÑ kÈyaÑ sammasitvÈ uppÈditamaggo pariÒÒÈsahagato.
KÈye chandarÈgassa pahÈnanti kÈye taÓhÈchandarÈgassa pajahanaÑ1.
KÈyasa~khÈranirodhoti assÈsapassÈsÈnaÑ nirodho ÈvaraÓo,
catutthajjhÈnasamÈpattisamÈpajjanaÑ. VacÊsa~khÈranirodhoti
vitakkavicÈrÈnaÑ nirodho ÈvaraÓo, dutiyajjhÈnasamÈpattisamÈpajjanaÑ.
Cittasa~khÈranirodhoti saÒÒÈvedanÈnaÑ nirodho ÈvaraÓo,
saÒÒÈvedayitanirodhasamÈpattisamÈpajjanaÑ.
PaÔhamagÈthÈya kÈyamuninti-ÈdÊsu kÈyaduccaritappahÈnavasena
kÈyamuni. VacÊduccaritappahÈnavasena vÈcÈmuni.
ManoduccaritappahÈnavasena manomuni. SabbÈkusalappahÈnavasena
anÈsavamuni. Moneyyasampannanti jÈnitabbaÑ jÈnitvÈ phale ÔhitattÈ
moneyyasampannaÑ. Œhu sabbappahÈyinanti sabbakilese pajahitvÈ ÔhitattÈ
sabbappahÈyinaÑ kathayanti.
DutiyagÈthÈya ninhÈtapÈpakanti yo ajjhattabahiddhasa~khÈte
sabbasmimpi Èyatane ajjhattabahiddhÈrammaÓavasena uppattirahÈni
sabbapÈpakÈni maggaÒÈÓena ninhÈya dhovitvÈ ÔhitattÈ ninhÈtapÈpakaÑ
Èh|ti evamattho daÔÔhabbo. AgÈramajjhe vasantÈ agÈramunino.
PabbajjupagatÈ anagÈramunino. Tattha sekkhÈ sekkhamunino. Arahanto
asekkhamunino. PaccekabuddhÈ Paccekamunino. SammÈsambuddhÈ
Munimunino.
Puna kathetukamyatÈpucchÈvasena “katame agÈramunino”ti Èha.
AgÈrikÈti kasigorakkhÈdi-agÈrikakamme niyuttÈ. DiÔÔhapadÈti
______________________________________________________________
1. KÈyachandarÈgassa pahÈnanti kÈyataÓhÈchandarÈgassa pajahanaÑ (SÊ, Ka)
diÔÔhanibbÈnÈ. ViÒÒÈtasÈsanÈti viÒÒÈtaÑ sikkhattayasÈsanaÑ etesanti

viÒÒÈtasÈsanÈ. AnagÈrÈti kasigorakkhÈdi-agÈriyakammaÑ etesaÑ natthÊti
pabbajitÈ “anagÈrÈ”ti vuccanti. Satta sekkhÈti sotÈpannÈdayo satta. TÊsu
sikkhÈsu sikkhantÊti sekkhÈ. Arahanto na sikkhantÊti asekkhÈ. TaÑ taÑ
kÈraÓaÑ paÔicca ekakÈva anÈcariyakÈva catusaccaÑ bujjhitavantoti
PaccekabuddhÈ Paccekamunino.
Munimunino vuccanti TathÈgatÈti ettha aÔÔhahi kÈraÓehi BhagavÈ

TathÈgato–tathÈ Ègatoti TathÈgato, tathÈ gatoti TathÈgato, tathalakkhaÓaÑ
Ègatoti TathÈgato, tathadhamme yÈthÈvato abhisambuddhoti TathÈgato,
tathadassitÈya TathÈgato, tathavÈditÈya TathÈgato, tathÈkÈritÈya TathÈgato,
abhibhavanaÔÔhena TathÈgatoti.
KathaÑ BhagavÈ tathÈ Ègatoti TathÈgato? YathÈ sabbalokahitÈya

ussukkamÈpannÈ purimakÈ SammÈsambuddhÈ ÈgatÈ. KiÑ vuttaÑ hoti?
YenÈbhinÊhÈrena purimakÈ Bhagavanto ÈgatÈ, teneva amhÈkampi BhagavÈ
Ègato. Atha vÈ yathÈ purimakÈ Bhagavanto dÈna sÊla nekkhamma paÒÒÈ
vÊriya khanti saccÈdhiÔÔhÈnamettupekkhÈsa~khÈtÈ dasa pÈramiyo dasa
upapÈramiyo dasa paramatthapÈramiyoti samatiÑsapÈramiyo p|retvÈ
a~gapariccÈgaÑ nayana dhana rajja puttadÈra pariccÈganti ime paÒca
mahÈpariccÈge pariccajitvÈ
pubbayogapubbacariyadhammakkhÈnaÒÈtatthacariyÈdayo p|retvÈ
buddhicariyÈya koÔiÑ patvÈ ÈgatÈ, tathÈ amhÈkampi BhagavÈ Ègato. YathÈ
ca purimakÈ Bhagavanto cattÈro satipaÔÔhÈne, cattÈro sammappadhÈne,
cattÈro iddhipÈde, paÒcindriyÈni, paÒca balÈni, satta bojjha~ge, ariyaÑ
aÔÔha~gikaÑ maggaÑ bhÈvetvÈ p|retvÈ ÈgatÈ, tathÈ amhÈkampi BhagavÈ
Ègato. EvaÑ tathÈ Ègatoti TathÈgato.
YathÈ ca DÊpa~karabuddha-Èdayo,
SabbaÒÒubhÈvaÑ Munayo idhÈgatÈ.
TathÈ ayaÑ SakyamunÊpi Ègato,
TathÈgato vuccati tena cakkhumÈti. (1)
154 KhuddakanikÈya
KathaÑ tathÈ gatoti TathÈgato? YathÈ sampatijÈtÈ purimakÈ

Bhagavanto gatÈ. KathaÒca te gatÈ? Te hi sampatijÈtÈ samehi pÈdehi
pathaviyaÑ patiÔÔhÈya uttarÈbhimukhÈ sattapadavÊtihÈrena gatÈ. YathÈha–
SampatijÈto Œnanda bodhisatto samehi pÈdehi pathaviyaÑ
patiÔÔhahitvÈ uttarÈbhimukho sattapadavÊtihÈrena gacchati, setamhi
chatte anudhÈriyamÈne sabbÈ ca disÈ anuviloketi, ÈsabhiÒca vÈcaÑ
bhÈsati “aggohamasmi lokassa, jeÔÔhohamasmi lokassa, seÔÔhohamasmi
lokassa, ayamantimÈ jÈti, natthi dÈni punabbhavo”ti1.
TaÒcassa gamanaÑ tathaÑ ahosi avitathaÑ anekesaÑ
visesÈdhigamÈnaÑ pubbanimittabhÈvena. YaÑ hi so sampatijÈto samehi
pÈdehi patiÔÔhÈti, idamassa caturiddhipÈdapaÔilÈbhassa pubbanimittaÑ.
UttaramukhabhÈvo panassa sabbalokuttarabhÈvassa pubbanimittaÑ.
SattapadavÊtihÈro sattabojjha~garatanapaÔilÈbhassa. “SuvaÓÓadaÓÉÈ
vÊtipatanti cÈmarÈ”ti2 ettha vuttacÈmarukkhepo pana
sabbatitthiyanimmadanassa3. SetacchattadhÈraÓaÑ
arahattavimuttivaravimalasetacchattapaÔilÈbhassa. SabbadisÈnuvilokanaÑ
sabbaÒÒutÈnÈvaraÓaÒÈÓapaÔilÈbhassa. ŒsabhivÈcÈbhÈsanaÑ pana
appaÔivattiyavaradhammacakkapavattanassa pubbanimittaÑ. TathÈ ayaÑ
BhagavÈpi gato. TaÒcassa gamanaÑ tathaÑ ahosi avitathaÑ tesaÑyeva
visesÈdhigamÈnaÑ pubbanimittabhÈvena. TenÈhu porÈÓÈ–
“MuhuttajÈtova gavampatÊ yathÈ,
Samehi pÈdehi phusÊ vasundharaÑ.
So vikkamÊ satta padÈni Gotamo,
SetaÒca chattaÑ anudhÈrayuÑ mar|.
GantvÈna so satta padÈni Gotamo,
DisÈ vilokesi samÈ samantato.
AÔÔha~gupetaÑ giramabbhudÊrayi,
SÊho yathÈ pabbatamuddhaniÔÔhito”ti4.
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 13; Ma 3. 164 piÔÔhesu. 2. Khu 1. 386 piÔÔhe.
3. Nimmathanassa (SÊ, SyÈ, Ka) 4. PaÔisaÑ-®Ôha 1. 192; Itivuttaka-®Ôha 112 piÔÔhesu.
EvaÑ tathÈ gatoti TathÈgato.

Atha vÈ yathÈ purimakÈ Bhagavanto, ayampi BhagavÈ tatheva
nekkhammena kÈmacchandaÑ -pa- paÔhamajjhÈnena nÊvaraÓe -pa-
aniccÈnupassanÈya niccasaÒÒaÑ -pa- arahattamaggena sabbakilese pahÈya
gato, evampi tathÈ gatoti TathÈgato. (2)
KathaÑ tathalakkhaÓaÑ Ègatoti TathÈgato? PathavÊdhÈtuyÈ
kakkhaÄattalakkhaÓaÑ tathaÑ avitathaÑ, ÈpodhÈtuyÈ paggharaÓalakkhaÓaÑ,
tejodhÈtuyÈ uÓhattalakkhaÓaÑ, vÈyodhÈtuyÈ vitthambhanalakkhaÓaÑ,
ÈkÈsadhÈtuyÈ asamphuÔÔhalakkhaÓaÑ, viÒÒÈÓadhÈtuyÈ vijÈnanalakkhaÓaÑ.
R|passa ruppanalakkhaÓaÑ, vedanÈya vedayitalakkhaÓaÑ, saÒÒÈya
saÒjÈnanalakkhaÓaÑ, sa~khÈrÈnaÑ abhisa~kharaÓalakkhaÓaÑ, viÒÒÈÓassa
vijÈnanalakkhaÓaÑ.
Vitakkassa abhiniropanalakkhaÓaÑ, vicÈrassa anumajjanalakkhaÓaÑ,
pÊtiyÈ pharaÓalakkhaÓaÑ, sukhassa sÈtalakkhaÓaÑ, cittekaggatÈya
avikkhepalakkhaÓaÑ, phassassa phusanalakkhaÓaÑ.
Saddhindriyassa adhimokkhalakkhaÓaÑ, vÊriyindriyassa
paggahalakkhaÓaÑ, satindriyassa upaÔÔhÈnalakkhaÓaÑ, samÈdhindriyassa
avikkhepalakkhaÓaÑ, paÒÒindriyassa pajÈnanalakkhaÓaÑ.
SaddhÈbalassa assaddhiye akampiyalakkhaÓaÑ, vÊriyabalassa kosajje,
satibalassa muÔÔhassacce, samÈdhibalassa uddhacce, paÒÒÈbalassa avijjÈya
akampiyalakkhaÓaÑ.
Satisambojjha~gassa upaÔÔhÈnalakkhaÓaÑ,
dhammavicayasambojjha~gassa pavicayalakkhaÓaÑ, vÊriyasambojjha~gassa
paggahalakkhaÓaÑ, pÊtisambojjha~gassa pharaÓalakkhaÓaÑ,
passaddhisambojjha~gassa upasamalakkhaÓaÑ, samÈdhisambojjha~gassa
avikkhepalakkhaÓaÑ, upekkhÈsambojjha~gassa paÔisa~khÈnalakkhaÓaÑ.
SammÈdiÔÔhiyÈ dassanalakkhaÓaÑ, sammÈsa~kappassa
abhiniropanalakkhaÓaÑ, sammÈvÈcÈya pariggahalakkhaÓaÑ,
sammÈkammantassa samuÔÔhÈnalakkhaÓaÑ, sammÈ-ÈjÊvassa
vodÈnalakkhaÓaÑ, sammÈvÈyÈmassa paggahalakkhaÓaÑ, sammÈsatiyÈ
upaÔÔhÈnalakkhaÓaÑ, sammÈsamÈdhissa avikkhepalakkhaÓaÑ.
156 KhuddakanikÈya
AvijjÈya aÒÒÈÓalakkhaÓaÑ, sa~khÈrÈnaÑ cetanÈlakkhaÓaÑ, viÒÒÈÓassa

vijÈnanalakkhaÓaÑ, nÈmassa namanalakkhaÓaÑ, r|passa
ruppanalakkhaÓaÑ, saÄÈyatanassa ÈyatanalakkhaÓaÑ, phassassa
phusanalakkhaÓaÑ, vedanÈya vedayitalakkhaÓaÑ, taÓhÈya hetulakkhaÓaÑ,
upÈdÈnassa gahaÓalakkhaÓaÑ, bhavassa Èy|hanalakkhaÓaÑ, jÈtiyÈ
nibbattilakkhaÓaÑ, jarÈya jÊraÓalakkhaÓaÑ, maraÓassa cutilakkhaÓaÑ.
DhÈt|naÑ suÒÒatalakkhaÓaÑ, ÈyatanÈnaÑ ÈyatanalakkhaÓaÑ,
satipaÔÔhÈnÈnaÑ upaÔÔhÈnalakkhaÓaÑ, sammappadhÈnÈnaÑ
padahanalakkhaÓaÑ, iddhipÈdÈnaÑ ijjhanalakkhaÓaÑ, indriyÈnaÑ
adhipatilakkhaÓaÑ, balÈnaÑ akampiyalakkhaÓaÑ, bojjha~gÈnaÑ
niyyÈnalakkhaÓaÑ, maggassa hetulakkhaÓaÑ.
SaccÈnaÑ tathalakkhaÓaÑ, samathassa avikkhepalakkhaÓaÑ,
vipassanÈya anupassanÈlakkhaÓaÑ, samathavipassanÈnaÑ
ekarasalakkhaÓaÑ, yuganaddhÈnaÑ anativattanalakkhaÓaÑ.
SÊlavisuddhiyÈ saÑvaraÓalakkhaÓaÑ, cittavisuddhiyÈ
avikkhepalakkhaÓaÑ, diÔÔhivisuddhiyÈ dassanalakkhaÓaÑ, khaye ÒÈÓassa
samucchedalakkhaÓaÑ, anuppÈde ÒÈÓassa passaddhilakkhaÓaÑ, chandassa
m|lalakkhaÓaÑ.
ManasikÈrassa samuÔÔhÈnalakkhaÓaÑ, phassassa samodhÈnalakkhaÓaÑ,
vedanÈya samosaraÓalakkhaÓaÑ, samÈdhissa pamukhalakkhaÓaÑ, satiyÈ
ÈdhipateyyalakkhaÓaÑ, paÒÒÈya tatuttariyalakkhaÓaÑ, vimuttiyÈ
sÈralakkhaÓaÑ, amatogadhassa nibbÈnassa pariyosÈnalakkhaÓaÑ tathaÑ
avitathaÑ, etaÑ tathalakkhaÓaÑ ÒÈÓagatiyÈ Ègato avirajjhitvÈ patto
anuppattoti TathÈgato. EvaÑ tathalakkhaÓaÑ Ègatoti TathÈgato. (3)
KathaÑ tathadhamme yÈthÈvato abhisambuddhoti TathÈgato?
TathadhammÈ nÈma cattÈri ariyasaccÈni. YathÈha–
“CattÈrimÈni bhikkhave tathÈni avitathÈni anaÒÒathÈni. KatamÈni
cattÈri? ‘IdaÑ dukkhan’ti bhikkhave tathametaÑ avitathametaÑ
anaÒÒathametan”ti1 vitthÈro.
______________________________________________________________
TÈni ca BhagavÈ abhisambuddhoti tathÈnaÑ abhisambuddhattÈ

TathÈgatoti vuccati. Abhisambuddhattho hi ettha gatasaddo.
Api ca jarÈmaraÓassa jÈtipaccayasambh|tasamudÈgataÔÔho tatho
avitatho anaÒÒatho -pa-. Sa~khÈrÈnaÑ
avijjÈpaccayasambh|tasamudÈgataÔÔho tatho avitatho anaÒÒatho. TathÈ
avijjÈya sa~khÈrÈnaÑ paccayaÔÔho -pa-. JÈtiyÈ jarÈmaraÓassa paccayaÔÔho
tatho avitatho anaÒÒatho. TaÑ sabbaÑ BhagavÈ abhisambuddho, tasmÈpi
tathÈnaÑ abhisambuddhattÈ TathÈgato. EvaÑ tathadhamme yÈthÈvato
abhisambuddhoti TathÈgato. (4)
KathaÑ tathadassitÈya TathÈgato? BhagavÈ yaÑ sadevake loke -pa-
sadevamanussÈya pajÈya aparimÈÓÈsu lokadhÈt|su aparimÈÓÈnaÑ sattÈnaÑ
cakkhudvÈre ÈpÈthaÑ ÈgacchantaÑ r|pÈrammaÓaÑ nÈma atthi, taÑ
sabbÈkÈrena jÈnÈti passati. EvaÑ jÈnatÈ passatÈ ca tena taÑ
iÔÔhÈniÔÔhÈdivasena vÈ diÔÔhasutamutaviÒÒÈtesu labbhamÈnakapadavasena vÈ
“katamaÑ taÑ r|paÑ r|pÈyatanaÑ? YaÑ r|paÑ catunnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ
upÈdÈya vaÓÓanibhÈ sanidassanaÑ sappaÔighaÑ nÊlaÑ pÊtakan”ti-ÈdinÈ1
nayena anekehi nÈmehi terasahi vÈrehi dvipaÒÒÈsÈya nayehi vibhajjamÈnaÑ
tathameva hoti, vitathaÑ natthi. Esa nayo sotadvÈrÈdÊsupi
ÈpÈthamÈgacchantesu saddÈdÊsu. Vuttampi cetaÑ BhagavatÈ–
“YaÑ bhikkhave sadevakassa lokassa -pa- sadevamanussÈya pajÈya
diÔÔhaÑ sutaÑ mutaÑ viÒÒÈtaÑ pattaÑ pariyesitaÑ anuvicaritaÑ
manasÈ, tamahaÑ jÈnÈmi -pa- tamahaÑ abbhaÒÒÈsiÑ. TaÑ
TathÈgatassa viditaÑ, taÑ TathÈgato na upaÔÔhÈsÊ”ti2.
EvaÑ tathadassitÈya TathÈgato. Tattha tathadassÊ-atthe TathÈgatoti
padasambhavo veditabbo. (5)
KathaÑ tathavÈditÈya TathÈgato? YaÑ rattiÑ BhagavÈ BodhimaÓÉe
AparÈjitapalla~ke nisinno catunnaÑ3 mÈrÈnaÑ matthakaÑ madditvÈ
anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ abhisambuddho, yaÒca rattiÑ
yamakasÈlÈnamantare anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ parinibbÈyi, etthantare
paÒcacattÈlÊsavassaparimÈÓe
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 162 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 333 piÔÔhe.
3. TiÓÓaÑ (AÑ-®Ôha 1. 85; Ma-®Ôha 1. 52; DÊ-®Ôha 1. 65 piÔÔhesupi.)
158 KhuddakanikÈya
kÈle paÔhamabodhiyampi majjhimabodhiyampi pacchimabodhiyampi yaÑ

BhagavatÈ bhÈsitaÑ SuttaÑ GeyyaÑ -pa- VedallaÑ. SabbaÑ taÑ atthato
byaÒjanato ca anupavajjaÑ an|namanadhikaÑ sabbÈkÈraparipuÓÓaÑ
rÈgamadanimmadanaÑ dosamohamadanimmadanaÑ, natthi tattha
vÈlaggamattampi pakkhalitaÑ, sabbaÑ taÑ ekamuddikÈya laÒchitaÑ viya,
ekanÈÄiyÈ mitaÑ viya, ekatulÈya tulitaÑ viya ca tathameva hoti avitathaÑ
anaÒÒathaÑ. YathÈha–
“YaÒca Cunda rattiÑ TathÈgato anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ
abhisambujjhati, yaÒca rattiÑ anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ
parinibbÈyati, yaÑ etasmiÑ antare bhÈsati lapati niddisati. SabbaÑ taÑ
tatheva hoti no aÒÒathÈ, tasmÈ ‘TathÈgato’ti vuccatÊ”ti1.
Gada-attho hi ettha gatasaddo. EvaÑ tathavÈditÈya TathÈgato.
Api ca ÈgadanaÑ Ègado, vacananti attho. Tatho aviparÊto Ègado assÈti
dakÈrassa takÈraÑ katvÈ TathÈgatoti evametasmiÑ atthe padasiddhi
veditabbÈ. (6)
KathaÑ tathÈkÈritÈya TathÈgato? Bhagavato hi vÈcÈya kÈyo anulometi,
kÈyassÈpi vÈcÈ. TasmÈ yathÈvÈdÊ tathÈkÈrÊ, yathÈkÈrÊ tathÈvÈdÊ ca hoti.
EvaÑbh|tassa cassa yathÈ vÈcÈ, kÈyopi tathÈ gato pavattoti attho. YathÈ ca
kÈyo, vÈcÈpi tathÈ gatÈ pavattÈti TathÈgato. TenevÈha “yathÈvÈdÊ bhikkhave
TathÈgato tathÈkÈrÊ, yathÈkÈrÊ tathÈvÈdÊ. Iti yathÈvÈdÊ tathÈkÈrÊ, yathÈkÈrÊ
tathÈvÈdÊ. ‘TasmÈ TathÈgato’ti vuccatÊ”ti2. EvaÑ tathÈkÈritÈya TathÈgato.
(7)
KathaÑ abhibhavanaÔÔhena TathÈgato? Upari bhavaggaÑ heÔÔhÈ
AvÊciÑ pariyantaÑ katvÈ tiriyaÑ aparimÈÓÈsu lokadhÈt|su sabbasatte
abhibhavati sÊlena samÈdhinÈ paÒÒÈya vimuttiyÈ vimuttiÒÈÓadassanena, na
tassa tulÈ vÈ pamÈÓaÑ vÈ atthi, atha kho atulo appameyyo anuttaro
rÈjÈtirÈjÈ devÈnaÑ atidevo SakkÈnaÑ atisakko brahmÈnaÑ atibrahmÈ.
TenÈha–
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 111 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 332 piÔÔhe.
“Sadevake bhikkhave loke -pa- sadevamanussÈya pajÈya TathÈgato

abhibh| anabhibh|to aÒÒadatthudaso vasavattÊ, tasmÈ ‘TathÈgato’ti
vuccatÊ”ti1.
TatthevaÑ2 padasiddhi veditabbÈ–agado viya agado. Ko panesa?

DesanÈvilÈso ceva puÒÒussayo ca. Tena hesa mahÈnubhÈvo bhisakko
dibbÈgadena sappe viya sabbaparappavÈdino sadevakaÒca lokaÑ
abhibhavati. Iti sabbalokÈbhibhavane tatho aviparÊto desanÈvilÈsamayo ceva
puÒÒamayo ca agado assÈti dakÈrassa takÈraÑ katvÈ TathÈgatoti veditabbo.
EvaÑ abhibhavanaÔÔhena TathÈgato. (8)
Api ca tathÈya gatotipi TathÈgato, tathaÑ gatotipi TathÈgato. Gatoti

avagato, atÊto patto paÔipannoti attho. Tattha sakalaÑ lokaÑ tÊraÓapariÒÒÈya
tathÈya gato avagatoti TathÈgato, lokasamudayaÑ pahÈnapariÒÒÈya tathÈya
gato atÊtoti TathÈgato, lokanirodhaÑ sacchikiriyÈya tathÈya gato pattoti
TathÈgato, lokanirodhagÈminiÑ paÔipadaÑ tathaÑ gato paÔipannoti
TathÈgato. Tena yaÑ vuttaÑ BhagavatÈ–
“Loko bhikkhave TathÈgatena abhisambuddho, lokasmÈ TathÈgato

visaÑyutto. Lokasamudayo bhikkhave TathÈgatena abhisambuddho,
lokasamudayo TathÈgatassa pahÊno. Lokanirodho bhikkhave
TathÈgatena abhisambuddho, lokanirodho TathÈgatassa sacchikato.
LokanirodhagÈminÊ paÔipadÈ bhikkhave tathÈgatena abhisambuddhÈ,
lokanirodhagÈminÊ paÔipadÈ TathÈgatassa bhÈvitÈ. YaÑ bhikkhave
sadevakassa lokassa -pa- anuvicaritaÑ manasÈ, sabbaÑ taÑ
TathÈgatena abhisambuddhaÑ. TasmÈ ‘TathÈgato’ti vuccatÊ”ti3.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 332 piÔÔhe. 2. TatrevaÑ (SÊ, Ka) 3. AÑ 1. 331, 332 piÔÔhesu.
160 KhuddakanikÈya
Tassa evampi attho veditabbo. Idampi ca TathÈgatassa

TathÈgatabhÈvadÊpane mukhamattameva. SabbÈkÈrena pana TathÈgatova
TathÈgatassa TathÈgatabhÈvaÑ vaÓÓeyya. YasmÈ pana sabbabuddhÈ
TathÈgataguÓenÈpi samasamÈ, tasmÈ sabbesaÑ vasena “TathÈgatÈ”ti Èha.
Arahantoti kilesehi ÈrakattÈ, arÊnaÑ arÈnaÒca hatattÈ, paccayÈdÊnaÑ
arahattÈ, pÈpakaraÓe rahÈbhÈvÈ TathÈgato ArahaÑ. ŒrakÈ hi so
sabbakilesehi suvid|ravid|re Ôhito maggena savÈsanÈnaÑ kilesÈnaÑ
viddhaÑsitattÈti ÈrakattÈ ArahaÑ.
So tato ÈrakÈ nÈma, yassa yenÈsama~gitÈ.
Asama~gÊ ca dosehi, NÈtho tenÈrahaÑ mato.
Te cÈnena kilesÈrayo maggena hatÈti arÊnaÑ hatattÈpi ArahaÑ.
YasmÈ rÈgÈdisa~khÈtÈ, sabbepi arayo hatÈ.
PaÒÒÈsatthena nÈthena, tasmÈpi ArahaÑ mato.
YaÒcetaÑ avijjÈbhavataÓhÈmayanÈbhiÑ puÒÒÈdi-abhisa~khÈrÈraÑ
jarÈmaraÓanemiÑ Èsavasamudayamayena akkhena vijjhitvÈ tibhavarathe
samÈyojitaÑ anÈdikÈlappavattaÑ saÑsÈracakkaÑ, tassÈnena BodhimaÓÉe
vÊriyapÈdehi sÊlapathaviyaÑ patiÔÔhÈya saddhÈhatthena kammakkhayakaraÑ
ÒÈÓapharasuÑ gahetvÈ sabbe arÈ hatÈti ArahaÑ.
ArÈ saÑsÈracakkassa, hatÈ ÒÈÓÈsinÈ yato.
LokanÈthena tenesa, “arahan”ti pavuccati.
AggadakkhiÓeyyattÈ ca cÊvarÈdipaccaye arahati p|jÈvisesaÒca, teneva
ca uppanne TathÈgate ye keci mahesakkhÈ devamanussÈ, na te aÒÒattha
p|jaÑ karonti. TathÈ hi brahmÈ Sahampati Sinerumattena ratanadÈmena
TathÈgataÑ p|jesi, yathÈbalaÒca aÒÒe devÈ ca manussÈ ca
BimbisÈrakosalarÈjÈdayo. Parinibbutampi ca BhagavantaÑ uddissa
channavutikoÔidhanaÑ vissajjetvÈ AsokamahÈrÈjÈ sakalajambudÊpe
caturÈsÊtivihÈrasahassÈni patiÔÔhÈpesi. Ko pana vÈdo aÒÒesaÑ
p|jÈvisesÈnanti paccayÈdÊnaÑ arahattÈpi ArahaÑ.
P|jÈvisesaÑ saha paccayehi,

YasmÈ ayaÑ arahati LokanÈtho.
AtthÈnur|paÑ arahanti loke,
TasmÈ Jino arahati nÈmametaÑ.
YathÈ ca loke ye keci paÓÉitamÈnino bÈlÈ asilokabhayena raho pÈpaÑ
karonti, evamesa na kadÈci pÈpaÑ karotÊti pÈpakaraÓe rahÈbhÈvatopi
ArahaÑ.
YasmÈ natthi raho nÈma, pÈpakammesu tÈdino.
RahÈbhÈvena tenesa, ArahaÑ iti vissuto.
EvaÑ sabbathÈpi–
ŒrakattÈ hatattÈ ca, kilesÈrÊna so Muni.
HatasaÑsÈracakkÈro, paccayÈdÊna cÈraho.
Na raho karoti pÈpÈni, ArahaÑ tena vuccatÊti.
YasmÈ pana sabbe BuddhÈ arahattaguÓenÈpi samasamÈ, tasmÈ
sabbesampi vasena “arahanto”ti Èha. SammÈsambuddhÈti sammÈ sÈmaÒca
sabbadhammÈnaÑ buddhattÈ SammÈsambuddho. TathÈ hesa sabbadhamme
SammÈsambuddho, abhiÒÒeyye dhamme abhiÒÒeyyato, pariÒÒeyye dhamme
pariÒÒeyyato, pahÈtabbe dhamme pahÈtabbato, sacchikÈtabbe dhamme
sacchikÈtabbato, bhÈvetabbe dhamme bhÈvetabbato. TenevÈha–
“AbhiÒÒeyyaÑ abhiÒÒÈtaÑ, bhÈvetabbaÒca bhÈvitaÑ.
PahÈtabbaÑ pahÊnaÑ me, tasmÈ Buddhosmi brÈhmaÓÈ”ti1.
Atha vÈ cakkhu dukkhasaccaÑ, tassa m|lakÈraÓabhÈvena samuÔÔhÈpikÈ
purimataÓhÈ samudayasaccaÑ, ubhinnaÑ appavatti nirodhasaccaÑ,
nirodhapajÈnanÈ paÔipadÈ maggasaccanti evaÑ ekekapaduddhÈrenÈpi
sabbadhamme sammÈ sÈmaÒca Buddho. Esa nayo
sotaghÈnajivhÈkÈyamanesu. Eteneva ca nayena r|pÈdÊni cha ÈyatanÈni,
cakkhuviÒÒÈÓÈdayo cha viÒÒÈÓakÈyÈ, cakkhusamphassÈdayo cha phassÈ,
cakkhusamphassajÈ vedanÈdayo cha vedanÈ,
______________________________________________________________
1. Khu 1. 368; Ma 2. 352 piÔÔhesu.
162 KhuddakanikÈya
r|pasaÒÒÈdayo cha saÒÒÈ, r|pasaÒcetanÈdayo cha cetanÈ, r|pataÓhÈdayo cha

taÓhÈkÈyÈ, r|pavitakkÈdayo cha vitakkÈ, r|pavicÈrÈdayo cha vicÈrÈ,
r|pakkhandhÈdayo paÒcakkhandhÈ, dasa kasiÓÈni dasa anussatiyo,
uddhumÈtakasaÒÒÈdivasena dasa saÒÒÈ, kesÈdayo dvattiÑsÈkÈrÈ,
dvÈdasÈyatanÈni, aÔÔhÈrasa dhÈtuyo, kÈmabhavÈdayo nava bhavÈ,
paÔhamÈdÊni cattÈri jhÈnÈni, mettÈbhÈvanÈdayo catasso appamaÒÒÈyo,
catasso ar|pasamÈpattiyo, paÔilomato jarÈmaraÓÈdÊni, anulomato avijjÈdÊni
paÔiccasamuppÈda~gÈni ca yojetabbÈni.
TatrÈyaÑ ekapadayojanÈ–jarÈmaraÓaÑ dukkhasaccaÑ, jÈti

samudayasaccaÑ, ubhinnaÑ nissaraÓaÑ nirodhasaccaÑ, nirodhapajÈnanÈ
paÔipadÈ maggasaccanti evaÑ ekekapaduddhÈrena sabbadhamme sammÈ
sÈmaÒca Buddho anubuddho paÔividdho. YaÑ vÈ pana kiÒci atthi neyyaÑ
nÈma, sabbassa sammÈ sambuddhattÈ vimokkhantikaÒÈÓavasena
SammÈsambuddho. TesaÑ pana vibhÈgo upari Èvi bhavissati. YasmÈ pana
sabbabuddhÈ SammÈsambuddhaguÓenÈpi samasamÈ, tasmÈ sabbesampi
vasena “SammÈsambuddhÈ”ti Èha.
MonenÈti kÈmaÑ hi moneyyapaÔipadÈsa~khÈtena maggaÒÈÓamonena

Muni nÈma hoti, idha pana tuÓhÊbhÈvaÑ sandhÈya “na monenÈ”ti vuttaÑ.
M|Ähar|poti tucchar|po. Aviddas|ti aviÒÒ|. Evar|po hi tuÓhÊbh|topi Muni
nÈma na hoti. Atha vÈ moneyyamuni nÈma na hoti, tucchabhÈvo ca pana
aÒÒÈÓÊ ca hotÊti attho. Yo ca tulaÑva paggayhÈti yathÈ hi tulaÑ gahetvÈ
Ôhito atirekaÑ ce hoti, harati, |naÑ ce hoti, pakkhipati, evameva so
atirekaÑ haranto viya pÈpaÑ harati parivajjeti, |nake pakkhipanto viya
kusalaÑ parip|reti. EvaÒca pana karonto
sÊlasamÈdhipaÒÒÈvimuttivimuttiÒÈÓadassanasa~khÈtaÑ varaÑ uttamameva
ÈdÈya pÈpÈni akusalakammÈni parivajjeti samuni nÈmÈti attho. Tena so
MunÊti kasmÈ pana so MunÊti ce? YaÑ heÔÔhÈ vuttakÈraÓaÑ, tena so munÊti
attho. Yo munÈti ubho loketi yo puggalo imasmiÑ khandhÈdiloke tulaÑ
ÈropetvÈ minanto viya “ime ajjhattikÈ khandhÈ, ime bÈhirÈ”ti-ÈdinÈ nayena
ime ubho atthe munÈti. Muni tena pavuccatÊti tena pana kÈraÓena “MunÊ”ti
vuccatiyevÈti attho.
AsataÒcÈti gÈthÈya ayaÑ sa~khepattho–yvÈyaÑ
akusalakusalappabhedo, asataÒca sataÒca dhammo, taÑ “ajjhattaÑ
bahiddhÈ”ti imasmiÑ sabbaloke pavicayaÒÈÓena asataÒca sataÒca ÒatvÈ
dhammaÑ. Tassa ÒÈtattÈ eva, rÈgÈdibhedato sattavidhaÑ sa~gaÑ
taÓhÈdiÔÔhibhedato duvidhaÑ jÈlaÒca aticca atikkamitvÈ Ôhito, so tena
monasa~khÈtena pavicayaÒÈÓena samannÈgatattÈ Muni. Devamanussehi
p|jitoti idaÑ panassa thutivacanaÑ. So hi khÊÓÈsavamunittÈ
devamanussÈnaÑ p|jÈraho hoti, tasmÈ evaÑ vuttoti.
Sallanti m|lapadaÑ. Satta sallÈnÊti gaÓanaparicchedo. RÈgasallanti
raÒjanaÔÔhena rÈgo ca pÊÄÈjanakatÈya antotudanatÈya dunnÊharaÓatÈya
sallaÒcÈti rÈgasallaÑ. DosasallÈdÊsupi eseva nayo. Abb|Ähasalloti
m|lapadaÑ. Abbahitasalloti1 nÊhaÔasallo. Uddhatasalloti uddhaÑ haÔasallo
uddharitasallo. Samuddhatasalloti upasaggavasena vutto. UppÈÔitasalloti
luÒcitasallo. SamuppÈÔitasalloti upasaggavaseneva.
SakkaccakÈrÊti dÈnÈdÊnaÑ kusaladhammÈnaÑ bhÈvanÈya puggalassa vÈ
deyyadhammassa vÈ sakkaccakaraÓavasena sakkaccakÈrÊ.
SatatabhÈvakaraÓena sÈtaccakÈrÊ. AÔÔhitakaraÓena aÔÔhitakÈrÊ. YathÈ nÈma
kakaÓÔako2 thokaÑ gantvÈ thokaÑ tiÔÔhati, na nirantaraÑ gacchati, evameva
yo puggalo ekadivasaÑ dÈnaÑ datvÈ p|jaÑ vÈ katvÈ dhammaÑ vÈ sutvÈ
samaÓadhammaÑ vÈ katvÈ puna cirassaÑ karoti, taÑ na nirantaraÑ
pavatteti. So “asÈtaccakÈrÊ, anaÔÔhitakÈrÊ”ti vuccati. AyaÑ evaÑ na karotÊti
aÔÔhitakÈrÊ. AnolÊnavuttikoti nirantarakaraÓasa~khÈtassa vipphÈrassa
bhÈvena na lÊnavuttikoti anolÊnavuttiko. Anikkhittacchandoti kusalakaraÓe
vÊriyacchandassa anikkhittabhÈvena anikkhittacchando. Anikkhittadhuroti
vÊriyadhurassa anoropanena anikkhittadhuro, anosakkitamÈnasoti attho. Yo
tattha chando ca vÈyÈmo cÈti yo tesu kusaladhammesu
kattukamyatÈdhammacchando ca payattasa~khÈto3 vÈyÈmo ca.
______________________________________________________________
1. Abb|hitasalloti (SyÈ) 2. KukaÓÔako (SÊ) 3. Payatanasa~khÈto (SÊ)
164 KhuddakanikÈya
Ussahanavasena ussÈho ca. Adhimattussahanavasena usseÄÊ ca. VÈyÈmo

ceso pÈraÑ gamanaÔÔhena. UssÈho ceso pubba~gamanaÔÔhena. UssoÄhÊ ceso
adhimattaÔÔhena. AppaÔivÈni cÈti anivattanÈ ca. Sati ca sampajaÒÒanti
saratÊti sati. SampajÈnÈtÊti sampajaÒÒaÑ, samantato pakÈrehi jÈnÈtÊti attho.
SÈtthakasampajaÒÒaÑ sappÈyasampajaÒÒaÑ gocarasampajaÒÒaÑ
asammohasampajaÒÒanti imassa sampajÈnassa vasena bhedo veditabbo.
Œtappanti kilesatÈpanavÊriyaÑ. PadhÈnanti uttamavÊriyaÑ. AdhiÔÔhÈnanti
kusalakaraÓe patiÔÔhÈbhÈvo. Anuyogoti anuyuÒjanaÑ. AppamÈdoti
nappamajjanaÑ, satiyÈ avippavÈso.
ImaÑ lokaÑ nÈsÊsatÊti m|lapadaÑ. SakattabhÈvanti attano attabhÈvaÑ.
ParattabhÈvanti paraloke attabhÈvaÑ. Sakar|pavedanÈdayo attano
paÒcakkhandhe, parar|pavedanÈdayo ca paraloke paÒcakkhandhe.
KÈmadhÈtunti kÈmabhavaÑ. R|padhÈtunti r|pabhavaÑ. Ar|padhÈtunti
ar|pabhavaÑ. Puna r|pÈr|pavasena dukaÑ dassetuÑ kÈmadhÈtuÑ
r|padhÈtuÑ ekaÑ katvÈ, ar|padhÈtuÑ ekaÑ katvÈ vuttaÑ. GatiÑ vÈti
patiÔÔhÈnavasena paÒcagati vuttÈ. UpapattiÑ vÈti nibbattivasena catuyoni
vuttÈ. PaÔisandhiÑ vÈti tiÓÓaÑ bhavÈnaÑ ghaÔanavasena paÔisandhi vuttÈ.
BhavaÑ vÈti kammabhavavasena. SaÑsÈraÑ vÈti khandhÈdÊnaÑ
abbocchinnavasena. VaÔÔaÑ vÈti tebh|makavaÔÔaÑ nÈsÊsatÊti.
GuhaÔÔhakasuttaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
3. DuÔÔhaÔÔhakasuttaniddesavaÓÓanÈ
15. DuÔÔhaÔÔhake paÔhamagÈthÈyaÑ tÈva tattha vadantÊti BhagavantaÑ
bhikkhusaÑghaÒca upavadanti. DuÔÔhamanÈpi eke, athopi ve saccamanÈti
ekacce duÔÔhacittÈ, ekacce tathasaÒÒinopi hutvÈ titthiyÈ tuÔÔhacittÈ, ye tesaÑ
sutvÈ, saddahiÑsu, te saccamanÈti adhippÈyo. VÈdaÒca jÈtanti etaÑ
akkosavÈdaÑ uppannaÑ. Muni no upetÊti akÈrakatÈya ca akuppanatÈya ca
Buddhamuni na upeti. TasmÈ MunÊ natthi khilo kuhiÒcÊti tena kÈraÓena
ayaÑ Muni, rÈgÈdikhilehi natthi khilo kuhiÒcÊti veditabbo.
DuÔÔhamanÈti uppannehi dosehi d|sitacittÈ. ViruddhamanÈti tehi

kilesehi kusalassa dvÈraÑ adatvÈ ÈvaritacittÈ. PaÔiviruddhamanÈti
upasaggavasena padaÑ vaÉÉhitaÑ. ŒhatamanÈti paÔighena ÈhataÑ cittaÑ
etesanti ÈhatamanÈ. PaccÈhatamanÈti upasaggavaseneva. ŒghÈtitamanÈti
vihiÑsÈvasena ÈghÈtitaÑ manaÑ etesanti ÈghÈtitamanÈ. PaccÈghÈtitamanÈti
upasaggavaseneva. Atha vÈ “kodhavasena duÔÔhamanÈ, upanÈhavasena
paduÔÔhamanÈ1, makkhavasena viruddhamanÈ, paÄÈsavasena
paÔiviruddhamanÈ, dosavasena ÈhatapaccÈhatamanÈ, byÈpÈdavasena
ÈghÈtitapaccÈghÈtitamanÈ. PaccayÈnaÑ alÈbhena duÔÔhamanÈ paduÔÔhamanÈ,
ayasena viruddhamanÈ paÔiviruddhamanÈ, garahena ÈhatapaccÈhatamanÈ,
dukkhavedanÈsama~gÊbhÈvena ÈghÈtitapaccÈghÈtitamanÈ”ti evamÈdinÈ
nayena eke vaÓÓayanti. UpavadantÊti garahaÑ uppÈdenti. Abh|tenÈti
asaÑvijjamÈnena.
SaddahantÈti pasÈdavasena saddhaÑ uppÈdentÈ. OkappentÈti
guÓavasena otaritvÈ avakappayantÈ. AdhimuccantÈti sampasÈdanavasena
sanniÔÔhÈnaÑ katvÈ tesaÑ kathaÑ adhivÈsentÈ. SaccamanÈti tacchamanÈ.
SaccasaÒÒinoti tacchasaÒÒino. TathamanÈti aviparÊtamanÈ. Bh|tamanÈti
bh|tatthamanÈ2. YÈthÈvamanÈti niccalamanÈ. AviparÊtamanÈti
nicchayamanÈ. Tattha “saccamanÈ saccasaÒÒino”ti saccavÈdiguÓaÑ,
“tathamanÈ tathasaÒÒino”ti saccasaddhÈguÓaÑ3, “bh|tamanÈ
bh|tasaÒÒino”ti ÔhitaguÓaÑ4, “yÈthÈvamanÈ yÈthÈvasaÒÒino”ti
paccayikaguÓaÑ5, “aviparÊtamanÈ aviparÊtasaÒÒino”ti avisaÑvÈdaguÓaÑ
kathitanti ÒÈtabbaÑ.
Paratoghosoti aÒÒesaÑ santikÈ uppannasaddo. Akkosoti jÈti-ÈdÊsu
dasasu akkosesu aÒÒataro. Yo vÈdaÑ upetÊti yo puggalo upavÈdaÑ
upagacchati. KÈrako vÈti katadoso vÈ. KÈrakatÈyÈti dosassa katabhÈvena.
VuccamÈnoti kathiyamÈno. UpavadiyamÈnoti dosaÑ upavajjamÈno.
KuppatÊti kopaÑ karoti.
______________________________________________________________
1. Natthi PÈÄiyaÑ. 2. Bh|tattamanÈ (Ka) 3. SaccasandhaguÓaÑ (SyÈ)
4. Cetobh|taguÓaÑ (SÊ), Ôhetobh|taguÓaÑ (SyÈ) 5. SaccÈyikaguÓaÑ (SÊ, Ka)
166 KhuddakanikÈya
KhilajÈtatÈpi natthÊti cittabandhabhÈvacittakacavarabhÈvasa~khÈtaÑ

paÔighakhilaÑ jÈtaÑ assÈti khilajÈto, tassa bhÈvo khilajÈtatÈ, tÈpi natthi na
santi. PaÒcapi cetokhilÈti kÈme avÊtarÈgo, kÈye avÊtarÈgo, r|pe avÊtarÈgo,
yÈvadatthaÑ udarÈvadehakaÑ bhuÒjitvÈ seyyasukhaÑ passasukhaÑ
middhasukhaÑ anuyutto viharati, aÒÒataraÑ devanikÈyaÑ paÓidhÈya
brahmacariyaÑ carati “iminÈhaÑ sÊlena vÈ vatena vÈ tapena vÈ
brahmacariyena vÈ devo vÈ bhavissÈmi, devaÒÒataro vÈ”ti1 evar|pÈ paÒcapi
cittassa bandhabhÈvakacavarabhÈvasa~khÈtÈ cetokhilÈ natthi.
16. ImaÒca gÈthaÑ vatvÈ BhagavÈ ŒnandattheraÑ pucchi “evaÑ

khuÑsetvÈ vambhetvÈ vuccamÈnÈ bhikkh| Œnanda kiÑ vadantÊ”ti. Na kiÒci
BhagavÈti. “Na Œnanda ‘ahaÑ sÊlavÈ’ti sabbattha tuÓhÊ bhavitabbaÑ. Loke
hi nÈbhÈsamÈnaÑ jÈnanti, missaÑ bÈlehi paÓÉitan”ti2 vatvÈ “bhikkh|
Œnanda te manusse evaÑ paÔicodent|”ti dhammadesanatthÈya “abh|tavÈdÊ
nirayaÑ upetÊ”ti3 imaÑ gÈthaÑ abhÈsi. Thero taÑ uggahetvÈ bhikkh| Èha
“manussÈ tumhehi imÈya gÈthÈya paÔicodetabbÈ”ti. Bhikkh| tathÈ akaÑsu.
PaÓÉitamanussÈ tuÓhÊ ahesuÑ. RÈjÈpi rÈjapurise sabbattha pesetvÈ4 yesaÑ
dhuttÈnaÑ laÒjaÑ datvÈ titthiyÈ taÑ mÈrÈpesuÑ, te gahetvÈ niggayha taÑ
pavattiÑ ÒatvÈ titthiye paribhÈsi. ManussÈpi titthiye disvÈ leÉÉunÈ hananti,
paÑsunÈ okiranti “Bhagavato ayasaÑ uppÈdesun”ti. Œnandatthero taÑ disvÈ
Bhagavato Èrocesi, BhagavÈ therassa imaÑ gÈthamabhÈsi “sakaÒhidiÔÔhiÑ
-pa- vadeyyÈ”ti.
Tassa attho–yÈyaÑ diÔÔhi titthiyajanassa “SundariÑ mÈretvÈ
samaÓÈnaÑ SakyaputtiyÈnaÑ avaÓÓaÑ pakÈsetvÈ etenupÈyena laddhaÑ
sakkÈraÑ sÈdiyissÈmÈ”ti5 so taÑ diÔÔhiÑ kathaÑ atikkameyya, atha kho so
ayaso tameva titthiyajanaÑ paccÈgato taÑ diÔÔhiÑ accetuÑ asakkontaÑ. Yo
vÈ sassatÈdivÈdÊ, sopi sakaÑ diÔÔhiÑ kathamaccayeyya, tena diÔÔhichandena
anunÊto tÈya ca diÔÔhiruciyÈ niviÔÔho, api ca kho pana sayaÑ samattÈni
pakubbamÈno attanÈva paripuÓÓÈni tÈni diÔÔhigatÈni karonto yathÈ jÈneyya,
tatheva vadeyyati.
______________________________________________________________
1. Ma 1. 146 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 468 piÔÔhe. 3. Khu 1. 57, 130, 224, 382 piÔÔhesu.
4. Sabbato (Ka) 5. HarissÈmÈti (Ka)
AvaÓÓaÑ pakÈsayitvÈti aguÓaÑ pÈkaÔaÑ katvÈ. SakkÈranti catunnaÑ

paccayÈnaÑ sakkaccakaraÓaÑ. SammÈnanti cittena bahumÈnanaÑ.
PaccÈharissÈmÈti etaÑ lÈbhÈdiÑ nibbattessÈma. EvaÑdiÔÔhikÈti
evaÑladdhikÈ. YathÈ taÑ “lÈbhÈdiÑ nibbattessÈmÈ”ti evaÑ ayaÑ laddhi
tesaÑ atthi, tathÈ “atthi me vuttappakÈro dhammo”ti etesaÑ khamati ceva
ruccati ca, evaÑsabhÈvameva vÈ tesaÑ cittaÑ “atthi me cittan”ti. TadÈ
tesaÑ diÔÔhi vÈ, diÔÔhiyÈ saha khanti vÈ, diÔÔhikhantÊhi saddhiÑ ruci vÈ,
diÔÔhikhantirucÊhi saddhiÑ laddhi vÈ, diÔÔhikhantiruciladdhÊhi saddhiÑ
ajjhÈsayo vÈ, diÔÔhikhantiruciladdhi-ajjhÈsayehi saddhiÑ adhippÈyo vÈ hotÊti
dassento “evaÑdiÔÔhikÈ -pa- evaÑadhippÈyÈ”ti Èha. SakaÑdiÔÔhinti attano
dassanaÑ. SakaÑ khantinti attano sahanaÑ. SakaÑ rucinti attano ruciÑ.
SakaÑ laddhinti attano laddhiÑ. SakaÑ ajjhÈsayanti attano ajjhÈsayaÑ.
SakaÑ adhippÈyanti attano bhÈvaÑ. Atikkamitunti samatikkamituÑ. Atha
kho sveva ayasoti so eva ayaso ekaÑsena. Te paccÈgatoti tesaÑ pati-Ègato.
Teti sÈmi-atthe upayogavacanaÑ.
Atha vÈti atthantaradassanaÑ. Sassatoti nicco dhuvo. Lokoti attabhÈvo.
Idameva saccaÑ, moghamaÒÒanti idaÑ eva tacchaÑ tathaÑ, aÒÒaÑ
tucchaÑ. SamattÈti sampuÓÓÈ. SamÈdinnÈti sammÈ ÈdinnÈ. GahitÈti
upagantvÈ gahitÈ.
ParÈmaÔÔhÈti sabbÈkÈrena parÈmasitvÈ gahitÈ. AbhiniviÔÔhÈti visesena
laddhappatiÔÔhÈ. Asassatoti vuttavipariyÈyena veditabbo.
AntavÈti sa-anto. AnantavÈti vuddhi-anantavÈ. TaÑ jÊvanti so jÊvo,
li~gavipallÈso kato. JÊvoti ca attÈyeva. TathÈgatoti satto, “Arahan”ti eke.
ParaÑ maraÓÈti maraÓato uddhaÑ, paraloketi attho. Na hoti TathÈgato
paraÑ maraÓÈti maraÓato uddhaÑ na hoti. Hoti ca na ca hoti TathÈgato
paraÑ maraÓÈti maraÓato uddhaÑ hoti ca na hoti ca. Neva hoti na na hoti
TathÈgato paraÑ maraÓÈti ucchedavasena neva hoti, takkikavasena na na
hoti1.
______________________________________________________________
1. Sassatavasena na na hoti (SyÈ)
168 KhuddakanikÈya
SakÈya diÔÔhiyÈti-Èdayo karaÓavacanaÑ. AllÊnoti ekÊbh|to.

SayaÑ samattaÑ karotÊti attanÈ |nabhÈvaÑ mocetvÈ sammÈ attaÑ
samattaÑ karoti. ParipuÓÓanti atirekadosaÑ mocetvÈ sampuÓÓaÑ.
Anomanti hÊnadosaÑ mocetvÈ alÈmakaÑ. Agganti-ÈdiÑ. SeÔÔhanti
padhÈnaÑ niddosaÑ. Visesanti jeÔÔhakaÑ. PÈmokkhanti adhikaÑ. Uttamanti
visesaÑ na heÔÔhimaÑ. PavaraÑ karotÊti atirekena uttamaÑ karoti. Atha vÈ
“Èsayadosamocanena aggaÑ, saÑkilesadosamocanena seÔÔhaÑ,
upakkilesadosamocanena visesaÑ1, pamattadosamocanena pÈmokkhaÑ,
majjhimadosamocanena uttamaÑ, uttamamajjhimadosamocanena pavaraÑ
karotÊ”ti evameke vaÓÓayanti. AyaÑ SatthÈ sabbaÒÒ|ti ayaÑ amhÈkaÑ
SatthÈ sabbajÈnanavasena sabbaÒÒ|. AyaÑ dhammo svÈkkhÈtoti ayaÑ
amhÈkaÑ dhammo suÔÔhu akkhÈto. AyaÑ gaÓo suppaÔipannoti ayaÑ
amhÈkaÑ gaÓo suÔÔhu paÔipanno. AyaÑ diÔÔhi bhaddikÈti ayaÑ amhÈkaÑ
laddhi sundarÈ. AyaÑ paÔipadÈ supaÒÒattÈti ayaÑ amhÈkaÑ pubbabhÈgÈ
attantapÈdipaÔipadÈ suÔÔhu paÒÒattÈ. AyaÑ maggo niyyÈnikoti ayaÑ
amhÈkaÑ niyyÈmokkantiko maggo niyyÈnikoti sayaÑ samattaÑ karoti.
Katheyya “sassato loko”ti. BhaÓeyya “idameva saccaÑ
moghamaÒÒan”ti. DÊpeyya “antavÈ loko”ti. Vohareyya nÈnÈvidhena
gaÓhÈpeyya “hoti ca na ca hotÊ”ti.
17. Atha rÈjÈ sattÈhaccayena taÑ kuÓapaÑ chaÉÉÈpetvÈ

sÈyanhasamayaÑ vihÈraÑ gantvÈ BhagavantaÑ abhivÈdetvÈ Èha “nanu
bhante Êdise ayase uppanne mayhampi ÈrocetabbaÑ siyÈ”ti. EvaÑ vutte
BhagavÈ “na mahÈrÈja ‘ahaÑ sÊlavÈ guÓasampanno’ti paresaÑ ÈrocetuÑ
ariyÈnaÑ paÔir|pan”ti vatvÈ tassÈ aÔÔhuppattiyÈ “yo attano sÊlavatÈnÊ”ti
avasesagÈthÈyo abhÈsi.
Tattha sÊlavatÈnÊti pÈtimokkhÈdÊni sÊlÈni, ÈraÒÒikÈdÊni dhuta~gavatÈni
ca. AnÈnupuÔÔhoti apucchito. PÈvÈti vadati. AnariyadhammaÑ kusalÈ
tamÈhu, yo ÈtumÈnaÑ sayameva pÈvÈti yo evaÑ
______________________________________________________________
1. VisiÔÔhaÑ (Ka)
attÈnaÑ sayameva vadati, tassa taÑ vÈdaÑ “anariyadhammo eso”ti kusalÈ

evaÑ kathenti.
Atthi sÊlaÒceva vataÒcÈti sÊlanaÔÔhena sÊlaÒceva atthi, samÈdÈnaÔÔhena
vataÒca atthi, vataÑ na sÊlanti vuttatthena vataÑ atthi, taÑ na sÊlaÑ.
Katamanti kathetukamyatÈpucchÈ. Idha bhikkhu sÊlavÈti-Èdayo vuttanayÈ
eva. SaÑvaraÔÔhenÈti saÑvaraÓaÔÔhena, vÊtikkamadvÈraÑ pidahanaÔÔhena.
SamÈdÈnaÔÔhenÈti taÑ taÑ sikkhÈpadaÑ sammÈ ÈdÈnaÔÔhena.
ŒraÒÒika~ganti1 araÒÒe nivÈso sÊlaÑ assÈti ÈraÒÒiko, tassa a~gaÑ
ÈraÒÒika~gaÑ. PiÓÉapÈtika~ganti bhikkhÈsa~khÈtÈnaÑ para-ÈmisapiÓÉÈnaÑ
pÈto piÓÉapÈto, parehi dinnÈnaÑ piÓÉÈnaÑ patte nipatananti vuttaÑ hoti.
TaÑ piÓÉapÈtaÑ uÒchati taÑ taÑ kulaÑ upasa~kamanto gavesatÊti
piÓÉapÈtiko, piÓÉÈya vÈ patituÑ vatametassÈti piÓÉapÈtÊ. Patitunti carituÑ.
PiÓÉapÈtÊ eva piÓÉapÈtiko, tassa a~gaÑ piÓÉapÈtika~gaÑ. A~ganti kÈraÓaÑ
vuccati. TasmÈ yena samÈdÈnena so piÓÉapÈtiko hoti, tassetaÑ
adhivacananti veditabbaÑ. Eteneva nayena rathikÈsusÈnasa~kÈrak|ÔÈdÊnaÑ
yattha katthaci paÑs|naÑ upari ÔhitattÈ abbhuggataÔÔhena tesu
paÑsuk|lamivÈti paÑsuk|laÑ. Atha vÈ paÑsu viya kucchitabhÈvaÑ ulatÊti
paÑsuk|laÑ, kucchitabhÈvaÑ gacchatÊti vuttaÑ hoti. EvaÑ
laddhanibbacanassa paÑsuk|lassa dhÈraÓaÑ paÑsuk|laÑ, paÑsuk|laÑ
sÊlamassÈti paÑsuk|liko, paÑsuk|likassa a~gaÑ paÑsuk|lika~gaÑ.
Sa~ghÈÔi-uttarÈsa~ga-antaravÈsakasa~khÈtaÑ ticÊvaraÑ sÊlamassÈti
tecÊvariko, tecÊvarikassa a~gaÑ tecÊvarika~gaÑ. SapadÈnacÈrika~ganti
dÈnaÑ vuccati avakhaÓÉanaÑ, apetaÑ dÈnato apadÈnaÑ, anavakhaÓÉananti
attho. Saha apadÈnena sapadÈnaÑ, avakhaÓÉanavirahitaÑ, anugharanti
vuttaÑ hoti. SapadÈnaÑ carituÑ idamassa sÊlanti sapadÈnacÈrÊ,
sapadÈnacÈrÊyeva sapadÈnacÈriko, tassa a~gaÑ sapadÈnacÈrika~gaÑ.
KhalupacchÈbhattika~ganti khal|ti paÔisedhanatthe nipÈto. PavÈritena satÈ
pacchÈ laddhaÑ bhattaÑ pacchÈbhattaÑ nÈma, tassa pacchÈbhattassa
bhojanaÑ pacchÈbhattabhojanaÑ, tasmiÑ pacchÈbhattabhojane
pacchÈbhattasaÒÒaÑ katvÈ pacchÈbhattaÑ sÊlamassÈti pacchÈbhattiko, na
pacchÈbhattiko khalupacchÈbhattiko, samÈdÈnavasena
paÔikkhittÈtirittabhojanassetaÑ nÈmaÑ, tassa a~gaÑ
______________________________________________________________
1. ŒraÒÒaka~ganti (SÊ)
170 KhuddakanikÈya
khalupacchÈbhattika~gaÑ. Nesajjika~ganti sayanaÑ paÔikkhipitvÈ nisajjÈya

viharituÑ sÊlamassÈti nesajjiko, tassa a~gaÑ nesajjika~gaÑ.
YathÈsanthatika~ganti yadeva santhataÑ yathÈsanthataÑ, “idaÑ tuyhaÑ
pÈpuÓÈtÊ”ti evaÑ paÔhamaÑ uddiÔÔhasenÈsanassetaÑ adhivacanaÑ. TasmiÑ
yathÈsanthate viharituÑ sÊlamassÈti yathÈsanthatiko, tassa a~gaÑ
yathÈsanthatika~gaÑ. SabbÈneva panetÈni tena tena samÈdÈnena
dhutakilesattÈ dhutassa bhikkhuno a~gÈni, kilesadhunanato vÈ dhutanti
laddhavohÈraÑ ÒÈÓaÑ a~gaÑ etesanti dhuta~gÈni. Atha vÈ dhutÈni ca tÈni
paÔipakkhÈnaÑ dhunanato a~gÈni ca paÔipattiyÈtipi dhuta~gÈni. EvaÑ
tÈvettha atthato viÒÒÈtabbo vinicchayo. SabbÈneva cetÈni
samÈdÈnacetanÈlakkhaÓÈni. Vuttampi cetaÑ–
“Yo samÈdiyati, so puggalo. Yena samÈdiyati, cittacetasikÈ ete
dhammÈ. YÈ samÈdÈnacetanÈ, taÑ dhuta~gaÑ, yaÑ paÔikkhipati, taÑ
vatthun”ti1.
SabbÈneva ca loluppaviddhaÑsanarasÈni,
nilloluppabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈni, appicchatÈdi-ariyadhammapadaÔÔhÈnÈni.
Evamettha lakkhaÓÈdÊhi vinicchayo veditabbo.
VÊriyasamÈdÈnampÊti vÊriyaggahaÓampi. KÈmanti ekaÑsatthe nipÈto.
Taco ca nhÈru cÈti chavi ca nhÈruvalliyo ca. AÔÔhi cÈti sabbÈ aÔÔhiyo ca.
Avasissat|ti tiÔÔhatu. Upasussatu maÑsalohitanti sabbaÑ maÑsaÒca
lohitaÒca sukkhatu2. “Taco”ti ekaÑ a~gaÑ, “nhÈr|”ti ekaÑ, “aÔÔhÊ”ti ekaÑ,
“upasussatu maÑsalohitan”ti ekaÑ a~gaÑ. YaÑ tanti upari vattabbapadena
sambandho. PurisathÈmenÈti purisassa kÈyikena balena balenÈti ÒÈÓabalena.
VÊriyenÈti cetasikaÒÈÓavÊriyatejena. ParakkamenÈti paraÑ paraÑ ÔhÈnaÑ
akkamanena ussÈhappattavÊriyena. Pattabbanti yaÑ taÑ pÈpuÓitabbaÑ. Na
taÑ apÈpuÓitvÈti taÑ pattabbaÑ appatvÈ. VÊriyassa saÓÔhÈnaÑ3 bhavissatÊti
vuttappakÈrassa vÊriyassa sithilattaÑ osÊdanaÑ na bhavissati.
“PaÔÔhÈnan”tipi4 pÈÔho, ayamevattho. CittaÑ paggaÓhÈtÊti cittaÑ ussÈhaÑ
gaÓhÈpeti. PadahatÊti patiÔÔhÈpeti.
______________________________________________________________
1. Visuddhi 1. 59 piÔÔhe. 2. Sussatu (SyÈ), Ôhassatu (Ka)
3. SanthÈnaÑ (SÊ), saÓÉÈnaÑ (SyÈ) 4. SaÓÔhÈnantipi (SÊ, SyÈ)
NÈsissanti na khÈdissÈmi na bhuÒjissÈmi. Na pivissÈmÊti yÈgupÈnÈdÊni

na pivissÈmi. VihÈrato na nikkhameti senÈsanato bahi na nikkhameyyaÑ.
Napi passaÑ nipÈtessanti passaÑ1 maÒce vÈ pÊÔhe vÈ bh|miyaÑ vÈ
kaÔasantharake vÈ pÈtanaÑ ÔhapanaÑ na karissÈmi. TaÓhÈsalle an|hateti
taÓhÈsa~khÈte kaÓÉe anuddhaÔe, avigateti attho.
ImaÑ palla~kanti samantato ÈbhujitaÑ |rubaddhÈsanaÑ. Na
bhindissÈmÊti na vijahissÈmi. YÈva me na anupÈdÈyÈti cat|hi upÈdÈnehi
gahaÓaÑ aggahetvÈ. ŒsavehÊti kÈmÈsavÈdÊhi cat|hi Èsaveti. VimuccissatÊti
samucchedavimuttiyÈ na muccissati. Na tÈvÈhaÑ imamhÈ ÈsanÈ
vuÔÔhahissÈmÊti-ÈdiÑ katvÈ yÈva rukkham|lÈ nikkhamissÈmÊti okÈsavasena
vuttÈ. ImasmiÒÒeva pubbaÓhasamayaÑ ariyadhammaÑ ÈharissÈmÊti-ÈdiÑ
katvÈ yÈva gimheti kÈlavasena vuttÈ. Purime vayokhandheti-Èdayo
vayavasena vuttÈ. Tattha ÈsanÈ na vuÔÔhahissÈmÊti nisinnÈsanÈ na
uÔÔhahissÈmi. AÉÉhayogÈti nikuÓÉagehÈ. PÈsÈdÈti dÊghapÈsÈdÈ. HammiyÈti
muÓÉacchadanagehÈ. GuhÈyÈti paÑsuguhÈya. LeÓÈti
mariyÈdachinnacchiddÈ pabbataleÓÈ. KuÔiyÈti ullittÈdikuÔiyÈ. K|ÔÈgÈrÈti
kaÓÓikaÑ ÈropetvÈ katagehato. AÔÔÈti dvÈraÔÔÈlakÈ. MÈÄÈti vaÔÔagehÈ.
UddaÓÉo nÈma eko patissayaviseso. “Tichadanageho”tipi eke.
UpaÔÔhÈnasÈlÈti sannipÈtasÈlÈ, bhojanasÈlÈ vÈ. MaÓÉapÈdayo pÈkaÔÈyeva.
Ariyadhammanti anavajjadhammaÑ, ariyÈnaÑ vÈ
BuddhapaccekabuddhabuddhasÈvakÈnaÑ dhammaÑ. ŒharissÈmÊti mama
cittasamÊpaÑ ÈnayissÈmi sÊlena. SamÈharissÈmÊti visesena ÈnayissÈmi
samÈdhinÈ. AdhigacchissÈmÊti paÔilÈbhavasena gamissÈmi tada~gena.
PhassayissÈmÊti phusissÈmi maggena. SacchikarissÈmÊti pacchakkhaÑ
karissÈmi phalena. Atha vÈ sotÈpattimaggena ÈharissÈmi.
SakadÈgÈmimaggena samÈharissÈmi, anÈgÈmimaggena adhigacchissÈmi,
arahattamaggena phassayissÈmi, paccavekkhaÓena sacchikarissÈmi. DvÊsupi
nayesu phassayissÈmÊti nÈmakÈyena nibbÈnaÑ phusissÈmÊti attho.
ApuÔÔhoti m|lapadaÑ, tassa apucchitoti attho. Apucchitoti ajÈnÈpito.
AyÈcitoti anÈyÈcito. Anajjhesitoti
______________________________________________________________
1. SÊsaÑ (SyÈ), pÈsuÑ (Ka)
172 KhuddakanikÈya
anÈÓÈpito, “na icchito”ti eke. ApasÈditoti na pasÈdÈpito. PÈvadatÊti

kathayati. AhamasmÊti ahaÑ asmi bhavÈmi. JÈtiyÈ vÈti
khattiyabrÈhmaÓajÈtiyÈ vÈ. Gottena vÈti GotamÈdigottena vÈ. Kolaputtiyena
vÈti kulaputtabhÈvena vÈ. VaÓÓapokkharatÈya vÈti sarÊrasundaratÈya vÈ.
Dhanena vÈti dhanasampattiyÈ vÈ. Ajjhenena vÈti ajjhÈyakaraÓena vÈ.
KammÈyatanena vÈti kammameva kammÈyatanaÑ, tena kammÈyatanena,
kasigorakkhakammÈdinÈ vÈ. SippÈyatanena vÈti dhanusippÈdinÈ vÈ.
VijjÈÔÔhÈnena vÈti aÔÔhÈrasavijjÈÔÔhÈnena vÈ. Sutena vÈti bahussutaguÓena
vÈ. PaÔibhÈnena vÈti kÈraÓÈkÈraÓapaÔibhÈnasa~khÈtaÒÈÓena vÈ.
AÒÒataraÒÒatarena vÈ vatthunÈti jÈti-ÈdÊnaÑ ekekena vatthunÈ vÈ.
UccÈ kulÈti khattiyabrÈhmaÓakulÈ, etena jÈtigottamahattaÑ dÊpeti.
MahÈbhogakulÈti gahapatimahÈsÈlakulÈ, etena aÉÉhamahattaÑ dÊpeti.
UÄÈrabhogakulÈti avasesavessÈdikulÈ, etena pah|tajÈtar|parajatÈdiÑ dÊpeti.
CaÓÉÈlÈpi hi uÄÈrabhogÈ honti. ©Ètoti pÈkaÔo. YasassÊti parivÈrasampanno.
Suttantikoti suttante niyutto. Vinayadharoti VinayapiÔakadharo.
Dhammakathikoti Èbhidhammiko. ŒraÒÒikoti-Èdayo
dhuta~gapubba~gamapaÔipattidassanatthaÑ vuttÈ. PaÔhamassa jhÈnassa
lÈbhÊti-Èdayo r|pÈr|pa-aÔÔhasamÈpattiyo dassetvÈ paÔivedhadassanavasena
vuttÈ. PÈvadatÊti m|lapadaÑ. KathetÊti “piÔakÈcariyosmÊ”ti kathayati.
BhaÓatÊti “dhuta~gikomhÊ”ti pÈkaÔaÑ karoti. DÊpayatÊti “r|pajjhÈnaÑ
lÈbhÊmhÊ”ti paridÊpayati. VoharatÊti “ar|pajjhÈnaÑ lÈbhÊmhÊ”ti
vÈkyabhedaÑ karoti.
KhandhakusalÈti paÒcasu khandhesu salakkhaÓasÈmaÒÒalakkhaÓesu
chekÈ, ÒÈtatÊraÓapahÈnavasena kusalÈti attho. DhÈtu-
ÈyatanapaÔiccasamuppÈdÈdÊsupi eseva nayo. NibbÈnakusalÈti nibbÈne
chekÈ. AnariyÈnanti na ariyÈnaÑ. Eso dhammoti eso sabhÈvo. BÈlÈnanti
apaÓÉitÈnaÑ. AsappurisÈnanti na sobhanapurisÈnaÑ. AttÈti attÈnaÑ.
18. Santoti rÈgÈdikiles|pasamena santo. TathÈ abhinibbutatto. Iti’hanti

sÊlesu akatthamÈnoti “ahamasmi
sÊlasampanno”ti-ÈdinÈ nayena iti sÊlesu akatthamÈno, sÊlanimittaÑ

attupanÈyikaÑ vÈcaÑ abhÈsamÈnoti vuttaÑ hoti. TamariyadhammaÑ kusalÈ
vadantÊti tassa taÑ akatthanaÑ “ariyadhammo eso”ti BuddhÈdayo
khandhÈdikusalÈ vadanti. YassussadÈ natthi kuhiÒci loketi yassa
khÊÓÈsavassa rÈgÈdayo sattussadÈ kuhiÒci loke natthi. Tassa taÑ akatthanaÑ
“ariyadhammo eso”ti evaÑ kusalÈ vadantÊti sambandho.
Santoti m|lapadaÑ. RÈgassa samitattÈti raÒjanalakkhaÓassa rÈgassa

samitabhÈvena. DosÈdÊsupi eseva nayo. VijjhÈtattÈti sabbapariÄÈhÈnaÑ
jhÈpitattÈ. NibbutattÈti sabbasantÈpÈnaÑ nibbÈpitabhÈvena. VigatattÈti
sabbÈkusalÈbhisa~khÈrÈnaÑ vigatabhÈvena d|rabhÈvena. PaÔipassaddhattÈti
sabbÈkÈrena abhabbuppattikabhÈvena1. SattannaÑ dhammÈnaÑ bhinnattÈ
bhikkh|ti upari vattabbÈnaÑ sattadhammÈnaÑ bhinditvÈ ÔhitabhÈvena
bhikkhu. SakkÈyadiÔÔhivicikicchÈsÊlabbataparÈmÈsoti ime tayo kilesÈ
sotÈpattimaggena bhinnÈ, rÈgo dosoti ime dve kilesÈ oÄÈrikÈ
sakadÈgÈmimaggena bhinnÈ, te eva aÓusahagatÈ anÈgÈmimaggena bhinnÈ,
moho mÈnoti ime dve kilesÈ arahattamaggena bhinnÈ. Avasese kilese
dassetuÑ “bhinnÈssa honti pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ”ti Èha. SaÑkilesikÈti
kilesapaccayÈ. PonobhavikÈti punabbhavadÈyikÈ. SadarÈti kilesadarathÈ
ettha santÊti sadarÈ. “SaddarÈ”tipi pÈÔho, sahadarathÈti attho.
DukkhavipÈkÈti phalakÈle dukkhadÈyikÈ. ŒyatiÑ jÈtijarÈmaraÓiyÈti anÈgate
jÈtijarÈmaraÓassa paccayÈ.
Pajjena katena attanÈti gÈthÈya ayaÑ piÓÉattho–yo attanÈ bhÈvitena

maggena parinibbÈnaÑ gato, kilesaparinibbÈnaÑ patto, parinibbÈnagatattÈ
eva ca vitiÓÓaka~kho vipattisampattihÈnivuddhi-ucchedasassata-
apuÒÒapuÒÒappabhedaÑ bhavaÒca vibhavaÒca vippahÈya maggavÈsaÑ
vusitavÈ khÊÓapunabbhavoti etesaÑ thutivacanÈnaÑ araho so bhikkh|ti.
______________________________________________________________
1. PassaddhuppattikabhÈvena (SyÈ)
174 KhuddakanikÈya
Iti’hanti, idahantÊti duvidho pÈÔho. ItÊti padasandhi-Èdayo sandhÈya

“idahan”ti pÈÔhaÑ na rocenti1. Tattha itÊti yaÑ vuttaÑ. PadasandhÊti
padÈnaÑ sandhi padasandhi, padaghaÔananti attho. PadasaÑsaggoti
padÈnaÑ ekÊbhÈvo. PadapÈrip|rÊti padÈnaÑ parip|raÓaÑ dvinnaÑ padÈnaÑ
ekÊbhÈvo. AkkharasamavÈyoti ekÊbh|topi aparipuÓÓopi hoti, ayaÑ na evaÑ.
AkkharÈnaÑ samavÈyo sannipÈto hotÊti dassanatthaÑ “akkharasamavÈyo”ti
Èha. ByaÒjanasiliÔÔhatÈti byaÒjanasamuccayo padamÊti vuttÈnaÑ
byaÒjanÈnaÑ atthabyaÒjanÈnaÑ atthabyattikÈraÓÈnaÑ vÈ madhurabhÈvattÈ
pÈÔhassa mudubhÈvo. PadÈnupubbatÈ metanti padÈnaÑ anupubbabhÈvo
padÈnupubbatÈ, padapaÔipÈÔibhÈvoti attho. Metanti etaÑ. Katamanti ce? ItÊti
idaÑ. Metanti ettha ma-kÈro padasandhivasena vutto. KatthÊ hotÊti
“ahamasmi sÊlasampanno”ti attÈnaÑ ukkaÑsetvÈ kathanasÊlo hoti. KÊtthatÊti
vuttanayena kathayati. VikatthatÊti vividhÈ2 kathayati. KatthanÈti kathanÈ.
Œratoti d|rato rato. Viratoti ÔhÈnasa~kantivasena vigatabhÈvena rato.
PaÔiviratoti tato nivattitvÈ sabbÈkÈrena viyutto hutvÈ rato. Tattha pisÈcaÑ
viya disvÈ palÈto Èrato. Hatthimhi maddante viya paridhÈvitvÈ gato virato.
YodhasampahÈraÑ viya pothetvÈ maddetvÈ gato paÔivirato.
KhÊÓÈsavassÈti khÊÓakilesÈsavassa. Kammussadoti puÒÒÈbhisa~khÈra-
apuÒÒÈbhisa~khÈra-ÈneÒjÈbhisa~khÈrasa~khÈtÈnaÑ kammÈnaÑ ussado-
usannatÈ. Yassimeti yassa3 khÊÓÈsavassa ime ussadÈ.
19. EvaÑ khÊÓÈsavapaÔipattiÑ dassetvÈ idÈni diÔÔhigatikÈnaÑ

titthiyÈnaÑ paÔipattiÒca dassento Èha “pakappitÈ sa~khatÈ”ti. Tattha
pakappitÈti parikappitÈ. Sa~khatÈti paccayÈbhisa~khatÈ. YassÈti yassa
kassaci diÔÔhigatikassa. DhammÈti diÔÔhiyo. PurakkhatÈti purato katÈ. SantÊti
saÑvijjanti. AvÊvadÈtÈti avodÈtÈ. Yadattani passati ÈnisaÑsaÑ, taÑ nissito
kuppapaÔiccasantinti yassete diÔÔhidhammÈ ‘purakkhatÈ avodÈtÈ santi, so
evaÑvidho yasmÈ attani tassÈ diÔÔhiyÈ diÔÔhadhammikaÒca sakkÈrÈdiÑ
samparÈyikaÒca gativisesÈdiÑ ÈnisaÑsaÑ sampassati, tasmÈ taÒca
ÈnisaÑsaÑ, taÒca kuppatÈya ca paÔiccasamuppannatÈya ca sammutisantitÈya
ca
______________________________________________________________
1. Œropenti (SyÈ) 2. VividhaÑ (SÊ, SyÈ) 3. Tassimeti tassa (SÊ, SyÈ)
kuppapaÔiccasantisa~khÈtaÑ diÔÔhiÑ nissito ca hoti. So taÑ nissitattÈ

attÈnaÑ vÈ ukkaÑseyya, pare vÈ vambheyya abh|tehipi guÓadosehi.
Sa~khatÈti m|lapadaÑ. Sa~khatÈti paccayehi samÈgantvÈ katÈ.
Upasaggavasena padaÑ vaÉÉhitaÑ. Abhisa~khatÈti paccayehi abhikatÈ.
SaÓÔhapitÈti paccayavaseneva sammÈ ÔhapitÈ. AniccÈti hutvÈ abhÈvena.
PaÔiccasamuppannÈti vatthÈrammaÓaÑ paÔicca uppannÈ. KhayadhammÈti
kamena khayasabhÈvÈ. VayadhammÈti pavattivasena parihÈyanasabhÈvÈ.
VirÈgadhammÈti anivattÊ hutvÈ vigacchanasabhÈvÈ. NirodhadhammÈti
nirujjhanasabhÈvÈ, anuppattidhammÈ hutvÈ nirujjhanasabhÈvÈti attho.
DiÔÔhigatikassÈti dvÈsaÔÔhidiÔÔhiyo gahetvÈ Ôhitapuggalassa.
PurekkhÈrÈti pure katÈ. TaÓhÈdhajoti ussÈpitaÔÔhena taÓhÈdhajo,
taÓhÈpaÔÈkÈ assa atthÊti taÓhÈdhajo. PurecÈrikaÔÔhena taÓhÈ eva ketu assÈti
taÓhÈketu. TaÓhÈdhipateyyoti chandÈdhipativasena, taÓhÈ adhipatito ÈgatÈti
vÈ taÓhÈdhipateyyo, taÓhÈdhipati vÈ etassa atthÊti taÓhÈdhipateyyo.
DiÔÔhidhajÈdÊsupi eseva nayo. AvodÈtÈti aparisuddhÈ. SaÑkiliÔÔhÈti sayaÑ
kiliÔÔhÈ. SaÑkilesikÈti tapanÊyÈ.
Dve ÈnisaÑse passatÊti dve guÓe dakkhati. DiÔÔhadhammikaÒca
ÈnisaÑsanti imasmiÑyeva attabhÈve paccakkhadhammÈnisaÑsaÒca.
SamparÈyikanti paraloke pattabbaÑ ÈnisaÑsaÒca. YaÑdiÔÔhiko satthÈ hotÊti
satthÈ yathÈladdhiko bhavati. TaÑdiÔÔhikÈ sÈvakÈ hontÊti tassa vacanaÑ
suÓantÈ sÈvakÈpi tathÈladdhikÈ honti. SakkarontÊti sakkÈrappattaÑ karonti.
GaruÑ karontÊti garukÈrappattaÑ karonti. MÈnentÊti manasÈ piyÈyanti.
P|jentÊti catupaccayÈbhihÈrap|jÈya p|jenti. ApacitiÑ karontÊti
apacitippattaÑ karonti. Tattha yassa cattÈro paccaye sakkaritvÈ su-
abhisa~khate paÓÊte katvÈ1 denti, so sakkato. YasmiÑ garubhÈvaÑ
paÔÔhapetvÈ denti, so garukato. YaÑ manasÈ2 piyÈyanti, so mÈnito. Yassa
sabbampetaÑ karonti, so p|jito. Yassa abhivÈdanapaccupaÔÔhÈna-
aÒjalikammÈdivasena paramanipaccakÈraÑ karonti, so apacito.
______________________________________________________________
1. PaÓÊte paÓÊte katvÈ (SÊ, SyÈ) 2. ManussÈ (SÊ)
176 KhuddakanikÈya
Keci “sakkaronti kÈyena, garuÑ karonti vÈcÈya, mÈnenti cittena, p|jenti

lÈbhenÈ”ti vaÓÓayanti. AlaÑ nÈgattÈya vÈti nÈgabhÈvÈya nÈgarÈjabhÈvÈya
vÈ alaÑ pariyattaÑ. SupaÓÓattÈya vÈti supaÓÓarÈjabhÈvÈya. YakkhattÈya
vÈti yakkhasenÈpatibhÈvÈya. AsurattÈya vÈti asurabhÈvÈya. GandhabbattÈya
vÈti gandhabbadevaghaÔe nibbattabhÈvÈya. MahÈrÈjattÈya vÈti catunnaÑ
mahÈrÈjÈnaÑ aÒÒatarabhÈvÈya. IndattÈya vÈti sakkabhÈvÈya. BrahmattÈya
vÈti brahmakÈyikÈdÊnaÑ aÒÒatarabhÈvÈya. DevattÈya vÈti
sammutidevÈdÊnaÑ aÒÒatarabhÈvÈya. SuddhiyÈti parisuddhabhÈvÈya alaÑ
pariyattaÑ. VisuddhiyÈti sabbamalarahita-accantaparisuddhabhÈvÈya.
ParisuddhiyÈti sabbÈkÈrena parisuddhabhÈvÈya.
Tattha tiracchÈnayoniyaÑ adhipaccattaÑ1 suddhiyÈ. Devaloke
adhipaccattaÑ1 visuddhiyÈ. Brahmaloke adhipaccattaÑ parisuddhiyÈ.
CaturÈsÊtikappasahassÈni atikkamitvÈ muccanatthaÑ muttiyÈ.
AntarÈyÈbhÈvena muccanatthaÑ vimuttiyÈ. SabbÈkÈrena muttiyÈ
parimuttiyÈ. SujjhantÊti tasmiÑ samaye pabbajitabhÈvena suddhiÑ
pÈpuÓanti. VisujjhantÊti pabbajjaÑ gahetvÈ paÔipattiyÈ yuttabhÈvena
vividhena sujjhanti. ParisujjhantÊti nipphattiÑ pÈpetvÈ sabbÈkÈrena
sujjhanti. Muccanti tesaÑ samayantaradhammena. Vimuccanti etassa
Satthuno ovÈdena. Parimuccanti etassa Satthuno anusÈsanena. SujjhissÈmÊti-
Èdayo anÈgatavasena vuttÈ. ŒyatiÑphalapÈÔika~khÊti anÈgate
vipÈkaphalamÈka~khamÈno. IdaÑ diÔÔhigatikÈnaÑ icchÈmattaÑ2.
DiÔÔhigataÑ hi ijjhamÈnaÑ3 nirayaÑ vÈ tiracchÈnayoniÑ vÈ nipphÈdeti.
AccantasantÊti ati-antanissaraÓasanti. Tada~gasantÊti
paÔhamajjhÈnÈdiguÓa~gena nÊvaraÓÈdi-aguÓa~gaÑ sametÊti jhÈnaÑ
tada~gasanti. SammutisantÊti samÈhÈravasena diÔÔhisanti. TÈ vibhÈvato
dassetuÑ “katamÈ accantasantÊ”ti-ÈdimÈha. AmataÑ nibbÈnanti evamÈdayo
heÔÔhÈ vuttatthÈyeva. PaÔhamaÑ jhÈnaÑ samÈpannassa nÊvaraÓÈsantÈ hontÊti
evamÈdayo anto-appanÈyaÑ atisayavasena vuttÈ. Api ca sammutisanti
imasmiÑ atthe adhippetÈ, santÊti itare dve santiyo paÔikkhipitvÈ
sammutisantimeva dÊpeti. Kuppasantinti vipÈkajanakavasena
parivattanavasena
______________________________________________________________
1. ŒdhipaccaÑ (SÊ), ÈdhipaccatthaÑ (SyÈ) 2. AjjhÈciÓÓaÑ (SÊ, SyÈ)
3. IcchamÈnaÑ (SÊ)
calasantiÑ. Pakuppasantinti visesena calasantiÑ. Eritasantinti

kampanasantiÑ. Sameritasantinti visesena kampitasantiÑ. Calitasantinti
tasseva vevacanaÑ. GhaÔÔitasantinti pÊÄitasantiÑ. SantiÑ nissitoti
diÔÔhisa~khÈtaÑ santiÑ nissito. Assitoti Èsito visesena nissito. AllÊnoti
ekÊbh|to.
20. EvaÑ nissite tÈva “DiÔÔhÊnivesÈ -pa- ÈdiyatÊ ca dhamman”ti tattha

diÔÔhÊnivesÈti idaÑsaccÈbhinivesasa~khÈtÈni diÔÔhinivesanÈni. Na hi
svÈtivattÈti sukhena ativattitabbÈ na honti. Dhammesu niccheyya
samuggahÊtanti dvÈsaÔÔhidiÔÔhigatesu1 taÑ taÑ samuggahitaÑ
abhiniviÔÔhadhammaÑ nicchinitvÈ pavattÈ diÔÔhinivesÈ na hi svÈtivattÈti
vuttaÑ hoti. TasmÈ naro tesu nivesanesu, nirassatÊ ÈdiyatÊ ca dhammanti
yasmÈ na hi svÈtivattÈ, tasmÈ naro tesuyeva diÔÔhinivesanesu ajasÊla
gosÊlakukkurasÊla paÒcÈtapa maruppapÈta ukkuÔikappadhÈna
kaÓÔakÈpassayÈdibhedaÑ satthÈraÑ dhammakkhÈnaÑ gaÓÈdibhedaÒca taÑ
taÑ dhammaÑ nirassati ca Èdiyati ca jahati ca gaÓhÈti ca vanamakkaÔo viya
taÑ taÑ sÈkhanti vuttaÑ hoti.
EvaÑ nirassanto ca Èdiyanto ca anavaÔÔhitacittattÈ asantehipi
guÓadosehi attano vÈ parassa vÈ yasÈyasaÑ uppÈdeyya. DurativattÈti
atikkamituÑ dukkhÈ. DuttarÈti du-uttarÈ. DuppatarÈ dussamatikkamÈ
dubbinivattÈti2 upasaggena vaÉÉhitÈ.
NicchinitvÈti sassatavasena nicchayaÑ katvÈ. VinicchinitvÈti attavasena
nÈnÈvidhena vinicchayaÑ katvÈ. VicinitvÈti pariyesitvÈ. PavicinitvÈti
attaniyavasena sabbÈkÈrena pariyesitvÈ. “NicinitvÈ viccinitvÈ”tipi pÈÔho.
OdhiggÈhoti avadhiyitvÈ gÈho3. BilaggÈhoti koÔÔhÈsavasena gÈho “bilaso
vibhajitvÈ”ti-ÈdÊsu viya4. VaraggÈhoti uttamagÈho. KoÔÔhÈsaggÈhoti
avayavavasena gÈho. UccayaggÈhoti rÈsivasena gÈho. SamuccayaggÈhoti
koÔÔhÈsavasena rÈsivasena ca gÈho. IdaÑ saccanti idameva sabhÈvaÑ.
Tacchanti tathabhÈvaÑ aviparÊtasabhÈvaÑ. Tathanti vipariÓÈmarahitaÑ.
Bh|tanti vijjamÈnaÑ. YÈthÈvanti yathÈsabhÈvaÑ. AviparÊtanti na viparÊtaÑ.
______________________________________________________________
1. DvisaÔÔhidhammesu (Ka) 2. DubbÊnivattÈti (SÊ, SyÈ, Ka)
3. OdissaggÈhoti avisesetvÈ GÈho (SyÈ) 4. DÊ 2. 234; Ma 1. 73 piÔÔhesu.
178 KhuddakanikÈya
NirassatÊti ni-assati vikkhipati. ParavicchindanÈya vÈti parehi

vissajjÈpanena. AnabhisambhuÓanto vÈti asampÈpuÓanto vÈ asakkonto vÈ
vissajjeti. Paro vicchindetÊti aÒÒo viyogaÑ karoti. NatthetthÈti natthi ettha.
SÊlaÑ anabhisambhuÓantoti sÊlaÑ asampÈdento. SÊlaÑ nirassatÊti sÊlaÑ
vissajjeti. Ito paresupi eseva nayo.
21. Yo panÈyaÑ sabbadiÔÔhigatÈdidosadhunanÈya paÒÒÈya

samannÈgatattÈ dhono, tassa Dhonassa hi -pa- an|payo so. KiÑ vuttaÑ
hoti? DhonadhammasamannÈgamÈ dhonassa dhutasabbapÈpassa arahato
katthaci loke tesu tesu bhavesu saÑkappanÈ diÔÔhi natthi. So tassÈ diÔÔhiyÈ
abhÈvÈ, yÈya ca attanÈ kataÑ pÈpakammaÑ paÔicchÈdentÈ titthiyÈ mÈyÈya
vÈ mÈnena vÈ evaÑ agatiÑ gacchanti, tampi mÈyaÒca mÈnaÒca pahÈya
dhono rÈgÈdÊnaÑ dosÈnaÑ kena gaccheyya, diÔÔhadhamme samparÈye vÈ
nirayÈdÊsu gativisesesu kena sa~khaÑ gaccheyya, an|payo so, so hi
taÓhÈdiÔÔhi-upayÈnaÑ dvinnaÑ abhÈvena an|payoti.
KiÑkÈraÓÈti kena kÈraÓena. DhonÈ vuccati paÒÒÈti dhonÈ iti kiÑkaraÓÈ
paÒÒÈ kathÊyati. TÈya paÒÒÈya kÈyaduccaritanti tÈya vuttappakÈrÈya
paÒÒÈya kÈyato pavattaÑ duÔÔhu kilesap|tikattÈ vÈ caritanti kÈyaduccaritaÑ.
Dh|taÒca dhotaÒcÈti kampitaÒca dhovitaÒca. SandhotaÒcÈti sammÈ
dhovitaÒca. NiddhotaÒcÈti visesena suÔÔhu niddhotaÒca. RÈgo dhuto cÈti-
Èdayo catunnaÑ maggÈnaÑ vasena yojetabbÈ.
SammÈdiÔÔhiyÈ micchÈdiÔÔhi dhutÈ cÈti maggasampayuttÈya
sammÈdiÔÔhiyÈ micchÈdiÔÔhi kampitÈ calitÈ dhovitÈ. SammÈsa~kappÈdÊsupi
eseva nayo. VuttaÑ hetaÑ “sammÈdiÔÔhikassa bhikkhave micchÈdiÔÔhi
nijjiÓÓÈ hotÊ”ti suttaÑ1 vitthÈretabbaÑ. SammÈÒÈÓenÈti
maggasampayuttaÒÈÓena, paccavekkhaÓaÒÈÓena vÈ. MicchÈÒÈÓanti
viparÊtaÒÈÓaÑ ayÈthÈvaÒÈÓaÑ, pÈpakiriyÈsu upacintÈvasena2 pÈpaÑ katvÈ
“sukataÑ mayÈ”ti paccavekkhaÓÈkÈrena
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 430; DÊ 3. 259 piÔÔhesu.
2. SukhumacintÈvasena (SyÈ), upÈyacintÈvasena (Ka)
ca uppanno moho. SammÈvimuttiyÈ micchÈvimuttÊti samucchedavimuttiyÈ

viparÊtÈ ayÈthÈvavimuttiyeva citovimuttisaÒÒitÈ”1.
ArahÈ imehi dhoneyyehi dhammehÊti rÈgÈdÊhi kilesehi d|re Ôhito arahÈ

imehi vuttappakÈrehi kilesadhovanehi dhammehi upeto hoti. Dhonoti Dhono
puggalo, teneva “so dhutarÈgo”ti-Èdayo Èha.
MÈyÈ vuccati vaÒcanikÈ cariyÈti vaÒcanakiriyaÑ vaÒcanakaraÓaÑ assÈ

atthÊti vaÒcanikÈ cariyÈ. Tassa paÔicchÈdanahet|ti tesaÑ duccaritÈnaÑ
appakÈsanakÈraÓÈ. PÈpikaÑ icchaÑ paÓidahatÊti lÈmakaÑ patthanaÑ
patiÔÔhÈpeti. “MÈ maÑ jaÒÒÈ”ti icchatÊti “mayhaÑ kataÑ pÈpaÑ pare mÈ
jÈniÑs|”ti paccÈsÊsati. Sa~kappetÊti vitakkaÑ uppÈdeti. VÈcaÑ bhÈsatÊti
jÈnaÑyeva paÓÓattiÑ vÊtikkamanto bhikkhu bhÈriyaÑ karoti. “AmhÈkaÑ
vÊtikkamaÔÔhÈnaÑ nÈma natthÊ”ti upasanto viya bhÈsati. KÈyena
parakkamatÊti “mayÈ kataÑ idaÑ pÈpakammaÑ mÈ keci jÈniÑs|”ti kÈyena
vattaÑ karoti. VijjamÈnadosapaÔicchÈdanato cakkhumohanamÈyÈ assÈti
mÈyÈvÊ, mÈyÈvino bhÈvo mÈyÈvitÈ. KatvÈ pÈpaÑ puna paÔicchÈdanato
aticca assarati etÈya sattoti accasarÈ. KÈyavÈcÈkiriyÈhi aÒÒathÈ dassanato
vaÒcetÊti vaÒcanÈ. EtÈya sattÈ nikarontÊti nikati, micchÈ karontÊti attho.
“NÈhaÑ evaÑ karomÊ”ti pÈpÈnaÑ vikkhipanato nikiraÓÈ. “NÈhaÑ evaÑ
karomÊ”ti parivajjanato pariharaÓÈ. KÈyÈdÊhi saÑharaÓato g|hanÈ.
SamabhÈgena g|hanÈ parig|hanÈ. TiÓapaÓÓehi viya g|thaÑ
kÈyavacÊkammehi pÈpaÑ chÈdetÊti chÈdanÈ. Sabbato bhÈgena chÈdanÈ
paricchÈdanÈ. Na uttÈniÑ katvÈ dassetÊti anuttÈnikammaÑ. Na pÈkaÔaÑ
katvÈ dassetÊti anÈvikammaÑ. SuÔÔhu chÈdanÈ vocchÈdanÈ.
KatapaÔicchÈdanavasena punapi pÈpassa karaÓato pÈpakiriyÈ. AyaÑ
vuccatÊti ayaÑ katapaÔicchÈdanalakkhaÓÈ mÈyÈ nÈma vuccati, yÈya
samannÈgato puggalo bhasmapaÔicchanno viya a~gÈro, udakapaÔicchanno
viya khÈÓu, pilotikapaliveÔhitaÑ viya ca satthaÑ hoti.
______________________________________________________________
1. AyÈthÈvavimuttasseva sato vimuttisaÒÒitÈ (SÊ)
180 KhuddakanikÈya
Ekavidhena mÈnoti ekaparicchedena ekakoÔÔhÈsena mÈno. YÈ cittassa

unnatÊti yÈ cittassa abbhussÈpanÈ, ayaÑ mÈnoti attho. Ettha puggalaÑ
anÈmasitvÈ nibbattitamÈnova vutto.
AttukkaÑsanamÈnoti attÈnaÑ upari ÔhapanamÈno.

ParavambhanamÈnoti pare lÈmakakaraÓamÈno. Ime dve mÈnÈ yebhuyyena
tathÈ pavattÈkÈravasena vuttÈ.
“SeyyohamasmÊ”ti mÈnoti jÈti-ÈdÊni nissÈya “ahamasmi seyyo”ti

uppanno mÈno. SadisamÈnÈdÊsupi eseva nayo. Evamimepi tayo mÈnÈ
puggalavisesaÑ anissÈya tathÈ pavattÈkÈravasena vuttÈ. Tesu ekeko
tiÓÓampi seyyasadisahÊnÈnaÑ uppajjati. Tattha “seyyohamasmÊ”ti mÈno
seyyasseva yÈthÈvamÈno, sesÈnaÑ ayÈthÈvamÈno. “SadisohamasmÊ”ti mÈno
sadisasseva yÈthÈvamÈno, sesÈnaÑ ayÈthÈvamÈno. “HÊnohamasmÊ”ti mÈno
hÊnasseva yÈthÈvamÈno, sesÈnaÑ ayÈthÈvamÈno.
Catubbidhena mÈno lokadhammavasena vutto. PaÒcavidhena mÈno

paÒcakÈmaguÓavasena vutto. Chabbidhena mÈno cakkhÈdisampattivasena
vutto. Tattha mÈnaÑ janetÊti mÈnaÑ uppÈdeti.
Sattavidhena mÈnaniddese mÈnoti unnamo. AtimÈnoti “jÈti-ÈdÊhi mayÈ

sadiso natthÊ”ti atikkamitvÈ maÒÒanavasena uppanno mÈno. MÈnÈtimÈnoti
“ayaÑ pubbe mayÈ sadiso, idÈni ahaÑ seÔÔho, ayaÑ hÊnataro”ti uppanno
mÈno. AyaÑ bhÈrÈtibhÈro viya purimaÑ sadisamÈnaÑ upÈdÈya mÈnÈtimÈno
nÈmÈti dassetuÑ “mÈnÈtimÈno”ti Èha. OmÈnoti hÊnamÈno. Yo
“hÊnohamasmÊ”ti mÈno nÈma vutto, ayaÑ omÈno nÈma. Api cettha “tvaÑ
jÈtimÈ, kÈkajÈti viya te jÈti. TvaÑ gottavÈ, caÓÉÈlagottaÑ viya te gottaÑ.
TuyhaÑ saro atthi, kÈkasaro viya te saro”ti evaÑ attÈnaÑ heÔÔhÈ katvÈ
pavattanavasena ayaÑ “omÈnÈ”ti veditabbo.
AdhimÈnoti cattÈri saccÈni appatvÈ pattasaÒÒissa, cat|hi maggehi

kattabbe kicce akateyeva katasaÒÒissa, catusaccadhamme anadhigate
adhigatasaÒÒissa, arahatte asacchikate sacchikatasaÒÒissa uppanno

adhigatamÈno adhimÈno nÈma. AyaÑ pana kassa uppajjati, kassa na
uppajjatÊti? AriyasÈvakassa tÈva na uppajjati. So hi
maggaphalanibbÈnapahÊnakilesÈvasiÔÔhakilesapaccavekkhaÓena
saÒjÈtasomanasso ariyaguÓapaÔivedhe nikka~kho, tasmÈ sotÈpannÈdÊnaÑ
“ahaÑ sakadÈgÈmÊ”ti-Èdivasena mÈno na uppajjati, dussÊlassa ca na
uppajjati. So hi ariyaguÓÈdhigame nirÈsova. SÊlavatopi
pariccattakammaÔÔhÈnassa niddÈrÈmatÈdimanuyuttassa na uppajjati,
parisuddhasÊlassa pana kammaÔÔhÈne appamattassa nÈmar|paÑ
vavatthapetvÈ paccayapariggahena vitiÓÓaka~khassa tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ
sa~khÈre sammasantassa Èraddhavipassakassa uppajjati, uppanne ca
suddhasamathalÈbhÊ suddhavipassanÈlÈbhÊ vÈ antarÈ Ôhapeti. So hi dasapi
vassÈni vÊsampi vassÈni tiÑsampi vassÈni asÊtipi vassÈni kilesasamudÈcÈraÑ
apassanto “ahaÑ sotÈpanno”ti vÈ “sakadÈgÈmÊ”ti vÈ “anÈgÈmÊ”ti vÈ
maÒÒati, samathavipassanÈlÈbhÊ pana arahatteyeva Ôhapeti. Tassa hi
samÈdhibalena kilesÈ vikkhambhitÈ, vipassanÈbalena sa~khÈrÈ
supariggahitÈ, tasmÈ saÔÔhipi vassÈni asÊtipi vassÈni vassasatampi kilesÈ na
samudÈcaranti, khÊÓÈsavasseva cittÈcÈro hoti. So evaÑ dÊgharattaÑ
kilesasamudÈcÈraÑ apassanto antarÈ aÔÔhatvÈva “arahÈ ahan”ti maÒÒati.
AsmimÈnoti r|pe asmÊti-ÈdinÈ nayena paÒcasu khandhesu “ahaÑ
r|pÈdayo”ti uppanno mÈno. MicchÈmÈnoti pÈpakehi
kammÈyatanasippÈyatanavijjÈÔÔhÈnasutapaÔibhÈnasÊlabbatehi, pÈpikÈya ca
diÔÔhiyÈ uppanno mÈno. Tattha pÈpakaÑ kammÈyatanaÑ nÈma
kevaÔÔamacchabandhanesÈdÈnaÑ kammaÑ. PÈpakaÑ sippÈyatanaÑ nÈma
macchajÈlakhipakumÊnakaraÓesu ceva pÈsa-oÉÉanas|lÈropanÈdÊsu ca
chekatÈ. PÈpakaÑ vijjÈÔÔhÈnaÑ nÈma yÈ kÈci par|paghÈtavijjÈ. PÈpakaÑ
sutaÑ nÈma bhÈratayuddhasÊtÈharaÓÈdipaÔisaÑyuttaÑ. PÈpakaÑ paÔibhÈnaÑ
nÈma dubbhÈsitayuttaÑ kappanÈÔakavilappanÈdi1paÔibhÈnaÑ. PÈpakaÑ
sÊlaÑ nÈma ajasÊlaÑ gosÊlaÑ. Vatampi ajavatagovatameva. PÈpikÈ diÔÔhi
pana dvÈsaÔÔhiyÈ diÔÔhigatesu yÈkÈci diÔÔhi. AÔÔhavidhamÈno uttÈnatthoyeva.
______________________________________________________________
1. ...vilambanÈÔakÈdi (SÊ)
182 KhuddakanikÈya
Navavidhena mÈnaniddese seyyassa “seyyohamasmÊ”ti-Èdayo nava

mÈnÈ puggalaÑ nissÈya vuttÈ. Ettha pana seyyassa “seyyohamasmÊ”ti mÈno
rÈjÈnaÒceva pabbajitÈnaÒca uppajjati. RÈjÈ hi “raÔÔhena vÈ dhanavÈhanehi vÈ
ko mayÈ sadiso atthÊ”ti etaÑ mÈnaÑ karoti. Pabbajitopi “sÊladhuta~gÈdÊhi
ko mayÈ sadiso atthÊ”ti etaÑ mÈnaÑ karoti.
Seyyassa “sadisohamasmÊ”ti mÈnopi etesaÑyeva uppajjati. RÈjÈ hi
“raÔÔhena vÈ dhanavÈhanehi vÈ aÒÒarÈj|hi saddhiÑ mayhaÑ kiÑ
nÈnÈkaraÓan”ti etaÑ mÈnaÑ karoti. Pabbajitopi “sÊladhuta~gÈdÊhi aÒÒena
bhikkhunÈ mayhaÑ kiÑ nÈnÈkaraÓan”ti etaÑ mÈnaÑ karoti.
Seyyassa “hÊnohamasmÊ”ti mÈnopi etesaÑyeva uppajjati. Yassa hi
raÒÒo raÔÔhaÑ vÈ dhanavÈhanÈdÊni vÈ nÈtisampannÈni honti, so “mayhaÑ
‘rÈjÈ’ti vohÈrasukhamattakameva, kiÑ rÈjÈ nÈma ahan”ti etaÑ mÈnaÑ
karoti. Pabbajitopi appalÈbhasakkÈro “ahaÑ dhammakathiko, bahussuto,
mahÈtheroti kathÈmattameva, kiÑ dhammakathiko nÈmÈhaÑ, kiÑ bahussuto
nÈmÈhaÑ, kiÑ mahÈthero nÈmÈhaÑ, yassa me lÈbhasakkÈro natthÊ”ti etaÑ
mÈnaÑ karoti.
Sadisassa “seyyohamasmÊ”ti mÈnÈdayo amaccÈdÊnaÑ uppajjanti.
Amacco vÈ hi raÔÔhiyo vÈ “bhogayÈnavÈhanÈdÊhi ko mayÈ sadiso aÒÒo
rÈjapuriso atthÊ”ti vÈ, “mayhaÑ aÒÒehi saddhiÑ kiÑ nÈnÈkaraÓan”ti vÈ,
“amaccoti nÈmameva mayhaÑ, ghÈsacchÈdanamattampi me natthi, kiÑ
amacco nÈmÈhan”ti vÈ ete mÈne karoti.
HÊnassa “seyyohamasmÊ”ti mÈnÈdayo dÈsÈdÊnaÑ uppajjanti. DÈso hi
“mÈtito vÈ pitito vÈ ko mayÈ sadiso aÒÒo dÈso nÈma atthi, aÒÒe jÊvituÑ
asakkontÈ kucchihetu dÈsÈ nÈma jÈtÈ, ahaÑ pana paveÓÊ-ÈgatattÈ seyyo”ti
vÈ, “paveÓÊ-ÈgatabhÈvena ubhatosuddhikadÈsattena asukadÈsena nÈma
saddhiÑ kiÑ mayhaÑ nÈnÈkaraÓan”ti vÈ, “kucchivasenÈhaÑ dÈsabyaÑ
upagato, mÈtÈpitukoÔiyÈ pana me dÈsaÔÔhÈnaÑ natthi, kiÑ dÈso nÈma
ahan”ti vÈ ete mÈne karoti. YathÈ ca dÈso, evaÑ pukkusacaÓÉÈlÈdayopi ete
mÈne karontiyeva.
Ettha ca seyyassa “seyyohamasmÊ”ti uppannamÈnova yÈthÈvamÈno,

itare dve ayÈthÈvamÈnÈ. TathÈ sadisassa “sadisohamasmÊ”ti, hÊnassa
“hÊnohamasmÊ”ti uppannamÈnova yÈthÈvamÈno, itare dve ayÈthÈvamÈnÈ.
Tattha yÈthÈvamÈnÈ arahattamaggavajjhÈ, ayÈthÈvamÈnÈ
sotÈpattimaggavajjhÈ.
Ettha ca seyyassa “seyyohamasmÊ”ti mÈno uttamassa uttamaÔÔhena
“ahaÑ seyyo”ti evaÑ uppannamÈno, seyyassa “sadisohamasmÊ”ti mÈno
uttamassa samaÔÔhena “ahaÑ sadiso”ti evaÑ uppannamÈno. Seyyassa
“hÊnohamasmÊ”ti mÈno uttamassa lÈmakaÔÔhena “ahaÑ hÊno”ti evaÑ
uppannamÈno. EvaÑ seyyamÈno sadisamÈno hÊnamÈnoti ime tayo mÈnÈ
seyyassa uppajjanti. SadisassÈpi ahaÑ seyyo, sadiso, hÊnoti tayo mÈnÈ
uppajjanti. HÊnassÈpi ahaÑ hÊno, sadiso, seyyoti tayo mÈnÈ uppajjanti.
DasavidhamÈnaniddese idhekacco mÈnaÑ janetÊti ekacco puggalo
mÈnaÑ janayati. JÈtiyÈ vÈti khattiyabhÈvÈdijÈtisampattiyÈ vÈ. Gottena vÈti
GotamagottÈdinÈ ukkaÔÔhagottena vÈ. Kolaputtiyena vÈti mahÈkulabhÈvena
vÈ. VaÓÓapokkharatÈya vÈti vaÓÓasampannasarÊratÈya vÈ. SarÊraÑ hi
“pokkharan”ti vuccati, tassa vaÓÓasampattiyÈ abhir|pabhÈvenÈti attho.
Dhanena vÈti dhanasampannabhÈvena vÈ, mayhaÑ nidhÈnagatassa dhanassa
pamÈÓaÑ natthÊti attho. Ajjhenena vÈti ajjhÈyanavasena vÈ.
KammÈyatanena vÈti “avasesÈ sattÈ chinnapakkhakÈkasadisÈ, ahaÑ pana
mahiddhiko mahÈnubhÈvo”ti vÈ, “ahaÑ yaÑ yaÑ kammaÑ karomi, taÑ taÑ
samijjhatÊ”ti vÈ evamÈdinayappavattena kammÈyatanena vÈ. SippÈyatanena
vÈti “avasesÈ sattÈ nisippÈ, ahaÑ sippavÈ”ti evamÈdinayappavattena
sippÈyatanena vÈ. VijjÈÔÔhÈnena vÈti idaÑ heÔÔhÈ vuttanayameva. Sutena vÈti
“avasesÈ sattÈ appassutÈ, ahaÑ pana bahussuto”ti evamÈdisutena vÈ.
PaÔibhÈnena vÈti “avasesÈ sattÈ appaÔibhÈnÈ, mayhaÑ pana
paÔibhÈnapamÈÓaÑ natthÊ”ti evamÈdipaÔibhÈnena vÈ. AÒÒataraÒÒatarena vÈ
vatthunÈti avuttena aÒÒena vatthunÈ vÈ. Yo evar|po mÈnoti
mÈnakaraÓavasena mÈno. MaÒÒanÈ maÒÒitattanti ÈkÈrabhÈvaniddeso.
UssitaÔÔhena unnati. Yassuppajjati,
184 KhuddakanikÈya
taÑ puggalaÑ unnÈmeti ukkhipitvÈ ÔhapetÊti unnÈmo. SamussitaÔÔhena

dhajo. UkkhipanaÔÔhena cittaÑ sampaggaÓhÈtÊti sampaggÈho. Ketu vuccati
bah|su dhajesu accuggatadhajo. MÈnopi punappunaÑ uppajjamÈno
aparÈpare upÈdÈya accuggataÔÔhena ketu viyÈti ketu, taÑ ketuÑ icchatÊti
ketukamyaÑ, tassa bhÈvo ketukamyatÈ. SÈ pana cittassa, na attano. Tena
vuttaÑ “ketukamyatÈ cittassÈ”ti. MÈnasampayuttaÑ hi cittaÑ ketuÑ icchati,
tassa bhÈvo, ketusa~khÈto mÈnoti. Dhono mÈyaÒca mÈnaÒca pahÈya
pajahitvÈ yo so dhono arahÈ heÔÔhÈ vuttanayena
vinodanabyantikaraÓÈdivasena kilese pajahitvÈ Ôhito, so tena rÈgÈdinÈ
kilesena gaccheyya.
Nerayikoti vÈti niraye nibbattakasattoti vÈ. TiracchÈnayonikÈdÊsupi
eseva nayo. So hetu natthÊti yena janakahetunÈ gatiyÈdÊsu nibbatteyya, so
hetu natthi. Paccayoti tasseva vevacanaÑ. KÈraÓanti ÔhÈnaÑ. KÈraÓaÑ hi
tadÈyattavuttitÈya attano phalassa ÔhÈnanti vuccati. TasmÈ yena hetunÈ yena
paccayena gatiyÈdÊsu nibbatteyya, taÑ kÈraÓaÑ natthi.
22. Yo pana nesaÑ dvinnaÑ upayÈnaÑ bhÈvena upayo hoti, so Upayo

hi -pa- diÔÔhimidheva sabbanti. Tattha upayoti taÓhÈdiÔÔhinissito. Dhammesu
upeti vÈdanti “ratto”ti vÈ “duÔÔho”ti vÈ evaÑ tesu tesu dhammesu upeti
vÈdaÑ. An|payaÑ kena kathaÑ vadeyyÈti taÓhÈdiÔÔhippahÈnena pana
an|payaÑ khÊÓÈsavaÑ kena rÈgena vÈ dosena vÈ kathaÑ “ratto”ti vÈ
“duÔÔho”ti vÈ vadeyya. EvaÑ anupavajjo ca so kiÑ titthiyÈ viya
katapaÔicchÈdako bhavissatÊti adhippÈyo. AttÈ nirattÈ na hi tassa atthÊti tassa
hi attadiÔÔhi vÈ ucchedadiÔÔhi vÈ natthi, gahaÓamuÒcanaÑ vÈpi
attanirattasaÒÒitaÑ natthi. KiÑkÈraÓÈ natthÊti ce? Adhosi so diÔÔhimidheva
sabbanti, yasmÈ so idheva attabhÈve ÒÈÓambunÈ sabbadiÔÔhigataÑ adhosi
pajahi vinodesÊti arahattanik|Ôena desanaÑ niÔÔhÈpesi. TaÑ sutvÈ rÈjÈ
attamano BhagavantaÑ abhivÈdetvÈ pakkÈmÊti.
Rattoti vÈti rÈgena rattoti vÈ. DuÔÔhoti vÈti-ÈdÊsupi eseva nayo. Te
abhisa~khÈrÈ appahÊnÈti ye puÒÒÈpuÒÒa-ÈneÒjÈbhisa~khÈrÈ,
te appahÊnÈ. Abhisa~khÈrÈnaÑ appahÊnattÈti tesaÑ vuttappakÈrÈnaÑ

kammÈbhisa~khÈrÈnaÑ na pahÊnabhÈvena. GatiyÈ vÈdaÑ upetÊti paÒcannaÑ
gatÊnaÑ aÒÒatarÈya kathanaÑ upagacchati. TenevÈha “nerayikoti vÈ -pa-
vÈdaÑ upeti upagacchatÊ”ti. VadeyyÈti katheyya. PatitaÑ natthÊti
gahetabbaÑ natthi. MuÒcitabbaÑ natthÊti muÒcitvÈ ÔhitattÈ mocetabbaÑ
natthi.
Yassatthi gahitanti yassa puggalassa “ahaÑ mamÈ”ti gahitaÑ atthi.
Tassatthi muÒcitabbanti tassa puggalassa mocetabbaÑ atthi. Upari padÈni
parivattetvÈ yojetabbÈni. GahaÓaÑ muÒcanÈ samatikkantoti gahaÓamocanÈ
arahÈ atikkanto. BuddhiparihÈnivÊtivattoti vaÉÉhiÒca parihÈniÒca
atikkamitvÈ pavatto. So vuÔÔhavÈsoti-ÈdiÑ katvÈ ÒÈÓagginÈ daÉÉhÈnÊti
pariyosÈnaÑ heÔÔhÈ vuttanayameva. AdhosÊti kantesi1. Dhuni sandhuni
niddhunÊti upasaggena padaÑ vaÉÉhitaÑ.
DuÔÔhaÔÔhakasuttaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
4. SuddhaÔÔhakasuttaniddesavaÓÓanÈ
23. Catutthe suddhaÔÔhake paÔhamagÈthÈya tÈvattho–na bhikkhave
evar|pena dassanena suddhi hoti, api ca kho kilesamalÊnattÈ asuddhaÑ,
kilesarogÈnaÑ adhigamÈ sarogameva CandÈbhaÑ brÈhmaÓaÑ, aÒÒaÑ vÈ
evar|paÑ disvÈ diÔÔhigatiko bÈlo abhijÈnÈti “passÈmi suddhaÑ paramaÑ
arogaÑ, tena ca diÔÔhisa~khÈtena dassanena saÑsuddhi narassa hotÊ”ti, so
evaÑ abhijÈnanto taÑ dassanaÑ “paraman”ti ÒatvÈ tasmiÑ dassane
suddhÈnupassÊ samÈno taÑ dassanaÑ “maggaÒÈÓan”ti pacceti. TaÑ pana
maggaÒÈÓaÑ na hoti.
ParamaÑ Èrogyappattanti uttamaÑ nibyÈdhiÑ pÈpuÓitvÈ ÔhitaÑ.
TÈÓappattanti tathÈ pÈlanappattaÑ. LeÓappattanti nilÊyanappattaÑ.
SaraÓappattanti patiÔÔhÈpattaÑ, dukkhanÈsanaÑ vÈ pattaÑ. Abhayappattanti
nibbhayabhÈvappattaÑ. Accutappattanti niccalabhÈvaÑ pattaÑ.
Amatappattanti amataÑ mahÈnibbÈnaÑ pattaÑ. NibbÈnappattanti
vÈnavirahitaÑ pattaÑ.
______________________________________________________________
1. AdhopÊti kampesi (SÊ)
186 KhuddakanikÈya
AbhijÈnantoti visesena jÈnanto. ŒjÈnantoti ÈjÈnamÈno. VijÈnantoti

anekavidhena jÈnamÈno. PaÔivijÈnantoti taÑ taÑ paÔicca vijÈnamÈno.
PaÔivijjhantoti hadaye kurumÈno.
CakkhuviÒÒÈÓaÑ r|padassanenÈti cakkhuviÒÒÈÓena r|padassanaÑ.
©ÈÓanti paccetÊti paÒÒÈ iti saddahati. Maggoti paccetÊti “upÈyo”ti saddahati.
Pathoti saÒcÈro. NÊyÈnanti gahetvÈ yÈtÊti nÊyÈnaÑ. “NiyyÈnan”ti vÈ pÈÔho.
24. “DiÔÔhena ce suddhÊ”ti dutiyagÈthÈ. Tassattho–tena

r|padassanasa~khÈtena diÔÔhena yadi kilesasuddhi narassa hoti, tena vÈ
ÒÈÓena so yadi jÈti-ÈdidukkhaÑ pajahÈti, evaÑ sante ariyamaggato aÒÒena
asuddhimaggeneva so sujjhati, rÈgÈdÊhi upadhÊhi sa-upadhiko eva samÈno
sujjhatÊti vattabbataÑ Èpanno hoti, na ca evaÑvidho sujjhati. TasmÈ diÔÔhÊ hi
naÑ pÈva tathÈ vadÈnaÑ, sÈ naÑ diÔÔhiyeva “micchÈdiÔÔhiko ayan”ti katheti,
diÔÔhi-anur|paÑ “sassato loko”ti-ÈdinÈ nayena tathÈ tathÈ vadatÊti.
RÈgena saha vattatÊti sarÈgo, rÈgavÈti attho. Sadosoti-ÈdÊsupi eseva
nayo.
25. Na brÈhmaÓoti tatiyagÈthÈ. Tassattho–yo pana bÈhitapÈpattÈ

brÈhmaÓo hoti, so maggena adhigatÈsavakkhayo khÊÓÈsavabrÈhmaÓo
ariyamaggaÒÈÓato aÒÒena abhima~galasammatar|pasa~khÈte diÔÔhe
tathÈvidhasaddasa~khÈte sute avÊtikkamasa~khÈte sÊle hatthivatÈdibhede
vate pathavi-Èdibhede mute ca uppannena micchÈÒÈÓena suddhiÑ na ÈhÈti.
Sesamassa brÈhmaÓassa1 vaÓÓabhaÓanÈya vuttaÑ. So hi tedhÈtukapuÒÒe
sabbasmiÒca pÈpe an|palitto, kasmÈ? Tassa pahÊnattÈ tassa attadiÔÔhiyÈ,
yassa kassaci vÈ gahaÓassa pahÊnattÈ attaÒjaho, puÒÒÈbhisa~khÈrÈdÊnaÑ
akaraÓato “nayidhapakubbamÈno”ti vuccati. TasmÈ naÑ evaÑ pasaÑsanto
Èha. Sabbasseva cassa purimapÈdena2 sambandho veditabbo–puÒÒe ca
pÈpe ca an|palitto
______________________________________________________________
1. KhÊÓÈsavabrÈhmaÓassa (SÊ, SyÈ) 2. EvaÑyeva cassa purimapadena (Ka)
attaÒjaho nayidha pakubbamÈno na brÈhmaÓo aÒÒato suddhimÈhÈti. NÈti

paÔikkhepoti na iti paÔisedho.
BÈhitvÈ sabbapÈpakÈnÊti gÈthÈyattho–yo catutthamaggena bÈhitvÈ
sabbapÈpakÈni Ôhitatto Ôhito-icceva vuttaÑ hoti. BÈhitapÈpattÈ eva ca vimalo
vimalabhÈvaÑ brahmabhÈvaÑ seÔÔhabhÈvaÑ patto,
paÔinissaÔÔhasamÈdhivikkhepakarakilesamalena aggamaggaphalasamÈdhinÈ
sÈdhusamÈhito, saÑsÈrahetusamatikkamena saÑsÈramaticca
pariniÔÔhitakiccatÈya kevalÊti ca, taÓhÈdiÔÔhÊhi anissitattÈ anissitoti ca,
lokadhammehi nibbikÈrattÈ tÈdÊti ca pavuccati. EvaÑ thutiraho sa brahmÈ
so brÈhmaÓoti.
AÒÒatra satipaÔÔhÈnehÊti cattÈro satipaÔÔhÈne muÒcitvÈ.
SammappadhÈnÈdÊsupi eseva nayo.
Santeke samaÓabrÈhmaÓÈti ekacce lokasa~ketena “samaÓabrÈhmaÓÈ”ti
laddhavohÈrÈ saÑvijjanti. DiÔÔhasuddhikÈti diÔÔhena suddhiÑ icchamÈnÈ. Te
ekaccÈnaÑ r|pÈnaÑ dassananti ete diÔÔhasuddhikÈ etesaÑ r|pÈrammaÓÈnaÑ
olokanaÑ. Ma~galaÑ paccentÊti iddhikÈraÓaÑ1 buddhikÈraÓaÑ
sabbasampattikÈraÓaÑ patiÔÔhÈpenti. Ama~galaÑ paccentÊti
aniddhikÈraÓaÑ2 na buddhikÈraÓaÑ na sampattikÈraÓaÑ patiÔÔhÈpenti. Te
kÈlato vuÔÔhahitvÈti ete diÔÔhÈdima~galikÈ puretarameva uÔÔhahitvÈ.
Abhima~galagatÈnÊti visesena vuÉÉhikÈraÓagatÈni. R|pÈni passantÊti
nÈnÈvidhÈni r|pÈrammaÓÈni dakkhanti. CÈÔakasakuÓanti3 evaÑnÈmakaÑ.
PhussaveÄuvalaÔÔhinti phussanakkhattena uppannaÑ taruÓabeÄuvalaÔÔhiÑ.
Gabbhinitthinti sagabbhaÑ itthiÑ. ImÈrakaÑ khandhe ÈropetvÈ
gacchantanti taruÓadÈrakaÑ aÑse ussÈpetvÈ4 gacchamÈnaÑ. PuÓÓaghaÔanti
udakapuÓÓaghaÔaÑ. Rohitamacchanti rattarohitamacchaÑ. ŒjaÒÒarathanti
sindhavayuttarathaÑ. Usabhanti ma~gala-usabhaÑ. Gokapilanti
kapilagÈviÑ.
PalÈlapuÒjanti thusa5rÈsiÑ. TakkaghaÔanti gotakkÈdip|ritacÈÔiÑ.
RittaghaÔanti tucchaghaÔaÑ. NaÔanti naÔakÈdiÑ. “Dhuttakiriyan”ti eke.
NaggasamaÓakanti
______________________________________________________________
1. IÔÔhakÈraÓaÑ (SÊ, Ka) 2. AniÔÔhakÈraÓaÑ (SÊ, Ka)
3. CÈpasakuÓanti. CÈtasakuÓanti (Ka) 4. UccÈpetvÈ (Ka)
5. Busa (SÊ)
188 KhuddakanikÈya
niccoÄasamaÓaÑ. Kharanti gadrabhaÑ. KharayÈnanti gadrabhayuttaÑ

vayhÈdikaÑ. EkayuttayÈnanti ekena vÈhanena saÑyuttaÑ yÈnaÑ. KÈÓanti
ekakkhi-ubhayakkhikÈÓaÑ. KuÓinti hatthakuÓiÑ. KhaÒjanti khaÒjapÈdaÑ
tiriyagatapÈdaÑ. Pakkhahatanti pÊÔhasappiÑ1. JiÓÓakanti jarÈjiÓÓaÑ.
ByÈdhikanti byÈdhipÊÄitaÑ. Matanti2 kÈla~kataÑ.
SutasuddhikÈti sotaviÒÒÈÓena sutena suddhiÑ icchamÈnÈ. SaddÈnaÑ
savananti saddÈrammaÓÈnaÑ savanaÑ. VaÉÉhÈti vÈti-Èdayo loke
pavattasaddamattÈni gahetvÈ vuttÈ. Ama~galaÑ pana “kÈÓo”ti-ÈdinÈ tena
tena nÈmena vuttasaddÈyeva. “Chindan”ti vÈti hatthapÈdÈdicchinnanti vÈ.
“Bhindan”ti vÈti sÊsÈdibhinnanti vÈ. “DaÉÉhan”ti vÈti agginÈ jhÈpitanti vÈ.
“NaÔÔhan”ti vÈti corÈdÊhi vinÈsitanti vÈ. “NatthÊ”ti vÈti na vijjatÊti vÈ.
SÊlasuddhikÈti sÊlena visuddhiÑ icchanakÈ. SÊlamattenÈti
saÑvaraÓamattena. SaÑyamamattenÈti uparamamattena. SaÑvaramattenÈti
dvÈrathakanamattena. AvÊtikkamamattenÈti na atikkamitamattena. SamaÓo
muÓÉikÈputtoti mÈtito laddhanÈmaÑ. Sampannakusalanti
paripuÓÓakusalaÑ. Paramakusalanti uttamakusalaÑ. Uttamapattippattanti
uttamaÑ arahattaÑ pÈpuÓitabbataÑ patvÈ ÔhitaÑ. Ayojjanti parÈjetuÑ
asakkuÓeyyaÑ samaÓaÑ.
VatasuddhikÈti samÈdÈnena vatena suddhiÑ icchanakÈ. HatthivatikÈ
vÈti samÈdinnaÑ hatthivataÑ etesaÑ atthÊti hatthivatikÈ, sabbahatthikiriyaÑ
karontÊti attho. KathaÑ? “Ajja paÔÔhÈya hatthÊhi kÈtabbaÑ karissÈmÊ”ti
evaÑ uppannacittÈ hatthÊnaÑ gamanÈkÈraÑ tiÔÔhanÈkÈraÑ nisÊdanÈkÈraÑ
sayanÈkÈraÑ uccÈrapassÈvakaraÓÈkÈraÑ, aÒÒe hatthÊ disvÈ soÓÉaÑ
ussÈpetvÈ gamanÈkÈraÒca sabbaÑ karontÊti hatthivatikÈ. AssavatikÈdÊsupi
labbhamÈnavasena yathÈyogaÑ yojetabbaÑ. Tesu avasÈne disÈvatikÈ vÈti
puratthimÈdidisÈnaÑ namassanavasena samÈdinnadisÈvatikÈ, etesaÑ
vuttappakÈrÈnaÑ samaÓabrÈhmaÓÈnaÑ vatasamÈdÈnaÑ sampajjamÈnaÑ
hatthi-ÈdÊnaÑ sahabyataÑ upaneti. Sace kho panassa micchÈdiÔÔhi hoti
“iminÈhaÑ sÊlavatasamÈdÈnabrahmacariyena devo vÈ devaÒÒataro vÈ
homÊ”ti cintayantassa nirayatiracchÈnayonÊnaÑ aÒÒataro hotÊti ÒÈtabbaÑ.
VuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ3–
______________________________________________________________
1. PakkhapÈdanti pÊÔhasappiÑ (SyÈ) 2. Natthi PÈÄiyaÑ. 3. Ma 2. 50 piÔÔhe.
Idha PuÓÓa ekacco kukkuravataÑ bhÈveti paripuÓÓaÑ abbokiÓÓaÑ,

kukkurasÊlaÑ bhÈveti paripuÓÓaÑ abbokiÓÓaÑ, kukkuracittaÑ bhÈveti
paripuÓÓaÑ abbokiÓÓaÑ, kukkurÈkappaÑ bhÈveti paripuÓÓaÑ
abbokiÓÓaÑ. So kukkuravataÑ bhÈvetvÈ paripuÓÓaÑ abbokiÓÓaÑ,
kukkurasÊlaÑ bhÈvetvÈ paripuÓÓaÑ abbokiÓÓaÑ, kukkuracittaÑ
bhÈvetvÈ paripuÓÓaÑ abbokiÓÓaÑ, kukkurÈkappaÑ bhÈvetvÈ
paripuÓÓaÑ abbokiÓÓaÑ kÈyassa bhedÈ paraÑ maraÓÈ kukkurÈnaÑ
sahabyataÑ upapajjati. Sace kho panassa evaÑdiÔÔhi hoti “iminÈhaÑ
sÊlena vÈ vatena vÈ tapena vÈ brahmacariyena vÈ devo vÈ bhavissÈmi
devaÒÒataro vÈ”ti, sÈssa hoti micchÈdiÔÔhi. MicchÈdiÔÔhissa kho ahaÑ
PuÓÓa dvinnaÑ gatÊnaÑ aÒÒataraÑ gatiÑ vadÈmi nirayaÑ vÈ
tiracchÈnayoniÑ vÈ. Iti kho PuÓÓa sampajjamÈnaÑ kukkuravataÑ
kukkurÈnaÑ sahabyataÑ upaneti, vipajjamÈnaÑ nirayanti.
GandhabbavatikÈdayo gandhabbÈdÊnaÑ sahabyataÑ upagacchantÊti
attho na gahetabbo, micchÈdiÔÔhiyÈ gahitattÈ nirayatiracchÈnayonimeva
upagacchantÊti gahetabbo.
MutasuddhikÈti phusitena suddhikÈ. PathaviÑ ÈmasantÊti
sasambhÈrikaÑ mahÈpathaviÑ kÈyena phusanti. Haritanti allanÊlasaddalaÑ.
Gomayanti gavÈdigomayaÑ. Kacchapanti aÔÔhikacchapÈdi-anekavidhaÑ.
PhÈlaÑ akkamantÊti ayaphÈlaÑ maddanti. TilavÈhanti tilasakaÔaÑ tilarÈsiÑ
vÈ. PhussatilaÑ khÈdantÊti ma~galapaÔisaÑyuttaÑ tilaÑ khÈdanti.
PhussatelaÑ makkhentÊti tathÈr|paÑ tilatelaÑ sarÊrabbhaÒjanaÑ karonti.
DantakaÔÔhanti dantapoÓaÑ. MattikÈya nhÈyantÊti ku~kuÔÔhÈdikÈya
saÓhamattikÈya sarÊraÑ ubbaÔÔetvÈ1 nhÈyanti. SÈÔakaÑ nivÈsentÊti
ma~galapaÔisaÑyuttaÑ vatthaÑ paridahanti. VeÔhanaÑ veÔhentÊti
sÊsaveÔhanaÑ pattuÓÓÈdipaÔaÑ sÊse Ôhapenti paÔimuccanti.
TedhÈtukaÑ kusalÈbhisa~khÈranti kÈmadhÈtur|padhÈtu-ar|padhÈt|su
paÔisandhidÈyakaÑ kosallasambh|taÑ paccayÈbhisa~khÈraÑ. SabbaÑ
akusalanti dvÈdasavidhaÑ akosallasambh|taÑ akusalaÑ. Yatoti yadÈ. Te
______________________________________________________________
1. UbbattetvÈ (SyÈ)
190 KhuddakanikÈya
dasavidho puÒÒÈbhisa~khÈro ca, dvÈdasavidho apuÒÒÈbhisa~khÈro ca,

catubbidho ÈneÒjÈbhisa~khÈro ca yathÈnur|paÑ samucchedappahÈnena
pahÊnÈ honti. AttadiÔÔhijahoti “eso me attÈ”ti gahitadiÔÔhiÑ jaho. GÈhaÑ
jahoti “esohamasmÊ”ti mÈnasampayuttagahaÓaÑ jaho. Puna attaÒjahoti
“etaÑ mamÈ”ti taÓhÈgahaÓavasena ca diÔÔhigahaÓavasena ca parÈmasitvÈ
gahitaÑ, parato ÈmaÔÔhaÒca, tasmiÑ abhiniviÔÔhaÒca, balavataÓhÈvasena
gilitvÈ ajjhositaÒca, balavamucchitaÒca. SabbaÑ taÑ cattaÑ hotÊti-Èdayo
vuttanayÈyeva.
26. EvaÑ “na brÈhmaÓo aÒÒato suddhimÈhÈ”ti vatvÈ idÈni ye

diÔÔhigatikÈ aÒÒato suddhiÑ bruvanti, tesaÑ tassÈ diÔÔhiyÈ
anibbÈhakabhÈvaÑ dassento “purimaÑ pahÈyÈ”ti gÈthamÈha. Tassattho–
tehi aÒÒato suddhivÈdÈ samÈnÈpi yassÈ diÔÔhiyÈ appahÊnattÈ
gahaÓamuÒcanaÑ hoti, tÈya purimaÑ satthÈrÈdiÑ pahÈya aparaÑ nissitÈ
ejÈsa~khÈtÈya taÓhÈya anugatÈ abhibh|tÈ rÈgÈdibhedaÑ na taranti sa~gaÑ
taÒca atarantÈ taÑ taÑ dhammaÑ uggaÓhanti ca nirassajanti ca makkaÔova
sÈkhanti.
PurimaÑ satthÈraÑ pahÈyÈti purimagahitaÑ SatthupaÔiÒÒaÑ vajjetvÈ.
ParaÑ SatthÈraÑ nissitÈti aÒÒaÑ SatthupaÔiÒÒaÑ nissitÈ allÊnÈ. PurimaÑ
dhammakkhÈnaÑ pahÈyÈti-ÈdÊsupi eseva nayo.
EjÈnugÈti taÓhÈya anugÈ. EjÈnugatÈti taÓhÈya anugatÈ. EjÈnusaÔÈti
taÓhÈya anusaÔÈ pakkhandÈ vÈ. EjÈya pannÈ patitÈti taÓhÈya nimuggÈ ca
nikkhipitÈ ca.
MakkaÔoti vÈnaro. AraÒÒeti vipine. Pavaneti mahÈvane. CaramÈnoti
gacchamÈno. EvamevÈti opammasaÑsandanaÑ1. Puth|ti nÈnÈ.
PuthudiÔÔhigatÈnÊti nÈnÈvidhÈni diÔÔhigatÈni. GaÓhanti ca muÒcanti cÈti
gahaÓavasena gaÓhanti ca cajanavasena muÒcanti ca. Œdiyanti ca
nirassajanti cÈti palibodhaÑ karonti ca vissajjenti ca khipanti ca.
27. PaÒcamagÈthÈya ca sambandho–yo ca so “diÔÔhÊ hi naÑ pÈva tathÈ

vadÈnan”ti vutto, so sayaÑ samÈdÈyÈti. Tattha sayanti
______________________________________________________________
1. OpammasampaÔipÈdanaÑ (SyÈ)
sÈmaÑ. SamÈdÈyÈti gahetvÈ. VatÈnÊti hatthivatÈdÊni. UccÈvacanti

aparÈparaÑ, hÊnapaÓÊtaÑ vÈ satthÈrato satthÈrÈdiÑ. SaÒÒasattoti
kÈmasaÒÒÈdÊsu laggo. VidvÈ ca vedehi samecca dhammanti
paramatthavidvÈ ca arahÈ cat|hi maggaÒÈÓavedehi catusaccadhammaÑ
abhisameccÈti. SesaÑ pÈkaÔameva.
SÈmaÑ samÈdÈyÈti sayameva gahetvÈ. ŒdÈyÈti ÈdiyitvÈ gaÓhitvÈ.
SamÈdÈyÈti sammÈ ÈdÈya. ŒdiyitvÈti balibodhaÑ katvÈ. SamÈdiyitvÈti
sammÈ palibodhaÑ katvÈ. GaÓhitvÈti avissajjetvÈ. ParÈmasitvÈti dassitvÈ.
AbhinivisitvÈti patiÔÔhahitvÈ. KÈmasaÒÒÈdayo vuttanayÈ eva.
VidvÈti medhÈvÊ. VijjÈgatoti vijÈnanabhÈvaÑ gato. ©ÈÓÊti
paÒÒÈsampanno. VibhÈvÊti ÒÈÓena vÊmaÑsako. MedhÈvÊti aniccÈdÊhi
tulitaÒÈÓo. PaÒÒÈti-Èdayo heÔÔhÈ vuttanayÈyeva. CatusaccadhammaÑ
vicinÈtÊti dhammavicayasambojjha~go. Bojjha~gattho heÔÔhÈ vuttova.
VÊmaÑsÈti catusaccadhammavicinanÈ paÒÒÈva. “VÊmaÑsÈ
dhammacintanÈ”ti1 hi vuttÈ. VipassanÈti maggasampayuttÈ vividhÈkÈrena
passanÈ paÒÒÈva. SammÈdiÔÔhÊti sobhanÈ, pasaÔÔhÈ, sundarÈ
maggasampayuttÈ sammÈdiÔÔhi. Tehi vedehÊti eteheva cat|hi maggaÒÈÓehi.
Antagatoti jÈtijarÈmaraÓassa pariyosÈnaÑ gato. KoÔigatoti-Èdayo heÔÔhÈ
vuttanayÈva. VedÈnaÑ vÈ antagatoti jÈnitabbÈnaÑ avasÈnappatto. Vedehi vÈ
antagatoti cat|hi maggaÒÈÓavedehi vaÔÔadukkhassa pariyantabhÈvena
antasa~khÈtaÑ nibbÈnaÑ gato. ViditattÈti viditabhÈvena jÈnitabhÈvena.
VedÈni viceyya kevalÈnÊti gÈthÈya ayamattho–yo cat|hi
maggaÒÈÓavedehi kilesakkhayaÑ karonto gato, so paramatthato vedag|
nÈma hoti. Sova sabbasamaÓabrÈhmaÓÈnaÑ satthasaÒÒitÈni vedÈni tÈyeva
maggabhÈvanÈya kiccato aniccÈdivasena viceyya. Tattha
chandarÈgappahÈnena tameva sabbaÑ vedamaticca yÈpi vedapaccayÈ,
aÒÒathÈ vÈ uppajjanti vedanÈ, tÈsu sabbavedanÈsu vÊtarÈgo hoti. TasmÈ
tamatthaÑ dassento “kiÑ pattinamÈhu vedag|n”ti2 puÔÔho “idaÑ pattinan”ti
______________________________________________________________
1. VÊmaÑssÈ dhammavicinanÈti (SÊ) 2. Khu 1. 360 piÔÔhe.
192 KhuddakanikÈya
avatvÈ “VedÈni viceyya -pa- vedag| so”ti Èha. YasmÈ vÈ yo

pavicayapaÒÒÈya VedÈni viceyya, tattha chandarÈgappahÈnena sabbaÑ
vedamaticca vattati. So satthasaÒÒitÈni vedÈni gato ÒÈto atikkantova hoti.
Yo vedanÈsu vÊtarÈgo, sopi vedanÈsaÒÒitÈni vedÈni gato atikkanto,
ativedanaÑ gatotipi vedag|. TasmÈ tampi atthaÑ dassento “idaÑ pattinan”ti
avatvÈ “VedÈni viceyya -pa- vedag| so”ti Èha.
SameccÈti ÒÈÓena samÈgantvÈ. AbhisameccÈti ÒÈÓena paÔivijjhitvÈ.
Dhammanti catusaccadhammaÑ. Sabbe sa~khÈrÈti sabbe sappaccayÈ
dhammÈ. Te hi sa~khatasa~khÈrÈ nÈma. Paccayehi sa~gamma karÊyantÊti
sa~khÈrÈ, te evaÑ paccayeti sa~gamma katattÈ “sa~khatÈ”ti visesetvÈ vuttÈ.
“KammanibbattÈ tebh|makar|pÈr|padhammÈ abhisa~khatasa~khÈrÈ”ti
AÔÔhakathÈsu1 vuttÈ. Tepi “aniccÈ vata sa~khÈrÈ”ti-ÈdÊsu2
sa~khatasa~khÈresu sa~gahaÑ gacchanti. “AvijjÈgato’yaÑ bhikkhave
purisapuggalo puÒÒaÒce sa~khÈraÑ abhisa~kharotÊ”ti-ÈdÊsu3 avijjÈpaccayÈ
sa~khÈrÈva ÈgatÈ. Tebh|mikakusalÈkusalacetanÈ abhisa~kharaÓakasa~khÈrÈ
nÈma. “YÈvatikÈ abhisa~khÈrassa gati, tÈvatikaÑ gantvÈ akkhÈhataÑ maÒÒe
aÔÔhÈsÊ”ti-ÈdÊsu4 ÈgataÑ kÈyikacetasikavÊriyaÑ payogÈbhisa~khÈro nÈma.
“SaÒÒÈvedayitanirodhaÑ samÈpannassa kho Èvuso VisÈkha bhikkhuno
paÔhamaÑ nirujjhati vacÊsa~khÈro, tato kÈyasa~khÈro, tato cittasa~khÈro”ti-
ÈdÊsu5 ÈgatÈ vitakkavicÈrÈ. VÈcaÑ sa~kharontÊti vacÊsa~khÈrÈ,
assÈsapassÈsÈ kÈyena sa~kharÊyantÊti kÈyasa~khÈrÈ, saÒÒÈ ca vedanÈ ca
cittena sa~kharÊyantÊti cittasa~khÈrÈ. Idha pana sa~khatasa~khÈrÈ adhippetÈ.
AniccÈ hutvÈ abhÈvaÔÔhena. DukkhÈ paÔipÊÄanaÔÔhena. Sabbe dhammÈti
nibbÈnampi antokatvÈ vuttÈ. AnattÈ avasavattanaÔÔhena. AvijjÈpaccayÈ
sa~khÈrÈti ettha yaÑ paÔicca phalameti, so paccayo. PaÔiccÈti na vinÈ,
apaccakkhitvÈti6 attho. EtÊti uppajjati ceva pavattati cÈti attho. Api ca
upakÈrakaÔÔho paccayaÔÔho, avijjÈ ca sÈ paccayo cÈti avijjÈpaccayo.
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 2. 134; Visuddhi 2. 158 piÔÔhesu.
2. DÊ 2. 129; 161; SaÑ 1. 160 piÔÔhÈdÊsu. 3. SaÑ 1. 310 piÔÔhe.
4. AÑ 1. 110 piÔÔhe. 5. Ma 1. 376 piÔÔhe. 6. ApaÔikkhitvÈti (SÊ, SyÈ)
tasmÈ avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ sambhavantÊti nibbattanti, evaÑ

sambhavantisaddassa sesapadehipi yojanÈ kÈtabbÈ.
Tattha katamÈ avijjÈ? Dukkhe aÒÒÈÓaÑ dukkhasamudaye aÒÒÈÓaÑ
dukkhanirodhe aÒÒÈÓaÑ dukkhanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya aÒÒÈÓaÑ
pubbante aÒÒÈÓaÑ aparante aÒÒÈÓaÑ pubbantÈparante aÒÒÈÓaÑ
idappaccayatÈpaÔiccasamuppannesu dhammesu aÒÒÈÓaÑ. Katame sa~khÈrÈ?
PuÒÒÈbhisa~khÈro apuÒÒÈbhisa~khÈro ÈneÒjÈbhisa~khÈro, kÈyasa~khÈro
vacÊsa~khÈro cittasa~khÈro, aÔÔha kÈmÈvacarakusalacetanÈ, paÒca
r|pÈvacarakusalacetanÈ puÒÒÈbhisa~khÈro, dvÈdasa akusalacetanÈ
apuÒÒÈbhisa~khÈro, catasso ar|pÈvacarakusalacetanÈ ÈneÒjÈbhisa~khÈro,
kÈyasaÒcetanÈ kÈyasa~khÈro, vacÊsaÒcetanÈ vacÊsa~khÈro, manosaÒcetanÈ
cittasa~khÈro.
Tattha siyÈ–kathaÑ panetaÑ jÈnitabbaÑ “ime sa~khÈrÈ avijjÈpaccayÈ
hontÊ”ti? AvijjÈbhÈve bhÈvato. Yassa hi dukkhÈdÊsu avijjÈsa~khÈtaÑ
aÒÒÈÓaÑ appahÊnaÑ hoti, so dukkhe tÈva pubbantÈdÊsu ca aÒÒÈÓena
saÑsÈradukkhaÑ sukhasaÒÒÈya gahetvÈ tasseva hetubh|te tividhepi
sa~khÈre Èrabhati. Samudaye aÒÒÈÓena dukkhahetubh|tepi taÓhÈparikkhÈre
sa~khÈre sukhahetuto maÒÒamÈno Èrabhati. Nirodhe pana magge ca
aÒÒÈÓena dukkhassa anirodhabh|tepi gativisese dukkhanirodhasaÒÒÊ hutvÈ,
nirodhassa ca amaggabh|tesupi yaÒÒÈmaratapÈdÊsu nirodhamaggasaÒÒÊ
hutvÈ dukkhanirodhaÑ patthayamÈno yaÒÒÈmaratapÈdimukhena tividhepi
sa~khÈre Èrabhati.
Api ca so tÈya cat|su saccesu appahÊnÈvijjatÈya visesato
jÈtijarÈrogamaraÓÈdi-anekÈdÊnavavokiÓÓampi puÒÒaphalasa~khÈtaÑ
dukkhaÑ dukkhato ajÈnanto tassa dhigamÈya kÈyavacÊcittasa~khÈrabhedaÑ
puÒÒÈbhisa~khÈraÑ Èrabhati devaccharakÈmako viya maruppapÈtaÑ.
DukhasammatassÈpi ca tassa puÒÒaphalassa ante mahÈpariÄÈhajanikaÑ
vipariÓÈmadukkhataÑ appassÈdataÒca apassantopi tappaccayaÑ
vuttappakÈrameva puÒÒÈbhisa~khÈraÑ Èrabhati salabho viya
dÊpasikhÈbhinipÈtaÑ, madhubindugiddho viya ca
madhulittasatthadhÈrÈlehanaÑ.
194 KhuddakanikÈya
KÈmupasevanÈdÊsu ca savipÈkesu ÈdÊnavaÑ apassanto sukhasaÒÒÈya

ceva kilesÈbhibh|tatÈya ca dvÈrattayappavattampi apuÒÒÈbhisa~khÈraÑ
Èrabhati bÈlo viya g|thakÊÄanaÑ, maritukÈmo viya ca visakhÈdanaÑ.
ŒruppavipÈkesu cÈpi sa~khÈravipariÓÈmadukkhataÑ anavabujjhamÈno
sassatÈdivipallÈsena cittasa~khÈrabh|taÑ ÈneÒjÈbhisa~khÈraÑ Èrabhati
disÈm|Äho viya pisÈcanagarÈbhimukhamaggagamanaÑ. EvaÑ yasmÈ
avijjÈbhÈvatova sa~khÈrabhÈvo, na abhÈvato. TasmÈ jÈnitabbametaÑ “ime
sa~khÈrÈ avijjÈpaccayÈ hontÊ”ti.
EtthÈha–gaÓhÈma tÈva etaÑ “avijjÈ sa~khÈrÈnaÑ paccayo”ti, kiÑ
panÈyamekÈva avijjÈ sa~khÈrÈnaÑ paccayo, udÈhu aÒÒepi paccayÈ santÊti?
KiÑ panettha1 yadi tÈva ekÈva, ekakÈraÓavÈdo Èpajjati. Atha aÒÒepi santi,
“avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ”ti ekakÈraÓaniddeso nupapajjatÊti? Na nupapajjati.
KasmÈ? YasmÈ–
EkaÑ na ekato idha, nÈnekamanekatopi no ekaÑ.
Phalamatthi atthi pana eka-hetuphaladÊpane attho2.
BhagavÈ hi katthaci padhÈnattÈ, katthaci pÈkaÔattÈ, katthaci
asÈdhÈraÓattÈ desanÈvilÈsassa ca veneyyÈnaÒca anur|pato ekameva hetuÑ
vÈ phalaÑ vÈ dÊpeti. TasmÈ ayamidha avijjÈ vijjamÈnesupi aÒÒesu
vatthÈrammaÓasahajÈtadhammÈdÊsu sa~khÈrakÈraÓesu “assÈdÈnupassino
taÓhÈ pavaÉÉhatÊ”ti3 ca, “avijjÈsamudayÈ Èsavasamudayo”ti4 ca vacanato
aÒÒesampi taÓhÈdÊnaÑ sa~khÈrahet|naÑ het|ti padhÈnattÈ, “AvidvÈ
bhikkhave avijjÈgato puÒÒÈbhisa~khÈrampi abhisa~kharotÊ”ti pÈkaÔattÈ,
asÈdhÈraÓattÈ ca sa~khÈrÈnaÑ hetubhÈvena dÊpitÈti veditabbÈ. Eteneva ca
ekekahetuphaladÊpanaparihÈravacanena sabbattha ekekahetuphaladÊpane
payojanaÑ veditabbanti.
EtthÈha–evaÑ santepi ekantÈniÔÔhaphalÈya sÈvajjÈya avijjÈya kathaÑ
puÒÒÈneÒjÈbhisa~khÈrapaccayattaÑ yujjati. Na hi nimbabÊjato ucchu
uppajjatÊti. KathaÑ na yujjissati. LokasmiÒhi–
______________________________________________________________
1. KiÒcettha (Abhi-®Ôha 2. 139 piÔÔhe.)
2. Abhi-®Ôha 2. 140; PaÔisaÑ-®Ôha 1. 318; Visuddhi 2. 173 piÔÔhesu.
3. SaÑ 1. 311 piÔÔhe. 4. Ma 1. 68 piÔÔhe.
Viruddho cÈviruddho ca, sadisÈsadiso tathÈ.

DhammÈnaÑ paccayo siddho, vipÈkÈ eva te ca na.
Iti ayaÑ avijjÈ vipÈkavasena ekantÈniÔÔhaphalÈ, sabhÈvavasena ca
sÈvajjÈpi samÈnÈ sabbesampi etesaÑ puÒÒÈbhisa~khÈrÈdÊnaÑ yathÈnur|paÑ
ÔhÈnakiccasabhÈvaviruddhÈviruddhapaccayavasena,
sadisÈsadisapaccayavasena ca paccayo hotÊti veditabbÈ. Api ca ayaÑ aÒÒopi
pariyÈyo–
“Cut|papÈte saÑsÈre, sa~khÈrÈnaÒca lakkhaÓe.
Yo paÔiccasamuppanna-dhammesu ca vimuyhati.
Abhisa~kharoti so ete, sa~khÈre tividhe yato.
AvijjÈ paccayo tesaÑ, tividhÈnampa’yaÑ tato1.
YathÈpi nÈma jaccandho, naro apariÓÈyako.
EkadÈ yÈti maggena, ummaggenÈpi ekadÈ.
SaÑsÈre saÑsaraÑ bÈlo, tathÈ apariÓÈyako.
Karoti ekadÈ puÒÒaÑ, apuÒÒamapi ekadÈ.
YadÈ ca ÒatvÈ so dhammaÑ, saccÈni abhisamessati.
TadÈ avijj|pasamÈ, upasanto carissatÊ”ti.
Sa~khÈrapaccayÈ viÒÒÈÓanti chaviÒÒÈÓakÈyÈ cakkhuviÒÒÈÓaÑ
sotaviÒÒÈÓaÑ ghÈnaviÒÒÈÓaÑ jivhÈviÒÒÈÓaÑ kÈyaviÒÒÈÓaÑ
manoviÒÒÈÓaÑ. Tattha cakkhuviÒÒÈÓaÑ kusalavipÈkaÑ akusalavipÈkanti
duvidhaÑ. TathÈ sotaghÈnajivhÈkÈyaviÒÒÈÓÈni. ManoviÒÒÈÓaÑ pana dve
vipÈkamanodhÈtuyo, tisso ahetukavipÈkamanoviÒÒÈÓadhÈtuyo, aÔÔha
sahetukavipÈkacittÈni, paÒca r|pÈvacaravipÈkacittÈni, cattÈri
ar|pÈvacaravipÈkacittÈnÊti bÈvÊsatividhaÑ. Iti sabbÈni
bÈttiÑsalokiyavipÈkaviÒÒÈÓÈni.
Tattha siyÈ–kathaÑ panetaÑ jÈnitabbaÑ “idaÑ vuttappakÈraÑ
viÒÒÈÓaÑ sa~khÈrapaccayÈ hotÊ”ti? UpacitakammÈbhÈve vipÈkÈbhÈvato.
VipÈkaÑ hetaÑ, vipÈkaÒca na upacitakammÈbhÈve uppajjati, yadi
uppajjeyya,
______________________________________________________________
1. TividhÈnaÑ ayaÑ tato (PaÔisaÑ-®Ôha 1. 319 piÔÔhe.)
196 KhuddakanikÈya
sabbesaÑ sabbavipÈkÈni uppajjeyyuÑ, na ca uppajjantÊti jÈnitabbametaÑ

“sa~khÈrapaccayÈ idaÑ viÒÒÈÓaÑ hotÊ”ti. Sabbameva hi idaÑ
pavattipaÔisandhivasena dvedhÈ pavattati. Tattha dve paÒcaviÒÒÈÓÈni, dve
manodhÈtuyo, somanassasahagatÈ ahetukamanoviÒÒÈÓadhÈt|ti imÈni terasa
paÒcavokÈrabhave pavattiyaÑyeva pavattanti. SesÈni ek|navÊsati tÊsu
bhavesu yathÈnur|paÑ pavattiyampi paÔisandhiyampi pavattanti.
Laddhappaccayamiti dhamma-mattametaÑ bhavantaramupeti.
NÈssa tato sa~kanti, na tato hetuÑ vinÈ hoti.
Iti hetaÑ laddhappaccayaÑ r|pÈr|padhammamattaÑ uppajjamÈnaÑ
“bhavantaramupetÊ”ti vuccati, na satto na jÊvo. Tassa ca nÈpi atÊtabhavato
idha sa~kanti atthi, nÈpi tato hetuÑ vinÈ idha pÈtubhÈvo. Ettha ca purimaÑ
cavanato cuti, pacchimaÑ bhavantarÈdipaÔisandhÈnato paÔisandhÊti vuccati.
EtthÈha–nanu evaÑ asa~kantipÈtubhÈve sati ye imasmiÑ
manussattabhÈve khandhÈ, tesaÑ niruddhattÈ, phalapaccayassa ca kammassa
tattha agamanato, aÒÒassa aÒÒato ca taÑ phalaÑ siyÈ, upabhuÒjake ca asati
kassa taÑ phalaÑ siya, tasmÈ na sundaramidaÑ vidhÈnanti? TatridaÑ
vuccati–
“SantÈne yaÑ phalaÑ, etaÑ, nÈÒÒassa na ca aÒÒato.
BÊjÈnaÑ abhisa~khÈro, etassatthassa sÈdhako.
PhalassuppattiyÈ eva, siddhÈ bhuÒjakasammuti.
PhaluppÈdena rukkhassa, yathÈ phalati sammutÊ”ti.
Yopi vadeyya “evaÑ santepi ete sa~khÈrÈ vijjamÈnÈ vÈ phalassa
paccayÈ siyuÑ, avijjamÈnÈ vÈ. Yadi ca vijjamÈnÈ, pavattikkhaÓeyeva nesaÑ
vipÈkena bhavitabbaÑ. Atha1 avijjamÈnÈ, pavattito pubbe pacchÈ ca niccaÑ
phalÈvahÈ siyun”ti. So evaÑ vattabbo–
“KatattÈ paccayÈ ete, na ca niccaÑ phalÈvahÈ.
PÈÔibhogÈdikaÑ tattha, veditabbaÑ nidassanan”ti.
______________________________________________________________
1. Atha vÈ (SÊ)
ViÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|panti idha vedanÈsaÒÒÈsa~khÈrakkhandhÈ

nÈmaÑ, cattÈri mahÈbh|tÈni catunnaÒca mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈyar|paÑ
r|paÑ. AbhÈvakagabbhaseyyakÈnaÑ aÓÉajÈnaÒca paÔisandhikkhaÓe
vatthudasakaÑ kÈyadasakanti vÊsati r|par|pÈni, tayo ca ar|pino khandhÈti
ete tevÊsati dhammÈ “viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|pan”ti veditabbÈ.
SabhÈvakÈnaÑ bhÈvadasakaÑ pakkhipitvÈ tettiÑsa, opapÈtikasattesu
brahmakÈyikÈdÊnaÑ paÔisandhikkhaÓe cakkhusotavatthudasakÈni
jÊvitindriyanavakaÒcÈti ek|nacattÈlÊsa r|par|pÈni, tayo ca ar|pino khandhÈti
ete bÈcattÈlÊsa dhammÈ “viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|pan”ti veditabbÈ.
KÈmabhave pana sesa-opapÈtikÈnaÑ, saÑsedajÈnaÑ vÈ
sabhÈvakaparipuÓÓÈyatanÈnaÑ paÔisandhikkhaÓe
cakkhusotaghÈnajivhÈkÈyavatthubhÈvadasakÈnÊti sattati r|par|pÈni, tayo ca
ar|pino khandhÈti ete tesattati dhammÈ “viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|pan”ti
veditabbÈ. Esa1 ukkaÑso, avakaÑsena pana taÑtaÑdasakavikalÈnaÑ tassa
tassa vasena hÈpetvÈ hÈpetvÈ paÔisandhiyaÑ viÒÒÈÓapaccayÈ
nÈmar|pasa~khÈ veditabbÈ. Ar|pÊnaÑ pana tayova ar|pino khandhÈ.
AsaÒÒÊnaÑ r|pato jÊvitindriyanavakamevÈti. Esa tÈva paÔisandhiyaÑ nayo.
Pavatte pana sabbattha r|papavattidese paÔisandhicittassa ÔhitikkhaÓe
paÔisandhicittena saha pavatta-ututo utusamuÔÔhÈnaÑ suddhaÔÔhakaÑ
pÈtubhavati. PaÔhamabhava~gato pabhuti cittasamuÔÔhÈnaÑ suddhaÔÔhakaÑ,
saddapÈtubhÈvakÈle ututo ceva cittato ca saddanavakaÑ,
kabaÄÊkÈrÈhÈr|pajÊvÊnaÑ ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ suddhaÔÔhakanti evaÑ
ÈhÈrasamuÔÔhÈnassa, suddhaÔÔhakassa, utucittasamuÔÔhÈnÈnaÒca dvinnaÑ
navakÈnaÑ vasena chabbÊsatividhaÑ, ekekacitte tikkhattuÑ uppajjamÈnaÑ
vuttakammasamuÔÔhÈnaÒca sattatividhanti channavutividhaÑ r|paÑ, tayo ca
ar|pino khandhÈti navanavutidhammÈ yathÈsambhavaÑ “viÒÒÈÓapaccayÈ
nÈmar|pan”ti veditabbÈ.
Tattha siyÈ–kathaÑ panetaÑ jÈnitabbaÑ “paÔisandhinÈmar|paÑ
viÒÒÈÓapaccayÈ hotÊ”ti? Suttato yuttito ca. Sutte hi “cittÈnuparivattino
dhammÈ”ti-ÈdinÈ2 nayena bahudhÈ vedanÈdÊnaÑ viÒÒÈÓapaccayatÈ siddhÈ.
Yuttito pana–
______________________________________________________________
1. EvaÑ (SÊ, SyÈ) 2. Abhi 1. 10 piÔÔhÈdÊsu.
198 KhuddakanikÈya
“Cittajena hi r|pena, idha diÔÔhena sijjhati.

AdiÔÔhassÈpi r|passa, viÒÒÈÓaÑ paccayo itÊ”ti.
NÈmar|papaccayÈ saÄÈyatananti nÈmaÑ vuttameva. Idha pana r|paÑ
niyamato cattÈri mahÈbh|tÈni, cha vatth|ni, jÊvitindriyanti ekÈdasavidhaÑ.
SaÄÈyatanaÑ pana cakkhÈyatanaÑ sota. GhÈna. JivhÈ. KÈya. ManÈyatanaÑ.
Tattha siyÈ–kathaÑ panetaÑ jÈnitabbaÑ “nÈmar|paÑ saÄÈyatanassa
paccayo”ti? NÈmar|pabhÈve bhÈvato. Tassa tassa hi nÈmassa r|passa ca
bhÈve taÑ taÑ ÈyatanaÑ hoti, na aÒÒathÈti.
SaÄÈyatanapaccayÈ phassoti–
ChaÄeva phassÈ sa~khepÈ, cakkhusamphassa-Èdayo.
ViÒÒÈÓamiva bÈttiÑsa, vitthÈrena bhavanti te.
PhassapaccayÈ vedanÈti–
DvÈrato vedanÈ vuttÈ, cakkhusamphassajÈdikÈ.
ChaÄeva tÈ pabhedena, idha bÈttiÑsa vedanÈ.
VedanÈpaccayÈ taÓhÈti–
“R|pataÓhÈdibhedena, cha taÓhÈ idha dÊpitÈ.
EkekÈ tividhÈ tattha, pavattÈkÈrato matÈ.
DukkhÊ sukhaÑ patthayati, sukhÊ bhiyyopi icchati.
UpekkhÈ pana santattÈ, sukhamicceva bhÈsitÈ.
TaÓhÈya paccayÈ tasmÈ, honti tissopi vedanÈ.
VedanÈpaccayÈ taÓhÈ, iti vuttÈ MahesinÈ”ti.
TaÓhÈpaccayÈ upÈdÈnanti cattÈri upÈdÈnÈni kÈmupÈdÈnaÑ
diÔÔhupÈdÈnaÑ sÊlabbatupÈdÈnaÑ attavÈdupÈdÈnaÑ. UpÈdÈnapaccayÈ
bhavoti idha kammabhavo adhippeto, upapattibhavo pana paduddhÈravasena
vutto. BhavapaccayÈ jÈtÊti kammabhavapaccayÈ jÈti paÔisandhikhandhÈnaÑ
pÈtubhavo.
Tattha siyÈ–kathaÑ panetaÑ jÈnitabbaÑ “bhavo jÈtiyÈ paccayo”ti ce?
BÈhirapaccayasamattepi hÊnapaÓÊtatÈdivisesadassanato. BÈhirÈnaÒhi
janakajananisukkasoÓitÈhÈrÈdÊnaÑ paccayÈnaÑ samattepi sattÈnaÑ
yamakÈnampi sataÑ hÊnapaÓÊtatÈdiviseso dissati. So ca na ahetuko sabbadÈ

ca sabbesaÒca abhÈvato, na kammabhavato aÒÒahetuko
tadabhinibbattakasattÈnaÑ ajjhattasantÈne aÒÒassa kÈraÓassa abhÈvatoti
kammabhavahetukova. KammaÑ hi sattÈnaÑ hÊnapaÓÊtatÈdivisesassa hetu.
TenÈha BhagavÈ “kammaÑ satte vibhajati yadidaÑ hÊnapaÓÊtatÈyÈ”ti1.
TasmÈ jÈnitabbametaÑ “bhavo jÈtiyÈ paccayo”ti.
JÈtipaccayÈ jarÈmaraÓanti-ÈdÊsu yasmÈ asati jÈtiyÈ jarÈmaraÓaÒceva
sokÈdayo ca dhammÈ na honti, jÈtiyÈ pana sati jarÈmaraÓaÒceva
jarÈmaraÓasa~khÈtadukkhadhammaphuÔÔhassa bÈlassa
jarÈmaraÓÈdisambandhÈ vÈ tena tena dukkhadhammena phuÔÔhassa
anabhisambandhÈ vÈ sokÈdayo ca dhammÈ honti. TasmÈ jÈtipaccayÈ
jarÈmaraÓanti. Samecca abhisamecca dhammanti ÒÈÓena samÈgantvÈ
catusaccadhammaÑ paÔivijjhitvÈ.
EvaÑ dvÈdasapadikaÑ paccayÈkÈrappavattiÑ dassetvÈ idÈni
vivaÔÔavasena avijjÈdÊnaÑ nirodhadassanatthaÑ “avijjÈnirodhÈ
sa~khÈranirodhoti samecca abhisamecca dhamman”ti-ÈdimÈha. Tattha
avijjÈnirodhÈti avijjÈya anuppÈdanirodhÈ puna appavattinirodhena.
Sa~khÈranirodhoti sa~khÈrÈnaÑ anuppÈdanirodho hoti. EvaÑ sesapadesupi.
IdaÑ dukkhanti-Èdayo pubbe vuttanayÈ eva. Ime dhammÈ abhiÒÒeyyÈti ime
tebh|makÈ dhammÈ sabhÈvalakkhaÓÈvabodhavasena sobhanÈkÈrena,
adhikena ÒÈÓena vÈ sabhÈvato jÈnitabbÈ. PariÒÒeyyÈti
sÈmaÒÒalakkhaÓÈvabodhavasena, kiccasamÈpanavasena ca byÈpitvÈ2
jÈnitabbÈ. Ime dhammÈ pahÈtabbÈti ime samudayapakkhikÈ dhammÈ tena
tena guÓa~gena pahÈtabbÈ. BhÈvetabbÈti vaÉÉhetabbÈ. SacchikÈtabbÈti
paccakkhaÑ kÈtabbÈ. DuvidhÈ sacchikiriyÈ paÔilÈbhasacchikiriyÈ ca
ÈrammaÓasacchikiriyÈ ca. ChannaÑ phassÈyatanÈnanti cakkhÈdÊnaÑ
channaÑ ÈyatanÈnaÑ. SamudayaÒca attha~gamaÒcÈti uppÈdaÒca
nirodhaÒca.
Bh|ripaÒÒoti bh|ri viyÈti bh|ri, tÈya bh|ripaÒÒÈya samannÈgato
bh|ripaÒÒo. MahÈpaÒÒoti-ÈdÊsu mahÈpaÒÒÈdÊhi samannÈgatoti attho.
______________________________________________________________
1. Ma 3. 224 piÔÔhe. 2. ByÈpetvÈ (Ka)
200 KhuddakanikÈya
TatridaÑ mahÈpaÒÒÈdÊnaÑ nÈnattaÑ–katamÈ mahÈpaÒÒÈ? Mahante

atthe pariggaÓhÈtÊti mahÈpaÒÒÈ, mahante dhamme. MahantÈ niruttiyo.
MahantÈni paÔibhÈnÈni pariggaÓhÈtÊti mahÈpaÒÒÈ, mahante sÊlakkhandhe
pariggaÓhÈtÊti mahÈpaÒÒÈ, mahante samÈdhikkhandhe. PaÒÒÈkkhandhe.
Vimuttikkhandhe. VimuttiÒÈÓadassanakkhandhe pariggaÓhÈtÊti mahÈpaÒÒÈ,
mahantÈni ÔhÈnÈÔhÈnÈni. MahÈvihÈrasamÈpattiyo. MahantÈni ariyasaccÈni.
Mahante satipaÔÔhÈne. SammappadhÈne. IddhipÈde. MahantÈni indriyÈni.
BalÈni. Bojjha~gÈni. Mahante ariyamagge. MahantÈni sÈmaÒÒaphalÈni.
MahÈ-abhiÒÒÈyo. MahantaÑ paramatthaÑ nibbÈnaÑ pariggaÓhÈtÊti
mahÈpaÒÒÈ.
KatamÈ puthupaÒÒÈ? PuthunÈnÈkhandhesu ÒÈÓaÑ pavattatÊti
puthupaÒÒÈ. PuthunÈnÈdhÈt|su. PuthunÈnÈ-Èyatanesu.
PuthunÈnÈpaÔiccasamuppÈdesu. PuthunÈnÈsuÒÒatamanupalabbhesu.
PuthunÈnÈ-atthesu. Dhammesu. NiruttÊsu. PaÔibhÈnesu.
PuthunÈnÈsÊlakkhandhesu.
PuthunÈnÈsamÈdhipaÒÒÈvimuttivimuttiÒÈÓadassanakkhandhesu.
PuthunÈnÈÔhÈnÈÔhÈnesu. PuthunÈnÈvihÈrasamÈpattÊsu. PuthunÈnÈ-
ariyasaccesu. PuthunÈnÈsatipaÔÔhÈnesu. SammappadhÈnesu. IddhipÈdesu.
Indriyesu. Balesu. Bojjha~gesu. PuthunÈnÈ-ariyamaggesu. SÈmaÒÒaphalesu.
AbhiÒÒÈsu. PuthunÈnÈjanasÈdhÈraÓe1 dhamme samatikkamma paramatthe
nibbÈne ÒÈÓaÑ pavattatÊti puthupaÒÒÈ.
KatamÈ hÈsapaÒÒÈ? Idhekacco hÈsabahulo vedabahulo tuÔÔhibahulo
pÈmojjabahulo sÊlaÑ parip|reti. IndriyasaÑvaraÑ parip|reti. Bhojane
mattaÒÒutaÑ. JÈgariyÈnuyogaÑ. SÊlakkhandhaÑ. SamÈdhikkhandhaÑ.
PaÒÒÈkkhandhaÑ. VimuttikkhandhaÑ. VimuttiÒÈÓadassanakkhandhaÑ
parip|retÊti hÈsapaÒÒÈ, hÈsabahulo -pa- pÈmojjabahulo ÔhÈnÈÔhÈnaÑ
paÔivijjhatÊti hÈsapaÒÒÈ, hÈsabahulo vihÈrasamÈpattiyo parip|retÊti
hÈsapaÒÒÈ, hÈsabahulo ariyasaccÈni paÔivijjhatÊti hÈsapaÒÒÈ, satipaÔÔhÈne
bhÈveti. SammappadhÈne. IddhipÈde. IndriyÈni. BalÈni. Bojjha~ge.
AriyamaggaÑ bhÈvetÊti hÈsapaÒÒÈ, hÈsabahulo sÈmaÒÒaphalÈni
sacchikarotÊti hÈsapaÒÒÈ, abhiÒÒÈyo paÔivijjhatÊti hÈsapaÒÒÈ, hÈsabahulo
paramatthaÑ nibbÈnaÑ sacchikarotÊti hÈsapaÒÒÈ.
______________________________________________________________
1. PuthujjanasÈdhÈraÓe (Khu 9. 373 piÔÔhe PaÔisambhidÈmagge)
KatamÈ javanapaÒÒÈ? YaÑ kiÒci r|paÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ

ajjhattaÑ vÈ bahiddhÈ vÈ oÄÈrikaÑ vÈ sukhumaÑ vÈ hÊnaÑ vÈ paÓÊtaÑ vÈ
yaÑ d|re santike vÈ, sabbaÑ r|paÑ aniccato khippaÑ javatÊti javanapaÒÒÈ,
dukkhato. Anattato khippaÑ javatÊti javanapaÒÒÈ, yÈ kÈci vedanÈ. YÈ kÈci
saÒÒÈ. Ye keci sa~khÈrÈ. YaÑ kiÒci viÒÒÈÓaÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ
-pa-. YaÑ d|re santike vÈ, sabbaÑ viÒÒÈÓaÑ. Aniccato. Dukkhato. Anattato
khippaÑ javatÊti javanapaÒÒÈ. CakkhuÑ -pa- jarÈmaraÓaÑ
atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ aniccato. Dukkhato. Anattato khippaÑ javatÊti
javanapaÒÒÈ.
R|paÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ aniccaÑ khayaÔÔhena, dukkhaÑ
bhayaÔÔhena, anattÈ asÈrakaÔÔhenÈti tulayitvÈ tÊrayitvÈ vibhÈvayitvÈ vibh|taÑ
katvÈ r|panirodhe nibbÈne khippaÑ javatÊti javanapaÒÒÈ. VedanÈ. SaÒÒÈ.
Sa~khÈrÈ. ViÒÒÈÓaÑ. CakkhuÑ -pa- jarÈmaraÓaÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ
aniccaÑ khayaÔÔhena, dukkhaÑ bhayaÔÔhena, anattÈ asÈrakaÔÔhenÈti tulayitvÈ
-pa- vibh|taÑ katvÈ jarÈmaraÓanirodhe nibbÈne khippaÑ javatÊti
javanapaÒÒÈ.
R|paÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ aniccaÑ sa~khataÑ
paÔiccasamuppannaÑ khayadhammaÑ vayadhammaÑ virÈgadhammaÑ
nirodhadhammanti tulayitvÈ -pa- Vibh|taÑ katvÈ r|panirodhe nibbÈne
khippaÑ javatÊti javanapaÒÒÈ. VedanÈ. SaÒÒÈ. Sa~khÈrÈ. ViÒÒÈÓaÑ.
CakkhuÑ -pa- jarÈmaraÓaÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ aniccaÑ -pa-
nirodhadhammanti tulayitvÈ -pa- vibh|taÑ katvÈ jarÈmaraÓanirodhe
nibbÈne khippaÑ javatÊti javanapaÒÒÈ.
KatamÈ tikkhapaÒÒÈ? KhippaÑ kilese chindatÊti tikkhapaÒÒÈ, uppannaÑ
kÈmavitakkaÑ nÈdhivÈseti. UppannaÑ byÈpÈdavitakkaÑ. UppannaÑ
vihiÑsÈvitakkaÑ. Uppannuppanne pÈpake akusale dhamme. UppannaÑ
rÈgaÑ. UppannaÑ dosaÑ. MohaÑ. KodhaÑ. UpanÈhaÑ. MakkhaÑ.
PaÄÈsaÑ. IssaÑ. MacchariyaÑ. MÈyaÑ. SÈÔheyyaÑ. ThambhaÑ.
SÈrambhaÑ. MÈnaÑ. AtimÈnaÑ. MadaÑ. PamÈdaÑ. Sabbe kilese. Sabbe
duccarite. Sabbe abhisa~khÈre. Sabbe bhavagÈmikamme nÈdhivÈseti pajahati
vinodeti byantÊkaroti anabhÈvaÑ gametÊti tikkhapaÒÒÈ. Ekamhi Èsane
cattÈro ariyamaggÈ, cattÈri ca sÈmaÒÒaphalÈni, catasso ca paÔisambhidÈyo,
cha abhiÒÒÈyo adhigatÈ honti sacchikatÈ phassitÈ paÒÒÈyÈti tikkhapaÒÒÈ.
202 KhuddakanikÈya
KatamÈ nibbedhikapaÒÒÈ? Idhekacco sabbasa~khÈresu ubbegabahulo

hoti uttÈsabahulo ukkaÓÔhanabahulo aratibahulo anabhiratibahulo
bahimukho na ramati sabbasa~khÈresu, anibbiddhapubbaÑ apadÈlitapubbaÑ
lobhakkhandhaÑ nibbijjhati padÈletÊti nibbedhikapaÒÒÈ. AnibbiddhapubbaÑ
apadÈlitapubbaÑ dosakkhandhaÑ. MohakkhandhaÑ. KodhaÑ. UpanÈhaÑ
-pa-. Sabbe bhavagÈmikamme nibbijjhati padÈletÊti nibbedhikapaÒÒÈ.
28. Sa sabbadhammesu visenibh|to, yaÑ kiÒci diÔÔhaÑ va sutaÑ

mutaÑ vÈti so bh|ripaÒÒo khÊÓÈsavo yaÑ kiÒci diÔÔhaÑ vÈ sutaÑ vÈ mutaÑ
vÈ tesu sabbadhammesu mÈrasenaÑ vinÈsetvÈ ÔhitabhÈvena visenibh|to.
Tameva dassinti taÑ eva1 visuddhadassiÑ. VivaÔaÑ carantanti
taÓhÈchadanÈdivigamena vivaÔaÑ hutvÈ carantaÑ. KenÊdha lokasmi
vikappayeyyÈti kena idha loke taÓhÈkappena vÈ diÔÔhikappena vÈ koci
vikappeyya, tesaÑ vÈ pahÊnattÈ rÈgÈdinÈ pubbe vuttenÈti.
KÈmÈ te paÔhamÈ senÈti-ÈdÊsu cat|su gÈthÈsu ayamattho–yasmÈ
Èditova agÈriyabh|te satte vatthukÈmesu kilesakÈmÈ mohayanti, te
abhibhuyya anagÈriyabhÈvaÑ upagatÈnaÑ pantesu vÈ senÈsanesu,
aÒÒataraÒÒataresu vÈ adhikusalesu dhammesu arati uppajjati. VuttaÒcetaÑ
“pabbajitena kho Èvuso abhirati dukkarÈ”2ti. Tato te parapaÔibaddhajÊvikattÈ
khuppipÈsÈ bÈdheti, tÈya bÈdhitÈnaÑ pariyesanataÓhÈ cittaÑ kilamayati,
atha nesaÑ kilantacittÈnaÑ thinamiddhaÑ okkamati, tato
visesamanadhigacchantÈnaÑ durabhisambhavesu araÒÒavanapatthesu
senÈsanesu viharataÑ utrÈsasaÒÒitÈ bhÊru jÈyati, tesaÑ
ussa~kitaparisa~kitÈnaÑ dÊgharattaÑ vivekarasamanassÈdayamÈnÈnaÑ
viharataÑ “na siyÈ nu kho esa maggo”ti paÔipattiyaÑ vicikicchÈ uppajjati,
taÑ vinodetvÈ viharataÑ appamattakena visesÈdhigamena
mÈnamakkhathambhÈ jÈyanti, tepi vinodetvÈ viharataÑ tato adhikataraÑ
visesÈdhigamaÑ nissÈya lÈbhasakkÈrasilokÈ uppajjanti, lÈbhÈdimucchitÈ
dhammapaÔir|pakÈni pakÈsentÈ micchÈyasaÑ adhigantvÈ tattha ÔhitÈ jÈti-
ÈdÊhi attÈnaÑ ukkaÑsenti, paraÑ vambhenti. TasmÈ kÈmÈdÊnaÑ
paÔhamasenÈdibhÈvo veditabbo.
______________________________________________________________
1. TaÑ evaÑ (SÊ) 2. SaÑ 2. 456 piÔÔhe.
EvametaÑ dasavidhaÑ senaÑ uddisitvÈ yasmÈ sÈ

kaÓhadhammasamannÈgatattÈ kaÓhassa namucino upakÈrÈya saÑvattati,
tasmÈ naÑ “tava senÈ”ti niddisanto Èha “esÈ namuci te senÈ, kaÓhassÈ
bhippahÈrinÊ”ti. Tattha abhippahÈrinÊti samaÓabrÈhmaÓÈnaÑ ghÈtinÊ
nippothinÊ, antarÈyakarÊti attho. Na naÑ as|ro jinÈti, jetvÈva labhate
sukhanti evaÑ tava senaÑ1 as|ro kÈye ca jÊvite ca sÈpekkho puriso na
jinÈti, s|ro pana jinÈti, jetvÈva maggasukhaÑ phalasukhaÒca adhigacchati.
Yato cat|hi ariyamaggehÊti yadÈ cat|hi
niddosanibbÈnamagganasa~khÈtehi maggehi. MÈrasenÈti mÈrassa senÈ
vacanakarÈ kilesÈ. PaÔisenikarÈti paÔipakkhakarÈ. JitÈ cÈti parÈjayamÈnÈ
hanitÈ ca. ParÈjitÈ cÈti niggahitÈ ca. BhaggÈti bhinnÈ. VippaluggÈti
cuÓÓavicuÓÓÈ. ParammukhÈti vimukhabhÈvaÑ pÈpitÈ. Visenibh|toti
nikkileso hutvÈ Ôhito.
VodÈtadassinti byavadÈtadassiÑ. TÈni chadanÈnÊti etÈni
taÓhÈdikilesachadanÈni. VivaÔÈnÊti pÈkaÔÊkatÈni. ViddhaÑsitÈnÊti
ÔhitaÔÔhÈnato apahatÈni. UgghÈÔitÈnÊti uppÈÔitÈni. SamugghÈÔitÈnÊti visesena
uppÈÔitÈni.
29. Na kappayantÊti gÈthÈya sambandho attho ca–kiÒca bhiyyo? Te hi

tÈdisÈ santo dvinnaÑ kappÈnaÑ purekkhÈrÈnaÒca kenaci na kappayanti na
purekkharonti, paramatthaÑ accantasuddhiÑ adhigatattÈ
anaccantasuddhiÑyeva akiriyasassatadiÔÔhiÑ “accantasuddhÊ”ti na te
vadanti. ŒdÈnaganthaÑ gathitaÑ visajjÈti catubbidhampi r|pÈdÊnaÑ
ÈdÈyakattÈ ÈdÈnaganthaÑ attano cittasantÈne gathitaÑ baddhaÑ
ariyamaggasatthena vissajja chinditvÈ. SesaÑ pÈkaÔameva.
Accantasuddhinti accantaÑ paramatthaÑ suddhiÑ. SaÑsÈrasuddhinti
saÑsÈrato suddhiÑ. AkiriyadiÔÔhinti karoto na karÊyati pÈpanti
akiriyadiÔÔhiÑ. SassatavÈdanti “nicco dhuvo sassato”ti vacanaÑ. Na vadanti
na kathenti.
______________________________________________________________
1. EvaÑ mÈrasenaÑ (SyÈ)
204 KhuddakanikÈya
GanthÈti nÈmakÈyaÑ ganthenti cutipaÔisandhivasena vaÔÔasmiÑ

ghaÔentÊti ganthÈ. AbhijjhÈ ca sÈ nÈmakÈyaghaÔanavasena gantho cÈti
abhijjhÈkÈyagantho. HitasukhaÑ byÈpÈdayatÊti byÈpÈdo. ByÈpÈdo ca so
vuttanayena gantho cÈti byÈpÈdo kÈyagantho. SÊlabbataparÈmÈsoti “ito
bahiddhÈ samaÓabrÈhmaÓÈnaÑ sÊlena suddhi vatena suddhÊ”ti1 parato
ÈmÈso. IdaÑsaccÈbhinivesoti sabbaÒÒubhÈsitampi paÔikkhipitvÈ “sassato
loko, idameva saccaÑ, moghamaÒÒan”ti2 iminÈ ÈkÈrena abhiniveso
idaÑsaccÈbhiniveso. Attano diÔÔhiyÈ rÈgoti attanÈ abhinivisitvÈ gahitÈya
diÔÔhiyÈ chandarÈgo. ParavÈdesu ÈghÈtoti parassa vacanesu kopo.
Appaccayoti atuÔÔhÈkÈro. Attano sÊlaÑ vÈti attanÈ samÈdinnaÑ
gosÊlÈdisÊlaÑ vÈ. Attano diÔÔhÊti attanÈ gahitÈ parÈmaÔÔhÈ diÔÔhi. Tehi
ganthehÊti etehi vuttehi nÈmakÈyaghaÔanehi. R|paÑ ÈdiyantÊti
catusamuÔÔhÈnikaÑ r|pÈrammaÓaÑ Èdiyanti gaÓhanti. UpÈdiyantÊti
upagantvÈ gaÓhanti taÓhÈgahaÓena. ParÈmasanti diÔÔhigahaÓena.
Abhinivisanti mÈnagahaÓena. VaÔÔanti tebh|makavaÔÔaÑ. Gantheti
bandhane.
VosajjitvÈ vÈti sammÈ vissajjitvÈ vÈ. Gathiteti bandhane. Ganthiteti
ganthanena ganthite. Vibandheti visesena bandhe. Œbandheti anekavidhena
bandhe. Palibuddheti amuÒcite. Bandhane poÔayitvÈti
taÓhÈmÈnadiÔÔhibandhanÈni pappoÔayitvÈ. VisajjÈti cajitvÈ.
Ime pana cattÈro ganthe kilesapaÔipÈÔiyÈpi ÈharituÑ vaÔÔati,
maggapaÔipÈÔiyÈpi. KilesapaÔipÈÔiyÈ abhijjhÈkÈyagantho arahattamaggena
pahÊyati, byÈpÈdo kÈyagantho anÈgÈmimaggena, sÊlabbataparÈmÈso
kÈyagantho idaÑsaccÈbhiniveso kÈyagantho sotÈpattimaggena.
MaggapaÔipÈÔiyÈ sÊlabbataparÈmÈso kÈyagantho idaÑsaccÈbhiniveso
kÈyagantho sotÈpattimaggena byÈpÈdo kÈyagantho anÈgÈmimaggena,
abhijjhÈkÈyagantho arahattamaggenÈti. Ete cattÈro ganthÈ yassa saÑvijjanti,
taÑ cutipaÔisandhivasena vaÔÔasmiÑ ganthenti ghaÔentÊti ganthÈ. Te
catuppabhedÈ abhijjhÈyanti etÈya, sayaÑ vÈ abhijjhÈyati,
abhijjhÈyanamattameva vÈ esÈti abhijjhÈ.
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 230, 241 piÔÔhesu. 2. Abhi 1. 230 piÔÔhe.
Lobhoyeva nÈmakÈyaÑ gantheti cutipaÔisandhivasena vaÔÔasmiÑ ghaÔetÊti

kÈyagantho. ByÈpajjati tena cittaÑ p|tibhÈvaÑ gacchati, byÈpÈdayati vÈ
vinayÈcÈrar|pasampattihitasukhÈdÊnÊti byÈpÈdo. “Ito bahiddhÈ
samaÓabrÈhmaÓÈnaÑ sÊlena suddhi vatena suddhÊ”ti parÈmasanaÑ
sÊlabbataparÈmÈso, sabbaÒÒubhÈsitampi paÔikkhipitvÈ “sassato loko,
idameva saccaÑ, moghamaÒÒan”ti-ÈdinÈ ÈkÈrena abhinivisatÊti
idaÑsaccÈbhiniveso. YathÈ vayhaÑ vÈti-ÈdiÑ vayhÈdivisa~kharaÓaÑ
ganthÈnaÑ viyogakaraÓe upamaÑ dassento Èha.
Na janentÊti na uppÈdenti. Na saÒjanentÊti na nibbattenti.
NÈbhinibbattentÊti upasaggavasena padaÑ vaÉÉhitaÑ. Na saÒjanentÊti
uppÈdakkhaÓaÑ. Na nibbattenti nÈbhinibbattentÊti pavattikkhaÓaÑ sandhÈya
vuttaÑ.
30. SÊmÈtigoti gÈthÈ ekapuggalÈdhiÔÔhÈnÈya desanÈya vuttÈ.

Pubbasadiso eva panassÈ sambandho, so evaÑ atthavaÓÓanÈya saddhiÑ
veditabbo–kiÒca bhiyyo? So Êdiso bh|ripaÒÒo catunnaÑ kilesasÊmÈnaÑ
atÊtattÈ sÊmÈtigo, bÈhitapÈpattÈ ca brÈhmaÓo, itthambh|tassa ca tassa natthi,
paracittapubbenivÈsaÒÈÓehi ÒatvÈ vÈ maÑsadibbacakkh|hi disvÈ vÈ kiÒci
samuggahÊtaÑ, abhiniviÔÔhanti vuttaÑ hoti. So ca kÈmarÈgÈbhÈvato na
rÈgarÈgÊ r|pÈr|parÈgÈbhÈvato na virÈgaratto, yato evaÑvidhassa tassa
“idaÑ paraman”ti kiÒci idha uggahÊtaÑ natthÊti arahattanik|Ôena desanaÑ
niÔÔhÈpesi.
Catasso sÊmÈyoti cattÈro paricchedÈ. DiÔÔhÈnusayoti diÔÔhi ca sÈ
appahÊnaÔÔhena anusayo cÈti diÔÔhÈnusayo. VicikicchÈnusayÈdÊsupi eseva
nayo. KenaÔÔhena anusayÈ? AnusayanaÔÔhena. Ko esa anusayaÔÔho nÈmÈti?
AppahÊnaÔÔho. Ete hi appahÊnaÔÔhena tassa tassa santÈne anusenti nÈma,
tasmÈ “anusayÈ”ti vuccanti. AnusentÊti anur|paÑ kÈraÓaÑ labhitvÈ
uppajjantÊti attho. AthÈpi siyÈ–anusayaÔÔho nÈma appahÊnÈkÈro,
appahÊnÈkÈro ca “uppajjatÊ”ti vattuÑ na yujjati, tasmÈ na anusayÈ
uppajjantÊti. TatridaÑ paÔivacanaÑ–appahÊnÈkÈro anusayo, anusayoti pana
appahÊnaÔÔhena thÈmagatÈ kilesÈ vuccanti. So cittasampayutto sÈrammaÓo
206 KhuddakanikÈya
sappaccayaÔÔhena sahetuko ekantÈkusalo atÊtopi hoti anÈgatopi

paccuppannopi, tasmÈ “uppajjatÊ”ti vattuÑ yujjati.
TatridaÑ pamÈÓaÑ–paÔisambhidÈyaÑ tÈva abhisamayakathÈyaÑ1
“paccuppanne kilese pajahatÊ”ti pucchitvÈ anusayÈnaÑ
paccuppannabhÈvassa atthitÈya “thÈmagato anusayaÑ pajahatÊ”ti vuttaÑ.
Dhammasa~gaÓiyaÑ mohassa padabhÈjane2 “avijjÈnusayo
avijjÈpariyuÔÔhÈnaÑ, avijjÈla~gÊ moho akusalam|laÑ, ayaÑ tasmiÑ samaye
moho hotÊ”ti akusalacittena saddhiÑ avijjÈnusayassa3 uppannabhÈvo vutto.
KathÈvatthusmiÑ “anusayÈ abyÈkatÈ anusayÈ ahetukÈ anusayÈ
cittavippayuttÈ”ti4 sabbe vÈdÈ paÔisedhitÈ. Anusayayamake sattannaÑ
mahÈvÈrÈnaÑ aÒÒatarasmiÑ uppajjanavÈre5 “yassa kÈmarÈgÈnusayo
uppajjati tassa paÔighÈnusayo uppajjatÊ”ti-Èdi vuttaÑ. TasmÈ “anusentÊti
anur|paÑ kÈraÓaÑ labhitvÈ uppajjantÊ”ti yaÑ vuttaÑ, taÑ iminÈ
tantippamÈÓena suvuttanti veditabbaÑ. Yampi “cittasampayutto
sÈrammaÓo”ti-Èdi vuttaÑ, tampi suvuttameva. Anusayo hi nÈmesa
parinipphanno cittasampayutto akusaladhammoti niÔÔhamettha gantabbaÑ.
Tattha diÔÔhÈnusayo cat|su diÔÔhisampayuttesu, vicikicchÈnusayo
vicikicchÈsahagate, avijjÈnusayo dvÈdasasu akusalacittesu sahajÈtavasena
ÈrammaÓavasena ca, tayopi avasesatebh|makadhammesu ÈrammaÓavasena
diÔÔhivicikicchÈmohÈ. KÈmarÈgÈnusayo cettha lobhasahagatacittesu
sahajÈtavasena ÈrammaÓavasena ca manÈpesu avasesakÈmÈvacaradhammesu
ÈrammaÓavasena uppajjamÈno lobho. PaÔighÈnusayo
domanassasahagatacittesu sahajÈtavasena ÈrammaÓavasena ca amanÈpesu
avasesakÈmÈvacaradhammesu ÈrammaÓavaseneva uppajjamÈno doso.
MÈnÈnusayo diÔÔhivippayuttalobhasahagatacittesu sahajÈtavasena
ÈrammaÓavasena ca dukkhavedanÈvajjesu avasesakÈmÈvacaradhammesu
r|pÈr|pÈvacaradhammesu ca ÈrammaÓavaseneva uppajjamÈno mÈno.
BhavarÈgÈnusayo cat|su diÔÔhivippayuttesu
______________________________________________________________
1. Khu 9. 394 piÔÔhe. 2. Abhi 1. 94 piÔÔhe. 3. Mohassa (Ka)
4. Abhi 4. 323 piÔÔhÈdÊsu. 5. Abhi 5. 274 piÔÔhe.
uppajjamÈnopi sahajÈtavasena vutto, ÈrammaÓavaseneva pana

r|pÈr|pÈvacaradhammesu uppajjamÈno lobho vutto.
Tattha diÔÔhÈnusayoti dvÈsaÔÔhividhÈ diÔÔhi. VicikicchÈnusayoti
aÔÔhavatthukÈ vicikicchÈ. TadekaÔÔhÈ ca kilesÈti sahajekaÔÔhavasena diÔÔhiyÈ
vicikicchÈya, sahajekaÔÔhavasena ekato ÔhitÈ. MÈnÈnusayoti navavidhamÈno.
ParamatthaÒÈÓena vÈ ÒatvÈti paresaÑ cittÈcÈrajÈnanapaÒÒÈya jÈnitvÈ,
cetopariyaÒÈÓena jÈnitvÈti vuttaÑ hoti. PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓena vÈti atÊte
nivuÔÔhakkhandhÈnussaraÓaÒÈÓena jÈnitvÈ. MaÑsacakkhunÈ vÈti
pakaticakkhunÈ. DibbacakkhunÈ vÈti dibbasadisena dibbavihÈrasannissitena
vÈ dibbacakkhunÈ passitvÈ. RÈgarattÈti rÈgena raÒjitÈ. Ye paÒcasu
kÈmaguÓes|ti ye paÒcasu r|pÈdivatthukÈmakoÔÔhÈsesu. VirÈgarattÈti
virÈgasa~khÈtÈsu r|pÈr|pasamÈpattÊsu atirattÈ allÊnÈ. Yato kÈmarÈgo cÈti
yadÈ kÈmabhave rÈgo ca. R|pÈr|parÈgesupi eseva nayo.
SuddhaÔÔhakasuttaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
5. ParamaÔÔhakasuttaniddesavaÓÓanÈ
31. PaÒcame ParamaÔÔhakasutte paramanti diÔÔhÊsu paribbasÈnoti idaÑ
paramanti gahetvÈ sakÈya sakÈya diÔÔhiyÈ vasamÈno. YaduttariÑ kuruteti
yaÑ attano satthÈrÈdiÑ seÔÔhaÑ karoti. HÊnÈti aÒÒe tato sabbamÈhÈti taÑ
attano satthÈrÈdiÑ ÔhapetvÈ tato aÒÒe sabbe “hÊnÈ ime”ti Èha. TasmÈ
vivÈdÈni avÊtivattoti tena kÈraÓena so diÔÔhikalahe avÊtivattova hoti.
VasantÊti paÔhamuppannadiÔÔhivasena vasanti. PavasantÊti pavisitvÈ
vasanti. ŒvasantÊti visesena vasanti. ParivasantÊti sabbabhÈgena vasanti.
TaÑ upamÈyasÈdhento “yathÈ ÈgÈrikÈ vÈ”ti-ÈdimÈha. ŒgÈrikÈ vÈti
gharasÈmikÈ. Gharesu vasantÊti attano gharesu Èsa~kavirahitÈ hutvÈ
nivasanti. SÈpattikÈ vÈti ÈpattibahulÈ. SakilesÈ
208 KhuddakanikÈya
vÈti rÈgÈdikilesabahulÈ. UttariÑ karotÊti atirekaÑ karoti. AyaÑ satthÈ

sabbaÒÒ|ti ayaÑ amhÈkaÑ SatthÈ sabbaÑ jÈnÈti.
Sabbe parappavÈde khipatÊti sabbÈparaladdhiyo chaÉÉeti. UkkhipatÊti
nÊharati. ParikkhipatÊti parammukhe karoti. DiÔÔhimedhagÈnÊti
diÔÔhivihesakÈni.
32. DutiyagÈthÈyattho–evaÑ avÊtivatto ca yaÑ diÔÔhe sute sÊlavate

muteti etesu cat|su vatth|su uppannadiÔÔhisa~khÈte attani pubbe
vuttappakÈraÑ ÈnisaÑsaÑ passati, tadeva so tattha sakÈya diÔÔhiyÈ
ÈnisaÑsaÑ “idaÑ seÔÔhan”ti abhinivisitvÈ aÒÒaÑ sabbaÑ parasatthÈrÈdikaÑ
nihÊnato passati.
Dve ÈnisaÑse passatÊti dve guÓe oloketi. DiÔÔhadhammikaÒcÈti diÔÔhe
paccakkhe attabhÈve vipaccanakaraÓaÑ. SamparÈyikaÒcÈti paraloke
paÔilabhitabbaguÓaÒca. YaÑdiÔÔhiko satthÈti yaÑladdhiko
titthÈyatanasÈmiko. AlaÑ nÈgattÈya vÈti nÈgarÈjabhÈvÈya vÈ pariyattaÑ.
SupaÓÓattÈdÊsupi eseva nayo. DevattÈya vÈti sammutidevÈdibhÈvÈya.
ŒyatiÑ phalapÈÔika~khÊ hotÊti anÈgate vipÈkaphalaÑ patthayÈno hoti.
DiÔÔhasuddhiyÈpi dve ÈnisaÑse passatÊti cakkhuviÒÒÈÓena
diÔÔhar|pÈyatanassa vasena suddhiyÈ hetuttÈpi attano gahitagahaÓena dve
guÓe oloketi. SutasuddhiyÈdÊsupi eseva nayo.
33. TatiyagÈthÈyattho–evaÑ passato ca yaÑ attano satthÈrÈdiÑ nissito

aÒÒaÑ parasatthÈrÈdiÑ hÊnaÑ passati, taÑ pana dassanaÑ ganthameva
kusalÈ vadanti, bandhananti vuttaÑ hoti. YasmÈ etadeva, tasmÈ hi diÔÔhaÑ
va sutaÑ mutaÑ vÈ, sÊlabbataÑ bhikkhu na nissayeyya, nÈbhiniveseyyÈti
vuttaÑ hoti.
KusalÈti khandhÈdijÈnane chekÈ. KhandhakusalÈti r|pÈdÊsu paÒcasu
khandhesu kusalÈ. DhÈtu-Èyatana paÔiccasamuppÈda satipaÔÔhÈna
sammappadhÈna-iddhipÈda-indriya bala bojjha~ga magga phala
nibbÈnesupi eseva nayo. Tattha maggakusalÈti cat|su maggesu.
PhalakusalÈti cat|su phalesu. NibbÈnakusalÈti duvidhe nibbÈne chekÈ. Te
kusalÈti te etesu
vuttappakÈresu chekÈ. EvaÑ vadantÊti evaÑ kathenti. Gantho esoti passato

ca attano satthÈrÈdinissitaÒca aÒÒaÑ parasatthÈrÈdiÑ hÊnato dassanaÒca
gantho bandhano esoti vadanti. LagganaÑ etanti etaÑ vuttappakÈraÑ
nÈgadante laggitaÑ viya adholambanaÑ. BandhanaÑ etanti nicchindituÑ
dukkhaÔÔhena sa~khalikÈdibandhanaÑ viya etaÑ bandhanaÑ. Palibodho
esoti saÑsÈrato nikkhamituÑ appadÈnaÔÔhena eso palibodho.
34. CatutthagÈthÈyattho–na kevalaÑ diÔÔhasutÈdÊsu na nissayeyya,

apica kho pana asaÒjÈtaÑ upar|pari diÔÔhimpi lokasmiÑ na kappayeyya, na
janeyyÈti vuttaÑ hoti. KÊdisaÑ? ©ÈÓena vÈ sÊlavatena vÈpi,
samÈpattiÒÈÓÈdiÒÈÓena vÈ sÊlavatena vÈ yÈ kappiyati1, etaÑ diÔÔhiÑ na
kappeyya. Na kevalaÒca diÔÔhiÑ na kappayeyya, apica kho pana mÈnenapi
jÈti-ÈdÊhi vatth|hi samoti attÈnaman|paneyya, hÊno na maÒÒetha visesi
vÈpÊti.
AÔÔhasamÈpattiÒÈÓena vÈti paÔhamajjhÈnÈdÊnaÑ aÔÔhannaÑ
samÈpattÊnaÑ sampayuttapaÒÒÈya vÈ. PaÒcÈbhiÒÒÈÒÈÓena vÈti lokiyÈnaÑ
paÒcannaÑ abhiÒÒÈnaÑ sampayuttapaÒÒÈya vÈ. MicchÈÒÈÓena vÈti
viparÊtasabhÈvena pavattÈya paÒÒÈya amutte muttaÑ passÈti evaÑ
uppannena micchÈÒÈÓena vÈ.
35. PaÒcamagÈthÈyattho–evaÑ hi diÔÔhiÑ akappento amaÒÒamÈno ca

attaÑ pahÈya anupÈdiyÈno yaÑ pubbe gahitaÑ, taÑ pahÈya paraÑ
aggaÓhanto tasmimpi vuttappakÈre ÒÈÓe duvidhaÑ nissayaÑ no karoti,
akaronto ca sa ve viyattesu nÈnÈdiÔÔhivasena bhinnesu sattesu na vaggasÈrÊ
chandÈdivasena agacchanadhammo hutvÈ dvÈsaÔÔhiyÈ diÔÔhÊsu kiÒci diÔÔhiÑ
na pacceti, na paccÈgacchatÊti vuttaÑ hoti.
Cat|hi upÈdÈnehÊti kÈmupÈdÈnÈdÊhi cat|hi bhusaÑ gahaÓehi sa ve
viyattes|ti so puggalo nicchitesu. Bhinnes|ti dvidhÈ bhinnesu.
36. IdÈni yo so imÈya gÈthÈya vutto khÊÓÈsavo, tassa

vaÓÓabhaÓanatthaÑ “yass|bhayante”ti-ÈdikÈ tisso gÈthÈyo Èha. Tattha2
paÔhamagÈthÈya yass|bhayanteti pubbe vutte phassÈdibhede.
______________________________________________________________
1. YaÑ kappayissati (Ka) 2. Tesu (SÊ, SyÈ, Ka), tÊsu (?)
210 KhuddakanikÈya
PaÓidhÊti taÓhÈ. BhavÈbhavÈyÈti punappunabhavÈya. Idha vÈ huraÑ vÈti

sakattabhÈvÈdibhede idha vÈ parattabhÈvÈdibhede parattha vÈ.
Phasso eko antoti cakkhusamphassÈdiko eko koÔÔhÈso.
Phassasamudayoti vatthÈrammaÓo. Yato samudeti uppajjati, so samudayo.
Dutiyo antoti dutiyo koÔÔhÈso. AtÊtanti ati itaÑ atÊtaÑ, atikkantanti vuttaÑ
hoti. AnÈgatanti na ÈgataÑ, anuppannanti vuttaÑ hoti. SukhÈ vedanÈdayo
visabhÈgavasena. NÈmar|padukaÑ namanaruppanavasena. AjjhattikÈdayo
ajjhattabÈhiravasena. SakkÈyÈdayo khandhapaÒcakÈnaÑ
pavattisamudayavasena vuttÈti veditabbÈ.
SakattabhÈvoti attano attabhÈvo. ParattabhÈvoti parassa attabhÈvo.
37. DutiyagÈthÈya diÔÔhe vÈti diÔÔhasuddhiyÈ vÈ. Esa nayo sutÈdÊsu.

SaÒÒÈti saÒÒÈsamuÔÔhÈpikÈ diÔÔhi.
AparÈmasantanti taÓhÈmÈnadiÔÔhÊhi na parÈmasantaÑ.
Anabhinivesantanti teheva anabhinivisantaÑ.
“Vinibaddho”ti vÈti mÈnena vinibaddhoti vÈ. “ParÈmaÔÔho”ti vÈti parato
niccasukhasubhÈdÊhi parÈmaÔÔhoti vÈ. Vikkhepagatoti uddhaccavasena.
AniÔÔha~gatoti vicikicchÈvasena. ThÈmagatoti anusayavasena. GatiyÈti
gantabbavasena.
38. TatiyagÈthÈya dhammÈpi tesaÑ na paÔicchitÈseti

dvÈsaÔÔhidiÔÔhigatadhammÈpi tesaÑ “idameva saccaÑ, moghamaÒÒan”ti1
evaÑ na paÔicchitÈ. PÈra~gato na pacceti tÈdÊti nibbÈnapÈraÑ gato tena tena
maggena pahÊne kilese puna nÈgacchati paÒcahi ca ÈkÈrehi tÈdÊ hotÊti. SesaÑ
pÈkaÔameva.
VÊsativatthukÈ sakkÈyadiÔÔhÊti “r|paÑ attato samanupassatÊ”ti-ÈdinÈ2
nayena ekekasmiÑ khandhe cat|hi cat|hi ÈkÈrehi paÒcakkhandhe patiÔÔhaÑ
katvÈ pavattÈ vijjamÈne kÈye diÔÔhi. DasavatthukÈ micchÈdiÔÔhÊti
______________________________________________________________
1. Khu 1. 158 piÔÔhe. 2. Khu 9. 140 piÔÔhÈdÊsu.
“natthi dinnan”ti1ÈdinayappavattÈ diÔÔhi. AntaggÈhikÈdiÔÔhÊti “sassato loko

idameva saccaÑ, moghamaÒÒan”ti2ÈdinayappavattÈ ekekaÑ antaÑ atthÊti
gahetvÈ pavattÈ diÔÔhi. YÈ evar|pÈ diÔÔhÊti idÈni vuccamÈnÈnaÑ
ek|navÊsapadÈnaÑ sÈdhÈraÓaÑ m|lapadaÑ. YÈ diÔÔhi, tadeva diÔÔhigataÑ,
yÈ diÔÔhi, tadeva diÔÔhigahananti sabbesaÑ sambandho kÈtabbo. YÈ
ayÈthÈvadassanaÔÔhena diÔÔhi, tadeva diÔÔhÊsu gataÑ dassanaÑ
dvÈsaÔÔhidiÔÔhiyÈ antogatattÈti diÔÔhigataÑ. HeÔÔhÈpissa attho vuttoyeva.
DvinnaÑ antÈnaÑ ekantagatattÈtipi diÔÔhigataÑ. Tattha sassatoti nicco.
Lokoti attÈ. Idha sarÊraÑyeva nassati, attÈ pana idha parattha ca soyevÈti
maÒÒanti. So hi sÈmaÒÒeva ÈloketÊti katvÈ lokoti maÒÒati. Asassatoti anicco.
AttÈ sarÊreneva saha nassatÊti maÒÒanti. AntavÈti paritte kasiÓe jhÈnaÑ
uppÈdetvÈ taÑ parittakasiÓÈrammaÓaÑ cetanaÑ sapariyanto “attÈ”ti
maÒÒanti. AnantavÈti na antavÈ appamÈÓe kasiÓe jhÈnaÑ uppÈdetvÈ taÑ
appamÈÓakasiÓÈrammaÓaÑ cetanaÑ apariyanto “attÈ”ti maÒÒanti. TaÑ
jÊvaÑ taÑ sarÊranti jÊvo ca sarÊraÒca taÑyeva. JÊvoti attÈ, li~gavipallÈsena
napuÑsakavacanaÑ kataÑ. SarÊranti rÈsaÔÔhena khandhapaÒcakaÑ. AÒÒaÑ
jÊvaÑ aÒÒaÑ sarÊranti aÒÒo jÊvo aÒÒaÑ khandhapaÒcakaÑ. Hoti TathÈgato
paraÑ maraÓÈti khandhÈ idheva vinassanti, satto maraÓato paraÑ hoti vijjati
na nassati, TathÈgatoti cetaÑ sattÈdhivacananti. Keci pana “TathÈgatoti
arahÈ”ti vadanti. Ime na hotÊti pakkhe dosaÑ disvÈ evaÑ gaÓhanti. Na hoti
TathÈgato paraÑ maraÓÈti khandhÈpi idheva nassanti, TathÈgato ca
maraÓato paraÑ na hoti ucchijjati. Ime hotÊti pakkhe dosaÑ disvÈ evaÑ
gaÓhanti. Hoti ca na ca hotÊti ime ekekapakkhapariggahe dosaÑ disvÈ
ubhayapakkhaÑ gaÓhanti. Neva hoti na na hotÊti ime
ubhayapakkhapariggahe ubhayadosÈpattiÑ disvÈ “hoti ca na hotÊ”ti ca “neva
hoti na na hotÊ”ti ca amarÈvikkhepapakkhaÑ gaÓhanti.
AyaÑ panettha AÔÔhakathÈnayo3–“sassato loko”ti vÈti-ÈdÊhi
dasahÈkÈrehi diÔÔhipabhedova vutto. Tattha sassato
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 240 piÔÔhe. 2. Ma 3. 22, 253 piÔÔhesu. 3. PaÔisaÑ-®Ôha 2. 7 piÔÔhÈdÊsu.
212 KhuddakanikÈya
lokoti ca khandhapaÒcakaÑ lokoti gahetvÈ “ayaÑ loko nicco dhuvo

sabbakÈliko”ti gaÓhantassa sassatanti gahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi. Asassatoti
tameva lokaÑ “ucchijjati vinassatÊ”ti gaÓhantassa
ucchedaggahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi. AntavÈti parittakasiÓalÈbhino
suppamatte vÈ sarÈvamatte vÈ kasiÓe samÈpannassa antosamÈpattiyaÑ
pavattitar|pÈr|padhamme “loko”ti ca kasiÓaparicchedantena “antavÈ”ti ca
gaÓhantassa “antavÈ loko”ti gahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi. SÈ sassatadiÔÔhipi
hoti ucchedadiÔÔhipi. VipulakasiÓalÈbhino pana tasmiÑ kasiÓe samÈpannassa
antosamÈpattiyaÑ pavattitar|pÈr|padhamme “loko”ti ca
kasiÓaparicchedantena ca “ananto”ti gaÓhantassa “anantavÈ loko”ti
gahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi. SÈ sassatadiÔÔhi hoti ucchedadiÔÔhipi. TaÑ jÊvaÑ
taÑ sarÊranti “bhedanadhammassa sarÊrasseva jÊvan”ti gahitattÈ “sarÊre
ucchijjamÈne jÊvampi ucchijjatÊ”ti ucchedaggahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi.
Dutiyapadena sarÊrato aÒÒassa jÊvassa gahitattÈ “sarÊre ca ucchijjamÈnepi
jÊvaÑ na ucchijjatÊ”ti sassatagahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi. Hoti TathÈgatoti-
ÈdÊsu “satto TathÈgato nÈma, so paraÑ maraÓÈ hotÊ”ti gaÓhato paÔhamÈ
sassatadiÔÔhi. “Na hotÊ”ti gaÓhato dutiyÈ ucchedadiÔÔhi. “Hoti ca na ca hotÊ”ti
gaÓhato tatiyÈ ekaccasassatadiÔÔhi. “Neva hoti na na hotÊ”ti gaÓhato catutthÈ
amarÈvikkhepadiÔÔhÊti vuttappakÈrÈ dasavidhÈ diÔÔhi. YathÈyogaÑ
bhavadiÔÔhi ca vibhavadiÔÔhi cÈti dvidhÈ hoti. TÈsu ekÈpi tesaÑ
khÊÓÈsavÈnaÑ na paÔicchitÈti attho.
Ye kilesÈti ye kilesÈ sotÈpattimaggena pahÊnÈ, te kilese. Na punetÊti na

puna eti. Na paccetÊti puna nibbattetvÈ na paÔi-eti, na paccÈgacchatÊti
paccabhave nÈgacchati. PaÒcahÈkÈrehi tÈdÊti paÒcahi kÈraÓehi koÔÔhÈsehi vÈ
sadiso. IÔÔhÈniÔÔhe tÈdÊti iÔÔhÈrammaÓe ca aniÔÔhÈrammaÓe ca
anunayapaÔighaÑ muÒcitvÈ ÔhitattÈ dvÊsu sadiso. CattÈvÊti kilese cajitavÈ.
TiÓÓÈvÊti saÑsÈraÑ atikkamitavÈ. MuttÈvÊti rÈgÈdito muttavÈ. TaÑniddesÈ
tÈdÊti tena tena sÊlasaddhÈdinÈ niddisitvÈ niddisitvÈ kathetabbato sadiso.
TaÑ paÒcavidhaÑ vitthÈretvÈ kathetukÈmo “kathaÑ arahÈ iÔÔhÈniÔÔhe

tÈdÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha lÈbhepÊti catunnaÑ paccayÈnaÑ lÈbhepi. AlÈbhepÊti
tesaÑ alÈbhepi. YasepÊti parivÈrepi. AyasepÊti parivÈravipattiyÈpi.
PasaÑsÈyapÊti vaÓÓabhaÓanÈyapi. NindÈyapÊti garahÈyapi. SukhepÊti
kÈyikasukhepi. DukkhepÊti kÈyikadukkhepi. EkaÒce1 bÈhaÑ gandhena
limpeyyunti sace ekaÑ bÈhaÑ catujÈtiyagandhena lepaÑ upar|pari
dadeyyuÑ. VÈsiyÈ taccheyyunti yadi ekaÑ bÈhaÑ vaÉÉhakÊ vÈsiyÈ
tacchetvÈ tacchetvÈ tanuÑ kareyyuÑ. AmusmiÑ natthi rÈgoti amusmiÑ
gandhalepane sineho natthi na saÑvijjati. AmusmiÑ natthi paÔighanti
amusmiÑ vÈsiyÈ tacchane paÔihananasa~khÈtaÑ paÔighaÑ kopaÑ natthi na
saÑvijjati. AnunayapaÔighavippahÊnoti sinehaÒca kopaÒca pajahitvÈ Ôhito.
UgghÈtinighÈtivÊtivattoti anunayavasena anuggahaÒca paÔighavasena
niggahaÒca atikkamitvÈ Ôhito. Anurodhavirodhasamatikkantoti anunayaÒca
paÔighaÒca sammÈ atikkanto.
SÊle satÊti sÊle saÑvijjamÈne. SÊlavÈti sÊlasampanno. Tena niddesaÑ
kathanaÑ labhatÊti tÈdÊ. SaddhÈya sati saddhoti evamÈdÊsupi eseva nayo.
ParamaÔÔhakasuttaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
6. JarÈsuttaniddesavaÓÓanÈ
39. ChaÔÔhe JarÈsutte appaÑ vata jÊvitaÑ idanti idaÑ vata manussÈnaÑ
jÊvitaÑ appakaÑ parittaÑ ÔhitiparittatÈya sarasaparittatÈyÈti
guhaÔÔhakasuttepi vuttanayametaÑ. OraÑ vassasatÈpi miyyatÊti vassasatÈ
oraÑ kalalÈdikÈlepi miyyati. AticcÈti vassasataÑ atikkamitvÈ. JarasÈpi
miyyatÊti jarÈya miyyati. Ito paraÑ guhaÔÔhakasuttavaÓÓanÈya
vuttanayeneva gahetabbaÑ.
______________________________________________________________
1. PÈÄiyaÑ (ekacce)
214 KhuddakanikÈya
Appanti mandaÑ. GamanÊyo samparÈyoti paraloko gantabbo.

KalalakÈlepÊti ettha kalalakÈlaÑ nÈma paÔisandhikkhaÓe tÊhi jÈti-uÓÓaÑs|hi
katasuttagge ÔhitatelabinduppamÈÓaÑ acchaÑ vippasannakalalaÑ hoti. YaÑ
sandhÈya vuttaÑ–
“Tilatelassa yathÈ bindu, sappimaÓÉo anÈvilo.

EvaÑ vaÓÓappaÔibhÈgaÑ, kalalaÑ sampavuccatÊ”ti1.
TasmiÑ kalalakÈlepi. CavatÊti jÊvitaÑ gaÄati. MaratÊti jÊvitaviyogaÑ

Èpajjati. AntaradhÈyatÊti adassanaÑ pÈpuÓÈti. VippalujjatÊti chijjati.
“AÓÉajayoniyÈ cavati. JalÈbujayoniyÈ marati. SaÑsedajayoniyÈ
antaradhÈyati. OpapÈtikayoniyÈ vippalujjatÊ”ti evameke vaÓÓayanti.
AbbudakÈlepÊti abbudaÑ nÈma kalalato sattÈhaccayena maÑsadhovana-
udakavaÓÓaÑ hoti, kalalanti nÈmaÑ antaradhÈyati. Vuttampi cetaÑ–
“SattÈhaÑ kalalaÑ hoti, paripakkaÑ sam|hataÑ.

VivaÔÔamÈnaÑ tabbhÈvaÑ, abbudaÑ nÈma jÈyatÊ”ti2.
TasmiÑ abbudakÈlepi. PesikÈlepÊti tasmÈpi abbudÈ sattÈhaccayena

vÊlÊnatipusadisÈ pesi nÈma saÒjÈyati. SÈ maricaphÈÓitena dÊpetabbÈ.
GÈmadÈrikÈ3 hi supakkÈni maricÈni gahetvÈ sÈÔakante bhaÓÉikaÑ katvÈ
pÊÄetvÈ maÓÉaÑ ÈdÈya kapÈle pakkhipitvÈ Ètape Ôhapenti, taÑ sukkhamÈnaÑ
sabbabhÈgehi muccati. Evar|pÈ pesi hoti, abbudanti nÈmaÑ antaradhÈyati.
Vuttampi cetaÑ–
“SattÈhaÑ abbudaÑ hoti, paripakkaÑ sam|hataÑ.

VivaÔÔamÈnaÑ tabbhÈvaÑ, pesi nÈma pajÈyatÊ”ti4.
TasmiÑ pesikÈlepi. GhanakÈlepÊti tatopi pesito sattÈhaccayena

kukkuÔaÓÉasaÓÔhÈno ghano nÈma maÑsapiÓÉo nibbattati, pesÊti nÈmaÑ
antaradhÈyati. Vuttampi cetaÑ–
______________________________________________________________
1. SaÑ-®Ôha 1. 274; Abhi-®Ôha 2. 21 piÔÔhesu. 2. SaÑ-®Ôha 1. 274 piÔÔhe.
3. GÈmadÈrakÈ (SÊ, SyÈ) 4. SaÑ-®Ôha 1. 275 piÔÔhe.
“SattÈhaÑ pesi bhavati, paripakkaÑ sam|hataÑ.

VivaÔÔamÈnaÑ tabbhÈvaÑ, ghanoti nÈma jÈyati.
YathÈ kukkuÔiyÈ aÓÉaÑ, samantÈ parimaÓÉalaÑ.
EvaÑ ghanassa saÓÔhÈnaÑ, nibbattaÑ kammapaccayÈ”ti1.
TasmiÑ ghanakÈlepi. PasÈkhakÈlepÊti paÒcame sattÈhe dvinnaÑ
dvinnaÑ hatthapÈdÈnaÑ sÊsassa catthÈya paÒca pÊÄakÈ jÈyanti, yaÑ sandhÈya
vuttaÑ “paÒcame bhikkhave sattÈhe paÒca pÊÄakÈ saÓÔhahanti kammato”ti1.
TasmiÑ pasÈkhakÈlepi. Tato paraÑ chaÔÔhasattamÈdÊni sattÈhÈni atikkamma
desanaÑ sa~khapitvÈ dvÈcattÈlÊsasattÈhe pariÓatakÈle kesalomanakhÈdÊnaÑ
uppattikÈlaÒca. Tassa ca nÈbhito uÔÔhito nÈÄo mÈtu udarapaÔalena ekÈbaddho
hoti, so UppaladaÓÉako viya chiddo, tena ÈhÈraraso saÑsaritvÈ
ÈhÈrasamuÔÔhÈnar|paÑ samuÔÔhÈpeti. EvaÑ so dasamÈse yÈpeti, taÑ sabbaÑ
avatvÈ “s|tighare”ti Èha, yaÑ sandhÈya vuttaÑ–
“KesÈ lomÈ nakhÈni ca”2
“YaÒcassa bhuÒjatÊ mÈtÈ, annaÑ pÈnaÒca bhojanaÑ.
Tena so tattha yÈpeti, mÈtukucchigato naro”ti3.
Tattha s|tighareti s|tikaghare, vijÈyanaghareti attho. “S|tikÈghare”ti vÈ
pÈÔho, s|tikÈyÈti padacchedo. AddhamÈsikopÊti jÈtadivasato paÔÔhÈya
addhamÈso etassa atthÊti addhamÈsiko. DvemÈsikÈdÊsupi eseva nayo.
JÈtadivasato paÔÔhÈya ekaÑ saÑvaccharaÑ etassa atthÊti saÑvacchariko.
Upari dvevassikÈdÊsupi eseva nayo.
YadÈ jiÓÓo hotÊti yasmiÑ kÈle jarÈjiÓÓo bhavati jajjarÊbh|to. Vuddhoti
vayovuddho. Mahallakoti jÈtimahallako. Addhagatoti tayo addhe atikkanto.
Vayo-anuppattoti tatiyaÑ vayaÑ anuppatto. KhaÓÉadantoti antarantarÈ
patitÈ dantÈ phÈlitÈ ca jarÈnubhÈvena khaÓÉÈ dantÈ jÈtÈ assÈti khaÓÉadanto.
Palitakesoti paÓÉarakeso. Vil|nanti luÒcitvÈ gahitakesÈ viya
______________________________________________________________
1. SaÑ-®Ôha 1. 275 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 208 piÔÔhe.
3. SaÑ 1. 208; Abhi 4. 359 piÔÔhesu.
216 KhuddakanikÈya
khallÈÔasÊso. Khalitasiroti mahÈkhallÈÔasÊso. Valinanti saÒjÈtavali.

TilakÈhatagattoti setatilakakÈÄatilakehi vikiÓÓasarÊro. Bhoggoti bhaggo,
iminÈpissa va~kabhÈvaÑ dÊpeti. DaÓÉaparÈyaÓoti daÓÉapaÔissaraÓo
daÓÉadutiyo. So jarÈyapÊti so puggalo jarÈyapi abhibh|to marati. Natthi
maraÓamhÈ mokkhoti maraÓato muÒcanupÈyo natthi nupalabbhati.
PhalÈnamiva pakkÈnaÑ, pÈto patanato bhayanti paripÈkagatÈnaÑ
sithilavaÓÔÈnaÑ panasaphalÈdipakkÈnaÑ pacc|sakÈle avassaÑ patissantÊti
phalasÈmikÈnaÑ bhÈyamÈnÈnaÑ viya. EvaÑ jÈtÈna maccÈnaÑ, niccaÑ
maraÓato bhayanti evameva uppannÈnaÑ sattÈnaÑ maccusa~khÈtamaraÓato
satataÑ kÈlaÑ bhayaÑ.
YathÈpi kumbhakÈrassÈti yathÈ nÈma mattikÈbhÈjanaÑ karontassa
kataÑ mattikabhÈjananti1 tena niÔÔhÈpitabhÈjanaÑ. SabbaÑ
bhedanapariyantanti pakkÈpakkaÑ sabbaÑ bhedanaÑ bhijjapariyantaÑ
avasÈnaÑ assÈti bhedanapariyantaÑ. EvaÑ maccÈna jÊvitanti evameva
sattÈnaÑ Èyusa~khÈraÑ.
DaharÈ ca mahantÈ cÈti taruÓÈ ca mahallakÈ ca. Ye bÈlÈ ye ca paÓÉitÈti
ye ca assÈsapassÈsÈyattÈ jÊvitÈ bÈlÈ ye ca paÓÉiccena samannÈgatÈ
BuddhÈdayo. Sabbe maccuvasaÑ yantÊti ete vuttappakÈrÈ daharÈdayo sabbe
maccuno issariyaÑ upagacchanti.
TesaÑ maccuparetÈnanti etesaÑ maccunÈ parivÈritÈnaÑ. GacchataÑ
paralokatoti ito manussalokato paralokaÑ gacchantÈnaÑ. Na pitÈ tÈyate
puttanti pitÈ puttaÑ na rakkhati. ©ÈtÊ vÈ pana ÒÈtaketi mÈtÈpitipakkhikÈ ÒÈtÊ
vÈ teyeva ÒÈtake rakkhituÑ na sakkonti.
PekkhataÒÒeva ÒÈtÊnanti vuttavidhÈnaÑyeva ÒÈtÊnaÑ
pekkhantÈnaÑyeva olokentÈnaÑyeva. Passa lÈlappataÑ puth|ti passÈti
ÈlapanaÑ. LÈlapantÈnaÑ vilapantÈnaÑ puth|naÑ nÈnappakÈrÈnaÑ.
Ekamekova maccÈnaÑ, govajjho viya niyyatÊti sattÈnaÑ ekameko vadhÈya
niyyamÈnagoÓo viya maraÓÈya niyyati pÈpuÓÊyati. EvamabbhÈhato
______________________________________________________________
1. Khu 1. 371 piÔÔhe passitabbaÑ.
lokoti evameva sattaloko bhusaÑ Èhato. MaccunÈ ca jarÈya cÈti maraÓena

ca jarÈya ca abhibh|to.
40. MamÈyiteti mamÈyitavatthukÈraÓÈ. VinÈbhÈvaÑ santamevidanti

santaÑ vijjamÈnaÑ vinÈbhÈvameva idaÑ, na sakkÈ avinÈbhÈvena bhavitunti
vuttaÑ hoti.
SocantÊti cittena socanaÑ karonti. KilamantÊti kÈyena kilamathaÑ
pÈpuÓanti. ParidevantÊti nÈnÈvidhaÑ vÈcÈvilÈpaÑ bhaÓanti. UrattÈÄiÑ
kandantÊti uraÑ tÈÄetvÈ tÈÄetvÈ kandanti. SammohaÑ ÈpajjantÊti
sammohabhÈvaÑ pÈpuÓanti.
Aniccoti hutvÈ abhÈvaÔÔhena. Sa~khatoti paccayehi sa~gamma kato.
PaÔiccasamuppannoti paccayasÈmaggiÑ paÔicca na paccakkhÈya saha
sammÈ ca uppanno. Khayadhammoti khayaÑ gamanasabhÈvo.
Vayadhammoti vayaÑ gamanasabhÈvo, bha~gavasena
bha~gamanasabhÈvoti attho. VirÈgadhammoti virajjanasabhÈvo.
Nirodhadhammoti nirujjhanasabhÈvo. YvÈyaÑ pariggahoti yo ayaÑ
pariggaho. “YÈya pariggaho”tipi pÈÔho, ayameva padacchedo. Niccoti
satatakÈliko. Dhuvoti thiro. Sassatoti acavano. AvipariÓÈmadhammoti
pakati-ajahanasabhÈvo. SassatisamaÑ tatheva ÔhassatÊti
Candas|riyasinerumahÈsamuddapathavÊpabbatÈdayo viya tiÔÔheyya.
NÈnÈbhÈvoti jÈtiyÈ nÈnÈbhÈvo. VinÈbhÈvoti maraÓena viyogabhÈvo.
AÒÒathÈbhÈvoti sabbhÈvato1 aÒÒathÈbhÈvo. PurimÈnaÑ purimÈnaÑ
khandhÈnanti anantare pure uppannÈnaÑ khandhÈnaÑ.
VipariÓÈmaÒÒathÈbhÈvÈti pakatibhÈvaÑ jahitvÈ aÒÒathÈbhÈvena. PacchimÈ
pacchimÈ khandhÈdayo pavattanti uppajjantÊti sambandho.
SabbaÑ gharÈvÈsapalibodhanti sakalaÑ gihibhÈvajaÔaÑ.
©ÈtimittÈmaccapalibodhanti mÈtÈpitupakkhikÈ ÒÈtÊ, mittÈ sahÈyÈ, amaccÈ
bhaccÈ. Sannidhipalibodhanti nidhÈnajaÔaÑ chinditvÈ. KesamassuÑ
ohÈretvÈti kese ca mass|ni ca oropayitvÈ. KÈsÈyÈni vatthÈnÊti
kasÈyarasapÊtÈni vatthÈni.
______________________________________________________________
1. Bhavena (SÊ)
218 KhuddakanikÈya
41. MÈmakoti mama upÈsako bhikkhu vÈti sa~khaÑ gato, BuddhÈdÊni

vÈ vatth|ni mamÈyamÈno.
TesaÑ tesaÑ sattÈnanti anekesaÑ sattÈnaÑ sÈdhÈraÓaniddeso.
“YaÒÒadattassa maraÓaÑ, somadattassa maraÓan”ti evaÑ hi divasampi
kathiyamÈne neva sattÈ pariyÈdÈnaÑ gacchanti, na sabbaÑ aparattadÊpanaÑ
sijjhati. Imehi pana dvÊhi padehi na koci satto apariyÈdinno hoti, na kiÒci
aparattadÊpanaÑ sijjhati. TamhÈ tamhÈti ayaÑ gativasena anekesaÑ
nikÈyÈnaÑ sÈdhÈraÓaniddeso. SattanikÈyÈti sattÈnaÑ nikÈyÈ, sattaghaÔÈ
sattasam|hÈti attho. CutÊti cavanavasena vuttaÑ. EkacatupaÒcakkhandhÈya
cutiyÈ sÈmaÒÒavacanametaÑ. CavanatÈti bhÈvavacanena
lakkhaÓanidassanaÑ. Bhedoti cutikhandhÈnaÑ bha~guppattiparidÊpanaÑ.
AntaradhÈnanti ghaÔassa viya bhinnassa bhinnÈnaÑ khandhÈnaÑ yena
kenaci pariyÈyena ÔhÈnÈbhÈvaparidÊpanaÑ. MaccumaraÓanti
maccusa~khÈtaÑ maraÓaÑ, na khaÓikamaraÓaÑ. KÈlo nÈma antako, tassa
kiriyÈti kÈlaÑkiriyÈ. EttÈvatÈ sammutimaraÓaÑ dÊpitaÑ. IdÈni paramatthena
dÊpetuÑ “khandhÈnaÑ bhedo”ti-ÈdimÈha. Paramatthena hi khandhÈyeva
bhijjanti, na satto nÈma koci marati. Khandhesu pana bhijjamÈnesu satto
marati, bhinnesu “mato”ti vohÈro hoti.
Ettha ca catuvokÈrapaÒcavokÈravasena khandhÈnaÑ bhedo,
ekavokÈravasena kaÄevarassa nikkhepo. CatuvokÈravasena vÈ khandhÈnaÑ
bhedo, sesadvayavasena kaÄevarassa nikkhepo veditabbo. KasmÈ?
KÈmar|pabhavadvayepi r|pakÈyasa~khÈtassa kaÄevarassa sabbhÈvato.
YasmÈ vÈ cÈtumahÈrÈjikÈdÊsu khandhÈ bhijjanteva, na kiÒci nikkhipanti,
tasmÈ tesaÑ vasena khandhÈnaÑ bhedo, manussÈdÊsu kaÄevarassa nikkhepo.
Ettha ca kaÄevarassa nikkhepakaraÓato maraÓaÑ “kaÄevarassa nikkhepo”ti
vuttaÑ. JÊvitindriyassupacchedoti iminÈ indriyabaddhasseva maraÓaÑ nÈma
hoti, anindriyabaddhassa maraÓaÑ nÈma natthÊti dasseti. “SassaÑ mataÑ,
rukkho mato”ti1 idaÑ pana vohÈramattameva. Atthato pana evar|pÈni
vacanÈni sassÈdÊnaÑ khayavayabhÈvameva dÊpenti. R|pagatanti r|pameva
r|pagataÑ. VedanÈgatanti-ÈdÊsupi eseva nayo.
______________________________________________________________
1. Phusso mato tisso matoti (SyÈ)
Tattha pubbeva maccanti maccaÑ vÈ bhogÈ pubbeva paÔhamataraÒÒeva

vijahanti. Macco vÈ te bhoge pubbataraÑ jahati. KÈmakÈmÊti corarÈjÈnaÑ
Èlapati. Ambho kÈme kÈmayamÈna kÈmakÈmi bhogino nÈma loke asassatÈ,
bhogesu vÈ naÔÔhesu jÊvamÈnÈ ca abhogino honti. Bhoge vÈ pahÈya sayaÑ
nassanti, tasmÈ ahaÑ mahÈjanassa sokakÈlepi na socÈmÊti attho.
ViditÈ mayÈ sattuka lokadhammÈti corarÈjÈnaÑ Èlapanto Èha. Ambho
sattuka mayÈ lÈbho alÈbho yaso ayasoti-Èdayo lokadhammÈ viditÈ. Yatheva
hi cando udeti ca p|rati ca puna ca khÊyati, yathÈ ca s|riyo andhakÈraÑ
vidhamento mahantaÑ lokappadesaÑ tapitvÈna1 puna sÈyaÑ atthaÑ paleti
atthaÑ gacchati na dissati, evameva bhogÈ uppajjanti ca vinassanti ca, tattha
kiÑ sokena, tasmÈ na socÈmÊti attho.
TaÓhÈmaÒÒanÈya maÒÒatÊti taÓhÈya janitamÈnamaÒÒanÈya maÒÒati.
MÈnaÑ karoti diÔÔhimaÒÒanÈyÈti diÔÔhiÑ upanissayaÑ katvÈ uppannÈya
maÒÒanÈya. MÈnamaÒÒanÈyÈti sahajÈtamÈnamaÒÒanÈya. KilesamaÒÒanÈyÈti
vuttappakÈrÈya upatÈpanaÔÔhena kilesamaÒÒanÈya maÒÒati.
KuhÈti vimhÈpakÈ2. ThaddhÈti khÈÓu viya thaddhÈ. LapÈti
paccayanimittena lapanakÈ.
42. Sa~gatanti samÈgataÑ diÔÔhaÑ phuÔÔhaÑ vÈ. PiyÈyitanti piyakataÑ.

Sa~gatanti sammukhÊbh|taÑ. SamÈgatanti samÊpaÑ ÈgataÑ.
SamÈhitanti ekÊbh|taÑ. Sannipatitanti piÓÉitaÑ. Supinagatoti supinaÑ
paviÔÔho. SenÈby|haÑ passatÊti senÈsannivesaÑ dakkhati.
ŒrÈmarÈmaÓeyyakanti pupphÈrÈmÈdÊnaÑ ramaÓÊyabhÈvaÑ.
VanarÈmaÓeyyakÈdÊsupi eseva nayo. Petanti ito paralokaÑ gataÑ.
KÈla~katanti mataÑ.
43. NÈmaÑyevÈ’vasissati, akkheyyanti sabbaÑ r|pÈdidhammajÈtaÑ

pahÊyati, nÈmamattameva tu avasissati “Buddharakkhito Dhammarakkhito”ti
evaÑ akkhÈtuÑ3 kathetuÑ.
______________________________________________________________
1. TejitvÈna (SÊ, SyÈ) 2. JimhÈpakÈ (Ka) 3. Sa~khÈtuÑ (Ka)
220 KhuddakanikÈya
Ye cakkhuviÒÒÈÓÈbhisambh|tÈti ye sayaÑ cakkhuviÒÒÈÓena

abhisambh|tÈ rÈsikatÈ diÔÔhÈ catusamuÔÔhÈnikÈ r|pÈ.
SotaviÒÒÈÓÈbhisambh|tÈti paratoghosena sotaviÒÒÈÓena rÈsikatÈ sutÈ
dvisamuÔÔhÈnikÈ saddÈ.
44. Munayoti khÊÓÈsavamunayo. Khemadassinoti nibbÈnadassino.
Sokoti sokaniddese–byasatÊti byasanaÑ, hitasukhaÑ khipati

viddhaÑsetÊti attho. ©ÈtÊnaÑ byasanaÑ ÒÈtibyasanaÑ, corarogabhayÈdÊhi
ÒÈtikkhayo ÒÈtivinÈsoti attho. Tena ÒÈtibyasanena. PhuÔÔhassÈti
ajjhotthaÔassa, abhibh|tassa samannÈgatassÈti attho. Sesesupi eseva nayo.
AyaÑ pana viseso–bhogÈnaÑ byasanaÑ bhogabyasanaÑ rÈjacorÈdivasena
bhogakkhayo bhogavinÈsoti attho. Rogoyeva byasanaÑ rogabyasanaÑ.
Rogo hi ÈrogyaÑ byasati vinÈsetÊti byasanaÑ. SÊlassa byasanaÑ
sÊlabyasanaÑ, dussÊlyassetaÑ nÈmaÑ. SammÈdiÔÔhiÑ vinÈsayamÈnÈ
uppannÈ diÔÔhiyeva byasanaÑ diÔÔhibyasanaÑ. Ettha ca purimÈni dve
anipphannÈni, pacchimÈni tÊÓi nipphannÈni tilakkhaÓabbhÈhatÈni. PurimÈni
ca tÊÓi neva kusalÈni nÈkusalÈni, sÊladiÔÔhibyasanadvayaÑ akusalaÑ.
AÒÒataraÒÒatarenÈti gahitesu vÈ yena kenaci aggahitesu vÈ

mittÈmaccabyasanÈdÊsu yena kenaci. SamannÈgatassÈti samanubandhassa
aparimuccamÈnassa. AÒÒataraÒÒatarena dukkhadhammenÈti yena kenaci
sokadukkhassa uppattihetunÈ. Sokoti socanakavasena soko. IdaÑ tehi
kÈraÓehi uppajjanakasokassa sabhÈvapaccattaÑ. SocanÈti socanÈkÈro.
Socitattanti socitabhÈvo. Antosokoti abbhantarasoko. DutiyapadaÑ
upasaggena vaÉÉhitaÑ. So hi abbhantaraÑ sukkhÈpento viya
parisukkhÈpento viya uppajjatÊti “antosoko antoparisoko”ti vuccati1.
AntodÈhoti abbhantaradÈho. DutiyapadaÑ upasaggena vaÉÉhitaÑ. Cetaso
parijjhÈyanÈti cittassa jhÈnanÈkÈro. Soko hi uppajjamÈno aggi viya cittaÑ
______________________________________________________________
1. ... yo hi -pa- uppajjati, so antoparisokoti vuccati. (SÊ)
jhÈpeti dahati, “cittaÑ me jhÈmaÑ, na me kiÒci paÔibhÈtÊ”ti vadÈpeti.

Dukkhito mano dummano, tassa bhÈvo domanassaÑ. AnupaviÔÔhaÔÔhena
sokova sallanti sokasallaÑ.
Paridevaniddese “mayhaÑ dhÊtÈ, mayhaÑ putto”ti evaÑ Èdissa Èdissa

devanti rodanti etenÈti Èdevo. TaÑ taÑ vaÓÓaÑ parikittetvÈ parikittetvÈ
devanti etenÈti paridevo. Tato parÈni dve dve padÈni purimadvayasseva
ÈkÈrabhÈvaniddesavasena vuttÈni. VÈcÈti vacanaÑ. PalÈpoti tucchaÑ
niratthakavacanaÑ. UppaÉÉhabhaÓita1 aÒÒabhaÓitÈdivasena vir|po palÈpo
vippalÈpo. LÈlappoti punappunaÑ lapanaÑ. LÈlappanÈkÈro lÈlappanÈ.
LÈlappitassa bhÈvo lÈlappitattaÑ. MacchariyÈdÊni vuttatthÈneva.
45. SattamagÈthÈ evaÑ maraÓabbhÈhate loke

anur|papaÔipattidassanatthaÑ vuttÈ. Tattha patilÊnacarassÈti tato tato
patilÊnaÑ cittaÑ katvÈ carantassa. Bhikkhunoti kalyÈÓaputhujjanassa vÈ
sekkhassa vÈ. SÈmaggiyamÈhu tassa taÑ, yo attÈnaÑ bhavane na dassayeti
tassetaÑ patir|pamÈhu, yo evaÑpaÔipanno nirayÈdibhede bhavane attÈnaÑ
na dassaye. EvaÒhi yo imamhÈ maraÓÈ mucceyyÈti adhippÈyo.
PatilÊnacarÈ vuccantÊti tato tato lÊnacittÈcÈrÈ kathÊyanti. Satta sekkhÈti

adhisÊlÈdÊsu tÊsu sikkhÈsu sikkhantÊti sotÈpattimaggaÔÔhaÑ ÈdiÑ katvÈ yÈva
arahattamaggaÔÔhÈ satta sekkhÈ. ArahÈti phalaÔÔho. So niÔÔhitacittattÈ
patilÊno. SekkhÈnaÑ patilÊnacaraÓabhÈve kÈraÓaÑ dassento “kiÑkÈraÓÈ”ti-
ÈdimÈha. Te tato tatoti te satta sekkhÈ tehi tehi ÈrammaÓehi cittaÑ
patilÊnentÈti attano cittaÑ nilÊnentÈ. PatikuÔentÈti sa~kocentÈ. PativaÔÔentÈti
kaÔasÈrakaÑ viya ÈbhujentÈ. SanniruddhantÈti sannirujjhantÈ.
SannigaÓhantÈti niggahaÑ kurumÈnÈ. SannivÈrentÈti vÈrayamÈnÈ.
RakkhantÈti rakkhaÑ kurumÈnÈ. GopentÈti cittamaÒj|sÈya gopayamÈnÈ.
______________________________________________________________
1. UppathabhaÓita... (SÊ, SyÈ)
222 KhuddakanikÈya
IdÈni dvÈravasena dassento “cakkhudvÈre”ti-ÈdimÈha. Tattha

cakkhudvÈreti cakkhuviÒÒÈÓadvÈre. SotadvÈrÈdÊsupi eseva nayo.
Bhikkhunoti puthujjanakalyÈÓakassa vÈ bhikkhuno, sekkhassa vÈ
bhikkhunoti bhikkhusaddassa vacanatthaÑ avatvÈ idhÈdhippetabhikkhuyeva
dassito. Tattha puthujjano ca so kilesÈnaÑ asamucchinnattÈ, kalyÈÓo ca
sÊlÈdipaÔipattiyuttattÈti puthujjanakalyÈÓova puthujjanakalyÈÓako, tassa
puthujjanakalyÈÓakassa. AdhisÊlÈdÊni sikkhatÊti sekkho, tassa sekkhassa vÈ
sotÈpannassa vÈ sakadÈgÈmino vÈ anÈgÈmino vÈ.
Œsanti nisÊdanti etthÈti ÈsanaÑ. YatthÈti yesu maÒcapÊÔhÈdÊsu. MaÒcoti-
ÈdÊni Èsanassa pabhedavacanÈni. MaÒcopi hi nisajjÈyapi okÈsattÈ idha
Èsanesu vutto, so pana masÈrakabundikÈbaddhakuÄÊrapÈdaka-
ÈhaccapÈdakÈnaÑ aÒÒataro. PÊÔhampi tesaÑ aÒÒatarameva. BhisÊti uÓÓabhisi
coÄabhisi vÈkabhisi tiÓabhisi paÓÓabhisÊnaÑ aÒÒatarÈ. TaÔÔikÈti
tÈlapaÓÓÈdÊhi vinitvÈ katÈ. CammakhaÓÉoti nisajjÈraho yo koci
cammakhaÓÉo. TiÓasanthÈrÈdayo tiÓÈdÊni gumbetvÈ1 katÈ.
AsappÈyar|padassanenÈti asappÈyÈnaÑ iÔÔhar|pÈnaÑ olokanena. Rittanti
abbhantarato tucchaÑ. Vivittanti bahiddhÈpavesanena suÒÒaÑ. Pavivittanti
koci gahaÔÔho tattha natthÊti atirekena suÒÒaÑ. AsappÈyasaddassavanepi
eseva nayo. PaÒcahi kÈmaguÓehÊti itthir|pasaddagandharasaphoÔÔhabbehi
paÒcahi kÈmakoÔÔhÈsehi. Vuttampi cetaÑ–
“R|pÈ saddÈ rasÈ gandhÈ, phoÔÔhabbÈ ca manoramÈ.
PaÒca kÈmaguÓÈ loke, itthir|pasmiÑ dissare”ti2.
Bhajatoti cittena sevanaÑ karontassa. Sambhajatoti sammÈ sevantassa.
Sevatoti upasa~kamantassa. Nisevatoti nissayaÑ katvÈ sevantassa.
SaÑsevatoti suÔÔhu sevantassa. PaÔisevatoti punappunaÑ upasa~kamantassa.
GaÓasÈmaggÊti samaÓÈnaÑ ekÊbhÈvo samaggabhÈvo.
DhammasÈmaggÊti sattatiÑsabodhipakkhiyadhammÈnaÑ sam|habhÈvo.
AnabhinibbattisÈmaggÊti
______________________________________________________________
1. GaÓÉetvÈ (SyÈ) gumbhetvÈ (Ka) 2. AÑ 2. 61 piÔÔhe.
anibbattamÈnÈnaÑ anuppajjamÈnÈnaÑ anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ

parinibbutÈnaÑ arahantÈnaÑ sam|ho. SamaggÈti kÈyena aviyogÈ.
SammodamÈnÈti cittena suÔÔhu modamÈnÈ tussamÈnÈ. AvivadamÈnÈti
vÈcÈya vivÈdaÑ akurumÈnÈ. KhÊrodakÊbh|tÈti khÊrena saÑsaÔÔha-
udakasadisÈ.
Te ekato pakkhandantÊti te bodhipakkhiyadhammÈ ekaÑ ÈrammaÓaÑ
pavisanti. PasÊdantÊti tasmiÑyeva ÈrammaÓe pasÈdamÈpajjanti.
AnupÈdisesÈyÈti upÈdivirahitÈya.
NibbÈnadhÈtuyÈti amatamahÈnibbÈnadhÈtuyÈ. nattaÑ vÈti ettha
unabhÈvo |nattaÑ, aparipuÓÓabhÈvoti attho. PuÓÓattaÑ vÈti
paripuÓÓabhÈvo puÓÓattaÑ, puÓÓabhÈvo vÈ na paÒÒÈyati natthÊti attho.
NerayikÈnanti niraye nibbattanakakammÈnaÑ atthibhÈvena. NirayaÑ
arahantÊti nerayikÈ, tesaÑ nerayikÈnaÑ. Nirayo bhavananti nirayo eva
tesaÑ vasanaÔÔhÈnaÑ gharaÑ. TiracchÈnayonikÈnanti-ÈdÊsupi eseva nayo.
TassesÈ sÈmaggÊti tassa khÊÓÈsavassa esÈ nibbÈnasÈmaggÊ. EtaÑ channanti
etaÑ anucchavikaÑ. Patir|panti sadisaÑ paÔibhÈgaÑ, asadisaÑ
appaÔibhÈgaÑ na hoti. Anucchavikanti etaÑ samaÓabrÈhmaÓÈnaÑ vÈ
dhammÈnaÑ, maggaphalanibbÈnasÈsanadhammÈnaÑ vÈ anucchavikaÑ.
TesaÑ chaviÑ chÈyaÑ sundarabhÈvaÑ anveti anugacchati, atha kho
santikÈva tehi dhammehi anucchavikattÈ eva ca anulomaÑ. TesaÒca
anulometi, atha kho na vilomaÑ na paccanÊkabhÈve ÔhitaÑ.
46. IdÈni “yo attÈnaÑ bhavane na dassaye”ti evaÑ khÊÓÈsavo vibhÈvito,

tassa vaÓÓabhaÓanatthaÑ ito parÈ tisso gÈthÈyo Èha. Tattha paÔhamagÈthÈya
sabbatthÈti dvÈdasasu Èyatanesu. Na piyaÑ kubbati nopi appiyanti niddese
piyÈti citte pÊtikarÈ. Te vibhÈgato dassento “katame sattÈ piyÈ, idha yassa te
hontÊ”ti Èha. Tattha yassa teti ye assa te. HontÊti bhavanti. AtthakÈmÈti
vaÉÉhikÈmÈ. HitakÈmÈti sukhakÈmÈ. PhÈsukÈmÈti sukhavihÈrakÈmÈ.
YogakkhemakÈmÈti cat|hi yogehi khemaÑ nibbhayaÑ kÈmÈ. MamÈyatÊti
mÈtÈ. PiyÈyatÊti pitÈ. BhajatÊti bhÈtÈ.
224 KhuddakanikÈya
BhaginÊti etthÈpi eseva nayo. PuÑ tÈyati rakkhatÊti putto. KulavaÑsaÑ

dhÈretÊti dhÊtÈ. MittÈ sahÈyÈ. AmaccÈ bhaccÈ. ©ÈtÊ pitupakkhikÈ. SÈlohitÈ
mÈtipakkhikÈ. Ime sattÈ piyÈti ime sattÈ pÊtijanakÈ. VuttavipariyÈyena
appiyÈ veditabbÈ.
47. YadidaÑ diÔÔhasutamutesu vÈti ettha pana yadidaÑ diÔÔhasutaÑ,

ettha vÈ mutesu vÈ dhammesu evaÑ Muni na upalimpatÊti evaÑ sambandho
veditabbo.
Udakathevoti udakassa thevo. “Udakatthevako”tipi pÈÔho.
Padumapatteti paduminipatte.
48. Dhono na hi tena maÒÒati, yadidaÑ diÔÔhasutamutesu vÈti atrÈpi

yadidaÑ diÔÔhasutaÑ, tena vatthunÈ na maÒÒati, mutesu vÈ dhammesu na
maÒÒatÊti evameva sambondho veditabbo. Na hi so rajjati no virajjatÊti
bÈlaputhujjano viya na rajjati, kalyÈÓaputhujjanasekkhÈ viya na virajjati,
rÈgassa khÊÓatta “viratto”tveva sa~khaÑ gacchati. SesaÑ pÈkaÔamevÈti.
TÈya paÒÒÈya kÈyaduccaritanti sampayuttÈya pubbabhÈgÈyeva vÈ
paÒÒÈya pariggahetabbe pariggaÓhanto yogÊ tividhaÑ kÈyaduccaritaÑ
samucchedavasena dhunÈti. AyaÒca puggalo vipannadhammaÑ
desanÈdhammesu dhunantesu taÑ dhammasama~gÊpuggalopi dhunÈti nÈma.
Te ca dhamme paÒÒÈya attano pavattikkhaÓe dhunitumÈraddho dhutÈti
vuccati, yathÈ bhuÒjitumÈraddho bhuttoti vuccati. LakkhaÓaÑ panettha
saddasatthato veditabbaÑ. Dhutanti kattusÈdhanaÑ. DhutaÑ
paÔhamamaggena. DhotaÑ dutiyamaggena. SandhotaÑ tatiyamaggena.
NiddhotaÑ catutthamaggena.
Dhono diÔÔhaÑ na maÒÒatÊti arahÈ maÑsacakkhunÈ diÔÔhaÑ
dibbacakkhunÈ diÔÔhaÑ r|pÈyatanaÑ na maÒÒati tÊhi maÒÒanÈhi, kathaÑ?
R|pÈyatanaÑ subhasaÒÒÈya sukhasaÒÒÈya ca passanto na tattha
chandarÈgaÑ janeti na taÑ assÈdeti nÈbhinandati, evaÑ diÔÔhaÑ
taÓhÈmaÒÒanÈya na maÒÒati. “Iti me r|paÑ siyÈ anÈgatamaddhÈnan”ti vÈ
panettha nandiÑ na samannÈneti. R|pasampadaÑ vÈ Èka~khamÈno dÈnaÑ
na deti, sÊlaÑ na samÈdiyati, uposathakammaÑ na karoti.
Evampi diÔÔhaÑ taÓhÈmaÒÒanÈya na maÒÒati, attano pana parassa ca

r|pasampattivipattiÑ nissÈya mÈnaÑ na janeti. “IminÈhaÑ seyyosmÊti vÈ,
sadisosmÊti vÈ, hÊnosmÊti vÈ”ti evaÑ diÔÔhaÑ mÈnamaÒÒanÈya na maÒÒati.
R|pÈyatanaÑ pana “niccaÑ dhuvaÑ sassatan”ti na maÒÒati. AttÈnaÑ1
“attaniyan”ti na maÒÒati. Ma~galaÑ “ama~galan”ti na maÒÒati. EvaÑ
diÔÔhaÑ diÔÔhimaÒÒanÈya na maÒÒati. DiÔÔhasmiÑ na maÒÒatÊti r|pasmiÑ
attÈnaÑ samanupassananayena amaÒÒanto diÔÔhasmiÑ na maÒÒati. YathÈ vÈ
thane thaÒÒaÑ, evaÑ r|pasmiÑ rÈgÈdayoti amaÒÒantopi diÔÔhasmiÑ na
maÒÒati. TasmiÑyeva panassa diÔÔhimaÒÒanÈya amaÒÒite vatthusmiÑ
sinehaÑ mÈnaÒca na uppÈdayato taÓhÈmÈnamaÒÒanÈpi natthÊti veditabbÈ.
EvaÑ diÔÔhasmiÑ na maÒÒati. DiÔÔhato na maÒÒatÊti ettha pana diÔÔhatoti
nissakkavacanaÑ. TasmÈ sa-upakÈraÓassa attano vÈ parassa vÈ
yathÈvuttappabhedato diÔÔhato upapatti vÈ niggamanaÑ vÈ diÔÔhato vÈ aÒÒo
attÈti amaÒÒamÈno diÔÔhato na maÒÒatÊti veditabbo. Ayamassa na
diÔÔhimaÒÒanÈ. TasmiÑyeva panassa diÔÔhimaÒÒanÈya amaÒÒito vatthusmiÑ
sinehaÑ mÈnaÒca na uppÈdayato na taÓhÈmÈnamaÒÒanÈpi veditabbÈ.
DiÔÔhÈ meti na maÒÒatÊti ettha pana “etaÑ mamÈ”ti taÓhÈvasena
amamÈyamÈno diÔÔhaÑ taÓhÈmaÒÒanÈya na maÒÒati. Sutanti maÑsasotenapi
sutaÑ, dibbasotenapi sutaÑ, saddÈyatanassetaÑ adhivacanaÑ. Mutanti
mutvÈ munitvÈ ca gahitaÑ Èhacca upagantvÈti attho. IndriyÈnaÑ
ÈrammaÓÈnaÒca aÒÒamaÒÒaÑ saÑkilese viÒÒÈtanti vuttaÑ hoti.
GandharasaphoÔÔhabbÈyatanÈnaÑ etaÑ adhivacanaÑ. ViÒÒÈtanti manasÈ
viÒÒÈtaÑ, sesÈnaÑ sattÈnaÑ ÈyatanÈnametaÑ adhivacanaÑ,
dhammÈrammaÓassa vÈ, idha pana sakkÈyapariyÈpannameva labbhati.
VitthÈro panettha diÔÔhavÈre vuttanayena veditabbo.
IdÈni BhagavatÈ vuttasuttavasena dassento “asmÊti bhikkhave”ti-
ÈdimÈha. Tattha asmÊti bhavÈmi, niccassetaÑ adhivacanaÑ. MaÒÒitametanti
diÔÔhikappanaÑ etaÑ. AyamahamasmÊti ayaÑ ahaÑ asmi bhavÈmi.
AÒÒatra satipaÔÔhÈnehÊti ÔhapetvÈ catusatipaÔÔhÈne.
Sabbe bÈlaputhujjanÈ rajjantÊti sakalÈ andhabÈlÈ nÈnÈ janÈ lagganti.
Satta sekkhÈ virajjantÊti sotÈpannÈdayo satta ariyajanÈ virÈgaÑ
______________________________________________________________
1. AttaÑ (SÊ, Sya, Ka)
226 KhuddakanikÈya
Èpajjanti. ArahÈ neva rajjati no virajjatÊti kilesÈnaÑ parinibbÈpi tattÈ

ubhayampi na karoti. KhayÈ rÈgassÈti-Èdayo tividhÈpi nibbÈnameva.
JarÈsuttaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
7. TissametteyyasuttaniddesavaÓÓanÈ
49. Sattame Tissametteyyasutte methunamanuyuttassÈti
methunadhammaÑ samÈyuttassa. ItÊti evamÈha. ŒyasmÈti
piyavacanametaÑ. Tissoti nÈmaÑ tassa therassa. Sopi hi Tissoti nÈmena.
Metteyyoti gottaÑ, gottavaseneva esa pÈkaÔo ahosi. TasmÈ aÔÔhuppattiyaÑ1
vuttaÑ “TissametteyyÈ nÈma dve sahÈyÈ”ti. VighÈtanti upaghÈtaÑ. Br|hÊti
Ècikkha. MÈrisÈti piyavacanametaÑ, niddukkhÈti vuttaÑ hoti. SutvÈna tava
sÈsananti tava vacanaÑ sutvÈ. Viveke sikkhissÈmaseti sahÈyaÑ Èrabbha
dhammadesanaÑ yÈcanto bhaÓati, so pana sikkhitasikkhoyeva.
Methunadhammo nÈmÈti idaÑ niddisitabbassa methunadhammassa
upadesapadaÑ. Asaddhammoti asataÑ nÊcajanÈnaÑ dhammo.
GÈmadhammoti gÈmavÈsÊnaÑ sevanadhammo. Vasaladhammoti vasalÈnaÑ
dhammo, kilesavassanato vÈ sayameva vasalo dhammoti vasaladhammo.
DuÔÔhulloti duÔÔho ca kilesehi duÔÔhattÈ, th|lo ca anipuÓabhÈvatoti duÔÔhullo.
YasmÈ ca tassa dhammassa parivÈrabh|taÑ dassanampi gahaÓampi
Èmasanampi phusanampi ghaÔÔanampi duÔÔhullaÑ, tasmÈpi duÔÔhullo so
methunadhammo. Odakantikoti udakaÑ assa ante suddhatthaÑ ÈdiyatÊti
udakanto, udakantoyeva odakantiko. Raho paÔicchanne okÈse kattabbatÈya
rahasso. Vinaye2 pana “duÔÔhullaÑ odakantikaÑ rahassan”ti pÈÔho. Tattha
tÊsu padesu yo soti padaÑ parivattetvÈ yaÑ tanti katvÈ yojetabbaÑ “yaÑ
taÑ duÔÔhullaÑ, so methunadhammo, yaÑ taÑ odakantikaÑ so
methunadhammo, yaÑ taÑ
______________________________________________________________
1. SuttanipÈta-®Ôha 2. 249 piÔÔhe. 2. Vi 1. 24 piÔÔhe.
rahassaÑ, so methunadhammo”ti. Idha pana “yo so asaddhammo so

methunadhammo -payo so rahasso, so methunadhammo”ti evaÑ yojanÈ
veditabbÈ. Dvayena dvayena samÈpajjitabbato dvayaÑdvayasamÈpatti.
Tattha yojanÈ–yÈ sÈ dvayaÑdvayasamÈpatti, so methunadhammo nÈmÈti.
KiÑkÈraÓÈ vuccati methunadhammoti kena kÈraÓena kena pariyÈyena
methunadhammoti kathÊyati. TaÑ kÈraÓaÑ dassento “ubhinnaÑ rattÈnan”ti-
ÈdimÈha. Tattha ubhinnaÑ rattÈnanti dvinnaÑ itthipurisÈnaÑ rÈgena
raÒjitÈnaÑ. SÈrattÈnanti visesena suÔÔhu raÒjitÈnaÑ. AvassutÈnanti kilesena
tintÈnaÑ. PariyuÔÔhitÈnanti kusalÈcÈraÑ pariyÈdiyitvÈ madditvÈ ÔhitÈnaÑ
“magge corÈ pariyuÔÔhitÈ”ti-ÈdÊsu viya. PariyÈdinnacittÈnanti kusalacittaÑ
pariyÈdiyitvÈ khepetvÈ ÔhitacittÈnaÑ. UbhinnaÑ sadisÈnanti dvinnaÑ
kilesena sadisÈnaÑ. Dhammoti sabhÈvo. TaÑkÈraÓÈti tena kÈraÓena. TaÑ
upamÈya sÈdhento “ubho kalahakÈrakÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha ubho
kalahakÈrakÈti pubbabhÈge kalahakÈrakÈ dve. MethunakÈti vuccantÊti
sadisÈti vuccanti. BhaÓÉanakÈrakÈti tattha tattha gantvÈ bhaÓÉanaÑ karontÈ.
BhassakÈrakÈti vÈcÈkalahaÑ karontÈ. VivÈdakÈrakÈti nÈnÈvacanaÑ karontÈ.
AdhikaraÓakÈrakÈti vinicchayapÈpuÓanavisesakÈraÓaÑ karontÈ. VÈdinoti
vÈdapaÔivÈdino. SallÈpakÈti vÈcaÑ kathentÈ evamevanti
upamÈsaÑsandanaÑ.
YuttassÈti saÒÒuttassa. PayuttassÈti Èdarena yuttassa. ŒyuttassÈti
visesena yuttassa. SamÈyuttassÈti ekato yuttassa. TaccaritassÈti taÑcaritaÑ
karontassa. TabbahulassÈti taÑbahulaÑ karontassa. TaggarukassÈti
taÑgaruÑ karontassa. TanninnassÈti tasmiÑ natacittassa. TappoÓassÈti
tasmiÑ natakÈyassa. TappabbhÈrassÈti tasmiÑ abhimukhakÈyassa.
TadadhimuttassÈti tasmiÑ adhiharitassa1. TadadhipateyyassÈti taÑ
adhipatiÑ jeÔÔhakaÑ katvÈ pavattassa.
VighÈtanti niddesassa uddesavacanaÑ. VighÈtanti pÊÄanaÑ. UpaghÈtanti
samÊpaÑ katvÈ pÊÄanaÑ. PÊÄananti ghaÔÔanaÑ. GhaÔÔananti pÊÄanaÑ. SabbaÑ
aÒÒamaÒÒavevacanaÑ. Upaddavanti hiÑsanaÑ. Upasagganti tattha tattha
upagantvÈ pÊÄanÈkÈraÑ2. Br|hÊti kathehi.
______________________________________________________________
1. AvasÈditassa (SÊ) avasÈritassa (SyÈ) 2. LÊnÈkÈraÑ (SÊ, Ka)
228 KhuddakanikÈya
ŒcikkhÈti vissajjehi. DesehÊti dassehi. PaÒÒapehÊti ÒÈpehi. PaÔÔhapehÊti

Ôhapehi. VivarÈti pÈkaÔaÑ karohi. VibhajÈti bhÈjeti. UttÈnÊkarohÊti tÊraÑ
pÈpehi. PakÈsehÊti pÈkaÔaÑ karohi.
TuyhaÑ vacananti tava vÈcaÑ. Byappathanti vacanaÑ. Desananti
ÈcikkhanaÑ. AnusÈsananti ovÈdaÑ. AnusiÔÔhanti anusÈsanaÑ. SutvÈti sotena
sutvÈ. SuÓitvÈti tasseva vevacanaÑ. UggahetvÈti sammÈ gahetvÈ.
UpadhÈrayitvÈti anÈsetvÈ. UpalakkhayitvÈti sallakkhetvÈ.
50. Mussate vÈpi sÈsananti pariyattipaÔipattito duvidhampi sÈsanaÑ

nassati. VÈpÊti padap|raÓamattaÑ. EtaÑ tasmiÑ anariyanti tasmiÑ puggale
etaÑ anariyaÑ, yadidaÑ micchÈpaÔipadÈ. GÈravÈdhivacananti
guÓavisiÔÔhasabbasattuttamagarugÈravÈdhivacanaÑ1. TenÈhu porÈÓÈ–
“BhagavÈti vacanaÑ seÔÔhaÑ, BhagavÈti vacanamuttamaÑ.
Garu gÈravayutto so, BhagavÈ tena vuccatÊ”ti2.
CatubbidhaÑ vÈ3 nÈmaÑ ÈvatthikaÑ, li~gikaÑ, nemittikaÑ,
adhiccasamuppannanti. AdhiccasamuppannaÑ nÈma lokiyavohÈrena
“yadicchakan”ti vuttaÑ hoti. Tattha vaccho, dammo, balÊbaddhoti evamÈdi
ÈvatthikaÑ, daÓÉÊ, chattÊ, sikhÊ, karÊti evamÈdi li~gikaÑ, tevijjo,
chaÄabhiÒÒoti evamÈdi nemittikaÑ, sirivaÉÉhako, dhanavaÉÉhakoti evamÈdi
vacanatthaÑ anapekkhitvÈ pavattaÑ adhiccasamuppannaÑ. IdaÑ pana
BhagavÈti nÈmaÑ nemittikaÑ, na MahÈmÈyÈya, na SuddhodanamahÈrÈjena,
na asÊtiyÈ ÒÈtisahassehi kataÑ, na SakkasantusitÈdÊhi devatÈvisesehi kataÑ.
Vakkhati ca “BhagavÈti netaÑ nÈmaÑ mÈtarÈ kataÑ -pa- paÔilÈbhÈ sacchikÈ
paÒÒatti yadidaÑ BhagavÈ”ti4.
“BhÈgyavÈ BhaggavÈ yutto, bhagehi ca vibhattavÈ.
BhattavÈ vantagamano, bhavesu BhagavÈ tato”ti5.
Tattha–
“VaÓÓÈgamo vaÓÓavipariyÈyo, dve cÈpare vaÓÓavikÈranÈsÈ.
DhÈt|namatthÈtisayena yogo, taduccate paÒcavidhaÑ niruttin”ti–
______________________________________________________________
1. GuÓavisiÔÔhasattuttamagarugÈravÈdhivacanaÑ (Vi-®Ôha 1. 94.)
2. Visuddhi 1. 203 piÔÔhe. 3. CatubbidhaÑ hi (Ka)
4. Khu 7. 162 piÔÔhe. 5. Visuddhi 1. 204 piÔÔhe.
evaÑ vuttaniruttilakkhaÓaÑ gahetvÈ padasiddhi veditabbÈ. Tattha

“nakkhattarÈjÈriva tÈrakÈnan”ti ettha rakÈrÈgamo viya avijjamÈnassa
akkharassa Ègamo vaÓÓÈgamo nÈma. “HiÑsanÈ, hiÑso”ti vattabbe “sÊho”ti
viya vijjamÈnakkharÈnaÑ heÔÔhupariyavasena parivattanaÑ vaÓÓavipariyÈyo
nÈma. “Nave channake dÈni diyyatÊ”ti ettha akÈrassa ekÈrapajjanatÈ viya
aÒÒakkharassa aÒÒakkharÈpajjanatÈ vaÓÓavikÈro nÈma. “JÊvanassa m|to
jÊvanam|to”ti vattabbe “jÊm|to”ti vakÈranakÈrÈnaÑ vinÈso viya
vijjamÈnakkharavinÈso vaÓÓavinÈso nÈma. “PharusÈhi vÈcÈhi
pakrubbamÈno Èsajja maÑ tvaÑ vadasi kumÈrÈ”ti ettha pakrubbamÈnoti
padassa abhibhavamÈnoti atthapaÔipÈdanaÑ viya tattha tattha yathÈyogaÑ
visesatthayogo dhÈt|naÑ atthÈtisayena yogo nÈma.
EvaÑ niruttilakkhaÓaÑ gahetvÈ saddanayena vÈ pisodarÈdinissito
patiÔÔhÈnÊti pisodarÈdipakkhepalakkhaÓaÑ gahetvÈ yasmÈ
lokiyalokuttarasukhÈbhinibbattakaÑ dÈnasÊlÈdipÈrappattaÑ bhÈgyamassa
atthi, tasmÈ “BhÈgyavÈ”ti vattabbe “BhagavÈ”ti vuccatÊti ÒÈtabbaÑ.
YasmÈ pana lobha dosa moha viparÊta manasikÈra ahirikÈnottappa
kodh|panÈha makkha paÄÈsa issÈ macchariya mÈyÈ sÈÔheyya
thambhasÈrambha mÈnÈtimÈna mada pamÈda taÓhÈ avijjÈ tividhÈkusalam|la
duccaritasaÑkilesa mala visamasaÒÒÈ vitakka papaÒca catubbidha
vipariyesa Èsava gantha-ogha yoga agati taÓhuppÈdupÈdÈna paÒcacetokhÊla
vinibandha nÊvaraÓÈbhinandana chavivÈdam|la taÓhÈkÈya sattÈnusaya
aÔÔhamicchatta navataÓhÈm|lakadasÈkusalakammapatha dvÈsaÔÔhidiÔÔhigata
aÔÔhasatataÓhÈvicaritappabheda sabbadarathapariÄÈha kilesasatasahassÈni,
sa~khepato vÈ paÒcakilesakhandha-abhisa~khÈradevaputtamaccumÈre
abhaÒji, tasmÈ bhaggattÈ etesaÑ parissayÈnaÑ “BhaggavÈ”ti vattabbe
“BhagavÈ”ti vuccati. Œha cettha–
“BhaggarÈgo bhaggadoso, bhaggamoho anÈsavo.
BhaggÈssa pÈpakÈ dhammÈ, BhagavÈ tena vuccatÊ”ti1.
BhÈgyavantatÈya cassa satapuÒÒajalakkhaÓavarassa r|pakÈyasampatti
dÊpitÈ hoti. BhaggadosatÈya dhammakÈyasampatti. TathÈ
lokiyasarikkhakÈnaÑ
______________________________________________________________
1. Vi-®Ôha 1. 96; Visuddhi 1. 204 piÔÔhesu.
230 KhuddakanikÈya
bahumatabhÈvo, gahaÔÔhapabbajitehi abhigamanÊyatÈ, abhigatÈnaÒca nesaÑ

kÈyacittadukkhÈpanayane paÔibalabhÈvo, ÈmisadÈnadhammadÈnehi
upakÈritÈ, lokiyalokuttarasukhehi ca saÒÒojanasamatthatÈ dÊpitÈ hoti.
YasmÈ ca loke issariyadhammayasasirikÈmapayattesu chasu dhammesu
bhagasaddo pavattati, paramaÒcassa sakacitte issariyaÑ, aÓimÈ la~ghimÈ1
dikaÑ vÈ lokiyasammataÑ sabbÈkÈraparip|raÑ atthi, tathÈ lokuttaro
dhammo, lokattayabyÈpako yathÈbhuccaguÓÈdhigato ativiya parisuddho
yaso, r|pakÈyadassanabyÈvaÔajananayanappasÈdajananasamatthÈ
sabbÈkÈraparip|rÈ sabba~gapacca~gasirÊ, yaÑ yaÑ etena icchitaÑ patthitaÑ
attahitaÑ parahitaÑ vÈ, tassa tassa tatheva abhinipphannattÈ
icchiticchitatthanipphattisaÒÒito kÈmo, sabbalokagarubhÈvappattihetubh|to
sammÈvÈyÈmasa~khÈto payatto ca atthi, tasmÈ imehi bhagehi yuttattÈpi
bhagÈ assa santÊti iminÈ atthena “BhagavÈ”ti vuccati.
YasmÈ pana kusalÈdÊhi bhedehi sabbadhamme,
khandhÈyatanadhÈtusacca-indriyapaÔiccasamuppÈdÈdÊhi vÈ kusalÈdidhamme,
pÊÄana sa~khata santÈpa vipariÓÈmaÔÔhena vÈ dukkhamariyasaccaÑ,
Èy|hananidÈnasaÑyogapalibodhaÔÔhena samudayaÑ,
nissaraÓavivekÈsa~khata-amataÔÔhena nirodhaÑ,
niyyÈnikahetudassanÈdhipateyyaÔÔhena maggaÑ vibhattavÈ, vibhajitvÈ
vivaritvÈ desitavÈti vuttaÑ hoti, tasmÈ “vibhattavÈ”ti vattabbe “BhagavÈ”ti
vuccati.
YasmÈ ca esa dibbabrahma-ariyavihÈre kÈyacitta-upadhiviveke
suÒÒatappaÓihitÈnimittavimokkhe aÒÒe ca lokiyalokuttare
uttarimanussadhamme bhaji sevi bahulamakÈsi, tasmÈ “bhattavÈ”ti vattabbe
“BhagavÈ”ti vuccati.
YasmÈ pana tÊsu bhavesu taÓhÈsa~khÈtaÑ gamanaÑ anena vantaÑ,
tasmÈ “bhavesu vantagamano”ti vattabbe bhavasaddato bhakÈraÑ
gamanasaddato gakÈraÑ vantasaddato vakÈraÒca dÊghaÑ katvÈ ÈdÈya
“BhagavÈ”ti vuccati, yathÈ loke “mehanassa khassa mÈlÈ”ti vattabbe
“mekhalÈ”ti vuccati.
______________________________________________________________
1. LaghimÈ (Vi-®Ôha 1. 96 piÔÔhe.)
Puna aparampi pariyÈyaÑ niddisanto “api ca bhaggarÈgoti BhagavÈ”ti-

ÈdimÈha. Tattha bhaggo rÈgo assÈti bhaggarÈgo. BhaggadosÈdÊsupi eseva
nayo. KaÓÉakoti1 vinivijjhanaÔÔhena kilesÈ eva. BhajÊti uddesavasena
vibhÈgaÑ katvÈ bhÈjesi. VibhajÊti niddesavasena vividhÈ bhÈjesi. PavibhajÊti
paÔiniddesavasena pakÈrena vibhaji. UgghaÔitaÒÒ|naÑ vasena bhaji.
VipaÒcitaÒÒ|naÑ vasena vibhaji. NeyyÈnaÑ vasena pavibhaji.
Dhammaratananti–
“CittÊkataÑ mahagghaÒca, atulaÑ dullabhadassanaÑ.
AnomasattaparibhogaÑ, ratanaÑ tena vuccatÊ”ti2–
evaÑ vaÓÓitaÑ dhammaratanaÑ tividhena bhÈjesi. BhavÈnaÑ antakaroti
kÈmabhavÈdÊnaÑ navannaÑ bhavÈnaÑ paricchedaÑ pariyantaÑ
parivaÔumaÑ kÈrako. BhÈvitakÈyoti vaÉÉhitakÈyo. TathÈ itaresupi. BhajÊti
sevi. AraÒÒavanapatthÈnÊti gÈmassa vÈ nagarassa vÈ indakhÊlato bahi
araÒÒaÑ. VanapatthÈni manuss|pacÈrÈtikkantÈni vanasaÓÉÈni. PantÈnÊti
yattha manussÈ na kasanti navapanti d|rÈni senÈsanÈni. Keci pana
“vanapattÈnÊti yasmÈ yattha byagghÈdayo atthi, taÑ vanaÑ te pÈlayanti
rakkhanti, tasmÈ tehi rakkhitattÈ vanapattÈnÊ”ti vadanti. SenÈsanÈnÊti seti
ceva Èsati ca etthÈti senÈsanÈni. AppasaddÈnÊti vacanasaddena appasaddÈni.
AppanigghosÈnÊti gÈmanagaranigghosasaddena appanigghosÈni.
VijanavÈtÈnÊti antosaÒcaraÓajanassa sarÊravÈtena virahitÈni.
“VijanavÈdÈnÊ”tipi pÈÔho, antojanavÈdena virahitÈnÊti attho.
“VijanapÈtÈnÊ”tipi pÈÔho, janasaÒcÈravirahitÈnÊti attho.
ManussarÈhasseyyakÈnÊti manussÈnaÑ rahassakaraÓaÔÔhÈnÈni.
PaÔisallÈnasÈruppÈnÊti vivekÈnur|pÈni. BhÈgÊ vÈti bhÈgo cÊvarÈdikoÔÔhÈso
assa atthÊti bhÈgÊ. PaÔilÈbhavasena attharasÈdibhÈgo assa atthÊti bhÈgÊ.
AttharasassÈti hetuphalasampattisa~khÈtassa attharasassa. DhammarasassÈti
hetusampattisa~khÈtassa dhammarasassa. VuttaÑ hetaÑ “hetuphale ÒÈÓaÑ
atthapaÔisambhidÈ, hetumhi ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ”ti3.
VimuttirasassÈti phalasampattisa~khÈtassa vimuttirasassa. Vuttampi cetaÑ
“kiccasampatti-atthena, raso nÈma pavuccatÊ”ti4.
______________________________________________________________
1. KaÓÔakoti (SÊ, SyÈ) 2. KhuddakapÈÔha-®Ôha 143; DÊ-®Ôha 2. 35 piÔÔhÈdÊsu.
3. Abhi 2. 307 piÔÔhe. 4. PaÔisaÑ-®Ôha 1. 15; Visuddhi 1. 8 piÔÔhesu.
232 KhuddakanikÈya
CatunnaÑ jhÈnÈnanti paÔhamajjhÈnÈdÊnaÑ catunnaÑ jhÈnÈnaÑ.

CatunnaÑ appamaÒÒÈnanti mettÈdÊnaÑ pharaÓappamÈÓavirahitÈnaÑ
catunnaÑ brahmavihÈrÈnaÑ. CatunnaÑ ar|pasamÈpattÊnanti
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanÈdÊnaÑ catunnaÑ ar|pajjhÈnÈnaÑ. AÔÔhannaÑ
vimokkhÈnanti “r|pÊ r|pÈni passatÊ”ti-ÈdinÈ1 nayena vuttÈnaÑ
ÈrammaÓavimuttÈnaÑ aÔÔhannaÑ vimokkhÈnaÑ. AbhibhÈyatanÈnanti ettha
abhibh|tÈni ÈyatanÈni etesaÑ jhÈnÈnanti abhibhÈyatanÈni, jhÈnÈni.
ŒyatanÈnÊti adhiÔÔhÈnaÔÔhena Èyatanasa~khÈtÈni kasiÓÈrammaÓÈni.
©ÈÓuttariko hi puggalo visadaÒÈÓoti kiÑ ettha ÈrammaÓe samÈpajjitabbaÑ,
na mayi cittekaggatÈkaraÓe bhÈro atthÊti tÈni ÈrammaÓÈni abhibhavitvÈ
samÈpajjati. Saha nimittuppÈdenevettha appanaÑ nibbattetÊti attho. EvaÑ
uppÈditÈni jhÈnÈni abhibhÈyatanÈnÊti vuccanti, tesaÑ aÔÔhannaÑ
abhibhÈyatanÈnaÑ. NavannaÑ anupubbavihÈrasamÈpattÊnanti pubbaÑ
pubbaÑ anu anupubbaÑ, anupubbaÑ viharitabbato samÈpajjitabbato
anupubbavihÈrasamÈpatti, anupaÔipÈÔiyÈ samÈpajjitabbÈti attho, tÈsaÑ
navannaÑ anupubbavihÈrasamÈpattÊnaÑ. DasannaÑ saÒÒÈbhÈvanÈnanti
GirimÈnandasutte2 ÈgatÈnaÑ aniccasaÒÒÈdÊnaÑ dasannaÑ
saÒÒÈbhÈvanÈnaÑ. DasannaÑ kasiÓasamÈpattÊnanti sakalaÔÔhena
kasiÓasa~khÈtÈnaÑ pathavÊkasiÓajjhÈnÈdÊnaÑ dasannaÑ jhÈnÈnaÑ.
ŒnÈpÈnassatisamÈdhissÈti ÈnÈpÈnassatisampayuttasamÈdhissa.
AsubhasamÈpattiyÈti asubhajjhÈnasamÈpattiyÈ. DasannaÑ
TathÈgatabalÈnanti DasabalabalÈnaÑ dasannaÑ. CatunnaÑ vesÈrajjÈnanti
visÈradabhÈvÈnaÑ catunnaÑ vesÈrajjÈnaÑ. CatunnaÑ paÔisambhidÈnanti
paÔisambhidÈÒÈÓÈnaÑ catunnaÑ. ChannaÑ abhiÒÒÈÓÈnanti iddhividhÈdÊnaÑ
channaÑ abhiÒÒÈÓÈnaÑ. ChannaÑ BuddhadhammÈnanti “sabbaÑ
kÈyakammaÑ ÒÈÓÈnuparivattÊ”ti-ÈdinÈ3 nayena upari ÈgatÈnaÑ channaÑ
BuddhadhammÈnaÑ.
Tattha cÊvarÈdayo bhÈgyasampattivasena vuttÈ. Attharasatiko
paÔivedhavasena vutto. AdhisÊlatiko paÔipattivasena. JhÈnattiko
r|pÈr|pajjhÈnavasena. Vimokkhattiko samÈpattivasena. SaÒÒÈcatukko
upacÈrappanÈvasena. SatipaÔÔhÈnÈdayo
sattatiÑsabodhipakkhiyadhammavasena. TathÈgatabalÈnanti-Èdayo
ÈveÓikadhammavasena vuttÈti veditabbÈ.
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 65 piÔÔhe. 2. AÑ 3. 342 piÔÔhÈdÊsu. 3. Khu 8. 175; Khu 10. 16 piÔÔhesu.
Ito paraÑ BhagavÈti netaÑ nÈmanti-Èdi “atthamanugatÈ ayaÑ

paÒÒattÊ”ti ÒÈpanatthaÑ vuttaÑ. Tattha samaÓÈ pabbajjupagatÈ. BrÈhmaÓÈ
bhovÈdino samitapÈpabÈhitapÈpÈ vÈ. DevatÈ SakkÈdayo brahmÈno ca.
Vimokkhantikanti vimokkho arahattamaggo, vimokkhassa anto
arahattaphalaÑ, tasmiÑ vimokkhante bhavaÑ vimokkhantikaÑ nÈmaÑ.
SabbaÒÒubhÈvo hi arahattamaggena sijjhati, arahattaphalÈdhigamena siddho
hoti. TasmÈ sabbaÒÒubhÈvo vimokkhante bhavo hoti. TaÑ nemittikampi
nÈmaÑ vimokkhante bhavaÑ nÈma hoti. Tena vuttaÑ
“vimokkhantikametaÑ BuddhÈnaÑ BhagavantÈnan”ti. BodhiyÈ m|le saha
sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa paÔilÈbhÈti MahÈbodhirukkham|le yathÈvuttakkhaÓe
sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa paÔilÈbhena saha. SacchikÈ paÒÒattÊti
arahattaphalasacchikiriyÈya sabbadhammasacchikiriyÈya vÈ jÈtÈ paÒÒatti.
YadidaÑ BhagavÈti yÈ ayaÑ BhagavÈti paÒÒatti.
DvÊhi kÈraÓehÊti dvÊhi koÔÔhÈsehi. PariyattisÈsananti te piÔakaÑ
BuddhavacanaÑ. PaÔipattÊti paÔipajjati etÈyÈti paÔipatti. YaÑ tassa
pariyÈpuÔanti tena puggalena yaÑ pariyÈpuÔaÑ sajjhÈyitaÑ, karaÓatthe
sÈmivacanaÑ. “PariyÈpuÔÔan”tipi pÈÔho. Suttanti
Ubhatovibha~ganiddesakhandhakaparivÈrÈ, SuttanipÈte Ma~galasutta1
Ratanasutta2 TuvaÔakasuttÈni3, aÒÒampi ca suttanÈmakaÑ
TathÈgatavacanaÑ suttanti veditabbaÑ. Geyyanti sabbampi sagÈthakaÑ
SuttaÑ Geyyanti veditabbaÑ, visesena SaÑyuttake sakalopi SagÈthÈvaggo.
VeyyÈkaraÓanti sakalaÑ AbhidhammapiÔakaÑ niggÈthakaÑ suttaÑ, yaÒca
aÒÒampi aÔÔhahi a~gehi asa~gahitaÑ BuddhavacanaÑ, taÑ
“VeyyÈkaraÓan”ti veditabbaÑ. GÈthÈti DhammapadaÑ, TheragÈthÈ,
TherÊgÈthÈ, SuttanipÈte nosuttanÈmikÈ suddhikagÈthÈ ca “GÈthÈ”ti
veditabbÈ. UdÈnanti somanassaÒÈÓamayikagÈthÈpaÔisaÑyuttÈ dve-asÊti
suttantÈ “UdÈnan”ti veditabbaÑ. Itivuttakanti “vuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ”ti-
ÈdinayappavattÈ4 DasuttarasatasuttantÈ “Itivuttakan”ti veditabbaÑ. JÈtakanti
ApaÓÓakajÈtakÈdÊni5 paÓÓÈsÈdhikÈni paÒcajÈtakasatÈni “JÈtakan”ti
veditabbaÑ. Abbhutadhammanti
______________________________________________________________
1. Khu 1. 3, 318 piÔÔhÈdÊsu. 2. Khu 1. 4 piÔÔhÈdÊsu. 3. Khu 1. 421 piÔÔhÈdÊsu.
4. Khu 1. 195 piÔÔhÈdÊsu. 5. Khu 5. 1 piÔÔhe.
234 KhuddakanikÈya
“cattÈrome bhikkhave acchariyÈ abbhutadhammÈ Œnande”ti-

ÈdinayappavattÈ1 sabbepi acchariya-abbhutadhammapaÔisaÑyuttÈ suttantÈ
“abbhutadhamman”ti veditabbaÑ. Vedallanti C|Äavedalla2 MahÈvedalla3
sammÈdiÔÔhi4 SakkapaÒha5sa~khÈrabhÈjaniyamahÈpuÓÓamasuttÈdayo6
sabbepi vedaÒca tuÔÔhiÒca laddhÈ laddhÈ pucchitasuttantÈ “Vedallan”ti
veditabbaÑ. IdaÑ pariyattisÈsananti idaÑ vuttappakÈraÑ tepiÔakaÑ
BuddhavacanaÑ pariyÈpuÓitabbaÔÔhena pariyatti, anusÈsanaÔÔhena sÈsananti
katvÈ pariyattisÈsanaÑ. Tampi mussatÊti tampi pariyattisÈsanaÑ nassati.
SammussatÊti-Èdito nassati. ParibÈhiro hotÊti parammukho hoti.
KatamaÑ paÔipattisÈsananti lokuttaradhammato pubbabhÈgo tadatthaÑ
paÔipajjÊyatÊti paÔipatti. SÈsÊyanti ettha veneyyÈti sÈsanaÑ. SammÈpaÔipadÈti-
Èdayo vuttanayÈ eva.
PÈÓampi hanatÊti jÊvitindriyampi ghÈteti. Adinnampi ÈdiyatÊti
parapariggahitampi vatthuÑ gaÓhÈti. Sandhimpi chindatÊti gharasandhimpi
chindati. Nillopampi haratÊti gÈme paharitvÈ mahÈvilopampi karoti.
EkÈgÈrikampi karotÊti paÓÓÈsamattehipi saÔÔhimattehipi parivÈretvÈ
jÊvaggÈhaÑ gahetvÈpi dhanaÑ ÈharÈpeti. Paripanthepi tiÔÔhatÊti
panthad|hanakammaÑ karoti. ParadÈrampi gacchatÊti paradÈresu cÈrittaÑ
Èpajjati. MusÈpi bhaÓatÊti atthabhaÒjanakaÑ musÈpi vadati.
Anariyadhammoti anariyasabhÈvo.
51. Eko pubbe caritvÈnÈti pabbajjÈsa~khÈtena vÈ gaÓÈvavassaggaÔÔhena

vÈ pubbe loke viharitvÈ. YÈnaÑ bhantaÑva taÑ loke, hÊnamÈhu
puthujjananti taÑ vibbhantakaÑ puggalaÑ yathÈ hatthiyÈnÈdiyÈnaÑ
adantaÑ visamampi Èrohati, Èrohanakampi bhaÒjati, papÈtepi papatati, evaÑ
kÈyaduccaritÈdivisamÈrohanena nirayÈdÊsu, atthabhaÒjanena jÈtipapÈtÈdÊsu
papatanena ca yÈnaÑ bhantaÑva hÊnaÑ puthujjanaÒca Èh|ti.
PabbajjÈsa~khÈtena vÈti pabbajjÈkoÔÔhÈsena vÈ “pabbajito samaÓo”ti
gaÓanÈropanena vÈ. GaÓÈvavassaggaÔÔhena vÈti gaÓasa~gaÓikÈrÈmataÑ
vissajjetvÈ vassaggaÔÔhena vÈ.
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 199; AÑ 1. 448 piÔÔhesu. 2. Ma 1. 373 piÔÔhÈdÊsu. 3. Ma 1. 365 piÔÔhÈdÊsu.
4. Ma 1. 57 piÔÔhÈdÊsu. 5. DÊ 2. 211 piÔÔhÈdÊsu. 6. Ma 3. 66 piÔÔhÈdÊsu.
Eko paÔikkamatÊti ekakova gÈmato nivattati. Yo nisevatÊti niddesassa

uddesapadaÑ. Aparena samayenÈti aÒÒasmiÑ kÈle aparabhÈge. Buddhanti
SabbaÒÒubuddhaÑ. Dhammanti svÈkkhÈtatÈdiguÓayuttaÑ dhammaÑ.
SaÑghanti suppaÔipannatÈdiguÓayuttaÑ saÑghaÑ. Sikkhanti
adhisÊlÈdisikkhitabbaÑ sikkhaÑ. PaccakkhÈyÈti BuddhÈdiÑ paÔikkhipitvÈ.
HÊnÈyÈti hÊnatthÈya gihibhÈvÈya. ŒvattitvÈti nivattitvÈ. Sevati ekavÈraÑ
sevati. Nisevati anekavidhena sevati. SaÑsevati allÊyitvÈ sevati. PaÔisevati
punappunaÑ sevati.
Bhantanti vibbhantaÑ. Adantanti dantabhÈvaÑ anupanÊtaÑ. AkÈritanti
susikkhitakiriyaÑ asikkhÈpitaÑ. AvinÊtanti na vinÊtaÑ ÈcÈrasampattiyÈ
asikkhitaÑ. UppathaÑ gaÓhÈtÊti vuttappakÈraÑ yÈnaÑ adantÈtiyuttaÑ
bhantaÑ visamamaggaÑ upeti. VisamaÑ khÈÓumpi pÈsÈÓampi abhiruhatÊti
visamaÑ hutvÈ ÔhitaÑ kharakhÈÓumpi1 tathÈ pabbatapÈsÈÓampi Èrohati.
YÈnampi Èrohanakampi bhaÒjatÊti vayhÈdiyÈnaÑ Èrohantassa pÈjentassa
hatthapÈdÈdimpi bhindati. PapÈtepi papatatÊti ekatocchinnapabbhÈrapapÈtepi
pÈteti. So vibbhantakoti so paÔikkantako. BhantayÈnapaÔibhÈgoti
anavaÔÔhitayÈnasadiso. UppathaÑ gaÓhÈtÊti kusalakammapathato
paÔikkamitvÈ apÈyapathabh|taÑ uppathaÑ micchÈmaggaÑ upeti. VisamaÑ
kÈyakammaÑ abhiruhatÊti samassa paÔipakkhaÑ kÈyaduccaritasa~khÈtaÑ
visamaÑ kÈyakammaÑ Èrohati. Sesesupi eseva nayo. Niraye attÈnaÑ
bhaÒjatÊti nirassÈdasa~khÈte niraye attabhÈvaÑ cuÓÓavicuÓÓaÑ karoti.
Manussaloke attÈnaÑ bhaÒjatÊti vividhakammakÈraÓavasena bhaÒjati.
Devaloke attÈnaÑ bhaÒjatÊti piyavippayogÈdidukkhavasena. JÈtipapÈtampi
papatatÊti jÈtipapÈtepi pÈteti. JarÈpapÈtÈdÊsupi eseva nayo. Manussaloketi
idha adhippetalokameva dasseti.
PuthujjanÈti niddesassa uddesapadaÑ. Tattha puthujjanÈti–
Puth|naÑ jananÈdÊhi, kÈraÓehi puthujjano.
PuthujjanantogadhattÈ, puthuvÈyaÑ jano iti.
______________________________________________________________
1. KhadirakhÈÓumpi (SÊ, SyÈ)
236 KhuddakanikÈya
So hi puth|naÑ nÈnappakÈrÈnaÑ kilesÈdÊnaÑ jananÈdÊhipi kÈraÓehi

puthujjano. TaÑ vibhÈgato dassetuÑ “puthu kilese janentÊ”ti-ÈdimÈha.
Tattha bah|naÑ nÈnappakÈrÈnaÑ sakkÈyadiÔÔhÊnaÑ avihatattÈ vÈ tÈ janenti,
tÈhi janitÈti vÈ puthujjanÈ. AvihatamevatthaÑ janasaddo vadati. Puthu
satthÈrÈnaÑ mukhullokikÈti ettha puth| nÈnÈ janÈ SatthupaÔiÒÒÈ etesanti
puthujjanÈti vacanattho. Puthu sabbagatÊhi avuÔÔhitÈti ettha janetabbÈ
janayanti etthÈti janÈ, gatiyo. Puth| janÈ etesanti puthujjanÈ. Ito pare jÈyanti
etehÊti janÈ, abhisa~khÈrÈdayo. Te etesaÑ vijjantÊti puthujjanÈ.
Abhisa~kharaÓÈdi-attho eva vÈ janasaddo daÔÔhabbo. NÈnÈsantÈpehi
santapantÊti rÈgaggi-Èdayo santÈpÈ. Te eva vÈ sabbepi vÈ kilesÈ pariÄÈhÈ.
Puthu paÒcasu kÈmaguÓes|ti ettha jÈyatÊti jano, rÈgo gedhoti evamÈdiko,
puthu jano etesanti puthujjanÈ. Puthu jÈtÈ rattÈti evaÑ rÈgÈdi-attho eva vÈ1
janasaddo daÔÔhabbo. PalibuddhÈti sambaddhÈ2. ŒvutÈti ÈvaritÈ. NivutÈti
vÈritÈ. OvutÈti uparito pihitÈ. PihitÈti heÔÔhÈbhÈgena pihitÈ. PaÔicchannÈti
apÈkaÔÈ. PaÔikujjitÈti adhomukhagatÈ.
Atha vÈ puth|naÑ vÈ gaÓanapathamatÊtÈnaÑ

ariyadhammaparammukhÈnaÑ nÊcadhammasamÈcÈrÈnaÑ janÈnaÑ
antogadhattÈpi puthujjanÈ. Puthu vÈ ayaÑ visuÑyeva sa~khaÑgato,
visaÑsaÔÔho sÊlasutÈdiguÓayuttehi ariyehi janotipi puthujjano.
EvaÑ ye te–
“Duve puthujjanÈ vuttÈ, BuddhenÈdiccabandhunÈ.

Andho puthujjano eko, kalyÈÓeko puthujjano”ti–
dveva puthujjanÈ vuttÈ, tesu andhaputhujjano vutto hotÊti veditabbo.
52. Yaso kitti cÈti lÈbhasakkÈro pasaÑsÈ ca. Pubbeti pabbajitabhÈve.

HÈyate vÈpi tassa sÈti tassa vibbhantakassa sato
______________________________________________________________
1. RÈgÈdi-atthe eva vÈ (SÊ, SyÈ) 2. ParipannÈ (SÊ)
so ca yaso sÈ ca kitti hÈyati. Etampi disvÈti etampi pubbe yasakittÊnaÑ

lÈbhaÑ pacchÈ ca hÈniÑ disvÈ. Sikkhetha methunaÑ vippahÈtaveti tisso
sikkhÈyo sikkhetha. KiÑkÈraÓÈ? MethunaÑ vippahÈtave,
methunappahÈnatthÈyÈti vuttaÑ hoti.
KittivaÓÓagatoti BhagavÈ kittivaÓÓo, kittisaddaÒceva guÓaÒca

ukkhipitvÈ vadanto hotÊti attho. CittaÑ nÈnÈnayena kathanaÑ assa atthÊti
cittakathÊ. KalyÈÓapaÔibhÈnoti sundarapaÒÒo.
HÈyatÊti niddesassa uddesapadaÑ. ParihÈyatÊti samantato hÈyati.

ParidhaÑsatÊti adhopathaviÑ patati. ParipatatÊti samantato apagacchati.
AntaradhÈyatÊti adassanaÑ yÈti. VippalujjatÊti ucchijjati.
Khuddako sÊlakkhandhoti thullaccayÈdi. Mahanto sÊlakkhandhoti

pÈrÈjikasaÑghÈdiseso.
Methunadhammassa pahÈnÈyÈti tada~gÈdipahÈnena pajahanatthÈya.

V|pasamÈyÈti malÈnaÑ v|pasamanatthÈya. PaÔinissaggÈyÈti
pakkhandanapariccÈgapaÔinissaggatthÈya. PaÔipassaddhiyÈti
paÔipassaddhisa~khÈtassa phalassa atthÈya.
53. Yo hi methunaÑ na vippajahati Sa~kappehi -pa- tathÈvidho. Tattha

paretoti samannÈgato. ParesaÑ nigghosanti upajjhÈyÈdÊnaÑ nindÈvacanaÑ.
Ma~ku hotÊti dummano hoti.
KÈmasa~kappenÈti kÈmapaÔisaÑyuttena vitakkena. UpariÔÔhepi eseva

nayo. PhuÔÔhoti vitakkehi phusito. Paretoti aparihÊno. Samohitoti sammÈ
ohito anto paviÔÔho. KapaÓo viyÈti duggatamanusso viya. Mando viyÈti
aÒÒÈÓÊ viya. Mom|ho viyÈti sammohabh|to viya. JhÈyatÊti cinteti.
PajjhÈyatÊti bhusaÑ cinteti. NijjhÈyatÊti anekavidhena cinteti. ApajjhÈyatÊti
tato apagantvÈ cinteti. Ul|koti ul|kasakuÓo. RukkhasÈkhÈyanti rukkhe
uÔÔhitasÈkhÈya, viÔape vÈ. M|sikaÑ magayamÈnoti m|sikaÑ gavesamÈno,
“maggayamÈno”tipi paÔhanti. Kotth|ti si~gÈlo. BiÄÈroti babbu.
238 KhuddakanikÈya
Sandhisamalasa~kaÔireti dvinnaÑ gharÈnaÑ antare ca

udakaniddhamanacikkhallakacavaranikkhipanaÔÔhÈne ca thaÓÉile ca.
Vahacchinnoti piÔÔhigÊvamaÑsacchinno. Ito parÈ gathÈ pÈkaÔasambandhÈ
eva.
54. TÈsu satthÈnÊti kÈyaduccaritÈdÊni. TÈni hi attano paresaÒca

chedanaÔÔhena “satthÈnÊ”ti vuccanti. Tesu vÈyaÑ visesena tÈva Èdito
musÈvacanasatthÈneva karoti, “iminÈ kÈraÓenÈhaÑ vibbhanto”ti bhaÓanto.
TenevÈha “esa khvassa mahÈgedho, mosavajjaÑ pagÈhatÊ”ti. Tattha esa
khvassÈti esa kho assa. MahÈgedhoti mahÈbandhanaÑ. Katamoti ce?
YadidaÑ mosavajjaÑ pagÈhati, svÈyaÑ musÈvÈdajjhogÈho “mahÈgedho”ti
veditabbo.
TÊÓi satthÈnÊti tayo chedakÈ. KÈyaduccaritaÑ kÈyasatthaÑ.
VacÊsatthÈdÊsupi eseva nayo. TaÑ vibhÈgato dassetuÑ “tividhaÑ
kÈyaduccaritaÑ kÈyasatthan”ti Èha. SampajÈnamusÈ bhÈsatÊti jÈnanto
tucchaÑ vÈcaÑ bhÈsati. Abhirato ahaÑ bhante ahosiÑ pabbajjÈyÈti sÈsane
pabbajjÈya anabhirativirahito ahaÑ ÈsiÑ. MÈtÈ me posetabbÈti mÈtÈ mayÈ
posetabbÈ. Tenamhi vibbhantoti bhaÓatÊti tena kÈraÓena paÔikkanto asmÊtipi
katheti. PitÈ me posetabboti-ÈdÊsupi eseva nayo.
Eso tassa mahÈgedhoti tassa puggalassa eso mahÈbandho. MahÈvananti
mahantaÑ duÔÔhavanaÑ. Gahananti duratikkamaÑ. KantÈroti
corakantÈrÈdisadiso. Visamoti kaÓÔakavisamo. KuÔiloti va~kakaÔakasadiso.
Pa~koti pallalasadiso. Palipoti kaddamasadiso. Palibodhoti mahÈdukkho1.
MahÈbandhananti mahantaÑ dumocayabandhanaÑ. YadidaÑ
sampajÈnamusÈvÈdoti yo ayaÑ sampajÈnamusÈvÈdo.
Sabhaggato vÈti sabhÈyaÑ Ôhito vÈ. Parisaggato vÈti gÈmaparisÈyaÑ
Ôhito vÈ. ©Ètimajjhagato vÈti dÈyÈdÈnaÑ majjhe Ôhito vÈ. P|gamajjhagato
vÈti senÊnaÑ majjhe Ôhito vÈ. RÈjakulamajjhagato vÈti rÈjakulassa majjhe
mahÈvinicchaye Ôhito vÈ. AbhinÊtoti pucchanatthÈya nÊto. SakkhipuÔÔhoti
sakkhiÑ katvÈ pucchito. Ehambho
______________________________________________________________
1. MahÈduggo (SÊ, SyÈ)
purisÈti ÈlapanametaÑ. Attahetu vÈ parahetu vÈti attano vÈ parassa vÈ

hatthapÈdÈdihetu vÈ dhanahetu vÈ. ŒmisakiÒcikkhahetu vÈti ettha Èmisanti
lÈbho adhippeto. KiÒcikkhanti yaÑ vÈ taÑ vÈ appamattakaÑ, antamaso
tittiravaÔÔaka sappipiÓÉa navanÊtapiÓÉÈdimattakassapi lÈbhassa het|ti attho.
SampajÈnamusÈ bhÈsatÊti jÈnantoyeva musÈvÈdaÑ karoti.
Puna aÒÒaÑ pariyÈyaÑ dassento “api ca tÊhÈkÈrehi musÈvÈdo hoti,

pubbevassa hotÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha tÊhÈkÈrehÊti sampajÈnamusÈvÈdassa
a~gabh|tehi tÊhi kÈraÓehi. Pubbevassa hotÊti pubbabhÈgeyeva assa
puggalassa evaÑ hoti “musÈ bhaÓissan”ti. BhaÓantassa hotÊti bhaÓamÈnassa
hoti. BhaÓitassa hotÊti bhaÓite assa hoti. YaÑ vattabbaÑ tasmiÑ vutte hotÊti
attho. Atha vÈ bhaÓitassÈti vuttavato niÔÔhitavacanassa hotÊti. Yo evaÑ
pubbabhÈgepi jÈnÈti, bhaÓantopi jÈnÈti, pacchÈpi jÈnÈti “musÈ mayÈ
bhaÓitan”ti, so evaÑ vadanto musÈvÈdakammunÈ bajjhatÊti ayamettha attho
dassito. KiÒcÈpi dassito, atha kho ayametthaviseso–pucchÈ tÈva hoti,
“musÈ bhaÓissan”ti pubbabhÈgo atthi, “musÈ mayÈ bhaÓitan”ti pacchÈbhÈgo
natthi. Vuttamattameva hi koci pamussati kiÑ tassa musÈvÈdo hoti, na
hotÊti? SÈ evaÑ AÔÔhakathÈsu vissajjitÈ–pubbabhÈge “musÈ bhaÓissan”ti ca,
bhaÓantassa “musÈ bhaÓÈmÊ”ti ca jÈnato pacchÈbhÈge “musÈ mayÈ
bhaÓitan”ti na sakkÈ na bhavituÑ, sacepi na hoti, musÈvÈdoyeva.
Purimameva hi a~gadvayaÑ pamÈÓaÑ. YassÈpi pubbabhÈge “musÈ
bhaÓissan”ti Èbhogo natthi, bhaÓanto pana “musÈ bhaÓÈmÊ”ti jÈnÈti.
BhaÓitepi “musÈ mayÈ bhaÓitan”ti jÈnÈti. So musÈvÈdena na kÈretabbo.
PubbabhÈgo hi pamÈÓataro. TasmiÑ asati davÈ bhaÓitaÑ vÈ, ravÈ bhaÓitaÑ
vÈ hotÊti.
Ettha ca taÑÒÈÓatÈ ca ÒÈÓasamodhÈnaÒca pariccajitabbaÑ. TaÑÒÈÓatÈ

pariccajitabbÈti yena cittena “musÈ bhaÓissan”ti jÈnÈti, teneva “musÈ
bhaÓÈmÊ”ti ca, “musÈ mayÈ bhaÓitan”ti ca jÈnÈtÊti evaÑ ekacitteneva tÊsu
khaÓesu jÈnÈtÊti ayaÑ taÑÒÈÓatÈ pariccajitabbÈ.
240 KhuddakanikÈya
Na hi sakkÈ teneva cittena taÑ cittaÑ jÈnituÑ, yathÈ na sakkÈ teneva asinÈ
so asi chinditunti. PurimaÑ purimaÑ pana cittaÑ pacchimassa pacchimassa
cittassa tathÈ uppattiyÈ paccayo hutvÈ nirujjhati. TenetaÑ vuccati–
“PamÈÓaÑ pubbabhÈgova, tasmiÑ sati na hessati.
Sesadvayanti nattheta, miti vÈcÈ tiva~gikÈ”ti1.
©ÈÓasamodhÈnaÑ pariccajitabbanti etÈni tÊÓi cittÈni ekakkhaÓe
uppajjantÊti na gahetabbÈni. IdaÒhi cittaÑ nÈma–
“Aniruddhamhi paÔhame, na uppajjati pacchimaÑ.
Nirantaruppajjanato, ekaÑ viya pakÈsatÊ”ti1.
Ito paraÑ pana yvÈyaÑ ajÈnaÑyeva “jÈnÈmÊ”ti-ÈdinÈ nayena
sampajÈnamusÈ bhaÓati, yasmÈ so “idaÑ abh|tan”ti evaÑdiÔÔhiko hoti, tassa
hi attheva ayaÑ laddhi. TathÈ “idaÑ abh|tan”ti evamassa khamati ceva
ruccati ca. Evamassa saÒÒÈ, evaÑ sabhÈvameva cassa cittaÑ “idaÑ
abh|tan”ti. YadÈ pana musÈ vattukÈmo hoti, tadÈ taÑ diÔÔhiÑ vÈ diÔÔhiyÈ
saha khantiÑ vÈ diÔÔhikhantÊhi saddhiÑ ruciÑ vÈ diÔÔhikhantirucÊhi saddhiÑ
saÒÒaÑ vÈ diÔÔhikhantirucisaÒÒÈhi saddhiÑ bhÈvaÑ vÈ vinidhÈya
nikkhipitvÈ paÔicchÈdetvÈ abh|taÑ katvÈ bhaÓati. TasmÈ tesampi vasena
a~gabhedaÑ dassetuÑ “api ca ca cat|hÈkÈrehÊ”ti-Èdi vuttaÑ.
Ettha ca vinidhÈya diÔÔhinti balavadhammavinidhÈnavasenetaÑ vuttaÑ.
VinidhÈya khantinti-ÈdÊni tato dubbaladubbalÈnaÑ vinidhÈnavasena.
VinidhÈya saÒÒanti idaÑ panettha sabbadubbaladhammavinidhÈnavasena.
SaÒÒÈmattampi nÈma avinidhÈya sampajÈnamusÈ bhÈsissatÊti netaÑ ÔhÈnaÑ
vijjati.
55. Mandova parikissatÊti pÈÓavadhÈdÊni karonto tatonidÈnaÒca

dukkhamanubhonto bhogapariyesanÈrakkhaÓÈni ca karonto mom|ho viya
parikilissati.
TamenaÑ rÈjÈno gahetvÈ vividhÈ kammakÈraÓÈ kÈrentÊti na rÈjÈno
karonti, rÈjÈdhÊnapurisÈ nÈnÈvidhÈni kammakÈraÓÈni karonti.
______________________________________________________________
1. Vi-®Ôha 2. 89 piÔÔhe.
KasÈhipi tÈÄentÊti kasÈdaÓÉakehipi vitajjenti. VettehÊti vettalatÈhi.

AddhadaÓÉakehÊti muggarehi, pahÈrasÈdhanatthaÑ vÈ catuhatthadaÓÉaÑ
dvedhÈ chetvÈ gahitadaÓÉakehi. Bila~gathÈlikanti kaÒjiya-
ukkhalikakammakÈraÓaÑ. TaÑ karontÈ sÊsakapÈlaÑ uppÈÔetvÈ tattaÑ
ayoguÄaÑ saÓÉÈsena gahetvÈ tattha pakkhipanti, tena matthalu~gaÑ
pakkuÔÔhitvÈ upari uttarati. Sa~khamuÓÉikanti sa~khamuÓÉakammakÈraÓaÑ.
TaÑ karonto uttaroÔÔha-ubhatokaÓÓac|ÄikagalavÈÔakaparicchedena cammaÑ
chinditvÈ sabbakese ekato gaÓÔhiÑ katvÈ daÓÉakena veÔhetvÈ uppÈÔenti, saha
kesehi cammaÑ uÔÔhahati. Tato sÊsakaÔÈhaÑ th|lasakkharÈhi ghaÑsitvÈ
dhovantÈ sa~khavaÓÓaÑ karonti. RÈhumukhanti rÈhumukhakammakÈraÓaÑ.
TaÑ karontÈ sa~kunÈ mukhaÑ vivaritvÈ antomukhe dÊpaÑ jÈlenti,
kaÓÓac|ÄikÈhi vÈ paÔÔhÈya mukhaÑ nikhÈdanena khananti, lohitaÑ
paggharitvÈ mukhaÑ p|reti.
JotimÈlikanti sakalasarÊraÑ telapilotikÈya veÔhetvÈ Èlimpenti.
Hatthapajjotikanti hatthe telapilotikÈya veÔhetvÈ dÊpaÑ viya pajjÈlenti.
Erakavattikanti erakavattakammakÈraÓaÑ. TaÑ karontÈ heÔÔhÈgÊvato
paÔÔhÈya cammavaÔÔe1 kantitvÈ2 gopphake pÈtenti. Atha naÑ yottehi
bandhitvÈ kaÉÉhanti. So attano cammavaÔÔe akkamitvÈ akkamitvÈ patati.
CirakavÈsikanti cirakavÈsikakammakÈraÓaÑ. TaÑ karontÈ tatheva
cammavaÔÔe kantitvÈ kaÔiyaÑ Ôhapenti, kaÔito paÔÔhÈya kantitvÈ gopphakesu
Ôhapenti, uparimehi heÔÔhimasarÊraÑ cirakanivÈsananivatthaÑ viya hoti.
EÓeyyakanti eÓeyyakakammakÈraÓaÑ. TaÑ karontÈ ubhosu kapparesu ca
ubhosu jaÓÓukesu ca ayavalayÈni datvÈ ayas|lÈni koÔÔenti, so cat|hi
ayas|lehi bh|miyaÑ patiÔÔhahati. Atha naÑ parivÈretvÈ aggiÑ karonti.
“EÓeyyako jotipariggaho yathÈ”ti ÈgataÔÔhÈnepi idameva vuttaÑ. TaÑ
sandhito sandhito s|lÈni apanetvÈ cat|hi aÔÔhikoÔÊhiyeva Ôhapenti. Evar|pÈ
kammakÈraÓÈ nÈma natthi.
BaÄisamaÑsikanti ubhatomukhehi baÄisehi paharitvÈ
cammamaÑsanhÈr|ni uppÈÔenti. KahÈpaÓikanti sakalasarÊraÑ tiÓhÈhi vÈsÊhi
koÔito paÔÔhÈya kahÈpaÓamattaÑ kahÈpaÓamattaÑ pÈtentÈ koÔÔenti.
KhÈrÈpatacchikanti
______________________________________________________________
1. Cammabandhe (Ka) 2. AkkamitvÈ akkamitvÈ (SÊ)
242 KhuddakanikÈya
sarÊraÑ tattha tattha Èvudhehi paharitvÈ kocchehi khÈraÑ ghaÑsenti,

cammamaÑsanhÈr|ni paggharitvÈ pasavanti, aÔÔhikasa~khalikÈva tiÔÔhati.
Palighaparivattikanti ekena passena nipajjÈpetvÈ kaÓÓacchiddena ayas|laÑ
koÔÔetvÈ pathaviyÈ ekÈbaddhaÑ karonti. Atha naÑ pÈde gahetvÈ ÈviÒchanti.
PalÈlapÊÔhakanti chekÈ kÈraÓikÈ chavicammaÑ acchinditvÈ nisadapotakÈhi
aÔÔhÊni chinditvÈ kesesu gahetvÈ ukkhipanti, maÑsarÈsiyeva hoti. Atha naÑ
keseheva pariyonandhitvÈ gaÓhanti, palÈlapÊÔhaÑ viya katvÈ paliveÔhenti.
SunakhehipÊti katipayÈni divasÈni ÈhÈraÑ adatvÈ chÈtasunakhehi
khÈdÈpenti. Te muhuttena aÔÔhisa~khalikameva karonti. Evampi kissatÊti
evampi vighÈtaÑ pÈpuÓÈti. ParikissatÊti sabbabhÈgena vighÈtaÑ pÈpuÓÈti.
ParikilissatÊti upatÈpaÑ pÈpuÓÈti.
Puna aÒÒaÑ kÈraÓaÑ dassento “atha vÈ kÈmataÓhÈya abhibh|to”ti-
ÈdimÈha. Tattha kÈmataÓhÈyÈti paÒcakÈmaguÓikalobhena. Abhibh|toti tena
maddito. PariyÈdinnacittoti kusalÈcÈraÑ khepetvÈ gahitacitto. Bhoge
pariyesantoti dhanaÑ gavesamÈno. NÈvÈya mahÈsamuddaÑ pakkhandatÊti
taraÓÊsa~khÈtÈya nÈvÈya mahantaÑ LoÓasÈgaraÑ pavisati. SÊtassa
purakkhatoti sÊtaÑ purato katvÈ. UÓhassa purakkhatoti uÓhaÑ purato katvÈ.
aÑsÈti pi~galamakkhikÈ. MakasÈti makasÈ eva. PÊÄiyamÈnoti
ÉaÑsÈdisamphassehi vihesiyamÈno. KhuppipÈsÈya miyyamÈnoti
khuddÈpipÈsÈya maramÈno. TigumbaÑ gacchatÊti-ÈdÊni m|lapadaÑ
gacchatÊtipariyosÈnÈni catuvÊsati padÈni raÔÔhanÈmena vuttÈni.
MarukantÈraÑ gacchatÊti vÈlukakantÈraÑ tÈrakasaÒÒÈya gacchati.
JaÓÓupathanti jÈÓ|hi gantabbamaggaÑ. Ajapathanti ajehi gantabbamaggaÑ.
MeÓÉapathepi eseva nayo.
Sa~kupathanti khÈÓuke koÔÔetvÈ tehi uggamitabbaÑ khÈÓumaggaÑ, taÑ
gacchanto pabbatapÈde ÔhatvÈ ayasi~ghÈÔakaÑ yottena bandhitvÈ
uddhaÑkhipitvÈ pabbate laggÈpetvÈ yottenÈruyha vajiraggena lohadaÓÉena
pabbataÑ vijjhitvÈ khÈÓukaÑ koÔÔetvÈ tattha ÔhatvÈ si~ghÈÔakaÑ ÈkaÉÉhitvÈ
puna upari laggÈpetvÈ tattha Ôhito cammayottaÑ olambetvÈ taÑ ÈdÈya
otaritvÈ heÔÔhimakhÈÓuke bandhitvÈ vÈmahatthena yottaÑ gahetvÈ
dakkhiÓahatthena muggaraÑ ÈdÈya yottaÑ paharitvÈ khÈÓukaÑ nÊharitvÈ
puna abhiruhati. EtenupÈyena pabbatamatthakaÑ abhiruyha parato otaranto

purimanayeneva paÔhamaÑ pabbatamatthake khÈÓukaÑ koÔÔetvÈ
cammapasibbake yottaÑ bandhitvÈ khÈÓuke veÔhetvÈ sayaÑ antopasibbake
nisÊditvÈ makkaÔakÈnaÑ suttavissajjanÈkÈrena yottaÑ viniveÔhetvÈ otarati.
Tena vuttaÑ “khÈÓuke koÔÔetvÈ tehi uggamitabbaÑ khÈÓumaggan”ti.
Chattapathanti cammachattena vÈtaÑ gÈhÈpetvÈ sakuÓehi viya otaritabbaÑ
maggaÑ. VaÑsapathanti veÓugumbachedanasatthena chinditvÈ rukkhaÑ
pharasunÈ koÔÔetvÈ maggaÑ karonto veÄuvane nisseÓiÑ katvÈ veÄugumbe
Èruyha veÄuÑ chinditvÈ aparassa veÄugumbassa upari pÈtetvÈ
veÄugumbamatthakeneva gantabbaÑ maggaÑ sandhÈya “vaÑsapathaÑ
gacchatÊ”ti vuttanti veditabbaÑ.
Gavesanto na vindati, alÈbham|lakampi dukkhaÑ domanassaÑ
paÔisaÑvedetÊti avindanam|lakampi kÈyikacetasikaÑ dukkhaÑ paÔilabhati.
LaddhÈti labhitvÈ. Œrakkham|lakanti rakkhaÓam|lakampi. Kinti me
bhogeti kena upÈyena mama bhoge. Neva rÈjÈno hareyyuÑ -pana appiyÈ
dÈyÈdÈ hareyyunti. Gopayatoti maÒj|sÈdÊhi gopayantassa. VippalujjantÊti
vinassanti.
56. EtamÈdÊnavaÑ ÒatvÈ, muni pubbÈpare idhÈti etaÑ “yaso kitti ca yÈ

pubbe, hÈyate vÈpi tassa sÈ”ti ito pabhuti vutte pubbÈpare idha imasmiÑ
sÈsane pubbato apare samaÓabhÈvato vibbhantakabhÈve ÈdÊnavaÑ muni
ÒatvÈ.
DaÄhaÑ kareyyÈti niddesapadassa uddesapadaÑ. ThiraÑ kareyyÈti
asithilaÑ kareyya. DaÄhaÑ samÈdÈno assÈti thirapaÔiÒÒo bhaveyya.
AvaÔÔhitasamÈdÈnoti sanniÔÔhÈnapaÔiÒÒo.
57. EtaÑ ariyÈnamuttamanti yadidaÑ vivekacariyÈ, etaÑ BuddhÈdÊnaÑ

ariyÈnaÑ uttamaÑ. TasmÈ vivekaÑyeva sikkhethÈti adhippÈyo. Na tena
seÔÔho maÒÒethÈti tena ca vivekena attÈnaÑ “seÔÔho ahan”ti na maÒÒeyya,
tena mÈnathaddho na bhaveyyÈti vuttaÑ hoti.
244 KhuddakanikÈya
Unnatinti ussÈpanaÑ. Unnamanti uggantvÈ paÔÔhapanaÑ. MÈnanti

ahaÑkÈraÑ. ThÈmanti balakkÈraÑ. Thambhanti thaddhakaraÓaÑ. Thaddhoti
amaddavo. Patthaddhoti visesena amaddavo. Paggahitasiroti uÔÔhitasÊso.
SÈmantÈti na ÈrakÈ. Œsanneti na d|re. Avid|reti samÊpe. UpakaÔÔheti
santike.
58. RittassÈti vivittassa, kÈyaduccaritÈdÊhi virahitassa. OghatiÓÓassa

pihayanti, kÈmesu gadhitÈ pajÈti vatthukÈmesu laggÈ sattÈ tassa
caturoghatiÓÓassa pihayanti iÓÈyikÈ viya ÈÓaÓyassÈti arahattanik|Ôena
desanaÑ niÔÔhÈpesi.
RittassÈti sabbakilesehi tucchassa. VivittassÈti suÒÒassa. PavivittassÈti

ekakassa. IdÈni yehi ritto hoti, te dassento “kÈyaduccaritena rittassÈ”ti-
ÈdimÈha. Tattha kilesapaÔipÈÔiyÈ maggapaÔipÈÔiyÈti dvidhÈ rittatÈ veditabbÈ.
KilesapaÔipÈÔiyÈ tÈva rÈgo moho thambho sÈrambho mÈno madoti imehi
chahi kilesehi arahattamaggena ritto hoti, doso kodho upanÈho pamÈdoti
imehi cat|hi kilesehi anÈgÈmimaggena ritto hoti, atimÈno makkho paÄÈso
issÈ macchariyaÑ mÈyÈ sÈÔheyyanti imehi sattahi sotÈpattimaggena ritto
hoti.
MaggapaÔipÈÔiyÈ pana sotÈpattimaggena atimÈno makkho paÄÈso issÈ

macchariyaÑ mÈyÈ sÈÔheyyanti imehi sattahi ritto hoti, anÈgÈmimaggena
doso kodho upanÈho pamÈdoti imehi cat|hi ritto hoti, arahattamaggena rÈgo
moho thambho sÈrambho mÈno madoti imehi chahi ritto hoti. TÊÓi
duccaritÈni sabbakilesehÊti-ÈdinÈ nayena avasesÈpi yathÈyogaÑ yojetabbÈ.
VatthukÈme parijÈnitvÈti tebh|make vatthukÈme ÒÈtatÊraÓapariÒÒÈhi

samÈpanavasena jÈnitvÈ. KilesakÈme pahÈyÈti chandÈdayo kilesakÈme
pahÈnapariÒÒÈya jahitvÈ. ByantiÑkaritvÈti vigatantaÑ vigatakoÔiÑ karitvÈ.
KÈmoghaÑ tiÓÓassÈti anÈgÈmimaggena avasÈnasa~khÈtaÑ kÈmoghaÑ

taritvÈ Ôhitassa. Bhavoghanti arahattamaggena. DiÔÔhoghanti
sotÈpattimaggena. Avijjoghanti arahattamaggena. SabbaÑ saÑsÈrapathanti
sabbakhandhadhÈtu-ÈyatanapaÔipÈÔisa~khÈtaÑ pathaÑ arahattamaggeneva
taritvÈ Ôhitassa. SotÈpattimaggena uttiÓÓassa. SakadÈgÈmimaggena
nittiÓÓassa. AnÈgÈmimaggena kÈmadhÈtuÑ atikkantassa. Arahattamaggena
sabbabhavaÑ samatikkantassa. PhalasamÈpattivasena vÊtivattassa.
PÈraÑgatassÈti-ÈdÊni nibbÈnavasena vuttÈni. YathÈ iÓÈyikÈ ÈÓaÓyanti
pavaÉÉhaka-iÓaÑ ÈdÈya1 vicarantÈ ÈÓaÓyaÑ. PatthentÊti patthanaÑ
uppÈdenti. ŒbÈdhikÈ Èrogyanti pittÈdirogÈturo bhesajjakiriyÈya taÑ
rogav|pasamanatthaÑ ÈrogyaÑ. YathÈ bandhanabaddhÈti nakkhattadivase
bandhanÈgÈre baddhapurisÈ. YathÈ dÈsÈ bhujissanti yasmÈ bhujissÈ purisÈ
yaÑ icchanti, taÑ karonti, na naÑ koci balakkÈrena tato nivatteti, tasmÈ
dÈsÈ bhujissabhÈvaÑ patthenti. YathÈ kantÈraddhÈnapakkhandÈti yasmÈ
balavanto purisÈ hatthabhÈraÑ gahetvÈ2 sajjÈvudhÈ saparivÈrÈ kantÈraÑ
paÔipajjanti, te corÈ d|ratova disvÈ palÈyanti. Te sotthinÈ kantÈraÑ
nittharitvÈ khemantaÑ patvÈ haÔÔhatuÔÔhÈ honti. TasmÈ kantÈrapakkhandÈ
khemantabh|miÑ patthenti. DesanÈpariyosÈne tisso sotÈpattiphalaÑ patvÈ
pacchÈ pabbajitvÈ arahattaÑ sacchÈkÈsi.
TissametteyyasuttaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
8. Pas|rasuttaniddesavaÓÓanÈ
59. AÔÔhame Pas|rasuttaniddese paÔhamagÈthÈya tÈva sa~khepo–ime
diÔÔhigatikÈ attano diÔÔhiÑ sandhÈya “idheva suddhÊ”ti vadanti. AÒÒesu pana
dhammesu visuddhiÑ nÈhu, evaÑ yaÑ attano satthÈrÈdiÑ nissitÈ, tattheva
“esa vÈdo subho”ti evaÑ subhavÈdÈ hutvÈ puth| samaÓabrÈhmaÓÈ “sassato
loko”ti-ÈdÊsu paccekasaccesu niviÔÔhÈ.
______________________________________________________________
1. SaÑvaÉÉhita-iÓaÑ ÈdÈya (SyÈ) 2. HatthasÈraÑ sajjitÈ (SÊ, SyÈ)
246 KhuddakanikÈya
Sabbe paravÈde khipantÊti sabbÈ paraladdhiyo chaÉÉenti. UkkhipantÊti

d|rato khipanti. ParikkhipantÊti samantato khipanti. SubhavÈdÈti niddesassa
uddesapadaÑ. SobhanavÈdÈti “etaÑ sundaran”ti kathentÈ. PaÓÉitavÈdÈti
“paÓÉitÈ mayan”ti evaÑ kathentÈ. ThiravÈdÈti “niddosavÈdaÑ vadÈmÈ”ti
kathentÈ. ©ÈyavÈdÈti “yuttavÈdaÑ vadÈmÈ”ti kathentÈ. HetuvÈdÈti
“kÈraÓasahitaÑ vadÈmÈ”ti kathentÈ. LakkhaÓavÈdÈti “sallakkhetabbaÑ
vadÈmÈ”ti vadantÈ. KÈraÓavÈdÈti “udÈharaÓayuttavÈdaÑ vadÈmÈ”ti
kathentÈ. ®hÈnavÈdÈti pakkamituÑ asakkuÓeyyavÈdaÑ vadÈmÈ”ti vadantÈ.
NiviÔÔhÈti antopaviÔÔhÈ. PatiÔÔhitÈti tattheva ÔhitÈ.
60. EvaÑ niviÔÔhÈ ca “te vÈdakÈmÈ”ti dutiyagÈthÈ. Tattha bÈlaÑ

dahantÊ mithu aÒÒamaÒÒanti “ayaÑ bÈlo, ayaÑ bÈlo”ti evaÑ dvepi janÈ
aÒÒamaÒÒaÑ bÈlaÑ dahanti, bÈlato passanti. Vadanti te aÒÒasitÈ kathojjanti
te aÒÒamaÒÒasatthÈrÈdinissitÈ kalahaÑ vadanti. PasaÑsakÈmÈ
kusalÈvadÈnÈti pasaÑsatthikÈ ubhopi “mayaÑ kusalÈvadÈnÈ paÓÉitavÈdÈ”ti
evaÑ saÒÒino hutvÈ.
VÈdatthikÈti vÈdena atthikÈ. VÈdÈdhippÈyÈti vÈdajjhÈsayÈ.
VÈdapurekkhÈrÈti vÈdameva purato katvÈ caramÈnÈ. VÈdapariyesanaÑ
carantÈti vÈdameva gavesanaÑ caramÈnÈ. VigayhÈti pavisitvÈ. OgayhÈti
otaritvÈ. AjjhogÈhetvÈti nimujjitvÈ. PavisitvÈti antokatvÈ1.
AnojavantÊti nihÊna-ojavatÊ, tejavirahitÈti attho. SÈkathÈti esÈ vÈcÈ.
KathojjaÑ vadantÊti nittejaÑ bhaÓanti. EvaÑ vadÈnesu ca tesu eko
niyamato eva.
61. Yutto kathÈyanti gÈthÈ. Tattha yutto kathÈyanti vÈdakathÈya

ussukko. PasaÑsamicchaÑ vinighÈti hotÊti attano pasaÑsaÑ icchanto
“kathaÑ nu kho niggahessÈmÊ”ti-ÈdinÈ nayena pubbeva vÈdÈ kathaÑkathÊ
vinighÈtÊ hoti. ApÈhatasminti paÒhavÊmaÑsakehi “atthÈpagataÑ te
bhaÓitaÑ, byaÒjanÈpagataÑ te bhaÓitan”ti-ÈdinÈ nayena
______________________________________________________________
1. AntogantvÈ (SÊ, SyÈ)
apaharite vÈde. NindÈya so kuppatÊti evaÑ apÈhatasmiÑ ca vÈde uppannÈya

nindÈya so kuppati. RandhamesÊti yassa randhameva gavesanto.
Thomananti vaÓÓabhaÓanaÑ. Kittinti pÈkaÔakaraÓaÑ. VaÓÓahÈriyanti
guÓavaÉÉhanaÑ. Pubbeva sallÈpÈti sallÈpato puretarameva. “KathamidaÑ
kathamidan”ti kathaÑkathÈ assa atthÊti kathaÑkathÊ. Jayo nu kho meti
mama jayo. KathaÑ niggahanti kena pakÈrena niggaÓhanaÑ. PaÔikammaÑ
karissÈmÊti mama laddhiÑ parisuddhiÑ karissÈmi. Visesanti atirekaÑ.
PaÔivisesanti punappunaÑ visesaÑ. ŒveÔhiyaÑ karissÈmÊti pariveÔhanaÑ
karissÈmi. NibbeÔhiyanti mama nibbeÔhanaÑ mocanaÑ nikkhamanaÑ.
Chedanti vÈdachindanaÑ. MaÓÉalanti vÈdasa~ghÈtaÑ. PÈrisajjÈti paricÈrikÈ.
PÈsÈrikÈti kÈraÓitÈ. ApaharantÊti paÔibÈhanti.
AtthÈpagatanti atthato apagataÑ, attho natthÊti. Atthato apaharantÊti
atthamhÈ paÔibÈhanti. Attho te dunnÊtoti tava attho na sammÈ upanÊto.
ByaÒjanaÑ te duropitanti tava byaÒjanaÑ duppatiÔÔhÈpitaÑ. Niggaho te
akatoti tayÈ niggaho na kato. PaÔikammaÑ te dukkaÔanti tayÈ attano
laddhipatiÔÔhÈpanaÑ duÔÔhu kataÑ. VisamakathaÑ dukkathitanti na sammÈ
kathitaÑ. DubbhaÓitanti bhaÓantenapi duÔÔhu bhaÓitaÑ. Dullapitanti na
sammÈ vissajjitaÑ. Duruttanti aÒÒathÈ bhaÓitaÑ. DubbhÈsitanti vir|paÑ
bhÈsitaÑ.
NindÈyÈti garahaÓena. GarahÈyÈti dosakathanena. AkittiyÈti
aguÓakathanena. AvaÓÓahÈrikÈyÈti aguÓavaÉÉhanena.
KuppatÊti pakatibhÈvaÑ jahetvÈ calati. ByÈpajjatÊti dosavasena
p|tibhÈvaÑ Èpajjati. PatiÔÔhÊyatÊti kodhavasena gaÓabhÈvaÑ gacchati.
KopaÒcÈti kupitabhÈvaÑ. DosaÒcÈti d|sanaÑ. ApaccayaÒcÈti
atuÔÔhÈkÈraÒca. PÈtukarotÊti pÈkaÔaÑ karoti. RandhamesÊti antaragavesÊ.
VirandhamesÊti chiddagavesÊ. AparaddhamesÊti guÓaÑ apanetvÈ dosameva
gavesÊ. KhalitamesÊti pakkhalanagavesÊ. GaÄitamesÊti patanagavesÊ.
“GhaÔÔitamesÊ”tipi pÈÔho, tassa pÊÄanagavesÊti attho. VivaramesÊti
dosagavesÊ.
248 KhuddakanikÈya
62. Na kevalaÒca so kuppati, apica kho pana “yamassa vÈdan”ti gÈthÈ.

Tattha parihÊnamÈhu, apÈhatanti atthabyaÒjanÈdito apÈhataÑ parihÊnaÑ
vadanti. ParidevatÊti tato nimittaÑ so “aÒÒaÑ mayÈ Èvajjitan”ti-ÈdÊhi
vippalapati. SocatÊti “tassa jayo”ti-ÈdÊni Èrabbha socati. “UpaccagÈ man”ti
anutthunÈtÊti “so maÑ vÈdena vÈdaÑ atikkanto”ti-ÈdinÈ nayena suÔÔhutaraÑ
vippalapati.
ParihÈpitanti na vaÉÉhitaÑ. AÒÒaÑ mayÈ Èvajjitanti aÒÒaÑ kÈraÓaÑ

mayÈ avanamitaÑ1. Cintitanti vÊmaÑsitaÑ. MahÈpakkhoti mahanto
ÒÈtipakkho etassÈti mahÈpakkho. MahÈparisoti mahÈparicÈrikapariso.
MahÈparivÈroti mahÈdÈsadÈsiparivÈro. ParisÈ cÈyaÑ vaggÈti ayaÒca parisÈ
vaggÈ, na ekÈ. Puna bhaÒjissÈmÊti puna bhindissÈmi.
63. Ete vivÈdÈ samaÓes|ti ettha pana samaÓÈ vuccanti

bÈhiraparibbÈjakÈ. Etesu ugghÈtinighÈti hotÊti etesu vÈdesu
jayaparÈjayÈdivasena citta-ugghÈtanighÈtaÑ vÈ pÈpuÓanto ugghÈti ca nighÈti
ca hoti. Virame kathojjanti pajaheyya kalahaÑ. Na ha’ÒÒadattha’tthi
pasaÑsalÈbhÈti na hi ettha pasaÑsalÈbhato aÒÒo attho atthi. UttÈno vÈti na
gambhÊroti attho “paÒcime kÈmaguÓÈ”ti-ÈdÊsu2 viya.
GambhÊro vÈti duppaveso appatiÔÔho paÔiccasamuppÈdo viya. G|Äho

vÈti paÔicchanno hutvÈ Ôhito “abhirama Nanda ahaÑte pÈÔibhogo”ti-ÈdÊsu3
viya. PaÔicchanno vÈti apÈkaÔo “mÈtaraÑ pitaraÑ hantvÈ”ti-ÈdÊsu4 viya.
Neyyo vÈti nÊharitvÈ kathetabbo “asaddho akataÒÒ| cÈ”ti-ÈdÊsu5 viya. NÊto
vÈti PÈÄiyÈ ÔhitaniyÈmena kathetabbo “cattÈrome bhikkhave ariyavaÑsÈ”ti-
ÈdÊsu6 viya. Anavajjo vÈti niddosattho “kusalÈ dhammÈ”ti-ÈdÊsu7 viya.
Nikkileso vÈti kilesavirahito vipassanÈ viya. VodÈno
______________________________________________________________
1. NamitaÑ (SÊ) 2. AÑ 2. 359 piÔÔhe. 3. Khu 1. 102 piÔÔhe UdÈne.
4. Khu 1. 55; Khu 10. 143 piÔÔhe. 5. Khu 1. 27 piÔÔhe.
6. AÑ 1. 336 piÔÔhe. 7. Abhi 1. 1 piÔÔhe.
vÈti parisuddho lokuttaraÑ viya. Paramattho vÈti uttamattho

uttamatthabh|to attho khandhadhÈtu-ÈyatananibbÈnÈni viya.
64. ChaÔÔhagÈthÈyattho–yasmÈ ca na ha’ÒÒadattha’tthi pasaÑsalÈbhÈ,

tasmÈ paramaÑ lÈbhaÑ labhantopi “sundaro ayan”ti tattha diÔÔhiyÈ
pasaÑsito vÈ pana hotÊti taÑ vÈdaÑ parisÈya majjhe dÊpetvÈ tato so tena
jayatthena tuÔÔhiÑ vÈ dantavidaÑsakaÑ vÈ Èpajjanto hassati, mÈnena ca
unnamati. KiÑkÈraÓaÑ? YasmÈ taÑ jayatthaÑ pappuyya yathÈ mano jÈto.
ThambhayitvÈti p|retvÈ. Br|hayitvÈti vaÉÉhetvÈ. ImissÈ gÈthÈya

niddeso uttÈnattho.
65. EvaÑ unnamato ca “yÈ unnatÊ”ti gÈthÈ. Tattha mÈnÈtimÈnaÑ vadate

panesoti eso pana taÑ unnatiÑ “vighÈtabh|mÊ”ti abujjhamÈno mÈnaÒca
atimÈnaÒca vadati. EvaÑ imissÈpi gÈthÈya niddeso uttÈnattho.
66. EvaÑ vÈde dosaÑ dassetvÈ idÈni tassa vÈdaÑ asampaÔicchanto

“s|ro”ti gÈthamÈha. Tattha rÈjakhÈdÈyÈti rÈjakhÈdanÊyena, bhattavetanenÈti
vuttaÑ hoti. Abhigajjame’ti paÔis|ra’micchanti yathÈ so paÔis|raÑ icchanto
abhigajjanto eti, evaÑ diÔÔhigatiko diÔÔhigatikanti dasseti. Yeneva so tena
palehÊti yena so tuyhaÑ paÔis|ro, tena gaccha. Pubbeva natthi yadidaÑ
yudhÈyÈti yaÑ pana kilesajÈtaÑ yuddhÈya siyÈ1, taÑ idha pubbeva natthi,
bodhim|leyevassa pahÊnanti dasseti.
S|roti niddesassa uddesapadaÑ. SuÔÔhu uro s|ro, vissaÔÔha-uro ninna-

uroti attho. VÊroti parakkamavanto. Vikkantoti sa~gÈmaÑ pavisanto.
AbhÊr|ti-Èdayo vuttanayÈ eva. PuÔÔhoti niddesassa uddesapadaÑ. Positoti
th|lakato. ŒpÈditoti upaÉÉhabalito2 paÔipÈdito. VaÉÉhitoti tato tato bhÈvito.
______________________________________________________________
1. YudhÈyÈti yaÑ panidaÑ kilamatthaÑ yuddhÈya siyÈ (SÊ, SyÈ)
2. Upecca pÈlito (SÊ, SyÈ)
250 KhuddakanikÈya
Gajjantoti abyattasarena1 gajjanto. Uggajjantoti ukkuÔÔhiÑ karonto.

Abhigajjantoti sÊhanÈdaÑ karonto. EtÊti Ègacchati. UpetÊti tato samÊpaÑ
gacchati. UpagacchatÊti tato samÊpaÑ gantvÈ na nivattati. PaÔis|ranti
nibbhayaÑ. PaÔipurisanti sattupurisaÑ. PaÔisattunti sattu hutvÈ abhimukhe
ÔhitaÑ. PaÔimallanti paÔisedhaÑ hutvÈ yujjhantaÑ. Icchantoti Èka~khamÈno.
PalehÊti gaccha. VajÈti mÈ tiÔÔha. GacchÈti samÊpaÑ upasa~kama.
AbhikkamÈti parakkamaÑ karohi.
BodhiyÈ m|leti MahÈbodhirukkhassa samÊpe. Ye paÔisenikarÈ kilesÈti
ye kilesÈ paÔipakkhakarÈ. PaÔilomakarÈti paÔÈÓÊkarÈ. PaÔikaÓÔakakarÈti
vinivijjhanakarÈ. PaÔipakkhakarÈti sattukarÈ.
67. Ito paraÑ sesagÈthÈ pÈkaÔasambandhÈ eva. Tattha vivÈdayantÊti

vivadanti. PaÔisenikattÈti paÔilomakÈrakÈ. “Na tvaÑ imaÑ dhammavinayaÑ
ÈjÈnÈsÊ”ti-ÈdinÈ nayena viruddhavacanaÑ vivÈdo.
SahitaÑ meti mama vacanaÑ atthasaÑhitaÑ. AsahitaÑ teti tava
vacanaÑ anatthasaÑhitaÑ. AdhiciÓÓaÑ te viparÈvattanti yaÑ taÑ
adhiciÓÓaÑ cirakÈlasevanavasena paguÓaÑ, taÑ mama vÈdaÑ Ègamma
nivattaÑ. Œropito te vÈdoti tuyhaÑ upari mayÈ doso Èropito. Cara
vÈdappamokkhÈyÈti bhattapuÔaÑ ÈdÈya taÑ taÑ upasa~kamitvÈ vÈdÈ
pamokkhatthÈya uttaraÑ2 pariyesamÈno vicara. NibbeÔhehi vÈti atha vÈ
mayÈ Èropitadosato attÈnaÑ mocehi. Sace pahosÊti sace sakkosi.
ŒveÔhiyÈya ÈveÔhiyanti ÈveÔhetvÈ nivattanena nivattanaÑ. NibbeÔhiyÈya
nibbeÔhiyanti dosato mocanena mocanaÑ. Chedena chedanti evamÈdi heÔÔhÈ
vuttanayattÈ yathÈyogaÑ yojetabbaÑ.
68. VisenikatvÈti kilesasenaÑ vinÈsetvÈ. KiÑlabhethÈti paÔimallaÑ kiÑ

labhissasi. Pas|rÈti taÑ paribbÈjakaÑ Èlapati. YesÊdha natthÊti yesaÑ idha
natthi. ImÈyapi gÈthÈya niddeso uttÈnatthoyeva.
______________________________________________________________
1. Padena (SÊ, SyÈ) 2. UttariÑ (Ka)
69. Pavitakkanti “jayo nu kho me bhavissatÊ”ti-ÈdÊni vitakkento.

Dhonena yugaÑ samÈgamÈti dhutakilesena Buddhena saddhiÑ yugaggÈhaÑ
samÈpanno. Na hi tvaÑ sakkhasi sampayÈtaveti kotthu-Èdayo viya sÊhÈdÊhi
dhonena saha yugaÑ gahetvÈ ekapadampi1 sampayÈtuÑ yugaggÈhameva vÈ
sampÈdetuÑ na sakkhissasÊti.
Manoti niddesassa uddesapadaÑ. Cittanti cittatÈya cittaÑ. ŒrammaÓaÑ
minamÈnaÑ jÈnÈtÊti mano. MÈnasanti mano eva. “Antalikkhacaro pÈso,
yvÈyaÑ carati mÈnaso”ti2 hi ettha pana sampayuttakadhammo mÈnasoti
vutto.
“KathaÑ hi BhagavÈ tuyhaÑ, sÈvako sÈsane rato.
AppattamÈnaso sekkho, kÈlaÑkayirÈ janesutÈ”ti3–
ettha arahattaÑ mÈnasanti vuttaÑ. Idha pana manova mÈnasaÑ,
byaÒjanavasena hetaÑ padaÑ vaÉÉhitaÑ.
Hadayanti cittaÑ. “CittaÑ vÈ te khipissÈmi, hadayaÑ vÈ te
phÈlessÈmÊ”ti4 ettha uro hadayanti vuttaÑ. “HadayÈhadayaÑ maÒÒe aÒÒÈya
tacchatÊ”ti5 ettha cittaÑ. “VakkaÑ hadayan”ti6 ettha hadayavatthu. Idha
pana cittameva abbhantaraÔÔhena “hadayan”ti vuttaÑ. Tameva
parisuddhaÔÔhena paÓÉaraÑ, bhava~gaÑ sandhÈyetaÑ vuttaÑ. YathÈha
“pabhassaramidaÑ bhikkhave cittaÑ, taÒca kho Ègantukehi upakkilesehi
upakkiliÔÔhan”ti7. Tato nikkhantattÈ pana akusalampi Ga~gÈya nikkhantÈ
nadÊ Ga~gÈ viya godhÈvarito nikkhantÈ godhÈvari viya ca “paÓÉaran”tveva
vuttaÑ.
Mano manÈyatananti idha pana manogahaÓaÑ manasseva
ÈyatanabhÈvadÊpanatthaÑ. TenetaÑ dÊpeti “nayidaÑ devÈyatanaÑ viya
manassa ÈyatanattÈ manÈyatanaÑ, atha kho mano eva ÈyatanaÑ
manÈyatanan”ti. Tattha nivÈsaÔÔhÈnaÔÔhena ÈkaraÔÔhena
samosaraÓaÔÔhÈnaÔÔhena saÒjÈtidesaÔÔhena kÈraÓaÔÔhena ca ÈyatanaÑ
veditabbaÑ. TathÈ hi loke “issarÈyatanaÑ vÈsudevÈyatanan”ti-ÈdÊsu
nivÈsaÔÔhÈnaÑ Èyatananti
______________________________________________________________
1. Ekasarampi (Ka) 2. Vi 3. 28; SaÑ 1. 113 piÔÔhesu. 3. SaÑ 1. 122 piÔÔhe.
4. Khu 1. 306; SaÑ 1. 209 piÔÔhesu. 5. Ma 1. 38 piÔÔhe.
6. DÊ 2. 233; Ma 1. 72; Khu 1. 2 piÔÔhesu. 7. AÑ 1. 9 piÔÔhe.
252 KhuddakanikÈya
vuccati. “SuvaÓÓÈyatanaÑ rajatÈyatanan”ti-ÈdÊsu Èkaro. SÈsane pana

“manorame Èyatane, sevanti naÑ viha~gamÈ”ti-ÈdÊsu1 samosaraÓaÔÔhÈnaÑ.
“DakkhiÓÈpatho gunnaÑ Èyatanan”ti-ÈdÊsu saÒjÈtideso. “Tatra tatreva
sakkhibhabbataÑ pÈpuÓÈti sati sati-Èyatane”ti-ÈdÊsu2 kÈraÓaÑ. Idha pana
saÒjÈtidesaÔÔhena samosaraÓaÔÔhÈnaÔÔhena kÈraÓaÔÔhenÈti tidhÈpi vaÔÔati.
PhassÈdayo hi dhammÈ ettha saÒjÈyantÊti saÒjÈtidesaÔÔhenapi etaÑ
ÈyatanaÑ. BahiddhÈ r|pasaddagandharasaphoÔÔhabbÈ ÈrammaÓabhÈvenettha
osarantÊti samosaraÓaÔÔhÈnaÔÔhenapi ÈyatanaÑ. PhassÈdÊnaÑ pana
sahajÈtÈdipaccayaÔÔhena kÈraÓattÈ kÈraÓaÔÔhenÈpi Èyatananti veditabbaÑ.
ManindriyaÑ vuttatthameva.
VijÈnÈtÊti viÒÒÈÓaÑ. ViÒÒÈÓameva khandho viÒÒÈÓakkhandho. Tassa
rÈsi-Èdivasena attho veditabbo. “MahÈ-udakakkhandhotveva sa~khaÑ
gacchatÊ”ti3 ettha hi rÈsaÔÔhena khandho vutto. “SÊlakkhandho
samÈdhikkhandho”ti-ÈdÊsu4 guÓaÔÔhena. “Addasa kho BhagavÈ mahantaÑ
dÈrukkhandhan”ti5 ettha paÓÓattimattaÔÔhena. Idha pana r|Ähito khandho
vutto. RÈsaÔÔhena hi viÒÒÈÓakkhandhassa ekadeso ekaÑ viÒÒÈÓaÑ. TasmÈ
yathÈ rukkhassa ekadesaÑ chindanto rukkhaÑ chindatÊti vuccati, evameva
viÒÒÈÓakkhandhassa ekadesabh|taÑ ekampi viÒÒÈÓaÑ r|Ähito
viÒÒÈÓakkhandhoti vuttaÑ.
TajjÈ manoviÒÒÈÓadhÈt|ti tesaÑ phassÈdÊnaÑ dhammÈnaÑ
anucchavikÈ manoviÒÒÈÓadhÈtu. ImasmiÑ hi pade ekameva cittaÑ
minanaÔÔhena mano, vijÈnanaÔÔhena viÒÒÈÓaÑ, sabhÈvaÔÔhena nissattaÔÔhena
vÈ dhÈt|ti tÊhi nÈmehi vuttaÑ.
SaddhiÑ yugaÑ samÈgamanti ekappahÈrena saddhiÑ. SammÈgantvÈti
pÈpuÓitvÈ. YugaggÈhaÑ gaÓhitvÈti yugapaÔibhÈgaÑ gahetvÈ. SÈkacchetunti
saddhiÑ kathetuÑ. Sallapitunti allÈpasallÈpaÑ kÈtuÑ. SÈkacchaÑ
samÈpajjitunti saddhiÑ kathanaÑ paÔipajjituÑ. Na paÔibalabhÈve kÈraÓaÑ
dassetuÑ “taÑ kissahetu, Pas|ro paribbÈjako hÊno”ti-ÈdimÈha. So hi
BhagavÈ
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 36 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 256 piÔÔhesu. 3. AÑ 1. 366 piÔÔhe.
4. DÊ 3. 236 piÔÔhe. 5. SaÑ 2. 386 piÔÔhe.
aggo cÈti asadisadÈna-aggattÈ1 asamÈnapaÒÒattÈ aggo ca. SeÔÔho cÈti

sabbaguÓehi appaÔisamaÔÔhena seÔÔho ca. Mokkho cÈti savÈsanehi kilesehi
muttattÈ mokkho ca. Uttamo cÈti attano uttaritaravirahitattÈ uttamo ca.
Pavaro cÈti sabbalokena abhipatthanÊyattÈ pavaro ca. Mattena mÈta~genÈti
pabhinnamadena hatthinÈ.
Kotthukoti jiraÓasi~gÈlo2. SÊhena migaraÒÒÈ saddhinti kesarasÊhena
migarÈjena saha. TaruÓakoti chÈpako. Dhenupakoti khÊrapako. UsabhenÈti
ma~galasammatena usabhena. CalakakunÈ saddhinti calamÈnakakunÈ
saddhiÑ. Dha~koti kÈko. GaruÄena venateyyena saddhinti ettha garuÄenÈti
jÈtivasena nÈmaÑ. VenateyyenÈti gottavasena. CaÓÉÈloti chavacaÓÉÈlo.
RaÒÒÈ cakkavattinÈti cÈtuddÊpikacakkavattinÈ. PaÑsupisÈcakoti
kacavarachaÉÉanaÔÔhÈne nibbattako yakkho. Indena devaraÒÒÈ saddhinti
Sakkena devarÈjena saha. So hi BhagavÈ mahÈpaÒÒoti-ÈdÊni chappadÈni
heÔÔhÈ vitthÈritÈni. Tattha paÒÒÈpabhesakusaloti attano anantavikappe
paÒÒÈbhede cheko. PabhinnaÒÈÓoti anantappabhedapattaÒÈÓo. Etena
paÒÒÈpabhedakusalattepi sati tÈsaÑ paÒÒÈnaÑ anantabhedattaÑ dasseti.
AdhigatapaÔisambhidoti paÔiladdha-aggacatupaÔisambhidaÒÈÓo.
CatuvesÈrajjappattoti cattÈri visÈradabhÈvasa~khÈtÈni ÒÈÓÈni patto.
YathÈha–
SammÈsambuddhassa te paÔijÈnato “ime dhammÈ
anabhisambuddhÈ”ti, tatra vata maÑ samaÓo vÈ brÈhmaÓo vÈ devo vÈ
mÈro vÈ brahmÈ vÈ koci vÈ lokasmiÑ sahadhammena paÔicodessatÊti
nimittametaÑ bhikkhave na samanupassÈmi, etamahaÑ bhikkhave
nimittaÑ asamanupassanto khemappatto abhayappatto vesÈrajjappatto
viharÈmi.
KhÊÓÈsavassa te paÔijÈnato “ime ÈsavÈ aparikkhÊÓÈ”ti -pa- “Ye kho
pana te antarÈyikÈ dhammÈ vuttÈ, te paÔisevato nÈlaÑ antarÈyÈyÈ”ti
-pa-. Yassa kho
______________________________________________________________
1. AsadisakÈnaÑ aggattÈ (SÊ), asadisattÈ (SyÈ) 2. KÈÓasi~gÈlo (Ka)
254 KhuddakanikÈya
pana te atthÈya dhammo desito, so na niyyÈti takkarassa sammÈ

dukkhakkhayÈyÈti, tatra vata maÑ samaÓo vÈ brÈhmaÓo vÈ devo vÈ
mÈro vÈ brahmÈ vÈ koci vÈ lokasmiÑ sahadhammena paÔicodessatÊti
nimittametaÑ bhikkhave na samanupassÈmi, etamahaÑ bhikkhave
nimittaÑ asamanupassanto khemappatto abhayappatto vesÈrajjappatto
viharÈmÊti1.
DasabalabaladhÈrÊti dasa balÈni etesanti dasabalÈ, dasabalÈnaÑ balÈni
dasabalabalÈni, tÈni dasabalabalÈni dhÈrayatÊti dasabalabaladhÈrÊ,
dasabalaÒÈÓabaladhÈrÊti attho. Etehi tÊhi vacanehi anantappabhedÈnaÑ
neyyÈnaÑ pabhedamukhamattaÑ dassitaÑ. Soyeva paÒÒÈpayogavasena
abhima~galasammataÔÔhena purisÈsabho. AsantÈsaÔÔhena purisasÊho.
MahantaÔÔhena purisanÈgo. PajÈnanaÔÔhena purisÈjaÒÒo.
LokakiccadhuravahanaÔÔhena purisadhorayho.
Atha tejÈdikaÑ anantaÒÈÓato laddhaÑ guÓavisesaÑ dassetukÈmo tesaÑ
tejÈdÊnaÑ anantaÒÈÓam|labhÈvaÑ dassento “anantaÒÈÓo”ti vatvÈ
“anantatejo”ti-ÈdimÈha. Tattha anantaÒÈÓoti gaÓanavasena ca2
pabhÈvavasena ca antavirahitaÒÈÓo. Anantatejoti veneyyasantÈne
mohatamavidhamanena anantaÒÈÓatejo. Anantayasoti paÒÒÈguÓeheva
lokattayavitthatÈnantakittighoso. AÉÉhoti paÒÒÈdhanasamiddhiyÈ samiddho.
Mahaddhanoti paÒÒÈdhanavaÉÉhattepi3 pabhÈvamahattena mahantaÑ
pavattapaÒÒÈdhanamassÈti mahaddhano. “MahÈdhano”ti vÈ pÈÔho.
DhanavÈti pasaÑsitabbapaÒÒÈdhanavattÈ niccayuttapaÒÒÈdhanavattÈ
atisayabhÈvena paÒÒÈdhanavattÈ dhanavÈ. Etesupi hi tÊsu atthesu idaÑ
vacanaÑ saddavid| icchanti.
EvaÑ paÒÒÈguÓena Bhagavato attasampattisiddhiÑ dassetvÈ puna
paÒÒÈguÓeneva lokahitasampattisiddhiÑ dassento “netÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha
veneyye saÑsÈrasa~khÈtabhayaÔÔhÈnato nibbÈnasa~khÈtaÑ khemaÔÔhÈnaÑ
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 315; Ma 1. 103 piÔÔhesu. 2. GuÓavasena ca (SÊ)
3. PaÒÒÈdhanavantepi (SÊ) paÒÒÈdhanamahattena (SyÈ)
netÈ. Tattha nayanakÈle1 eva saÑvaravinayapahÈnavinayavasena veneyye

vinetÈ. DhammadesanÈkÈle eva saÑsayacchedanena anunetÈ. SaÑsayaÑ
chinditvÈ saÒÒÈpetabbaÑ atthaÑ paÒÒÈpetÈ. TathÈ paÒÒÈpitÈnaÑ
nicchayakaraÓena nijjhÈpetÈ. TathÈ nijjhÈpitassa atthassa
paÔipattipayojanavasena pekkhetÈ. TathÈpaÔipanne paÔipattibalena pasÈdetÈ.
So hi BhagavÈti ettha hi-kÈro anantaraÑ vuttassa atthassa kÈraÓopadese
nipÈto.
Anuppannassa maggassa uppÈdetÈti sakasantÈne na-uppannapubbassa
cha-asÈdhÈraÓaÒÈÓahetubh|tassa ariyamaggassa bodhim|le lokahitatthaÑ
sakasantÈne uppÈdetÈ. AsaÒjÈtassa maggassa saÒjanetÈti veneyyasantÈne
asaÒjÈtapubbassa sÈvakapÈramÊÒÈÓahetubh|tassa ariyamaggassa
dhammacakkappavattanato pabhuti yÈvajjakÈlÈ veneyyasantÈne saÒjanetÈ.
SÈvakaveneyyÈnampi hi santÈne BhagavatÈ2 vuttavacaneneva ariyamaggassa
saÒjananato BhagavÈ saÒjanetÈ nÈma hoti. AnakkhÈtassa maggassa
akkhÈtÈti aÔÔhadhammasamannÈgatÈnaÑ BuddhabhÈvÈya katÈbhinÊhÈrÈnaÑ
bodhisattÈnaÑ BuddhabhÈvÈya byÈkaraÓaÑ datvÈ anakkhÈtapubbassa
pÈramitÈmaggassa “Buddho bhavissatÊ”ti byÈkaraÓamatteneva bodhim|le
uppajjitabbassa ariyamaggassa akkhÈtÈ. AyaÑ nayo
paccekabodhisattabyÈkaraÓepi labbhatiyeva. MaggaÒÒ|ti
paccavekkhaÓÈvasena attano uppÈditassa ariyamaggassa ÒÈtÈ. Maggavid|ti
veneyyasantÈne janetabbassa ariyamaggassa kusalo. Maggakovidoti
bodhisattÈnaÑ akkhÈtabbamagge vicakkhaÓo. Atha vÈ
abhisambodhipaÔipatti maggaÒÒ|, paccekabodhipaÔipatti maggavid|,
sÈvakabodhipaÔipatti maggakovido. Atha vÈ–
“Etena maggena tariÑsu pubbe,
Tarissanti ye ca taranti oghan”ti3–
vacanato yathÈyogaÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannabuddhapaccekabuddha-
sÈvakÈnaÑ maggavasena ca suÒÒatÈnimitta-appaÓihitamaggavasena ca
ugghaÔitaÒÒ|vipaÒcitaÒÒ|neyyapuggalÈnaÑ maggavasena ca
yathÈkkamenettha yojanaÑ
______________________________________________________________
1. DassanakÈle (SÊ, SyÈ) 2. Bhagavato (Ka) 3. SaÑ 3. 162 piÔÔhe.
256 KhuddakanikÈya
karonti. MaggÈnugÈ ca panassÈti Bhagavato1 gatamaggÈnugÈmino hutvÈ.

Ettha ca-saddo hetu-atthe nipÈto, etena ca BhagavatÈ2
magguppÈdanÈdiguÓÈdhigamÈya hetu vutto hoti. Pana-saddo katatthe nipÈto,
tena BhagavatÈ katamaggakaraÓaÑ vuttaÑ hoti. PacchÈ samannÈgatÈti
paÔhamaÑ gatassa Bhagavato pacchÈ sÊlÈdiguÓena samannÈgatÈ. Iti thero
“anuppannassa maggassa uppÈdetÈ”ti-ÈdÊhi yasmÈ sabbepi Bhagavato
sÊlÈdayo guÓÈ arahattamaggameva nissÈya ÈgatÈ, tasmÈ arahattamaggameva
nissÈya guÓaÑ kathesi.
JÈnaÑ jÈnÈtÊti jÈnitabbaÑ jÈnÈti, sabbaÒÒutÈya yaÑkiÒci paÒÒÈya
jÈnitabbaÑ nÈma atthi, taÑ sabbaÑ paÒcaneyyapathabh|taÑ paÒÒÈya
jÈnÈtÊti attho. PassaÑ passatÊti passitabbaÑ passati, sabbadassÈvitÈya
taÑyeva neyyapathaÑ cakkhunÈ diÔÔhaÑ viya karonto paÒÒÈcakkhunÈ
passatÊti attho. YathÈ vÈ ekacco viparÊtaÑ gaÓhanto jÈnantopi na jÈnÈti,
passantopi na passati, na evaÑ BhagavÈ. BhagavÈ pana yathÈsabhÈvaÑ
gaÓhanto jÈnanto jÈnÈtiyeva, passanto passatiyeva. SvÈyaÑ nayana3
pariÓÈyakaÔÔhena cakkhubh|to. ViditatÈdi-atthena ÒÈÓabh|to.
AviparÊtasabhÈvaÔÔhena vÈ pariyattidhammapavattanato hadayena cintetvÈ
vÈcÈya nicchÈritadhammamayoti vÈ dhammabh|to. SeÔÔhaÔÔhena
brahmabh|to. Atha vÈ cakkhu viya bh|toti cakkhubh|to. ©ÈÓaÑ viya
bh|toti ÒÈÓabh|to. AviparÊtadhammo viya bh|toti dhammabh|to. BrahmÈ
viya bh|toti brahmabh|to. YvÈ yaÑ dhammassa vacanato vattanato vÈ
vattÈ. NÈnappakÈrehi vacanato vattanato vÈ pavattÈ. AtthaÑ nÊharitvÈ
dassanato4 atthassa ninnetÈ. AmatÈdhigamÈya paÔipattidesanato,
amatappakÈsanÈya vÈ dhammadesanÈya amatassa adhigamÈpanato amatassa
dÈtÈ. Lokuttarassa dhammassa uppÈditattÈ veneyyÈnur|pena yathÈsukhaÑ
lokuttaradhammassa dÈnena ca dhammesu issaroti dhammassÈmÊ.
TathÈgatapadaÑ heÔÔhÈ vuttatthaÑ.
IdÈni “jÈnaÑ jÈnÈtÊ”ti-ÈdÊhi vuttaguÓaÑ sabbaÒÒutÈya visesetvÈ
dassetukÈmo sabbaÒÒutaÑ sÈdhento “natthÊ”ti-ÈdimÈha. EvaÑbh|tassa
______________________________________________________________
1. BhagavatÈ (SÊ) 2. Bhagavato (Ka)
3. Dassana... (PaÔisaÑ-®Ôha 2. 255 piÔÔhe.) 4. Nayanato (PaÔisaÑ-®Ôha 2. 255 piÔÔhe.)
hi tassa Bhagavato pÈramitÈpuÒÒaphalappabhÈvanipphannena

arahattamaggaÒÈÓena sabbadhammesu savÈsanassa sammohassa vihatattÈ
asammohato sabbadhammÈnaÑ ÒÈtattÈ aÒÒÈtaÑ nÈma natthi. Tatheva ca
sabbadhammÈnaÑ cakkhunÈ viya ÒÈÓacakkhunÈ diÔÔhattÈ adiÔÔhaÑ nÈma
natthi. ©ÈÓena pattattÈ aviditaÑ nÈma natthi. AsammohasacchikiriyÈya
sacchikatattÈ asacchikataÑ nÈma natthi. AsammohapaÒÒÈya phuÔÔhattÈ
paÒÒÈya aphassitaÑ nÈma natthi.
Paccuppannanti paccuppannaÑ kÈlaÑ vÈ dhammaÑ vÈ. UpÈdÈyÈti
ÈdÈya, antokatvÈti attho. UpÈdÈyavacaneneva kÈlavinimuttaÑ nibbÈnampi
gahitameva hoti. “AtÊtÈ”divacanÈni ca “natthÊ”ti-Èdivacaneneva ghaÔÊyanti,
“sabbe”ti-Èdivacanena vÈ. Sabbe dhammÈti
sabbasa~khatÈsa~khatadhammapariyÈdÈnaÑ. SabbÈkÈrenÈti sabbadhammesu
ekekasseva dhammassa aniccÈkÈrÈdisabbÈkÈrapariyÈdÈnaÑ. ©ÈÓamukheti
ÒÈÓÈbhimukhe. ŒpÈthaÑ ÈgacchantÊti osaraÓaÑ upenti. JÈnitabbanti padaÑ
neyyanti padassa atthavivaraÓatthaÑ vuttaÑ.
Attattho vÈti-ÈdÊsu vÈ-saddo samuccayattho. Attatthoti attano attho.
Paratthoti paresaÑ tiÓÓaÑ lokÈnaÑ attho. Ubhayatthoti attano ca
paresaÒcÈti sakiÑyeva ubhinnaÑ attho. DiÔÔhadhammikoti diÔÔhadhamme
niyutto, diÔÔhadhammappayojano vÈ attho. SamparÈye niyutto,
samparÈyappayojano vÈ samparÈyiko. UttÈnoti-ÈdÊsu vohÈravasena vattabbo
sukhapatiÔÔhattÈ uttÈno. VohÈraÑ atikkamitvÈ vattabbo suÒÒatÈpaÔisaÑyutto
dukkhapatiÔÔhattÈ gambhÊro. Lokuttaro accantatirokkhattÈ g|Äho.
AniccatÈdiko ghanÈdÊhi paÔicchannattÈ paÔicchanno. ApacuravohÈrena
vattabbo yathÈrutaÑ aggahetvÈ adhippÈyassa netabbato neyyo.
PacuravohÈrena vattabbo vacanamatteneva adhippÈyassa nÊtattÈ nÊto.
SuparisuddhasÊlasamÈdhivipassanattho tada~gavikkhambhanavasena
vajjavirahitattÈ anavajjo. Kilesasamucchedanato ariyamaggattho nikkileso.
KilesapaÔippassaddhattÈ ariyaphalattho vodÈno. Sa~khatÈsa~khatesu
aggadhammattÈ nibbÈnaÑ paramattho. ParivattatÊti BuddhaÒÈÓassa
visayabhÈvato abahibh|tattÈ antobuddhaÒÈÓe byÈpitvÈ1 vÈ samantÈ vÈ
ala~karitvÈ vÈ2 visesena vÈ vattati.
______________________________________________________________
1. ByÈpetvÈ (Ka) 2. Œli~gitvÈ vÈ (PaÔisaÑ-®Ôha 2. 256 piÔÔhe.)
258 KhuddakanikÈya
“SabbaÑ kÈyakamman”ti-ÈdÊhi Bhagavato ÒÈÓavisayataÑ1 dasseti.

©ÈÓÈnuparivattÊti ÒÈÓaÑ anuparivatti, ÒÈÓavirahitaÑ na hotÊti attho.
AppaÔihatanti nirÈvaraÓataÑ dasseti. Puna sabbaÒÒutaÑ upamÈya
sÈdhetukÈmo “yÈvatakan”ti-ÈdimÈha. Tattha jÈnitabbanti neyyaÑ.
Neyyapariyanto neyyÈvasÈnamassa atthÊti neyyapariyantikaÑ.
AsabbaÒÒ|naÑ pana neyyÈvasÈnameva natthi. ©ÈÓapariyantikepi eseva
nayo. Purimayamake vuttatthameva iminÈ yamakena visesetvÈ dasseti,
tatiyayamakena paÔisedhavasena niyametvÈ dasseti. Ettha ca neyyaÑ
ÒÈÓassa pathattÈ neyyapatho. AÒÒamaÒÒapariyantaÔÔhÈyinoti neyyaÒca
ÒÈÓaÒca khepetvÈ2 ÔhÈnato aÒÒamaÒÒassa pariyante ÔhÈnasÊlÈ.
ŒvajjanapaÔibaddhÈti manodvÈrÈvajjanÈyattÈ, ÈvajjitÈnantarameva
jÈnÈtÊti attho. Œka~khapaÔibaddhÈti ruci-ÈyattÈ, ÈvajjanÈnantaraÑ
javanaÒÈÓena jÈnÈtÊti attho. ItarÈni dve padÈni imesaÑ dvinnaÑ padÈnaÑ
yathÈkkamena atthappakÈsanatthaÑ vuttÈni. ŒsayaÑ jÈnÈtÊti ettha Èsayanti
nissayanti etthÈti Èsayo, micchÈdiÔÔhiyÈ sammÈdiÔÔhiyÈ kÈmÈdÊhi
nekkhammÈdÊhi vÈ paribhÈvitassa santÈnassetaÑ adhivacanaÑ.
SattasantÈnaÑ anusenti anupavattentÊti anusayÈ, thÈmagatÈnaÑ
kÈmarÈgÈdÊnaÑva etaÑ adhivacanaÑ. AnusayaÑ jÈnÈtÊti anusayakathÈ
heÔÔhÈ vuttÈyeva.
Caritanti pubbe katakusalÈkusalakammaÑ. Adhimuttinti sampati kusale
akusale vÈ cittavosaggo. Apparajakkheti paÒÒÈmaye akkhimhi appaÑ
rÈgÈdirajo etesanti apparajakkhÈ. AppaÑ rÈgÈdirajo etesanti vÈ
apparajakkhÈ, te apparajakkhe. MahÈrajakkheti ÒÈÓamaye akkhimhi
mahantaÑ rÈgÈdirajo etesanti mahÈrajakkhÈ. MahantaÑ rÈgÈdirajo etesanti
vÈ mahÈrajakkhÈ, te mahÈrajakkhe. Tikkhindriye mudindriyeti tikkhÈni
saddhÈdÊni indriyÈni etesanti tikkhindriyÈ. Mud|ni saddhÈdÊni indriyÈni
etesanti mudindriyÈ. SvÈkÈre dvÈkÈreti sundarÈ saddhÈdayo ÈkÈrÈ koÔÔhÈsÈ
etesanti svÈkÈrÈ. KucchitÈ garahitÈ asaddhÈdayo ÈkÈrÈ koÔÔhÈsÈ etesanti
dvÈkÈrÈ. SuviÒÒÈpaye duviÒÒÈpayeti ye kathitaÑ kÈraÓaÑ
______________________________________________________________
1. ©ÈÓamayataÑ, ÒÈÓapassataÑ (Ka) 2. ByÈpetvÈ (SÊ, SyÈ)
sallakkhenti sukhena sakkÈ honti viÒÒÈpetuÑ, te suviÒÒÈpayÈ. TabbiparÊtÈ

duviÒÒÈpayÈ. BhabbÈbhabbeti bhabbe ca abhabbe ca. AriyÈya jÈtiyÈ
bhavanti jÈyantÊti bhabbÈ. VattamÈnasamÊpe vattamÈnavacanaÑ. Bhavissanti
jÈyissanti vÈti bhabbÈ, bhÈjanabh|tÈti attho. Ye ariyamaggapaÔivedhassa
anucchavikÈ upanissayasampannÈ, te bhabbÈ. VuttapaÔipakkhÈ abhabbÈ.
Satte pajÈnÈtÊti r|pÈdike ÈrammaÓe lagge laggite satte pajÈnÈti.
Sadevako lokoti saha devehi sadevako. Saha mÈrena samÈrako. Saha
brahmunÈ sabrahmako. Saha samaÓabrÈhmaÓehi sassamaÓabrÈhmaÓÊ.
PajÈtattÈ pajÈ. Saha devamanussehi sadevamanussÈ. “PajÈ”ti sattalokassa
pariyÈyavacanametaÑ. Tattha sadevakavacanena
paÒcakÈmÈvacaradevaggahaÓaÑ, samÈrakavacanena
chaÔÔhakÈmÈvacaradevaggahaÓaÑ. Sabrahmakavacanena
brahmakÈyikÈdibrahmaggahaÓaÑ. SassamaÓabrÈhmaÓÊvacanena sÈsanassa
paccatthikapaccÈmittasamaÓabrÈhmaÓaggahaÓaÑ
samitapÈpabÈhitapÈpasamaÓabrÈhmaÓaggahaÓaÒca. PajÈvacanena
sattalokaggahaÓaÑ. Sadevamanussavacanena sammutideva-
avasesamanussaggahaÓaÑ. Evamettha tÊhi padehi okÈsaloko. DvÊhi
pajÈvasena sattaloko gahitoti veditabbo.
Aparo nayo–sadevakaggahaÓena ar|pÈvacaraloko gahito,
samÈrakaggahaÓena chakÈmÈvacaraloko, sabrahmakaggahaÓena
r|pÈvacarabrahmaloko, sassamaÓabrÈhmaÓÈdiggahaÓena catuparisavasena
sammutidevehi vÈ saha manussaloko, avasesasabbasattaloko vÈ. Api cettha
sadevakavacanena ukkaÔÔhaparicchedayo sabbassapi lokassa
antobuddhaÒÈÓe parivattanabhÈvaÑ sÈdheti. Tato yesaÑ siyÈ “mÈro
mahÈnubhÈvo chakÈmÈvacarissaro VasavattÊ, kiÑ sopi antobuddhaÒÈÓe
parivattatÊ”ti. TesaÑ vimatiÑ vidhamento “samÈrako”ti Èha. YesaÑ pana
siyÈ “brahmÈ mahÈnubhÈvo, eka~guliyÈ ekasmiÑ cakkavÈÄasahasse ÈlokaÑ
pharati. DvÊhi -pa- dasahi a~gulÊhi dasasu cakkavÈÄasahassesu ÈlokaÑ
pharati, anuttaraÒca jhÈnasamÈpattisukhaÑ paÔisaÑvedeti, kiÑ sopi
antobuddhaÒÈÓe parivattatÊ”ti. TesaÑ vimatiÑ vidhamento “sabrahmako”ti
Èha. Tato
260 KhuddakanikÈya
yesaÑ siyÈ “puth| samaÓabrÈhmaÓÈ sÈsanapaccatthikÈ, kiÑ tepi

antobuddhaÒÈÓe parivattantÊ”ti. TesaÑ vimatiÑ vidhamento
“sassamaÓabrÈhmaÓÊ pajÈ”ti Èha.
EvaÑ ukkaÔÔhÈnaÑ antobuddhaÒÈÓe parivattanabhÈvaÑ pakÈsetvÈ atha
sammutideve avasesamanusse ca upÈdÈya ukkaÔÔhaparicchedavasena
sesasattalokassa antobuddhaÒÈÓe parivattanabhÈvaÑ pakÈsento
“sadevamanussÈ”ti Èha. Ayamettha anusandhikkamo. PorÈÓÈ panÈhu
“sadevakoti devatÈhi saddhiÑ avasesaloko. SamÈrakoti mÈrena saddhiÑ
avasesaloko. Sabrahmakoti brahmehi saddhiÑ avasesaloko. EvaÑ sabbepi
tibhav|page satte tÊhÈkÈrehi tÊsu padesu pakkhipitvÈ puna dvÊhÈkÈrehi
pariyÈdÈtuÑ ‘sassamaÓabrÈhmaÓÊ pajÈ sadevamanussa’ti vuttaÑ. EvaÑ
paÒcahi padehi tena tena ÈkÈrena tedhÈtukameva pariyÈdinnaÑ hotÊ”ti.
Antamasoti uparimantena. Timitimi~galanti ettha Timi nÈma ekÈ
macchajÈti, timiÑ gilituÑ samatthÈ tato mahantasarÊrÈ Timi~galÈ nÈma ekÈ
macchajÈti, timi~galampi gilituÑ samatthÈ paÒcayojanasatikasarÊrÈ
Timitimi~galÈ nÈma ekÈ macchajÈti. Idha jÈtiggahaÓena ekavacanaÑ katanti
veditabbaÑ. GaruÄaÑ venateyyanti ettha garuÄoti jÈtivasena nÈmaÑ.
Venateyyoti gottavasena. Padeseti ekadese. SÈriputtasamÈti
sabbabuddhÈnaÑ DhammasenÈpatitthere gahetvÈ vuttanti veditabbaÑ.
SesasÈvakÈ hi paÒÒÈya dhammasenÈpatittherena samÈ nÈma natthi. YathÈha
“etadaggaÑ bhikkhave mama sÈvakÈnaÑ bhikkh|naÑ mahÈpaÒÒÈnaÑ
yadidaÑ SÈriputto”ti1. AÔÔhakathÈyaÒca2 vuttaÑ–
“LokanÈthaÑ ÔhapetvÈna, ye caÒÒe santi pÈÓino.
PaÒÒÈya SÈriputtassa, kalaÑ nÈgghanti soÄasin”ti.
PharitvÈti BuddhaÒÈÓaÑ sabbadevamanussÈnampi paÒÒaÑ pÈpuÓitvÈ
ÔhÈnato tesaÑ paÒÒaÑ pharitvÈ byÈpitvÈ tiÔÔhati. AbhibhavitvÈti
sabbadevamanussÈnampi paÒÒaÑ atikkamitvÈ, tesaÑ avisayabh|tampi3
sabbaÑ neyyaÑ abhibhavitvÈ tiÔÔhatÊti attho.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 23 piÔÔhe. 2. Visuddhi 1. 226; PaÔisaÑ-®Ôha 2. 257 piÔÔhesu.
3. Visayabh|tampi (Ka)
PaÔisambhidÈyaÑ1 pana “atighaÑsitvÈ”ti pÈÔho, ghaÑsitvÈ tuditvÈti2

attho. Yepi teti-ÈdÊhi evaÑ pharitvÈ abhibhavitvÈ ÔhÈnassa
paccakkhakÈraÓaÑ dasseti. Tattha paÓÉitÈti paÓÉiccena samannÈgatÈ.
NipuÓÈti saÓhasukhumabuddhino sukhume atthantare paÔivijjhanasamatthÈ.
KataparappavÈdÈti viÒÒÈtaparappavÈdÈ ceva parehi saddhiÑ
katavÈdaparicayÈ ca. VÈlavedhir|pÈti vÈlavedhidhanuggahasadisÈ. Vo
bhindantÈ maÒÒe caranti paÒÒÈgatena diÔÔhigatÈnÊti vÈlavedhÊ viya vÈlaÑ
sukhumÈnipi paresaÑ diÔÔhigamanÈni attano paÒÒÈgamanena bhindantÈ viya
carantÊti attho. Atha vÈ “g|thagataÑ muttagatan”ti-ÈdÊsu3 viya paÒÒÈ eva
paÒÒÈgataÑ. DiÔÔhiyo eva diÔÔhigatÈni. PaÒhe abhisa~kharitvÈ
abhisa~kharitvÈti dvipadampi tipadampi catupadampi pucchaÑ racayitvÈ
tesaÑ paÒhÈnaÑ atibahukattÈ sabbasa~gahatthaÑ dvikkhattuÑ vuttaÑ.
G|ÄhÈni ca paÔicchannÈni ca atthajÈtÈnÊti pÈÔhaseso. TesaÑ tathÈ vinayaÑ
disvÈ attanÈ abhisa~khataÑ paÒhaÑ pucchantÊti evaÑ BhagavatÈ
adhippetattÈ paÒhaÑ pucchanti. AÒÒesaÑ pana pucchÈya okÈsameva adatvÈ
BhagavÈ upasa~kamantÈnaÑ dhammaÑ deseti. YathÈha–
“Te paÒhaÑ abhisa~kharonti ‘imaÑ mayaÑ paÒhaÑ samaÓaÑ
GotamaÑ upasa~kamitvÈ pucchissÈma, sace no samaÓo Gotamo evaÑ
puÔÔho evaÑ byÈkarissati, evamassa mayaÑ vÈdaÑ ÈropessÈma, evaÑ
cepi no puÔÔho evaÑ byÈkarissati, evampissa mayaÑ vÈdaÑ
ÈropessÈmÈ’ti. Te suÓanti ‘samaÓo khalu bho Gotamo amukaÑ nÈma
gÈmaÑ vÈ nigamaÑ vÈ osaÔo’ti. Te yena samaÓo Gotamo
tenupasa~kamanti. Te samaÓo Gotamo dhammiyÈ kathÈya sandasseti
samÈdapeti samuttejeti sampahaÑseti. Te samaÓena Gotamena
dhammiyÈ kathÈya sandassitÈ samÈdapitÈ samuttejitÈ sampahaÑsitÈ na
ceva samaÓaÑ GotamaÑ paÒhaÑ pucchanti, kutossa vÈdaÑ
Èropessanti, aÒÒadatthu samaÓasseva Gotamassa sÈvakÈ sampajjantÊ”ti4.
KasmÈ paÒhe na pucchantÊti ce? BhagavÈ kira parisamajjhe dhammaÑ
desento parisÈya ajjhÈsayaÑ oloketi, tato passati “ime paÓÉitÈ g|ÄhaÑ
rahassaÑ paÒhaÑ ovaÔÔikasÈraÑ katvÈ ÈgatÈ”ti. So tehi
______________________________________________________________
1. Khu 9. 377 piÔÔhe. 2. TuritvÈti (SÊ) 3. AÑ 3. 181 piÔÔhe. 4. Ma 1. 233 piÔÔhÈdÊsu.
262 KhuddakanikÈya
apuÔÔhoyeva “paÒhapucchÈya ettakÈ dosÈ, vissajjane ettakÈ, atthe, pade,

akkhare ettakÈti imaÑ paÒhaÑ pucchanto evaÑ puccheyya, vissajjento
evaÑ vissajjeyyÈ”ti iti ovaÔÔikasÈraÑ katvÈ ÈnÊte paÒhe dhammakathÈya
antare pakkhipitvÈ dasseti1. Te paÓÉitÈ “seyyÈ vata no, ye mayaÑ ime
paÒhe na pucchimhÈ. Sacepi mayaÑ puccheyyÈma, appatiÔÔhite no katvÈ
samaÓo Gotamo khipeyyÈ”ti attamanÈ bhavanti.
Api ca BuddhÈ nÈma dhammaÑ desentÈ parisaÑ mettÈya pharanti,
mettÈpharaÓena dasabalesu mahÈjanassa cittaÑ pasÊdati, BuddhÈ nÈma
r|paggappattÈ honti dassanasampannÈ madhurassarÈ mudujivhÈ
suphusitadantÈvaraÓÈ amatena hadayaÑ siÒcantÈ viya dhammaÑ kathenti.
Tatra nesaÑ mettÈpharaÓena pasannacittÈnaÑ evaÑ hoti–“evar|paÑ
advejjhakathaÑ amoghakathaÑ niyyÈnikakathaÑ kathentena BhagavatÈ
saddhiÑ na sakkhissÈma paccanÊkaggÈhaÑ gaÓhitun”ti attano
pasannabhÈveneva paÒhe na pucchantÊti.
KathitÈ vissajjitÈ vÈti “evaÑ tumhe pucchathÈ”ti apucchitapaÒhÈnaÑ2
uccÈraÓena te paÒhÈ BhagavatÈ kathitÈ eva honti. YathÈ ca te vissajjetabbÈ,
tathÈ vissajjitÈ eva honti. NiddiÔÔhakÈraÓÈti iminÈ kÈraÓena iminÈ hetunÈ
evaÑ hontÊti evaÑ sahetukaÑ katvÈ visajjanena BhagavatÈ niddiÔÔhakÈraÓÈ
eva honti te paÒhÈ, upakkhittakÈ ca te Bhagavato sampajjantÊti
khattiyapaÓÉitÈdayo Bhagavato paÒhavissajjaneneva Bhagavato samÊpe
khittakÈ pakkhittakÈ3 sampajjanti, sÈvakÈ vÈ sampajjanti upÈsakÈ vÈti attho,
sÈvakasampattiÑ vÈ pÈpuÓanti, upÈsakasampattiÑ vÈti vuttaÑ hoti. AthÈti
anantaratthe, tesaÑ upakkhittakasampattisamanantaramevÈti attho. TatthÈti
tasmiÑ ÔhÈne, tasmiÑ adhikÈre vÈ. AtirocatÊti ativiya jotati pakÈsati.
YadidaÑ paÒÒÈyÈti yÈyaÑ Bhagavato paÒÒÈ, tÈya paÒÒÈya BhagavÈva
atirocatÊti attho. Iti-saddo kÈraÓattho, iminÈ kÈraÓenÈti attho. SesaÑ
sabbattha pÈkaÔamevÈti.
Pas|rasuttaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. ViddhaÑseti (SÊ), vidaÑseti (Ka)
2. PucchitapaÒhÈnaÑ (PaÔisaÑ-®Ôha 2. 259 piÔÔhe passitabbaÑ.)
3. PÈdakkhittakÈ (Ka)
9. MÈgaÓÉiyasuttaniddesavaÓÓanÈ
70. Navame MÈgaÓÉiyasuttaniddese paÔhamagÈthÈya tÈva
AjapÈlanigrodham|le nÈnÈr|pÈni nimminitvÈ abhikÈmaÑ ÈgataÑ
mÈradhÊtaraÑ disvÈna taÓhaÑ aratiÑ ragaÒca chandamattampi
methunasmiÑ nÈhosi, kimevidaÑ imissÈ dÈrikÈya muttakarÊsapuÓÓaÑ
r|paÑ disvÈ bhavissati, sabbathÈ pÈdÈpi naÑ samphusituÑ na icche,
kutonena saÑvasitunti.
MuttapuÓÓanti ÈhÈra-utuvasena vatthipuÔantaraÑ p|retvÈ Ôhitamuttena
p|ritaÑ. KarÊsapuÓÓanti pakkÈsayasa~khÈte
heÔÔhÈnÈbhipiÔÔhikaÓÔakam|lÈnaÑ antare ubbedhena aÔÔha~gulamatte
antÈvasÈne Ôhitavaccena puÓÓaÑ. SemhapuÓÓanti udarapaÔale Ôhita-
ekapattappamÈÓena semhena p|ritaÑ. RuhirapuÓÓanti yakanassa
heÔÔhÈbhÈgaÑ p|retvÈ hadayavakkapapphÈsÈnaÑ1 upari thokaÑ thokaÑ
paggharantena vakkahadayayakanapapphÈse temayamÈnena Ôhitena
ekapattassa p|raÓamattena sannicitalohitasa~khÈtena ca
kesalomanakhadantÈnaÑ maÑsavinimuttaÔÔhÈnaÒceva
thaddhasukkhacammaÒca ÔhapetvÈ dhamanÊjÈlÈnusÈrena sabbaÑ
upÈdiÓÓakasarÊraÑ pharitvÈ ÔhitasaÑsaraÓalohitasa~khÈtena ca duvidhena
ruhirena puÓÓaÑ.
AÔÔhisa~ghÈtanti sakalasarÊre heÔÔhÈ aÔÔhÊnaÑ upariÔÔhitÈni sÈdhikÈni tÊÓi
aÔÔhisatÈni, tehi aÔÔhÊhi ghaÔitaÑ. NhÈrusambandhanti sakalasarÊre aÔÔhÊni
ÈbandhitvÈ ÔhitÈni nava nhÈrusatÈni, tehi nhÈr|hi sambandhaÑ ÈbandhaÑ.
RudhiramaÑsÈvalepananti saÑsaraÓalohitena ca sÈdhikÈni tÊÓi aÔÔhisatÈni
anulimpetvÈ Ôhitena navamaÑsapesisatena ca anulittaÑ sarÊraÑ.
Cammavinaddhanti sakalasarÊraÑ pariyonandhitvÈ pÈkaÔakilomakassa upari
chaviyÈ heÔÔhÈ ÔhitaÑ cammaÑ, tena cammena vinaddhaÑ pariyonaddhaÑ.
“CammÈvanaddhan”tipi PÈÄi. ChaviyÈ paÔicchannanti atisukhumachaviyÈ
paÔicchannaÑ chÈdetvÈ ÔhitaÑ. ChiddÈvachiddanti anekachiddaÑ.
Uggharantanti akkhimukhÈdÊhi uggharantaÑ. Paggharantanti adhobhÈgena
paggharantaÑ. Kimisa~ghanisevitanti s|cimukhÈdÊhi
nÈnÈpÈÓakulasam|hehi ÈsevitaÑ. NÈnÈkalimalaparip|ranti anekavidhehi
asucikoÔÔhÈsehi p|ritaÑ.
______________________________________________________________
1. HadayavatthupapphÈsÈnaÑ (SÊ)
264 KhuddakanikÈya
71. Tato MÈgaÓÉiyo “pabbajitÈ nÈma mÈnusake kÈme pahÈya

dibbakÈmatthÈya pabbajanti, ayaÒca dibbepi kÈme na icchati, idampi
itthiratanaÑ, kÈ nu assa diÔÔhÊ”ti pucchituÑ dutiyaÑ gÈthamÈha. Tattha
etÈdisaÑ ce ratananti dibbitthiratanaÑ sandhÈya bhaÓati. NÈrinti attano
dhÊtaraÑ sandhÈya. DiÔÔhigataÑ sÊlavataÑ nu jÊvitanti diÔÔhiÒca sÊlaÒca
vataÒca jÊvitaÒca. Bhav|papattiÒca vadesi kÊdisanti attano bhav|papattiÑ vÈ
tuvaÑ kÊdisaÑ vadesi.
72. Ito parÈ dve gÈthÈ vissajjanapucchÈnayena pavattattÈ

pÈkaÔasambandhÈyeva. TÈsu paÔhamagÈthÈya sa~khepattho–tassa mayhaÑ
MÈgaÓÉiya dvÈsaÔÔhidiÔÔhigatadhammesu nicchinitvÈ “idameva saccaÑ,
moghamaÒÒan”ti1 evaÑ idaÑ vadÈmÊti samuggahÊtaÑ na hoti natthi na
vijjati, kiÑkÈraÓÈ? AhaÒhi passanto diÔÔhÊsu ÈdÊnavaÑ kaÒci diÔÔhiÑ
aggahetvÈ saccÈni pavicinanto ajjhattaÑ rÈgÈdÊnaÑ santibhÈvena2
ajjhattasantisa~khÈtaÑ nibbÈnameva addasanti.
ŒdÊnavanti upaddavaÑ. Sadukkhanti kÈyikadukkhena sadukkhaÑ.
SavighÈtanti cetasikadukkhena sahitaÑ. Sa-upÈyÈsanti upÈyÈsasahitaÑ.
SapariÄÈhanti sadarathaÑ. Na nibbidÈyÈti na vaÔÔe nibbindanatthÈya. Na
virÈgÈyÈti na vaÔÔe virÈgatthÈya. Na nirodhÈyÈti na vaÔÔassa nirodhatthÈya.
Na upasamÈyÈti na vaÔÔassa upasamatthÈya. Na abhiÒÒÈyÈti na vaÔÔassa
abhijÈnanatthÈya. Na sabbodhÈyÈti na kilesaniddÈvigamena vaÔÔato
sambujjhanatthÈya. Na nibbÈnÈyÈti na amatanibbÈnatthÈya. Ettha pana
“nibbidÈyÈ”ti vipassanÈ. “VirÈgÈyÈ”ti maggo. “NirodhÈya upasamÈyÈ”ti
nibbÈnaÑ. “AbhiÒÒÈya sambodhÈyÈ”ti maggo. “NibbÈnÈyÈ”ti nibbÈnameva.
EvaÑ ekasmiÑ ÔhÈne vipassanÈ, tÊsu maggo, tÊsu nibbÈnaÑ vuttanti evaÑ
vavatthÈnakathÈ veditabbÈ. PariyÈyena pana sabbÈnipetÈni
maggavevacanÈnipi nibbÈnavevacanÈnipi hontiyeva.
AjjhattaÑ rÈgassa santinti ajjhattarÈgassa santabhÈvena nibbutabhÈvena
ajjhattasantisa~khÈtaÑ nibbÈnaÑ olokesiÑ. Dosassa santinti-ÈdÊsupi eseva
nayo. Pacinanti niddesassa uddesapadaÑ. Vicinantoti saccÈni vaÉÉhento
vibhÈvento. Pavicinantoti tÈneva paccekaÑ vibhÈvento.
______________________________________________________________
1. Ma 3. 22, 253 piÔÔhÈdÊsu. 2. SantabhÈvena (Ka)
Keci “gavesanto”ti vaÓÓayanti. Adassanti olokesiÑ. Adakkhinti vinivijjhiÑ.

Aphassinti paÒÒÈya phusiÑ. PaÔivijjhinti ÒÈÓena paccakkhaÑ akÈsiÑ.
73. DutiyagÈthÈya sa~khepattho–yÈnimÈni diÔÔhigatÈni tehi tehi sattehi

vinicchinitvÈ gahitattÈ “vinicchayÈ”ti ca attano paccayehi
abhisa~khatabhÈvÈdinÈ nayena “pakappitÈnÊ”ti ca vuccanti, te ve munÊ
diÔÔhigatadhamme aggahetvÈ ajjhattasantÊti yametamatthaÑ br|si, Ècikkha
me, kathaÑ nu dhÊrehi paveditaÑ taÑ kathaÑ pakÈsitaÑ dhÊrehÊti vadati.
ImissÈ gÈthÈya niddeso uttÈnattho ÔhapetvÈ paramatthapadaÑ. Tattha
yaÑ paramatthanti yaÑ uttamaÑ nibbÈnaÑ.
74. Athassa BhagavÈ yathÈ yena upÈyena taÑ padaÑ dhÊrehi pakÈsitaÑ,
taÑ upÈyaÑ sapaÔipakkhaÑ dassento “na diÔÔhiyÈ”ti gÈthamÈha. Tattha na
diÔÔhiyÈti-ÈdÊhi diÔÔhisuti-aÔÔhasamÈpattiÒÈÓabÈhirasÊlabbatÈni paÔikkhipati.
“SuddhimÈhÈ”ti ettha vuttaÑ Èha-saddaÑ sabbattha nakÈrena saddhiÑ
yojetvÈ purimapadattayaÑ netvÈ “diÔÔhiyÈ suddhiÑ nÈha na kathemÊ”ti
evamattho veditabbo. YathÈ cettha, evaÑ uttarapadesupi. Tattha ca adiÔÔhiyÈ
nÈhÈti dasavatthukaÑ sammÈdiÔÔhiÑ vinÈ na kathemi. TathÈ assutiyÈti
nava~gaÑ savanaÑ vinÈ. AÒÈÓÈti kammassakatasaccÈnulomikaÒÈÓaÑ vinÈ.
AsÊlatÈti pÈtimokkhasaÑvaraÑ vinÈ. AbbatÈti dhuta~gavataÑ vinÈ. Nopi
tenÈti tesu ekamekena diÔÔhi-ÈdimattenÈpi na kathemÊti evamattho veditabbo.
Ete ca nissajja anuggahÈyÈti ete ca purimadiÔÔhi-Èdibhede kaÓhapakkhike
dhamme samugghÈtakaraÓena nissajja, pacchime adiÔÔhi-Èdibhede
sukkapakkhikepi atammayatÈpajjanena1 anuggahÈya. Santo anissÈya
bhavaÑ na jappeti imÈya paÔipattiyÈ rÈgÈdiv|pasamena santo cakkhÈdÊsu
kaÒci dhammaÑ anissÈya ekampi bhavaÑ na jappe, apihetuÑ apatthetuÑ
samattho siyÈ, ayamassa ajjhattasantÊti adhippÈyo.
Savanampi icchitabbanti suttÈdivasena suÓanampi Èka~khitabbaÑ.
SambhÈrÈ ime dhammÈti sammÈdiÔÔhi-ÈdikÈ ime dhammÈ upakÈraÔÔhena
sambhÈrÈ
______________________________________________________________
1. AsamugghÈtÈpajjanena (SyÈ)
266 KhuddakanikÈya
honti. KaÓhapakkhikÈnanti akusalapakkhe bhavÈnaÑ. SamugghÈtato

pahÈnaÑ icchitabbanti sammÈ hananato samucchedato pahÈnaÑ
Èka~khitabbaÑ. TedhÈtukesu kusalesu dhammes|ti
kÈmar|pÈr|pasa~khÈtesu tebh|makesu kosallasambh|tesu. AtammayatÈti
nittaÓhabhÈvo.
75. EvaÑ vutte vacanatthaÑ asallakkhento MÈgaÓÉiyo “no ce kirÈti

gÈthamÈha. Tattha diÔÔhÈdÊni vuttanayÈneva. KaÓhapakkhikÈniyeva pana
sandhÈya ubhayatrÈpi Èha. Œha-saddaÑ pana “no ce”ti saddena yojetvÈ no
ce kira Èha no ce kira kathesÊti evaÑ attho daÔÔhabbo. Mom|hanti
atim|ÄhaÑ, mohanaÑ vÈ1. PaccentÊti jÈnanti. ImissÈpi gÈthÈya niddeso
uttÈno.
76. Athassa BhagavÈ taÑ diÔÔhiÑ nissÈya pucchaÑ paÔikkhipanto

“diÔÔhiÒca nissÈyÈ”ti gÈthamÈha. Tassattho–tvaÑ MÈgaÓÉiya diÔÔhiÑ
nissÈya punappunaÑ pucchamÈno yÈni te diÔÔhigatÈni samuggahitÈni,
tesveva samuggahÊtesu pamohaÑ Ègato tvaÑ ito ca mayÈ vutta-
ajjhattasantito paÔipattito dhammadesanato vÈ aÓumpi yuttasaÒÒaÑ na
passasi, tena kÈraÓena tvaÑ imaÑ dhammaÑ mom|hato passasÊti.
LagganaÑ nissÈya laggananti diÔÔhilagganaÑ allÊyitvÈ diÔÔhilagganaÑ.
Bandhananti diÔÔhibandhanaÑ. Palibodhanti diÔÔhipalibodhaÑ.
AndhakÈraÑ pakkhandosÊti bahalandhakÈraÑ paviÔÔhosi. YuttasaÒÒanti
samaÓadhamme yuttasaÒÒaÑ. PattasaÒÒanti samaÓadhamme
paÔiladdhasaÒÒaÑ. LagganasaÒÒanti saÒjÈnitasaÒÒaÑ. KÈraÓasaÒÒanti
hetusaÒÒaÑ. ®hÈnasaÒÒanti kÈraÓasaÒÒaÑ. Na paÔilabhasÊti na vindasi.
Kuto ÒÈÓanti maggaÒÈÓaÑ pana kena kÈraÓena labhissasi. AniccaÑ vÈti
hutvÈ abhÈvaÔÔhena paÒcakkhandhÈ aniccaÑ. AniccasaÒÒÈnulomaÑ vÈti
“paÒcakkhandhÈ aniccÈ”ti uppannÈ saÒÒÈ aniccasaÒÒÈ, tÈya saÒÒÈya
anulomaÑ appaÔikk|laÑ aniccasaÒÒÈnulomaÑ. KiÑ taÑ? VipassanÈÒÈÓaÑ
dvinnaÑ vipassanÈÒÈÓÈnaÑ dukkhÈnattasaÒÒÈnulomÈnampi eseva nayo.
77. EvaÑ samuggahitesu pamohena2 MÈgaÓÉiyassa vivÈdÈpattiÑ

dassetvÈ idÈni tesu aÒÒesu ca dhammesu vigatappamohassa attano
______________________________________________________________
1. MohabahalaÑ vÈ (Ka) 2. Sammohena (SyÈ)
nibbivÈdataÑ dassento “samo visesÊ”ti gÈthamÈha. Tassattho–yo evaÑ

tidhÈ mÈnena vÈ diÔÔhiyÈ vÈ puggalena vÈ maÒÒati, so tena mÈnena tÈya vÈ
diÔÔhiyÈ tena vÈ puggalena vivadeyya. Yo pana amhÈdiso imÈsu tÊsu vidhÈsu
avikampamÈno, samo visesÊti na tassa hoti, na ca hÊnoti pÈÔhaseso. ImissÈpi
gÈthÈya niddeso uttÈnova.
78. KiÒca bhiyyo–“saccanti so”ti gÈthÈ. Tassattho–so evar|po

pahÊnamÈnadiÔÔhiko “mÈdiso ‘bÈhitapÈpattÈ’dinÈ nayena brÈhmaÓo, idameva
saccan”ti kiÑ vadeyya kiÑ vattuÑ bhaÓeyya, kena vÈ kÈraÓena bhaÓeyya,
“mayhaÑ saccaÑ, tuyhaÑ musÈ”ti vÈ kena mÈnena diÔÔhiyÈ puggalena vÈ
vivadeyya. YasmiÑ mÈdise khÊÓÈsave “sadisohamasmÊ”ti pavattiyÈ samaÑ
vÈ, itaradvayabhÈvena pavattiyÈ visamaÑ vÈ maÒÒitaÑ natthi, samÈnÈdÊsu
kena vÈdaÑ paÔisaÑyujeyya paÔipphareyyÈti1. ImissÈpi gÈthÈya niddeso
uttÈno.
79. Nanu ekaÑseneva evar|po puggalo? “OkaÑ pahÈyÈ”ti gÈthÈ. Tattha

okaÑ pahÈyÈti r|padhÈtvÈdiviÒÒÈÓassokÈsaÑ2 tatra chandarÈgappahÈnena
chaÉÉetvÈ. AniketasÈrÊti r|panimittaniketÈdÊni taÓhÈvasena asaranto. GÈme
akubbaÑ muni santhavÈnÊti gÈme gihisanthavÈni akaronto. KÈmehi rittoti
kÈmesu chandarÈgÈbhÈvena sabbakÈmehi puthubh|to. ApurakkharÈnoti
ÈyatiÑ attabhÈvaÑ anabhinibbattento. KathaÑ na viggayha janena kayirÈti
janena saddhiÑ viggÈhikakathaÑ na katheyya.
HÈliddakÈnÊti evaÑnÈmako gahapati. YenÈyasmÈ MahÈkaccÈno
tenupasa~kamÊti yenÈti bhummatthe karaÓavacanaÑ. TasmÈ yattha
MahÈkaccÈno, tattha upasa~kamÊti evamettha attho daÔÔhabbo. Yena vÈ
kÈraÓena MahÈkaccÈno devamanussehi upasa~kamitabbo, tena kÈraÓena
upasa~kamÊti evamettha attho daÔÔhabbo. Kena ca
______________________________________________________________
1. PaÔipassambheyya (SÊ, SyÈ)
2. R|pavavatthÈdiviÒÒÈÓassa... (SuttanipÈta-®Ôha 2. 261 piÔÔhe.)
268 KhuddakanikÈya
kÈraÓena MahÈkaccÈno upasa~kamitabbo?

NÈnappakÈraguÓavisesÈdhigamÈdhippÈyena, sÈduphal|pabhogÈdhippÈyena
dijagaÓehi niccaphalitamahÈrukkho viya. Upasa~kamÊti ca gatoti vuttaÑ
hoti. Upasa~kamitvÈti upasa~kamanapariyosÈnadÊpanaÑ. Atha vÈ evaÑ
gato tato ÈsannataraÑ ÔhÈnaÑ MahÈkaccÈnassa samÊpasa~khÈtaÑ gantvÈtipi
vuttaÑ hoti.
AbhivÈdetvÈti paÒcapatiÔÔhitena vanditvÈ. IdÈni yenatthena
MahÈkaccÈnassa upaÔÔhÈnaÑ Ègato, taÑ pucchitukÈmo
dasanakhasamodhÈnasamujjalaÑ aÒjaliÑ sirasi patiÔÔhÈpetvÈ ekamantaÑ
nisÊdi. Ekamantanti bhÈvanapuÑsakaniddeso “visamaÑ candimas|riyÈ
parivattantÊ”ti-ÈdÊsu1viya. TasmÈ yathÈ nisinno ekamantaÑ nisinno hoti,
evaÑ nisÊdÊti evamettha attho daÔÔhabbo. Bhummatthe vÈ etaÑ
upayogavacanaÑ. NisÊdÊti nisajjaÑ kappesi. PaÓÉitÈ hi devamanussÈ
garuÔÔhÈniyaÑ upasa~kamitvÈ ÈsanakusalatÈya ekamantaÑ nisÊdanti. AyaÒca
gahapati tesaÑ aÒÒataro, tasmÈ ekamantaÑ nisÊdi.
KathaÑ nisinno ca pana ekamantaÑ nisinno hotÊti? Cha nisajjadose
vajjetvÈ. SeyyathidaÑ? Atid|raÑ accÈsannaÑ uparivÈtaÑ unnatappadesaÑ
atisammukhaÑ atipacchÈti. Atid|re nisinno hi sace kathetukÈmo hoti,
uccÈsaddena kathetabbaÑ hoti. AccÈsanne nisinno sa~ghaÔÔanaÑ karoti.
UparivÈte nisinno sarÊragandhena bÈdhati. Unnatappadese nisinno agÈravaÑ
pakÈseti. AtisammukhÈ nisinno sace daÔÔhukÈmo hoti, cakkhunÈ cakkhuÑ
Èhacca daÔÔhabbaÑ hoti. AtipacchÈ nisinno sace daÔÔhukÈmo hoti, gÊvaÑ
pasÈretvÈ daÔÔhabbaÑ hoti. TasmÈ ayampi ete cha nisajjadose vajjetvÈ
nisÊdi. Tena vuttaÑ “ekamantaÑ nisÊdÊ”ti.
EtadavocÈti etaÑ avoca. VuttamidaÑ bhante KaccÈna BhagavatÈ
AÔÔhakavaggiye MÈgaÓÉiyapaÒheti AÔÔhakavaggiyamhi MÈgaÓÉiyapaÒho
nÈma atthi, tasmiÑ paÒhe.
R|padhÈt|ti r|pakkhandho adhippeto. R|padhÈturÈgavinibandhanti
r|padhÈtumhi rÈgena vinibaddhaÑ. ViÒÒÈÓanti kammaviÒÒÈÓaÑ. OkasÈrÊti
gehasÈrÊ ÈlayasÈrÊ. KasmÈ panettha “viÒÒÈÓadhÈtu kho gahapatÊ”ti na
vuttanti? SammohavighÈtatthaÑ. “Oko”ti hi atthato paccayo vuccati, pure-
______________________________________________________________
jÈtaÒca kammaviÒÒÈÓaÑ pacchÈjÈtassa kammaviÒÒÈÓassapi

vipÈkaviÒÒÈÓassapi, vipÈkaviÒÒÈÓaÒca vipÈkaviÒÒÈÓassapi
kammaviÒÒÈÓassapi paccayo hoti, tasmÈ “kataraÑ nu kho idha viÒÒÈÓan”ti
sammoho bhaveyya, tassa vighÈtatthaÑ taÑ aggahetvÈ asambhinnÈva
desanÈ katÈti. Apica vipÈka-ÈrammaÓavasena catasso
abhisa~khÈraviÒÒÈÓaÔÔhitiyoti vuttÈti tÈ dassetumpi idha viÒÒÈÓaÑ na
gahitaÑ.
UpayupÈdÈnÈti taÓh|payadiÔÔh|payavasena dve upayÈ, kÈmupÈdÈnÈdÊni
cattÈri upÈdÈnÈni ca. Cetaso adhiÔÔhÈnÈ bhinivesÈnusayÈti akusalacittassa
adhiÔÔhÈnabh|tÈ ceva abhinivesabh|tÈ ca anusayabh|tÈ ca. TathÈgatassÈti
SammÈsambuddhassa. Sabbesampi hi khÊÓÈsavÈnaÑ ete pahÊnÈva, Satthu
pana khÊÓÈsavabhÈvo loke atipÈkaÔoti uparimakoÔiyÈ evaÑ vuttaÑ.
ViÒÒÈÓadhÈtuyÈti idha viÒÒÈÓaÑ kasmÈ gahitaÑ?
KilesappahÈnadassanatthaÑ. KilesÈ hi na kevalaÑ cat|suyeva khandhesu
pahÊnÈ pahÊyanti, paÒcasupi pahÊyantiyevÈti kilesappahÈnadassanatthaÑ
gahitaÑ. EvaÑ kho gahapati anokasÈrÊ hotÊti evaÑ kammaviÒÒÈÓena okaÑ
asarantena anokasÈrÊ nÈma hoti.
R|panimittaniketavisÈravinibandhÈti r|pameva kilesÈnaÑ
paccayaÔÔhena nimittaÑ, ÈrammaÓakiriyasa~khÈtena nivÈsaÔÔhena1 niketanti
r|panimittaniketaÑ. VisÈro ca vinibandho ca visÈravinibandhÈ. Ubhayenapi
hi kilesÈnaÑ patthaÔabhÈvo ca vinibandhanabhÈvo ca vutto,
r|panimittanikete visÈravinibandhÈti r|panimittaniketavisÈravinibandhÈ,
tasmÈ r|panimittaniketamhi uppannena kilesavisÈrena ceva
kilesavinibandhanena cÈti attho. NiketasÈrÊti vuccatÊti
ÈrammaÓakaraÓavasena nivÈsaÔÔhÈnaÔÔhena niketasÈrÊti2 vuccati. PahÊnÈti te
r|panimittanikete kilesavisÈravinibandhÈ pahÊnÈ.
KasmÈ panettha paÒcakkhandhÈ ca “okÈ”ti vuttÈ, cha ÈrammaÓÈni
“niketan”ti? ChandarÈgassa balavadubbalatÈya. SamÈnepi hi etesaÑ
ÈlayaÔÔhena visayabhÈve okoti nippariyÈyena suddhaÑ gehameva3 vuccati,
______________________________________________________________
1. ...nivÈsanaÔÔhÈnaÔÔhena (SaÑ-®Ôha 2. 239 piÔÔhe.)
2. ŒrammaÓakaraÓavasena nivÈsaÔÔhÈnaÑ sÈrÊti. (SaÑ-®Ôha 2. 239 piÔÔhe.)
3. NiccanivÈsanaÔÔhÈnagehameva (SaÑ-®Ôha 2. 239 piÔÔhe.)
270 KhuddakanikÈya
niketanti “ajja asukaÔÔhÈne kÊÄissÈmÈ”ti katasa~ketÈnaÑ nivÈsanaÔÔhÈnaÑ

uyyÈnÈdi. Tattha yathÈ puttadÈradhanadhaÒÒapuÓÓagehe chandarÈgo balavÈ
hoti, evaÑ ajjhattikesu khandhesu. YathÈ pana uyyÈnaÔÔhÈnÈdÊsu tato
dubbalataro hoti, evaÑ bÈhiresu chasu ÈrammaÓes|ti chandarÈgassa
balavadubbalatÈya evaÑ desanÈ katÈti veditabbÈ.
Sukhitesu sukhitoti upaÔÔhÈkesu dhanadhaÒÒalÈbhÈdivasena sukhitesu
“idÈnÈhaÑ manÈpaÑ cÊvaraÑ manÈpaÑ bhojanaÑ labhissÈmÊ”ti
gehassitasukhena sukhito hoti, tehi pattasampattiÑ1 attanÈ anubhavamÈno
viya carati2. Dukkhitesu dukkhitoti tesaÑ kenacideva kÈraÓena dukkhe
uppanne sayaÑ dviguÓena dukkhena dukkhito hoti. KiccakaraÓÊyes|ti
kiccasa~khÈtesu karaÓÊyesu. VoyogaÑ ÈpajjatÊti upayogaÑ sayaÑ tesaÑ
kiccÈnaÑ kattabbataÑ Èpajjati.
KÈmes|ti vatthukÈmesu. EvaÑ kho gahapati kÈmehi aritto hotÊti evaÑ
kilesakÈmehi aritto hoti.
Anto kÈmÈnaÑ bhÈvena3 atuccho. Sukkapakkho tesaÑ abhÈvena ritto
tucchoti veditabbo.
PurakkharÈnoti vaÔÔaÑ purato kurumÈno. EvaÑr|po siyanti-ÈdÊsu
dÊgharassa kÈÄodÈtÈdÊsu r|pesu evaÑr|po nÈma bhaveyyanti pattheti.
SukhÈdÊsu vedanÈsu evaÑvedano nÈma. NÊlasaÒÒÈdÊsu saÒÒÈsu evaÑsaÒÒo
nÈma. PuÒÒÈbhisa~khÈrÈdÊsu sa~khÈresu evaÑsa~khÈro nÈma.
CakkhuviÒÒÈÓÈdÊsu viÒÒÈÓesu evaÑviÒÒÈÓo nÈma bhaveyyanti pattheti.
ApurakkharÈnoti vaÔÔaÑ purato akurumÈno. SahitaÑ me, asahitaÑ teti
tuyhaÑ vacanaÑ asahitaÑ asiliÔÔhaÑ, mayhaÑ sahitaÑ siliÔÔhaÑ madhuraÑ
madhurapÈnasadisaÑ. AdhiciÓÓaÑ te viparÈvattanti yaÑ tuyhaÑ dÊghena
kÈlena paricitaÑ suppaguÓaÑ, taÑ mama vÈdaÑ Ègamma sabbaÑ khaÓena
viparÈvattaÑ nivattaÑ. Œropito te vÈdoti tuyhaÑ doso mayÈ Èropito.
CaravÈdappamokkhÈyÈti taÑ taÑ ÈcariyaÑ upasa~kamitvÈ uttaraÑ
pariyesanto imassa vÈdassa mokkhÈya cara ÈhiÓÉa. NibbeÔhehi vÈ sace
pahosÊti atha sayameva pahosi, idheva nibbeÔhehÊti.
______________________________________________________________
1. Tehi saha sampattiÑ (SÊ) 2. Vadati (SÊ) 3. SabbhÈvena (SÊ, SyÈ)
80. So evar|po “yehi vivitto”ti gÈthÈ. Tattha yehÊti yehi diÔÔhigatÈdÊhi.

Vivitto vicareyyÈti ritto careyya. Na tÈni uggayha vadeyya nÈgoti “ÈguÑ na
karotÊ”ti-ÈdinÈ1 nayena nÈgo tÈni diÔÔhigatÈni uggahetvÈ na careyya.
Elambujanti elasaÒÒite ambumhi jÈtaÑ kaÓÔakanÈÄaÑ vÈrijaÑ, padumanti
vuttaÑ hoti. YathÈ jalena pa~kena can|palittanti taÑ padumaÑ yathÈ jalena
ca pa~kena ca anupalittaÑ hoti. EvaÑ muni santivÈdo agiddhoti evaÑ
ajjhattasantivÈdo muni gedhÈbhÈvena agiddho. KÈme ca loke ca an|palittoti
duvidhepi kÈme apÈyÈdike ca loke dvÊhi silesehi anupalitto hoti.
ŒguÑ na karotÊti akusalÈdidosaÑ na karoti. Na gacchatÊti agativasena

na gacchati. NÈgacchatÊti pahÊnakilese na upeti. PÈpakÈti lÈmakÈ. AkusalÈti
akosallasambh|tÈ. Te kilese na punetÊti ye kilesÈ pahÊnÈ, te kilese puna na
eti. Na paccetÊti paÔi na upeti. Na paccÈgacchatÊti puna na nivattati.
KharadaÓÉoti kharapattadaÓÉo pharusadaÓÉo. Cattagedhoti

vissaÔÔhagedho. Vantagedhoti vamitagedho. Muttagedhoti
chinnabandhanagedho. PahÊnagedhoti pajahitagedho. PaÔinissaÔÔhagedhoti
yathÈ na puna cittaÑ Èruhati, evaÑ paÔivissajjitagedho. Upari vÊtarÈgÈdÊsupi
eseva nayo. SabbÈneva tÈni gahitaggahaÓassa vissaÔÔhabhÈvavevacanÈni.
81. KiÒca bhiyyo–“na vedag|”ti gÈthÈ. Tattha na vedag|

diÔÔhiyÈyakoti catumaggavedag| mÈdiso diÔÔhiyÈyako na hoti, diÔÔhiyÈ
gacchanto vÈ, taÑ sÈrato paccento vÈ na hoti. Tattha vacanattho–yÈyatÊti
yÈyako. KaraÓavacanena diÔÔhiyÈ yÈyatÊti diÔÔhiyÈyako. Upayogatthe
sÈmivacanenapi diÔÔhiyÈ yÈtÊtipi diÔÔhiyÈyako. Na mutiyÈ sa mÈnametÊti
mutar|pÈdibhedÈya mutiyÈpi so mÈnaÑ na eti. Na hi tammayo soti
taÓhÈdiÔÔhivasena tammayo hoti tapparÈyaÓo, ayaÑ pana na tÈdiso. Na
kammunÈ nopi sutena neyyoti puÒÒÈbhisa~khÈrÈdinÈ kammunÈ vÈ,
sutasuddhi-ÈdinÈ sutena
______________________________________________________________
1. Khu 8. 149, 203 piÔÔhesu.
272 KhuddakanikÈya
vÈ so netabbo na hoti. An|panÊto sa nivesanes|ti so dvinnampi upayÈnaÑ

pahÊnattÈ sabbesu taÓhÈdiÔÔhinivesanesu anupanÊto.
Mutar|pena vÈti ettha mutar|paÑ nÈma gandharasaphoÔÔhabbÈni.
MÈnaÑ netÊti asmimÈnaÑ na eti. Na upetÊti samÊpaÑ na eti. Na
upagacchatÊti upagantvÈ na tiÔÔhati. Tammayoti tappakato.
82. Tassa ca evaÑvidhassa “saÒÒÈvirattassÈ”ti gÈthÈ. Tattha

saÒÒÈvirattassÈti nekkhammasaÒÒÈpubba~gamÈya bhÈvanÈya
pahÊnakÈmÈdisaÒÒassa. IminÈ padena ubhatobhÈgavimutto samathayÈniko
adhippeto. PaÒÒÈvimuttassÈti vipassanÈpubba~gamÈya bhÈvanÈya
sabbakilesehi vimuttassa. IminÈ sukkhavipassako adhippeto. SaÒÒaÒca
diÔÔhiÒca ye aggahesuÑ, te ghaÔÔamÈnÈ vicaranti loketi ye pana
kÈmasaÒÒÈdikaÑ saÒÒaÑ aggahesuÑ, te visesato gahaÔÔhÈ kÈmÈdhikaraÓaÑ,
ye ca diÔÔhiÑ aggahesuÑ, te visesato pabbajitÈ dhammÈdhikaraÓaÑ
aÒÒamaÒÒaÑ ghaÔÔentÈ vicarantÊti.
Yo samathapubba~gamaÑ ariyamaggaÑ bhÈvetÊti yo puggalo
samathapubba~gamaÑ purecÈrikaÑ katvÈ sahavipassanaÑ ariyamaggaÑ
bhÈveti, paÔhamaÑ samÈdhiÑ uppÈdetvÈ pacchÈ sahavipassanaÑ
ariyamaggaÑ uppÈdetÊti attho. Tassa Èditoti tassa puggalassa
paÔhamajjhÈnÈdito. UpÈdÈyÈti paÔicca Ègamma. GanthÈ vikkhambhitÈ
hontÊti ganthÈ d|rÊkatÈ bhavanti. Arahatte patteti arahattaphalaÑ patte.
Arahatoti arahattaphale Ôhitassa. GanthÈ ca mohÈ cÈti-Èdayo sabbe kilesÈ
pahÊnÈ honti.
Yo vipassanÈpubba~gamaÑ ariyamaggaÑ bhÈvetÊti yo puggalo
vipassanaÑ pubba~gamaÑ purecÈrikaÑ katvÈ ariyamaggaÑ bhÈveti,
paÔhamaÑ vipassanaÑ uppÈdetvÈ pacchÈ ariyamaggasampayuttaÑ
samÈdhiÑ bhÈvetÊti attho. Tassa Èdito upÈdÈyÈti tassa puggalassa
vipassanato paÔÔhÈya vipassanaÑ paÔicca. MohÈ vikkhambhitÈ hontÊti ettha
vikkhambhitÈti d|raÑ pÈpitÈ saÒÒÈvasena1. GhaÔÔentÊti ye kÈmasaÒÒÈdiÑ
gaÓhanti, te saÒÒÈvasena pÊÄenti. SaÑghaÔÔentÊti tato tato pÊÄenti. IdÈni
ghaÔÔente dassetuÑ
______________________________________________________________
1. PaÒÒÈvasena (Ka)
“rÈjÈnopi rÈj|hivivadantÊ”ti-ÈdinÈ nayena vitthÈro vutto. AÒÒamaÒÒaÑ

pÈÓÊhipi upakkamantÊti ettha aÒÒamaÒÒaÑ hatthehi paharanti. LeÉÉ|hÊti
kapÈlakhaÓÉehi. DaÓÉehÊti aÉÉhadaÓÉakehi. SatthehÊti ubhatodhÈrehi
satthehi.
Abhisa~khÈrÈnaÑ appahÊnattÈti puÒÒÈdi-abhisa~khÈrÈnaÑ
appahÊnabhÈvena. GatiyÈ ghaÔÔentÊti gantabbÈya patiÔÔhÈbh|tÈya gatiyÈ
pÊÄenti ghaÔÔanaÑ Èpajjanti. NirayÈdÊsupi eseva nayo. Sesamettha
vuttanayattÈ uttÈnameva.
MÈgaÓÉiyasuttaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
10. PurÈbhedasuttaniddesavaÓÓanÈ
83. Dasame PurÈbhedasuttaniddese kathaÑdassÊti imassa suttassa ito
paresaÒca paÒcannaÑ KalahavivÈda C|Äaby|ha MahÈby|ha TuvaÔaka
AttadaÓÉasuttÈnaÑ SammÈparibbÈjanÊyasuttavaÓÓanÈyaÑ1 vuttanayeneva
sÈmaÒÒato uppatti veditabbÈ. Visesato pana yatheva tasmiÑ mahÈsamaye
rÈgacaritadevatÈnaÑ sappÈyavasena dhammaÑ desetuÑ Nimmitabuddhena
attÈnaÑ pucchÈpetvÈ SammÈparibbÈjanÊyasuttanta2 mabhÈsi, evaÑ
tasmiÑyeva mahÈsamaye “kiÑ nu kho purÈ sarÊrabhedÈ kattabban”ti
uppannacittÈnaÑ devatÈnaÑ cittaÑ ÒatvÈ tÈsaÑ anuggahatthaÑ
aÉÉhateÄasabhikkhusataparivÈraÑ nimmitabuddhaÑ ÈkÈsena ÈnetvÈ tena
attÈnaÑ pucchÈpetvÈ imaÑ suttamabhÈsi.
KathaÑ? BuddhÈ nÈma mahantÈ ete sattavisesÈ, yaÑ sadevakassa
lokassa diÔÔhaÑ sutaÑ mutaÑ viÒÒÈtaÑ pattaÑ pariyesitaÑ anuvicaritaÑ
manasÈ na kiÒci katthaci nÊlÈdivasena vibhattar|pÈrammaÓesu
vibhattar|pÈrammaÓaÑ vÈ, bherisaddÈdivasena vibhattasaddÈrammaÓÈdÊsu
saddÈdi-ÈrammaÓaÑ vÈ atthi, yaÑ etesaÑ ÒÈÓamukhe ÈpÈthaÑ nÈgacchati.
YathÈha “yaÑ bhikkhave sadevakassa lokassa -pa- sadevamanussÈya
diÔÔhaÑ sutaÑ mutaÑ viÒÒÈtaÑ pattaÑ pariyesitaÑ
______________________________________________________________
1. SuttanipÈta-®Ôha 2. 85 piÔÔhÈdÊsu. 2. Khu 1. 332 piÔÔhe.
274 KhuddakanikÈya
anuvicaritaÑ manasÈ, tamahaÑ jÈnÈmi tamahaÑ abbhaÒÒÈsin”ti1, evaÑ

sabbattha appaÔihataÒÈÓo BhagavÈ sabbÈpi tÈ devatÈ bhabbÈbhabbavasena
dve koÔÔhÈse akÈsi. “KammÈvaraÓena vÈ samannÈgatÈ”ti-ÈdinÈ2 hi nayena
vuttÈ sattÈ abhabbÈ nÈma. Te ekavihÈre vasantepi BuddhÈ na olokenti.
ViparÊtÈ pana bhabbÈ nÈma. Te d|re vasantepi gantvÈ sa~gaÓhanti. TasmiÑ
devatÈsannipÈte ye abhabbÈ, te pahÈya bhabbe pariggahesi. PariggahetvÈ
“ettakÈ ettha rÈgacaritÈ, ettakÈ dosÈdicaritÈ”ti cariyavasena cha koÔÔhÈse
akÈsi. Atha nesaÑ sappÈyadhammadesanaÑ upadhÈrento “rÈgacaritÈnaÑ
devÈnaÑ SammÈparibbÈjanÊyasuttaÑ3 kathessÈmi, dosacaritÈnaÑ
KalahavivÈdasuttaÑ4, mohacaritÈnaÑ MahÈby|hasuttaÑ5, vitakkacaritÈnaÑ
C|Äaby|hasuttaÑ6, saddhÈcaritÈnaÑ TuvaÔakasuttaÑ7, buddhicaritÈnaÑ
PurÈbhedasuttaÑ8 kathessÈmÊ”ti desanaÑ vavatthÈpetvÈ puna taÑ parisaÑ
manasÈkÈsi “attajjhÈsayena nu kho jÈneyya, parajjhÈsayena, aÔÔhuppattikena,
pucchÈvasenÈ”ti. Tato “pucchÈvasena jÈneyyÈ”ti ÒatvÈ “atthi nu kho koci
devatÈnaÑ ajjhÈsayaÑ gahetvÈ cariyavasena paÒhaÑ pucchituÑ samattho”ti
“tesu paÒcasatesu bhikkh|su ekopi na sakkotÊ”ti addasa. Tato
asÊtimahÈsÈvake9, dve aggasÈvake ca samannÈharitvÈ “tepi na sakkontÊ”ti
disvÈ cintesi “sace Paccekabuddho bhaveyya, sakkuÓeyya nu kho”ti. “Sopi
na sakkuÓeyyo”ti ÒatvÈ “SakkasuyÈmÈdÊsu koci sakkuÓeyyÈ”ti samannÈhari.
Sace hi tesu koci sakkuÓeyya, taÑ pucchÈpetvÈ attanÈ vissajjeyya. Na pana
tesupi koci sakkoti. Athassa etadahosi “mÈdiso Buddhoyeva sakkuÓeyya,
atthi pana katthaci aÒÒo Buddho”ti anantÈsu lokadhÈt|su anantaÒÈÓaÑ
pattharitvÈ lokaÑ olokento na aÒÒaÑ BuddhaÑ addasa. AnacchariyaÒcetaÑ,
idÈni attanÈ samaÑ na passeyya, yo jÈtadivasepi brahmajÈlavaÓÓanÈyaÑ10
vuttanayena attanÈ samaÑ apassanto “aggohamasmi lokassÈ”ti11
appaÔivattiyaÑ sÊhanÈdaÑ nadi. EvaÑ aÒÒaÑ attanÈ samaÑ apassitvÈ cintesi
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 333 piÔÔhe. 2. Abhi 3. 116 piÔÔhe. 3. Khu 1. 332 piÔÔhÈdÊsu.
4. Khu 1. 413 piÔÔhÈdÊsu. 5. Khu 1. 418 piÔÔhÈdÊsu. 6. Khu 1. 415 piÔÔhÈdÊsu.
7. Khu 1. 421 piÔÔhÈdÊsu. 8. Khu 1. 411 piÔÔhÈdÊsu.
9. TheragÈthÈ-®Ôha 2. 541 piÔÔhÈdÊsu. 10. DÊ-®Ôha 1. 60 piÔÔhÈdÊsu.
11. DÊ 2. 13 piÔÔhe.
“sace ahaÑ pucchitvÈ ahameva vissajjeyyaÑ, evaÑ tÈ devatÈ na

sakkhissanti paÔivijjhituÑ. AÒÒasmiÑ pana Buddheyeva pucchante mayi ca
vissajjante accherakaÑ bhavissati, sakkhissanti ca devatÈ paÔivijjhituÑ,
tasmÈ NimmitabuddhaÑ mÈpessÈmÊ”ti abhiÒÒÈpÈdakaÑ jhÈnaÑ
samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya “pattacÊvaraggahaÓaÑ ÈlokitaÑ vilokitaÑ samiÒjitaÑ
pasÈritaÒca mama sadisaÑyeva hot|”ti kÈmÈvacaracittehi parikammaÑ
katvÈ “pÈcÊnayugandharaparikkhepato ulla~ghayamÈnaÑ candamaÓÉalaÑ
bhinditvÈ nikkhamanto viya Ègacchat|”ti r|pÈvacaracittena adhiÔÔhÈsi.
DevasaÑgho taÑ disvÈ “aÒÒopi nu kho bho cando uggato”ti Èha. Atha
candaÑ ohÈya Èsannatare jÈte “na cando, s|riyo uggato”ti. Puna Èsannatare
jÈte “na s|riyo, devavimÈnaÑ etan”ti. Puna Èsannatare jÈte “na
devavimÈnaÑ, devaputto eso”ti. Puna Èsannatare jÈte “na devaputto,
mahÈbrahmÈ eso”ti. Puna Èsannatare jÈte “na mahÈbrahmÈ, aparopi bho
Buddho Ègato”ti Èha.
Tattha puthujjanadevatÈ cintayiÑsu “ekabuddhassa tÈva ayaÑ
devatÈsannipÈto. DvinnaÑ kÊvamahanto bhavissatÊ”ti. AriyadevatÈ
cintayiÑsu “ekissÈ lokadhÈtuyÈ dve BuddhÈ nÈma natthi, addhÈ BhagavÈ
attanÈ sadisaÑ aÒÒaÑ ekaÑ BuddhaÑ nimminÊ”ti. Athassa devasaÑghassa
passantasseva Nimmitabuddho ÈgantvÈ DasabalaÑ avanditvÈva
sammukhaÔÔhÈne samasamaÑ katvÈ mÈpite Èsane nisÊdi. Bhagavato
bÈttiÑsamahÈpurisalakkhaÓÈni, nimmitassÈpi, Bhagavato sarÊrÈ
chabbaÓÓarasmiyo nikkhamanti, nimmitassÈpi, Bhagavato sarÊrarasmiyo
nimmitasarÊre paÔihaÒÒanti, nimmitassa rasmiyo Bhagavato kÈye
paÔihaÒÒanti. TÈ dvinnampi BuddhÈnaÑ sarÊrato uggamma bhavaggaÑ
Èhacca tato tato paÔinivattitvÈ devatÈnaÑ matthakamatthakapariyantena
otaritvÈ cakkavÈÄamukhavaÔÔiyaÑ patiÔÔhahiÑsu. SakalacakkavÈÄagabbhaÑ
suvaÓÓamayava~kagopÈnasivinaddhamiva cetiyagharaÑ virocittha.
DasasahassacakkavÈÄadevatÈ ekacakkavÈÄe rÈsibh|tÈ dvinnaÑ BuddhÈnaÑ
rasmi-abbhantaraÑ pavisitvÈ aÔÔhaÑsu. Nimmito nisÊdantoyeva
“kathaÑdassÊ kathaÑsÊlo, upasantoti vuccatÊ”ti-ÈdinÈ nayena
adhipaÒÒÈdikaÑ pucchanto gÈthamÈha.
Tattha pucchÈya tÈva so nimmito kathaÑdassÊti adhipaÒÒaÑ,
kathaÑsÊloti adhisÊlaÑ, upasantoti adhicittaÑ pucchati. SesaÑ pÈkaÔameva.
276 KhuddakanikÈya
NimmitabuddhÈdivibhÈvanatthaÑ PeÔake1–
“Upeti dhammaÑ paripucchamÈno, kusalaÑ atthupasaÒhitaÑ.
Na jÊvati na nibbuto na mato, taÑ puggalaÑ katamaÑ vadanti BuddhÈ2.
SaÑsÈrakhÊÓo na ca vantarÈgo,
Na cÈpi sekkho na ca diÔÔhadhammo.
AkhÊÓÈsavo antimadehadhÈrÊ,
TaÑ puggalaÑ katamaÑ vadanti BuddhÈ.
Na dukkhasaccena sama~gibh|to,
Na maggasaccena kuto nirodho.
Samudayasaccato suvid|ravid|ro,
TaÑ puggalaÑ katamaÑ vadanti BuddhÈ.
Ahetuko nopi ca r|panissito,
Apaccayo nopi ca so asa~khato.
Asa~khatÈrammaÓo nopi ca r|pÊ,
TaÑ puggalaÑ katamaÑ vadanti BuddhÈ”ti–
vuttaÑ.
Tattha paÔhamagÈthÈ NimmitabuddhaÑ sandhÈya, dutiyagÈthÈ
pacchimabhavikabodhisattaÑ sandhÈya, tatiyagÈthÈ arahattaphalaÔÔhaÑ
sandhÈya, catutthagÈthÈ ar|pe nibbÈnapaccavekkhaÓamanodvÈrapurecÈrika-
cittasama~giÑ3 sandhÈya vuttÈti ÒÈtabbÈ. KÊdisena dassanenÈti kÊdisavasena
dassanena. KiÑsaÓÔhitenÈti kiÑsarikkhena. KiÑpakÈrenÈti kiÑvidhena.
KiÑpaÔibhÈgenÈti kiÑÈkÈrena.
YaÑ pucchÈmÊti yaÑ puggalaÑ pucchÈmi, taÑ mayhaÑ viyÈkarohi.
YÈcÈmÊti ÈyÈcÈmi. AjjhesÈmÊti ÈÓÈpemi. PasÈdemÊti tava santÈne
somanasaÑ uppÈdemi. Br|hÊti niddesassa uddesapadaÑ. ŒcikkhÈti
desetabbÈnaÑ “imÈni nÈmÈnÊ”ti nÈmavasena kathehi. DesehÊti dassehi.
PaÒÒapehÊti jÈnÈpeti. ©ÈÓamukhavasena hi appanaÑ Ôhapento
______________________________________________________________
1. Natthi PeÔakopadese. 2. Vi 5. 373 piÔÔhe.
3. NibbÈnapaccavekkhaÓapurecÈrikatthena cittasama~giÑ (SÊ)
“paÒÒapehÊ”ti vuccati. PaÔÔhapehÊti paÒÒÈpehi, pavattÈpehÊti attho.

©ÈÓamukhe ÔhapehÊti vÈ. VivarÈti vivaÔaÑ karohi, vivaritvÈ dassehÊti attho.
VibhajÈti vibhÈgakiriyÈya vibhÈvento dassehÊti attho. UttÈnÊkarohÊti
pÈkaÔabhÈvaÑ karohi.
Atha vÈ ÈcikkhÈti desanÈdÊnaÑ channaÑ padÈnaÑ m|lapadaÑ.
DesanÈdÊni cha padÈni etassa atthassa vivaraÓatthaÑ vuttÈni. Tattha desehÊti
ugghaÔitaÒÒ|naÑ vasena sa~khepato paÔhamaÑ uddesavasena desehi.
UgghaÔitaÒÒ| hi sa~khepena vuttaÑ paÔhamaÑ vuttaÒca paÔivijjhanti.
PaÒÒapehÊti vipaÒcitaÒÒ|naÑ vasena tesaÑ cittatosanena buddhinisÈnena ca
paÔhamaÑ saÑkhittassa vitthÈrato niddesavaseneva paÒÒapehi. PaÔÔhapehÊti
tesaÑyeva niddiÔÔhassa niddesassa paÔiniddesavasena vitthÈritavasena
Ôhapehi paÔÔhapehi. VivarÈti niddiÔÔhassapi punappunaÑ vacanena vivarÈhi.
VibhajÈti punappunaÑ vuttassÈpi vibhÈgakaraÓena vibhajÈhi. UttÈnÊkarohÊti
vivaÔassa vitthÈrataravacanena vibhattassa ca nidassanavacanena uttÈniÑ
karohi. AyaÑ desanÈ neyyÈnampi paÔivedhÈya hotÊti.
84. Vissajjane pana BhagavÈ sar|pena adhipaÒÒÈdÊni avissajjetvÈva

adhipaÒÒÈdippabhÈvena yesaÑ kilesÈnaÑ upasamÈ “upasanto”ti vuccati,
nÈnÈdevatÈnaÑ ÈsayÈnulomena tesaÑ upasamameva dÊpento “vÊtataÓho”ti-
ÈdikÈ gÈthÈyo abhÈsi. Tattha Èdito aÔÔhannaÑ gÈthÈnaÑ “taÑ br|mi
upasanto”ti imÈya gÈthÈya sambandho veditabbo, tato parÈsaÑ “sa ve
santoti vuccatÊ”ti iminÈ sabbapacchimena padena.
AnupadavaÓÓanÈnayo–vÊtataÓho purÈbhedÈti yo sarÊrabhedÈ
pubbameva pahÊnataÓho. Pubbamantamanissitoti atÊtaddhÈdibhedaÑ pubba-
antaÑ anissito. Vemajjhe nupasa~kheyyoti paccuppannepi addhani “ratto”ti-
ÈdinÈ nayena na upasa~khÈtabbo. Tassa natthi purakkhatanti tassa arahato
dvinnaÑ purekkhÈrÈnaÑ abhÈvÈ anÈgate addhani purakkhatamapi natthi,
taÑ br|mi upasantoti evamettha yojanÈ veditabbÈ. Esa nayo sabbattha.
PurÈ kÈyassa bhedÈti karajakÈyassa bhedato pubbeyeva. AttabhÈvassÈti
sakalattabhÈvassa. KaÄevarassa nikkhepÈti kaÄevarassa
278 KhuddakanikÈya
nikkhepato sarÊrassa Ôhapanato. JÊvitindriyassa upacchedÈti duvidhassa

jÊvitindriyassa upacchedato pubbameva.
Pubbanto vuccati atÊto addhÈti pubbasa~khÈto anto koÔÔhÈso “atÊto
addhÈti, atikkanto kÈlo”ti kathÊyati. AtÊtaÑ addhÈnaÑ ÈrabbhÈti atÊtakÈlaÑ
paÔicca taÓhÈ pahÊnÈ.
Aparampi bhaddekarattapariyÈyaÑ1 dassento “atha vÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha evaÑr|po ahosinti kÈÄopi samÈno indanÊlamaÓivaÓÓo ahosinti evaÑ
manuÒÒar|pavaseneva evaÑr|po ahosiÑ. KusalasukhasomanassavedanÈ-
vaseneva evaÑvedano. TaÑsampayuttÈnaÑyevasaÒÒÈdÊnaÑ vasena
evaÑsaÒÒo. EvaÑsa~khÈro. EvaÑviÒÒÈÓo ahosiÑ atÊtamaddhÈnanti tattha
nandiÑ na samannÈnetÊti tesu r|pÈdÊsu taÓhaÑ vÈ taÓhÈsampayuttadiÔÔhiÑ
vÈ nÈnupavattayati. Aparena pariyÈyena MahÈkaccÈnabhaddekaratta-
pariyÈyaÑ2 dassento “atha vÈ iti me cakkhu ahosÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha
cakkh|ti cakkhupasÈdo. R|pÈti catusamuÔÔhÈnikar|pÈ. IminÈ nayena
sesÈyatanÈnipi veditabbÈni. ViÒÒÈÓanti nissayaviÒÒÈÓaÑ. Na
tadabhinandatÊti taÑ cakkhuÑ ceva r|paÒca taÓhÈdiÔÔhivasena nÈbhinandati.
Iti me mano ahosi iti dhammÈti ettha pana manoti bhava~gacittaÑ.
DhammÈti tebh|makadhammÈrammaÓaÑ. HasitalapitakÊÄitÈnÊti
dantavidaÑsakahasitaÒca vÈcÈlapitaÒca kÈyakÊÄÈdikÊÄitaÒcÈti
hasitalapitakÊÄitÈni. Na tadassÈdetÊti tÈni hasitÈdÊni nÈbhinandati. Na taÑ
nikÈmetÊti kantaÑ na karoti. Na ca tena vittiÑ ÈpajjatÊti tena ca tuÔÔhiÑ na
pÈpuÓÈti.
TaÑ taÑ paccayaÑ paÔicca uppannoti paccuppanno. Rattoti
nupasa~kheyyoti rÈgena rattoti gaÓanaÑ na upanetabbo. Uparipi eseva
nayo. Evar|po siyanti-ÈdÊsu paÓÊtamanuÒÒar|pÈdivaseneva
taÓhÈdiÔÔhipavattanasa~khÈtÈ nandÊ samannÈnayanÈ veditabbÈ. Na
paÓidahatÊti patthanÈvasena na Ôhapeti. AppaÓidhÈnapaccayÈti na
patthanÈÔhapanakÈraÓena.
85. AsantÈsÊti tena tena alÈbhato asantasanto. AvikatthÊti sÊlÈdÊhi

avikatthanasÊlo. Akukkucoti hatthakukkuccÈdivirahito. MantabhÈÓÊti
mantÈya pariggahetvÈ vÈcaÑ bhÈsitÈ.
______________________________________________________________
1. Ma 3. 226 piÔÔhÈdÊsu. 2. Ma 3. 231 piÔÔhÈdÊsu.
Anuddhatoti uddhaccavirahito. Sa ve vÈcÈyatoti so vÈcÈya yato saÑyato

catudosavirahitaÑ vÈcaÑ bhÈsitÈ hoti.
Akkodhanoti yaÑ hi kho vuttanti “na kodhano akodhano
kodhavirahito”ti yaÑ kathitaÑ, taÑ paÔhamaÑ tÈva kodhaÑ kathetukÈmo
“apica kodho tÈva vattabbo”ti Èha. Kodho tÈva vattabboti paÔhamaÑ kodho
kathetabbo. DasahÈkÈrehi kodho jÈyatÊti dasahi kÈraÓehi kodho uppajjati.
AnatthaÑ me acarÊti avaÉÉhiÑ me akÈsi, iminÈ upÈyena sabbapadesu attho
veditabbo. AÔÔhÈne vÈ pana kodho jÈyatÊti akÈraÓe kodho uppajjati. Ekacco
hi “devo ativassatÊ”ti kuppati, “na vassatÊ”ti kuppati, “s|riyo tappatÊ”ti
kuppati, “na tappatÊ”ti kuppati, vÈte vÈyantepi kuppati, avÈyantepi kuppati,
sammajjituÑ asakkonto bodhipaÓÓÈnaÑ kuppati, cÊvaraÑ pÈrupituÑ
asakkonto vÈtassa kuppati, upakkhalitvÈ khÈÓukassa kuppati. IdaÑ sandhÈya
vuttaÑ “aÔÔhÈne vÈ pana kodho jÈyatÊ”ti. Tattha heÔÔhÈ navasu ÔhÈnesu satte
Èrabbha uppannattÈ kammapathabhedo hoti.
AÔÔhÈnaghÈto pana sa~khÈresu uppanno1 kammapathabhedaÑ na karoti.
CittaÑ ÈghÈtento uppannoti cittassa ÈghÈto. Tato balavataro paÔighÈto.
PaÔihaÒÒanavasena paÔighaÑ. PaÔivirujjhatÊti paÔivirodho. Kuppanavasena
kopo. Pakopo sampakopoti upasaggavasena padaÑ vaÉÉhitaÑ.
Dussanavasena doso. Padososampadosoti upasaggavasena padaÑ
vaÉÉhitaÑ. Cittassa byÈpattÊti cittassa vipannatÈ viparivattanÈkÈro. ManaÑ
pad|sayamÈno uppajjatÊti manopadoso. Kujjhanavasena kodho.
KujjhanÈkÈro kujjhanÈ. Kujjhitassa bhÈvo kujjhitattaÑ. DussatÊti doso.
DussanÈti dussanÈkÈro. Dussitattanti dussitabhÈvo.
PakatibhÈvavijahanaÔÔhena byÈpajjanaÑ byÈpatti. ByÈpajjanÈti
byÈpajjanÈkÈro. VirujjhatÊti virodho. PunappunaÑ virujjhatÊti paÔivirodho.
ViruddhÈkÈrapaÔiviruddhÈkÈravasena vÈ idaÑ vuttaÑ. CaÓÉiko vuccati
caÓÉo, thaddhapuggalo, tassa bhÈvo caÓÉikkaÑ. Na etena suropitaÑ
vacanaÑ hoti, duruttaÑ aparipuÓÓameva hotÊti asuropo. KuddhakÈle
______________________________________________________________
1. Kuppanto (Ka)
280 KhuddakanikÈya
hi paripuÓÓavacanaÑ nÈma natthi, sacepi kassaci hoti, taÑ appamÈÓaÑ.

Apare pana “assujananaÔÔhena assuropanato assuropo”ti vadanti, taÑ
akÈraÓaÑ somanassassÈpi assujananato. HeÔÔhÈvutta-attamanatÈpaÔipakkhato
na attamanatÈti anattamanatÈ. SÈ pana yasmÈ cittasseva, na sattassa, tasmÈ
“cittassÈ”ti vuttaÑ.
AdhimattaparittatÈ veditabbÈti adhimattabhÈvo parittabhÈvo ca,
balavabhÈvo mandabhÈvoti attho. KaÒci kÈleti ekadÈ. “KaÒci kÈlan”tipi
pÈÔho. CittÈvilakaraÓamatto hotÊti cittassa ÈvilakaraÓappamÈÓo,
cittakiliÔÔhakaraÓappamÈÓoti attho. “CittÈlasakaraÓamatto”tipi pÈÔho, taÑ na
sundaraÑ. Tassa cittakilamathakaraÓamattoti attho. Na ca tÈva
mukhakulÈnavikulÈno hotÊti mukhassa sa~kocanavisa~kocano na ca tÈva
hoti. Na ca tÈva hanusaÒcopano hotÊti dvinnaÑ han|naÑ aparÈparaÑ calano
na ca tÈva hoti. Na ca tÈva pharusavÈcaÑ nicchÈraÓo hotÊti paresaÑ
mammacchedakaÑ pharusavÈcaÑ mukhato nÊharaÓena bahi nikkhamano na
ca tÈva hoti. Na ca tÈva disÈvidisÈnuvilokano hotÊti parassa
abbhukkiraÓatthaÑ daÓÉÈdi-atthÈya disaÒca anudisaÒca punappunaÑ
vilokano na ca tÈva hoti.
Na ca tÈva daÓÉasatthaparÈmasano hotÊti ÈghÈtanatthaÑ daÓÉaÒca
ekatodhÈrÈdisatthaÒca Èdiyano na ca tÈva hoti. Na ca tÈva daÓÉasattha-
abbhukkiraÓo hotÊti vuttappakÈraÑ daÓÉasatthaÑ ukkhipitvÈ paharaÓo na ca
tÈva hoti. Na ca tÈva daÓÉasattha-abhinipÈtano hotÊti etaÑ duvidhaÑ
parassa paharaÓatthaÑ na ca tÈvakhipano hoti. Na ca tÈva
chinnavicchinnakaraÓo hotÊti daÓÉasatthÈdikhipanena parasarÊraÑ
dvidhÈkaraÓo ca vividhÈkÈrena vaÓakaraÓo ca na tÈva hoti.
“ChiddavicchiddakaraÓo”tipi pÈÔho. Na ca tÈva sambhaÒjanapalibhaÒjano
hotÊti sarÊraÑ bhaÒjitvÈ cuÓÓavicuÓÓakaraÓo na ca tÈva hoti. Na ca tÈva
a~gama~ga-apakaÉÉhano hotÊti a~gapacca~gaÑ sampaggahetvÈ apanetvÈ
kaÉÉhano na ca tÈva hoti. Na ca tÈva jÊvitÈ voropano hotÊti jÊvitindriyato
voropano na ca tÈva hoti. Na ca tÈva sabbacÈgapariccÈgÈya saÓÔhito hotÊti
sabbaÑ
parassa jÊvitaÑ nÈsetvÈ attano jÊvitanÈsanatthÈya saÓÔhito na ca tÈva hoti.

IdaÑ vuttaÑ hoti–yadÈ aÒÒaÑ jÊvitÈ voropetvÈ attÈnaÑ jÊvitÈ
voropanatthÈya Ôhito, tadÈ sabbacÈgapariccÈgÈ nÈma hoti. VuttaÑ hetaÑ
BhagavatÈ–
“KodhaÑ chetvÈ sukhaÑ seti, kodhaÑ chetvÈ na socati.
Kodhassa visam|lassa, madhuraggassa brÈhmaÓa.
VadhaÑ ariyÈ pasaÑsanti, taÑ hi chetvÈ na socatÊ”ti1.
Yatoti yadÈ. ParapuggalaÑ ghÈÔetvÈti parapuggalaÑ2 nÈsetvÈ. AttÈnaÑ
ghÈÔetÊti attÈnaÑ mÈrehi. Paramussadagatoti atibalavabhÈvaÑ gato.
Paramavepullappattoti ativipulabhÈvaÑ patto. Kodhassa pahÊnattÈti
anÈgÈmimaggena vuttappakÈrassa kodhassa pahÊnabhÈvena. Kodhavatthussa
pariÒÒÈtattÈti kodhassa patiÔÔhÈbh|tassa kÈraÓabh|tassa piyÈpiya-
aÔÔhÈnasa~khÈtassa vatthussa ÒÈtatÊraÓapariÒÒÈhi byÈpetvÈ ÒÈtabhÈvena.
Kodhahetussa upacchinnattÈti kodhassa janakahetuno
domanassasahagatacittuppÈdassa ucchinnabhÈvena.
TÈsÊti bhÈyanasÊlo hoti. UttÈsÊti atibhÈyanasÊlo. ParittÈsÊti samantato
bhÈyanasÊlo. BhÈyatÊti bhayaÑ uppajjati. SantÈsaÑ ÈpajjatÊti vir|pabhÈvaÑ
pÈpuÓÈti. KatthÊ hotÊti attano vaÓÓabhaÓanasÊlo hoti. VikatthÊti vividhÈ
nÈnappakÈrato vaÓÓabhaÓanasÊlo. JÈtiyÈ vÈti khattiyabhÈvÈdijÈtisampattiyÈ
vÈ. Gottena vÈti GotamagottÈdinÈ ukkaÔÔhagottena vÈ. Kolaputtiyena vÈti
mahÈkulabhÈvena vÈ. VaÓÓapokkharatÈya vÈti vaÓÓasampannasarÊratÈya vÈ.
SarÊraÒhi “pokkharan”ti vuccati, tassavaÓÓasampattiyÈ abhir|pabhÈvenÈti
attho. Dhanena vÈti-ÈdÊni uttÈnatthÈneva.
Kukkuccanti niddesassa uddesapadaÑ. Tattha kukkuccanti kucchitaÑ
kataÑ kukataÑ, tassa bhÈvo kukkuccaÑ. TaÑ pacchÈnutÈpalakkhaÓaÑ,
katÈkatÈnusocanarasaÑ, vippaÔisÈrapaccupaÔÔhÈnaÑ, katÈkatapadaÔÔhÈnaÑ,
dÈsabyaÑ viya daÔÔhabbaÑ. HatthakukkuccampÊti hatthehi kucchitaÑ kataÑ
kukataÑ, tassa bhÈvo hatthakukkuccaÑ. PÈdakukkuccÈdÊsupi eseva nayo.
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 163, 239 piÔÔhÈdÊsu. 2. SattupuggalaÑ (SÊ)
282 KhuddakanikÈya
Akappiye kappiyasaÒÒitÈti acchamaÑsaÑ s|karamaÑsanti khÈdati,

dÊpimaÑsaÑ migamaÑsanti khÈdati, akappiyabhojanaÑ kappiyabhojananti
bhuÒjati, vikÈle kÈlasaÒÒitÈya bhuÒjati, akappiyapÈnakaÑ kappiyapÈnakanti
pivati. AyaÑ akappiye kappiyasaÒÒitÈ. Kappiye akappiyasaÒÒitÈti
s|karamaÑsaÑ acchamaÑsanti khÈdati, migamaÑsaÑ dÊpimaÑsanti
khÈdati, kappiyabhojanaÑ akappiyabhojananti bhuÒjati, kÈle vikÈlasaÒÒitÈya
bhuÒjati, kappiyapÈnakaÑ akappiyapÈnakanti pivati. AyaÑ kappiye
akappiyasaÒÒitÈ. Avajje vajjasaÒÒitÈti niddose dosasaÒÒitÈ. Vajje
avajjasaÒÒitÈti sadose niddosasaÒÒitÈ. KukkuccÈyanÈti kukkuccÈyanÈkÈro.
KukkuccÈyitattanti kukkuccÈyitabhÈvo. Cetaso vippaÔisÈroti cittassa vir|po
paÔisaraÓabhÈvo1. Manovilekhoti cittassa vilekho.
KatattÈ ca akatattÈ cÈti kÈyaduccaritÈdÊnaÑ katabhÈvena ca
kÈyasucaritÈdÊnaÑ akatabhÈvena ca. KataÑ me kÈyaduccaritanti mayÈ
kÈyena kilesap|tikattÈ duÔÔhuÑ caritaÑ kÈyena kataÑ. AkataÑ me
kÈyasucaritanti mayÈ kÈyena suÔÔhu caritaÑ na kataÑ.
VacÊduccaritavacÊsucaritÈdÊsupi eseva nayo nirodhapariyosÈnesu.
CittassÈti na sattassa na posassa. Uddhaccanti uddhatÈkÈro.
Av|pasamoti na v|pasamo. Ceto vikkhipatÊti cetaso vikkhepo, bhantattaÑ
cittassÈti cittassa bhantabhÈvo bhantayÈnabhantagoÓÈdÊnaÑ viya. IminÈ
ekÈrammaÓasmiÑ yeva vipphandanaÑ kathitaÑ. UddhaccaÑ hi
ekÈrammaÓe vipphandati, vicikicchÈ nÈnÈrammaÓeti. IdaÑ vuccati
uddhaccanti ayaÑ uddhatabhÈvo kathÊyati.
MusÈvÈdaÑ pahÈyÈti ettha musÈti visaÑvÈdanapurekkhÈrassa
atthabhaÒjako vacÊpayogo kÈyapayogo vÈ. VisaÑvÈdanÈdhippÈyena panassa
paravisaÑvÈdakakÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ musÈvÈdo.
Aparo nayo–musÈti abh|taÑ atacchaÑ vatthu. VÈdoti tassa bh|tato
tacchato viÒÒÈpanaÑ. LakkhaÓato pana atathaÑ vatthuÑ tathato paraÑ
viÒÒÈpetukÈmassa tathÈviÒÒatti2 samuÔÔhÈpikÈ cetanÈ musÈvÈdo, taÑ
musÈvÈdaÑ. PahÈyÈti imaÑ musÈvÈdacetanÈsa~khÈtaÑ dussÊlyaÑ
______________________________________________________________
1. PaÔihatabhÈvo (SÊ) paÔippharaÓabhÈvo (SyÈ) 2. TathÈvacÊviÒÒatthi (Ka)
pajahitvÈ. PaÔiviratoti pahÊnakÈlato paÔÔhÈya tato dussÊlyato orato1 viratova.

Natthi tassa vÊtikkamissÈmÊti cakkhusotaviÒÒeyyÈ dhammÈ, pageva
kÈyaviÒÒeyyÈti iminÈ nayena aÒÒesupi evar|pesu padesu attho veditabbo.
SaccaÑ vadatÊti saccavÈdÊ. Saccena saccaÑ sandahati ghaÔetÊti

saccasandho, na antarantarÈ musÈ vadatÊti attho. Yo hi puriso kadÈci musÈ
vadati, kadÈci saccaÑ, tassa musÈvÈdena antaritattÈ saccaÑ saccena na
ghaÔiyati, tasmÈ so na saccasandho, ayaÑ pana na tÈdiso, jÊvitahetupi musÈ
avatvÈ saccena saccaÑ sandahatiyevÈti saccasandho.
Thetoti thiro, thirakathoti attho. Eko hi puggalo haliddirÈgo viya,

thusarÈsimhi nikhÈtakhÈÓu viya, assapiÔÔhe ÔhapitakumbhaÓÉamiva ca na
thirakatho hoti, eko pÈsÈÓalekhÈ viya, indakhÊlo viya ca thirakatho hoti,
asinÈ sÊsaÑ chindantepi dve kathÈ na katheti, ayaÑ vuccati theto.
Paccayikoti pattiyÈyitabbako, saddhÈyitabbakoti attho. Ekacco hi

puggalo na paccayiko hoti, “idaÑ kena vuttaÑ, asukenÈ”ti vutte “mÈ tassa
vacanaÑ saddahathÈ”ti vattabbataÑ Èpajjati. Eko paccayiko hoti, “idaÑ
kena vuttaÑ, asukenÈ”ti vutte “yadi tena vuttaÑ, idameva pamÈÓaÑ, idÈni
upaparikkhitabbaÑ natthi, evameva idan”ti vattabbataÑ Èpajjati, ayaÑ
vuccati paccayiko.
AvisaÑvÈdako lokassÈti tÈya saccavÈditÈya lokaÑ na visaÑvÈdetÊti

attho.
PisuÓaÑ vÈcaÑ pahÈyÈti-ÈdÊsu yÈya vÈcÈya yassa taÑ vÈcaÑ bhÈsati,

tassa hadaye attano piyabhÈvaÑ parassa ca suÒÒabhÈvaÑ karoti, sÈ pisuÓÈ
vÈcÈ. YÈya pana attÈnampi parampi pharusaÑ karoti, yÈ vÈcÈ sayampi
pharusÈ, neva kaÓÓasukhÈ na hadaya~gamÈ, ayaÑ pharusÈ vÈcÈ. Yena
samphaÑ palapati niratthakaÑ, so samphappalÈpo. YÈ tesaÑ m|labh|tÈ
cetanÈpi pisuÓavÈcÈdinÈmameva labhati, sÈ eva ca idha adhippetÈ.
______________________________________________________________
1. Œrato (SÊ, Ka)
284 KhuddakanikÈya
ImesaÑ bhedÈyÈti yesaÑ ito vuttÈnaÑ santike sutaÑ, tesaÑ, bhedÈya.

BhinnÈnaÑ vÈ sandhÈtÈti dvinnaÑ mittÈnaÑ vÈ samÈnupajjhÈyakÈdÊnaÑ vÈ
kenacideva kÈraÓena bhinnÈnaÑ ekamekaÑ upasa~kamitvÈ “tumhÈkaÑ
Êdise kule jÈtÈnaÑ evaÑ bahussutÈnaÑ idaÑ na yuttan”ti-ÈdÊni vatvÈ
sandhÈnaÑ kattÈ anukattÈ.
AnuppadÈtÈti sandhÈnÈnuppadÈtÈ. Dve jane samagge disvÈ “tumhÈkaÑ
evar|pe kule jÈtÈnaÑ evar|pehi guÓehi samannÈgatÈnaÑ
anucchavikametan”ti-ÈdÊni vatvÈ daÄhÊkammaÑ kattÈti attho. Samaggo
ÈrÈmo assÈti samaggÈrÈmo, yattha samaggÈ natthi, tattha vasitumpi na
icchatÊti attho. “SamaggarÈmo”tipi PÈÄi, ayamevettha attho. Samaggaratoti
samaggesu rato, te pahÈya aÒÒatra gantumpi na icchatÊti attho. Samagge
disvÈpi sutvÈpi nandatÊti samagganandÊ. SamaggakaraÓiÑvÈcaÑ bhÈsitÈti yÈ
vÈcÈ satte samaggeyeva karoti, taÑ sÈmaggiguÓaparidÊpikameva vÈcaÑ
bhÈsati, na itaranti.
ekantapharusacetanÈ pharusÈ vÈcÈ, nelÈti elaÑ vuccati doso, nassÈ elanti
nelÈ, niddosÈti attho “nela~go setapacchÈdo”ti ettha1 vuttanelaÑ viya.
KaÓÓasukhÈti byaÒjanamadhuratÈya kaÓÓÈnaÑ sukhÈ, s|civijjhanaÑ viya
kaÓÓas|laÑ na janeti. AtthamadhuratÈya sakalasarÊre kopaÑ ajanetvÈ
pemaÑ janetÊti pemanÊyÈ. HadayaÑ gacchati apaÔihaÒÒamÈnÈ sukhena
cittaÑ pavisatÊti hadaya~gamÈ. GuÓaparipuÓÓatÈya pure bhavÈti porÊ, pure
saÑvaÉÉhanÈrÊ viya sukumÈrÈtipi porÊ, purassa esÈtipi porÊ, nagaravÈsÊnaÑ
kathÈti attho. NagaravÈsino hi yuttakathÈ honti, pitimattaÑ pitÈti
bhÈtimattaÑ bhÈtÈti vadanti. Evar|pÊ kathÈ bahuno janassa kantÈ hotÊti
bahujanakantÈ. KantabhÈveneva bahuno janassa manÈpÈ cittavuÉÉhikarÈti
bahujanamanÈpÈ.
AnatthaviÒÒÈpikÈ kÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ akusalacetanÈ
samphappalÈpo. KÈlena vadatÊti kÈlavÈdÊ, vattabbayuttakÈlaÑ sallakkhetvÈ
vadatÊti attho. Bh|taÑ tathaÑ tacchaÑ sabhÈvameva vadatÊti
______________________________________________________________
1. Khu 1. 173; Khu 10. 202 piÔÔhesu.
bh|tavÈdÊ. DiÔÔhadhammikasamparÈyikatthasannissitameva katvÈ vadatÊti

atthavÈdÊ. NavalokuttaradhammasannissitaÑ katvÈ vadatÊti dhammavÈdÊ.
SaÑvaravinayapahÈnavinayasannissitaÑ katvÈ vadatÊti vinayavÈdÊ.
NidhÈnaÑ vuccati ÔhapanokÈso, nidhÈnamassa atthÊti nidhÈnavatÊ,

hadaye nidhÈtabbayuttakaÑ vÈcaÑ bhÈsitÈti attho. KÈlenÈti evar|piÑ
bhÈsamÈnopi ca “ahaÑ nidhÈnavatiÑ vÈcaÑ bhÈsissÈmÊ”ti na akÈlena
bhÈsati, yuttakÈlaÑ pana apekkhitvÈva bhÈsatÊti attho. SÈpadesanti sa-
upamaÑ, sakÈraÓanti attho. Pariyantavatinti paricchedaÑ dassetvÈ yathÈssÈ
paricchedo paÒÒÈyati, evaÑ bhÈsatÊti attho. AtthasaÑhitanti anekehipi
nayehi vibhajantena pariyÈdÈtuÑ asakkuÓeyyatÈya atthasampannaÑ bhÈsati.
YaÑ vÈ so atthavÈdÊ atthaÑ vadati, tena atthena sahitattÈ atthasaÑhitaÑ
vÈcaÑ bhÈsati, na aÒÒaÑ nikkhipitvÈ aÒÒaÑ bhÈsatÊti vuttaÑ hoti.
CatuddosÈpagataÑ vÈcaÑ bhÈsatÊti musÈvÈdÈdÊhi cat|hi dosehi apagataÑ
vÈcaÑ bhÈsati. DvattiÑsÈya tiracchÈnakathÈyÈti dvattiÑsÈya
saggamokkhÈnaÑ tiracchÈnabh|tÈya kathÈya.
Dasa kathÈvatth|nÊti appicchatÈdÊni dasa vivaÔÔanissitÈya kathÈya

vatthubh|tÈni kÈraÓÈni. Appicchakathanti ettha appicchoti icchÈvirahito
aniccho nittaÓho. Ettha hi byaÒjanaÑ sÈvasesaÑ viya, attho pana
niravaseso. Na hi khÊÓÈsavassa aÓumattÈpi icchÈ nÈma atthi.
Apicettha atricchatÈ pÈpicchatÈ mahicchatÈ appicchatÈti ayaÑ bhedo

veditabbo–tattha sakalÈbhe atittassa paralÈbhapatthanÈ atricchatÈ nÈma,
tÈya samannÈgatassa ekabhÈjane pakkap|vepi1 attano patte patite2 na
supakko viya khuddako viya ca khÈyati, sveva pana parassa patte pakkhitto
supakko viya mahanto viya ca khÈyati. AsantaguÓasambhÈvanatÈ pana
paÔiggahaÓe ca amattaÒÒutÈ pÈpicchatÈ nÈma, sÈ “idhekacco asaddho
samÈno saddhoti maÑ jano jÈnÈt|”ti-ÈdinÈ3 nayena atreva ÈgatÈyeva. TÈya
ca samannÈgato puggalo kohaÒÒe patiÔÔhÈti. SantaguÓasambhÈvanatÈ pana
______________________________________________________________
1. Pakkap|vopi (SÊ) 2. Pahito (SÊ), pakkhitto (SyÈ) 3. Abhi 2. 364 piÔÔhe.
286 KhuddakanikÈya
paÔiggahaÓe ca amattaÒÒutÈ mahicchatÈ nÈma, sÈpi “idhekacco saddho

samÈno saddhoti maÑ jano jÈnÈt|ti icchati, sÊlavÈ samÈno sÊlavÈti maÑ jano
jÈnÈt|”ti1 iminÈ nayena ÈgatÈyeva. TÈya samannÈgato puggalo
dussantappayo hoti, vijÈtamÈtÈpissa cittaÑ gahetuÑ na sakkoti. TenetaÑ
vuccati–
“Aggikkhandho samuddo ca, mahiccho cÈpi puggalo.
SakaÔena paccaye detu, tayopete atappayÈ”ti2.
SantaguÓanig|hanatÈ pana paÔiggahaÓe ca mattaÒÒutÈ appicchatÈ nÈma,
tÈya samannÈgato puggalo attani vijjamÈnampi guÓaÑ
paÔicchÈdetukÈmatÈya saddho samÈno “saddhoti maÑ jano jÈnÈt|”ti na
icchati. SÊlavÈ. Pavivitto. Bahussuto. ŒraddhavÊriyo. SamÈdhisampanno.
PaÒÒavÈ. KhÊÓÈsavo samÈno “khÊÓÈsavoti maÑ jano jÈnÈt|”ti na icchati
seyyathÈpi Majjhantikatthero. EvaÑ appiccho ca pana bhikkhu anuppannaÑ
lÈbhaÑ uppÈdeti, uppannaÑ thÈvaraÑ karoti, dÈyakÈnaÑ cittaÑ ÈrÈdheti,
yathÈ yathÈ hi so attano appicchatÈya appaÑ gaÓhÈti, tathÈ tathÈ tassa vatte
pasannÈ manussÈ bah| denti.
Aparopi catubbidho appiccho paccaya-appiccho dhuta~ga-appiccho
pariyatti-appiccho adhigama-appicchoti. Tattha cat|su paccayesu appiccho
paccaya-appiccho. So dÈyakassa vasaÑ jÈnÈti, deyyadhammassa vasaÑ
jÈnÈti, attano thÈmaÑ jÈnÈti. Yadi hi deyyadhammo bahu hoti, dÈyako
appaÑ dÈtukÈmo, dÈyakassa vasena appaÑ gaÓhÈti. Deyyadhammo appo,
dÈyako bahuÑ dÈtukÈmo, deyyadhammassa vasena appaÑ gaÓhÈti.
Deyyadhammopi bahu, dÈyakopi bahuÑ dÈtukÈmo, attano thÈmaÑ ÒatvÈ
pamÈÓeneva gaÓhÈti.
Dhuta~gasamÈdÈnassa attani atthibhÈvaÑ na jÈnÈpetukÈmo dhuta~ga-
appiccho nÈma. Yo pana bahussutabhÈvaÑ na jÈnÈpetukÈmo, ayaÑ
pariyatti-appiccho nÈma. Yo pana sotÈpannÈdÊsu aÒÒataro hutvÈ
sotÈpannÈdibhÈvaÑ jÈnÈpetuÑ na icchati, ayaÑ adhigama-appiccho nÈma.
______________________________________________________________
2. Ma-®Ôha 2. 45; AÑ-®Ôha 1. 57; Abhi-®Ôha 2. 455; UdÈna-®Ôha 206 piÔÔhesupi
passitabbaÑ.
KhÊÓÈsavo pana atricchataÑ pÈpicchataÑ mahicchataÑ pahÈya sabbaso

icchÈpaÔipakkhabh|tÈya alobhasa~khÈtÈya parisuddhÈya appicchatÈya
samannÈgatattÈ appiccho nÈma. “Œvuso atricchatÈ pÈpicchatÈ mahicchatÈti
ime dhammÈ pahÈtabbÈti tesu ÈdÊnavaÑ dassetvÈ evar|paÑ appicchataÑ
samÈdÈya vattitabban”ti vadanto appicchakathaÑ katheti nÈma.
SantuÔÔhÊkathanti-ÈdÊsu visesatthameva dÊpayissÈma, yojanÈ pana
vuttanayeneva veditabbÈ. SantuÔÔhÊkathanti itarÊtarapaccayasantosaÑ
nissitaÑ kathaÑ. So panesa santoso dvÈdasavidho hoti. SeyyathidaÑ?
CÊvare yathÈlÈbhasantoso, yathÈbalasantoso, yathÈsÈruppasantosoti tividho.
EvaÑ piÓÉapÈtÈdÊsupi.
TassÈyaÑ pabhedavaÓÓanÈ–idha bhikkhu cÊvaraÑ labhati sundaraÑ vÈ
asundaraÑ vÈ. So teneva yÈpeti, aÒÒaÑ na pattheti, labhantopi na gaÓhÈti.
Ayamassa cÊvare yathÈlÈbhasantoso. Atha pana yo pakatidubbalo vÈ hoti,
ÈbÈdhajarÈbhibh|to vÈ, garucÊvaraÑ pÈrupanto kilamati. So sabhÈgena
bhikkhunÈ saddhiÑ taÑ parivattetvÈ lahukena yÈpentopi santuÔÔhova hoti.
Ayamassa cÊvare yathÈbalasantoso. Aparo paÓÊtapaccayalÈbhÊ hoti. So
pattuÓÓacÊvarÈdÊnaÑ1 aÒÒataraÑ mahagghacÊvaraÑ, bah|ni vÈ pana
cÊvarÈni labhitvÈ “idaÑ therÈnaÑ cirapabbajitÈnaÑ, idaÑ bahussutÈnaÑ
anur|paÑ, idaÑ gilÈnÈnaÑ, idaÑ appalÈbhÊnaÑ hot|”ti datvÈ tesaÑ
purÈÓacÊvaraÑ vÈ sa~kÈrak|ÔÈdito vÈ nantakÈni uccinitvÈ tehi saÑghÈÔiÑ
katvÈ dhÈrentopi santuÔÔhova hoti. Ayamassa cÊvare yathÈsÈruppasantoso.
Idha pana bhikkhu piÓÉapÈtaÑ labhati l|khaÑ vÈ paÓÊtaÑ vÈ, so teneva
yÈpeti, aÒÒaÑ na pattheti, labhantopi na gaÓhÈti. Ayamassa piÓÉapÈte
yathÈlÈbhasantoso. Yo pana attano pakativiruddhaÑ vÈ byÈdhiviruddhaÑ vÈ
piÓÉapÈtaÑ labhati, yenassa paribhuttena aphÈsu hoti, so taÑ sabhÈgassa
bhikkhuno datvÈ tassa hatthato sappÈyabhojanaÑ bhuÒjitvÈ
samaÓadhammaÑ karontopi santuÔÔhova hoti. Ayamassa piÓÉapÈte
yathÈbalasantoso. Aparo bahuÑ paÓÊtaÑ
______________________________________________________________
1. PaÔÔuÓÓacÊvarÈdÊnaÑ (Ka)
288 KhuddakanikÈya
piÓÉapÈtaÑ labhati, so taÑ cÊvaraÑ viya theracirapabbajitabahussuta-

appalÈbhÊgilÈnÈnaÑ datvÈ tesaÑ vÈ sesakaÑ piÓÉÈya vÈ caritvÈ
missakÈhÈraÑ bhuÒjantopi santuÔÔhova hoti. Ayamassa piÓÉapÈte
yathÈsÈruppasantoso.
Idha pana bhikkhu senÈsanaÑ labhati manÈpaÑ vÈ amanÈpaÑ vÈ, so

tena neva somanassaÑ na domanassaÑ1 uppÈdeti, antamaso
tiÓasanthÈrakenÈpi yathÈladdheneva tussati. Ayamassa senÈsane
yathÈlÈbhasantoso. Yo pana attano pakativiruddhaÑ vÈ byÈdhiviruddhaÑ vÈ
senÈsanaÑ labhati, yatthassa vasato aphÈsu hoti, so taÑ sabhÈgassa
bhikkhuno datvÈ santake sappÈyasenÈsane vasantopi santuÔÔhova hoti.
Ayamassa senÈsane yathÈbalasantoso.
Aparo mahÈpuÒÒo leÓamaÓÉapak|ÔÈgÈrÈdÊni bah|ni paÓÊtasenÈsanÈni

labhati, so taÑ cÊvaraÑ viya theracirapabbajitabahussuta-
appalÈbhÊgilÈnÈnaÑ datvÈ yattha katthaci vasantopi santuÔÔhova hoti.
Ayamassa senÈsane yathÈsÈruppasantoso. Yopi “uttamasenÈsanaÑ nÈma
pamÈdaÔÔhÈnaÑ, tattha nisinnassa thinamiddhaÑ okkamati, niddÈbhibh|tassa
puna paÔibujjhato pÈpavitakkÈ pÈtubhavantÊ”ti paÔisaÒcikkhitvÈ tÈdisaÑ
senÈsanaÑ pattampi na sampaÔicchati, so taÑ paÔikkhipitvÈ
abbhokÈsarukkham|lÈdÊsu vasantopi santuÔÔhova hoti. Ayamassa2 senÈsane
yathÈsÈruppasantoso.
Idha pana bhikkhu bhesajjaÑ labhati l|khaÑ vÈ paÓÊtaÑ vÈ, so yaÑ

labhati, teneva tussati, aÒÒaÑ na pattheti, labhantopi na gaÓhÈti. Ayamassa
gilÈnapaccaye yathÈlÈbhasantoso. Yo pana telena atthiko phÈÓitaÑ labhati,
so taÑ sabhÈgassa bhikkhuno datvÈ tassa hatthato telaÑ gahetvÈ aÒÒadeva
vÈ pariyesitvÈ ( )3 bhesajjaÑ karontopi santuÔÔhova hoti. Ayamassa
gilÈnapaccaye yathÈbalasantoso.
______________________________________________________________
1. Na PaÔighaÑ (SÊ, SyÈ) 2. Ayampissa (SÊ) 3. (Tehi) (SÊ, SyÈ)
Aparo mahÈpuÒÒo bahuÑ telamadhuphÈÓitÈdipaÓÊtabhesajjaÑ labhati,

so taÑ cÊvaraÑ viya theracirapabbajitabahussuta-appalÈbhÊgilÈnÈnaÑ datvÈ
tesaÑ Èbhatena yena kenaci yÈpentopi santuÔÔhova hoti. Yo pana ekasmiÑ
bhÈjane catumadhuraÑ ÔhapetvÈ ekasmiÑ muttaharÊtakaÑ “gaÓha bhante
yadicchasÊ”ti vuccamÈno “sacassa tesu aÒÒatarenapi rogo v|pasammati, atha
muttaharÊtakaÑ nÈma BuddhÈdÊhi vaÓÓitan”ti catumadhuraÑ paÔikkhipitvÈ
muttaharÊtakena bhesajjaÑ karonto paramasantuÔÔhova hoti. Ayamassa
gilÈnapaccaye yathÈsÈruppasantoso. ImesaÑ pana paccekapaccayesu tiÓÓaÑ
tiÓÓaÑ santosÈnaÑ yathÈsÈruppasantosova aggo. ArahÈ ekekasmiÑ paccaye
imehi tÊhipi santuÔÔhova.
Pavivekakathanti pavivekanissitaÑ kathaÑ. Tayo hi vivekÈ kÈyaviveko
cittaviveko upadhivivekoti. Tattha eko gacchati, eko tiÔÔhati, eko nisÊdati,
eko seyyaÑ kappeti, eko gÈmaÑ piÓÉÈya pavisati, eko paÔikkamati, eko
abhikkamati, eko ca~kamaÑ adhiÔÔhÈti, eko carati, eko viharatÊti ayaÑ
kÈyaviveko nÈma. AÔÔha samÈpattiyo pana cittaviveko nÈma. NibbÈnaÑ
upadhiviveko nÈma.
Vuttampi hetaÑ–“kÈyaviveko ca vivekaÔÔhakÈyÈnaÑ
nekkhammÈbhiratÈnaÑ. Cittaviveko ca parisuddhacittÈnaÑ
paramavodÈnappattÈnaÑ. Upadhiviveko ca nirupadhÊnaÑ puggalÈnaÑ
visa~khÈragatÈnan”ti1.
AsaÑsaggakathanti ettha pana savanasaÑsaggo dassanasaÑsaggo
samullapanasaÑsaggo sambhogasaÑsaggo kÈyasaÑsaggoti paÒcavidho
saÑsaggo. Tesu idha bhikkhu suÓÈti “amukasmiÑ gÈme vÈ nigame vÈ itthÊ
vÈ kumÈrÊ vÈ abhir|pÈ dassanÊyÈ pÈsÈdikÈ paramÈya vaÓÓapokkharatÈya
samannÈgatÈ”ti, so taÑ sutvÈ saÑsÊdati visÊdati, na sakkoti brahmacariyaÑ
sandhÈretuÑ, sikkhÈdubbalyaÑ, anÈvikatvÈ hÊnÈyÈvattati. EvaÑ parehi
kathiyamÈnar|pÈdisampattiÑ attanÈ vÈ hasitalapitagÊtasaddaÑ suÓantassa
sotaviÒÒÈÓavÊthivasena uppanno rÈgo savanasaÑsaggo nÈma.
______________________________________________________________
290 KhuddakanikÈya
Idha bhikkhu na heva kho suÓÈti, apica kho sÈmaÑ passati itthiÑ vÈ
kumÈriÑ vÈ abhir|paÑ dassanÊyaÑ pÈsÈdikaÑ paramÈya
vaÓÓapokkharatÈya samannÈgataÑ, so taÑ disvÈ saÑsÊdati visÊdati, na
sakkoti brahmacariyaÑ sandhÈretuÑ, sikkhÈdubbalyaÑ anÈvikatvÈ
hÊnÈyÈvattati. EvaÑ visabhÈgar|paÑ olokentassa pana
cakkhuviÒÒÈÓavÊthivasena uppannarÈgo dassanasaÑsaggo nÈma.
AÒÒamaÒÒaÑ allÈpasallÈpavasena uppannarÈgo pana
samullapanasaÑsaggo nÈma. Bhikkhuno bhikkhuniyÈ santakaÑ bhikkhuniyÈ
vÈ bhikkhussa santakaÑ gahetvÈ paribhogakaraÓavasena uppannarÈgo
sambhogasaÑsaggo nÈma. HatthaggÈhÈdivasena uppannarÈgo pana
kÈyasaÑsaggo nÈma. ArahÈ imehi paÒcahi saÑsaggehi cat|hipi parisÈhi
saddhiÑ asaÑsaÔÔho, gÈhamuttako ceva saÑsaggamuttako ca. AsaÑsaggassa
vaÓÓaÑ bhaÓanto asaÑsaggakathaÑ katheti nÈma.
VÊriyÈrambhakathanti ettha yo paggahitavÊriyo
paripuÓÓakÈyikacetasikavÊriyo hoti, gamane uppannaÑ kilesaÑ ÔhÈnaÑ
pÈpuÓituÑ na deti, ÔhÈne uppannaÑ kilesaÑ nisajjaÑ, nisajjÈya uppannaÑ
kilesaÑ sayanaÑ pÈpuÓituÑ na deti, daÓÉena1 kaÓhasappaÑ uppÊÄetvÈ
gaÓhanto viya amittaÑ gÊvÈya akkamanto viya ca vicarati, tÈdisassa
ÈraddhavÊriyassa vaÓÓaÑ bhaÓanto vÊriyÈrambhakathaÑ katheti nÈma.
SÊlakathanti-ÈdÊsu sÊlanti catupÈrisuddhisÊlaÑ. SamÈdhÊti
vipassanÈpÈdakÈ aÔÔha samÈpattiyo. PaÒÒÈti lokiyalokuttaraÒÈÓaÑ. VimuttÊti
arahattaphalavimutti2. VimuttiÒÈÓadassananti ek|navÊsatividhaÑ
paccavekkhaÓaÒÈÓaÑ. SÊlÈdÊnaÑ guÓaÑ pakÈsento sÊlÈdikathaÑ katheti
nÈma.
SatipaÔÔhÈnakathanti-ÈdÊni sa~gajÈlamaticca so munÊtipariyosÈnÈni
pubbe vuttÈnusÈrena veditabbÈni.
86. NirÈsattÊti nittaÓho. VivekadassÊ phasses|ti paccuppannesu

cakkhusamphassÈdÊsu attÈdibhÈvavivekaÑ passati. DiÔÔhÊsu ca na nÊyatÊti
dvÈsaÔÔhiyÈ diÔÔhÊsu kÈyaci diÔÔhiyÈ na nÊyati.
______________________________________________________________
1. Mantena (SÊ) 2. Ariyaphalavimutti (SyÈ)
VipariÓataÑ vÈ vatthuÑ na socatÊti pakatibhÈvaÑ jahitvÈ naÔÔhe

kismiÒci vatthusmiÑ na sokaÑ Èpajjati. VipariÓatasmiÑ vÈti vinassamÈne
vatthumhi.
Cakkhusamphassoti cakkhuÑ vatthuÑ katvÈ cakkhuviÒÒÈÓasahajÈto

phasso cakkhusamphasso. Sesesupi eseva nayo. Ettha ca purimÈ
cakkhupasÈdÈdivatthukÈva, manosamphasso hadayavatthukopi avatthukopi
sabbo catubh|mako phasso. Adhivacanasamphassoti pariyÈyena etassa
nÈmaÑ hotiyeva. Tayo hi ar|pino khandhÈ sayaÑ piÔÔhivaÔÔakÈ hutvÈ attano
sahajÈtasamphassassa adhivacanasamphassoti nÈmaÑ karonti.
PaÔighasamphassoti nippariyÈyena pana paÔighasamphasso nÈma
paÒcadvÈrikaphasso. Adhivacanasamphasso nÈma manodvÈrikaphasso.
SukhavedanÊyo phassoti sukhavedanÈya hito uppÈdako phasso. Itaradvayepi
eseva nayo. Kusalo phassoti ekavÊsatikusalacittasahajÈto phasso. Akusaloti
dvÈdasa-akusalasahajÈto phasso. AbyÈkatoti chappaÒÒÈsa-abyÈkatasahajÈto
phasso. KÈmÈvacaroti catupaÒÒÈsakÈmÈvacarasahajÈto phasso.
R|pÈvacaroti kusalÈdipaÒcadasar|pÈvacarasampayutto. Ar|pÈvacaroti
kusalÈbyÈkatavasena dvÈdasa-ar|pÈvacarasampayutto.
SuÒÒatoti anattÈnupassanÈvasena vipassantassa uppanno maggo

suÒÒato, tena sahajÈto phasso suÒÒato phasso. Itaradvayepi eseva nayo.
Animittoti ettha aniccÈnupassanÈvasena vipassantassa uppanno maggo
animitto. AppaÓihitoti dukkhÈnupassanÈvasena vipassantassa uppanno
maggo appaÓihito. Lokiyoti loko vuccati lujjanapalujjanaÔÔhena vaÔÔo,
tasmiÑ pariyÈpannabhÈvena loke niyuttoti lokiyo, tebh|mako dhammo.
Lokuttaroti lokato uttaro uttiÓÓoti lokuttaro, loke apariyÈpannabhÈvenapi
lokuttaro. Attena vÈti attabhÈvena vÈ. Attaniyena vÈti attÈyattena vÈ.
87. PatilÊnoti rÈgÈdÊnaÑ pahÊnattÈ tato apagato. Akuhakoti avimhÈpako

tÊhi kuhanavatth|hi. ApihÈl|ti apihanasÊlo,
292 KhuddakanikÈya
patthanÈtaÓhÈya rahitoti vuttaÑ hoti. AmaccharÊti paÒcamaccheravirahito.

Appagabbhoti kÈyapÈgabbhiyÈdivirahito. Ajegucchoti sampannasÊlÈditÈya
ajegucchanÊyo asecanako manÈpo. PesuÓeyye ca no yutoti dvÊhi ÈkÈrehi
upasaÑharitabbe pisuÓakamme ayutto.
RÈgassa pahÊnattÈti arahattamaggena rÈgakilesassa pahÊnabhÈvena.
AsmimÈno pahÊno hotÊti asmÊti unnatimÈno samucchedavasena pahÊno hoti.
TÊÓi kuhanavatth|nÊti tÊÓi vimhÈpanakÈraÓÈni.
PaccayapaÔisevanasa~khÈtaÑ kuhanavatth|ti-ÈdÊsu cÊvarÈdÊhi nimantitassa
tadatthikasseva sato pÈpicchataÑ nissÈya paÔikkhipanena te ca gahapatike
attani suppatiÔÔhitapasÈde1 ÒatvÈ puna tesaÑ “aho ayyo appiccho, na kiÒci
paÔiggaÓhituÑ icchati, suladdhaÑ vata no assa, sace appamattakampi kiÒci
paÔiggaÓheyyÈ”ti nÈnÈvidhehi upÈyehi paÓÊtÈni cÊvarÈdÊni upanentÈnaÑ
tadanuggahakÈmataÑyeva ÈvikatvÈ paÔiggahaÓena ca tato pabhuti api
sakaÔabhÈrehi2 upanÈmanahetubh|taÑ vimhÈpanaÑ
paccayapaÔisevanasa~khÈtaÑ kuhanavatth|ti veditabbaÑ. PÈpicchasseva
pana sato sambhÈvanÈdhippÈyena katena iriyÈpathena vimhÈpanaÑ
iriyÈpathasa~khÈtaÑ3 kuhanavatth|ti veditabbaÑ. PÈpicchasseva pana sato
uttarimanussadhammÈdhigamaparidÊpanavÈcÈya tathÈ tathÈ vimhÈpanaÑ
sÈmantajappanasa~khÈtaÑ kuhanavatth|ti veditabbaÑ.
KatamaÑ paccayapaÔisevanasa~khÈtanti ettha paccayapaÔisevananti
evaÑ sa~khÈtaÑ paccayapaÔisevanasa~khÈtaÑ. NimantentÊti idha gahapatikÈ
“bhikkhaÑ gaÓhathÈ”ti bhikkh| nimantenti. Ayameva vÈ pÈÔho.
“NimantetÊ”ti vÈ “vadantÊ”ti vÈ keci paÔhanti. TÈdise nimantÈpenti.
NimantentÊti pÈÔhassa sambhavo daÔÔhabbo. CÊvaraÑ paccakkhÈtÊti cÊvaraÑ
paÔikkhipati. EtaÑ sÈruppaÑ, yaÑ samaÓoti yaÑ cÊvaradhÈraÓaÑ samaÓo
karoti, etaÑ sÈruppaÑ anucchavikaÑ. PÈpaÓikÈ vÈ nantakÈnÊti ÈpaÓadvÈre
patikÈni antavirahitÈni pilotikÈni. UccinitvÈti saÑkaÉÉhitvÈ.
UÒchÈcariyÈyÈti bhikkhÈcaraÓena. PiÓÉiyÈlopenÈti piÓÉaÑ katvÈ laddha-
Èlopena. P|timuttena vÈti
______________________________________________________________
1. SuppatiÔÔhitasaddhe (SÊ, SyÈ) 2. AsÊtisakaÔabhÈrehi (Ka)
3. IriyÈpathasannissitaÑ (SÊ, SyÈ)
gomuttena vÈ. OsadhaÑ kareyyÈti bhesajjakiccaÑ kareyya. TadupÈdÈyÈti

tato paÔÔhÈya. DhutavÈdoti dhutaguÓavÈdÊ. Bhiyyo bhiyyo nimantentÊti
upar|pari nimantenti. SammukhÊbhÈvÈti sammukhÊbhÈvena, vijjamÈnatÈyÈti
attho. PasavatÊti paÔilabhati. SaddhÈya sammukhÊbhÈvena sakkÈ kÈtunti
“saddhÈya sammukhÊbhÈvÈ”ti-ÈdimÈha. DeyyadhammÈ sulabhÈ
dakkhiÓeyyÈ ca, saddhÈ pana dullabhÈ. Puthujjanassa hi saddhÈ athÈvarÈ,
padavÈre padavÈre nÈnÈ hoti. Tenevassa MahÈmoggallÈnasadisopi
aggasÈvako pÈÔibhogo bhavituÑ asakkonto Èha “dvinnaÑ kho nesaÑ Èvuso
dhammÈnaÑ pÈÔibhogo bhogÈnaÒca jÊvitassa ca, saddhÈya pana tvaÑ
pÈÔibhogo”ti.
EvaÑ tumhe puÒÒena paribÈhirÈ bhavissathÈti ettha puÒÒenÈti
nissakkatthe karaÓavacanaÑ. PuÒÒato parihÊnÈ parammukhÈ bhavissatha.
BhÈkuÔikÈti mukhÈnaÑ padhÈnapurimaÔÔhitabhÈvadassanena1
bhÈkuÔikaraÓaÑ, mukhasa~kocoti vuttaÑ hoti. BhÈkuÔikaraÓaÑ sÊlamassÈti
bhÈkuÔiko, bhÈkuÔikassa bhÈvo bhÈkuÔiyaÑ. KuhanÈti vimhÈpanÈ. Kuhassa
ÈyanÈ kuhÈyanÈ. Kuhitassa bhÈvo kuhitattaÑ.
PÈpicchoti asantaguÓadÊpanakÈmo. IcchÈpakatoti icchÈya-apakato,
upaddutoti attho. SambhÈvanÈdhippÈyoti bahumÈnajjhÈsayo. GamanaÑ
saÓÔhapetÊti abhikkamÈdigamanaÑ abhisa~kharoti, pÈsÈdikabhÈvaÑ karotÊti
vuttaÑ hoti. Itaresupi eseva nayo. PaÓidhÈya gacchatÊti patthanaÑ ÔhapetvÈ
gacchati. Sesesupi eseva nayo. SamÈhito viya gacchatÊti upacÈrappatto viya
gacchati. Sesesupi eseva nayo.
ŒpÈthakajjhÈyÊva hotÊti sammukhÈ ÈgatÈnaÑ manussÈnaÑ jhÈnaÑ
samÈpajjanto viya santabhÈvaÑ dasseti. IriyÈpathassÈti catu-iriyÈpathassa.
ŒÔhapanÈti ÈdiÔÔhapanÈ, Èdarena vÈ ÔhapanÈ. ®hapanÈti ÔhapanÈkÈro.
SaÓÔhapanÈti abhisa~kharaÓaÑ, pÈsÈdikabhÈvakaraÓanti vuttaÑ hoti.
Ariyadhammasannissitanti lokuttaradhammapaÔibaddhaÑ. KuÒcikanti
avÈpuraÓaÑ. MittÈti sinehavanto. SandiÔÔhÈti diÔÔhamattÈ. SambhattÈti
daÄhamittÈ. UddaÓÉeti eko patissayaviseso.
______________________________________________________________
1. PadhÈnaparimathitabhÈvadassanena (SÊ)
294 KhuddakanikÈya
Korajikakorajikoti sa~kocasa~kocako, atisa~kocakoti vuttaÑ hoti.

“Koracakakoracako”ti1 vÈ pÈÔho. BhÈkuÔikabhÈkuÔikoti ativiya
mukhasa~kocanasÊlo. Kuhakakuhakoti ativiya vimhÈpako. Lapakalapakoti
ativiya sallÈpako. MukhasambhÈvikoti attano mukhavasena aÒÒehi saha
sambhÈviko, appitacittoti eke. SantÈnanti kilesasantatÈya santÈnaÑ.
SamÈpattÊnanti samÈpajjitabbÈnaÑ. GambhÊranti ninnapatiÔÔhÈnaÑ2.
G|Ähanti dassetuÑ dukkhaÑ. NipuÓanti sukhumaÑ. PaÔicchannanti
padatthena duppaÔivijjhÈdhippÈyaÑ. Lokuttaranti dhammadÊpakaÑ.
SuÒÒatÈpaÔisaÒÒuttanti nibbÈnapaÔisaÒÒuttaÑ. Atha vÈ
lokuttarasuÒÒatÈpaÔisaÒÒuttanti
lokuttaradhammabh|tanibbÈnapaÔisaÒÒuttaÑ.
KÈyikaÑ pÈgabbhiyanti kÈye bhavaÑ kÈyikaÑ. VÈcasikacetasikesupi
eseva nayo. AcittÊkÈrakatoti bahumÈnakiriyarahito. AnupÈhanÈnaÑ
ca~kamantÈnanti upÈhanavirahitÈnaÑ ca~kamantÈnaÑ samÊpe, anÈdare vÈ
sÈmivacanaÑ. Sa-upÈhanoti upÈhanÈr|Äho hutvÈ ca~kamati. NÊce ca~kame
ca~kamantÈnanti akataparicchedÈya bh|miyÈ ca~kamante paricchedaÑ
katvÈ vÈlukaÑ ÈkiritvÈ ÈlambanaÑ yojetvÈ kataca~kame nÊcepi ca~kame
ca~kamante. Ucce ca~kame ca~kamatÊti iÔÔhakacayanasampanne
vedikÈparikkhitte ucce ca~kame ca~kamati. Sace pÈkÈraparikkhitto hoti
dvÈrakoÔÔhakayutto, pabbatantaravanantarabh|mantarassa vÈ
suppaÔicchanno, tÈdise ca~kame ca~kamituÑ vaÔÔati, appaÔicchannepi
upacÈraÑ muÒcitvÈ vaÔÔati. GhaÔÔayantopi tiÔÔhatÊti atisamÊpe tiÔÔhati.
Puratopi tiÔÔhatÊti puratthimatopi tiÔÔhati. ®hitakopi bhaÓatÊti khÈÓuko viya
anonamitvÈ bhaÓati. BÈhÈvikkhepakoti bÈhuÑ khipitvÈ khipitvÈ bhaÓati.
AnupakhajjÈti sabbesaÑ nisinnaÔÔhÈnaÑ pavisitvÈ. Navepi bhikkh|
Èsanena paÔibÈhatÊti attano pattÈsane anisÊditvÈ pure vÈ pacchÈ vÈ pavisanto
Èsanena paÔibÈhati nÈma.
AnÈpucchampi kaÔÔhaÑ pakkhipatÊti anÈpucchitvÈ anapaloketvÈ
aggimhi dÈruÑ khipati. DvÈraÑ pidahatÊti jantÈghare pidahati.
______________________________________________________________
1. KoraÒjakakoti vÈ (SÊ), korajakoti vÈ (SyÈ) 2. ChinnapatiÔÔhaÑ (SyÈ)
OtaratÊti udakatitthaÑ pavisati. NhÈyatÊti sarÊraÑ sineheti. UttaratÊti

udakatitthato tÊraÑ uggacchati.
VokkammÈpÊti atikkamitvÈpi. OvarakÈnÊti gabbhe
patiÔÔhitasayanagharÈni1.
G|ÄhÈnÊti paÔicchannÈni. PaÔicchannÈnÊti aÒÒehi paÔicchÈditÈni.
AnajjhiÔÔho vÈti therehi “dhammaÑ bhaÓÈhÊ”ti anÈÓatto anÈyÈcito ca.
PÈpadhammoti lÈmakadhammo. Asucisa~kasarasamÈcÈroti aÒÒehi
“ayaÑ dussÊlo”ti sa~kÈya saritabbo ÈcÈro saÑyogo etassÈti
asucisa~kasarasamÈcÈro. Sa~kassarasamÈcÈroti sakÈraÑ saÑyogaÑ katvÈpi
paÔhanti. PaÔicchannakammantoti paÔicchÈditakÈyavacÊkammanto.
AssamaÓoti na samaÓo. SamaÓapaÔiÒÒoti “ahaÑ samaÓo”ti paÔijÈnanto.
AbrahmacÈrÊti seÔÔhacariyÈ virahito. BrahmacÈripaÔiÒÒoti vuttapaÔipakkho.
Antop|tÊti abbhantare kusaladhammavirahitattÈ antop|tibhÈvamÈpanno.
Avassutoti rÈgena tinto. KasambujÈtoti sa~kÈrasabhÈvo.
ŒcÈragocarasampannoti ettha bhikkhu sagÈravo sappatisso
hirottappasampanno sunivattho supÈruto pÈsÈdikena abhikkantena
paÔikkantena Èlokitena vilokitena samiÒjitena pasÈritena okkhittacakkhu
iriyÈpathasampanno indriyesu guttadvÈro bhojane mattaÒÒ|
jÈgariyamanuyutto satisampajaÒÒena samannÈgato appiccho santuÔÔho
ÈraddhavÊriyo ÈbhisamÈcÈrikesu sakkaccakÈrÊ garucittÊkÈrabahulo viharati,
ayaÑ vuccati ÈcÈro. EvaÑ tÈva ÈcÈro veditabbo.
Gocaro pana tividho upanissayagocaro Èrakkhagocaro
upanibandhagocaroti. Tattha katamo upanissayagocaro?
DasakathÈvatthuguÓasamannÈgato kalyÈÓamitto, yaÑ nissÈya assutaÑ
suÓÈti, sutaÑ pariyodÈpeti, ka~khaÑ vitarati, diÔÔhiÑ ujuÑ karoti, cittaÑ
pasÈdeti, yassa vÈ pana anusikkhamÈno saddhÈya vaÉÉhati, sÊlena, sutena,
cÈgena, paÒÒÈya vaÉÉhati. AyaÑ vuccati upanissayagocaro.
______________________________________________________________
1. GabbhapaÔimaÓÉitasayanagharÈni (SyÈ)
296 KhuddakanikÈya
Katamo Èrakkhagocaro? Idha bhikkhu antaragharaÑ paviÔÔho vÊthiÑ

paÔipanno okkhittacakkhu yugamattadassÈvÊ susaÑvuto gacchati, na hatthiÑ
olokento, na assaÑ, na rathaÑ, na pattiÑ, na itthiÑ, na purisaÑ olokento, na
uddhaÑ ullokento, na adho olokento, na disÈvidisaÑ pekkhamÈno gacchati.
AyaÑ vuccati Èrakkhagocaro.
Katamo upanibandhagocaro? CattÈro satipaÔÔhÈnÈ yattha cittaÑ
upanibandhati. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ “ko ca bhikkhave bhikkhuno gocaro
sako pettiko visayo? YadidaÑ cattÈro satipaÔÔhÈnÈ”ti1, ayaÑ vuccati
upanibandhagocaroti. Iti iminÈ ca ÈcÈrena iminÈ ca gocarena upeto -pa-
samannÈgato. Tenapi vuccati ÈcÈragocarasampannoti.
AÓumattesu vajjesu bhayadassÈvÊti aÓuppamÈÓesu asaÒcicca
Èpannasekhiya-akusalacittuppÈdÈdibhedesu vajjesu bhayadassanasÊlo.
SamÈdÈya sikkhati sikkhÈpades|ti yaÑkiÒci sikkhÈpadesu sikkhitabbaÑ,
taÑ sabbaÑ sammÈ ÈdÈya sikkhati. Ettha ca “pÈtimokkhasaÑvarasaÑvuto”ti
ettÈvatÈ ca puggalÈdhiÔÔhÈnÈya desanÈya pÈtimokkhasaÑvarasÊlaÑ dassitaÑ.
“ŒcÈragocarasampanno”ti-Èdi pana sabbaÑ yathÈpaÔipannassa taÑ sÊlaÑ
sampajjati, taÑ paÔipattiÑ dassetuÑ vuttanti veditabbaÑ.
88. SÈtiyesu anassÈvÊti sÈtavatth|su kÈmaguÓesu taÓhÈsanthavavirahito.

SaÓhoti saÓhehi kÈyakammÈdÊhi samannÈgato. PaÔibhÈnavÈti
pariyattiparipucchÈdhigamapaÔibhÈnehi samannÈgato. Na saddhoti sÈmaÑ
adhigatadhammaÑ na kassaci saddahati. Na virajjatÊti khayÈ rÈgassa
virattattÈ idÈni na virajjati.
YesaÑ esÈti yesaÑ puggalÈnaÑ sÈtavatth|su kÈmaguÓesu icchÈ taÓhÈ.
AppahÊnÈti santhavasampayuttÈ taÓhÈ arahattamaggena appahÊnÈ. TesaÑ
cakkhuto r|pataÓhÈ savatÊti etesaÑ cakkhudvÈrato
pavattajavanavÊthisampayuttÈ r|pÈrammaÓÈ taÓhÈ uppajjati. ŒsavatÊti
okÈsato yÈva bhavaggÈ dhammato yÈva gotrabh| savati. SandatÊti nadÊsotaÑ
viya adhomukhaÑ sandati. PavattatÊti punappunaÑ
______________________________________________________________
uppattivasena pavattati. SesadvÈresupi eseva nayo. Sukkapakkhe

vuttavipariyÈyena taÓhÈ arahattamaggena suppahÊnÈ. TesaÑ cakkhuto
r|pataÓhÈ na savati.
SaÓhena kÈyakammena samannÈgatoti apharusena mudunÈ
kÈyakammena sama~gÊbh|to ekÊbh|to. VacÊkammÈdÊsupi eseva nayo.
SaÓhehi satipaÔÔhÈnehÊti-ÈdÊsu satipaÔÔhÈnÈdayo lokiyalokuttaramissakÈ.
PariyÈpuÓana-atthÈdiparipucchÈlokiyalokuttaradhammÈdhigamavasena
sallakkhaÓavibhÈvanavavatthÈnakaraÓasamatthÈ tisso
paÔibhÈnappabhedasa~khÈtÈ paÒÒÈ yassa atthi, so paÔibhÈnavÈ. Tassa
pariyattiÑ nissÈya paÔibhÈyatÊti tassa puggalassa pariyÈpuÓanaÑ allÊyitvÈ
ÒÈÓaÑ jÈyati ÒÈÓaÑ abhimukhaÑ hoti. CattÈro sati paÔÔhÈnÈti sattatiÑsa
bodhipakkhiyadhammÈ lokiyalokuttaramissakavasena vuttÈ. MaggaphalÈni
nibbattitalokuttaravasena. Catasso paÔisambhidÈyo cha ca abhiÒÒÈyo
vimokkhantikavasena vuttÈti ÒÈtabbÈ.
Tattha catasso paÔisambhidÈyoti cattÈro ÒÈÓappabhedÈti attho.
IddhividhÈdi-ÈsavakkhayapariyosÈnÈni adhikÈni cha ÒÈÓÈni. TassÈti
parassa1, attho paÔibhÈyatÊti sambandho. Atthoti sa~khepato hetuphalaÑ.
TaÒhi yasmÈ hetu-anusÈrena arÊyati adhigamÊyati pÈpuÓÊyati, tasmÈ atthoti
vuccati. Pabhedato pana yaÑkiÒci paccayuppannaÑ nibbÈnaÑ bhÈsitattho
vipÈko kiriyÈti ime paÒca dhammÈ atthoti veditabbÈ, taÑ atthaÑ
paccavekkhantassa so attho pabhedato ÒÈto pÈkaÔo hoti. Dhammoti
sa~khepato paccayo. So hi yasmÈ taÑ taÑ vidahati pavatteti ceva pÈpeti ca,
tasmÈ dhammoti vuccati. Pabhedato pana yo koci phalanibbattako hetu
ariyamaggo bhÈsitaÑ kusalaÑ akusalanti ime paÒca dhammÈ dhammoti
veditabbÈ, taÑ dhammaÑ paccavekkhantassa so dhammo pabhedato ÒÈto
pÈkaÔo hoti, tasmiÑ atthe ca dhamme ca yÈ sabhÈvanirutti abyabhicÈrÊ
vohÈro, tassa abhilÈpe bhÈsane udÊraÓe taÑ lapitaÑ bhÈsitaÑ udÊritaÑ
sabhÈvaniruttisaddaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ paccavekkhantassa sÈ nirutti ÒÈtÈ
pÈkaÔÈ hoti.
______________________________________________________________
1. TassÈti padassa (SÊ)
298 KhuddakanikÈya
Ettha atthe ÒÈte attho paÔibhÈyatÊti idÈni tassa saddaÑ ÈharitvÈ

vuttappabhede atthe pÈkaÔÊbh|te vuttappabhedo attho tassa puggalassa
paÔibhÈyati ÒÈÓÈbhimukho hoti. Dhamme ÒÈte dhammo paÔibhÈyatÊti
vuttappabhede dhamme pÈkaÔÊbh|te vuttappabhedo dhammo paÔibhÈyati.
NiruttiyÈ ÒÈtÈya nirutti paÔibhÈyatÊti vuttappabhedÈya niruttiyÈ pÈkaÔÈya
vuttappabhedÈ nirutti paÔibhÈyati. Imesu tÊsu ÒÈÓesu ÒÈÓanti
atthadhammaniruttÊsu imesu tÊsu sabbatthakaÒÈÓamÈrammaÓaÑ katvÈ
paccavekkhantassa tesu tÊsu ÒÈÓesu pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ, yathÈvuttesu vÈ
tesu tÊsu ÒÈÓesu gocarakiccÈdivasena vitthÈragataÑ1 ÒÈÓaÑ
paÔibhÈnapaÔisambhidÈ. ImÈya paÔibhÈnapaÔisambhidÈyÈti imÈya
vuttappakÈrÈya yathÈvuttavitthÈrapaÒÒÈya upeto hoti. So vuccati
paÔibhÈnavÈti nigamento Èha. Yassa pariyatti natthÊti pariyatti nÈma
BuddhavacanaÑ. TaÒhi uggaÓhantassa paÔisambhidÈ visadÈ honti. Yassa
puggalassa evar|pÈ pariyatti natthi. ParipucchÈ natthÊti paripucchÈ nÈma
PÈÄi-aÔÔhakathÈdÊsu gaÓÔhipada-atthapadavinicchayakathÈ. UggahitapÈÄi-
ÈdÊsu hi atthaÑ kathentassa paÔisambhidÈ visadÈ honti. Adhigamo natthÊti
adhigamo nÈma arahattappatti. ArahattaÑ hi pattassa paÔisambhidÈ visadÈ
honti. Yassa vuttappakÈrÈ tividhÈ sampatti natthi. KiÑ tassa paÔibhÈyissatÊti
kena kÈraÓena tassa puggalassa pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ upaÔÔhahissati.
SÈmanti sayameva. SayaÑ abhiÒÒÈtanti sayameva tena ÒÈÓena
avagamitaÑ. AttapaccakkhaÑ dhammanti attanÈ paÔivijjhitaÑ
paccavekkhitaÑ dhammaÑ. Na kassaci saddahatÊti attapaccakkhatÈya
paresaÑ na saddahati, saddhÈya na gacchati. AvijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈti-
ÈdikaÑ dvÈdasapadikapaccayÈkÈradassanavasena vuttaÑ. AvijjÈnirodhÈti-
Èdayo saÑsÈranivattiÑ sandhÈya vuttÈ. IdaÑ dukkhanti-Èdi
saccadassanavasena. Ime ÈsavÈti-Èdayo aparena pariyÈyena kilesavasena
paccayadassanavasena. Ime dhammÈ abhiÒÒeyyÈti-Èdayo
abhiÒÒeyyapariÒÒeyyapahÈtabbabhÈvetabbasacchikÈtabbadhammÈnaÑ
dassanavasena. ChannaÑ phassÈyatanÈnanti-Èdayo phassÈyatanÈnaÑ
uppattiÒca attha~gamaÒca assÈdaÒca uppaddavaÒca nissaraÓaÒca
dassanavasena. PaÒcannaÑ upÈdÈnakkhandhÈnaÑ paÒcavÊsatividhena
udayaÒca vayaÒca, tesu
______________________________________________________________
1. VitthÈrato (Ka)
chandarÈgavasena assÈdaÒca, tesaÑ vipariÓÈmaÑ ÈdÊnavaÒca,

nissaraÓasa~khÈtaÑ nibbÈnaÒca. CatunnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ
avijjÈdisamudayaÒca, avijjÈdinirodhe attha~gamaÒca evamÈdidassanavasena
vuttÈ. Ete dhammÈ tattha tattha vuttanayena veditabbÈ.
Amatogadhanti natthi etassa maraÓasa~khÈtaÑ matanti amataÑ.
KilesavisapaÔipakkhattÈ agadantipi amataÑ. TasmiÑ ninnatÈya
amatogadhaÑ. AmataparÈyananti1 vuttappakÈraÑ amataÑ paraÑ ayanaÑ
gati patiÔÔhÈ assÈti amataparÈyanaÑ. AmatapariyosÈnanti taÑ amataÑ
saÑsÈrassa niÔÔhÈbh|tattÈ pariyosÈnamassÈti amatapariyosÈnaÑ.
89. LÈbhakamyÈ na sikkhatÊti lÈbhapatthanÈya suttantÈdÊni na sikkhati.

Aviruddho ca taÓhÈya, rasesu nÈnugijjhatÊti virodhÈbhÈvena ca aviruddho
hutvÈ taÓhÈya m|larasÈdÊsu gedhaÑ nÈpajjati.
Kena nu khoti lÈbhapatthanÈya kÈraÓacintane pihassa pariyesane
nipÈto. LÈbhÈbhinibbattiyÈti catunnaÑ paccayÈnaÑ visesena uppattiyÈ.
LÈbhaÑ paripÈcentoti paccaye paripÈcayanto.
AttadamatthÈyÈti vipassanÈsampayuttÈya paÒÒÈya attano damanatthÈya.
AttasamatthÈyÈti samÈdhisampayuttÈya paÒÒÈya attano samÈdhÈnatthÈya.
AttaparinibbÈpanatthÈyÈti duvidhenÈpi ÒÈÓena attano
anupÈdÈparinibbÈnatthÈya. VuttaÒhetaÑ “anupÈdÈparinibbÈnatthaÑ kho
Èvuso Bhagavati brahmacariyaÑ vussatÊ”ti2. AppicchaÒÒeva nissÈyÈti ettha
paccaya-appiccho adhigama-appiccho pariyatti-appiccho dhuta~ga-
appicchoti cattÈro appicchÈ, tesaÑ nÈnattaÑ heÔÔhÈ vitthÈritaÑ eva, taÑ
appicchaÑ allÊyitvÈ. SantuÔÔhiÒÒevÈti cat|su paccayesu ca tividhaÑ
santosaÑ allÊyitvÈ, etesaÑ vibhÈgo heÔÔhÈ vitthÈritoyeva. SallekhaÒÒevÈti
kilesalekhanaÑ. IdamatthitaÒÒevÈti imehi kusaladhammehi atthi idamatthi,
tassa bhÈvo idamatthitÈ, taÑ idamatthitaÑyeva nissÈya allÊyitvÈ.
Rasoti niddesassa uddesapadaÑ. M|larasoti yaÑkiÒci m|laÑ
paÔiccanibbattaraso. KhandharasÈdÊsupi eseva nayo. Ambilanti
takkambilÈdi.
______________________________________________________________
1. AmataparÈyaÓanti (SÊ) 2. Ma 1. 204 piÔÔhe.
300 KhuddakanikÈya
Madhuranti ekantato gosappi-Èdi. Madhu pana kasÈvayuttaÑ ciranikkhittaÑ

kasÈvaÑ hoti, phÈÓitaÑ khÈriyuttaÑ ciranikkhittaÑ khÈriyaÑ hoti. Sappi
pana ciranikkhittaÑ vaÓÓagandhe jahantampi rasaÑ na jahatÊti tadeva
ekantamadhuraÑ. Tittakanti nimbapaÓÓÈdi. KaÔukanti si~giveramaricÈdi.
LoÓikanti sÈmuddikaloÓÈdi. KhÈrikanti vÈti~gaÓakaÄÊrÈdi1. Lambikanti2
padarÈmalaka kapiÔÔha sÈlavÈdi. KasÈvanti harÊtakÈdi. Ime sabbepi rasÈ
vatthuvasena vuttÈ. TaÑtaÑvatthuko panettha raso ca ambilÈdÊni nÈmehi
vuttoti veditabbo. SÈd|ti iÔÔharaso. AsÈd|ti aniÔÔharaso. IminÈ padadvayena
sabbopi raso pariyÈdinno. SÊtanti sÊtaraso. UÓhanti uÓharaso. EvamayaÑ3
m|larasÈdinÈ bhedena bhinnopi raso lakkhaÓÈdÊhi abhinnoyeva. Sabbopi
hesa jivhÈpaÔihananalakkhaÓo, jivhÈviÒÒÈÓassa visayabhÈvaraso, tasseva
gocarapaccupaÔÔhÈno. Te jivhaggena rasaggÈnÊti ete samaÓabrÈhmaÓÈ
pasÈdajivhaggena uttamarasÈni. PariyesantÈti gavesamÈnÈ. ŒhiÓÉantÊti
tattha tattha vicaranti. Te ambilaÑ labhitvÈ anambilaÑ pariyesantÊti
takkÈdi-ambilaÑ laddhÈ anambilaÑ gavesanti. EvaÑ sabbaÑ parivattetvÈ
parivattetvÈ yojitaÑ.
PaÔisa~khÈ yoniso ÈhÈraÑ ÈhÈretÊti paÔisa~khÈnapaÒÒÈya4 jÈnitvÈ
upÈyena ÈhÈraÑ ÈhÈreti. IdÈni upÈyaÑ dassetuÑ “neva davÈyÈ”ti-Èdi
vuttaÑ.
Tattha neva davÈyÈti davatthÈya na ÈhÈreti. Tattha naÔala~ghakÈdayo
davatthÈya ÈhÈrenti nÈma. YaÒhi bhojanaÑ bhuttassa
naccagÊtakabbasilokasa~khÈto davo atirekatarena paÔibhÈti, taÑ bhojanaÑ
adhammena visamena pariyesitvÈ te ÈhÈrenti. AyaÑ pana bhikkhu na
evamÈhÈreti.
Na madÈyÈti mÈnamadapurisamadÈnaÑ vaÉÉhanatthÈya na ÈhÈreti.
Tattha rÈjarÈjamahÈmattÈ madatthÈya ÈhÈrenti nÈma. Te hi attano
mÈnamadapurisamadÈnaÑ vaÉÉhanatthÈya piÓÉarasabhojanÈdÊni
paÓÊtabhojanÈni bhuÒjanti. AyaÑ pana bhikkhu evaÑ nÈhÈreti.
______________________________________________________________
1. VÈti~ganakampillakÈdi (SÊ) 2. Lapilanti pÊlava kapiÔÔha sÈlavÈdi (SÊ)
3. Evamassa (Ka) 4. PaÔisa~khÈya paÒÒÈya (Ka)
Na maÓÉanÈyÈti sarÊramaÓÉanatthÈya na ÈhÈreti. Tattha r|p|pajÊviniyo

mÈtugÈmÈ antepurikÈdayo ca sappiphÈÓitÈdÊni pivanti,
siniddhamudumaddavabhojanaÑ ÈhÈrenti. EvaÑ no a~galaÔÔhi1 susaÓÔhitÈ
bhavissati, sarÊre chavivaÓÓo pasanno bhavissatÊti. AyaÑ pana bhikkhu
evaÑ na ÈhÈreti.
Na vibh|sanÈyÈti sarÊre maÑsavibh|sanatthÈya na ÈhÈreti. Tattha
nibbuddhamallamuÔÔhikamallaceÔakÈdayo susiniddhehi macchamaÑsÈdÊhi
sarÊraÑ pÊÓenti “evaÑ no maÑsaÑ ussadaÑ bhavissati
pahÈrasahanatthÈyÈ”ti. AyaÑ pana bhikkhu evaÑ sarÊre
maÑsavibh|sanatthÈya na ÈhÈreti.
YÈvadevÈti ÈhÈrÈharaÓapayojanassa paricchedaniyamadassanaÑ.
Imassa kÈyassa ÔhitiyÈti imassa catumahÈbh|tikassa karajakÈyassa
ÔhapanatthÈya ÈhÈreti, idamassa ÈhÈrÈharaÓe payojananti attho. YÈpanÈyÈti
jÊvitindriyayÈpanatthÈya ÈhÈreti. VihiÑs|paratiyÈti vihiÑsÈ nÈma
abhuttapaccayÈ uppajjanakakhuddÈ2, tassÈ uparatiyÈ v|pasamanatthÈya
ÈhÈreti. BrahmacariyÈnuggahÈyÈti brahmacariyaÑ nÈma tisso sikkhÈ
sakalasÈsanaÑ, tassa anuggaÓhatthÈya ÈhÈreti.
ItÊti upÈyanidassanaÑ, iminÈ upÈyenÈti attho. PurÈÓaÒca vedanaÑ
paÔiha~khÈmÊti purÈÓavedanaÑ nÈma abhuttapaccayÈ uppajjanakavedanÈ,
taÑ paÔihanissÈmÊti ÈhÈreti. NavaÒca vedanaÑ na uppÈdessÈmÊti
navavedanÈ nÈma atibhuttapaccayena uppajjanakavedanÈ, na taÑ
uppÈdessÈmÊti ÈhÈreti. Atha vÈ navavedanÈ nÈma bhuttapaccayÈ na
uppajjanakavedanÈ3, tassÈ anuppannÈya anuppajjanatthameva ÈhÈreti.
YÈtrÈ ca me bhavissatÊti yÈpanÈ ca me bhavissati. AnavajjatÈ cÈti ettha
atthi sÈvajjaÑ, atthi anavajjaÑ. Tattha adhammikapariyesanÈ
adhammikapaÔiggahaÓaÑ adhammena paribhogoti idaÑ sÈvajjaÑ nÈma.
Dhammena pana pariyesitvÈ dhammena paÔiggahetvÈ paccavekkhitvÈ
paribhuÒjanaÑ anavajjaÑ nÈma. Ekacco anavajjeyeva4 sÈvajjaÑ karoti,
“laddhaÑ me”ti katvÈ
______________________________________________________________
1. A~gulaÔÔhi (SyÈ) a~gasandhi (Ka) 2. KhudÈ (SÊ)
3. Bhuttapaccayena uppajjanakavedanÈ (SÊ, Ka) 4. AnavajjaÑyeva (SÊ, Ka)
302 KhuddakanikÈya
pamÈÓÈtikkantaÑ, taÑ jÊrÈpetuÑ asakkonto uddhaÑviracana-

adhovirecanÈdÊhi kilamati, sakalavihÈre bhikkh| tassa
sarÊrapaÔijagganabhesajjapariyesanÈdÊsu ussukkaÑ Èpajjanti, “kiÑ idan”ti
vutte “asukassa nÈma udaraÑ uddhumÈtan”ti-ÈdiÑ vadanti. “Esa
niccakÈlampi evaÑ pakatikoyeva, attano kucchippamÈÓaÑ nÈma na jÈnÈtÊ”ti
nindanti garahanti. AyaÑ anavajjeyeva sÈvajjaÑ karoti nÈma. EvaÑ akatvÈ
“anavajjatÈ ca me bhavissatÊ”ti ÈhÈreti.
PhÈsuvihÈro cÈti etthÈpi atthi phÈsuvihÈro, atthi na phÈsuvihÈro. Tattha

Èharahatthako alaÑsÈÔako tatravaÔÔako kÈkamÈsako bhuttavamitakoti
imesaÑ paÒcannaÑ brÈhmaÓÈnaÑ bhojanaÑ na phÈsuvihÈro nÈma. Etesu hi
Èharahatthako nÈma bahuÑ bhuÒjitvÈ attano dhammatÈya uÔÔhÈtuÑ
asakkonto “Èhara hatthan”ti vadati. AlaÑsÈÔako nÈma
accuddhumÈtakucchitÈya uÔÔhitopi sÈÔakaÑ nivÈsetuÑ na sakkoti.
TatravaÔÔako nÈma uÔÔhÈtuÑ asakkonto tatreva parivaÔÔati. KÈkamÈsako
nÈma yathÈ kÈkehi ÈmasituÑ sakkoti, evaÑ yÈva mukhadvÈrÈ ÈhÈreti.
Bhuttavamitako nÈma mukhena sandhÈretuÑ asakkonto tattheva vamati.
EvaÑ akatvÈ “phÈsuvihÈro ca me bhavissatÊ”ti ÈhÈreti. PhÈsuvihÈro nÈma
cat|hi paÒcahi Èlopehi |n|daratÈ. EttakaÑ hi bhuÒjitvÈ pÈnÊyaÑ pivato
cattÈro iriyÈpathÈ sukhena pavattanti. TasmÈ DhammasenÈpati evamÈha–
“CattÈro paÒca Èlope, abhutvÈ udakaÑ pive.

AlaÑ phÈsuvihÈrÈya, pahitattassa bhikkhuno”ti1.
ImasmiÑ pana ÔhÈne a~gÈni samodhÈnetabbÈni. Neva davÈyÈti hi ekaÑ

a~gaÑ, na madÈyÈti ekaÑ, na maÓÉanÈyÈti ekaÑ, na vibh|sanÈyÈti ekaÑ,
yÈvadeva imassa kÈyassa ÔhitiyÈ yÈpanÈyÈti ekaÑ, vihiÑs|paratiyÈ
brahmacariyÈnuggahÈyÈti ekaÑ, iti purÈÓaÒca vedanaÑ paÔiha~khÈmi
navaÒca vedanaÑ na uppÈdessÈmÊti ekaÑ, yÈtrÈ ca me bhavissatÊti ekaÑ
a~gaÑ, anavajjatÈ ca phÈsuvihÈro cÈti ayamettha bhojanÈnisaÑso.
______________________________________________________________
1. Khu 2. 343; Khu 11. 392 piÔÔhesu.
MahÈsivatthero panÈha “heÔÔhÈ cattÈri a~gÈni paÔikkhepo nÈma, upari

pana aÔÔha~gÈni samodhÈnetabbÈnÊ”ti. Tattha yÈvadeva imassa kÈyassa
ÔhitiyÈti ekaÑ a~gaÑ, yÈpanÈyÈti ekaÑ, vihiÑs|paratiyÈti ekaÑ,
brahmacariyÈnuggahÈyÈti ekaÑ, iti purÈÓaÒca vedanaÑ paÔiha~khÈmÊti
ekaÑ, navaÒca vedanaÑ na uppÈdessÈmÊti ekaÑ, yÈtrÈ ca me bhavissatÊti
ekaÑ, anavajjatÈ cÈti ekaÑ, phÈsuvihÈro pana bhojanÈnisaÑsoti. EvaÑ
aÔÔha~gasamannÈgataÑ ÈhÈraÑ ÈhÈreti.
90. Upekkhakoti chaÄa~gupekkhÈya samannÈgato. Satoti

kÈyÈnupassanÈdisatiyutto.
Upekkhakoti chaÄa~gupekkhÈya samannÈgatoti ettha
chaÄa~gupekkhÈdhammo nÈma koti? ©ÈÓÈdayo. “©ÈÓan”ti vutte kiriyato
cattÈri ÒÈÓasampayuttÈni labbhanti, “satatavihÈro”ti1 vutte aÔÔha mahÈcittÈni
labbhanti, “rajjanadussanaÑ natthÊ”ti vutte dasa cittÈni labbhanti.
SomanassaÑ Èsevanavasena labbhati. CakkhunÈ r|paÑ disvÈti kÈraÓavasena
cakkh|ti laddhavohÈrena r|padassanasamatthena cakkhuviÒÒÈÓena r|paÑ
disvÈ. PorÈÓÈ panÈhu–cakkhu r|paÑ na passati acittakattÈ, cittampi na
passati acakkhukattÈ. DvÈrÈrammaÓasa~ghaÔÔanena pana pasÈdavatthukena
cittena passati. ¢disesu pana ÔhÈnesu “dhanunÈ vijjhatÊ”ti-ÈdÊsu viya
sasambhÈrakathÈ nÈma hoti. TasmÈ cakkhuviÒÒÈÓena r|paÑ disvÈti
ayamevettha attho.
Neva sumano hotÊti lobhuppattivasena chandarÈguppattivasena
somanasso na hoti. Na dummanoti paÔighuppattivasena duÔÔhacitto na hoti.
Upekkhakoti upapattito ikkhako hoti, apakkhapatito hutvÈ iriyÈpathaÑ
pavatteti. Sato sampajÈnoti satimÈ ÒÈÓasampanno. ManÈpaÑ nÈbhigijjhatÊti
manavaÉÉhanakaÑ iÔÔhÈrammaÓaÑ nÈbhigijjhati na pattheti. NÈbhihaÑsatÊti
na tussati. Na rÈgaÑ janetÊti tattha tattha raÒjanaÑ na uppÈdeti. Tassa
Ôhitova kÈyo hotÊti tassa khÊÓÈsavassa cakkhÈdikÈyo kampÈrahitattÈ Ôhito
niccalo hoti. AmanÈpanti
______________________________________________________________
1. SantavihÈroti (SÊ)
304 KhuddakanikÈya
aniÔÔhÈrammaÓaÑ. Na ma~ku hotÊti domanassito na hoti. AppatiÔÔhitacittoti

kodhavasena Ôhitamano na hoti. AlÊnamanasoti alÊnacitto.
AbyÈpannacetasoti byÈpÈdarahitacitto.
RajanÊye na rajjatÊti rajanÊyasmiÑ vatthusmiÑ na rÈgaÑ uppÈdeti.
DussanÊye na dussatÊti dosuppÈde vatthusmiÑ na dosaÑ uppÈdeti.
MohanÊye na muyhatÊti mohanÊyasmiÑ vatthusmiÑ na mohaÑ uppÈdeti.
KopanÊye na kuppatÊti kodhanÊyasmiÑ vatthusmiÑ na calati. MadanÊye na
majjatÊti madanÊyasmiÑ vatthusmiÑ na saÑsÊdati. KilesanÊye na kilissatÊti
upatapanÊyasmiÑ vatthusmiÑ na upatappati. DiÔÔhe diÔÔhamattoti
r|pÈrammaÓe cakkhuviÒÒÈÓena diÔÔhe diÔÔhamatto. Sute sutamattoti
saddÈyatane sotaviÒÒÈÓena sute sutamatto. Mute mutamattoti
ghÈnajivhÈkÈyaviÒÒÈÓena pÈpuÓitvÈ gahite gahitamatto. ViÒÒÈte
viÒÒÈtamattoti manoviÒÒÈÓena ÒÈte ÒÈtamatto. DiÔÔhe na limpatÊti
cakkhuviÒÒÈÓana diÔÔhe r|pÈrammaÓe taÓhÈdiÔÔhilepena na limpati. DiÔÔhe
an|payoti r|pÈrammaÓe nittaÓho hoti. AnapÈyoti apaduÔÔhacitto.
SaÑvijjatÊti labbhati. PassatÊti oloketi. ChandarÈgoti sineho.
R|pÈrÈmanti r|paÑ ÈrÈmaÑ assÈti r|pÈrÈmaÑ. R|pe ratanti r|parataÑ.
R|pe santuÔÔhÊti r|pasammuditaÑ.
DantaÑ nayanti samitinti uyyÈnakÊÄÈmaÓÉalÈdÊsu mahÈjanamajjhaÑ
gacchantÈ dantameva goÓajÈtiÑ vÈ assajÈtiÑ vÈ yÈne yojetvÈ nayanti. RÈjÈti
tathÈr|pÈneva ÔhÈnÈni gacchanto rÈjÈpi dantameva abhiruhati. Manusses|ti
manussesupi cat|hi ariyamaggehi danto nibbisevanova seÔÔho. Yo’ti
vÈkyanti yo evar|paÑ atikkamavacanaÑ punappunaÑ vuccamÈnampi
titikkhati na paÔipphandati1 na vihaÒÒati, evar|po danto seÔÔhoti attho.
AssatarÈti vaÄavÈya gadrabhena jÈtÈ. ŒjÈnÊyÈti yaÑ assadammasÈrathi
kÈraÓaÑ kÈreti, tassa khippaÑ jÈnanasamatthÈ. SindhavÈti sindhavaraÔÔhe
jÈtÈ assÈ. MahÈnÈgÈti kuÒjarasa~khÈtÈ mahÈhatthino.
______________________________________________________________
1. Na paÔippharati (SÊ, SyÈ)
Attadantoti ete assatarÈ vÈ ÈjÈnÊyÈ vÈ sindhavÈ vÈ kuÒjarÈ vÈ varÈ dantÈ, na

adantÈ1. Yo pana catumaggasa~khÈtena attadantena dantatÈya attadanto
nibbisevano, ayaÑ tatopi varaÑ, sabbehipi etehi uttaritaroti attho.
Na hi etehi yÈnehÊti yÈni etÈni hatthiyÈnÈdiyÈnÈni, na hi etehi yÈnehi
koci puggalo supinantenapi agatapubbattÈ “agatan”ti sa~khÈtaÑ
nibbÈnadisaÑ, taÑ ÔhÈnaÑ gaccheyya. YathÈ pubbabhÈge indriyadamena
dantena aparabhÈge ariyamaggabhÈvanÈya sudantena danto nibbisevano
sappaÒÒo puggalo taÑ agatapubbaÑ disaÑ gacchati, dantabh|miÑ pÈpuÓÈti.
TasmÈ attadamanameva varanti attho.
VidhÈsu na vikampantÊti seyyassa seyyohamasmÊti-ÈdÊsu mÈnavidhÈsu
na calanti nappavedhanti2. VippamuttÈ punabbhavÈti
punabbhavapaÔisandhiyÈ punappunaÑ uppattito suÔÔhu muttÈ muÒcitvÈ ÔhitÈ.
Dantabh|mimanuppattÈti ekantadamanaÑ arahattaphalabh|miÑ pÈpuÓitvÈ
ÔhitÈ. Te loke vijitÈvinoti te arahanto sattaloke vijitavijayÈ vijitavanto nÈma
honti.
YasmÈ ca bhÈvitindriyo nibbhayo nibbikÈro danto hoti, tasmÈ
tamatthaÑ dassento “yassindriyÈnÊ”ti gÈthamÈha. Tassattho–yassa
cakkhÈdÊni chaÄindriyÈni gocarabhÈvanÈya aniccÈditilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ
vÈsanÈbhÈvanÈya satisampajaÒÒagandhaÑ3 gÈhÈpetvÈ bhÈvitÈni, tÈni ca kho
ajjhattagocarabhÈvanÈya, evaÑ pana bahiddhÈ ca sabbaloketi yattha yattha
indriyÈnaÑ vekallatÈ vekallato vÈ sambhavo, tattha nÈbhijjhÈdivasena
bhÈvitÈnÊti evaÑ nibbijjha ÒatvÈ paÔivijjhitvÈ imaÑ paraÒca lokaÑ
sakasantatikhandhalokaÑ parasantatikhandhalokaÒca dantamaraÓaÑ
maritukÈmo kÈlaÑ ka~khati, jÊvitakkhayakÈlaÑ Ègameti patimÈneti, na
bhÈyati maraÓassa. YathÈha–
“MaraÓe me bhayaÑ natthi, nikanti natthi jÊvite4.
NÈbhika~khÈmi maraÓaÑ, nÈbhika~khÈmi jÊvitaÑ.
KÈlaÒca patimÈnemi, nibbisaÑ bhatako yathÈ”ti5.
______________________________________________________________
1. DantÈvaratarÈ attadantÈ (Dhammapada-®Ôha 2. 309 piÔÔhe passitabbaÑ)
2. Vedhenti (Ka) 3. GabbhaÑ (Ka) 4. Khu 2. 224 piÔÔhe TheragÈthÈyaÑ.
5. Khu 2. 307, 314, 345; Khu 11. 45 piÔÔhÈdÊsu thokaÑ visadisaÑ.
306 KhuddakanikÈya
BhÈvito sa dantoti evaÑ bhÈvitindriyo so danto.
91. NissayathÈti1 taÓhÈdiÔÔhinissayÈ. ©atvÈ dhammanti aniccÈdÊhi

ÈkÈrehi dhammÈ jÈnitvÈ. Anissitoti evaÑ tehi nissayehi anissito. Tena
aÒÒatra dhammaÒÈÓÈ nitthi nissayÈnaÑ abhÈvoti dÊpeti. BhavÈya vibhavÈya
vÈti sassatÈya ucchedÈya vÈ. ImissÈ gÈthÈya niddeso uttÈno.
92. TaÑ br|mi upasantoti taÑ evar|paÑ ekekagÈthÈya vuttaÑ

upasantoti kathemi. AtarÊ so visattikanti so imaÑ visatÈdibhÈvena
visattikÈsa~khÈtaÑ mahÈtaÓhaÑ atari.
Attano diÔÔhiyÈ rÈgo abhijjhÈkÈyaganthoti sayaÑ gahitadiÔÔhiyÈ

raÒjanasa~khÈto rÈgo abhijjhÈkÈyagantho. ParavÈdesu ÈghÈto appaccayoti
paresaÑ vÈdapaÔivÈdesu kopo ca atuÔÔhÈkÈro ca byÈpÈdo kÈyagantho.
Attano sÊlaÑ vÈ vataÑ vÈti sayaÑ gahitamethunaviratisa~khÈtaÑ sÊlaÑ vÈ
govatÈdivataÑ vÈ. SÊlabbataÑ vÈti tadubhayaÑ vÈ. ParÈmÈsoti2 iminÈ
suddhÊti-Èdivasena parato Èmasati. Attano diÔÔhi idaÑsaccÈbhiniveso
kÈyaganthoti sayaÑ gahitadiÔÔhiÑ “idameva saccaÑ moghamaÒÒan”ti3
ayoniso abhiniveso idaÑsaccÈbhiniveso kÈyagantho. GanthÈ tassa na
vijjantÊti tassa khÊÓÈsavassa dve diÔÔhiganthÈ sotÈpattimaggena na santi.
ByÈpÈdo kÈyagantho anÈgÈmimaggena. AbhijjhÈkÈyagantho
arahattamaggena.
93. IdÈni tameva upasantaÑ pasaÑsanto Èha “na tassa puttÈ”ti evamÈdi.
Tattha puttÈ atrajÈdayo cattÈro. Ettha ca puttapariggahÈdayo puttÈdinÈmena
vuttÈti veditabbÈ. Te hissa na vijjanti, tesaÑ vÈ abhÈvena puttÈdayo na
vijjantÊti. AttÈti “attÈ atthÊ”ti gahitÈ sassatadiÔÔhi natthi. NirattÈti
“ucchijjatÊ”ti gahitÈ ucchedadiÔÔhi.
______________________________________________________________
1. NissayanÈti (Ka) 2. ParÈmasatÊti (SÊ, SyÈ)
3. Khu 1. 158; Ma 3. 22, 253 piÔÔhÈdÊsu.
NatthÊti gahetabbaÑ natthi. MuÒcitabbaÑ natthÊti mocetabbaÑ natthi.

Yassa natthi gahitanti yassa puggalassa taÓhÈdiÔÔhivasena gahitaÑ na vijjati.
Tassa natthi muÒcitabbanti tassa puggalassa muÒcitabbaÑ na vijjati.
GÈhamuÒcanasamatikkantoti gahaÓaÒca mocanaÒca vÊtivatto.
VuddhiparihÈnivÊtivattoti vuÉÉhiÒca hÈniÒca atikkanto.
94. Yena naÑ vajjuÑ puthujjanÈ, atho samaÓabrÈhmaÓÈti yena taÑ

rÈgÈdinÈ vajjena puthujjanÈ sabbepi devamanussÈ itova bahiddhÈ
samaÓabrÈhmaÓÈ ca rattoti vÈ duÔÔhoti vÈ vadeyyuÑ. TaÑ tassa
apurakkhatanti taÑ rÈgÈdivajjaÑ tassa arahato apurakkhataÑ. TasmÈ
vÈdesu ne’jatÊti taÑkÈraÓÈ nindÈvacanesu na kampati.
Ne’jatÊti niddesassa uddesapadaÑ. Na iÒjatÊti calanaÑ na karoti. Na
calatÊti na tattha namati. Na vedhatÊti kampetuÑ asakkuÓeyyatÈya na
phandati. NappavedhatÊti na kampati. Na sampavedhatÊti na parivattati.
95. Na ussesu vadateti visiÔÔhesu attÈnaÑ antokatvÈ “ahaÑ visiÔÔho”ti

atimÈnavasena na vadati. Esa nayo itaresu dvÊsu. KappaÑ ne’ti akappiyoti
so evar|po duvidhampi kappaÑ na eti. KasmÈ? YasmÈ akappiyo,
pahÊnakappoti vuttaÑ hoti. ImissÈpi gÈthÈya niddeso uttÈnova.
96. Sakanti mayhanti pariggahitaÑ. AsatÈ ca na socatÊti avijjamÈnÈdinÈ

asatÈ ca na socati. Dhammesu ca na gacchatÊti sabbadhammesu
chandÈdivasena na gacchati. Sa ve santoti vuccatÊti so evar|po naruttamo
“santo”ti vuccati. ImissÈpi gÈthÈya niddeso uttÈnova. Arahattanik|Ôena
desanaÑ niÔÔhÈpesi. DesanÈpariyosÈne koÔisatasahassadevatÈnaÑ
arahattappatti ahosi, sotÈpannÈdÊnaÑ gaÓanÈ natthÊti.
PurÈbhedasuttaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
308 KhuddakanikÈya
11. KalahavivÈdasuttaniddesavaÓÓanÈ
97. EkÈdasame KalahavivÈdasuttaniddese kutopah|tÈ kalahÈ vivÈdÈti

kalaho ca tassa pubbabhÈgo vivÈdo cÈti ime kuto jÈtÈ. ParidevasokÈ
sahamaccharÈ cÈti paridevasokÈ ca sahamaccharÈ ca kuto pah|tÈ.
MÈnÈtimÈnÈ sahapesuÓÈ cÈti mÈnÈ ca atimÈnÈ ca pesuÓÈ ca kuto pah|tÈ.
Teti te sabbepi aÔÔha kilesadhammÈ. Tadi~gha br|hÊti taÑ mayÈ
pucchitamatthaÑ br|hi, yÈcÈmi taÑ ahanti. YÈcanattho hi i~ghÈti nipÈto.
Ekena ÈkÈrenÈti ekena kÈraÓena. Aparena ÈkÈrenÈti aparena kÈraÓena.

ŒgÈrikÈ daÓÉapasutÈti gahapatino vihesamÈnÈ. PabbajitÈ ÈpattiÑ ÈpajjantÈti
anagÈrikÈ sattasu Èpattikkhandhesu aÒÒataraÑ ÈpajjamÈnÈ.
Kutopah|tÈti kutobh|tÈ. KutojÈtÈti kuto paÔiladdhabhÈvÈ. KutosaÒjÈtÈti

upasaggena padaÑ vaÉÉhitaÑ. KutonibbattÈti kuto nibbattalakkhaÓaÑ pattÈ.
Upasaggena padaÑ vaÉÉhetvÈ “kuto-abhinibbattÈ”ti vuttaÑ.
KutopÈtubh|tÈti kutopÈkaÔÊbh|tÈ. KiÑnidÈnÈti-ÈdÊsu attano phalaÑ nidetÊti
nidÈnaÑ. EtasmÈ phalaÑ samudetÊti samudayo. EtasmÈ phalaÑ jÈyatÊti jÈti.
EtasmÈ phalaÑ pabhavatÊti pabhavo. M|laÑ pucchatÊti kalahassa kÈraÓaÑ
pucchati. KÈraÓaÒhi patiÔÔhaÔÔhena m|laÑ. Attano phalanipphÈdanatthaÑ
hinoti pavattatÊti hetu. “Handa naÑ gaÓhathÈ”ti dassentaÑ viya attano
phalaÑ nidetÊti nidÈnaÑ. EtasmÈ phalaÑ sambhavatÊti sambhavo. Pabhavati
phalaÑ etasmÈti pabhavo. SamuÔÔhÈti ettha phalaÑ, etena vÈ samuÔÔhÈtÊti
samuÔÔhÈnaÑ. Attano phalaÑ ÈharatÊti ÈhÈro. ApaÔikkhipitabbaÔÔhena attano
phalaÑ ÈrametÊti ÈrammaÓaÑ. EtaÑ paÔicca apaÔikkhipitvÈ phalaÑ eti
pavattatÊti paccayo. EtasmÈ phalaÑ samudetÊti samudayoti evametesaÑ
padÈnaÑ vacanattho veditabbo. TaÑ sandhÈya “kalahassa ca vivÈdassa ca
m|laÑ pucchatÊ”ti-ÈdinÈ nayena desanÈ vuttÈ.
98. Piyappah|tÈti piyavatthuto jÈtÈ. MaccherayuttÈ kalahÈ vivÈdÈti

iminÈ KalahavivÈdÈdÊnaÑ na kevalaÑ piyavatthumeva, macchariyampi
paccayaÑ dasseti. KalahavivÈdasÊsena cettha sabbepi te dhammÈ vuttÈti

veditabbÈ. YathÈ ca etesaÑ macchariyaÑ, tathÈ pesuÓÈnaÒca vivÈdaÑ.
TenÈha “vivÈdajÈtesu ca pesuÓÈnÊ”ti. ImissÈ gÈthÈya niddeso
uttÈnatthoyeva.
99. PiyÈ su lokasmiÑ kutonidÈnÈ, ye cÈpi lobhÈ vicaranti loketi

“piyappah|tÈ kalahÈ”ti ye ettha vuttÈ, te piyÈ lokasmiÑ kutonidÈnÈ, na
kevalaÒca piyÈ, ye cÈpi khattiyÈdayo loke vicaranti lobhahetu
lobhenÈbhibh|tÈ vicaranti, tesaÑ so lobho ca kutonidÈnoti dve atthe ekÈya
pucchÈya pucchati. KutonidÈnÈti cettha kiÑnidÈnÈ kiÑhetukÈti
paccattavacanassa to-Èdeso veditabbo, samÈse cassa lopÈbhÈvo. Atha vÈ
nidÈnÈti jÈtÈ, uppannÈti attho. TasmÈ kuto jÈtÈ kuto uppannÈti vuttaÑ hoti.
ŒsÈ ca niÔÔhÈ cÈti ÈsÈ ca tassÈ ÈsÈya samiddhi ca. Ye samparÈyÈya narassa
hontÊti ye narassa samparÈyÈya honti, parÈyanÈ hontÊti vuttaÑ hoti. EkÈ
evÈyampi pucchÈ.
DÊpÈ hontÊti patiÔÔhÈ bhavanti. SaraÓÈ hontÊti dukkhanÈsanÈ honti.

NiÔÔhÈ parÈyanÈ hontÊti samiddhiparÈyanÈ honti.
100. ChandÈnidÈnÈnÊti kÈmacchandÈdichandanidÈnÈni. Ye cÈpi lobhÈ

vicarantÊti ye cÈpi khattiyÈdayo lobhÈ vicaranti, tesaÑ lobhopi
chandanidÈnoti dvepi atthe ekato vissajjeti. ItonidÈnÈti chandanidÈnÈ evÈti
vuttaÑ hoti. “Ito nidÈnÈ”ti hi chandaÑ sandhÈyÈha. ChandanidÈnÈ hi
lobhÈdayo. “ItonidÈnÈ”ti saddasiddhi cettha “kutonidÈnÈ”ti ettha
vuttanayena veditabbÈ. ŒsÈya samiddhi vuccati niÔÔhÈti
ajjhÈsayanibbattipaÔilÈbho kathÊyati.
101. VinicchayÈti taÓhÈdiÔÔhivinicchayÈ. Ye cÈpi dhammÈ samaÓena

vuttÈti ye ca aÒÒepi kodhÈdÊhi sampayuttÈ, tathÈr|pÈ vÈ akusalÈ dhammÈ
BuddhasamaÓena vuttÈ, te kutopah|tÈti.
310 KhuddakanikÈya
AÒÒajÈtikÈti aÒÒasabhÈvÈ. AÒÒavihitakÈti aÒÒenÈkÈrena ÔhitÈ.

SamitapÈpenÈti nibbÈpitapÈpena. BÈhitapÈpadhammenÈti
pahÊnalÈmakadhammena. Bhinnakilesam|lenÈti kilesam|lÈni bhinditvÈ
Ôhitena. SabbÈkusalam|labandhanÈ pamuttenÈti dvÈdasa-akusalabandhanaÑ
mocetvÈ Ôhitena. VuttÈti kathitÈ. PavuttÈti pakÈrena kathitÈ.
102. Tam|panissÈya pahoti chandoti taÑ sukhadukkhavedanaÑ

tadubhayavatthusa~khÈtaÑ sÈtÈsÈtaÑ upanissÈya
saÑyogaviyogapatthanÈvasena chando pahoti. EttÈvatÈ “chando nu
lokasmiÑ kutonidÈno”ti ayaÑ paÒho vissajjito hoti. R|pesu disvÈ vibhavaÑ
bhavaÒcÈti r|pesu vayaÒca uppÈdaÒca disvÈ. VinicchayaÑ kubbati jantu
loketi apÈyÈdike loke ayaÑ jantu bhogÈdhigamatthaÑ taÓhÈvinicchayaÑ
“attÈ me uppanno”ti-ÈdinÈ nayena diÔÔhivinicchayaÒca kurute. EttÈvatÈ
“vinicchayÈ cÈpi kutopah|tÈ”ti ayaÑ paÒho vissajjito hoti.
SÈtÈsÈtaÑ nissÈyÈti madhuraÒca amadhuraÒca upanissayaÑ katvÈ.
IÔÔhÈniÔÔhanti iÔÔhÈrammaÓaÒca aniÔÔhÈrammaÓaÒca.
SurÈmerayamajjappamÈdaÔÔhÈnÈnuyoganti ettha surÈti piÔÔhasurÈ
p|vasurÈ odanasurÈ kiÓÓapakkhittÈ sambhÈrasaÑyuttÈti paÒca surÈ.
Merayanti pupphÈsavo phalÈsavo madhvÈsavo guÄÈsavo sambhÈrasaÑyuttoti
paÒca ÈsavÈ. TaÑ sabbampi madakaraÓavasena majjaÑ. PamÈdaÔÔhÈnanti
pamÈdakÈraÓaÑ, yÈya cetanÈya taÑ majjaÑ pivati, tassetaÑ adhivacanaÑ.
Anuyoganti taÑ surÈmerayamajjappamÈdaÔÔhÈnÈnuyogaÑ anu-ÈyogaÑ
punappunaÑ karaÓaÑ. YasmÈ ca pana taÑ anuyuttassa me uppannÈ ceva
bhogÈ parihÈyanti, anuppannÈ ca nuppajjanti, tasmÈ “me bhogÈ
parikkhayaÑ khÊÓabhÈvaÑ gacchantÊ”ti jÈnÈti. EvaÑ sabbattha.
VikÈlavisikhÈcariyÈnuyoganti avelÈya visikhÈsu cariyÈnuyuttaÑ.
SamajjÈbhicaraÓanti naccÈdidassanavasena samajjÈbhigamanaÑ.
ŒlasyÈnuyoganti kÈyÈlasiyatÈya yuttappayuttataÑ. ApÈyamukhÈni na
sevatÊti bhogÈnaÑ vinÈsadvÈrÈni na sevati.
KasiyÈ vÈti kasikammena vÈ. VaÓijjÈya vÈti dhammikavaÓijjakammena
vÈ. Gorakkhena vÈti gopÈlakammena vÈ. Issatthena vÈti
dhanusippena vÈ. RÈjaporisena vÈti rÈjasevakakammena vÈ. SippaÒÒatarena

vÈti kumbhakÈrÈdisippÈnaÑ aÒÒatarena vÈ. PaÔipajjatÊti payogaÑ karoti.
CakkhusmiÑ uppanne jÈnÈtÊti sasambhÈracakkhusmiÑ uppanne jÈnÈti.
“AttÈ me uppanno”ti diÔÔhiÑ gaÓhÈti. CakkhusmiÑ antarahiteti tasmiÑ
vinaÔÔhe. AttÈ me antarahitoti “mama attÈ vinaÔÔho”ti diÔÔhiÑ gaÓhÈti.
Vigato me attÈti vÊtikkanto1 mama attÈ. Sotasminti-ÈdÊsupi eseva nayo.
103. Etepi dhammÈ dvayameva santeti ete kodhÈdayo dhammÈ

sÈtÈsÈtadvaye sante eva honti uppajjanti. EttÈvatÈ tatiyapaÒhopi vissajjito
hoti. IdÈni yo evaÑ vissajjitesu etesu paÒhesu kathaÑkathÊ bhaveyya, tassa
kathaÑkathÈpahÈn|pÈyaÑ dassento Èha “kathaÑkathÊ ÒÈÓapathÈya
sikkhe”ti, ÒÈÓadassanaÒÈÓÈdhigamanatthaÑ tisso sikkhÈ sikkheyyÈti vuttaÑ
hoti. KiÑkÈraÓÈ? ©atvÈ pavuttÈ samaÓena dhammÈ. BuddhasamaÓena hi
ÒatvÈ dhammÈ vuttÈ, natthi tassa dhammesu aÒÒÈÓaÑ, attano pana
ÒÈÓÈnubhÈvena te ajÈnanto na jÈneyya, na desanÈdosena. TasmÈ
kathaÑkathÊ ÒÈÓapathÈya sikkhe, ÒatvÈ pavuttÈ samaÓena dhammÈti.
Pakkhepabandhanena vÈ baddhoti nÈgarikabandhena baddho.

Parikkhepabandhanena vÈti vatiparikkhepabandhanena vÈ.
GÈmabandhanenÈti-ÈdÊsu tasmÈ tasmÈ ÔhÈnato nikkhamituÑ alabhanto
gÈmabandhanÈdÊhi baddho nÈma hoti. Tassa bandhanassa mokkhatthÈyÈti
etassa vuttappakÈrassa bandhanassa mocanatthaÑ.
©ÈÓampi ÒÈÓapathoti pure uppannaÑ ÒÈÓaÑ aparÈparuppannassa

ÒÈÓampi ÒÈÓassa saÒcaraÓamaggoti ÒÈÓampi ÒÈÓapatho. ©ÈÓassa
ÈrammaÓampi ÒÈÓapathoti ÒÈÓassa paccayopi taÑ ÈlambitvÈ uppajjanato
ÒÈÓapatho. ©ÈÓasahabhunopi dhammÈ ÒÈÓapathoti ÒÈÓena sahuppannÈ
avasesÈ cittacetasikÈ dhammÈpi ÒÈÓapatho. IdÈni upamÈya sÈdhento “yathÈ
ariyamaggo ariyapatho”ti-ÈdimÈha.
______________________________________________________________
1. Atikkanto (SÊ)
312 KhuddakanikÈya
KathaÑkathÊ puggaloti vicikicchÈvanto puggalo. Saka~khoti

sadveÄhako. Savilekhoti cittarÈjivanto. SadveÄhakoti ka~khÈvanto.
Savicikicchoti sandehavanto. ©ÈÓÈdhigamÈyÈti ÒÈÓapaÔilÈbhatthÈya.
©ÈÓaphusanÈyÈti1 ÒÈÓapaÔivijjhanatthÈya. Atha vÈ ÒÈÓavindanatthÈya2.
©ÈÓasacchikiriyÈyÈti ÒÈÓassa paccakkhakaraÓatthÈya. SanidÈnÈhanti ahaÑ
sanidÈnaÑ sapaccayaÑ katvÈ dhammadesanaÑ karomi. SappÈÔihÈriyanti
niyyÈnikaÑ katvÈ. No appÈÔihÈriyanti aniyyÈnikaÑ akatvÈ dhammadesanaÑ
karomi.
104. SÈtaÑ asÈtaÒca kutonidÈnÈti ettha sÈtÈsÈtanti sukhadukkhavedanÈ

eva adhippetÈ. Na bhavanti heteti na bhavanti ete. VibhavaÑ bhavaÒcÈpi
yametamatthaÑ, etaÑ me pabr|hi yatonidÈnanti sÈtÈsÈtÈnaÑ vibhavaÑ
bhavaÒca etampi yaÑ atthaÑ. Li~gabyattayo ettha kato. IdaÑ pana vuttaÑ
hoti–sÈtÈsÈtÈnaÑ vibhavo bhavo cÈti yo esa attho, etaÑ me pabr|hi
yatonidÈnanti. Ettha ca sÈtÈsÈtÈnaÑ vibhavabhavavatthukÈ
vibhavabhavadiÔÔhiyo eva vibhavabhavÈti atthato veditabbo. TathÈ hi imassa
paÒhassa vissajjanapakkhe “bhavadiÔÔhipi phassanidÈnÈ, vibhavadiÔÔhipi
phassanidÈnÈ”ti upari niddese3 vakkhati. ImÈya gÈthÈya niddese vattabbaÑ
natthi.
105. ItonidÈnanti phassanidÈnaÑ. ImÈyapi vattabbaÑ natthi.
106. KismiÑ vibh|te na phusanti phassÈti kismiÑ vÊtivatte

cakkhusamphassÈdayo paÒca phassÈ na phusanti. ImÈyapi vattabbaÑ natthi.
107. NÈmaÒca r|paÒca paÔiccÈti sampayuttakanÈmaÒca

vatthÈrammaÓar|paÒca paÔicca. R|pe vibh|te na phusanti phassÈti r|pe
vÊtivatte paÒca phassÈ na phusanti.
TiÓÓaÑ sa~gati phassoti cakkhur|paviÒÒÈÓÈnaÑ tiÓÓannaÑ sa~gatiyÈ
phasso jÈyati. Cakkhu ca r|pÈ ca r|pasminti pasÈdacakkhuÒca
r|pÈrammaÓÈni ca r|pabhÈge r|pakoÔÔhÈse katvÈ. CakkhusamphassaÑ
ÔhapetvÈti tiÓÓaÑ sa~gatiyÈ uppannaphassaÑ muÒcitvÈ. SampayuttakÈ
dhammÈ nÈmasminti avasesÈ
______________________________________________________________
1. ©ÈÓadassanÈyÈti (SÊ, SyÈ) 2. ©ÈÓanipphÈdanatthÈya (SÊ, SyÈ) 3. Khu 7. 212 piÔÔhe.
vedanÈdayo phassena sahajÈtÈ dhammÈ nÈmabhÈge. SotaÒca paÔiccÈti-

ÈdÊsupi eseva nayo.
Cat|hÈkÈrehi r|paÑ vibh|taÑ hotÊti cat|hi kÈraÓehi r|paÑ vÊtivattaÑ
hoti. ©Ètavibh|tenÈti pÈkaÔaÑ katvÈ vÊtivattena. TÊraÓavibh|tenÈti
aniccÈdito tÊrayitvÈ vÊtivattena. PahÈnavibh|tenÈti chandarÈgapahÈnato
vÊtivattena. Samatikkamavibh|tenÈti catunnaÑ ar|pasamÈpattÊnaÑ
paÔilÈbhavasena vÊtivattena.
108. KathaÑ sametassÈti kathaÑ paÔipannassa. Vibhoti r|panti r|paÑ

vibhavati, na bhaveyya vÈ. SukhaÑ dukhaÒcÈti iÔÔhÈniÔÔhar|pameva
pucchati.
JÈneyyÈmÈti jÈnissÈma. ŒjÈneyyÈmÈti visesena jÈnissÈma.
VijÈneyyÈmÈti anekavidhena jÈnissÈma. PaÔivijÈneyyÈmÈti sammÈ
jÈnissÈma. PaÔivijjheyyÈmÈti cittena bujjhissÈma.
109. Na saÒÒasaÒÒÊti yathÈ sametassa vibhoti r|paÑ, so pakatisaÒÒÈya

saÒÒÊpi na hoti. Na visaÒÒasaÒÒÊti visaÒÒÈyapi vir|pÈya saÒÒÈya visaÒÒÊ na
hoti ummattako vÈ khittacitto vÈ. Nopi asaÒÒÊti saÒÒÈvirahitopi na hoti
nirodhasamÈpanno vÈ asaÒÒasatto vÈ. Na vibh|tasaÒÒÊti “sabbaso
r|pasaÒÒÈnan”ti-ÈdinÈ1 nayena samatikkantasaÒÒÊpi na hoti
ar|pajjhÈnalÈbhÊ. EvaÑ sametassa vibhoti r|panti etasmiÑ
saÒÒasaÒÒitÈdibhÈve aÔÔhatvÈ yadetaÑ vuttaÑ “so evaÑ samÈhite citte -pa-
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasamÈpattipaÔilÈbhatthÈya cittaÑ abhinÊharatÊ”ti, evaÑ
sametassa ar|pamaggasama~gino2 vibhoti r|paÑ. SaÒÒÈnidÈnÈ hi
papaÒcasa~khÈti evaÑ paÔipannassÈpi ca yÈ saÒÒÈ, taÑnidÈnÈ
taÓhÈdiÔÔhipapaÒcÈssa appahÊnÈva hontÊti dasseti.
AsaÒÒino vuccanti nirodhasamÈpannÈti saÒÒÈvedanÈ nirodhetvÈ
nirodhasamÈpannÈ saÒÒÈbhÈvena asaÒÒinoti kathÊyanti. AsaÒÒasattÈti
sabbena sabbaÑ saÒÒÈbhÈvena asaÒÒabhave nibbattÈ.
So evaÑ samÈhite citteti tattha soti so bhikkhu. Evanti
catutthajjhÈnakkamanidassanametaÑ, iminÈ kamena catutthajjhÈnaÑ
paÔilabhitvÈti
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 254 piÔÔhÈdÊsu. 2. Ar|pacittasama~gino (SÊ, SyÈ)
314 KhuddakanikÈya
vuttaÑ hoti. SamÈhiteti iminÈ catutthajjhÈnasamÈdhinÈ samÈhite.

Parisuddheti-ÈdÊsu pana upekkhÈsatipÈrisuddhibhÈvena parisuddhe.
ParisuddhattÈyeva pariyodÈte, pabhassareti vuttaÑ hoti. SukhÈdÊnaÑ
paccayÈnaÑ ghÈtena vihatarÈgÈdi-a~gaÓattÈ ana~gaÓe. Ana~gaÓattÈ eva ca
vigat|pakkilese. A~gaÓena hi cittaÑ upakkilissati. SubhÈvitattÈ mudubh|te,
vasÊbhÈvappatteti vuttaÑ hoti. Vase vattamÈnaÒhi cittaÑ mud|ti vuccati.
MuduttÈyeva ca kammaniye, kammakkhame kammayoggeti vuttaÑ hoti.
Mudu hi cittaÑ kammaniyaÑ hoti suddhantamiva suvaÓÓaÑ. Tadubhayampi
ca subhÈvitattÈyeva. YathÈha “nÈhaÑ bhikkhave aÒÒaÑ ekadhammampi
samanupassÈmi, yaÑ evaÑ bhÈvitaÑ kammaniyaÑ hoti yathayidaÑ
bhikkhave cittan”ti1.
Etesu hi parisuddhabhÈvÈdÊsu ÔhitattÈ Ôhite. ®hitattÈyeva ÈneÒjappatte
acale niriÒjaneti vuttaÑ hoti. MudukammaÒÒabhÈvena vÈ attano vase
ÔhitattÈ Ôhite. SaddhÈdÊhi pariggahitattÈ ÈneÒjappatte. SaddhÈpariggahitaÒhi
cittaÑ assaddhiyena na iÒjati, vÊriyapariggahitaÑ kosajjena na iÒjati,
satipariggahitaÑ pamÈdena na iÒjati, samÈdhipariggahitaÑ uddhaccena na
iÒjati, paÒÒÈpariggahitaÑ avijjÈya na iÒjati, obhÈsagataÑ kilesandhakÈrena
na iÒjati. Imehi chahi dhammehi pariggahitaÑ ÈneÒjappattaÑ hoti. EvaÑ
aÔÔha~gasamannÈgataÑ cittaÑ abhinÊhÈrakkhamaÑ hoti
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasamÈpattipaÔilÈbhatthÈya.
Aparo nayo–catutthajjhÈnasamÈdhinÈ samÈhite. NÊvaraÓad|rÊ bhÈvena
parisuddhe. VitakkÈdisamatikkamena pariyodÈte.
JhÈnapaÔilÈbhapaccanikÈnaÑ pÈpakÈnaÑ icchÈvacarÈnaÒca abhÈvena
ana~gaÓe. IcchÈvacarÈnanti icchÈya avacarÈnaÑ, icchÈvasena otiÓÓÈnaÑ
pavattÈnaÑ nÈnappakÈrÈnaÑ kopa-appaccayÈnanti attho. AbhijjhÈdÊnaÑ
citt|pakkilesÈnaÑ vigamena vigat|pakkilese. Ubhayampi cetaÑ
A~gaÓasuttavatthasuttÈnusÈreneva2 veditabbaÑ. VasippattiyÈ mudubh|te.
IddhipÈdabhÈv|pagamanena kammaniye. BhÈvanÈpÈrip|riyÈ
paÓÊtabhÈv|pagamena Ôhite ÈneÒjappatte, yathÈ ÈneÒjabhÈvaÑ
ÈneÒjappattaÑ hoti, evaÑ Ôhiteti attho. Evampi aÔÔha~gasamannÈgamena
cittaÑ abhinÊhÈrakkhamaÑ hoti ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasamÈpattipaÔilÈbhatthÈya
pÈdakaÑ padaÔÔhÈnabh|taÑ.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 4 piÔÔhe. 2. Ma 1. 29, 43 piÔÔhesu.
Œruppamaggasama~gÊti ar|pasamÈpattiyÈ gamanamaggena aparihÊno.

PapaÒcÈyeva papaÒcasa~khÈti taÓhÈdipapaÒcÈyeva papaÒcasa~khÈ.
110. EttÈvata’ggaÑ nu vadanti heke, yakkhassa suddhiÑ idha

paÓÉitÈse. UdÈhu aÒÒampi vadanti ettÈti ettÈvatÈ nu idha paÓÉitÈ
samaÓabrÈhmaÓÈ aggaÑ suddhiÑ sattassa vadanti, udÈhu aÒÒampi etto
ar|pasamÈpattito adhikaÒca vadantÊti pucchati.
Etto ar|pasamÈpattitoti etasmÈ ar|pasamÈpattito.
111. EttÈvata’ggampi vadanti heketi eke sassatavÈdÈ samaÓabrÈhmaÓÈ

paÓÉitamÈnino ettÈvatÈpi aggaÑ suddhiÑ vadanti. TesaÑ paneke samayaÑ
vadantÊti tesaÒÒeva eke ucchedavÈdÈ samayaÑ ucchedaÑ vadanti.
AnupÈdisese kusalÈvadÈnÈti anupÈdisese kusalavÈdÈ samÈnÈ.
BhavatajjitÈti bhavato bhÊtÈ. VibhavaÑ abhinandantÊti ucchedaÑ

paÔicca tussanti. Te sattassa samanti te ucchedavÈdino puggalassa samaÑ
anuppattiÑ vadanti. Upasamanti atÊva samaÑ. V|pasamanti santaÑ.
Nirodhanti anuppÈdaÑ. PaÔipassaddhinti apunuppattiÑ.
112. Ete ca ÒatvÈ upanissitÈti ete ca diÔÔhigatike sassatucchedadiÔÔhiyo

nissitÈti ÒatvÈ. ©atvÈ MunÊ nissaye so vÊmaÑsÊti nissaye ca ÒatvÈ so
vÊmaÑsÊ paÓÉito Buddhamuni. ©atvÈ vimuttoti dukkhÈniccÈdito dhamme
ÒatvÈ vimutto. BhavÈbhavÈya na sametÊti punappunaÑ upapattiyÈ na
samÈgacchati. AparÈmasanti aparÈmasanto. ParÈmÈsaÑ nÈpajjantoti attho.
KalahavivÈdasuttaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
316 KhuddakanikÈya
12. C|Äaby|ha1suttaniddesavaÓÓanÈ
DvÈdasame C|Äaby|hasuttaniddese sakaÑ sakaÑ diÔÔhiparibbasÈnÈti
idampi tasmiÑyeva mahÈsamaye “sabbepime diÔÔhigatikÈ ‘sÈdhur|pÈmhÈ’ti
bhaÓanti, kiÑ nu kho sÈdhur|pÈva ime attano eva diÔÔhiyÈ patiÔÔhahanti,
udÈhu aÒÒampi diÔÔhiÑ gaÓhantÊ”ti uppannacittÈnaÑ ekaccÈnaÑ devatÈnaÑ
tamatthaÑ pakÈsetuÑ purimanayeneva Nimmitabuddhena attÈnaÑ
pucchÈpetvÈ vuttaÑ.
113. Tattha Èdito dvepi gÈthÈ pucchÈgÈthÈyeva. TÈsu sakaÑ sakaÑ

diÔÔhiparibbasÈnÈti attano attano diÔÔhiyÈ vasamÈnÈ. ViggayhanÈnÈ kusalÈ
vadantÊti taÑ diÔÔhiÑ balavaggÈhaÑ gahetvÈ “tattha kusalÈmhÈ”ti
paÔijÈnamÈnÈ puthu puthu vadanti, ekaÑ na vadanti. Yo evaÑ jÈnÈti sa vedi
dhammaÑ, idaÑ paÔikkosa’makevalÊsoti taÒca diÔÔhiÑ sandhÈya yo evaÑ
jÈnÈti, so dhammaÑ vediyi. IdaÑ pana paÔikkosanto hÊno hotÊti ca vadanti.
NÈnÈ vadantÊti nÈnÈkÈraÓaÑ bhaÓanti. VividhaÑ vadantÊti nÈnÈvidhaÑ
bhaÓanti. AÒÒoÒÒaÑ vadantÊti ekaÑ avatvÈ aÒÒaÑ aÒÒaÑ gahetvÈ vadanti.
AkevalÊ soti yo akusalo ayaÑ. Asamattoti na parip|ro. AparipuÓÓoti na
sampuÓÓo.
114. BÈloti hÊno. Akkusaloti avidvÈ.
115. IdÈni tisso vissajjanagÈthÈ hontÊti. TÈ purimaÉÉhena vuttamatthaÑ

pacchimaÉÉhena paÔiby|hitvÈ ÔhitÈ. Tena by|hena uttarasuttato ca appakattÈ
idaÑ suttaÑ “C|Äaby|han”ti nÈmaÑ labhi. Tattha paÔhamagÈthÈyaÑ tÈva
parassa ce dhammanti parassa diÔÔhiÑ. Sabbevime bÈlÈti evaÑ sante
sabbeva ime bÈlÈ hontÊti adhippÈyo. KiÑkÈraÓÈ? Sabbevime
diÔÔhiparibbasÈnÈti.
116. SandiÔÔhiyÈ ceva na vÊvadÈtÈ, saÑsuddhapaÒÒÈ kusalÈ mutÊmÈti

sakÈya diÔÔhiyÈ anavÊvadÈtÈ avodÈtÈ saÑkiliÔÔhÈva samÈnÈ saÑsuddhapaÒÒÈ
ca kusalÈ ca mutimanto ca te honti ce. Atha vÈ “sandiÔÔhiyÈ ce vadÈtÈ”ti2
pÈÔho, tassattho–sakÈya pana diÔÔhiyÈ
______________________________________________________________
1. C|Äaviy|ha (SÊ, SyÈ) 2. Ce pana vÊvadÈtÈti (SÊ)
vodÈtÈ saÑsuddhapaÒÒÈ kusalÈ mutimanto honti ce, na tesaÑ kocÊti evaÑ

sante tesaÑ ekopi nihÊnapaÒÒo na hoti, kiÑkÈraÓÈ? DiÔÔhÊ hi tesampi tathÈ
samattÈ, yathÈ itaresanti.
117. Na vÈhametanti gÈthÈya sa~khepattho–yaÑ te mithu dve dve janÈ

aÒÒamaÒÒaÑ “bÈlo”ti Èhu, ahaÑ etaÑ tathiyanti tacchanti neva br|mi. KiÑ
kÈraÓÈ? YasmÈ sabbeva te sakaÑ sakaÑ diÔÔhiÑ “idameva saccaÑ
moghamaÒÒan”ti akaÑsu, tena ca kÈraÓena paraÑ “bÈlo”ti dahanti. Ettha ca
tathiyaÑ, tathevanti1 dvepi pÈÔhÈ.
Tacchanti atucchaÑ. Tathanti aviparÊtaÑ, bh|tanti santaÑ. YÈthÈvanti
saÑvijjamÈnaÑ. AviparÊtanti na visa~ketaÑ.
118. YamÈh|ti pucchÈgÈthÈya “yaÑ diÔÔhisaccaÑ tathiyan”ti eke Èhu.
119. EkaÑ hi saccanti vissajjanagÈthÈya ekaÑ saccaÑ nirodho maggo

vÈ. YasmiÑ pajÈ no vivade pajÈnanti yamhi sacce pajÈnanto pajÈ no
vivadeyyuÑ. SayaÑ thunantÊti attanÈ vadanti.
120. KasmÈ n|ti pucchÈgÈthÈya pavÈdiyÈseti vÈdino. UdÈhu te

takkamanussarantÊti te vÈdino udÈhu attano takkamattaÑ anugacchanti.
TakkapariyÈhatanti vitakkena samantato ÈhataÑ. VÊmaÑsÈnucaritanti
attano upaÔÔhitapaÒÒÈya vicaritaÑ. SayaÑ paÔibhÈnanti attano paÔibhÈnaÑ.
121. Na hevÈti vissajjanagÈthÈya aÒÒatra saÒÒÈya niccÈnÊti ÔhapetvÈ

saÒÒÈmattena niccanti gahitaggahaÓÈni. TakkaÒca diÔÔhÊsu pakappayitvÈti
attano niccasa~kappamattaÑ diÔÔhÊsu janetvÈ.
YasmÈ pana diÔÔhÊsu vitakkaÑ janentÈ diÔÔhiyo saÒjanenti, tasmÈ vuttaÑ
“diÔÔhigatÈni janenti saÒjanentÊ”ti-Èdi. JanentÊti upar|pari diÔÔhiÑ uppÈdentÈ
janenti. SaÒjanentÊti-ÈdÊni upasaggavasena padaÑ vaÉÉhetvÈ vuttÈni.
MayhaÑ saccanti mama vacanaÑ tacchaÑ.
______________________________________________________________
1. SuttanipÈta-®Ôha 2. 270 piÔÔhe passitabbaÑ.
318 KhuddakanikÈya
122. IdÈni evaÑ nÈnÈsaccesu asantesu takkamattaÑ anussarantÈnaÑ

diÔÔhigatikÈnaÑ vippaÔipattiÑ dassetuÑ “diÔÔhe sute”ti-ÈdikÈ gÈthÈyo abhÈsi.
Tattha diÔÔheti diÔÔhaÑ, diÔÔhasuddhinti adhippÈyo. Esa nayo sutÈdÊsu. Ete ca
nissÈya vimÈnadassÊti ete diÔÔhidhamme nissayitvÈ suddhibhÈvasa~khÈtaÑ1
vimÈnaÑ asammÈnaÑ passantopi. Vinicchaye ÔhatvÈ pahassamÈno, bÈlo
paro akkusaloti cÈhÈti evaÑ vimÈnadassÊpi tasmiÑ diÔÔhivinicchaye ÔhatvÈ
tuÔÔhijÈto hÈsajÈto hutvÈ paro “hÊno ca avidvÈ cÈ”ti evaÑ vadatiyeva.
Na sammÈnetÊtipi vimÈnadassÊti na bahumÈnaÑ karotÊti evampi
vimÈnadassÊ na bahumÈnadassÊ. DomanassaÑ janetÊti paÔhamaÑ
diÔÔhinissayaÑ allÊyitvÈ domanassaÑ patvÈ pacchÈ diÔÔhivinicchaye ÔhitakÈle
somanassaÑ uppÈdetÊti attho.
VinicchayadiÔÔhiyÈ ÔhatvÈti sanniÔÔhÈnaÑ katvÈ gahitadiÔÔhiyÈ ÔhatvÈ.
123. EvaÑ sante yenevÈti gÈthÈ. Tattha saya’mattanÈti sayameva

attÈnaÑ. VimÈnetÊti garahati. Tadeva pÈvÈti tadeva vacanaÑ diÔÔhiÑ vadati,
taÑ vÈ puggalaÑ.
124. AtisÈradiÔÔhiyÈti gÈthÈyattho–so evaÑ tÈya lakkhaÓÈtisÈriniyÈ

atisÈradiÔÔhiyÈ samatto paripuÓÓo uddhumÈto, tena ca diÔÔhimÈnena matto
“paripuÓÓo ahaÑ kevalÊ”ti evaÑ paripuÓÓamÈnÊ. Sayameva attÈnaÑ manasÈ
“ahaÑ paÓÉito”ti abhisiÒcati. KiÑ kÈraÓÈ? DiÔÔhÊ hi sÈ tassa tathÈ samattÈti.
SabbÈ tÈ diÔÔhiyo lakkhaÓÈtikkantÈti tÈ sabbÈ dvÈsaÔÔhidiÔÔhiyo
lakkhaÓaÑ atÊtÈ atisarantÊti atikkantÈ. Anomoti an|no.
125. Parassa ceti gÈthÈya sambandho attho ca–kiÒca bhiyyo? Yo so

vinicchaye ÔhatvÈ pahassamÈno “bÈlo paro akkusalo”ti cÈha, tassa parassa
ce hi vacasÈ so tena vuccamÈno nihÊno hoti, tumo sahÈ hoti nihÊnapaÒÒo,
sopi teneva saha nihÊnapaÒÒo hoti. Sopi hi taÑ “bÈlo”ti vadati. Atha
______________________________________________________________
1. SudiÔÔhisabhÈvÈkhyaÑ (SÊ), suddhi-abhÈvasa~khÈtaÑ (SyÈ)
tassa vacanaÑ appamÈÓaÑ, so pana sayameva vedag| ca dhÊro ca hoti.

EvaÑ sante na koci bÈlo samaÓesu atthi. Sabbepi hi te attano icchÈya
paÓÉitÈ.
VÈcÈyÈti kathanena. VacanenÈti bhÈsitena. NinditakÈraÓÈti
garahahetunÈ. GarahitakÈraÓÈti avaÒÒÈtahetunÈ. UpavaditakÈraÓÈti
upavÈdahetunÈ.
126. AÒÒaÑ itoti gÈthÈya sambandho attho ca–“atha ce sayaÑ vedag|

hoti dhÊro. Na koci bÈlo samaÓesu atthÊ”ti evaÑ hi vuttepi siyÈ kassaci
“kasmÈ”ti. Tattha vuccate–yasmÈ aÒÒaÑ ito yÈ’bhivadanti dhammaÑ,
aparaddhÈ suddhi, makevalÊ te. Evampi titthyÈ puthuso vadanti, ye ito
aÒÒaÑ diÔÔhiÑ abhivadanti, te aparaddhÈ viraddhÈ suddhimaggaÑ,
akevalino ca teti evaÑ puthutitthiyÈ yasmÈ vadantÊti vuttaÑ hoti. KasmÈ
panevaÑ vadantÊti ce? SandiÔÔhirÈgena hi te’bhirattÈ, yasmÈ sakena
diÔÔhirÈgena te abhirattÈti vuttaÑ hoti.
Te suddhimagganti te aÒÒatitthiyÈ akiliÔÔhamaggaÑ. Visuddhimagganti
niddosamaggaÑ. Parisuddhimagganti sukkamaggaÑ. VodÈtamagganti
paÓÉaramaggaÑ. PariyodÈtamagganti pabhÈvantamaggaÑ. ViraddhÈti
vuttavidhinÈ maggena virajjhitvÈ ÔhitÈ. AparaddhÈti aparajjhitvÈ ÔhitÈ.
KhalitÈti parihÊnÈ. GalitÈti tato bhaÔÔhÈ. AÒÒÈyÈti aÒÒÈÓena. AparaddhÈti
parÈjayamÈpannÈ. Atha vÈ “ÒÈyÈparaddhÈ”tipi pÈÔho. ©Èyena maggena
viraddhÈti attho.
127. EvaÑ abhirattÈ ca–idheva suddhinti gÈthÈ. Tattha sakÈyaneti

sakamagge. DaÄhaÑ vadÈnÈti daÄhavÈdÈ.
ThiravÈdÈti sanniÔÔhÈnavÈdÈ. BalikavÈdÈti balavantavÈdÈ.
AvaÔÔhitavÈdÈti patiÔÔhahitvÈ kathitavÈdÈ.
128. Ye evaÒca daÄhavÈdÈ, tesu yo koci titthiyo sakÈyane vÈpi daÄhaÑ

vadÈno ka’mettha bÈloti paraÑ daheyya, sa~khepato tattha
sassatucchedasa~khÈte vitthÈrato natthika issara kÈraka niyati-Èdibhede sake
ayane “idameva saccan”ti daÄhaÑ vadÈno kaÑ paraÑ ettha diÔÔhigate
“bÈlo”ti saha dhammena passeyya, nanu sabbopi tassa matena
320 KhuddakanikÈya
paÓÉito eva suppaÔipanno eva ca. EvaÑ sante sayameva so

medhagamÈvaheyya, paraÑ vadaÑ bÈlamasuddhidhammaÑ. Sopi paraÑ
“bÈlo ca asuddhidhammo ca ayan”ti vadanto attanÈva kalahaÑ Èvaheyya.
KasmÈ? YasmÈ sabbopi tassa matena paÓÉitoyeva suppaÔipannoyeva ca.
129. EvaÑ sabbathÈpi vinicchaye ÔhatvÈ sayaÑ pamÈya, uddhaÑ sa

lokasmiÑ vivÈdametÊti diÔÔhiyÈ ÔhatvÈ sayaÒca satthÈrÈdiÑ minitvÈ so
bhiyyo vivÈdametÊti. EvaÑ pana vinicchayesu ÈdÊnavaÑ ÒatvÈ
ariyamaggena hitvÈna sabbÈni vinicchayÈni, na medhagaÑ kubbati
jantuloketi arahattanik|Ôena desanaÑ niÔÔhÈpesi.
SayaÑ pamÈyÈti attanÈ minitvÈ. PaminitvÈti pamÈÓaÑ katvÈ.
“PavinetvÈ”tipi pÈÔho, taÑ na sundaraÑ. UddhaÑ vÈdena saddhinti attano
upari kathentena saha. DesanÈpariyosÈne PurÈbhedasutte1vuttasadiso eva
abhisamayo ahosÊti.
C|Äaby|hasuttaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
13. MahÈby|ha2suttaniddesavaÓÓanÈ
130. Terasame MahÈby|hasuttaniddese ye kecime diÔÔhiparibbasÈnÈti
idampi “kiÑ nu kho ime diÔÔhiparibbasÈnÈ viÒÒ|naÑ santikÈ nindameva
labhanti, udÈhu pasaÑsampÊ”ti uppannacittÈnaÑ ekaccÈnaÑ devatÈnaÑ
tamatthaÑ ÈvikÈtuÑ purimanayeneva Nimmitabuddhena attÈnaÑ
pucchÈpetvÈ vuttaÑ. Tattha anvÈnayantÊti anu Ènayanti punappunaÑ
Èharanti.
Nindameva anventÊti garahameva upagacchanti.
131. IdÈni yasmÈ te “idameva saccan”ti vadantÈpi diÔÔhigatikavÈdino

kadÈci katthaci pasaÑsampi labhanti, yaÑ etaÑ pasaÑsÈsa~khÈtaÑ
vÈdaphalaÑ, taÑ appaÑ, rÈgÈdÊnaÑ samÈya samatthaÑ na hoti, ko pana
vÈdo dutiye nindÈphale,
______________________________________________________________
1. Khu 7. 161 piÔÔhÈdÊsu. 2. MahÈviy|ha (SÊ, SyÈ)
tasmÈ etamatthaÑ dassento imaÑ tÈva vissajjanagÈthaÑ Èha “appaÑ hi

etaÑ na alaÑ samÈya, duve vivÈdassa phalÈni br|mÊ”ti. Tattha
duvevivÈdassa phalÈnÊti nindÈ ca pasaÑsÈ ca jayaparÈjayÈdÊni vÈ
taÑsabhÈgÈni. Etampi disvÈti “nindÈ aniÔÔhÈ eva, pasaÑsÈ nÈlaÑ samÈyÈ”ti
etampi vivÈdaphale ÈdÊnavaÑ disvÈ. KhemÈ’bhipassaÑ avivÈdabh|minti
avivÈdabh|miÑ nibbÈnaÑ khemanti passamÈno.
Appakanti mandaÑ. Parittakanti thokaÑ. Omakanti heÔÔhimakaÑ.
LÈmakanti pÈpakaÑ. SamÈyÈti rÈgÈdÊnaÑ samanatthÈya. UpasamÈyÈti
upar|pari samanatthÈya. V|pasamÈyÈti sannisÊdÈpanatthÈya. NibbÈnÈyÈti
amatamahÈnibbÈnatthÈya. PaÔinissaggÈyÈti maggena kilesÈnaÑ
nissajjanatthÈya. PaÔipassaddhiyÈti phalena paÔipassaddhÈnaÑ
anuppajjanatthÈya nÈlaÑ.
132. EvaÑ hi avivÈdamÈno–yÈ kÈcimÈti gÈthÈ. Tattha sammutiyoti

diÔÔhiyo. PuthujjÈti puthujjanasambhavÈ. So upayaÑ kimeyyÈti so
upagantabbaÔÔhena upayaÑ r|pÈdÊsu ekampi dhammaÑ kiÑ upeyya, kena
vÈ kÈraÓena upeyya. DiÔÔhe sute khantimakubbamÈnoti diÔÔhasutasuddhÊsu
pemaÑ akaronto.
Puthujjanehi janitÈti puthujjanehi uppÈditÈ. Sammutiyoti diÔÔhiyo. Puthu
nÈnÈjanehi janitÈ vÈti anekavidhehi diÔÔhigatikehi uppÈditÈ vÈ. NetÊti na eti.
Na upetÊti samÊpaÑ na eti. Na upagacchatÊti nivattati. NÈbhinivisatÊti
pavisitvÈ nappatiÔÔhati.
133. Ito bÈhirÈ pana–sÊluttamÈti gÈthÈ. Tassattho–sÊlaÑyeva

“uttaman”ti maÒÒamÈnÈ sÊluttamÈti eke bhonto saÑyamamattena suddhiÑ
vadanti, hatthivatÈdiÒca vataÑ samÈdÈya upaÔÔhitÈse. Idheva diÔÔhiyaÑ assa
Satthuno suddhiÑ bhav|panÊtÈ bhavajjhositÈ samÈnÈ vadanti, api ca te
kusalÈvadÈnÈ “kusalÈ mayan”ti evaÑvÈdÈ.
134. EvaÑ sÊluttamesu ca tesu tathÈ paÔipanno yo koci–sace cutoti

gÈthÈ. Tassattho–sace tato sÊlavatato paravicchindanena vÈ
anabhisambhuÓanto vÈ cuto hoti, so taÑ sÊlabbatakammaÑ
puÒÒÈbhisa~khÈrÈdikammaÑ vÈ virÈdhayitvÈ vedhatÊ. Na kevalaÒca
322 KhuddakanikÈya
vedhati, api ca kho taÑ sÊlabbatasuddhiÑ pajappatÊ ca vippalapati ca

patthayatÊ ca. Kimiva? SatthÈva hÊno pavasaÑ gharamhÈ, gharamhÈ
pavasanto satthato hÊno yathÈ taÑ gharaÑ vÈ satthaÑ vÈ patthayatÊti.
ParavicchindanÈya vÈti parena vÈriyamÈno vÈ. AnabhisambhuÓanto
vÈti taÑ paÔipattiÑ asampÈdento vÈ.
AÒÒÈya aparaddhoti nibbÈnena parihÊno maggato vÈ. TaÑ vÈ satthaÑ
anubandhatÊti taÑ vÈ satthaÑ sabbattha pacchato gacchati.
135. EvaÑ pana sÊluttamÈnaÑ pavedhanakÈraÓaÑ ariyasÈvako

sÊlabbataÑ vÈpi pahÈya sabbanti gÈthÈ. Tattha sÈvajjÈnavajjanti
sabbÈkusalaÑ lokiyakusalaÒca. EtaÑ suddhiÑ asuddhinti apatthayÈnoti
paÒcakÈmaguÓÈdibhedaÑ suddhiÑ akusalÈdibhedaÑ asuddhiÒca
apatthayamÈno. Virato careti suddhiyÈ asuddhiyÈ ca virato careyya.
SantimanuggahÈyÈti diÔÔhiÑ aggahetvÈ.
KaÓhaÑ kaÓhavipÈkanti akusalakammaÑ akusalavipÈkadÈyakaÑ.
SukkaÑ sukkavipÈkanti lokiyakusalaÑ attanÈ sadisaÑ
sukkavipÈkadÈyakaÑ.
NiyÈmÈvakkantinti maggapavisanaÑ. SekkhÈti satta sekkhÈ.
Aggadhammanti uttamadhammaÑ, arahattaphalaÑ.
136. EvaÑ ito bÈhirake sÊluttame saÑyamena visuddhivÈde tesaÒca

vipÈkaÑ1 sÊlabbatapahÈyino arahato ca paÔipattiÑ dassetvÈ idÈni aÒÒathÈpi
suddhivÈde bÈhirake dassento “tam|panissÈyÈ”ti gÈthamÈha. Tassattho–
santaÒÒepi samaÓabrÈhmaÓÈ, te jigucchitaÑ amarantapaÑ vÈ diÔÔhasuddhi-
ÈdÊsu vÈ aÒÒataraÒÒataraÑ upanissÈya akiriyadiÔÔhiyÈ vÈ uddhaÑsarÈ hutvÈ
bhavÈbhavesu avÊtataÓhÈ suddhi’manutthunanti vadanti kathentÊti.
TapojigucchavÈdÈti kÈyapÊÄanÈditapena pÈpahirÊyanavÈdÈ.
TapojigucchasÈrÈti teneva tapena hirÊyanasÈravanto. UddhaÑsarÈvÈdÈti
saÑsÈrena suddhiÑ kathayantÈ.
______________________________________________________________
1. VighÈtaÑ (SÊ, SyÈ)
137. EvaÑ tesaÑ avÊtataÓhÈnaÑ suddhiÑ anutthunantÈnaÑ yopi

suddhippattameva attÈnaÑ maÒÒeyya, tassÈpi avÊtataÓhattÈ bhavÈbhavesu
taÑ taÑ vatthuÑ patthayamÈnassa hi jappitÈni punappunaÑ hontiyevÈti
adhippÈyo. TaÓhÈ hi ÈsevitÈ taÓhaÑ vaÉÉhayateva, na kevalaÒca jappitÈni,
pavedhitaÑ vÈpi pakappitesu, taÓhÈdiÔÔhÊhi cassa pakappitesu vatth|su
pavedhitampi hotÊti vuttaÑ hoti. BhavÈbhavesu pana vÊtataÓhattÈ ÈyatiÑ
cut|papÈto idha yassa natthi, sa kena vedheyya kuhiÑ va jappeti
ayametissÈ gÈthÈya sambandho.
Œgamananti puna ÈgamanaÑ. Gamananti ito aÒÒattha gamanaÑ.
GamanÈgamananti ito gantvÈ puna nivattanaÑ. KÈlanti maraÓaÑ. GatÊti
gamanavasena gatiyÈ gantabbaÑ.
138. YamÈhu dhammanti pucchÈgÈthÈ.
139. IdÈni yasmÈ ekopi ettha vÈdo sacco natthi, kevalaÑ

diÔÔhimattakena hi te vadanti, tasmÈ tamatthaÑ dassento “sakaÑ hÊ”ti imaÑ
tÈva vissajjanagÈthamÈha. Tattha sammutinti diÔÔhiÑ. Anomanti an|naÑ.
140. Evametesu sakaÑ dhammaÑ paripuÓÓaÑ br|vantesu aÒÒassa

dhammaÑ pana hÊnanti vadantesu yassa kassaci–parassa ce vambhayitena
hÊnoti gÈthÈ. Tassattho–yadi parassa ninditakÈraÓÈ hÊno bhaveyya, na koci
dhammesu visesi aggo bhaveyya. KiÑ kÈraÓÈ? Puth| hi aÒÒassa vadanti
dhammaÑ nihÊnato sabbeva te samhi daÄhaÑ vadÈnÈ sakadhamme
daÄhavÈdÈ eva.
VambhayitakÈraÓÈti dhaÑsitakÈraÓÈ. GarahitakÈraÓÈti
lÈmakakatakÈraÓÈ. UpavaditakÈraÓÈti akkositakÈraÓÈ. SakÈyananti
sakamaggaÑ.
141. KiÒca bhiyyo–saddhammap|jÈti gÈthÈ. Tassattho–te ca titthiyÈ

yathÈ pasaÑsanti sakÈyanÈni, saddhammap|jÈpi nesaÑ tatheva vattati. Te
hi ativiya satthÈrÈdÊni sattaronti. Tattha yadi te pamÈÓÈ siyuÑ, evaÑ sante
sabbeva vÈdÈ tathiyÈ1 bhaveyyuÑ.
______________________________________________________________
1. TathivÈ (Ka)
324 KhuddakanikÈya
KiÑ kÈraÓÈ? SuddhÊ hi nesaÑ paccattameva. Na sÈ aÒÒattha sijjhati, nÈpi

paramatthato. Attani diÔÔhigÈhamattameva hi taÑ tesaÑ
parapaccayaneyyabuddhÊnaÑ1. PaccattamevÈti pÈÔekkameva.
142. Yo pana viparÊtato bÈhitapÈpattÈ brÈhmaÓo, tassa na brÈhmaÓassa

paraneyyamatthÊti gÈthÈ. Tassattho–brÈhmaÓassa hi “sabbe sa~khÈrÈ
aniccÈ”ti-ÈdinÈ2 nayena sudiÔÔhattÈ parena netabbaÑ ÒÈÓaÑ natthi.
DiÔÔhidhammesu “idameva saccan”ti nicchinitvÈ samuggahÊtampi natthi.
TaÑkÈraÓÈ so diÔÔhikalahÈni atikkanto, na hi so seÔÔhato passati
dhammamaÒÒaÑ aÒÒatra satipaÔÔhÈnÈdÊhi.
Na paraneyyoti parena netabbo jÈnÈpetabbo na hoti. Na parapattiyo na
parapaccayoti paresaÑ paccetabbo na hoti. Na parapaÔibaddhag|ti paresaÑ
paÔibaddhagamano na hoti.
143. JÈnÈmÊti gÈthÈya sambandho attho ca–evaÑ tÈva

paramatthabrÈhmaÓo na hi seÔÔhato passati dhammamaÒÒaÑ, aÒÒe pana
titthiyÈ paracittaÒÈÓÈdÊhi jÈnantÈpi passantÈpi “jÈnÈmi passÈmi tatheva
etan”ti evaÑ vadantÈpi ca diÔÔhiyÈ suddhiÑ paccenti. KasmÈ? YasmÈ tesu
ekopi adakkhi ce addasa cepi tena paracittaÒÈÓÈdinÈ yathÈbh|tamatthaÑ,
kiÒhi tumassa tena tassa tena dassanena kiÑ kataÑ, kiÑ dukkhapariÒÒÈ
sÈdhitÈ, udÈhu samudayappahÈnÈdÊnaÑ aÒÒataraÑ, yato sabbathÈpi
atikkamitvÈ ariyamaggaÑ te titthiyÈ aÒÒeneva vadanti suddhiÑ, atikkamitvÈ
vÈ te kitthiye BuddhÈdayo aÒÒeneva vadanti suddhinti.
144. PassaÑ naroti gÈthÈya sambandho attho ca–kiÒca bhiyyo?

YvÈyaÑ paracittaÒÈÓÈdÊhi addakkhi, so passaÑ naro dakkhati nÈmar|paÑ,
na tato paraÑ, disvÈna vÈ Òassati tÈnimeva nÈmar|pÈni niccato sukhato vÈ,
na aÒÒathÈ, so evaÑ passanto kÈmaÑ bahuÑ passatu appakaÑ vÈ
nÈmar|paÑ niccato sukhato ca athassa evar|pena dassanena na hi tena
suddhiÑ kusalÈ vadanti.
______________________________________________________________
1. ParaneyyasuddhÊnaÑ (Ka) 2. DÊ 2. 192; SaÑ 1. 160, 398; Khu 2. 363 piÔÔhÈdÊsu.
145. NivissavÈdÊti gÈthÈya sambandho attho ca–tena ca dassanena

suddhiyÈ asatiyÈpi yo “jÈnÈmi passÈmi tatheva etan”ti evaÑ nivissavÈdÊ,
etaÑ vÈ dassanaÑ paÔicca diÔÔhiyÈ suddhiÑ paccento “idameva saccan”ti
evaÑ nivissavÈdÊ, so subbinayo na hoti taÑ tathÈ pakappitaÑ
abhisa~khataÑ diÔÔhiÑ purakkharÈno. So hi yaÑ satthÈrÈdiÑ nissito,
tattheva subhaÑ vadÈno suddhiÑ vado, “parisuddhivÈdo parisuddhidassano
vÈ ahan”ti attÈnaÑ maÒÒamÈno tattha tathaddasÈ so, tattha sakÈya diÔÔhiyÈ
aviparÊtameva so addasa. YathÈ sÈ diÔÔhi pavattati, tatheva taÑ addasa, na
aÒÒathÈ passituÑ icchatÊti adhippÈyo.
NivissavÈdÊti patiÔÔhahitvÈ kathento. Dubbinayoti vinetuÑ dukkho.
DuppaÒÒÈpayoti ÒÈpetuÑ cittena labbhÈpetuÑ dukkho. DunnijjhÈpayoti
cittena vÊmaÑsitvÈ gahaÓatthaÑ punappunaÑ nijjhÈpayituÑ dukkho.
DuppekkhÈpayoti ikkhÈpayituÑ dukkho. DuppasÈdayoti citte pasÈdaÑ
uppÈdetuÑ dukkho.
AppassÊti ÒÈÓena paÔivedhaÑ pÈpuÓi. PaÔivijjhÊti cittena avabodhaÑ
pÈpuÓi.
146. EvaÑ pakappitaÑ diÔÔhiÑ purakkharÈnesu titthiyesu–na

brÈhmaÓo kappamupeti sa~khÈti gÈthÈ. Tattha sa~khÈti sa~khÈya, jÈnitvÈti
attho. Napi ÒÈÓabandh|ti samÈpattiÒÈÓÈdinÈ akatataÓhÈdiÔÔhibandhu. Tattha
viggaho–nÈpi assa ÒÈÓena kato bandhu atthÊti napi ÒÈÓabandhu.
Sammutiyoti diÔÔhisammutiyo. PuthujjÈti puthujjanasambhavÈ. UggahaÓanti
maÒÒeti uggahaÓanti aÒÒe, aÒÒe tÈ sammutiyo uggaÓhantÊti vuttaÑ hoti.
UpekkhatÊti upapattito apakkhapatito hutvÈ passati.
147. KiÒca bhiyyo–vissajja ganthÈnÊti gÈthÈ. Tattha anuggahoti

uggahaÓavirahito, sopi nÈssa uggahoti anuggaho. Na vÈ uggaÓhÈtÊti
anuggaho.
Ganthe vossajjitvÈti abhijjhÈdike ganthe cajitvÈ. VissajjÈti puna
anÈdiyanavasena jahitvÈ. Gadhiteti ghaÔite. Ganthiteti suttena sa~gahite viya
ganthite. Bandheti suÔÔhu bandhe. Vibandheti vividhÈ bandhe.
326 KhuddakanikÈya
Palibundheti samantato bandhanena bandhe. Bandhaneti kilesabandhane.

PhoÔayitvÈti papphoÔetvÈ. SaccaÑ vissajjaÑ karontÊti visa~kharitvÈ
aparibhogaÑ karonti. VikopentÊti cuÓÓavicuÓÓaÑ karonti.
148. KiÒca bhiyyo–so evar|po–pubbÈsaveti gÈthÈ. Tattha

pubbÈsaveti atÊtar|pÈdÊni Èrabbha uppajjanadhammakilese. Naveti
paccuppannar|pÈdÊni Èrabbha uppajjanadhamme. Na chandag|ti
chandÈdivasena na gacchati. AnattagarahÊti katÈkatavasena attÈnaÑ
agarahanto.
149. EvaÑ anattagarahÊ ca–sa sabbadhammes|ti gÈthÈ. Tattha

sabbadhammes|ti dvÈsaÔÔhidiÔÔhidhammesu “yaÑ kiÒci diÔÔhaÑ vÈ”ti evaÑ
pabhedesu. PannabhÈroti patitabhÈro. Na kappetÊti na kappiyo, duvidhampi
kappaÑ na karotÊti attho. N|paratoti puthujjanakalyÈÓakasekkhÈ viya
uparatisama~gÊpi no hoti. Na patthiyoti nittaÓho. TaÓhÈ hi patthayatÊti
patthiyÈ, nÈssa patthiyÈti na patthiyo. Ito paraÒca heÔÔhÈ ca tattha tattha
vuttanayattÈ uttÈnatthameva. EvaÑ arahattanik|Ôeneva desanaÑ niÔÔhÈpesi,
desanÈpariyosÈne PurÈbhedasutte1 vuttasadiso eva abhisamayo ahosÊti.
MahÈby|hasuttaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
14. TuvaÔakasuttaniddesavaÓÓanÈ
150. Cuddasame TuvaÔakasuttaniddese pucchÈmi tanti idampi tasmiÑ
yeva mahÈsamaye “kÈ nu kho arahattappattiyÈ paÔipattÊ”ti uppannacittÈnaÑ
ekaccÈnaÑ devatÈnaÑ tamatthaÑ pakÈsetuÑ purimanayeneva
Nimmitabuddhena attÈnaÑ pucchÈpetvÈ vuttaÑ.
Tattha ÈdipucchÈgÈthÈya tÈva pucchÈmÊti ettha adiÔÔhajotanÈdivasena
pucchÈ vibhajitÈ. Œdiccabandh|ti Èdiccassa gottabandhu.
______________________________________________________________
1. Khu 7. 161 piÔÔhÈdÊsu.
VivekaÑ santipadaÒcÈti vivekaÒca santipadaÒca. KathaÑ disvÈti kena

kÈraÓena disvÈ, kathaÑ pavattadassano hutvÈti vuttaÑ hoti.
Tisso pucchÈti gaÓanaparicchedo. AdiÔÔhajotanÈti yaÑ na diÔÔhaÑ na
paÔividdhaÑ, tassa pÈkaÔakaraÓatthÈya pucchÈ. DiÔÔhasaÑsandanÈti yaÑ
ÒÈÓacakkhunÈ diÔÔhaÑ, tassa ghaÔanatthÈya. VimaticchedanÈti yÈ ka~khÈ,
tassÈcchedanatthaÑ. PakatiyÈ lakkhaÓaÑ aÒÒÈtanti dhammÈnaÑ
tathalakkhaÓaÑ pakatiyÈ na ÒÈtaÑ. AdiÔÔhanti na diÔÔhaÑ. “Na niÔÔhan”tipi
pÈÔho. Atulitanti tulÈya tulitaÑ viya na tulitaÑ. AtÊritanti tÊraÓÈya na
tÊritaÑ. Avibh|tanti na pÈkaÔaÑ. AvibhÈvitanti paÒÒÈya na vaÉÉhitaÑ.
Tassa ÒÈÓÈyÈti tassa dhammassa lakkhaÓajÈnanatthÈya. DassanÈyÈti
dassanatthÈya. TulanÈyÈti tulanatthÈya. TÊraÓÈyÈti tÊraÓatthÈya.
VibhÈvanÈyÈti vibhÈgakaraÓatthÈya. AÒÒehi paÓÉitehÊti aÒÒehi
buddhisampannehi. SaÑsayapakkhandoti sandehaÑ paviÔÔho.
ManussapucchÈti manussÈnaÑ pucchÈ. AmanussapucchÈti
nÈgasupaÓÓÈdÊnaÑ pucchÈ. GahaÔÔhÈti avasesagahaÔÔhÈ. PabbajitÈti
li~gavasena vuttÈ. NÈgÈti suphassÈdayo nÈgÈ. SupaÓÓÈti
supaÓÓasaÑyuttavasena1. YakkhÈti yakkhasaÑyuttavasena2 ca veditabbÈ.
AsurÈti PahÈrÈdÈdayo. GandhabbÈti PaÒcasikhagandhabbaputtÈdayo.
MahÈrÈjÈnoti cattÈro mahÈrÈjÈno. AhÊnindriyanti saÓÔhÈnavasena
avikalindriyaÑ. So nimmitoti so BhagavatÈ nimmito Buddho.
VodÈnatthapucchÈti visesadhammapucchÈ. AtÊtapucchÈti atÊte dhamme
Èrabbha pucchÈ. AnÈgatÈdÊsupi eseva nayo. KusalapucchÈti
anavajjadhammapucchÈ. AkusalapucchÈti sÈvajjadhammapucchÈ.
AbyÈkatapucchÈti tadubhayaviparÊtadhammapucchÈ.
AjjhesÈmi tanti taÑ ÈÓÈpemi. Kathayassu meti mayhaÑ kathehi.
GottaÒÈtakoti gottena ÒÈbhako. Gottabandh|ti gottajjhattiko. EkenÈkÈrenÈti
ekena koÔÔhÈsena.
Santipadanti santisa~khÈtaÑ nibbÈnapadaÑ. Ye dhammÈ
santÈdhigamÈyÈti ye satipaÔÔhÈnÈdayo dhammÈ nibbÈnapaÔilÈbhatthÈya.
SantiphusanÈyÈti
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 207 piÔÔhÈdÊsu. 2. SaÑ 1. 264 piÔÔhÈdÊsu.
328 KhuddakanikÈya
ÒÈÓaphassena nibbÈnaphusanatthÈya. SacchikiriyÈyÈti

paccakkhakaraÓatthÈya. MahantaÑ sÊlakkhandhanti mahantaÑ sÊlarÈsiÑ.
SamÈdhikkhandhÈdÊsupi eseva nayo. SÊlakkhandhÈdayo lokiyalokuttarÈ,
vimuttiÒÈÓadassanaÑ lokiyameva.
TamokÈyassa padÈlananti avijjÈrÈsissa viddhaÑsanaÑ. VipallÈsassa
bhedananti catubbidhavipallÈsassa bhedanaÑ. TaÓhÈsallassa abbuhananti
taÓhÈkaÓÔakassa luÒcanaÑ. Abhisa~khÈrassa v|pasamanti puÒÒÈdi-
abhisa~khÈrassa nibbÈpanaÑ. BhÈrassa nikkhepananti
paÒcakkhandhabhÈrassa ÔhapanaÑ. SaÑsÈravaÔÔassa upacchedananti
saÑsÈrapavattassa chedanaÑ. SantÈpassa nibbÈpananti kilesasantÈpassa
nibbuti. PariÄÈhassa paÔipassaddhinti kilesadarathassa sannisÊdanaÑ.
Devadevoti devÈnaÑ atidevo.
151. Atha BhagavÈ yasmÈ yathÈ passanto kilese uparundhati, tathÈ

disvÈ tathÈ pavattadassano hutvÈ parinibbÈti, tasmÈ tamatthaÑ Èvikaronto
nÈnappakÈrena taÑ devaparisaÑ kilesappahÈne niyojento “m|laÑ papaÒca
sa~khÈyÈ”ti ÈrabhitvÈ paÒca gÈthÈ abhÈsi.
Tattha ÈdigÈthÈya tÈva sa~khepattho–papaÒcasa~khÈti papaÒcÈti
sa~khÈtattÈ papaÒcÈ eva papaÒcasa~khÈ. TassÈ avijjÈdayo kilesÈ m|laÑ, taÑ
papaÒcasa~khÈya m|laÑ asmÊti pavattamÈnaÒca sabbaÑ mantÈya
uparundhe. YÈ kÈci ajjhattaÑ taÓhÈ uppajjeyyuÑ, tÈsaÑ vinayÈya pahÈnÈya
sadÈ sato sikkhe upaÔÔhitassati hutvÈ sikkheyyÈti.
AjjhattasamuÔÔhÈnÈ vÈti citte uppannÈ vÈ. Purebhattanti divÈbhattato
purekÈlaÑ. AccantasaÑyogatthe upayogavacanaÑ, atthato pana
bhummameva p|rebhatteti, esa nayo pacchÈbhattÈdÊsu. PacchÈbhattanti
divÈbhattato pacchÈkÈlaÑ. PurimaÑ yÈmanti rattiyÈ paÔhamakoÔÔhÈsaÑ.
MajjhimaÑ yÈmanti rattiyÈ dutiyakoÔÔhÈsaÑ. PacchimaÑ yÈmanti rattiyÈ
tatiyakoÔÔhÈsaÑ. KÈÄeti kÈÄapakkhe. JuÓheti sukkapakkhe. Vasseti cattÈro
vassÈnamÈse. Hemanteti cattÈro hemantamÈse. Gimheti cattÈro
gimhÈnamÈse. Purime vayokhandheti paÔhame vayokoÔÔhÈse, paÔhamavayeti
attho. TÊsu ca vayesu vassasatÈyukassa purisassa ekekasmiÑ vaye
catumÈsÈdhikÈni tettiÑsa vassÈni honti.
152. EvaÑ paÔhamagÈthÈya tÈva tÊhi sikkhÈhi yuttaÑ desanaÑ

arahattanik|Ôena desetvÈ puna mÈnappahÈnavasena desetuÑ “yaÑ kiÒcÊ”ti
gÈthamÈha. Tattha yaÑ kiÒci dhammamabhijaÒÒÈ ajjhattanti yaÑ kiÒci
uccÈkulÊnatÈdikaÑ attano guÓaÑ jÈneyya. Atha vÈpi bahiddhÈti atha vÈ
bahiddhÈpi ÈcariyupajjhÈyÈnaÑ vÈ guÓaÑ jÈneyya. Na tena thÈmaÑ
kubbethÈti tena guÓena mÈnaÑ na kareyya.
SatÈnanti santaguÓavantÈnaÑ. SantÈnanti nibbutasantÈnaÑ. Na vuttÈti
na kathitÈ. NappavuttÈti na vissajjitÈ.
153. IdÈnissa akaraÓavidhiÑ dassento “seyyo na tenÈ”ti gÈthamÈha.

Tassattho–tena ca mÈnena “seyyohan”ti vÈ “nÊcohan”ti vÈ “sarikkhohan”ti
vÈpi na maÒÒeyya. Tehi ca uccÈkulÊnatÈdÊhi guÓehi phuÔÔho anekar|pehi
“ahaÑ uccÈ kulÈ pabbajito”ti-ÈdinÈ nayena attÈnaÑ vikappento na
tiÔÔheyyÈti.
154. EvaÑ mÈnappahÈnavasenapi desetvÈ idÈni

sabbakiles|pasamavasena desetuÑ “ajjhattamevÈ”ti gÈthamÈha. Tattha
ajjhattame’vupasameti attani eva rÈgÈdisabbakilese upasameyya. Na aÒÒato
bhikkhu santimeseyyÈti ÔhapetvÈ ca satipaÔÔhÈnÈdÊni aÒÒena upÈyena santiÑ
na pariyeseyya. Kuto nirattÈ vÈti nirattÈ kutoyeva.
Na eseyyÈti sÊlabbatÈdÊhi na maggeyya. Na gaveseyyÈti na olokeyya.
Na pariyeseyyÈti punappunaÑ na ikkheyya.
155. IdÈni ajjhattaÑ upasantassa khÊÓÈsavassa tÈdibhÈvaÑ dassento

“majjhe yathÈ”ti gÈthamÈha. Tassattho–yathÈ mahÈsamuddassa
upariheÔÔhimabhÈgÈnaÑ vemajjhasa~khÈte catuyojanasahassappamÈÓe
majjhe pabbatantare Ôhitassa vÈ majjhe samuddassa |mi no jÈyati, Ôhitova so
hoti avikampamÈno evaÑ anejo khÊÓÈsavo lÈbhÈdÊsu Ôhito assa
avikampamÈno, so tÈdiso rÈgÈdi-ussadaÑ bhikkhu na kareyya kuhiÒcÊti.
UbbedhenÈti heÔÔhÈbhÈgena. GambhÊroti udakapiÔÔhito paÔÔhÈya
caturÈsÊtiyojanasahassÈni gambhÊro. “Ubbedho”tipi pÈÔho, taÑ
330 KhuddakanikÈya
na sundaraÑ. HeÔÔhÈti anto-udakaÑ. UparÊti uddhaÑudakaÑ. Majjheti

vemajjhe. Na kampatÊti ÔhitaÔÔhÈnato na calati. Na vikampatÊti ito cito ca na
calati. Na calatÊti niccalaÑ hoti. Na vedhatÊti na phandati. NappavedhatÊti
na parivattati. Na sampavedhatÊti na paribbhamati. Aneritoti na erito.
AghaÔÔitoti akkhobho. Acalitoti na kampito. AluÄitoti na kalalÊbh|to. Tatra
|mi no jÈyatÊti tasmiÑ ÔhÈne vÊci na uppajjati.
SattannaÑ pabbatÈnaÑ antarikÈs|ti YugandharÈdÊnaÑ sattannaÑ
pabbatÈnaÑ antarantarÈ. SÊdantarÈti antamaso simbalÊt|lampi tesu
patitapatitaÑ sÊdatÊti sÊdÈ, pabbatantare jÈtattÈ antarÈ. “AntarasÊdÈ”tipi
pÈÔho.
156. IdÈni evaÑ arahattanik|Ôena desitaÑ dhammadesanaÑ

abbhÈnumodento tassa ca arahattassa ÈdipaÔipadaÑ pucchanto
Nimmitabuddho “akittayÊ”ti gÈthamÈha. Tattha akittayÊti Ècikkhi.
VivaÔacakkh|ti vivaÔehi anÈvaraÓehi paÒcahi cakkh|hi samannÈgato.
Sakkhidhammanti sakÈyattaÑ sayaÑ abhiÒÒÈtaÑ attapaccakkhadhammaÑ.
Parissayavinayanti parissayavinayanaÑ1. PaÔipadaÑ vadehÊti idÈni
paÔipattiÑ vadehi. Bhaddanteti bhaddaÑ tava atth|ti BhagavantaÑ Èlapanto
Èha. Atha vÈ bhaddaÑ sundaraÑ tava paÔipadaÑ vadehÊtipi vuttaÑ hoti.
PÈtimokkhaÑ atha vÈpi samÈdhinti tameva paÔipadaÑ bhinditvÈ pucchati.
PaÔipadanti etena vÈ maggaÑ pucchati. Itarehi sÊlaÑ samÈdhiÒca pucchati.
MaÑsacakkhunÈpÊti sasambhÈrikamaÑsacakkhunÈpi.
DibbacakkhunÈpÊti dibbasadisattÈ dibbaÑ. DevÈnaÑ hi
sucaritakammanibbattaÑ pittasemharuhirÈdÊhi apalibuddhaÑ
upakkilesavinimuttatÈya d|repi ÈrammaÓasampaÔicchanasamatthaÑ dibbaÑ
pasÈdacakkhu hoti. IdaÒcÈpi vÊriyabhÈvanÈbalanibbattaÑ ÒÈÓacakkhu
tÈdisamevÈti dibbasadisattÈ dibbaÑ, dibbavihÈravasena paÔiladdhattÈ attanÈ
ca dibbavihÈrasannissitattÈpi dibbaÑ, Èlokapariggahena mahÈjutikattÈpi
dibbaÑ, tirokuÔÔÈdigatar|padassanena mahÈgatikattÈpi dibbaÑ. TaÑ sabbaÑ
saddasatthÈnusÈrena veditabbaÑ, dassanaÔÔhena cakkhu,
cakkhukiccakaraÓena cakkhumivÈtipi cakkhu, dibbaÒca taÑ cakkhu cÈti
dibbacakkhu, tena dibbacakkhunÈpi vivaÔacakkhu. IdÈni paÒcavidhaÑ
cakkhuÑ vitthÈrena kathetuÑ “kathaÑ BhagavÈ maÑsacakkhunÈpi
______________________________________________________________
1. ParissayavinayanÈya (SÊ, SyÈ), arissavinayapaÔipadaÑ (Ka)
vivaÔacakkh|”ti-ÈdimÈha. MaÑsacakkhumhi Bhagavato paÒcavaÓÓÈ

saÑvijjantÊti ettha sasambhÈrÈdikacakkhumhi Buddhassa Bhagavato paÒca
koÔÔhÈsÈ paccekaÑ paccekaÑ upalabbhanti.
NÊlo ca vaÓÓoti umÈpupphavaÓÓo. PÊtako ca vaÓÓoti
kaÓikÈrapupphavaÓÓo. Lohitako ca vaÓÓoti indagopakavaÓÓo. KaÓho ca
vaÓÓoti aÒjanavaÓÓo. OdÈto ca vaÓÓoti osadhitÈrakavaÓÓo. Yattha ca
akkhilomÈni patiÔÔhitÈnÊti yasmiÑ ÔhÈne akkhilomÈni patiÔÔhahitvÈ uÔÔhitÈni.
TaÑ nÊlaÑ hoti sunÊlanti ettha nÊlanti sabbasa~gÈhakavasena vuttaÑ.
SunÊlanti antaravirahitaÑ suÔÔhu nÊlaÑ. PÈsÈdikanti pasÈdajanakaÑ.
Dassaneyyanti dassanÊyaÑ. UpamÈpupphasamÈnanti
dakasÊtalapupphasadisaÑ. Tassa paratoti tassa samantÈ bÈhirapasse.
PÊtakanti sabbasa~gÈhakaÑ. SupÊtakanti antaravirahitaÑ suÔÔhu pÊtakaÑ.
Ubhayato ca akkhik|ÔÈnÊti dve ca akkhikoÔiyo. LohitakÈnÊti
sabbasa~gÈhakavasena vuttaÑ. SulohitakÈnÊti apaÒÒÈyamÈnavivarÈni suÔÔhu
lohitakÈni. Majjhe kaÓhanti akkhÊnaÑ majjhimaÔÔhÈnaÑ aÒjanasadisaÑ
kaÓhaÑ. SukaÓhanti antaravirahitaÑ suÔÔhu kaÓhaÑ. Al|khanti pÈsÈdikaÑ1.
Siniddhanti paÓÊtaÑ. BhaddÈriÔÔhakasamÈnanti
apanÊtatacabhaddÈriÔÔhakaphalasadisaÑ. “AddÈriÔÔhakasamÈnan”tipi PÈÄi,
tassÈ tintakÈkasadisanti attho. OdÈtanti sabbasa~gÈhakavasena vuttaÑ. Su-
odÈtanti antaravirahitaÑ rajatamaÓÉalasadisaÑ suÔÔhu odÈtaÑ. SetaÑ
paÓÉaranti dvÊhipi ati-odÈtataÑ dasseti. PÈkatikena maÑsacakkhunÈti
pakatimaÑsacakkhunÈ. AttabhÈvapariyÈpannenÈti attabhÈvasannissitena.
PurimasucaritakammÈbhinibbattenÈti purimesu tattha tatthuppannesu
attabhÈvesu kÈyasucaritÈdikammunÈ uppÈditena. SamantÈ yojanaÑ passatÊti
samantato catugÈvutappamÈÓe yojane tirokuÔÔÈdigataÑ r|paÑ
ÈvaraÓavirahitaÑ pakatimaÑsacakkhunÈ dakkhati.
DivÈ ceva rattiÒcÈti divasabhÈge ca rattibhÈge ca.
Catura~gasamannÈgatoti cat|hi a~gehi samannÈgato paripuÓÓa-andhakÈro
Èlokavirahito. S|riyo vÈ attha~gatoti s|rabhÈvaÑ janayanto uÔÔhito
______________________________________________________________
1. Bhaddakanti sassirÊkaÑ (SÊ), sassirikaÑ (SyÈ)
332 KhuddakanikÈya
s|riyo vigato. KÈÄapakkho ca uposathoti kÈÄapakkhe cÈtuddasÊ-

uposathadivaso ca. Tibbo ca vanasaÓÉoti gahano ca rukkharÈsi. MahÈ ca
kÈÄamegho abbhuÔÔhitoti mahanto kÈÄamegho abbhapaÔalo ca uÔÔhito hoti.
KuÔÔo vÈti iÔÔhakÈcayo vÈ. KavÈÔaÑ vÈti dvÈravÈtapÈnÈdikavÈÔaÑ vÈ.
PÈkÈro vÈti mattikÈdipÈkÈro vÈ. Pabbato vÈti paÑsupabbatÈdipabbato vÈ.
GacchaÑ vÈti taruÓagacchÈdigacchaÑ vÈ. LatÈ vÈti karavindÈdi1 latÈ vÈ.
ŒvaraÓaÑ r|pÈnaÑ dassanÈyÈti r|pÈrammaÓÈnaÑ dassanatthÈya
paÔisedhaÑ natthi. EkaÒce tilaphalaÑ nimittaÑ katvÈti sace ekaÑ tilabÊjaÑ
saÒÒÈÓaÑ katvÈ. TilavÈhe pakkhipeyyÈti dve sakaÔe2 tilarÈsimhi khipeyya.
Keci pana “vÈho nÈma kumbhÈtirekadvesakaÔan”ti vadanti. TaÒÒeva
tilaphalaÑ uddhareyyÈti taÑnimittakataÑ tilabÊjaÑyeva uddharitvÈ
gaÓheyya.
Dibbena cakkhunÈti idaÑ vuttatthameva. VisuddhenÈti
cut|papÈtadassanena diÔÔhivisuddhihetuttÈ visuddhena. Yo hi cutimattameva
passati na upapÈtaÑ, so ucchedadiÔÔhiÑ gaÓhÈti. Yo upapÈtameva passati na
cutiÑ, so navasattapÈtubhÈvasassatadiÔÔhiÑ gaÓhÈti. Yo pana tadubhayaÑ
passati, so yasmÈ duvidhampi taÑ diÔÔhigataÑ ativattati, tasmÈssa taÑ
dassanaÑ diÔÔhivisuddhihetu hoti, ubhayaÒcetaÑ BuddhaputtÈ passanti. Tena
vuttaÑ “cut|papÈtadassanena diÔÔhivisuddhihetuttÈ visuddhan”ti.
Manuss|pacÈraÑ atikkamitvÈ r|padassanena atikkantamÈnusakaÑ,
mÈnusakaÑ vÈ maÑsacakkhuÑ atikkantattÈ atikkantamÈnusakanti
veditabbaÑ.
Tena dibbena cakkhunÈ visuddhena atikkantamÈnusakena satte passatÊti
manussamaÑsacakkhunÈ viya satte oloketi. CavamÈne upapajjamÈneti ettha
cutikkhaÓe upapattikkhaÓe vÈ dibbacakkhunÈ daÔÔhuÑ na sakkÈ. Ye pana
ÈsannacutikÈ idÈni cavissanti, te cavamÈnÈ. Ye ca gahitapaÔisandhikÈ
sampatinibbattÈva, te upapajjamÈnÈti adhippetÈ. Te evar|pe cavamÈne
upapajjamÈne ca passatÊti dasseti. HÊneti mohanissandayuttattÈ hÊne.
TabbiparÊte paÓÊte. SuvaÓÓeti adosanissandayuttattÈ
iÔÔhakantamanÈpavaÓÓayutte. TabbiparÊte dubbaÓÓe, abhir|pe vir|peti attho.
Sugateti sugatigate, alobhanissandayuttattÈ vÈ aÉÉhe mahaddhane.
______________________________________________________________
1. KaraviÒchÈdi (SÊ), kÈÄavaÓÓÈdi (SyÈ) 2. SakaÔe (SÊ, SyÈ)
Duggateti duggatigate, lobhanissandayuttattÈ vÈ dalidde appannapÈne.

YathÈkamm|pageti yaÑ yaÑ kammaÑ upacitaÑ, tena tena upagate. Tattha
purimehi “cavamÈne”ti-ÈdÊhi dibbacakkhukiccaÑ vuttaÑ. IminÈ pana
padena yathÈkamm|pagaÒÈÓakiccaÑ.
Tassa ca ÒÈÓassa ayamuppattikkamo–idha bhikkhu
heÔÔhÈnirayÈbhimukhaÑ ÈlokaÑ vaÉÉhetvÈ nerayike satte passati
mahÈdukkhaÑ anubhavamÈne, taÑ dassanaÑ dibbacakkhu kiccameva. So
evaÑ manasi karoti “kiÑ nu kho kammaÑ katvÈ ime sattÈ etaÑ dukkhaÑ
anubhavantÊ”ti, athassa “idaÑ nÈma katvÈ”ti taÑ kammÈrammaÓaÑ ÒÈÓaÑ
uppajjati. TathÈ uparidevalokÈbhimukhaÑ ÈlokaÑ vaÉÉhetvÈ nandanavana
missakavana phÈrusakavanÈdÊsu satte passati mahÈsampattiÑ
anubhavamÈne. Tampi dassanaÑ dibbacakkhukiccameva. So evaÑ manasi
karoti “kiÑ nu kho kammaÑ katvÈ ime sattÈ etaÑ sampattiÑ
anubhavantÊ”ti. Athassa “idaÑ nÈma katvÈ”ti taÑ kammÈrammaÓaÑ
ÒÈÓamuppajjati. IdaÑ yathÈkamm|pagaÒÈÓaÑ nÈma. Imassa visuÑ
parikammaÑ nÈma natthi. YathÈ ca imassa, evaÑ anÈgataÑsaÒÈÓassÈpi.
DibbacakkhupÈdakÈneva hi imÈni dibbacakkhunÈ saheva ijjhanti.
Ime vata bhontoti-ÈdÊsu imeti dibbacakkhunÈ diÔÔhÈnaÑ
nidassanavacanaÑ. VatÈti anusocanatthe nipÈto. Bhontoti bhavanto. DuÔÔhu
caritaÑ, duÔÔhuÑ vÈ caritaÑ kilesap|tikattÈti duccaritaÑ, kÈyena
duccaritaÑ, kÈyato vÈ uppannaÑ duccaritanti kÈyaduccaritaÑ. Itaresupi
eseva nayo. SamannÈgatÈti sama~gÊbh|tÈ.
AriyÈnaÑ upavÈdakÈti BuddhapaccekabuddhabuddhasÈvakÈnaÑ
ariyÈnaÑ antamaso gihisotÈpannÈnampi anatthakÈmÈ hutvÈ antimavatthunÈ
vÈ guÓaparidhaÑsanena vÈ upavÈdakÈ, akkosakÈ garahakÈti vuttaÑ hoti.
Tattha “natthi imesaÑ samaÓadhammo, assamaÓÈ ete”ti vadanto
antimavatthunÈ upavadati. “Natthi imesaÑ jhÈnaÑ vÈ vimokkho vÈ maggo
vÈ phalaÑ vÈ”ti-ÈdÊni vadanto guÓaparidhaÑsanena upavadatÊti veditabbo.
So ca jhÈnaÑ vÈ upavadeyya ajhÈnaÑ vÈ, ubhayathÈpi ariy|pavÈdova hoti,
atibhÈriyaÑ kammaÑ, anantariyakammasadisaÑ, saggÈvaraÓaÑ
maggÈvaraÓaÒca, satekicchaÑ pana hoti. TasmÈ yo ariyaÑ upavadati, tena
gantvÈ sace attanÈ vuÉÉhataro hoti, ukkuÔikaÑ nisÊditvÈ “ahaÑ
334 KhuddakanikÈya
ÈyasmantaÑ idaÒcidaÒca avacaÑ, taÑ me khamÈhÊ”ti khamÈpetabbo. Sace

pana navakataro hoti, vanditvÈ ukkuÔikaÑ nisÊditvÈ aÒjaliÑ paggahetvÈ
“ahaÑ bhante tumhe idaÒcidaÒca avacaÑ, taÑ me khamathÈ”ti
khamÈpetabbo. Sace so nakkhamabhi, disÈpakkanto vÈ hoti, sayaÑ vÈ
gantvÈ saddhivihÈrike vÈ pesetvÈ khamÈpetabbo. Sace nÈpi gantuÑ na
pesetuÑ sakkÈ hoti, ye tasmiÑ vihÈre bhikkh| vasanti, tesaÑ santikaÑ
gantvÈ sace navakatarÈ honti, ukkuÔikaÑ nisÊditvÈ sace vuÉÉhatarÈ, vuÉÉhe
vuttanayeneva paÔipajjitvÈ “ahaÑ bhante asukaÑ nÈma ÈyasmantaÑ
idaÒcidaÒca avacaÑ, taÑ khamatu me so ÈyasmÈ”ti vatvÈ khamÈpetabbo.
SammukhÈ akhamantepi etadeva kÈtabbaÑ. Sace ekacÈrikabhikkhu hoti,
neva tassa vasanaÔÔhÈnaÑ na gataÔÔhÈnaÑ paÒÒÈyati, ekassa paÓÉitassa
bhikkhuno santikaÑ gantvÈ “ahaÑ bhante asukaÑ nÈma ÈyasmantaÑ
idaÒcidaÒca avacaÑ, taÑ me anussarato anussarato vippaÔisÈro hoti, kiÑ
karomÊ”ti vattabbaÑ. So vakkhati “tumhe mÈ cintayittha, thero tumhÈkaÑ
khamati, cittaÑ v|pasamethÈ”ti. Tenapi ariyassa gatadisÈbhimukhena
aÒjaliÑ paggahetvÈ “khamathÈ”ti vattabbaÑ. Yadi so parinibbuto hoti,
parinibbutamaÒcaÔÔhÈnaÑ gantvÈ yÈva sivathikaÑ gantvÈpi khamÈpetabbo.
EvaÑ kate neva saggÈvaraÓaÑ na maggÈvaraÓaÑ hoti, pÈkatikameva hotÊti.
MicchÈdiÔÔhikÈti viparÊtadassanÈ. MicchÈdiÔÔhikammasamÈdÈnÈti
micchÈdiÔÔhivasena samÈdinnanÈnÈvidhakammÈ, ye ca
micchÈdiÔÔhim|lakesu kÈyakammÈdÊsu aÒÒepi samÈdapenti. Ettha ca
vacÊduccaritaggahaÓeneva ariy|pavÈde, manoduccaritaggahaÓena ca
micchÈdiÔÔhiyÈ sa~gahitÈyapi imesaÑ dvinnaÑ punavacanaÑ
mahÈsÈvajjabhÈvadassanatthanti veditabbaÑ. MahÈsÈvajjo hi ariy|pavÈdo
Ènantariyasadiso. Vuttampi cetaÑ–
“SeyyathÈpi SÈriputta bhikkhu sÊlasampanno samÈdhisampanno
paÒÒÈsampanno diÔÔheva dhamme aÒÒaÑ ÈrÈdheyya,
evaÑsampadamidaÑ SÈriputta vadÈmi. TaÑ vÈcaÑ appahÈya taÑ
cittaÑ appahÈya taÑ diÔÔhiÑ appaÔinissajjitvÈ yathÈbhataÑ nikkhitto
evaÑ niraye”ti1.
micchÈdiÔÔhito ca mahÈsÈvajjataraÑ nÈma aÒÒaÑ natthi. YathÈha–
______________________________________________________________
1. Ma 1. 102, 103 piÔÔhesu.
“NÈhaÑ bhikkhave aÒÒaÑ ekadhammampi samanupassÈmi, yaÑ

evaÑmahÈsÈvajjaÑ yathayidaÑ bhikkhave micchÈdiÔÔhi.
MicchÈdiÔÔhiparamÈni bhikkhave mahÈsÈvajjÈnÊ”ti1.
KÈyassa bhedÈti upÈdinnakkhandhapariccÈgÈ. ParaÑ maraÓÈti
tadanantarÈbhinibbattakkhandhaggahaÓe. Atha vÈ kÈyassa bhedÈti
jÊvitindriyassupacchedÈ. ParaÑ maraÓÈti cuticittato uddhaÑ. ApÈyanti
evamÈdi sabbaÑ nirayavevacanameva. Nirayo hi saggamokkhahetubh|tÈ
puÒÒasammatÈ ayÈ apetattÈ, sukhÈnaÑ vÈ Èyassa abhÈvÈ apÈyo. Dukkhassa
gati paÔisaraÓanti duggati, dosabahulatÈya vÈ duÔÔhena kammunÈ nibbattÈ
gatÊti duggati. VivasÈ nipatanti tattha dukkaÔakÈrinoti vinipÈto, vinassantÈ
vÈ ettha nipatanti sambhijjamÈna~gapacca~gÈtipi vinipÈto. Natthi ettha
assÈdasaÒÒito ayoti nirayo.
Atha vÈ apÈyaggahaÓena tiracchÈnayoniÑ dÊpeti, tiracchÈnayoni hi
apÈyo sugatito apetattÈ. Na duggati, mahesakkhÈnaÑ nÈgarÈjÈdÊnaÑ
sambhavato. DuggatiggahaÓena pettivisayaÑ dÊpeti, so hi apÈyo ceva
duggati ca sukhato2 apetattÈ dukkhassa ca gatibh|tattÈ, na tu vinipÈto,
asurakÈyasadisaÑ avinipatitattÈ. VinipÈtaggahaÓena asurakÈyaÑ dÊpeti. So
hi yathÈvuttena atthena apÈyo ceva duggati ca sabbasamussayehi ca
vinipatitattÈ vinipÈtoti vuccati. NirayaggahaÓena AvÊci-Èdi-anekappakÈraÑ
nirayameva dÊpetÊti. UpapannÈti upagatÈ, tattha abhinibbattÈti adhippÈyo.
VuttavipariyÈyena sukkapakkho veditabbo. AyaÑ pana viseso–tattha
sugatiggahaÓena manussagatipi sa~gayhati. SaggaggahaÓena devagatiyeva.
Tattha sundarÈ gatÊti sugati. R|pÈdÊhi visayehi suÔÔhu aggoti saggo. So
sabbopi lujjanapalujjanaÔÔhena lokoti ayaÑ vacanattho. Iti dibbena
cakkhunÈti-Èdi sabbaÑ nigamanavacanaÑ.
EvaÑ dibbena cakkhunÈ passatÊti ayamettha sa~khepattho–
dibbacakkhuÒÈÓaÑ parittapaccuppanna-ajjhattabahiddhÈrammaÓavasena
cat|su ÈrammaÓesu
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 35 piÔÔhe. 2. Sugatito (Ka)
336 KhuddakanikÈya
pavattati. YathÈkamm|pagaÒÈÓaÑ parittamahaggatÈtÊta-

ajjhattabahiddhÈrammaÓavasena paÒcasu ÈrammaÓesu pavattati.
AnÈgataÑsaÒÈÓaÑ parittamahaggata-appamÈÓamagga anÈgata-
ajjhattabahiddhÈnavattabbÈrammaÓavasena aÔÔhasu ÈrammaÓesu pavattatÊti.
Œka~khamÈno ca BhagavÈti BhagavÈ icchamÈno. Ekampi lokadhÈtuÑ
passeyyÈti ekaÑ cakkavÈÄaÑ olokeyya. Sahassimpi c|Äanikanti ettha yÈvatÈ
candimas|riyÈ pariharanti, disÈ bhÈnti virocamÈnÈ, tÈva sahassadhÈ loko,
esÈ sahassic|ÄanikÈ nÈma. C|Äanikanti khuddakaÑ. Dvisahassimpi
majjhimikaÑ lokadhÈtunti ettha sahassacakkavÈÄÈnaÑ sahassabhÈgena
gaÓetvÈ dasasatasahassacakkavÈÄaparimÈÓÈ dvisahassÊ majjhimikÈ lokadhÈtu
nÈma. Ettakena BuddhÈnaÑ jÈtikkhettaÑ nÈma dassitaÑ. BodhisattÈnaÑ hi
pacchimabhave devalokato cavitvÈ mÈtukucchiyaÑ paÔisandhiggahaÓadivase
ca mÈtukucchito nikkhamanadivase ca mahÈbhinikkhamanadivase ca
sambodhidhammacakkapavattana-Èyusa~khÈrossajjanaparinibbÈnadivasesu
ca ettakaÑ ÔhÈnaÑ kampati.
Tisahassimpi. MahÈsahassimpi lokadhÈtunti sahassito paÔÔhÈya tatiyÈti
tisahassÊ, paÔhamasahassiÑ sahassadhÈ katvÈ gaÓitaÑ majjhimikaÑ
sahassadhÈ katvÈ gaÓitattÈ mahantehi sahassehi gaÓitÈti mahÈsahassÊ.
EttÈvatÈ koÔisatasahassacakkavÈÄaparimÈÓo loko dassito hoti.
GaÓakaputtatissatthero pana evamÈha “na hi
tisahassimahÈsahassilokadhÈtuyÈ etaÑ parimÈÓaÑ. IdaÑ hi ÈcariyÈnaÑ
sajjhÈyam|lakaÑ vÈcÈya parihÊnaÔÔhÈnaÑ,
dasakoÔisatasahassacakkavÈÄaparimÈÓaÑ pana ÔhÈnaÑ
tisahassimahÈsahassilokadhÈtu nÈmÈ”ti. EttÈvatÈ hi Bhagavato ÈÓÈkkhettaÑ
nÈma dassitaÑ. EtasmiÒhi antare ŒÔÈnÈÔiyaparitta1 Isigiliparitta2
Dhajaggaparitta3 Bojjha~gaparitta4 Khandhaparitta5 Moraparitta6
Mettaparitta7 RatanaparittÈnaÑ8 ÈÓÈ pharati.
YÈvatakaÑ vÈ pana Èka~kheyyÈti yatthakaÑ vÈ iccheyya. IminÈ
visayakkhettaÑ dassitaÑ. BuddhÈnaÑ hi visayakkhettassa
pamÈÓaparicchedo nÈma
______________________________________________________________
1. DÊ 3. 158 piÔÔhÈdÊsu. 2. Ma 3. 112 piÔÔhÈdÊsu. 3. SaÑ 1. 220 piÔÔhÈdÊsu.
4. SaÑ 3. 71 piÔÔhÈdÊsu. 5. Vi 5. 245; Khu 5. 53; AÑ 1. 384 piÔÔhÈdÊsu.
6. Khu 5. 38 piÔÔhÈdÊsu. 7. Khu 1. 10, 300 piÔÔhÈdÊsu. 8. Khu 1. 7, 314 piÔÔhÈdÊsu.
natthi, natthikabhÈve cassa imaÑ upamaÑ Èharanti–

koÔisatasahassacakkavÈÄamhi yÈva brahmalokÈ sÈsapehi p|retvÈ sace koci
puratthimÈya disÈya ekacakkavÈÄe ekaÑ sÈsapaÑ pakkhipanto Ègaccheyya,
sabbepi te sÈsapÈ parikkhayaÑ gaccheyyuÑ, na tveva puratthimÈya disÈya
cakkavÈÄÈni. DakkhiÓÈdÊsupi eseva nayo. Tattha BuddhÈnaÑ avisayo nÈma
natthi. TÈvatakaÑ passeyyÈti tattakaÑ olokeyya. EvaÑ parisuddhaÑ
Bhagavato dibbacakkh|ti dibbacakkhukathaÑ niÔÔhÈpesi.
KathaÑ BhagavÈ paÒÒÈcakkhunÈpi vivaÔacakkh|ti kenappakÈrena

paÒÒÈcakkhunÈ apihitacakkhu. MahÈpaÒÒo puthupaÒÒoti-ÈdikaÑ tattha
atirocati yadidaÑ paÒÒÈyÈti pariyosÈnaÑ heÔÔhÈ vuttatthameva.
BuddhacakkhunÈti indriyaparopariyattaÒÈÓena ca ÈsayÈnusayaÒÈÓena

ca. ImesaÑ dvinnaÑ ÒÈÓÈnaÑ Buddhacakkh|ti nÈmaÑ, sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa
samantacakkh|ti, tiÓÓaÑ maggaÒÈÓÈnaÑ dhammacakkh|ti. LokaÑ
volokento addasa satteti satte addakkhi. Apparajakkheti-ÈdÊsu yesaÑ
vuttanayeneva paÒÒÈcakkhumhi rÈgÈdirajaÑ appaÑ, te apparajakkhÈ.
YesaÑ taÑ mahantaÑ, te mahÈrajakkhÈ. YesaÑ saddhÈdÊni indriyÈni
tikkhÈni, te tikkhindriyÈ. YesaÑ tÈni mud|ni, te mudindriyÈ. YesaÑ teyeva
saddhÈdayo ÈkÈrÈ sundarÈ, te svÈkÈrÈ. Ye kathitakÈraÓaÑ sallakkhenti,
sukhena sakkÈ honti viÒÒÈpetuÑ, te suviÒÒÈpayÈ. Ye paralokaÒceva
vajjaÒca bhayato passanti, te paralokavajjabhayadassÈvino nÈma.
Uppaliniyanti Uppalavane. Itaresupi eseva nayo. AntonimuggaposÊnÊti

yÈni antonimuggÈneva posiyanti. UdakaÑ accuggammatiÔÔhantÊti udakaÑ
atikkamitvÈ tiÔÔhanti. Tattha yÈni yÈni accuggamma ÔhitÈni, tÈni tÈni,
s|riyarasmisamphassaÑ ÈgamayamÈnÈni ÔhitÈni ajja pupphanakÈni. YÈni
samodakaÑ ÔhitÈni, tÈni sve pupphanakÈni. YÈni udakÈ anuggatÈni
antonimuggaposÊni, tÈni tatiyadivaseva pupphanakÈni. UdakÈ pana
anuggatÈni aÒÒÈnipi saroga-uppalÈni nÈma atthi, yÈni neva pupphissanti,
macchakacchapabhakkhÈneva bhavissanti, tÈni PÈÄiÑ nÈr|ÄhÈni, ÈharitvÈ
pana dÊpetabbÈnÊti dÊpitÈni.
338 KhuddakanikÈya
Yatheva hi tÈni catubbidhapupphÈni, evameva ugghaÔitaÒÒ|

vipaÒcitaÒÒ| neyyo padaparamoti cattÈro puggalÈ. Yassa puggalassa
udÈhaÔavelÈya dhammÈbhisamayo hoti, ayaÑ vuccati puggalo ugghaÔitaÒÒ|.
Yassa puggalassa saÑkhittena bhÈsitassa vitthÈrena atthe vibhajÊyamÈne
dhammÈbhisamayo hoti, ayaÑ vuccati puggalo vipaÒcitaÒÒ|. Yassa
puggalassa uddesato paripucchato yoniso manasikaroto kalyÈÓamitte sevato
bhajato payirupÈsato dhammÈbhisamayo hoti, ayaÑ vuccati puggalo neyyo.
Yassa puggalassa bahumpi suÓato bahumpi bhaÓato bahumpi dhÈrayato
bahumpi vÈcato na tÈya jÈtiyÈ dhammÈbhisamayo hoti, ayaÑ vuccati
puggalo padaparamo. Tattha BhagavÈ UppalavanÈdisadisaÑ
dasasahassilokadhÈtuÑ olokento ajja pupphanakÈni ugghaÔitaÒÒ|, sve
pupphanakÈni vipaÒcitaÒÒ|ti evaÑ sabbÈkÈrato ca addasa. Tattha tiÓÓaÑ
puggalÈnaÑ imasmiÑyeva attabhÈve Bhagavato dhammadesanÈ atthaÑ
sÈdheti, padaparamÈnaÑ anÈgatatthÈya vÈsanÈ hoti.
RÈgacaritoti-ÈdÊsu rajjanavasena ÈrammaÓe caraÓaÑ etassa atthÊti
rÈgacarito. Dussanavasena ÈrammaÓe caraÓaÑ etassa atthÊti dosacarito.
Muyhanavasena ÈrammaÓe caraÓaÑ etassa atthÊti mohacarito.
Vitakkanavasena |hanavasena ÈrammaÓe caraÓaÑ etassa atthÊti
vitakkacarito. OkappanasaddhÈvasena ÈrammaÓe caraÓaÑ etassa atthÊti
saddhÈcarito. ©ÈÓameva caraÓaÑ, ÒÈÓena vÈ caraÓaÑ, ÒÈÓassa vÈ caraÓaÑ,
ÒÈÓato vÈ caraÓaÑ etassa atthÊti ÒÈÓacarito. RÈgacaritassÈti rÈgussadassa
rÈgabahulassa. Paratopi eseva nayo.
AsubhakathaÑ kathetÊti uddhumÈtakÈdidasavidhaÑ
asubhapaÔisaÑyuttakathaÑ Ècikkhati. VuttaÒhetaÑ “asubhÈ bhÈvetabbÈ
rÈgassa pahÈnÈyÈ”ti1. MettÈbhÈvanaÑ ÈcikkhatÊti mettÈbhÈvanaÑ
cittasinehanaÑ katheti. VuttaÒhetaÑ”mettÈ bhÈvetabbÈ byÈpÈdassa
pahÈnÈyÈ”ti1. Uddeseti sajjhÈyane. ParipucchÈyÈti AÔÔhakathÈya. KÈlena
dhammassavaneti yuttappattakÈle uttari pariyattidhammassavane.
DhammasÈkacchÈyÈti aÒÒehi saddhiÑ sÈkacchÈya. GarusaÑvÈseti gar|naÑ
payirupÈsane. NivesetÊti ÈcariyÈnaÑ santike patiÔÔhÈpeti. ŒnÈpÈnassatiÑ
______________________________________________________________
ÈcikkhatÊti ÈnÈpÈnassatisampayuttakammaÔÔhÈnaÑ katheti. VuttaÒhetaÑ

“ÈnÈpÈnassati bhÈvetabbÈ vitakkupacchedÈyÈ”ti1. PasÈdanÊyaÑ nimittaÑ
ÈcikkhatÊti C|Äavedalla2 MahÈvedallÈ3 dipasÈdajanakaÑ suttaÑ katheti.
Buddhasubodhinti Buddhassa Bhagavato BuddhattapaÔivedhaÑ.
Dhammasudhammatanti navavidhalokuttaradhammassa svÈkkhÈtataÑ.
SaÑghasuppaÔipattinti aÔÔhavidha-ariyasaÑghassa
suppaÔipannatÈdisuÔÔhupaÔipattiÑ. SÊlÈni ca attanoti attano santakasÊlÈni ca.
Œcikkhati vipassanÈnimittanti udayabbayÈdipaÔisaÑyuttaÑ katheti.
AniccÈkÈranti hutvÈ abhÈvÈkÈraÑ. DukkhÈkÈranti
udayabbayapaÔipÊÄanÈkÈraÑ. AnattÈkÈranti avasavattanÈkÈraÑ.
Sele yathÈ pabbatamuddhaniÔÔhitoti selamaye ekagghane
pabbatamuddhani Ôhitova, na hi tattha Ôhitassa dassanatthaÑ abhimukhe
gÊvukkhipanapasÈraÓÈdikiccaÑ4 atthi. Tath|pamanti tappaÔibhÈgaÑ
selapabbat|pamaÑ. AyaÑ panettha sa~khepattho–yathÈ
selapabbatamuddhani Ôhitova cakkhumÈ puriso samantato janataÑ passeyya.
Sumedha sundarapaÒÒa sabbaÒÒutaÒÒÈÓena samantacakkhu BhagavÈ
dhammamayaÑ paÒÒÈmayaÑ pÈsÈdamÈruyha sayaÑ apetasoko
sokÈvatiÓÓaÑ jÈtijarÈbhibh|taÒca janataÑ avekkhassu upadhÈrayatu
upaparikkhatu.
AyaÑ panettha adhippÈyo–yathÈ hi pabbatapÈdasÈmantÈ mahantaÑ
khettaÑ katvÈ tattha kedÈrapÈÄÊsu kuÔiyo katvÈ rattiÑ aggiÑ jÈleyya,
catura~gasamannÈgataÒca andhakÈraÑ assa, atha tassa pabbatassa matthake
ÔhatvÈ cakkhumato purisassa bh|miÑ olokayato neva khettaÑ na
kedÈrapÈÄiyo na kuÔiyo na tattha sayitamanussÈ paÒÒÈyeyyuÑ, kuÔikÈsu pana
aggijÈlamattameva paÒÒÈyeyya. EvaÑ dhammapÈsÈdaÑ Èruyha sattakÈyaÑ
olokayato TathÈgatassa ye te akatakalyÈÓÈ sattÈ, te ekavihÈre
dakkhiÓajÈÓupasse nisinnÈpi Buddhacakkhussa ÈpÈthaÑ nÈgacchanti, rattiÑ
khittasarÈ viya honti. Ye pana katakalyÈÓÈ veneyyapuggalÈ, te evassa d|repi
ÔhitÈ ÈpÈthaÑ gacchanti, te eva aggi viya Himavantapabbato viya ca.
Vuttampi cetaÑ–
“D|re santo pakÈsenti, Himavantova pabbato.
Asantettha na dissanti, rattiÑ khittÈ yathÈ sarÈ”ti5.
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 165 piÔÔhe. 2. Ma 1. 373 piÔÔhÈdÊsu. 3. Ma 1. 365 piÔÔhÈdÊsu.
4. SampasÈraÓÈdikiccaÑ (Ka) 5. Khu 1. 56; Khu 10. 12 piÔÔhÈdÊsu.
340 KhuddakanikÈya
SabbaÒÒutaÒÒÈÓanti ettha paÒcaneyyapathappabhedaÑ sabbaÑ aÒÒÈsÊti

sabbaÒÒ|. Sa~khatÈsa~khatÈdibhedÈ sabbadhammÈ hi sa~khÈro vikÈro
lakkhaÓaÑ nibbÈnaÑ paÒÒattÊti paÒceva neyyapathÈ honti. SabbaÒÒussa
bhÈvo sabbaÒÒutÈ, sabbaÒÒutÈ eva ÒÈÓaÑ “sabbaÒÒutÈÒÈÓan”ti vattabbe
“sabbaÒÒutaÒÒÈÓan”ti vuttaÑ. SabbaÒÒ|ti ca kamasabbaÒÒ| sakiÑsabbaÒÒ|
satatasabbaÒÒ| sattisabbaÒÒ| ÒÈtasabbaÒÒ|ti paÒcavidhÈ sabbaÒÒuno siyuÑ.
Tesu kamena sabbajÈnanakÈlÈsambhavato kamasabbaÒÒutÈ na hoti, sakiÑ
sabbÈrammaÓaggahaÓÈbhÈvato sakiÑ sabbaÒÒutÈ na hoti,
cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrammaÓacittasambhavato bhava~gacittavirodhato
yutti-abhÈvato ca satatasabbaÒÒutÈ na hoti, parisesato
sabbajÈnanasamatthatÈya sattisabbaÒÒutÈ vÈ siyÈ, viditasabbadhammattÈ
ÒÈtasabbaÒÒutÈ vÈ, sattisabbaÒÒuno sabbajÈnanattaÑ natthÊti tampi na
yujjati, “na tassa addiÔÔhamidhatthi kiÒci -pa- samantacakkh|”ti vuttattÈ
ÒÈtasabbaÒÒutÈ eva yujjati. EvaÒhi sati kiccato asammohato kÈraÓasiddhito
ÈvajjanapaÔibaddhato sabbaÒÒutameva hotÊti. Tena ÒÈÓenÈti tena
sabbajÈnanaÒÈÓena.
Puna aparena pariyÈyena sabbaÒÒubhÈvasÈdhanatthaÑ1 “na tassÈ”ti
gÈthamÈha. Tattha na tassa addiÔÔhamidhatthi kiÒcÊti tassa TathÈgatassa idha
imasmiÑ tedhÈtuke loke imasmiÑ paccuppannakÈle vÈ paÒÒÈcakkhunÈ
adiÔÔhaÑ nÈma kiÒci appamattakampi na atthi na saÑvijjati. AtthÊti idaÑ
vattamÈnakÈlikaÑ ÈkhyÈtapadaÑ, iminÈ paccuppannakÈlikassa
sabbadhammassa ÒÈtabhÈvaÑ dasseti. GÈthÈbandhasukhatthaÑ panettha da-
kÈro payutto. Atho aviÒÒÈtanti ettha athoti vacanopÈdÈne nipÈto.
AviÒÒÈtanti atÊtakÈlikaÑ aviÒÒÈtaÑ nÈma kiÒci dhammajÈtaÑ nÈhosÊti
pÈÔhaseso. Abyayabh|tassa atthi-saddassa gahaÓe pÈÔhasesaÑ vinÈpi
yujjatiyeva. IminÈ atÊtakÈlikassa sabbadhammassa ÒÈtabhÈvaÑ dasseti.
AjÈnitabbanti anÈgatakÈlikaÑ ajÈnitabbaÑ nÈma dhammajÈtaÑ na
bhavissati natthÊti. IminÈ anÈgatakÈlikassa sabbadhammassa ÒÈtabhÈvaÑ
dasseti. JÈnanakiriyÈvisesamattameva vÈ ettha a-kÈro. SabbaÑ abhiÒÒÈsi
yadatthi neyyanti ettha yaÑ tekÈlikaÑ vÈ kÈlavinimuttaÑ vÈ neyyaÑ
jÈnitabbaÑ kiÒci dhammajÈtaÑ atthi, taÑ sabbaÑ TathÈgato abhiÒÒÈsi
adhikena
______________________________________________________________
1. SabbaÒÒutaÒÈÓabhÈvasÈdhanatthaÑ (Ka)
sabbaÒÒutaÒÒÈÓena jÈni paÔivijjhi, ettha atthi-saddena tekÈlikassa

kÈlavimuttassa ca gahaÓÈ atthi-saddo abyayabh|toyeva daÔÔhabbo.
TathÈgato tena samantacakkh|ti kÈlavasena okÈsavasena ca nippadesattÈ
samantÈ sabbato pavattaÑ ÒÈÓacakkhu assÈti samantacakkhu, tena
yathÈvuttena kÈraÓena TathÈgato samantacakkhu sabbaÒÒ|ti vuttaÑ hoti.
ImissÈ gÈthÈya puggalÈdhiÔÔhÈnÈya desanÈya sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ sÈdhitaÑ.
Na itihitihanti “evaÑ kira Èsi, evaÑ kira ÈsÊ”ti na hoti. Na itikirÈyÈti
“evaÑ kira etan”ti na hoti. Na paramparÈyÈti paramparakathÈyÈpi na hoti.
Na piÔakasampadÈyÈti amhÈkaÑ piÔakatantiyÈ saddhiÑ sametÊti na hoti. Na
takkahet|ti takkaggÈhenapi na hoti. Na ÈkÈraparivitakkenÈti
“sundaramidaÑ kÈraÓan”ti evaÑ kÈraÓaparivitakkenapi na hoti. Na
diÔÔhinijjhÈnakkhantiyÈti amhÈkaÑ nijjhÈyitvÈ khamitvÈ gahitadiÔÔhiyÈ
saddhiÑ sametÊtipi na hoti.
Atha vÈpi samÈdhinti ettha samÈdhinti kusalacittekaggatÈ samÈdhi.
KenaÔÔhena samÈdhÊti? SamÈdhÈnaÔÔhena. KimidaÑ samÈdhÈnaÑ nÈma?
EkÈrammaÓe cittacetasikÈnaÑ samaÑ sammÈ ca ÈdhÈnaÑ, Ôhapananti
vuttaÑ hoti tasmÈ yassa dhammassa ÈnubhÈvena ekÈrammaÓe cittacetasikÈ
samaÑ sammÈ ca avikkhippamÈnÈ avippakiÓÓÈ ca hutvÈ tiÔÔhanti, idaÑ
samÈdhÈnanti veditabbaÑ. Tassa kho pana samÈdhissa–
LakkhaÓaÑ tu avikkhepo, vikkhepaddhaÑsanaÑ raso.
AkampanamupaÔÔhÈnaÑ, padaÔÔhÈnaÑ sukhaÑ pana1.
SamÈdhi anÈvila-acalabhÈvena ÈrammaÓe tiÔÔhatÊti Ôhiti. Parato
padadvayaÑ upasaggavasena vaÉÉhitaÑ. Api ca sampayuttadhamme
ÈrammaÓamhi sampiÓÉetvÈ tiÔÔhatÊti saÓÔhiti. ŒrammaÓaÑ ogÈhetvÈ
anupavisitvÈ tiÔÔhatÊti avaÔÔhiti. KusalapakkhasmiÒhi cattÈrova dhammÈ
ÈrammaÓaÑ ogÈhanti saddhÈ sati samÈdhi paÒÒÈti. Teneva saddhÈ
“okappanÈ”ti vuttÈ, sati “apilÈpanatÈ”ti, samÈdhi “avaÔÔhitÊ”ti, paÒÒÈ
“pariyogÈhanÈ”ti. Akusalapakkhe pana tayo dhammÈ ÈrammaÓaÑ ogÈhanti
______________________________________________________________
1. PaÔisaÑ-®Ôha 1. 16 piÔÔhe.
342 KhuddakanikÈya
taÓhÈ diÔÔhi avijjÈti. Tenevete “oghÈ”ti vuttÈ. CittekaggatÈ panettha na

balavatÊ hoti. YathÈ hi rajuÔÔhÈnaÔÔhÈne udakena siÒcitvÈ sammaÔÔhe
thokameva kÈlaÑ rajo sannisÊdati, sukkhante sukkhante puna
pakatibhÈveneva vuÔÔhÈti, evameva akusalapakkhe cittekaggatÈ na balavatÊ
hoti.
UddhaccavicikicchÈvasena pavattassa visÈhÈrassa paÔipakkhato
avisÈhÈro. UddhaccavicikicchÈvaseneva gacchantaÑ cittaÑ vikkhipati
nÈma. AyaÑ pana tathÈvidho vikkhepo na hotÊti avikkhepo.
UddhaccavicikicchÈvaseneva cittaÑ visÈhaÔaÑ nÈma hoti, ito cito ca
harÊyati1, ayaÑ pana evaÑ avisÈhaÔamÈnasassa bhÈvoti avisÈhaÔamÈnasatÈ.
Samathoti tividho samatho cittasamatho adhikaraÓasamatho
sabbasa~khÈrasamathoti. Tattha aÔÔhasu samÈpattÊsu cittekaggatÈ
cittasamatho nÈma. TaÑ hi Ègamma cittacalanaÑ cittavipphanditaÑ
sammati v|pasammati, tasmÈ so “cittasamatho”ti vuccati.
SammukhÈvinayÈdisattavidho samatho adhikaraÓasamatho nÈma. TaÑ hi
Ègamma tÈni tÈni adhikaraÓÈni sammanti v|pasammanti, tasmÈ so
“adhikaraÓasamatho”ti vuccati. YasmÈ pana sabbe sa~khÈrÈ nibbÈnaÑ
Ègamma sammanti v|pasammanti, tasmÈ taÑ “sabbasa~khÈrasamatho”ti
vuccati. ImasmiÑ atthe cittasamatho adhippeto. SamÈdhilakkhaÓe indaÔÔhaÑ
kÈretÊti samÈdhindriyaÑ. Uddhacce na kampatÊti samÈdhibalaÑ.
SammÈsamÈdhÊti yÈthÈvasamÈdhi niyyÈnikasamÈdhi.
157. Athassa BhagavÈ yasmÈ indriyasaÑvaro sÊlassa rakkhÈ, yasmÈ vÈ

iminÈnukkamena desiyamÈnÈ ayaÑ desanÈ tÈsaÑ devatÈnaÑ sappÈyÈ, tasmÈ
indriyasaÑvarato pabhuti paÔipadaÑ dassento “cakkh|hÊ”ti-Èdi Èraddho.
Tattha cakkh|hi neva lola’ssÈti adiÔÔhadakkhitabbÈdivasena cakkh|hi lolo
neva assa. GÈmakathÈya Èvaraye sotanti tiracchÈnakathÈya sotaÑ Èvareyya.
CakkhuloliyenÈti cakkhudvÈre uppannalolavasena cakkhuloliyena.
AdiÔÔhaÑ dakkhitabbanti adiÔÔhapubbaÑ r|pÈrammaÓaÑ passituÑ yuttaÑ.
DiÔÔhaÑ samatikkamitabbanti diÔÔhapubbar|pÈrammaÓaÑ atikkamituÑ
yuttaÑ. ŒrÈmena ÈrÈmanti
______________________________________________________________
1. SÈrÊyati (SyÈ)
pupphÈrÈmÈdi-ÈrÈmena phalÈrÈmÈdiÑ vÈ pupphÈrÈmÈdiÑ vÈ.

DÊghacÈrikanti dÊghacaraÓaÑ. AnavaÔÔhitacÈrikanti asanniÔÔhÈnacaraÓaÑ.
Anuyutto hoti r|padassanÈyÈti r|pÈrammaÓadassanatthÈya punappunaÑ
yutto hoti.
AntaragharaÑ paviÔÔhoti ummÈrabbhantaraÑ paviÔÔho. VÊthiÑ
paÔipannoti antaravÊthiÑ otiÓÓo. GharamukhÈni olokentoti gharadvÈrÈni
avalokento. UddhaÑ ullokentoti uparidisaÑ uddhaÑmukho hutvÈ vilokento.
CakkhunÈ r|paÑ disvÈti kÈraÓavasena cakkh|ti laddhavohÈrena
r|padassanasamatthena cakkhuviÒÒÈÓena r|paÑ disvÈ. PorÈÓÈ panÈhu–
“cakkhu r|paÑ na passati acittakattÈ, cittaÑ na passati acakkhukattÈ.
DvÈrÈrammaÓasa~ghaÔÔe pana1 pasÈdavatthukena cittena passati. ¢disÊ
panesÈ ‘dhanunÈ vijjhatÊ’ti-ÈdÊsu viya sasambhÈrakathÈ nÈma hoti. TasmÈ
cakkhuviÒÒÈÓena r|paÑ disvÈti ayamettha attho”ti. NimittaggÈhÊti
itthipurisanimittaÑ vÈ subhanimittÈdikaÑ vÈ kilesavatthubh|taÑ nimittaÑ
chandarÈgavasena gaÓhÈti, diÔÔhamatteyeva na saÓÔhÈti. AnubyaÒjanaggÈhÊti
kilesÈnaÑ anu-anubyaÒjanato2 pÈkaÔabhÈvakaraÓato anubyaÒjananti
laddhavohÈraÑ hatthapÈdasitahasitakathita-ÈlokitavilokitÈdibhedaÑ ÈkÈraÑ
gaÓhÈti. YatvÈdhikaraÓamenanti-Èdimhi yaÑkÈraÓÈ yassa
cakkhundriyÈsaÑvarassa hetu etaÑ puggalaÑ satikavÈÔena cakkhundriyaÑ
asaÑvutaÑ apihitacakkhudvÈraÑ hutvÈ viharantaÑ ete abhijjhÈdayo
dhammÈ anvÈssaveyyuÑ anuppabandheyyuÑ ajjhotthareyyuÑ. Tassa
saÑvarÈya na paÔipajjatÊti tassa cakkhundriyassa satikavÈÔena
pidahanatthÈya na paÔipajjati. EvaÑ bh|toyeva ca na rakkhati
cakkhundriyaÑ. Na cakkhundriye saÑvaraÑ ÈpajjatÊtipi vuccati. Tattha
kiÒcÈpi cakkhundriye saÑvaro vÈ asaÑvaro vÈ natthi. Na hi cakkhupasÈdaÑ
nissÈya sati vÈ muÔÔhassaccaÑ vÈ uppajjati. Api ca yadÈ r|pÈrammaÓaÑ
cakkhussa ÈpÈthaÑ Ègacchati, tadÈ bhava~ge dvikkhattuÑ uppajjitvÈ
niruddhe kiriyÈmanodhÈtu ÈvajjanakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ uppajjitvÈ
nirujjhati, tato cakkhuviÒÒÈÓaÑ dassanakiccaÑ, tato manodhÈtu
sampaÔicchanakiccaÑ, tato vipÈkÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu
santÊraÓakiccaÑ, tato
______________________________________________________________
1. DvÈrÈrammaÓasa~ghaÔÔanena (Ka) 2. AnubyaÒjanato (SÊ, SyÈ, Ka)
344 KhuddakanikÈya
kiriyÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu voÔÔhabbanakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ uppajjitvÈ

nirujjhati, tadanantaraÑ javanaÑ javati.
TatrÈpi neva bhava~gasamaye na ÈvajjanÈdÊnaÑ aÒÒatarasamaye
saÑvaro vÈ asaÑvaro vÈ atthi. JavanakkhaÓe pana sace dussÊlyaÑ vÈ
muÔÔhassaccaÑ vÈ aÒÒÈÓaÑ vÈ akkhanti vÈ kosajjaÑ vÈ uppajjati, asaÑvaro
hoti. EvaÑ honto pana so “cakkhundriye asaÑvaro”ti vuccati. KasmÈ?
YasmÈ tasmiÑ asaÑvare sati dvÈrampi aguttaÑ hoti, bhava~gampi
ÈvajjanÈdÊnipi vÊthicittÈni. YathÈ kiÑ? YathÈ nagare cat|su dvÈresu
asaÑvutesu kiÒcÈpi antogharadvÈrakoÔÔhakagabbhÈdayo saÑvutÈ, tathÈpi
antonagare sabbaÑ bhaÓÉaÑ arakkhitaÑ agopitameva hoti. NagaradvÈrena
hi pavisitvÈ corÈ yadicchanti taÑ kareyyuÑ, evameva javane dussÊlyÈdÊsu
uppannesu tasmiÑ asaÑvare sati dvÈrampi aguttaÑ hoti bhava~gampi
ÈvajjanÈdÊnipi vÊthicittÈni.
SaddhÈdeyyÈnÊti kammaÒca phalaÒca idhalokaÒca paralokaÒca
saddahitvÈ dinnÈni. “AyaÑ me ÒÈtÊti vÈ, mittoti vÈ, idaÑ vÈ paÔikarissati,
idaÑ vÈnena katapubban”ti vÈ evaÑ na dinnÈnÊti attho. EvaÑ dinnÈni hi na
saddhÈdeyyÈni nÈma honti. BhojanÈnÊti ca desanÈsÊsamattametaÑ, atthato
pana saddhÈdeyyÈni bhojanÈni bhuÒjitvÈ cÊvarÈni pÈrupitvÈ senÈsanÈni
sevamÈnÈ gilÈnapaccayabhesajjaÑ paribhuÒjamÈnÈti sabbametaÑ vuttameva
hoti.
Seyyathidanti nipÈto. Tassattho, katamo soti. NaccaÑ nÈma yaÑkiÒci
naccaÑ, taÑ maggaÑ gacchantenÈpi gÊvaÑ pasÈretvÈ daÔÔhuÑ na vaÔÔati.
GÊtanti yaÑkiÒci gÊtaÑ. VÈditanti yaÑkiÒci vÈditaÑ. Pekkhanti
naÔasamajjaÑ. AkkhÈnanti bhÈratarÈmÈyanÈdikaÑ. YasmiÑ ÔhÈne kathÊyati,
tattha gantumpi na vaÔÔati. PÈÓissaranti kaÑsatÈÄaÑ, “pÈÓitÈÄan”tipi vadanti.
VetÈÄanti ghanatÈÄaÑ, “mantena matasarÊruÔÔhÈpanan”tipi eke.
Kumbhath|Óanti caturassa-ambaÓakatÈÄaÑ, “kumbhasaddan”tipi eke.
Sobhanakanti naÔÈnaÑ abbhokkiraÓaÑ, sobhanakaraÑ vÈ1, paÔibhÈnacittanti
vuttaÑ hoti. CaÓÉÈlanti ayoguÄakÊÄÈ, “caÓÉÈlÈnaÑ sÈÓadhovanakÊÄÈ”tipi
vadanti. VaÑsanti veÓuÑ ussÈpetvÈ kÊÄanaÑ.
______________________________________________________________
1. SobhanÈkÈrakataÑ vÈ (Ka)
Dhovananti aÔÔhidhovanaÑ, ekaccesu kira janapadesu kÈla~kate ÒÈtake

na jhÈpenti, nikhaÓitvÈ Ôhapenti. Atha tesaÑ p|tibh|taÑ kÈyaÑ ÒatvÈ
nÊharitvÈ aÔÔhÊni dhovitvÈ gandheti makkhetvÈ Ôhapenti. Te nakkhattakÈle
ekasmiÑ ÔhÈne aÔÔhÊni ÔhapetvÈ ekasmiÑ ÔhÈne surÈdÊni ÔhapetvÈ rodantÈ
paridevantÈ suraÑ pivanti. Vuttampi cetaÑ “atthi bhikkhave dakkhiÓesu
janapadesu dhovanaÑ nÈma, tattha hoti annampi pÈnampi khajjampi
bhojjampi leyyampi peyyampi naccampi gÊtampi vÈditampi. AtthetaÑ
bhikkhave dhovanaÑ, netaÑ natthÊti vadÈmÊ”ti1. Ekacce pana “indajÈlena
aÔÔhidhovanaÑ dhovanan”ti vadanti. HatthiyuddhÈdÊsu bhikkhuno neva
hatthi-ÈdÊhi saddhiÑ yujjhituÑ, na te yujjhÈpetuÑ, na yujjhante daÔÔhuÑ
vaÔÔati. Nibbuddhanti mallayuddhaÑ. Uyyodhikanti yattha sampahÈro
diyyati. Balagganti balagaÓanaÔÔhÈnaÑ. SenÈby|hanti senÈniveso,
sakaÔaby|hÈdivasena senÈya nivesanaÑ. AnÊkadassananti “tayo hatthÊ
pacchimaÑ hatthÈnÊkan”ti-ÈdinÈ2 nayena vuttassa anÊkassa dassanaÑ.
Na nimittaggÈhÊ hotÊti chandarÈgavasena vuttappakÈraÑ nimittaÑ na
gaÓhÈti. EvaÑ sesapadÈnipi vuttapaÔipakkhanayena veditabbÈni. YathÈ ca
heÔÔhÈ javane dussÊlyÈdÊsu uppannesu tasmiÑ asaÑvare sati dvÈrampi
aguttaÑ hoti, bhava~gampi ÈvajjanÈdÊnipi vÊthicittÈnÊti vuttaÑ, evamidha
tasmiÑ sÊlÈdÊsu uppannesu dvÈrampi guttaÑ hoti, bhava~gampi
ÈvajjanÈdÊnipi vÊthicittÈni. YathÈ kiÑ? YathÈ nagaradvÈresu saÑvutesu
kiÒcÈpi antogharÈdayo asaÑvutÈ honti, tathÈpi antonagare sabbaÑ bhaÓÉaÑ
surakkhitaÑ sugopitameva hoti, nagaradvÈresu pihitesu corÈnaÑ paveso
natthi. Evameva javane sÊlÈdÊsu uppannesu dvÈrampi guttaÑ hoti,
bhava~gampi ÈvajjanÈdÊnipi vÊthicittÈni. TasmÈ javanakkhaÓe
uppajjamÈnopi “cakkhundriye saÑvaro”ti vutto. Ito paraÑ heÔÔhÈ ca upari
ca vuttapariyÈyena attho veditabbo.
Vis|kadassanÈti paÔÈÓÊdassanato. GÈmakathÈti gÈmavÈsÊnaÑ kathÈ.
BÈttiÑsÈti dvattiÑsa. AniyyÈnikattÈ saggamokkhamaggÈnaÑ
tiracchÈnabh|tÈ kathÈti tiracchÈnakathÈ. Tattha rÈjÈnaÑ Èrabbha
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 431 piÔÔhe. 2. Vi 2. 143 piÔÔhe.
346 KhuddakanikÈya
“mahÈsammato mandhÈtÈ dhammÈsoko evaÑ mahÈnubhÈvo”ti-ÈdinÈ nayena

pavattÈ kathÈ rÈjakathÈ. Esa nayo corakathÈdÊsu. Tesu “asuko rÈjÈ abhir|po
dassanÊyo”ti-ÈdinÈ nayena gehassitakathÈva tiracchÈnakathÈ hoti. “Sopi
nÈma evaÑ mahÈnubhÈvo khayaÑ gato”ti evaÑ pavattÈ pana
kammaÔÔhÈnabhÈve tiÔÔhati. Coresupi “m|ladevo evaÑ mahÈnubhÈvo,
meghamÈlo evaÑ mahÈnubhÈvo”ti tesaÑ kammaÑ paÔicca “aho s|rÈ”ti
gehassitakathÈva tiracchÈnakathÈ. Yuddhepi bhÈratayuddhÈdÊsu “asukena
asuko evaÑ mÈrito evaÑ viddho”ti kÈmassÈdavaseneva kathÈ
tiracchÈnakathÈ. “Tepi nÈma khayaÑ gatÈ”ti evaÑ pavattÈ pana sabbattha
kammaÔÔhÈnameva hoti.
Api ca annÈdÊsu “evaÑ vaÓÓavantaÑ gandhavantaÑ rasavantaÑ

phassasampannaÑ khÈdimha bhuÒjimha pivimha paribhuÒjimhÈ”ti
kÈmassÈdavasena kathetuÑ na vaÔÔati, sÈtthakaÑ pana katvÈ “pubbe evaÑ
vaÓÓÈdisampannaÑ annaÑ pÈnaÑ vatthaÑ sayanaÑ mÈlaÑ gandhaÑ
sÊlavantÈnaÑ adamha, cetiyap|jaÑ akarimhÈ”ti kathetuÑ vaÔÔati.
©ÈtikathÈdÊsu pana “amhÈkaÑ ÒÈtakÈ s|rÈ samatthÈ”ti vÈ, “pubbe mayaÑ
evaÑ vicitrehi yÈnehi vicarimhÈ”ti vÈ assÈdavasena vattuÑ na vaÔÔati,
sÈtthakaÑ pana katvÈ “tepi no ÒÈtakÈ khayaÑ gatÈ”ti vÈ, “pubbe mayaÑ
evar|pÈ upÈhanÈ saÑghassa adamhÈ”ti vÈ kathetuÑ vaÔÔati. GÈmakathÈpi
suniviÔÔhadunniviÔÔhasubhikkhadubbhikkhÈdivasena “asukagÈmavÈsino s|rÈ
samatthÈ”ti vÈ evaÑ assÈdavasena vattuÑ na vaÔÔati, sÈtthakaÑ pana katvÈ
“saddhÈ pasannÈ”ti vÈ, “khayavayaÑ gatÈ”ti vÈ vattuÑ vaÔÔati.
NigamanagarajanapadakathÈsupi eseva nayo. ItthikathÈpi

vaÓÓasaÓÔhÈnÈdÊni paÔicca assÈdavasena na vaÔÔati, “saddhÈ pasannÈ,
khayavayaÑ gatÈ”ti evameva vaÔÔati. S|rakathÈpi “nandimitto nÈma yodho
s|ro ahosÊ”ti assÈdavasena na vaÔÔati. “Saddho ahosi, khayavayaÑ gato”ti
evameva vaÔÔati. VisikhÈkathÈpi “asukÈ visikhÈ suniviÔÔhÈ dunniviÔÔhÈ s|rÈ
samatthÈ”ti assÈdavasena na vaÔÔati. “SaddhÈ pasannÈ, khayavayaÑ gatÈ”
icceva vaÔÔati.
KumbhaÔÔhÈnakathÈti udakaÔÔhÈnakathÈ1, “udakatitthakathÈ”tipi vuccati,

kumbhadÈsikathÈ vÈ, sÈpi “pÈsÈdikÈ, naccituÑ gÈyituÑ chekÈ”ti
assÈdavasena na vaÔÔati, “saddhÈ pasannÈ”ti-ÈdinÈ nayena vaÔÔati.
PubbapetakathÈti atÊtaÒÈtikathÈ. Tattha vattamÈnaÒÈtikathÈsadisova
vinicchayo.
NÈnattakathÈti purimapacchimakathÈhi vimuttÈ avasesÈ nÈnÈsabhÈvÈ
niratthakakathÈ. LokakkhÈyikÈti ayaÑ loko kena nimmito? Asukena nÈma
nimmito. KÈko seto aÔÔhÊnaÑ setattÈ, balÈkÈ rattÈ lohitassa rattattÈti
evamÈdikÈ lokÈyatavitaÓÉasallÈpakathÈ.
SamuddakkhÈyikÈ nÈma kasmÈ samuddo sÈgaro? SÈgaradevena khatattÈ
sÈ garo, “khato me”ti hatthamuddÈya sayaÑ niveditattÈ samuddoti
evamÈdikÈ niratthakÈ samuddakkhÈnakathÈ. Bhavoti vuddhi. Abhavoti hÈni.
Iti bhavo iti abhavoti yaÑ vÈ taÑ vÈ niratthakakÈraÓaÑ vatvÈ pavattitakathÈ
itibhavÈbhavakathÈ.
ŒvareyyÈti ÈvaraÓaÑ kareyya. NivÈreyyÈti ÈrammaÓato vÈreyya.
SaÑvareyyÈti sammÈ nissesaÑ katvÈ vÈreyya. RakkheyyÈti rakkhaÑ
kareyya. GopeyyÈti saÑgopeyya. PidaheyyÈti pidahanaÑ kareyya.
PacchindeyyÈti sotaÑ chindeyya.
Tena tena na tussantÊti tena tena ambilÈdinÈ rasena na santosaÑ
Èpajjanti. AparÈparaÑ pariyesantÊti upar|pari gavesanti.
158. PhassenÈti rogaphassena. BhavaÒca nÈbhijappeyyÈti tassa

phassassa vinodanatthÈya kÈmabhavÈdibhavaÒca na pattheyya. Bheravesu ca
na sampavedheyyÈti tassa phassassa paccayabh|tesu sÊhabyagghÈdÊsu
bheravesu ca na sampavedheyya, avasesesu vÈ
ghÈnindriyamanindriyavisayesu na sampavedheyya. EvaÑ parip|ro
indriyasaÑvaro ca vutto2 hoti. Purimehi vÈ indriyasaÑvaraÑ dassetvÈ iminÈ
“araÒÒe vasatÈ bheravaÑ disvÈ vÈ sutvÈ vÈ nappavedhitabban”ti dasseti.
______________________________________________________________
1. KuÔaÔÔhÈnakathÈ (SÊ) 2. Gutto (SÊ, SyÈ)
348 KhuddakanikÈya
EkenÈkÈrenÈti ekena kÈraÓena. Bhayampi bheravampi taÒÒevÈti

bhayanti ca bheravanti ca khuddakampi mahantampi uttÈsanimittameva.
TamevatthaÑ dassetuÑ “vuttaÑ hetan”ti-ÈdimÈha. Bhayanti tappaccayÈ
uppannabhayaÑ. BhayÈnakanti ÈkÈraniddeso. Chambhitattanti bhayavasena
gattacalanaÑ. LomahaÑsoti lomÈnaÑ haÑsanaÑ uddhaggabhÈvo. IminÈ
padadvayena kiccato bhayaÑ dassetvÈ puna “cetaso ubbego utrÈso”ti
sabhÈvato dasseti. Ubbegoti bhÊruko1, utrÈsoti cittakkhobho. JÈtibhayanti
jÈtiÑ paÔicca uppannabhayaÑ. Sesesupi eseva nayo. RÈjato uppannabhayaÑ
rÈjabhayaÑ. Sesesupi eseva nayo. AttÈnuvÈdabhayanti pÈpakammino
attÈnaÑ anuvadantassa uppajjanakabhayaÑ. ParÈnuvÈdabhayanti parassa
anuvÈdato uppajjanakabhayaÑ.
DaÓÉabhayanti ÈgÈrikassa raÒÒÈ pavattitadaÓÉaÑ, anÈgÈrikassa
vinayadaÓÉaÑ paÔicca uppajjanakabhayaÑ. Duggatibhayanti cattÈro apÈye
paÔicca uppajjanakabhayaÑ. mibhayanti mahÈsamudde udakaÑ
orohantassa pavattabhayaÑ. MahÈsamudde kira MahindavÊci nÈma saÔÔhi
yojanÈni uggacchati, Tara~gavÊci nÈma2 paÓÓÈsa yojanÈni, RohaÓavÊci nÈma
cattÈlÊsa yojanÈni uggacchati. Evar|pÈ |miyo paÔicca pavattaÑ |mibhayaÑ.
KumbhÊlato pavattaÑ bhayaÑ kumbhÊlabhayaÑ. UdakÈvaÔÔato bhayaÑ
ÈvaÔÔabhayaÑ. SusukÈ vuccati caÓÉamaccho, tato bhayaÑ susukÈbhayaÑ.
ŒjÊvikabhayanti jÊvitavuttito bhayaÑ ÈjÊvikabhayaÑ. Asilokabhayanti
garahato bhayaÑ.
159. LaddhÈ na sannidhiÑ kayirÈti etesaÑ annÈdÊnaÑ yaÑkiÒci

dhammena labhitvÈ “araÒÒe ca senÈsane vasatÈ dullabhan”ti cintetvÈ
sannidhiÑ na kareyya.
Odanoti sÈli vÊhi yavo godhumo ka~gu varako kudr|sakoti sattannaÑ
dhaÒÒÈnaÑ dhaÒÒÈnulomÈnaÒca taÓÉulehi nibbatto. KummÈsoti yavehi
nibbatto. Satt|ti sÈli-ÈdÊhi katasattu. Maccho dakasambhavo. MaÑsaÑ
pÈkaÔameva. AmbapÈnanti Èmehi vÈ pakkehi vÈ ambehi katapÈnaÑ. Tattha
Èmehi karontena ambataruÓÈni bhinditvÈ udake pakkhipitvÈ Ètape
ÈdiccapÈkena pacitvÈ parissÈvetvÈ tadahu
______________________________________________________________
1. Ubbegoti turito (SÊ) 2. Ga~gÈvÊci nÈma (SÊ, SyÈ)
paÔiggahitehi madhusakkarakapp|rÈdÊhi yojetvÈ kÈtabbaÑ. JambupÈnanti

jambuphalehi katapÈnaÑ. CocapÈnanti aÔÔhikehi kadaliphalehi katapÈnaÑ.
MocapÈnanti anaÔÔhikehi kadaliphalehi katapÈnaÑ. MadhukapÈnanti
madhukÈnaÑ jÈtirasena katapÈnaÑ. TaÑ pana udakasambhinnaÑ vaÔÔati,
suddhaÑ na vaÔÔati. MuddikapÈnanti muddikÈ udake madditvÈ ambapÈnaÑ
viya katapÈnaÑ. SÈl|kapÈnanti rattuppalanÊluppalÈdÊnaÑ sÈl|ke madditvÈ
katapÈnaÑ. PhÈrusakapÈnanti phÈrusakehi ambapÈnaÑ viya katapÈnaÑ.
KosambapÈnanti kosambaphalehi katapÈnaÑ. KolapÈnanti kolaphalehi
katapÈnaÑ. BadarapÈnanti mahÈkolaphalehi ambapÈnaÑ viya katapÈnaÑ.
ImÈni ekÈdasa pÈnÈni, tÈnipi ÈdiccapÈkÈni vaÔÔanti.
GhatapÈnanti sappipÈnaÑ. TelapÈnanti tilatelÈdÊnaÑ pÈnaÑ.
PayopÈnanti khÊrapÈnaÑ. YÈgupÈnanti sÊtalÈdiyÈgupÈnaÑ. RasapÈnanti
sÈkÈdirasapÈnaÑ. PiÔÔhakhajjakanti sattannaÑ tÈva dhaÒÒÈnaÑ
dhaÒÒÈnulomÈnaÑ aparaÓÓÈnaÒca piÔÔhaÑ panasapiÔÔhaÑ labujapiÔÔhaÑ
ambÈÔakapiÔÔhaÑ sÈlapiÔÔhaÑ khÊravallipiÔÔhaÒcÈti evamÈdÊnaÑ piÔÔhehi
kataÑ piÔÔhakhajjakaÑ. P|vakhajjakampi etehiyeva kataÑ. M|lakhajjakanti
m|lakam|laÑ khÈrakam|laÑ cuccum|lanti evamÈdi. Tacakhajjakanti
ucchutacÈdayo. Pattakhajjakanti nimbapaÓÓa kuÔajapaÓÓa paÔolapaÓÓa
sulasapaÓÓÈdayo. Pupphakhajjakanti m|lakapuppha
khÈrakapupphasetavaraÓasiggu-uppala padumakÈdayo. Phalakhajjakanti
panasa labuja tÈlanÈÄikera ambÈÔakatintiÓikamÈtulu~ga kapiÔÔhaphala-alÈbu
kumbhaÓÉa phussaphala timbar|saka tila vÈti~gaÓa cocamoca
madhukÈdÊnaÑ phalÈnaÑ khajjakaÑ.
Na kuhanÈyÈti na vimhÈpanÈya. Na lapanÈyÈti paccayatthaÑ na
lapanÈya. VihÈraÑ Ègate manusse disvÈ “kimatthÈya bhonto ÈgatÈ”ti
bhikkh| nimantetunti. “Yadi evaÑ gacchatha, ahaÑ pacchato gahetvÈ
ÈgacchÈmÊ”ti evaÑ na lapanÈya. Atha vÈ attÈnaÑ upanetvÈ “ahaÑ tisso,
mayi rÈjÈ pasanno, mayi asuko rÈjÈ asuko ca rÈjamahÈmatto pasanno”ti
evaÑ na lapanÈya. Na nemittikatÈyÈti yena kenaci paresaÑ
paccayadÈnasaÒÒÈjanakena kÈyavacÊkammena na nemittikatÈya. Na
nippesikatÈyÈti yÈ paresaÑ akkosanÈdikiriyÈ yasmÈ veÄupesikÈ viya
abbha~gaÑ parassa guÓaÑnippeseti nipuÒchati, yasmÈ vÈ gandhajÈtaÑ
nipisitvÈ gandhamagganÈ viya paraguÓe nipisitvÈ
350 KhuddakanikÈya
vicuÓÓetvÈ esÈ lÈbhamagganÈ hoti, tasmÈ “nippesikatÈ”ti vuccati. Na

evar|pÈya nippesikatÈya. Na lÈbhena lÈbhaÑ nijigÊsanatÈyÈti ettha
nijigÊsanatÈti magganÈ, aÒÒato laddhaÑ hi aÒÒattha haraÓavasena lÈbhena
lÈbhamagganÈ nÈma hoti. Na evar|pÈya lÈbhena lÈbhamagganÈya.
Na dÈrudÈnenÈti na paccayahetukena dÈrudÈnena vihÈre uÔÔhitaÑ hi
araÒÒato vÈ1 ÈharitvÈ rakkhitagopitadÈruÑ “evaÑ me paccayaÑ dassantÊ”ti
upaÔÔhÈkÈnaÑ dÈtuÑ na vaÔÔati. EvaÒhi jÊvikaÑ kappento anesanÈya
micchÈjÊvena jÊvati, so diÔÔheva dhamme garahaÑ pÈpuÓÈti, samparÈye ca
apÈyaparip|rako hoti. Attano puggalikaÑ dÈruÑ kulasa~gahatthÈya dadanto
kulad|sakadukkaÔaÑ Èpajjati, parapuggalikaÑ theyyacittena dadanto
bhaÓÉagghena kÈretabbo. SaÑghikepi eseva nayo. Sace pana taÑ issaratÈya
deti, garubhaÓÉavissajjanaÑ Èpajjati. KataraÑ pana dÈru garubhaÓÉaÑ hoti,
kataraÑ na hotÊti? YaÑ tÈva aropimaÑ sayaÑ jÈtaÑ, taÑ saÑghena
paricchinnaÔÔhÈneyeva garubhaÓÉaÑ, tato paraÑ na garubhaÓÉaÑ.
RopimaÔÔhÈne ca sabbena sabbaÑ garubhaÓÉaÑ, pamÈÓato
s|cidaÓÉakappamÈÓaÑ garubhaÓÉaÑ.
Na veÄudÈnenÈti-ÈdÊsupi na veÄudÈnenÈti na paccayahetukena
veÄudÈnenÈti-Èdi sabbaÑ na dÈrudÈnenÈti ettha vuttanayeneva veditabbaÑ.
VeÄu pana pamÈÓato telanÈÄippamÈÓo garubhaÓÉaÑ, na tato heÔÔhÈ. ManussÈ
vihÈraÑ gantvÈ veÄuÑ yÈcanti, bhikkh| “saÑghiko”ti dÈtuÑ na visahanti,
manussÈ punappunaÑ yÈcanti vÈ tajjenti vÈ, tadÈ bhikkh|hi “daÓÉakammaÑ
katvÈ gaÓhathÈ”ti vattuÑ vaÔÔati, veÄudÈnaÑ nÈma na hoti. Sace te
daÓÉakammatthÈya vÈsipharasu-ÈdÊni vÈ khÈdanÊyaÑ vÈ bhojanÊyaÑ vÈ
denti, gahetuÑ na vaÔÔati.
VinayaÔÔhakathÈyaÑ pana “daÉÉhagehÈ manussÈ gaÓhitvÈ gacchantÈ na
vÈretabbÈ”ti vuttaÑ. Sace saÑghassa veÄugumbe veÄud|sikÈ uppajjati, taÑ
akoÔÔÈpentÈnaÑ veÄu nassati. “KiÑ kÈtabban”ti bhikkhÈcÈre manussÈnaÑ
ÈcikkhitabbaÑ. Sace koÔÔetuÑ na icchanti, “samaÑ bhÈgaÑ
______________________________________________________________
1. AÒÒato vÈ (SÊ, SyÈ)
labhissathÈ”ti vattabbÈ. Na icchantiyeva, “dve koÔÔhÈse labhissathÈ”ti

vattabbÈ. Evampi anicchantesu naÔÔhena attho natthi, “tumhÈkaÑ khaÓe sati
daÓÉakammaÑ karissatha, koÔÔetvÈ gaÓhathÈ”ti vattabbÈ, veÄudÈnaÑ nÈma
na hoti. VeÄugumbe aggimhi uÔÔhitepi udakena vuyhamÈnaveÄ|supi eseva
nayo.
PattadÈnegarubhaÓÉatÈya ayaÑ vinicchayo–pattampi hi yattha
vikkÈyati, gandhakÈrÈdayo1 gandhapaliveÔhanÈdÊnaÑ atthÈya gaÓhanti,
tÈdise dullabhaÔÔhÈneyeva garubhaÓÉaÑ hoti. Esa tÈva kiÑsukapatta
kaÓÓapiÄandhana tÈlapattÈdÊsu vinicchayo. TÈlapaÓÓampi imasmiÑyeva
ÔhÈne kathetabbaÑ–tÈlapaÓÓampi hi sayaÑ jÈte tÈlavane saÑghena
paricchinnaÔÔhÈneyeva garubhaÓÉaÑ, na tato paraÑ, ropimatÈlesu sabbampi
garubhaÓÉaÑ, tassa pamÈÓaÑ heÔÔhimakoÔiyÈ aÔÔha~gulappamÈÓopi
rittapotthako. TiÓampi ettheva pakkhipitvÈ kathetabbaÑ. Yattha pana tiÓaÑ
natthi, tattha tÈla nÈÄikera paÓÓÈdÊhipi chÈdenti. TasmÈ tÈnipi tiÓeneva
sa~gahitÈni. Iti muÒjapalÈlÈdÊsu yaÑkiÒci muÔÔhippamÈÓaÑ tiÓaÑ.
NÈÄikerapaÓÓÈdÊsu ca ekapaÓÓampi saÑghassa dinnaÑ vÈ tattha jÈtaÑ vÈ
bahi-ÈrÈme saÑghassa tiÓavatthumhi jÈtatiÓaÑ vÈ rakkhitagopitaÑ vÈ
garubhaÓÉaÑ hoti. TaÑ pana saÑghakamme ca cetiyakamme ca kate
atirekaÑ puggalikakamme dÈtuÑ vaÔÔati. HeÔÔhÈ vuttadÈruveÄ|supi eseva
nayo.
PupphadÈne “ettakesu rukkhesu pupphÈni vissajjitvÈ yÈgubhattatthÈya
upanentu, ettakesu senÈsanapaÔisa~kharaÓe upanent|”ti evaÑ
niyamitaÔÔhÈneyeva pupphÈni garubhaÓÉÈni honti. Yadi sÈmaÓerÈ pupphÈni
ocinitvÈ rÈsiÑ karonti, paÒca~gasamannÈgato pupphabhÈjako bhikkhu
bhikkhusaÑghaÑ gaÓetvÈ koÔÔhÈse karoti. So sampattaparisÈya saÑghaÑ
anÈpucchitvÈva dÈtuÑ labhati. Asammatena pana ÈpucchitvÈva dÈtabbaÑ.
Bhikkhuno pana kassa pupphÈni dÈtuÑ labbhati, kassa na labbhatÊti?
MÈtÈpit|naÑ gehaÑ haritvÈpi gehato pakkosÈpetvÈpi “vatthup|jaÑ
karothÈ”ti dÈtuÑ labbhati, piÄandhanatthÈya na labbhati. SesaÒÈtÊnaÑ pana
haritvÈ na dÈtabbaÑ, pakkosÈpetvÈ p|janatthÈya dÈtabbaÑ. Sesajanassa
p|janaÔÔhÈnaÑ sampattassa apaccÈsÊsantena dÈtabbaÑ, pupphadÈnaÑ nÈma
na hoti.
______________________________________________________________
1. GandhikÈdayo (SÊ, SyÈ)
352 KhuddakanikÈya
VihÈre bah|ni pupphÈni pupphanti, bhikkhunÈ piÓÉÈya carantena

manusse disvÈ “vihÈre bah|ni pupphÈni p|jethÈ”ti vattabbaÑ, vacanamatte
doso natthi, “manussÈ khÈdanÊyabhojanÊyaÑ ÈdÈya ÈgamissantÊ”ti cittena
pana na vattabbaÑ. Sace vadati, khÈdanÊyabhojanÊyaÑ na paribhuÒjitabbaÑ.
ManussÈ attano dhammatÈya “vihÈre pupphÈni atthÊ”ti pucchitvÈ
“asukadivase vihÈraÑ ÈgamissÈma, sÈmaÓerÈnaÑ pupphÈni ocinituÑ mÈ
dethÈ”ti vadanti. Bhikkhu sÈmaÓerÈnaÑ kathetuÑ pamuÔÔho, sÈmaÓerehi
pupphÈni ocitÈni, manussÈ bhikkhuÑ upasa~kamitvÈ mayaÑ tumhÈkaÑ
asukadivase evaÑ Èrocayimha “sÈmaÓerÈnaÑ pupphÈni ocinituÑ mÈ
dethÈ”ti, kasmÈ na vÈrayitthÈti? “Sati me pamuÔÔhÈ, pupphÈni
ocinitamattÈneva, na tÈva p|jÈ katÈ”ti vattabbaÑ, “gaÓhatha p|jethÈ”ti na
vattabbaÑ. Sace vadati, ÈmisaÑ na paribhuÒjitabbaÑ. Aparo bhikkhu
sÈmaÓerÈnaÑ Ècikkhati “asukagÈmavÈsino ‘pupphÈni mÈ ocinitthÈ’ti
ÈhaÑs|”ti manussÈpi ÈmisaÑ ÈharitvÈ dÈnaÑ datvÈ vadanti “amhÈkaÑ
manussÈ na bahukÈ, sÈmaÓere amhehi saha pupphÈni ocinituÑ ÈÓÈpethÈ”ti.
“SÈmaÓerehi bhikkhÈ laddhÈ. Ye bhikkhÈcÈraÑ na gacchanti, te sayameva
jÈnissanti upÈsakÈ”ti vattabbaÑ. EttakaÑ nayaÑ labhitvÈ sÈmaÓere putte vÈ
bhÈtike vÈ katvÈ pupphÈni ocinÈpetuÑ doso natthi, pupphadÈnaÑ nÈma na
hoti.
PhaladÈne phalampi pupphaÑ viya niyamitameva garubhaÓÉaÑ hoti.
VihÈre bahukasmiÑ phalÈphale sati aphÈsukamanussÈ ÈgantvÈ yÈcanti,
bhikkh| “saÑghikan”ti dÈtuÑ na ussahanti, manussÈ vippaÔisÈrino akkosanti
paribhÈsanti, tattha kiÑ kÈtabbanti? Phalehi vÈ rukkhehi vÈ paricchinditvÈ
katikÈ katÈbbÈ “asuke ca rukkhe asuke ca rukkhe ettakÈni phalÈni gaÓhantÈ,
ettakesu vÈ rukkhesu phalÈni gaÓhantÈ na vÈretabbÈ”ti. CorÈ vÈ issarÈ vÈ
balakkÈrena gaÓhantÈ na vÈretabbÈ. KuddhÈ hi te sakalavihÈrampi
nÈseyyuÑ, ÈdÊnavo pana kathetabboti.
SinÈnadÈne sinÈnacuÓÓÈni koÔÔitÈni na garubhaÓÉÈni, akoÔÔito rukkhe
Ôhitova rukkhataco garubhaÓÉaÑ, cuÓÓaÑ pana agilÈnassa rajananipakkaÑ
vaÔÔati. GilÈnassa yaÑkiÒci cuÓÓaÑ dÈtuÑ vaÔÔatiyeva.
Na cuÓÓadÈnenÈti vuttanayena sirÊsacuÓÓÈdÊnaÑ dÈnena. MattikÈdÈne

mattikÈ hi yattha dullabhÈ hoti, tattheva garubhaÓÉaÑ. SÈpi heÔÔhimakoÔiyÈ
tiÑsapalaguÄapiÓÉappamÈÓÈva, tato heÔÔhÈ na garubhaÓÉanti.
DantakaÔÔhadÈne dantakaÔÔhaÑ acchinnakameva garubhaÓÉaÑ. YesaÑ
sÈmaÓerÈnaÑ saÑghato dantakaÔÔhavÈro pÈpuÓÈti, te attano
ÈcariyupajjhÈyÈnaÑ pÈÔiyekkaÑ dÈtuÑ na labhanti. Yehi pana “ettakÈni
dantakaÔÔhÈni ÈharitabbÈnÊ”ti paricchinditvÈ vÈrÈ gahitÈ, te atirekÈni
ÈcariyupajjhÈyÈnaÑ dÈtuÑ labhanti. Ekena bhikkhunÈ dantakaÔÔhamÈÄakato
bah|ni dantakaÔÔhÈni na gahetabbÈni, devasikaÑ ekekameva gahetabbaÑ.
PÈÔiyekkaÑ vasantenÈpi bhikkhusaÑghaÑ gaÓayitvÈ yattakÈni attano
pÈpuÓanti, tattakÈneva gahetvÈ gantabbaÑ. AntarÈ Ègantukesu vÈ Ègatesu
disaÑ vÈ pakkamantesu1 ÈharitvÈ gahitaÔÔhÈneyeva ÔhapetabbÈni. Na
mukhodakadÈnenÈti na mukhadhovana-udakadÈnena.
Na cÈÔukamyatÈyÈti-ÈdÊsu cÈÔukamyatÈ vuccati attÈnaÑ dÈsaÑ viya
nÊcaÔÔhÈne ÔhapetvÈ parassa khalitavacanampi saÓÔhapetvÈ piyakÈmatÈya
paggayhavacanaÑ. Na muggas|pyatÈyÈti na muggas|pasamÈnatÈya.
Muggas|pasamÈnatÈti saccÈlikena jÊvikaÑ kappanatÈya etaÑ adhivacanaÑ.
YathÈ hi muggas|pe paccante bah| muggÈ pÈkaÑ gacchanti thokÈ na
gacchanti, evameva saccÈlikena jÊvikakappake puggale bahu alikaÑ hoti,
appakaÑ saccaÑ. YathÈ vÈ muggas|passa apavisanaÔÔhÈnaÑ nÈma natthi,
evameva saccÈlikavuttino puggalassa appatiÔÔhÈnaÑ nÈma2 natthi.
Si~ghÈÔakaÑ viya icchiticchitaÔÔhÈnassa3 patiÔÔhÈti. Tenassa sÈ musÈvÈditÈ
“muggas|pyatÈ”ti vuttÈ. Na pÈribhaÔyatÈyÈti na paribhaÔakammabhÈvena.
ParibhaÔassa hi kammaÑ pÈribhaÔyaÑ, tassa bhÈvo pÈribhaÔyatÈ,
ala~kÈrakaraÓÈdÊhi dÈrakakÊÄÈpanassetaÑ adhivacanaÑ. Na
pÊÔhamaddikatÈyÈti na sahasÈ gharaÑ pavisitvÈ pÊÔhake nisÊdanakatÈya.
Na vatthuvijjÈyÈti-ÈdÊsu vatthuvijjÈ nÈma gÈmanigamanagarÈdÊnaÑ
suniviÔÔhadunniviÔÔhajÈnanasatthaÑ. TiracchÈnavijjÈ nÈma aniyyÈnikattÈ
saggamokkhamaggÈnaÑ tiracchÈnabh|tÈ a~gasatthanimittÈdikÈ avasesavijjÈ.
______________________________________________________________
1. Pakkamantena (SÊ, SyÈ, Ka) 2. AppavisanaÔÔhÈnaÑ nÈma (SyÈ)
3. IcchiticchitadhÈrÈya (SÊ, SyÈ, Ka)
354 KhuddakanikÈya
A~gavijjÈ nÈma itthipurisÈnaÑ subhagadubbhagalakkhaÓajÈnanaÑ.

NakkhattavijjÈ nÈma nakkhattÈnaÑ yogajÈnanasatthaÑ.
Na d|tagamanenÈti na d|teyyaÑ katvÈ gamanena. Na
pahiÓagamanenÈti na gihÊnaÑ sÈsanaÑ gahetvÈ gharÈ gharaÑ pahitassa
gamanena. Na ja~ghapesaniyenÈti gÈmantaradesantarÈdÊsu tesaÑ tesaÑ
gihÊnaÑ sÈsanapaÔisÈsanaÑ haraÓena. IdaÒhi ja~ghapesaniyaÑ nÈma attano
mÈtÈpit|naÑ, ye cÈssa mÈtÈpitaro upaÔÔhahanti, tesaÑ sÈsanaÑ gahetvÈ
katthaci gamanavasena vaÔÔati. Cetiyassa vÈ saÑghassa vÈ attano vÈ
kammaÑ karontÈnaÑ vaÉÉhakÊnampi sÈsanaÑ harituÑ vaÔÔati. ManussÈ
“dÈnaÑ dassÈma, p|jaÑ karissÈma, bhikkhusaÑghassa ÈcikkhathÈ”ti ca
vadanti, “asukattherassa nÈma dethÈ”ti piÓÉapÈtaÑ vÈ bhesajjaÑ vÈ cÊvaraÑ
vÈ denti, “vihÈre p|jaÑ karothÈ”ti mÈlÈgandhavilepanÈdÊni vÈ
dhajapaÔÈkÈdÊni vÈ niyyÈtenti. SabbaÑ harituÑ vaÔÔati, ja~ghapesaniyaÑ
nÈma na hoti. SesasÈsanaÑ gahetvÈ gacchantassa padavÈre padavÈre doso.
Na vejjakammenÈti na vejjena hutvÈ kÈyatikicchanÈdibhesajjakaraÓena.
BhesajjaÑ pana paÒcannaÑ sahadhammikÈnaÑ kÈtabbaÑ bhikkhussa
bhikkhuniyÈ sikkhamÈnÈya sÈmaÓerassa sÈmaÓeriyÈ.
SamasÊlasaddhÈpaÒÒÈnaÑ hi etesaÑ tÊsu sikkhÈsu yuttÈnaÑ bhesajjaÑ
akÈtuÑ na labbhati. MÈtÈpit|naÑ tadupaÔÔhÈkÈnaÑ attano
veyyÈvaccakarassa paÓÉupalÈsassÈti etesaÑ paÒcannampi kÈtuÑ vaÔÔati.
JeÔÔhabhÈtu kaniÔÔhabhÈtu jeÔÔhabhaginiyÈ kaniÔÔhabhaginiyÈ c|ÄamÈtuyÈ
mahÈmÈtuyÈ c|Äapituno mahÈpituno pitucchÈya mÈtucchÈyÈti etesaÑ pana
dasannampi karontena tesaÑyeva santakaÑ bhesajjaÑ gahetvÈ kevalaÑ
yojetvÈ dÈtabbaÑ. Sace nappahoti, attano santakaÑ tÈvakÈlikaÑ dÈtabbaÑ.
EtesaÑ puttaparamparÈ yÈva sattamÈ kulaparivaÔÔÈ, tÈva cattÈro paccaye
ÈharÈpentassa akataviÒÒatti vÈ bhesajjaÑ karontassa vejjakammaÑ vÈ
kulad|sakÈpatti vÈ na hoti.
Na piÓÉapaÔipiÓÉakenÈti ettha piÓÉapÈto kassa dÈtabbo, kassa na
dÈtabbo? MÈtÈpit|naÑ tadupaÔÔhÈkÈnaÑ veyyÈvaccakarassa paÓÉupalÈsassa
sampattassa dÈmarikacorassa issarassÈpi dÈtabbo. EtesaÑ datvÈ pacchÈ
laddhampi piÓÉapaÔipiÓÉaÑ nÈma na hoti. Na dÈnÈnuppadÈnenÈti
attano dinnakÈnaÑ na puna dÈnena. DhammenÈti dhammena uppannaÑ.

SamenÈti kÈyasucaritÈdinÈ. LaddhÈti kÈyena laddhÈ. LabhitvÈti cittena
pÈpuÓitvÈ. AdhigantvÈti sampÈpuÓitvÈ. VinditvÈti ÒÈÓena vinditvÈ.
PaÔilabhitvÈti punappunaÑ labhitvÈ.
Annasannidhinti ettha duvidhÈ annakathÈ vinayavasena ca
sallekhavasena ca. Vinayavasena tÈva yaÑkiÒci annaÑ ajja paÔiggahitaÑ
aparajju sannidhikÈrakaÑ hoti, tassa paribhoge pÈcittiyaÑ. AttanÈ laddhaÑ
pana sÈmaÓerÈnaÑ datvÈ tehi laddhaÑ ÔhapÈpetvÈ dutiyadivase bhuÒjituÑ
vaÔÔati, sallekho pana na hoti.
PÈnasannidhimhipi eseva nayo. Ettha pÈnaÑ nÈma ambapÈnÈdÊni aÔÔha
pÈnÈni, yÈni ce tesaÑ anulomÈni.
Vatthasannidhinti-Èdimhi anadhiÔÔhitÈvikappitaÑ sannidhi ca hoti
sallekhaÒca kopeti. AyaÑ pariyÈya kathÈva, nippariyÈyato pana
ticÊvarasantuÔÔhena bhavitabbaÑ, catutthaÑ labhitvÈ aÒÒassa dÈtabbaÑ. Sace
yassa kassaci dÈtuÑ na sakkoti, yassa pana dÈtukÈmo hoti, so uddesatthÈya
vÈ paripucchatthÈya vÈ gato, Ègatamatte dÈtabbaÑ, adÈtuÑ na vaÔÔati.
CÊvare pana appahonte satiyÈ paccÈsÈya anuÒÒÈtakÈlaÑ ÔhapetuÑ vaÔÔati.
S|cisuttacÊvarakÈrakÈnaÑ alÈbhena tato parampi vinayakammaÑ katvÈ
ÔhapetuÑ vaÔÔati. “ImasmiÑ jiÓÓe puna ÊdisaÑ kuto labhissÈmÊ”ti pana
ÔhapetuÑ na vaÔÔati, sannidhi ca hoti, sallekhaÒca vikopeti.
YÈnasannidhimhi yÈnaÑ nÈma vayhaÑ ratho sakaÔaÑ sandamÈnikÈ
sivikÈ pÈÔa~kÊti netaÑ pabbajitassa yÈnaÑ. UpÈhanÈ pana pabbajitassa
yÈnaÑyeva. Ekabhikkhussa hi eko araÒÒatthÈya, ekÈ dhotapÈdakatthÈyÈti
ukkaÑsato dve upÈhanasa~ghÈÔÈ vaÔÔanti, tatiyaÑ labhitvÈ aÒÒassa dÈtabbo,
“imasmiÑ jiÓÓe aÒÒaÑ kuto labhissÈmÊ”ti hi ÔhapetuÑ na vaÔÔati, sannidhi
ca hoti, sallekhaÒca vikopeti.
Sayanasannidhimhi sayananti maÒco. Ekassa bhikkhuno eko gabbhe
eko divÈÔÔhÈneti ukkaÑsato dve maÒcÈ vaÔÔanti, tato uttari labhitvÈ aÒÒassa
bhikkhuno vÈ gaÓassa vÈ dÈtabbo, adÈtuÑ na vaÔÔati, sannidhi ceva hoti,
sallekhaÒca kopeti.
356 KhuddakanikÈya
Gandhasannidhimhi bhikkhuno kaÓÉukacchuchavidosÈdi-ÈbÈdhe sati

gandho vaÔÔati. Tena gandhena tasmiÑ roge v|pasante aÒÒesaÑ vÈ
ÈbÈdhikÈnaÑ dÈtabbo. DvÈre paÒca~gulagharadh|panÈdÊsu vÈ upanetabbo.
“Puna roge sati bhavissatÊ”ti ÔhapetuÑ na vaÔÔati, gandhasannidhi ca hoti,
sallekhaÒca kopeti.
Œmisanti annÈdivuttÈvasesaÑva daÔÔhabbaÑ. SeyyathidaÑ? Idhekacco
bhikkhu “tathÈr|pe kÈle upakÈrÈya bhavissantÊ”ti tila taÓÉulamugga mÈsa
nÈÄikera loÓa maccha maÑsavall|ra sappi tela guÄabhÈjanÈdÊni ÈharÈpetvÈ
Ôhapeti. So vassakÈle kÈlasseva sÈmaÓerehi yÈguÑ pacÈpetvÈ bhuÒjitvÈ
“sÈmaÓera udakakaddame dukkhaÑ gÈmaÑ pavisituÑ, gaccha asukakulaÑ
gantvÈ mayhaÑ vihÈre nisinnabhÈvaÑ Èrocehi, asukakulato dadhi-ÈdÊni
ÈharÈ”ti peseti. Bhikkh|hi “kiÑ bhante gÈmaÑ pavisathÈ”ti1 vuttepi
“duppaveso Èvuso idÈni gÈmo”ti vadati. Te “hotu bhante acchatha tumhe,
mayaÑ bhikkhaÑ pariyesitvÈ ÈharissÈmÈ”ti gacchanti. Atha sÈmaÓeropi
dadhi-ÈdÊni ÈharitvÈ bhattaÒca byaÒjanaÒca sampÈdetvÈ upaneti, taÑ
bhuÒjantasseva upaÔÔhÈkÈ bhattaÑ pahiÓanti, tatopi manÈpaÑ manÈpaÑ
bhuÒjati. Atha bhikkh| piÓÉapÈtaÑ gahetvÈ Ègacchanti, tatopi manÈpaÑ
manÈpaÑ gÊvÈyÈmakaÑ bhuÒjatiyeva. EvaÑ catumÈsampi vÊtinÈmeti. AyaÑ
vuccati bhikkhu “muÓÉakuÔumbikajÊvikaÑ jÊvati, na samaÓajÊvikan”ti.
Evar|po Èmisasannidhi nÈma hoti.
Bhikkhuno pana vasanaÔÔhÈne ekÈ taÓÉulanÈÄi eko guÄapiÓÉo
catubhÈgamattaÑ sappÊti ettakaÑ nidhetuÑ vaÔÔati akÈle sampattacorÈnaÑ
atthÈya. Tehi ettakampi ÈmisapaÔisanthÈraÑ alabhantÈ jÊvitÈpi voropeyyuÑ,
tasmÈ sacepi ettakaÑ natthi, ÈharÈpetvÈpi ÔhapetuÑ vaÔÔati. AphÈsukakÈle ca
yadettha kappiyaÑ, taÑ attanÈpi paribhuÒjituÑ vaÔÔati. KappiyakuÔiyaÑ
pana bahuÑ ÔhapentassÈpi sannidhi nÈma natthi.
160. JhÈyÊ na pÈdalola’ssÈti jhÈnÈbhirato ca na ca pÈdalolo assa.

Virame kukkuccÈ nappamajjeyyÈti hatthakukkuccÈdikukkuccaÑ vinodeyya,
sakkaccakÈritÈya cettha nappamajjeyya.
______________________________________________________________
1. Na pavisathÈti (Ka)
Ekattamanuyuttoti ekÊbhÈvaÑ anuyutto. Paramatthagarukoti

uttamatthagaruko. “Sakatthagaruko”ti vÈ pÈÔho.
PaÔisallÈnÈrÈmoti ÈramaÓaÑ ÈrÈmo, tato tato ÈrammaÓato
paÔisaÑharitvÈ ekÊbhÈve paÔisallÈne ÈrÈmo yassa so paÔisallÈnÈrÈmo. AssÈti
bhaveyya. TasmiÑ ratoti paÔisallÈnarato. Etehi sÊlesu parip|rakÈritaÑ
dasseti. TaÑ kissa hetu? SÊlavipannassa ekaggatÈpi na sampajjati. AjjhattaÑ
cetosamathamanuyuttoti attano cittasamathe yutto. Ettha hi ajjhattanti vÈ
attanoti vÈ etaÑ ekatthaÑ, byaÒjanameva nÈnaÑ. Bhummatthe panetaÑ
upayogavacanaÑ. An|ti iminÈ upasaggena yoge siddhaÑ.
AnirÈkatajjhÈnoti bahi anihatajjhÈno avinÈsitajjhÈno vÈ.
NÊharaÓavinÈsatthaÑ hi idaÑ nirÈkaraÓaÑ nÈma. “ThambhaÑ niraÑkatvÈ
nivÈtavuttÊ”ti-ÈdÊsu1 cassa payogo daÔÔhabbo. VipassanÈya samannÈgatoti
sattavidhÈya anupassanÈya yutto. SattavidhÈ anupassanÈ nÈma
aniccÈnupassanÈ dukkhÈnupassanÈ anattÈnupassanÈ nibbidÈnupassanÈ
virÈgÈnupassanÈ nirodhÈnupassanÈ paÔinissaggÈnupassanÈti. TÈ
Visuddhimagge2 vitthÈritÈ. Br|hetÈ suÒÒÈgÈrÈnanti vaÉÉhetÈ suÒÒÈgÈrÈnaÑ.
Ettha ca samathavipassanÈvasena kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈ rattindivaÑ
suÒÒÈgÈraÑ pavisitvÈ nisÊdamÈno bhikkhu “br|hetÈ suÒÒÈgÈrÈnan”ti
veditabbo. Ekabh|makÈdibhede pÈsÈde kurumÈnopi suÒÒÈgÈrÈnaÑ br|hetÈti
daÔÔhabbo.
SakkaccakÈrÊti-ÈdÊsu dÈnÈdÊnaÑ kusaladhammÈnaÑ bhÈvanÈya
puggalassa vÈ deyyadhammassa vÈ sakkaccakÈritÈvasena sakkaccakÈrÊ.
AssÈti bhaveyya. SatatabhÈvo sÈtaccaÑ, sÈtaccakÈritÈvasena sÈtaccakÈrÊ.
NirantarakÈritÈya aÔÔhitakÈrÊ. YathÈ nÈma kakaÓÔako thokaÑ gantvÈ thokaÑ
tiÔÔhati, na nirantaraÑ gacchati, evameva yo puggalo ekadivasaÑ dÈnaÑ
datvÈ p|jaÑ vÈ katvÈ dhammaÑ vÈ sutvÈ samaÓadhammaÑ vÈ katvÈ puna
cirassaÑ karoti, taÑ na nirantaraÑ pavatteti. So “asÈtaccakÈrÊ, ÔhitakÈrÊ”ti
vuccati. Yo pana evaÑ na hoti, so aÔÔhitakÈrÊ. AnolÊnavuttikoti
______________________________________________________________
1. Khu 1. 327 piÔÔhe. 2. Visuddhi 2. 277, 336 piÔÔhesu.
358 KhuddakanikÈya
nirantarakaraÓasa~khÈtassa vipphÈrassa atthitÈya na olÊnavuttiko.

Anikkhittacchandoti kusalakiriyÈya vÊriyacchandassa anikkhittabhÈvena
anikkhittacchando. Anikkhittadhuroti vÊriyadhurassa anoropako,
anosakkitamÈnasoti attho.
AppaÔivÈnÊti anivattanaÑ. AdhiÔÔhÈnanti kusalakaraÓe patiÔÔhÈbhÈvo.
Anuyogoti anuyuÒjanaÑ. AppamÈdoti satiyÈ avippavÈso.
161. TandiÑ mÈyaÑ hassaÑ khiÉÉanti ÈlasiyaÒca mÈyaÒca hassaÒca

kÈyikaÑ vÈcasikaÑ khiÉÉaÒca. Savibh|santi saddhiÑ vibh|sÈya.
RattindivaÑ chakoÔÔhÈsaÑ karitvÈti
purimayÈmamajjhimayÈmapacchimayÈmavasena rattiÑ tayo tathÈ divÈti
chabbidhaÑ koÔÔhÈsaÑ katvÈ. PaÒca koÔÔhÈsaÑ paÔijaggeyyÈti rattiÑ
majjhimayÈmaÑ vissajjetvÈ avasesapaÒcakoÔÔhÈsesu na niddaÑ okkameyya.
EkakoÔÔhÈsaÑ nipajjeyyÈti ekaÑ majjhimayÈmakoÔÔhÈsaÑ sato sampajÈno
nipajjitvÈ niddaÑ okkameyya.
Idha bhikkhu divasampi pubbaÓhe majjhanhe sÈyanheti tayopi
divasakoÔÔhÈsÈ gahitÈ. Ca~kamena nisajjÈyÈti sakalaÑ divasaÑ iminÈ
iriyÈpathadvayeneva viharanto cittassa ÈvaraÓato ÈvaraÓÊyehi dhammehi
paÒcahi nÊvaraÓehi sabbÈkusaladhammehi vÈ. CittaÑ parisodheyyÈti tehi
dhammehi cittaÑ visodheyya. ®hÈnaÑ panettha kiÒcÈpi na gahitaÑ,
ca~kamanisajjÈsannissitaÑ pana katvÈ gahetabbameva. PaÔhamaÑ yÈmanti
sakalasmimpi paÔhamayÈme.
Seyyanti ettha kÈmabhogÊseyyÈ petaseyyÈ sÊhaseyyÈ TathÈgataseyyÈti
catasso seyyÈ. Tattha “yebhuyyena bhikkhave kÈmabhogÊ vÈmena passena
sentÊ”ti1 ayaÑ kÈmabhogÊseyyÈ. Tesu hi yebhuyyena dakkhiÓapassena
sayÈno nÈma natthi. “Yebhuyyena bhikkhave petÈ uttÈnÈ sentÊ”ti1 ayaÑ
petaseyyÈ. AppamaÑsalohitattÈ hi aÔÔhisa~ghÈÔaghaÔÔitÈ2 ekena passena
sayituÑ na sakkonti, uttÈnÈva senti. “SÊho bhikkhave migarÈjÈ dakkhiÓena
passena seyyaÑ kappeti -pa- attamano hotÊ”ti3 ayaÑ sÊhaseyyÈ. TejussadattÈ
hi sÊho migarÈjÈ dve purimapÈde ekasmiÑ pacchimapÈde ekasmiÑ
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 567 piÔÔhe. 2. Sa~ghÈÔajaÔitÈ (SyÈ, sabbattha) 3. AÑ 1. 567 piÔÔhe.
ÔhÈne ÔhapetvÈ na~guÔÔhaÑ antarasatthimhi pakkhipitvÈ

purimapÈdapacchimapÈdana~guÔÔhÈnaÑ ÔhitokÈsaÑ sallakkhetvÈ dvinnaÑ
purimapÈdÈnaÑ matthake sÊsaÑ ÔhapetvÈ sayati. Divasampi sayitvÈ
pabujjhamÈno na utrasto pabujjhati, sÊsaÑ pana ukkhipitvÈ
purimapÈdÈdÊnaÑ ÔhitokÈsaÑ sallakkheti. Sace kiÒci ÔhÈnaÑ vijahitvÈ ÔhitaÑ
hoti, “nayidaÑ tuyhaÑ jÈtiyÈ, na s|rabhÈvassa anur|pan”ti anattamano
hutvÈ tattheva sayati, na gocarÈya pakkamati. AvijahitvÈ Ôhite pana “tuyhaÑ
jÈtiyÈ ca s|rabhÈvassa ca anur|pamidan”ti haÔÔhatuÔÔho uÔÔhÈya
sÊhavijambhitaÑ vijambhitvÈ kesarabhÈraÑ vidhunitvÈ tikkhattuÑ
sÊhanÈdaÑ naditvÈ gocarÈya pakkamati. CatutthajjhÈnaseyyÈ pana
TathÈgataseyyÈti vuccati. TÈsu idha sÊhaseyyÈ ÈgatÈ. AyaÒhi tejussada-
iriyÈpathattÈ uttamaseyyÈ nÈma.
PÈde pÈdanti dakkhiÓapÈde vÈmapÈdaÑ. AccÈdhÈyÈti ati-ÈdhÈya
ÊsakaÑ atikkamma ÔhapetvÈ. Gopphakena hi gopphake, jÈÓunÈ vÈ jÈÓumhi
saÑghaÔÔiyamÈne abhiÓhaÑ vedanÈ uppajjati, cittaÑ ekaggaÑ na hoti, seyyÈ
aphÈsu hoti. YathÈ pana na saÑghaÔÔeti, evaÑ atikkamma Ôhapite vedanÈ
nuppajjati, cittaÑ ekaggaÑ hoti, seyyÈ phÈsu hoti. Tena vuttaÑ “pÈde
pÈdaÑ accÈdhÈyÈ”ti. Sato sampajÈnoti satiyÈ ceva sampajÈnapaÒÒÈya ca
samannÈgato hutvÈ. IminÈ supariggÈhakaÑ satisampajaÒÒaÑ kathitaÑ.
UÔÔhÈnasaÒÒaÑ manasikaritvÈti “asukavelÈya nÈma uÔÔhahissÈmÊ”ti evaÑ
uÔÔhÈnavelÈparicchedakaÑ uÔÔhÈnasaÒÒaÑ citte ÔhapetvÈ. EvaÑ katvÈ
nipanno hi yathÈparicchinnakÈleyeva uÔÔhÈti.
VÊriyindriyaniddese cetasikoti idaÑ vÊriyassa niyamato
cetasikabhÈvadÊpanatthaÑ vuttaÑ, idaÒhi vÊriyaÑ “yadapi bhikkhave
kÈyikaÑ vÊriyaÑ, tadapi vÊriyasambojjha~go, yadapi cetasikaÑ vÊriyaÑ,
tadapi vÊriyasambojjha~goti. ItihidaÑ uddesaÑ gacchatÊ”ti evamÈdÊsu
suttesu1ca~kamÈdÊni karontassa uppajjanatÈya kÈyikanti vuccamÈnampi
kÈyaviÒÒÈÓaÑ viya kÈyikaÑ nÈma natthi, cetasikameva panetanti dÊpetuÑ
“cetasiko”ti vuttaÑ. VÊriyÈrambhoti vÊriyasa~khÈto Èrambho. AyaÒhi
Èrambhasaddo kamme ÈpattiyaÑ kiriyÈyaÑ vÊriye hiÑsÈyaÑ vikopaneti
anekesu atthesu Ègato.
______________________________________________________________
360 KhuddakanikÈya
“YaÑ kiÒci dukkhaÑ sambhoti, sabbaÑ ÈrambhapaccayÈ.

ŒrambhÈnaÑ nirodhena, natthi dukkhassa sambhavo”ti1–
ettha hi kammaÑ Èrambhoti ÈgataÑ. “Œrambhati ca vippaÔisÈrÊ ca hotÊ”ti2
ettha Èpatti. “MahÈyaÒÒÈ mahÈrambhÈ, na te honti mahapphalÈ”ti3 ettha
y|pussÈpanÈdikiriyÈ. “Œrambhatha nikkamatha, yuÒjatha BuddhasÈsane”ti4
ettha vÊriyaÑ. “SamaÓaÑ GotamaÑ uddissa pÈÓaÑ ÈrambhantÊ”ti5 ettha
hiÑsÈ. “BÊjagÈmabh|tagÈmasamÈrambhÈ paÔivirato hotÊ”ti6 ettha
chedanabhaÒjanÈdikaÑ vikopanaÑ. Idha pana vÊriyameva adhippetaÑ.
TenÈha “vÊriyÈrambhoti vÊriyasa~khÈto Èrambho”ti. VÊriyaÑ hi
Èrambhanavasena Èrambhoti vuccati. Idamassa sabhÈvapadaÑ. Kosajjato
nikkhamanavasena nikkamo. ParaÑ paraÑ ÔhÈnaÑ akkamanavasena
parakkamo. UggantvÈ yamanavasena uyyÈmo. VÈyamanavasena vÈyÈmo.
Ussahanavasena ussÈho. Adhimattussahanavasena ussoÄÊ. ThirabhÈvaÔÔhena
thÈmo. CittacetasikÈnaÑ dhÈraÓavasena avicchedato vÈ pavattanavasena
kusalasantÈnaÑ dhÈretÊti dhiti.
Aparo nayo–nikkamo ceso kÈmÈnaÑ panudanÈya. Parakkamo ceso
bandhanacchedÈya. UyyÈmo ceso oghassa nittharaÓÈya. VÈyÈmo ceso
pÈraÑ gamanaÔÔhena. UssÈho ceso pubba~gamaÔÔhena. UssoÄÊ ceso
adhimattaÔÔhena. ThÈmo ceso palighugghÈÔanatÈya. Dhiti ceso
aÔÔhitakÈritÈyÈti.
“KÈmaÑ taco ca nhÈru ca, aÔÔhi ca avasissat|”ti7 evaÑ pavattikÈle
asithilaparakkamavasena asithilaparakkamatÈ, thiraparakkamo
daÄhaparakkamoti attho. YasmÈ panetaÑ vÊriyaÑ kusalakammakaraÓaÔÔhÈne
chandaÑ na nikkhipati, dhuraÑ na nikkhipati, na otÈreti na vissajjeti,
anosakkitamÈnasataÑ Èvahati, tasmÈ “anikkhittacchandatÈ
anikkhittadhuratÈ”ti vuttaÑ. YathÈ pana tajjÈtike udakasambhinnaÔÔhÈne8
dhuravÈhagoÓaÑ “gaÓhathÈ”ti vadanti, so jÈÓunÈ bh|miÑ uppÊÄetvÈpi
dhuraÑ vahati, bh|miyaÑ patituÑ na deti,
______________________________________________________________
1. Khu 1. 394 piÔÔhe. 2. Abhi 3. 173; AÑ 2. 146 piÔÔhesu.
3. AÑ 1. 351; SaÑ 1. 76 piÔÔhesu.
4. SaÑ 1. 158, 159; Abhi 4. 156; Khu 10. 35, 217; Khu 11. 238 piÔÔhesu.
5. Ma 2. 32 piÔÔhe. 6. DÊ 1. 5; Ma 1. 237 piÔÔhÈdÊsu.
7. AÑ 1. 52 piÔÔhe. 8. TajjÈtike Ga~gÈtÊre (SÊ, SyÈ)
evameva vÊriyaÑ kusalakammakaraÓaÔÔhÈne dhuraÑ na nikkhipati1

paggaÓhÈti, tasmÈ “dhurasampaggÈho”ti vuttaÑ. PaggahalakkhaÓe
indaÔÔhaÑ kÈretÊti vÊriyindriyaÑ. Kosajje na kampatÊti vÊriyabalaÑ.
YÈthÈvaniyyÈnikakusalavÈyÈmatÈya sammÈvÈyÈmo.
TandÊti jÈti-ÈlasiyaÑ. TandiyanÈti tandiyanÈkÈro. TandimanakatÈti
tandiyÈ abhibh|tacittatÈ. Alasassa bhÈvo ÈlasyaÑ, ÈlasyÈyanÈkÈro
ÈlasyÈyanÈ. ŒlasyÈyitassa bhÈvo ÈlasyÈyitattaÑ. Iti sabbehi imehi padehi
kilesavasena kÈyÈlasiyaÑ kathitaÑ.
VaÒcanikÈ cariyÈti vaÒcanikÈ kiriyÈ. MÈ maÑ jaÒÒÈti vÈcaÑ bhÈsatÊti
jÈnaÑyeva paÓÓattiÑ vÊtikkamanto bhikkhu bhÈriyaÑ karoti, amhÈkaÑ
pana vÊtikkamaÔÔhÈnaÑ nÈma natthÊti upasanto viya bhÈsati. KÈyena
parakkamatÊti “mayÈ kataÑ idaÑ pÈpakammaÑ, mÈ keci jÈniÑs|”ti kÈyena
vattaÑkaroti. VijjamÈnadosapaÔicchÈdanato cakkhumohanamÈyÈ viyÈti
mÈyÈ, mÈyÈvino bhÈvo mÈyÈvitÈ. KatvÈ pÈpaÑ puna paÔicchÈdanato ati
assarati etÈya sattoti accasarÈ. KÈyavÈcÈkiriyÈhi2 aÒÒathÈ dassanato
vaÒcetÊti vaÒcanÈ. EtÈya sattÈ nikarontÊti nikati, micchÈ karontÊti attho.
“NÈhaÑ evaÑ karomÊ”ti pÈpÈnaÑ nikkhipanato3 nikiraÓÈ. “NÈhaÑ evaÑ
karomÊ”ti parivajjanato pariharaÓÈ. KÈyÈdÊhi saÑvaraÓato g|hanÈ. Sabbato
bhÈgena g|hanÈ parig|hanÈ. TiÓapaÓÓehi viya g|thaÑ kÈyavacÊkammehi
pÈpaÑ chÈdiyatÊti chÈdanÈ. Sabbato bhÈgena chÈdanÈ paricchÈdanÈ. Na
uttÈnaÑ katvÈ dassetÊti anuttÈnÊkammaÑ. Na pÈkaÔaÑ katvÈ dassetÊti
anÈvikammaÑ. SuÔÔhu chÈdanÈ vocchÈdanÈ. KatapÈpapaÔicchÈdanavasena
punapi pÈpassa karaÓato pÈpakiriyÈ. AyaÑ vuccatÊti ayaÑ
katapaÔicchÈdanalakkhaÓÈ mÈyÈ nÈma vuccati. YÈya samannÈgato puggalo
bhasmÈpaÔicchanno viya a~gÈro, udakapaÔicchanno viya khÈÓu, pilotikÈya
paliveÔhitaÑ viya ca satthaÑ hoti. AtivelaÑ dantavidaÑsakaÑ hasatÊti
pamÈÓÈtikkantaÑ dantaÑ vivaritvÈ paresaÑ dassetvÈ hÈsaÑ somanassaÑ
uppÈdetvÈ hasati.
______________________________________________________________
1. DhuraÑ ukkhipati (Ka) 2. TathakiriyÈhi (Ka) 3. PÈpÈnaÑ vikkhipanato (Ka)
362 KhuddakanikÈya
KÈyikÈ ca khiÉÉÈti kÈyena pavattÈ kÊÄÈ. Eseva nayo vÈcasikÈyapi.

HatthÊhipi kÊÄantÊti hatthÊhi kÊÄitatthÈya purato dhÈvana-
ÈdhÈvanapiÔÔhanisÊdanÈdikÊÄÈya kÊÄanti. Eseva nayo assarathesupi.
AÔÔhapadepi kÊÄantÊti ekekÈya pantiyÈ aÔÔha aÔÔha padÈni assÈti aÔÔhapadaÑ,
tasmiÑ aÔÔhapade. Dasapadepi eseva nayo. ŒkÈsepÊti aÔÔhapadadasapadesu
viya ÈkÈseyeva kÊÄanti. ParihÈrapathepÊti bh|miyaÑ nÈnÈpathamaÓÉalaÑ
katvÈ tattha pariharitabbapathaÑ pariharantÈ kÊÄanti. SantikÈyapi kÊÄantÊti
santikakÊÄÈya kÊÄanti, ekajjhaÑ ÔhapitÈ sÈriyo vÈ pÈsÈÓasakkharÈyo vÈ
acÈlentÈ nakheneva apanenti ca upanenti ca. Sace tattha kÈci calati, parÈjayo
hotÊti.
KhalikÈyÈti j|taphalake pÈsakakÊÄÈya kÊÄanti. GhaÔikÈyÈti ghaÔikÈ
vuccati dÊghadaÓÉakena rassadaÓÉakaÑ paharaÓakÊÄÈ, tÈya kÊÄanti.
SalÈkahatthenÈti lÈkhÈya vÈ maÒjaÔÔhiyÈ vÈ piÔÔhodakena vÈ salÈkahatthaÑ
temetvÈ “kiÑ hot|”ti bh|miyaÑ vÈ bhittiyaÑ vÈ taÑ paharitvÈ hatthi-
assÈdir|pÈni dassentÈ kÊÄanti. AkkhenÈti guÄena. Pa~kacÊrenÈti pa~kacÊraÑ
vuccati paÓÓanÈÄikÈ, taÑ dhamantÈ kÊÄanti. Va~kakenÈti gÈmadÈrakÈnaÑ
kÊÄanakena khuddakana~galena. MokkhacikÈyÈti samparivattakakÊÄÈya,
ÈkÈse vÈ daÓÉaÑ gahetvÈ bh|miyaÑ vÈ sÊsaÑ ÔhapetvÈ heÔÔhupariyabhÈvena
parivattantÈ kÊÄantÊti vuttaÑ hoti. Ci~gulakenÈti ci~gulakaÑ vuccati
tÈlapaÓÓÈdÊhi kataÑ vÈtappahÈrena paribbhamanacakkaÑ, tena kÊÄanti.
PattÈÄhakenÈti pattÈÄhakaÑ vuccati paÓÓanÈÄi, tÈya vÈlikÈdÊni minantÈ
kÊÄanti. RathakenÈti khuddakarathena. DhanukenÈti khuddakadhanunÈ.
AkkharikÈyÈti akkharikÈ vuccati ÈkÈse vÈ piÔÔhiyaÑ vÈ akkharajÈnanakÊÄÈ,
tÈya kÊÄanti. ManesikÈyÈti manesikÈ vuccati manasÈ cintitajÈnanakÊÄÈ, tÈya
kÊÄanti. YathÈvajjenÈti yathÈvajjaÑ vuccati kÈÓakuÓikhujjÈdÊnaÑ yaÑ yaÑ
vajjaÑ, taÑ taÑ payojetvÈ dassanakÊÄÈ, tÈya kÊÄanti. Mukhabherikanti
mukhasaddena bherÊ viya vÈdanaÑ. MukhÈlambaranti
mukhÈnulittabherisaddakaraÓaÑ. MukhaÉiÓÉimakanti mukhena
pahatabherisaddakaraÓaÑ. Mukhavalimakanti oÔÔhamaÑsaÑ1 jimhaÑ katvÈ
saddakaraÓaÑ. “Mukhatalikan”tipi2 pÈÔho, mukhaÑ parivattetvÈ
______________________________________________________________
1. OÔÔhamaÑse (SÊ, SyÈ) 2. MukhacÈlikantipi (SÊ, SyÈ)
dhamanaÑ. MukhabheruÄakanti mukhena bherivÈdanaÑ. NÈÔakanti

abhinayaÑ dassetvÈ uggaÓhÈpanaÑ. “NaÔÔakan”tipi pÈÔho. LÈpanti
ukkuÔÔhitakaraÓaÑ. GÊtanti gÈyanaÑ. Davakammanti hassakÊÄÈkaraÓaÑ.
AyaÑ vÈcasikÈ khiÉÉÈti ayaÑ kÊÄÈ vÈcÈya jÈtÈ vacÊdvÈre uppannÈ.
KesÈ ca massu cÈti-ÈdÊsu kesÈnaÑ kattarikÈya ÔhÈnÈtirittÈni akatvÈ
kattarikÈya chedanaÑ mass|naÑ dÈÔhikaÑ ÔhapetvÈ kappÈsanaÒca
ekatovaÓÉikÈdimÈlÈ ca m|lagandhÈdi gandhÈ ca chavikaraÓa vilepanÈ ca.
GÊvÈdÊsu piÄandhana-ÈbharaÓÈ ca sÊse paÔimuÒcanapasÈdhanapiÄandhanÈ ca
sarÊranivÈsanavicitravatthÈ ca saÑvelliyabandhanapasÈdhanaÒca.
“ParÈsanan”tipi1 pÈÔho. SÊsaveÔhanapaÔasa~khÈtaveÔhanaÒca.
UcchÈdanÈdÊsu mÈtukucchito nikkhandadÈrakÈnaÑ sarÊragandho
dvÈdasamattavassakÈle nassati, tesaÑ sarÊragandhaharaÓatthÈya
gandhacuÓÓÈdÊhi ucchÈdenti, evar|paÑ ucchÈdanaÑ na vaÔÔati. PuÒÒavante
pana dÈrake |r|su nipajjÈpetvÈ telena makkhetvÈ hatthapÈda-|runÈbhi-
ÈdÊnaÑ saÓÔhÈnasampÈdanatthaÑ parimaddanti, evar|paÑ parimaddanaÑ
na vaÔÔati.
NhÈpananti tesaÑyeva dÈrakÈnaÑ gandhÈdÊhi nhÈpanaÑ. SambÈhananti
mahÈmallÈnaÑ viya hatthapÈde muggarÈdÊhi paharitvÈ bÈhuvaÉÉhanaÑ.
ŒdÈyanti yaÑkiÒci ÈdÈsaÑ pariharituÑ na vaÔÔati. AÒjanaÑ
ala~kÈraÒjanameva. MÈlÈti baddhamÈlÈ vÈ abaddhamÈlÈ vÈ2. Vilepananti
yaÑkiÒci chavirÈgakaraÓaÑ. MukhacuÓÓakaÑ mukhalepananti mukhe
kÈÄapÊÄakÈdÊnaÑ haraÓatthÈya mattikÈkakkaÑ denti. Tena lohite calite
sÈsapakakkaÑ denti, tena dose khÈdite tilakakkaÑ denti, tena lohite
sannisinne haliddikakkaÑ denti, tena chavivaÓÓe Èr|Ähe mukhacuÓÓakena
mukhaÑ cuÓÓenti, taÑ sabbaÑ na vaÔÔati.
HatthabandhÈdÊsu hatthe vicitrasa~khakapÈlÈdÊni bandhitvÈ vicaranti,
taÑ vÈ aÒÒaÑ vÈ sabbampi hatthÈbharaÓaÑ na vaÔÔati. Apare sikhaÑ
bandhitvÈ vicaranti, suvaÓÓacÊrakamuttÈvaÄi-ÈdÊhi ca taÑ parikkhipanti, taÑ
sabbaÑ na vaÔÔati. Apare catuhatthadaÓÉaÑ vÈ aÒÒaÑ vÈ pana
ala~katadaÓÉakaÑ gahetvÈ vicaranti, tathÈ itthipurisar|pÈdivicittaÑ
bhesajjanÈÄikaÑ suparikkhittaÑ vÈmapasse olaggenti,
______________________________________________________________
1. Rasanantipi (SÊ) 2. GanthitamÈlÈ vÈ aganthitamÈlÈ vÈ (SÊ)
364 KhuddakanikÈya
apare anekacitrakosaÑ atitikhiÓaÑ asiÑ, paÒcavaÓÓasuttasibbitaÑ

makaradantakÈdivicittaÑ chattaÑ, suvaÓÓarajatÈdivicitrÈ
morapiÒchÈdiparikkhittÈ upÈhanÈ, keci ratanamattÈyÈmaÑ
catura~gulavitthataÑ kesantaparicchedaÑ dassetvÈ meghamukhe vijjulataÑ
viya nalÈÔe uÓhÊsapaÔÔaÑ bandhitvÈ c|ÄÈmaÓiÑ dhÈrenti, cÈmaravÈlabÊjaniÑ
dhÈrenti, taÑ sabbaÑ na vaÔÔati.
Imassa vÈ p|tikÈyassÈti imassa cÈtumahÈbh|tamayassa kuÓapasarÊrassa.
KeÄanÈti kÊÄÈpanÈ. ParikeÄanÈti sabbato bhÈgena kÊÄÈpanÈ. GedhitatÈti
abhika~khitatÈ. Gedhitattanti giddhabhÈvo abhika~khitabhÈvo. CapalatÈti
ala~kÈrakaraÓaÑ. CÈpalyanti capalabhÈvaÑ.
Savibh|santi-ÈdÊsu vibh|sÈya saha savibh|saÑ.
ChavirÈgakaraÓasa~khÈtena parivÈrena saha saparivÈraÑ. ParibhaÓÉena
saha saparibhaÓÉaÑ. ParikkhÈrena saha saparikkhÈraÑ.
162. ŒthabbaÓanti ÈthabbaÓikamantappayogaÑ. Supinanti

supinasatthaÑ. LakkhaÓanti maÓilakkhaÓÈdiÑ. No vidaheti nappayojeyya.
VirutaÒcÈti migÈdÊnaÑ vaÔÔetvÈ vassitaÑ.
ŒthabbaÓikÈti par|paghÈtamantajÈnanakÈ. ŒthabbaÓaÑ payojentÊti
ÈthabbaÓikÈ kira sattÈhaÑ aloÓakaÑ bhuÒjitvÈ dabbe attharitvÈ pathaviyaÑ
sayamÈnÈ tapaÑ caritvÈ sattame divase susÈnabh|miÑ sajjetvÈ sattame pade
ÔhatvÈ hatthaÑ vaÔÔetvÈ vaÔÔetvÈ mukhena vijjaÑ parijappanti, atha tesaÑ
kammaÑ samijjhati. Evar|paÑ sandhÈya “ÈthabbaÓaÑ payojentÊ”ti Èha.
Tattha payojentÊti yuttappayuttÈ honti. Nagare vÈ ruddheti nagare samantato
rundhitvÈ ÈvaritvÈ gahite. Sa~gÈme vÈ paccupaÔÔhiteti raÓe upagantvÈ Ôhite.
Paccatthikesu paccÈmittes|ti paÔÈÓÊbh|tesu verÊsu. ¢tiÑ uppÈdentÊti
sarÊracalanaÑ kampanaÑ, tassa uppÈdanaÑ karonti. Upaddavanti
kÈyapÊÄanaÑ karonti. Roganti byÈdhiÑ. Pajjarakanti jaraÑ. S|lanti
uddhumÈtakaÑ. Vis|cikanti vijjhanaÑ. Pakkhandikanti
lohitapakkhandikaÑ. KarontÊti uppÈdenti.
SupinapÈÔhakÈti supinabyÈkaraÓakÈ. ŒdisantÊti byÈkaronti. Yo
pubbaÓhasamayaÑ supinaÑ passatÊti-ÈdÊsu accantasaÑyoge
upayogavacanaÑ, pubbaÓhasamayeti attho. EvaÑ vipÈko hotÊti
iÔÔhÈniÔÔhavasena
evar|po vipÈko hoti. Avakujja nipannoti adhomukho hutvÈ nipanno passati.

EvaÑ supinapÈÔhakÈ supinaÑ Èdisanti.
TaÒca pana supinaÑ passanto cat|hi kÈraÓehi passati dhÈtukkhobhato
vÈ anubh|tapubbato vÈ devatopasaÑhÈrato vÈ pubbanimittato vÈti. Tattha
pittÈdÊnaÑ khobhakaraÓapaccayayogena khubhitadhÈtuko dhÈtukkhobhato
supinaÑ passati, passanto ca nÈnÈvidhaÑ supinaÑ passati.
Anubh|tapubbato passanto pubbe anubh|tapubbaÑ ÈrammaÓaÑ passati.
DevatopasaÑhÈrato passanto devatÈnaÑ ÈnubhÈvena ÈrammaÓÈni passati.
PuÒÒanimittato passanto puÒÒÈpuÒÒavasena uppajjitukÈmassa atthassa vÈ
anatthassa vÈ pubbanimittabh|taÑ supinaÑ passati. Tattha yaÑ
dhÈtukkhobhato anubh|tapubbato ca supinaÑ passati, na taÑ saccaÑ hoti.
YaÑ devatopasaÑhÈrato passati, taÑ saccaÑ vÈ hoti alikaÑ vÈ. KuddhÈ hi
devatÈ upÈyena vinÈsetukÈmÈ viparÊtampi katvÈ dassenti. YaÑ pana
pubbanimittato passati, taÑ ekantasaccameva hoti. EtesaÑ catunnaÑ
m|lakÈraÓÈnaÑ saÑsaggabhedatopi supinabhedo hotiyeva. TaÒca panetaÑ
catubbidhaÑ supinaÑ sekkhaputhujjanÈva passanti appahÊnavipallÈsattÈ.
AsekkhÈ na passanti pahÊnavipallÈsattÈ.
KiÑ panetaÑ passanto sutto passati, udÈhu paÔibuddho, udÈhu neva
sutto na paÔibuddhoti? KiÒcettha–yadi tÈva sutto passati,
abhidhammavirodho Èpajjati. Bhava~gacittena hi supati, taÑ r|panimittÈdi-
ÈrammaÓaÑ rÈgÈdisampayuttaÑ vÈ na hoti, supinaÑ passantassa ca ÊdisÈni
cittÈni uppajjanti. Atha paÔibuddho passati, vinayavirodho Èpajjati. YaÒhi
paÔibuddho passati, taÑ sabbohÈrikacittena passati, sabbohÈrikacittena ca
kate vÊtikkame anÈpatti nÈma natthi, supinaÑ passantena pana kate
vÊtikkame ekantaÑ anÈpatti eva. Atha neva sutto na paÔibuddho passati, ko
nÈma1 passati. EvaÒca sati supinassa abhÈvova Èpajjati, na abhÈvo. KasmÈ?
YasmÈ kapiniddÈpareto passati. VuttaÒhetaÑ “majjh|pagato mahÈrÈja
kapiniddÈpareto supinaÑ passatÊ”ti2.
______________________________________________________________
1. Na koci nÈma (SÊ) 2. Khu 11. 289, 290 piÔÔhesu.
366 KhuddakanikÈya
KapiniddÈparetoti makkaÔaniddÈya yutto. YathÈ hi makkaÔassa niddÈ

lahuparivattÈ hoti, evaÑ yÈ niddÈ punappunaÑ kusalÈdicittavokiÓÓattÈ
lahuviparivattÈ. YassÈ pavattiyaÑ punappunaÑ bhava~gato uttaraÓaÑ hoti,
tÈya yutto supinaÑ passati. TenÈyaÑ supino kusalopi hoti akusalopi
abyÈkatopi. Tattha supinante cetiyavandanadhammassavana-
dhammadesanÈdÊni karontassa kusalo, pÈÓÈtipÈtÈdÊni karontassa akusalo,
dvÊhi antehi mutto ÈvajjanatadÈrammaÓakkhaÓe abyÈkatoti veditabbo.
SvÈyaÑ dubbalavatthukattÈ cetanÈya paÔisandhiÑ ÈkaÉÉhituÑ asamattho,
pavatte pana aÒÒehi kusalÈkusalehi upatthambhito vipÈkaÑ deti.
MaÓilakkhaÓÈdÊsu evar|po maÓi pasattho, evar|po apasattho, sÈmino
Èrogya-issariyÈdÊnaÑ hetu hoti, na hotÊti evaÑ vaÓÓasaÓÔhÈnÈdivasena
maÓi-ÈdÊnaÑ lakkhaÓaÑ ÈdisantÊti attho. Tattha ÈvudhalakkhaÓanti ÔhapetvÈ
asi-ÈdÊni avasesaÑ ÈvudhaÑ. ItthilakkhaÓÈdÊnipi yamhi kule itthipurisÈdayo
vasanti, tassa vuddhihÈnivaseneva veditabbÈni. AjalakkhaÓÈdÊsu pana
“evar|pÈnaÑ ajÈdÊnaÑ maÑsaÑ khÈditabbaÑ, evar|pÈnaÑ na
khÈditabban”ti ayampi viseso veditabbo.
Api cettha godhÈya lakkhaÓe cittakammapiÄandhanÈdÊsupi “evar|pÈya
godhÈya sati idaÑ nÈma hotÊ”ti ayampi viseso veditabbo.
KaÓÓikÈlakkhaÓaÑ piÄandhanakaÓÓikÈyapi gehakaÓÓikÈyapi vasena
veditabbaÑ. KacchapalakkhaÓampi godhalakkhaÓasadisameva.
MigalakkhaÓaÑ sabbasa~gÈhikaÑ sabbacatuppadÈnaÑ lakkhaÓavasena
vuttaÑ. EvaÑ lakkhaÓapÈÔhakÈ lakkhaÓaÑ ÈdisantÊti evaÑ
lakkhaÓasatthavÈcakÈ lakkhaÓaÑ Èdisanti kathenti.
NakkhattÈnÊti kattikÈdÊni aÔÔhavÊsati nakkhattÈni. IminÈ nakkhattena
gharappaveso kÈtabboti gehappavesama~galaÑ kÈtabbaÑ. MakuÔaÑ
bandhitabbanti pasÈdhanama~galaÑ kÈtabbaÑ. VÈreyyanti “imassa
dÈrakassa asukakulato asukanakkhattena dÈrikaÑ ÈnethÈ”ti ÈvÈhakaraÓaÒca
“imaÑ dÈrikaÑ asukassa nÈma dÈrakassa asukanakkhattena detha, evaÑ
etesaÑ vuÉÉhi bhavissatÊ”ti vivÈhakaraÓaÒca vatvÈ vÈreyyasa~khÈtaÑ
ÈvÈhavivÈhama~galaÑ kÈtabbanti Èdisanti. BÊjanÊhÈroti bÊjÈnaÑ vappatthÈya
bahi nÊharaÓaÑ.
“niharo”tipi1 PÈÄi. MigavÈkkanti2 idaÑ sabbasa~gÈhikanÈmaÑ,

sabbasakuÓacatuppadÈnaÑ rutaÒÈÓavaseneva vuttaÑ. MigavÈkkapÈÔhakÈti
sakuntacatuppadÈnaÑ saddabyÈkaraÓakÈ. MigavÈkkaÑÈdisantÊti tesaÑ
saddaÑ sutvÈ byÈkaronti. Rutanti saddaÑ. “Rudan”ti vÈ PÈÄi. Vassitanti
vÈcaÑ. GabbhakaraÓÊyÈti vinassamÈnassa gabbhassa puna avinÈsÈya
osadhadÈnena gabbhasaÓÔhÈnakÈrakÈ. Gabbho hi vÈtena pÈÓakehi kammunÈ
cÈti tÊhi kÈraÓehi vinassati. Tattha vÈtena vinassante vÈtavinÈsanaÑ sÊtalaÑ
bhesajjaÑ deti. PÈÓakehi vinassante pÈÓakÈnaÑ paÔikammaÑ karoti.
KammunÈ vinassante pana BuddhÈpi paÔibÈhituÑ na sakkonti. TasmÈ na
taÑ idha gahitaÑ. SÈlÈkiyanti salÈkavejjakammaÑ. Sallakattiyanti
sallakattavejjakammaÑ. KÈyatikicchanti m|labhesajjÈdÊni yojetvÈ
kÈyatikicchavejjakammaÑ. Bh|tiyanti bh|tavejjakammaÑ.
KomÈrabhaccanti komÈrakavejjakammaÑ. KuhÈti vimhÈpakÈ. ThaddhÈti
dÈrukkhandhaÑ viya thaddhasarÊrÈ. LapÈti paccayapaÔibaddhavacanakÈ.
Si~gÊti maÓÉanapakatikÈ. UnnaÄÈti uggatamÈnanaÄÈ. AsamÈhitÈti
upacÈrappanÈsamÈdhivirahitÈ.
Na gaÓheyyÈti-ÈdÊsu uddesaggahaÓavasena na gaÓheyya.
SajjhÈyavasena na uggaÓheyya. Citte Ôhapanavasena na dhÈreyya. SamÊpaÑ
katvÈ Ôhapanavasena na upadhÈreyya. UpaparikkhÈvasena na upalakkheyya.
AÒÒesaÑ vÈcanavasena nappayojeyya.
163. PesuÓiyanti pesuÒÒaÑ. Sesaniddeso ca vuttatthoyeva.
164. Kayavikkayeti paÒcahi sahadhammikehi saddhiÑ vaÒcanavasena

vÈ udayapatthanÈvasena vÈ na tiÔÔheyya. UpavÈdaÑ bhikkhu na kareyyÈti
upavÈdakare kilese anibbattento attani parehi samaÓabrÈhmaÓehi upavÈdaÑ
na janeyya. GÈme ca nÈbhisajjeyyÈti gÈme ca gihisaÑsaggÈdÊhi
nÈbhisajjeyya. LÈbhakamyÈ janaÑ na lapayeyyÈti lÈbhakÈmatÈya janaÑ na
lapayeyya.
Ye kayavikkayÈ vinaye paÔikkhittÈti ye dÈnapaÔiggahaÓavasena
kayavikkayasikkhÈpade3 na vaÔÔatÊti paÔikkhittÈ, idhÈdhippetaÑ
kayavikkayaÑ dassetuÑ “paÒcannaÑ saddhiÑ pattaÑ vÈ cÊvaraÑ vÈ”ti-
ÈdimÈha. Tattha paÒcannaÑ
______________________________________________________________
1. NihÈrotipi (SÊ, SyÈ) 2. MigacakkaÑ (DÊ 1. 9 piÔÔhe passitabbaÑ.)
3. Vi 1. 349 piÔÔhÈdÊsu.
368 KhuddakanikÈya
saddhinti paÒcahi sahadhammikehi saha. PaÒca sahadhammikÈ nÈma

bhikkhubhikkhunÊsikkhamÈnasÈmaÓerasÈmaÓeriyo. VaÒcaniyaÑ vÈti
paÔir|pakaÑ dassetvÈ vaÒcaniyaÑ vÈ. UdayaÑ vÈ patthayantoti vuÉÉhiÑ
patthento vÈ. ParivattetÊti parivattanaÑ karoti.
Iddhimantoti ijjhanapabhÈvavanto. DibbacakkhukÈti dibbasadisaÒÈÓa-
cakkhukÈ. Atha vÈ dibbavihÈrasannissayena laddhaÒÈÓacakkhukÈ.
Paracittavidunoti attano cittena paresaÑ cittajÈnanakÈ. Te d|ratopi
passantÊti ekayojanatopi ( )1 yojanasatatopi yojanasahassatopi ( )2
yojanasatasahassatopi cakkavÈÄatopi dvetÊÓicattÈripaÒcadasavÊsaticattÈlÊsa-
sahassatopi tato atirekatopi cakkavÈÄato passanti dakkhanti. ŒsannÈpi na
dissantÊti samÊpe ÔhitÈpi nisinnÈpi na paÒÒÈyanti. CetasÈpi cittaÑ pajÈnantÊti
attano cittenÈpi paresaÑ cittaÑ pajÈnanti. DevatÈpi kho santi
iddhimantiniyoti devatÈpi evaÑ saÑvijjanti ijjhanapabhÈvavantiniyo.
Paracittaviduniyoti paresaÑ cittaÑ jÈnantiyo. OÄÈrikehi vÈ kilesehÊti
kÈyaduccaritÈdikehi vÈ upatÈpehi. Majjhimehi vÈti kÈmavitakkÈdikehi vÈ.
Sukhumehi vÈti ÒÈtivitakkÈdikehi vÈ. KÈyaduccaritÈdayo
kammapathavasena, kÈmavitakkÈdayo vaÔÔam|lakakilesavasena veditabbÈ.
©ÈtivitakkÈdÊsu “mayhaÑ ÒÈtayo sukhajÊvino sampattiyuttÈ”ti evaÑ
paÒcakÈmaguÓasannissitena gehasannissitapemena ÒÈtake Èrabbha
uppannavitakko ÒÈtivitakko. “MayhaÑ ÒÈtayo khayaÑ gatÈ vayaÑ gatÈ
saddhÈ pasannÈ”ti evaÑ pavatto pana ÒÈtivitakko nÈma na hoti.
“AmhÈkaÑ janapado subhikkho sampannasasso”ti tuÔÔhamÈnasassa
gehassitapemavasena uppannavitakko janapadavitakko. “AmhÈkaÑ
janapade manussÈ saddhÈ pasannÈ khayaÑ gatÈ vayaÑ gatÈ”ti evaÑ pavatto
pana janapadavitakko nÈma na hoti.
AmarattÈya vitakko, amaro vÈ vitakkoti amaravitakko. Tattha
ukkuÔikappadhÈnÈdÊhi dukkhe nijiÓÓe3 samparÈye attÈ sukhÊ hoti.
______________________________________________________________
1. (Dasayojanatopi) (Ka) 2. (Yojanadasasahassatopi) (Ka)
3. Niddukkhe nijjiÓÓe (SÊ, SyÈ, Ka)
Amaroti dukkarakÈrikaÑ karontassa tÈya dukkarakÈrikÈya paÔisaÑyutto

vitakko amarattÈya vitakko nÈma. DiÔÔhigatiko pana “sassataÑ vadesÊ”ti-
ÈdÊni puÔÔho “evantipi me no, tathÈtipi me no, aÒÒathÈtipi me no, notipi me
no, no notipi me no”ti vikkhepaÑ Èpajjati, tassa so diÔÔhigatapaÔisaÑyutto
vitakko, yathÈ amaro nÈma maccho udake gahetvÈ mÈretuÑ na sakkÈ, ito
cito ca dhÈvati gÈhaÑ na gacchati, evameva ekasmiÑ pakkhe asaÓÔhahanato
na maratÊti amaro nÈma hoti, taÑ duvidhampi ekato katvÈ “amaravitakko”ti
vuttaÑ.
ParÈnuddayatÈpaÔisaÒÒuttoti anuddayatÈpaÔir|pakena gehassitapemena

paÔisaÑyutto. UpaÔÔhÈkesu nandakesu socantesu ca tehi saddhiÑ diguÓaÑ
nandati diguÓaÑ socati, tesu sukhitesu diguÓaÑ sukhito hoti, dukkhitesu
diguÓaÑ dukkhito hoti. Uppannesu kiccakaraÓÊyesu attanÈ voyogaÑ
Èpajjati. TÈni tÈni kiccÈni sÈdhento paÒÒattiÑ vÊtikkamati, sallekhaÑ kopeti.
Yo tasmiÑ saÑsaÔÔhavihÈre tasmiÑ vÈ voyogÈpajjane gehassito vitakko,
ayaÑ parÈnuddayatÈpaÔisaÒÒutto vitakko nÈma.
LÈbhasakkÈrasilokapaÔisaÒÒuttoti cÊvarÈdilÈbhena ceva sakkÈrena ca

kittisaddena ca saddhiÑ ÈrammaÓakaraÓavasena paÔisaÒÒutto.
AnavaÒÒattipaÔisaÒÒuttoti “aho vata maÑ pare na avajÈneyyuÑ, na sodhetvÈ
visodhetvÈ1 katheyy|n”ti evaÑ anavaÒÒÈtabhÈvapatthanÈya saddhiÑ
uppajjanakavitakko. So tasmiÑ “mÈ maÑ pare avajÈniÑs|”ti uppanne
vitakke paÒcakÈmaguÓasa~khÈtagehanissito hutvÈ uppannavitakko
anavaÒÒattipaÔisaÒÒutto vitakko.
Tatra tatrasajjatÊti tesu tesu ÈrammaÓesu laggati. Tatra tatra gaÓhÈtÊti

vuttappakÈraÑ ÈrammaÓaÑ pavisati. BajjhatÊti tehi tehi ÈrammaÓehi
saddhiÑ bajjhati ekÊbhavati. Anayabyasananti tattha tattha avaÉÉhiÑ
vinÈsaÑ. ŒpajjatÊti pÈpuÓÈti.
______________________________________________________________
1. Na heÔhetvÈ viheÔhetvÈ (SÊ, Ka)
370 KhuddakanikÈya
ŒmisacakkhukassÈti cÊvarÈdi-Èmisalolassa. LokadhammagarukassÈti

lokuttaradhammaÑ muÒcitvÈ r|pÈdilokadhammameva garuÑ katvÈ
carantassa. ŒlapanÈti vihÈraÑ Ègatamanusse disvÈ “kimatthÈya bhonto
ÈgatÈ, kiÑ bhikkh|nimantetuÑ, yadi evaÑ gacchatha, ahaÑ pacchato
bhikkh| gahetvÈ1 ÈgacchÈmÊ”ti evaÑ Èditova lapanÈ. Atha vÈ attÈnaÑ
upanetvÈ “ahaÑ tisso, mayi rÈjÈ pasanno, mayi asuko ca asuko ca
rÈjamahÈmatto pasanno”ti evaÑ attupanÈyikÈ lapanÈti ÈlapanÈ. LapanÈti
puÔÔhassa sato vuttappakÈrameva lapanaÑ.
SallapanÈti gahapatikÈnaÑ ukkaÓÔhane bhÊtassa okÈsaÑ datvÈ suÔÔhu
lapanÈ. UllapanÈti “mahÈkuÔumbiko mahÈnÈviko mahÈdÈnapatÊ”ti evaÑ
uddhaÑ katvÈ lapanÈ. SamullapanÈti sabbato bhÈgena uddhaÑ katvÈ lapanÈ.
UnnahanÈti “upÈsakÈ pubbe Êdise kÈle navadÈnaÑ detha, idÈni kiÑ na
dethÈ”ti evaÑ yÈva “dassÈma bhante, okÈsaÑ na labhÈmÈ”ti-ÈdÊni vadanti,
tÈva uddhaÑ uddhaÑ nahanÈ, veÔhanÈti vuttaÑ hoti. Atha vÈ ucchuhatthaÑ
disvÈ “kuto ÈbhataÑ upÈsakÈ”ti pucchati. Ucchukhettato bhanteti. KiÑ
tattha ucchu madhuranti. KhÈditvÈ bhante jÈnitabbanti. Na upÈsakÈ
“bhikkhussa ucchuÑ dethÈ”ti vattuÑ vaÔÔatÊti yÈ evar|pÈ nibbeÔhentassapi
niveÔhanakakathÈ, sÈ unnahanÈ. Sabbato bhÈgena punappunaÑ unnahanÈ
samunnahanÈ. UkkÈcanÈti “etaÑ kulaÑ maÑyeva jÈnÈti, sace ettha
deyyadhammo uppajjati, mayhaÑyeva detÊ”ti evaÑ ukkhipitvÈ kÈcanÈ
ukkÈcanÈ, uddÊpanÈti vuttaÑ hoti. Sabbato bhÈgena pana punappunaÑ
ukkÈcanÈ samukkÈcanÈ. AnuppiyabhÈÓitÈti paccayavasena punappunaÑ
piyavacanabhaÓanÈ. SaÓhavÈcatÈti muduvacanatÈ. SakhilavÈcatÈti
mandapamÈÓayuttavacanatÈ, sithilavacanatÈ vÈ. SithilavÈcatÈti
allÊyavacanatÈ2. ApharusavÈcatÈti madhuravacanatÈ.
PurÈÓaÑ mÈtÈpettikanti pure uppannaÑ mÈtÈpit|naÑ santakaÑ.
Antarahitanti paÔicchannaÑ tirobh|taÑ. ©ÈyÈmÊti pÈkaÔo homi. Asukassa
kul|pakoti asukassa amaccassa kulapayirupÈsako. AsukÈyÈti asukÈya
upÈsikÈya. MaÑ ujjhitvÈti maÑ vissajjitvÈ.
______________________________________________________________
1. PattaÑ gahetvÈ (Visuddhi 1. 26 piÔÔhe.) 2. LittavacanatÈti allÊyanavacanatÈ (SÊ, SyÈ)
165. Payuttanti cÊvarÈdÊhi sampayuttaÑ, tadatthaÑ vÈ payojitaÑ. ImissÈ

gÈthÈya niddeso sabbo heÔÔhÈ vuttanayova.
166. Mosavajje na niyyethÈti musÈvÈde na niyyetha. JÊvitenÈti jÊvikÈya.

SaÔhoti asantaguÓadÊpanato na sammÈ bhÈsitÈ. Sabbato bhÈgena saÔho
parisaÔho. YaÑ tatthÈti yaÑ tasmiÑ puggale. SaÔhanti asantaguÓadÊpanaÑ
kerÈÔiyaÑ. SaÔhatÈti saÔhÈkÈro. SÈÔheyyanti saÔhabhÈvo. KakkaratÈti
padumanÈÄassa viya aparÈmasanakkhamo pharusabhÈvo. Kakkariyantipi
tasseva vevacanaÑ. ParikkhattatÈ pÈrikkhattiyanti padadvayena nikhaÓitvÈ
ÔhapitaÑ viya daÄhakerÈÔiyaÑ vuttaÑ. Keci pana “kakkaratÈti
sambhÈvayitvÈ vacanaÑ. Kakkariyanti sambhÈvayitvÈ vacanabhÈvo.
ParikkhattatÈti ala~karaÓÈkÈro. PÈrikkhattiyanti ala~karaÓabhÈvo”ti atthaÑ
vaÓÓayanti. IdaÑ vuccatÊti idaÑ attano avijjamÈnaguÓappakÈsanalakkhaÓaÑ
sÈÔheyyaÑ nÈma vuccati. Yena samannÈgatassa puggalassa kucchiÑ vÈ
piÔÔhiÑ vÈ jÈnituÑ na sakkÈ.
“VÈmena s|karo hoti, dakkhiÓena ajÈmigo.
Sarena nelako hoti, visÈÓena jaraggavo”ti1–
evaÑ vuttayakkhas|karasadiso hoti. AtimaÒÒatÊti atikkamitvÈ maÒÒati.
KiÑ panÈyaÑ bahulÈjÊvoti ayaÑ pana puggalo ko nÈma bahulÈjÊvako.
SabbaÑ saÑbhakkhetÊti laddhaÑ laddhaÑ sabbaÑ khÈdati. AppapuÒÒoti
mandapuÒÒo. Appesakkhoti parivÈravirahito. PaÒÒÈsampannoti
sampannapaÒÒo paripuÓÓapaÒÒo. PaÒhaÑ vissajjetÊti paÒhaÑ katheti
byÈkaroti.
167. SutvÈ rusito bahuÑ vÈcaÑ, samaÓÈnaÑ vÈ puthujanÈnanti rusito

ghaÔÔito parehi tesaÑ samaÓÈnaÑ vÈ khattiyÈdibhedÈnaÑ vÈ aÒÒesaÑ
puthujanÈnaÑ bahumpi aniÔÔhaÑ vÈcaÑ sutvÈ. Na paÔivajjÈti na
paÔivadeyya. KiÑ kÈraÓÈ? Na hi santo paÔiseniÑ karonti.
______________________________________________________________
1. DÊ-®Ôha 2. 250; Abhi-®Ôha 2. 475 piÔÔhesu.
372 KhuddakanikÈya
KakkhaÄenÈti dÈruÓena. Santoti nibbutakilesÈ. PaÔiseninti paÔisattuÑ.

PaÔimallanti paÔiyodhaÑ. PaÔikaÓÔakanti paÔiveriÑ. PaÔipakkhanti
kilesapaÔipakkhaÑ, kilesavasena sa~gaÑ na karontÊti attho.
168. EtaÒca dhammamaÒÒÈyÈti sabbametaÑ yathÈvuttaÑ dhammaÑ

ÒatvÈ. Vicinanti vicinanto. SantÊti nibbutiÑ ÒatvÈti nibbutiÑ rÈgÈdÊnaÑ
santÊti ÒatvÈ.
SamaÒcÈti kÈyasucaritÈdiÑ. VisamaÒcÈti kÈyaduccaritÈdiÑ. PathaÒcÈti
dasakusalakammapathaÑ. VipathaÒcÈti dasa-akusalakammapathaÑ.
SÈvajjaÒcÈti akusalaÒca. AnavajjaÒcÈti kusalaÒca.
HÊnapaÓÊtakaÓhasukkaviÒÒ|garahitaviÒÒ|pasatthanti idampi
kusalÈkusalameva. Tattha kÈyasucaritÈdi samakaraÓato samaÑ.
KÈyaduccaritÈdi visamakaraÓato visamaÑ. DasakusalakammapathÈ
sugatigamanapathattÈ pathaÑ. Dasa-akusalakammapathÈ
sugatigamanapaÔipakkhattÈ apÈyagamanapathattÈ vipathaÑ. AkusalaÑ
sadosattÈ sÈvajjaÑ. KusalaÑ niddosattÈ anavajjaÑ. TathÈ mohena vÈ
dosamohena vÈ lobhamohena vÈ sampayuttattÈ hÊnaÑ. Alobha-adosa-
amohasampayuttattÈ paÓÊtaÑ. KaÓhavipÈkattÈ kaÓhaÑ. SukkavipÈkattÈ
sukkaÑ. BuddhÈdÊhi viÒÒ|hi garahitattÈ viÒÒ|garahitaÑ. Tehi eva
thomitattÈ viÒÒ|pasatthanti ÒÈtabbaÑ.
169. KiÑ kÈraÓÈ nappamajjeyya iti ce–abhibh| hi soti gÈthÈ. Tattha

abhibh|ti r|pÈdÊnaÑ abhibhavitÈ. Anabhibh|toti tehi anabhibh|to.
Sakkhidhamma’manÊtiha’maddasÊti paccakkhameva anÊtihaÑ dhammaÑ
addakkhi. SadÈ namassa’manusikkheti sadÈ namassanto tisso sikkhÈyo
sikkheyya.
Kehici kilesehÊti kehici rÈgÈdi-upatÈpakarehi kilesehi. Abhibhosi neti te
kilese abhibhavi. SesaÑ sabbattha pÈkaÔameva.
KevalaÑ pana ettha “cakkh|hi neva lolo”ti-ÈdÊhi indriyasaÑvaro,
“annÈnamatho pÈnÈnan”ti-ÈdÊhi sannidhipaÔikkhepamukhena
paccayapaÔisevanasÊlaÑ, methunamosavajjapesuÓiyÈdÊhi
pÈtimokkhasaÑvarasÊlaÑ, “ÈthabbaÓaÑ supinaÑ lakkhaÓan”ti-ÈdÊhi
ÈjÊvapÈrisuddhisÊlaÑ, “jhÈyÊ na pÈdalola’ssÈ”ti iminÈ samÈdhi, “vicinaÑ
bhikkh|”ti iminÈ paÒÒÈ, “sadÈ
sato sikkhe”ti iminÈ puna sa~khepato tissopi sikkhÈ, “atha Èsanesu1

sayanesu, appasaddesu bhikkhu vihareyya, niddaÑ na bahulÊkareyyÈ”ti-ÈdÊhi
sÊlasamÈdhipaÒÒÈnaÑ upakÈrÈnupakÈrasa~gaÓhanavinodanÈni vuttÈnÊti.
EvaÑ BhagavÈ nimmitassa paripuÓÓapaÔipadaÑ vatvÈ arahattanik|Ôena
desanaÑ niÔÔhÈpesi, desanÈpariyosÈne PurÈbhedasutte2
vuttasadisoyevÈbhisamayo ahosÊti.
TuvaÔakasuttaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
15. AttadaÓÉasuttaniddesavaÓÓanÈ
170. Pannarasame AttadaÓÉasuttaniddese attadaÓÉÈ bhayaÑ jÈtanti
paÔhamagÈthÈya attho–yaÑ lokassa diÔÔhadhammikaÑ vÈ samparÈyikaÑ vÈ
bhayaÑ jÈtaÑ, taÑ sabbaÑ attadaÓÉÈ bhayaÑ jÈtaÑ attano duccaritakÈraÓÈ
jÈtaÑ, evaÑ santepi janaÑ passatha medhagaÑ, imaÑ SÈkiyÈdijanaÑ
passatha aÒÒamaÒÒaÑ medhagaÑ hiÑsakaÑ bÈdhakanti. EvaÑ taÑ
paÔiviruddhaÑ vippaÔipannaÑ janaÑ paribhÈsitvÈ attano sammÈ
paÔipattidassanena tassa saÑvegaÑ janetuÑ Èha “saÑvegaÑ kittayissÈmi,
yathÈ saÑvijitaÑ mayÈ”ti. Pubbe bodhisatteneva satÈti adhippÈyo.
Tayoti gaÓanaparicchedo. DaÓÉÈti duccaritÈ. KÈyadaÓÉoti
kÈyaduccaritaÑ. VacÊdaÓÉÈdÊsupi eseva nayo. TividhaÑ kÈyaduccaritanti
pÈÓÈtipÈtÈdikÈyato pavattaÑ duÔÔhu caritaÑ, kilesap|tikattÈ vÈ duÔÔhu
caritanti laddhanÈmaÑ tividhaÑ duccaritaÑ kÈyaduccaritaÑ. Catubbidhanti
musÈvÈdÈdicatubbidhaÑ. Tividhanti abhijjhÈditividhaÑ. DiÔÔhadhammikanti
diÔÔheva dhamme imasmiÑyeva attabhÈve paÔisaÑvedanÊyaÑ.
SamparÈyikanti anÈgate attabhÈve paÔisaÑvedanÊyaÑ. ŒgucÈrÊti pÈpakÈrÊ
aparÈdhakÈrÊ. TamenaÑ rÈjÈ paribhÈsatÊti pÈpakÈriÑ rÈjÈ paribhÈsati,
bhayaÑ uppÈdeti. DukkhaÑ domanassaÑ paÔisaÑvedetÊti kÈyikaÑ
dukkhaÑ cetasikaÑ domanassaÑ vindati. EtaÑ bhayaÑ dukkhaÑ
domanassanti evar|paÑ bhayaÒca dukkhaÒca domanassaÒca. Kuto
______________________________________________________________
1. Puthu-Èsanesu (SÊ, SyÈ) 2. Khu 7. 161 piÔÔhÈdÊsu.
374 KhuddakanikÈya
tassÈti tassa corassa kuto uppannaÑ. AttadaÓÉato jÈtanti attanÈ

kataduccaritato uppannaÑ.
Antamasoti heÔÔhimato. SavacanÊyampi karoti “na te labbhÈ ito

pakkamitun”ti ito imamhÈ gÈmÈdinÈ gantuÑ na labbhÈ. Na sakkÈ bahi
nikkhamitunti palibodhaÑ sa~gaÑ karoti. DhanajÈnipaccayÈpÊti
dhanaparihÈnikÈraÓÈpi. RÈjÈ tassa vividhÈ kammakÈraÓÈ kÈrÈpeti. KasÈhipi
tÈÄetÊti kasÈdaÓÉakehi potheti. Vettehipi tÈÄetÊti sakaÓÔakavettalatÈhi potheti.
AÉÉhadaÓÉakehÊti-Èdayo heÔÔhÈ vuttanayÈyeva. Sunakhehipi khÈdÈpetÊti
katipayÈni divasÈni ÈhÈre adatvÈ chÈtasunakhehi khÈdÈpeti. Te muhuttena
aÔÔhikasa~khalikameva karoti. S|le uttÈsetÊti s|laÑ Èropeti. RÈjÈ imesaÑ
catunnaÑ daÓÉÈnaÑ issaroti imÈsaÑ catunnaÑ ÈÓÈnaÑ kÈtuÑ rÈjÈ
samattho.
Sakena kammenÈti sayaÑkatena kammena. TamenaÑ nirayapÈlÈti ettha

ekacce therÈ “nirayapÈlÈ nÈma natthi, yantar|paÑ viya kammameva
kÈraÓaÑ kÈretÊ”ti vadanti. TesaÑ taÑ “atthi nirayesu nirayapÈlÈti, ÈmantÈ.
Atthi ca kÈraÓikÈ”ti-ÈdinÈ nayena abhidhamme1 paÔisedhitameva. YathÈ hi
manussaloke kammakÈraÓakÈrakÈ2 atthi, evameva nirayesu nirayapÈlÈ
atthÊti. TattaÑ ayokhilanti tigÈvutaÑ attabhÈvaÑ sampajjalitÈya
lohapathaviyÈ uttÈnakaÑ nipajjÈpetvÈ dakkhiÓahatthe tÈlappamÈÓaÑ
ayas|laÑ pavesenti, tathÈ vÈmahatthÈdÊsu. YathÈ ca uttÈnakaÑ nipajjÈpetvÈ
evaÑ urenapi vÈmapassenapi dakkhiÓapassenapi nipajjÈpetvÈ taÑ
kammakÈraÓaÑ karontiyeva.
SaÑvesetvÈti jalitÈya lohapathaviyÈ tigÈvutaÑ attabhÈvaÑ nipajjÈpetvÈ.

KuÔhÈrÊhÊti mahatÊti gehacchÈdanassa ekapakkhamattÈhi kuÔhÈrÊhi tacchenti,
lohitaÑ nadÊ hutvÈ sandati, lohapathavito jÈlÈ uÔÔhahitvÈ tacchitaÔÔhÈnaÑ
gaÓhÈti, mahÈdukkhaÑ uppajjati, tacchantÈ pana suttÈhataÑ karitvÈ dÈru
viya aÔÔhaÑsampi chaÄaÑsampi karonti. VÈsÊhÊti
______________________________________________________________
1. Abhi 4. 340 piÔÔhe. 2. KammakÈraÓikÈ (SÊ, SyÈ)
mahÈsuppapamÈÓÈhi vÈsÊhi. Rathe yojetvÈti saddhiÑ yugayotta-

upakkharacakkakubbara1 pÈjanehi sabbato pajjalite rathe yojetvÈ.
Mahantanti mahÈk|ÔÈgÈrappamÈÓaÑ. ŒropentÊti sampajjalitehi
ayamuggarehi pothentÈ Èropenti. Sakimpi uddhanti supakkutthitÈya2
ukkhaliyÈ pakkhittataÓÉulaÑ viya uddhaÑ adho tiriyaÒca gacchati.
MahÈnirayeti AvÊcimahÈnirayamhi.
CatukkaÓÓoti caturassamaÒj|sÈsadiso. Vibhattoti catudvÈravasena
vibhatto. BhÈgaso mitoti dvÈravÊthÊnaÑ vasena bhÈge ÔhapetvÈ ÔhapetvÈ
vibhatto. Pariyantoti parikkhitto. AyasÈti upari navayojanikena ayapattena
chÈdito. SamantÈ yojanasataÑ pharitvÈ tiÔÔhatÊti evaÑ pharitvÈ tiÔÔhati, yathÈ
samantÈ yojanasate ÔhatvÈ olokentassa akkhÊni yamakagoÄakÈ viya
nikkhamanti. KadariyÈtapanÈti sabbepi te ussadehi saddhiÑ aÔÔha
mahÈnirayÈ kadariyÈ niccaÑ tapantÊti kadariyÈtapanÈ. BalavadukkhatÈya
ghorÈ. KappaÔÔhikÈnaÑ accÊnaÑ atthitÈya accimanto. ŒsÈdetuÑ ghaÔÔetuÑ
dukkaratÈya durÈsadÈ. DiÔÔhamattÈ vÈ sutamattÈ vÈ lomÈni haÑsentÊti
lomahaÑsanar|pÈ. BhÊsanatÈya bhismÈ. BhayajananatÈya paÔibhayÈ.
SukhÈbhÈvena dukhÈ.
PuratthimÈya bhittiyÈti-ÈdigÈthÈnaÑ evaÑ AvÊcinirayoti pariyantaÑ
katvÈ ayaÑ sa~khepattho–aggijÈlÈnaÑ vÈ pana sattÈnaÑ vÈ tesaÑ
dukkhassa vÈvÊci antaraÑ natthi etthÈti AvÊci. Tatra hi puratthimÈdÊhi
bhittÊhi jÈlÈrÈsi uÔÔhahitvÈ pÈpakammino puggale jhÈpento pacchimÈdÊsu
bhittÊsu paÔihaÒÒati paharati, tÈ ca bhittiyo vinivijjhitvÈ parato yojanasataÑ
gaÓhÈti, heÔÔhÈ uÔÔhitÈ upari paÔihaÒÒati, upari uÔÔhitÈ heÔÔhÈ paÔihaÒÒati.
EvaÑ tÈvettha jÈlÈnaÑ vÊci nÈma natthi. Tassa pana anto yojanasataÔÔhÈnaÑ
khÊravallipiÔÔhassa p|ritanÈÄi viya sattehi nirantaraÑ p|ritaÑ cat|hi
iriyÈpathehi paccantÈnaÑ sattÈnaÑ pamÈÓaÑ natthi, na ca aÒÒamaÒÒaÑ
byÈbÈdhenti, sakasakaÔÔhÈneyeva paccanti. Evamettha sattÈnaÑ vÊci nÈma
natthi. YathÈ pana jivhÈgge cha madhubind|ni sattamassa
tambalohabinduno anudahanabalavatÈya abbohÈrikÈni honti, tathÈ tattha
anudahanabalavatÈya
______________________________________________________________
1. YugayottapaÒjaracakkakubbara... (SÊ), yugayottapakkharathacakkakubbara... (SyÈ)
2. SupakkuÔÔhitÈya (SÊ, SyÈ)
376 KhuddakanikÈya
sesÈ cha akusalavipÈkupekkhÈ abbohÈrikÈ honti, dukkhameva nirantaraÑ

paÒÒÈyati. Evamettha dukkhassa vÊci nÈma natthi. NirassÈdaÔÔhena nirayo.
Tattha sattÈ mahÈluddoti tasmiÑ nibbattÈ sattÈ mahantÈ luddÈ.
MahÈkibbisakÈrinoti mahantadÈruÓakammakÈrino. AccantapÈpakammantÈti
ekaÑsena pÈpakammino. Paccanti na ca miyyareti channaÑ jÈlÈnamantare
paccanti, na ca miyyanti. JÈtavedasamo kÈyoti tesaÑ sarÊraÑ aggisadisaÑ.
TesaÑ nirayavÈsinanti tesaÑ pÈpakammÈnaÑ nirayavÈsÊnaÑ. Passa
kammÈnaÑ daÄhattanti pÈpakammÈnaÑ thirabhÈvaÑ olokehi. Na bhasmÈ
hoti napÊ masÊti chÈrikÈpi na hoti a~gÈropi. PuratthimenÈti yadÈ taÑ
dvÈraÑ apÈrutaÑ hoti, atha tadabhimukhÈ dhÈvanti, tesaÑ tattha chavi-ÈdÊni
jhÈyanti. DvÈrasamÊpaÑ pattÈnaÒca tesaÑ taÑ pidhÊyati, pacchimaÑ
apÈrutaÑ viya khÈyati. Esa nayo sabbattha. AbhinikkhamitÈsÈ teti nirayÈ
nikkhamituÑ ÈsÈ etesanti nikkhamitÈsÈ. Mokkhagavesinoti muÒcanupÈyaÑ
esantÈ gavesantÈpi. Na te tato nikkhamituÑ, labhanti kammapaccayÈti te
sattÈ nirayato nikkhamanadvÈraÑ pÈpakammapaccayÈ nÈdhigacchanti.
TesaÒca pÈpakammantaÑ, avipakkaÑ kataÑ bahunti tesaÒca sattÈnaÑ
lÈmakaÑ dÈruÓakammaÑ avipÈkaÑ bahuvidhaÑ nÈnappakÈraÑ
adinnavipÈkaÑ kataÑ upacitaÑ atthi.
SaÑveganti vinilanaÑ1. Ubbeganti ÔhitaÔÔhÈnato gamanaÑ. UtrÈsanti
ubbejanaÑ asanniÔÔhÈnaÑ. Bhayanti cittutrÈsanaÑ. PÊÄananti ghaÔÔanaÑ.
GhaÔÔananti pÊÄÈkaraÓaÑ. Upaddavanti ÊtiÑ. Upasagganti rundhanaÑ.
171. IdÈni yathÈnena saÑvijitaÑ, taÑ pakÈraÑ dassento

“phandamÈnan”ti-ÈdimÈha. Tattha phandamÈnanti taÓhÈdiÔÔhÊhi
kampamÈnaÑ. Appodaketi appe udake. AÒÒamaÒÒehi byÈruddhe disvÈti
nÈnÈsatte ca aÒÒamaÒÒehi saddhiÑ viruddhe disvÈ. MaÑ bhayamÈvisÊti
maÑ bhayaÑ paviÔÔhaÑ.
KilesaphandanÈya phandamÈnanti rÈgÈdikilesacalanÈya calamÈnaÑ.
Payogoti kÈyavacÊmanopayogo.
ViruddhÈti virodhamÈpannÈ. PaÔiviruddhÈti paÔimukhaÑ hutvÈ
virodhamÈpannÈ, suÔÔhu viruddhÈ vÈ. ŒhatÈti kodhena ÈhatÈ pahatÈ.
______________________________________________________________
1. HirÊyanaÑ (SÊ, SyÈ)
PaccÈhatÈti paÔimallÈ hutvÈ ÈhatÈ. ŒghÈtitÈti ghaÔÔitÈ. PaccÈghÈtitÈti

visesena ghaÔÔitÈ. PÈÓÊhipi upakkamantÊti hatthehipi paharanti.
172. SamantamasÈro lokoti nirayaÑ ÈdiÑ katvÈ samantato loko asÈro

niccasÈrÈdirahito. DisÈ sabbÈ sameritÈti sabbÈ disÈ aniccatÈya kampitÈ.
IcchaÑ bhavanamattanoti attano tÈÓaÑ icchanto. NÈddasÈsiÑ anositanti
kiÒci ÔhÈnaÑ jarÈdÊhi anajjhÈvuÔÔhaÑ nÈddakkhinti.
AsÈroti na sÈro, sÈravirahito vÈ. NissÈroti sabbena sabbaÑ sÈravirahito.
SÈrÈpagatoti sÈrato apagato. NiccasÈrasÈrena vÈti satatasÈrasa~khÈtena
sÈrena vÈ. Upari padadvayepi eseva nayo. Ye puratthimÈya disÈya
sa~khÈrÈti ye puratthimÈyadisÈya paccayehi sa~gamma samÈgamma katÈ
sa~khÈrÈ. Tepi eritÈti tepi sa~khÈrÈ kampitÈ. SameritÈti sammÈ kampitÈ.
CalitÈti calanaÑ gatÈ. GhaÔÔitÈti udayabbayena pÊÄitÈ. AniccatÈyÈti hutvÈ
abhÈvatÈya. JÈtiyÈ anugatÈti nibbattiyÈ anupaviÔÔhÈ1. JarÈya anusaÔÈti
paripakkatÈya anupatthaÔÈ. ByÈdhinÈ abhibh|tÈti dhÈtuvisamena
uppannabyÈdhinÈ ajjhotthaÔÈ. MaraÓena abbhÈhatÈti maccunÈ abhi-ÈhatÈ
pahatÈ. AtÈÓÈti rakkhavirahitÈ. AleÓÈti leÓavirahitÈ. AsaraÓÈti natthi etesaÑ
saraÓanti asaraÓÈ. AsaraÓÊbh|tÈti sayaÑ saraÓakiccaÑ na karontÊti
asaraÓÊbh|tÈ.
Attanobhavananti niddesapadassa uddesapadaÑ. TÈÓanti pÈlanaÑ.
LeÓanti leÓaÔÔhÈnaÑ. SaraÓanti dukkhanÈsanaÑ. Gatinti patiÔÔhaÑ.
ParÈyananti paraÑ ayanaÑ. AjjhositaÑyeva addasanti jarÈdÊhi
madditaÑyeva addakkhiÑ. SabbaÑ yobbaÒÒanti yobbanabhÈvo yobbaÒÒÑ,
sacetanÈnaÑ sabbaÑ yobbaÒÒaÑ. JarÈya-ositanti paripÈkÈya jarÈya
avasitaÑ madditaÑ. EvaÑ sabbattha.
173. OsÈne tveva byÈruddhe, disvÈ me aratÊ ah|ti yobbaÒÒÈdÊnaÑ

osÈneyeva antagamake eva vinÈsake eva2 jarÈdÊhi byÈruddhe
______________________________________________________________
1. AnupatiÔÔhÈ (Ka) 2. Attha~gameyeva (SÊ, SyÈ)
378 KhuddakanikÈya
Èhatacitte satte disvÈ arati me ahosi. Athettha sallanti atha etesu sattesu
rÈgÈdisallaÑ. Hadayassitanti cittanissitaÑ.
YobbaÒÒaÑ jarÈ osÈpetÊti jarÈ attha~gameti vinÈseti. EvaÑ sabbattha.
174. “KathaÑ ÈnubhÈvaÑ sallan”ti ce? Yena sallena otiÓÓoti gÈthÈ.

Tattha disÈ sabbÈ vidhÈvatÊti sabbÈ duccaritadisÈpi puratthimÈdidisÈpi
vidisÈpi1 dhÈvati. Tameva sallamabbuyha, na dhÈvati na sÊdatÊti tameva
sallaÑ uddharitvÈ tÈ ca disÈ na dhÈvati, caturoghe ca na sÊdati.
AÒÒÈÓanti-ÈdÊsu ÒÈÓadassanapaÔipakkhato aÒÒÈÓaÑ adassanaÑ.
Abhimukho hutvÈ dhammena na sameti na samÈgacchatÊti anabhisamayo.
Anur|pato dhamme bujjhatÊti anubodho. TappaÔipakkhatÈya ananubodho.
AniccÈdÊhi saddhiÑ yojetvÈ na bujjhatÊti asambodho. AsantaÑ asamaÒca
bujjhatÊtipi asambodho. CatusaccadhammaÑ na paÔivijjhatÊti appaÔivedho.
R|pÈdÊsu ekadhammampi aniccÈdisÈmaÒÒato na sa~gaÓhÈtÊti asa~gÈhaÓÈ.
Tameva dhammaÑ na pariyogÈhatÊti apariyogÈhaÓÈ. Na samaÑ pekkhatÊti
asamapekkhanÈ. DhammÈnaÑ sabhÈvaÑ pati na apekkhatÊ2ti
apaccavekkhaÓÈ.
KusalÈkusalakammesu viparÊtavuttiyÈ sabhÈvagahaÓÈbhÈvena vÈ.
Ekampi kammaÑ etassa paccakkhaÑ natthi, sayaÑ vÈ kassaci dhammassa
paccakkhakaraÓaÑ nÈma na hotÊti apaccakkhakammaÑ. YaÑ etasmiÑ
anuppajjamÈne cittasantÈnaÑ mejjhaÑ bhaveyya suci vodÈnaÑ, taÑ duÔÔhu
mejjhaÑ iminÈti dummejjhaÑ. BÈlÈnaÑ bhÈvo bÈlyaÑ. MuyhatÊti moho.
Balavataro moho pamoho. Samantato muyhatÊti sammoho. VijjÈya
paÔipakkhabhÈvato na vijjÈti avijjÈ. Oghayogattho vuttoyeva.
ThÈmagataÔÔhena anusetÊti anusayo. CittaÑ pariyuÔÔhÈti abhibhavatÊti
pariyuÔÔhÈnaÑ. HitaggahaÓÈbhÈvena hitÈbhimukhaÑ3 gantuÑ na sakkoti
aÒÒadatthu la~gatiyevÈti la~gÊ, khaÒjatÊti attho. DurugghÈÔanaÔÔhena vÈ
la~gÊ. YathÈ hi mahÈpalighasa~khÈtÈ la~gÊ durugghÈÔÈ hoti, evamayampi
la~gÊ viyÈti la~gÊ. SesaÑ uttÈnatthameva.
______________________________________________________________
1. PuratthimÈdidisÈpi gatidisÈpi (SÊ, SyÈ) 2. Na avekkhati (Ka)
3. HitÈbhimukhÊ (SÊ, SyÈ)
YÈ evar|pÈ ka~khÈti ettha ka~khanavasena ka~khÈ. Ka~khaÑ ÈnayatÊti

ka~khÈyanÈ. Purimaka~khÈ hi uttaraka~khaÑ Ènayati nÈma. ŒkÈravasena vÈ
etaÑ vuttaÑ. Ka~khÈsama~gicittaÑ ka~khÈya ÈyitattÈ ka~khÈyitaÑ nÈma,
tassa bhÈvo ka~khÈyitattaÑ. VimatÊti vigatÈ mati vimati. VicikicchÈti vigatÈ
cikicchÈ vicikicchÈ, sabhÈvaÑ vÈ vicinanto kicchati kilamati etÈyÈti
vicikicchÈ. SÈ saÑsayalakkhaÓÈ, kampanarasÈ, anicchayapaccupaÔÔhÈnÈ,
anekaÑsaggÈhapaccupaÔÔhÈnÈ vÈ, ayonisomanasikÈrapadaÔÔhÈnÈ, paÔipattiyÈ
antarÈyakarÈti daÔÔhabbÈ.
KampanaÔÔhena dvidhÈ eÄayatÊti dveÄhakaÑ. PaÔipattinivÈraÓena
dvidhÈpatho viyÈti dvedhÈpatho. “NiccaÑ vÈ idaÑ aniccaÑ vÈ”ti-
ÈdipavattiyÈ ekasmiÑ ÈkÈre saÓÔhÈtuÑ asamatthatÈya samantato setÊti
saÑsayo. EkaÑsaÑ gahetuÑ asamatthatÈya na ekaÑsaggÈhoti
anekaÑsaggÈho. NicchetuÑ asakkontÊ ÈrammaÓato osakkatÊti ÈsappanÈ.
OgÈhituÑ asakkontÊ parisamantato sappatÊti parisappanÈ. PariyogÈhituÑ
asamatthatÈya apariyogÈhaÓÈ. Nicchayavasena ÈrammaÓe pavattituÑ
asamatthatÈya chambhitattaÑ cittassa, thaddhabhÈvoti attho. VicikicchÈ hi
uppajjitvÈ cittaÑ thaddhaÑ karoti, yasmÈ pana sÈ uppajjamÈnÈ ÈrammaÓaÑ
gahetvÈ manaÑ vilikhantÊ viya tasmÈ manovilekhoti vuttÈ.
Viddhoti sallena laddhappahÈro. PhuÔÔhoti ghaÔÔito. Paretoti pÊÄito.
DhÈvatÊti purato gacchati. VidhÈvatÊti anekavidhena gacchati. SandhÈvatÊti
vegena dhÈvati. SaÑsaratÊti ito cito ca carati.
Acelakoti niccolo, naggoti attho. MuttÈcÈroti visaÔÔhÈcÈro,
uccÈrakammÈdÊsu lokiyakulaputtÈcÈrena virahito Ôhitakova uccÈraÑ karoti,
passÈvaÑ karoti, khÈdati bhuÒjati. HatthÈpalekhanoti hatthe piÓÉamhi Ôhite
jivhÈya hatthaÑ apalikhati, uccÈraÑ vÈ katvÈ hatthamhiyeva daÓÉakasaÒÒÊ
hutvÈ hatthena apalikhati. Te kira daÓÉakaÑ “satto”ti1 paÒÒapenti.
BhikkhÈgahaÓatthaÑ “ehi bhadante”ti vutto na etÊti na ehibhadantiko. Tena
hi “tiÔÔha bhadante”ti vuttopi
______________________________________________________________
1. Pattoti (Ka)
380 KhuddakanikÈya
na tiÔÔhatÊti na tiÔÔhabhadantiko. Tadubhayampi kira so “etassa vacanaÑ

kataÑ bhavissatÊ”ti na karoti.
AbhihaÔanti puretaraÑ gahetvÈ ÈhaÔaÑ bhikkhaÑ. Uddissakatanti “idaÑ
tumhe uddissa katan”ti evaÑ ÈrocitaÑ bhikkhaÑ. Na nimantananti “asukaÑ
nÈma kulaÑ vÈ vÊthiÑ vÈ gÈmaÑ vÈ paviseyyÈthÈ”ti evaÑ
nimantitabhikkhampi na sÈdiyati na gaÓhÈti. Na kumbhimukhÈti kumbhito
uddharitvÈ diyyamÈnaÑ bhikkhaÑ na gaÓhÈti. Na kaÄhopimukhÈti kaÄopÊti
ukkhali vÈ pacchi vÈ, tatopi na gaÓhÈti. KasmÈ? KumbhikaÄopiyo maÑ
nissÈya kaÔacchunÈ pahÈraÑ labhantÊti. Na eÄakamantaranti ummÈraÑ
antaraÑ karitvÈ diyyamÈnaÑ na gaÓhÈti. KasmÈ? AyaÑ maÑ nissÈya
antarakaraÓaÑ labhatÊti. DaÓÉamusalesupi eseva nayo.
Na dvinnanti dvÊsu bhuÒjamÈnesu ekasmiÑ uÔÔhÈya dente na gaÓhÈti.
KasmÈ? KabaÄantarÈyo hotÊti. Na gabbhiniyÈti-ÈdÊsu pana “gabbhiniyÈ
kucchiyaÑ dÈrako kilamatÊ”ti, “pÈyantiyÈ dÈrakassa khÊrantarÈyo hotÊ”ti,
“purisantaragatÈya rati-antarÈyo hotÊ”ti na gaÓhÈti. Na saÑkittÊs|ti
saÑkittetvÈ katabhattesu. Dubbhikkhasamaye kira AcelakasÈvakÈ
acelakÈnamatthÈya tato tato taÓÉulÈdÊni samÈdapetvÈ bhattaÑ pacanti,
ukkaÔÔho acelako tatopi na paÔiggaÓhÈti. Na yattha sÈti yattha sunakho
“piÓÉaÑ labhissamÊ”ti upaÔÔhito hoti, tattha tassa adatvÈ ÈhaÔaÑ na gaÓhÈti.
KasmÈ? Etassa piÓÉantarÈyo hotÊti. SaÓÉasaÓÉacÈrinÊti
sam|hasam|hacÈrinÊ. Sace hi AcelakaÑ disvÈ “imassa bhikkhaÑ dassÈmÈ”ti
manussÈ bhattagehaÑ pavisanti, tesu ca pavisantesu kaÄopimukhÈdÊsu nilÊnÈ
makkhikÈ uppatitvÈ saÓÉasaÓÉÈ caranti. Tato ÈhaÔaÑ bhikkhaÑ na gaÓhÈti.
KasmÈ? MaÑ nissÈya makkhikÈnaÑ gocarantarÈyo jÈtoti. Thusodakanti
sabbasassasambhÈrehi kataÑ sovÊrakaÑ. Ettha ca surÈpÈnameva sÈvajjaÑ,
ayaÑ pana sabbesupi sÈvajjasaÒÒÊ.
EkÈgÈrikoti yo ekasmiÑyeva gehe bhikkhaÑ labhitvÈ nivattati.
EkÈlopikoti yo ekeneva Èlopena yÈpeti. DvÈgÈrikÈdÊsupi eseva nayo.
EkissÈpi dattiyÈti ekÈya dattiyÈ. Datti nÈma ekÈ khuddakapÈti hoti, yattha
aggabhikkhaÑ pakkhipitvÈ Ôhapenti.
EkÈhikanti ekadivasantarikaÑ. AÉÉhamÈsikanti aÉÉhamÈsantarikaÑ.

PariyÈyabhattabhojananti vÈrabhattabhojanaÑ, ekÈhavÈrena dvÊhavÈrena
sattÈhavÈrena aÉÉhamÈsavÈrenÈti evaÑ divasavÈrena ÈbhataÑ
bhattabhojanaÑ1.
SÈkabhakkhoti-ÈdÊni vuttatthÈneva. UbbhaÔÔhakoti uddhaÑ Ôhitako.
UkkuÔikappadhÈnamanuyuttoti ukkuÔikaÑ vÊriyaÑ anuyutto. Gacchantopi
ukkuÔikova hutvÈ uppatitvÈ uppatitvÈ gacchati. KaÓÔakÈpassayikoti
ayakaÓÔake vÈ pakatikaÓÔake vÈ bh|miyaÑ koÔÔetvÈ tattha cammaÑ
attharitvÈ ÔhÈnaca~kamÈdÊni karoti. Seyyanti sayantopi tattheva seyyaÑ
kappeti. Phalakaseyyanti rukkhaphalake seyyaÑ. ThaÓÉilaseyyanti thaÓÉile
ucce bh|miÔÔhÈne seyyaÑ. Ekapassayikoti ekapasseneva sayati.
Rajojalladharoti sarÊraÑ telena makkhetvÈ rajuÔÔhÈnaÔÔhÈne tiÔÔhati, athassa
sarÊre rajojallaÑ laggati, taÑ dhÈreti. YathÈsanthatikoti laddhaÑ ÈsanaÑ
akopetvÈ yadeva labhati, tattheva nisÊdanasÊlo. VekaÔikoti vikaÔakhÈdanasÊlo,
vikaÔanti g|thaÑ vuccati. ApÈnakoti paÔikkhittasÊtudakapÈno. SÈyaÑ tatiyaÑ
assÈti sÈyatatiyakaÑ. PÈto majjhanhike sÈyanti divasassa tikkhattuÑ “pÈpaÑ
pavÈhessÈmÊ”ti udakorohanÈnuyogaÑ anuyutto viharati.
Te salle abhisa~kharotÊti te rÈgÈdisattasalle abhinibbatteti.
Abhisa~kharontoti abhinibbattento. SallÈbhisa~khÈravasenÈti
sallÈbhinibbattÈpanakÈraÓÈ. PuratthimaÑ disaÑ dhÈvatÊti purimaÑ disaÑ
gacchati. Te sallÈbhisa~khÈrÈ appahÊnÈti ete rÈgÈdisallÈ payogÈ nappahÊnÈ.
SallÈbhisa~khÈrÈnaÑ appahÊnattÈti sallapayogÈnaÑ appahÊnabhÈvena.
GatiyÈ dhÈvatÊti gatiyaÑ dhÈvati. GatiyÈ gatinti gatiko gatiÑ.
Na sÊdatÊti na nimujjati. Na saÑsÊdatÊti na samantato mujjati. Na
osÊdatÊti na osakkati. Na avasÊdatÊti na paccosakkati. Na avagacchatÊti na
heÔÔhÈ gacchati.
175. EvaÑ mahÈnubhÈvena sallena otiÓÓesu ca sattesu–tattha

sikkhÈnugÊyanti, yÈni loke gadhitÈnÊti gÈthÈ. Tassattho–ye
______________________________________________________________
1. ŒgataÑ bhattabhojanaÑ (SÊ, SyÈ, Ka)
382 KhuddakanikÈya
loke paÒca kÈmaguÓÈ paÔilÈbhÈya gijjhantÊti katvÈ “gadhitÈnÊ”ti vuccanti,

cirakÈlasevitattÈ vÈ “gadhitÈnÊ”ti vuccanti. Tattha taÑ nimittaÑ
hatthisikkhÈdikÈ anekÈ sikkhÈ kathÊyanti, uggayhanti vÈ. Passatha yÈva
samattho vÈyaÑ loko, yato paÓÉito kulaputto tesu vÈ gadhitesu tÈsu vÈ
sikkhÈsu adhimutto na siyÈ, aÒÒadatthu aniccÈdidassanena nibbijjha sabbaso
kÈme. Attano nibbÈnameva sikkheti.
PaÔivijjhitvÈti ÒÈÓena nikkhametvÈ vÈ nibbijjhitvÈ vÈ.
176. IdÈni yathÈ nibbÈnÈya sikkhitabbaÑ, taÑ dassento “sacco siyÈ”ti-

ÈdimÈha. Tattha saccoti vÈcÈsaccena ÒÈÓasaccena maggasaccena ca
samannÈgato. RittapesuÓoti pahÊnapesuÓo. Vevicchanti macchariyaÑ.
177. NiddaÑ tandiÑsahe thÊnanti pacalÈyikaÒca kÈyÈlasiyaÒca

cittÈlasiyaÒcÈti ime tayo dhamme abhibhaveyya. NibbÈnamÈnasoti
nibbÈnaninnacitto.
KÈyassa akalyatÈti khandhattayasa~khÈtassa nÈmakÈyassa gilÈnabhÈvo.

GilÈno hi akallakoti vuccati. Vinayepi1 vuttaÑ “nÈhaÑ bhante akallako”ti.
AkammaÒÒatÈti kÈyagelaÒÒasa~khÈto akammaÒÒatÈkÈro. Megho viya
ÈkÈsaÑ kÈyaÑ onayhatÊti onÈho. Sabbato bhÈgena onÈho pariyonÈho.
Abbhantare samorundhatÊti antosamorodho. MedhatÊti middhaÑ,
akammaÒÒabhÈvena vihiÑsatÊti attho. Supanti tenÈti suppaÑ.
AkkhidalÈdÊnaÑ pacalabhÈvaÑ karotÊti pacalÈyikÈ. SuppanÈ suppitattanti
ÈkÈrabhÈvaniddesÈ. OlÊyanÈti olÊyanÈkÈro. DutiyaÑ upasaggavasena
vaÉÉhitaÑ. LÊnanti avipphÈrikatÈya paÔikuÔitaÑ. Itare dve
ÈkÈrabhÈvaniddesÈ. Thinanti sappipiÓÉo viya avipphÈrikatÈya ghanabhÈvena
ÔhitaÑ. ThiyanÈti ÈkÈraniddeso. Thiyitassa bhÈvo thiyitattaÑ,
avipphÈravasena thaddhatÈti2 attho.
______________________________________________________________
1. Vi 1. 78 piÔÔhe. 2. BaddhanÈti (SÊ, SyÈ)
Sabbasa~khÈradhÈtuyÈti nibbÈnaninnamÈnaso
sabbatebh|mikasa~khÈtadhÈtuyÈ. CittaÑ paÔivÈpetvÈti cittaÑ nivattÈpetvÈ.
EtaÑ santanti etaÑ nibbÈnaÑ. KilesasantatÈya santaÑ. AtappakaÔÔhena
paÓÊtaÑ.
Na paÓÉitÈ upadhisukhassa het|ti dabbajÈtikÈ kÈmasukhassa kÈraÓÈ
dÈnÈni na denti. KÈmaÒca te upadhiparikkhayÈyÈti ekaÑsena te paÓÉitÈ
kÈmakkhayÈya kÈmakkhepanatthaÑ dÈnÈni denti. ApunabbhavÈyÈti
nibbÈnatthÈya. JhÈnÈni bhÈventÊti paÔhamajjhÈnÈdÊni vaÉÉhenti.
PunabbhavÈyÈti punabbhavakÈraÓÈ. Te paÓÉitÈ nibbÈnaÑ abhimikhaÑ
hutvÈ dÈnaÑ dadanti.
178. SÈhasÈti rattassa rÈgacaritÈdibhedÈ sÈhasÈkÈraÓÈ. Niddeso

uttÈnatthoyeva.
179. PurÈÓaÑ nÈbhinandeyyÈti atÊtaÑ r|pÈdiÑ nÈbhinandeyya. Naveti

paccuppanne. HÊyamÈneti vinassamÈne. ŒkÈsaÑ na sito siyÈti taÓhÈnissito
na bhaveyya. TaÓhÈ hi r|pÈdÊnaÑ ÈkÈsanato “ÈkÈso”ti vuccati.
VemÈneti abhavamÈne. VigacchamÈneti apagacchamÈne.
“ŒkÈsatÊ”ti “ÈkassatÊ”ti ca duvidho pÈÔho.
180. KiÑ kÈraÓÈ ÈkÈsaÑ na sito siyÈti ce? GedhaÑ br|mÊti gÈthÈ.
Tassattho–ahaÒhi imaÑ ÈkÈsasa~khÈtaÑ taÓhaÑ r|pÈdÊsu gijjhanato
gedhaÑ br|mi “gedho”ti vadÈmi. KiÒca bhiyyo–avahananaÔÔhena “ogho”ti
ca ÈjavanaÔÔhena “Èjavan”ti ca “idaÑ mayhaÑ, idaÑ mayhan”ti
jappakÈraÓato “jappanan”ti ca dummuÒcanaÔÔhena “ÈrammaÓan”ti ca
kampakaraÓaÔÔhena “kampanan”ti ca br|mi, esÈva lokassa palibodhaÔÔhena
duratikkamanÊyaÔÔhena ca “kÈmapa~ko duraccayo”ti.
Œjavanti ÈpaÔisandhito javati dhÈvatÊti ÈjavaÑ, vaÔÔam|latÈya
punabbhave paÔisandhidÈnataÓhÈyetaÑ adhivacanaÑ. Jappananti patthanÈ,
taÓhÈyetaÑ adhivacanaÑ. ŒrammaÓampi vuccati taÓhÈti r|pÈdÊsu
ÈrammaÓesu uppannataÓhÈ muccituÑ asakkuÓeyyaÔÔhena ÈrammaÓÈti
kathÊyati. KÈmapa~koti osÊdanaÔÔhena kalalaÑ. Kaddamoti sa~gaÔÔhena
kaddamo. TÈpanaÔÔhena
384 KhuddakanikÈya
kileso. NiyyÈsaÑ viya laggÈpanaÔÔhena palipo. RundhitvÈ dhÈraÓaÔÔhena

palirodho. EvametaÑ gedhÈdipariyÈyaÑ ÈkÈsaÑ anissito.
181. SaccÈ avokkamanti gÈthÈ. Tassattho–pubbe vuttÈ tividhÈpi saccÈ

avokkamaÑ1 moneyyapattiyÈ MunÊti sa~khaÑ gato nibbÈnathale tiÔÔhati
brÈhmaÓo, sa ve evar|po sabbÈni ÈyatanÈni nissajjitvÈ “santo”ti vuccati.
Niddese vattabbaÑ natthi.
182. KiÒca bhiyyo–sa ve vidvÈti gÈthÈ. Tattha ÒatvÈ dhammanti

aniccÈdinayena sa~khatadhammaÑ aÒÒÈya. SammÈ so loke iriyÈnoti
asammÈ-iriyanakarÈnaÑ kilesÈnaÑ pahÈnÈ sammÈ so loke iriyamÈno.
183. EvaÑ apihento ca–yodha kÈmeti gÈthÈ. Tattha sa~ganti

sattavidhaÑ sa~gaÑ yo accatari. NÈjjhetÊti na abhijjhÈyati.
184. TasmÈ tumhesupi yo evar|po hotuÑ icchati, taÑ vadÈmi–yaÑ

pubbeti gÈthÈ. Tattha yaÑ pubbeti atÊte sa~khÈre Èrabbha
uppajjanadhammaÑ kilesajÈtaÑ atÊtaÑ kammaÒca. PacchÈ te mÈhu
kiÒcananti anÈgatepi sa~khÈre Èrabbha uppajjanadhammaÑ rÈgÈdikiÒcanaÑ
mÈ ahu. Majjhe ce no gahessasÊti paccuppannar|pÈdidhammepi na
gahessasi ce. EvaÑ upasanto carissasi.
AbÊjaÑ karohÊti maggaÒÈÓena na bÊjaÑ karohi. RÈgakiÒcananti
rÈgaphandanaÑ2. DosakiÒcanÈdÊsupi eseva nayo.
185. EvaÑ arahattappattiÑ dassetvÈ idÈni arahato thutivasena ito parÈ

gÈthÈyo abhÈsi. Tattha sabbasoti gÈthÈya mamÈyitanti mamattakaraÓaÑ.
“Mama idan”ti gahitaÑ vÈ vatthu. AsatÈ ca na socatÊti avijjamÈnakÈraÓÈ
asantakÈraÓÈ na socati. Na jÊyatÊti jÈniÑ nÈdhigacchati.
______________________________________________________________
1. Avokkamma (Ka) Khu 1. 425 piÔÔhe. 2. MadanaÑ (SÊ, SyÈ), bandhanaÑ (Ka)
Ahu vata meti mayhaÑ ahosi vata. TaÑ vata me natthÊti yaÑ atÊte
ahosi, taÑ mayhaÑ idÈni na santi. SiyÈ vata meti yaÑ mayhaÑ bhavissati,
taÑ vatÈhaÑ na labhÈmÊti idÈni ahaÑ ekaÑsena na pÈpuÓÈmi.
186. KiÒca bhiyyo–yassa natthÊti gÈthÈ. Tattha kiÒcananti kiÒci

r|pÈdidhammajÈtaÑ.
Abhisa~khatanti kammena sa~kharitaÑ1. AbhisaÒcetayitanti cittena
rÈsikataÑ. AvijjÈya tvevÈti avijjÈya tu eva. AsesavirÈganirodhÈti
virÈgasa~khÈtena maggena niravasesanirodhÈ.
SuÒÒato lokaÑ avekkhass|ti avasavattisallakkhaÓavasena vÈ2
tucchasa~khÈrasamanupassanavasena vÈti dvÊhÈkÈrehi suÒÒato lokaÑ passa.
AttÈnudiÔÔhiÑ |haccÈti sakkÈyadiÔÔhiÑ uddharitvÈ. EvaÑ maccutaro siyÈti
evaÑ maraÓassa taraÓo bhaveyya3. EvaÑ lokaÑ avekkhantanti evaÑ
khandhalokaÑ passantaÑ. MaccurÈjÈ na passatÊti maraÓarÈjÈ na oloketi na
dakkhati.
NÈÒÒaÑ patthayate kiÒcÊti aÒÒaÑ appamattakampi na patthayati na
pihayati. AÒÒatra appaÔisandhiyÈti nibbÈnaÑ ÔhapetvÈ4.
“AÒÒatrappaÔisandhiyÈ”ti ekapadaÑ katvÈpi paÔhanti.
187. KiÒcabhiyyo–aniÔÔhurÊti gÈthÈ. Tattha aniÔÔhurÊti anissukÊ.

“AniÔÔharÊ”tipi5 keci paÔhanti. SabbadhÊ samoti sabbattha samo, upekkhakoti
adhippÈyo. KiÑ vuttaÑ hoti? Yo so “natthi me”ti na socati, tamahaÑ
avikampinaÑ puggalaÑ puÔÔho samÈno aniÔÔhurÊ ananugiddho, anejo
sabbadhÊ samoti imaÑ tasmiÑ puggale catubbidhaÑ ÈnisaÑsaÑ br|mÊti.
NiÔÔhuriyoti issukÊ. NiÔÔhurabhÈvo niÔÔhuriyaÑ, taÑ nissÈya ettakampi
natthÊti kheÄapÈtanti attho. NiÔÔhuriyakammanti niÔÔhuriyakaraÓaÑ. GahaÔÔho
vÈ hi gahaÔÔhaÑ bhikkhu vÈ bhikkhuÑ nissÈya vasanto appamattakeneva
kujjhitvÈ taÑ nissÈya ettakampi natthÊti kheÄaÑ pÈtetvÈ pÈdena maddanto
viya niÔÔhuriyaÑ nÈma karoti. Tassa taÑ kammaÑ “niÔÔhuriyakamman”ti
vuccati. IssÈti
______________________________________________________________
1. Sa~gopitaÑ (SyÈ, Ka) 2. Avisiyapavatti (SÊ), sallakkhaÓavasena vÈ (Ka)
3. Bhavissasi (SÊ) 4. NibbattiÑ ÔhapetvÈ (?) 5. AnuddharÊti (SÊ)
386 KhuddakanikÈya
sabhÈvaniddeso. Tato parÈ dve ÈkÈrabhÈvaniddesÈ. ItarattayaÑ

pariyÈyavacanaÑ. LakkhaÓÈdito panesÈ parasampattÊnaÑ us|yanalakkhaÓÈ
issÈ, tattha ca anabhiratirasÈ, tato vimukhabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ,
parasampattipadaÔÔhÈnÈ.
LÈbhepi na iÒjatÊti paccayalÈbhe na calati. AlÈbhepÊti paccayÈnaÑ
alÈbhepi.
188. KiÒca bhiyyo–anejassÈti gÈthÈ. Tattha nisa~khatÊti

puÒÒÈbhisa~khÈrÈdÊsu yo koci sa~khÈro. So hi yasmÈ nisa~khariyati,
nisa~kharoti vÈ, tasmÈ “nisa~khatÊ”ti vuccati. ViyÈrambhÈti vividhÈ
puÒÒÈbhisa~khÈrÈdikÈ ÈrambhÈ. KhemaÑ passati sabbadhÊti sabbattha
abhayameva passati.
ŒrambhÈti kammÈnaÑ paÔhamÈrambhÈ. ViyÈrambhÈti upar|pari
vividha-Èrambhanavasena vÊriyÈrambhÈ. TÊsu bhavesu
paÔisandhijanakakammÈnaÑ etaÑ adhivacanaÑ. TasmÈ viyÈrambhÈ Èrato.
189. EvaÑ passanto na sames|ti gÈthÈ. Tattha na vadateti

“sadisohamasmÊ”ti-ÈdinÈ mÈnavasena samesupi attÈnaÑ na vadati omesupi
ussesupi. NÈdeti na nirassatÊti r|pÈdÊsu kaÒci dhammaÑ na gaÓhÈti na
nissajjati. SesaÑ sabbattha tattha tattha vuttanayattÈ pÈkaÔameva. EvaÑ
arahattanik|Ôeneva desanaÑ niÔÔhÈpesÊti.
AttadaÓÉasuttaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
16. SÈriputtasuttaniddesavaÓÓanÈ
190. SoÄasame na me diÔÔhoti SÈriputtasuttaniddeso. Tattha ito pubbeti
ito Sa~kassanagare otaraÓato pubbe. Vagguvadoti sundaravado. TusitÈ
gaÓimÈgatoti TusitakÈyÈ cavitvÈ mÈtukucchiÑ ÈgatattÈ TusitÈ Ègato.
GaÓÈcariyattÈ
gaÓÊ. SantuÔÔhaÔÔhena vÈ Tusitasa~khÈtÈ devalokÈ gaÓiÑ Ègato, TusitÈnaÑ

vÈ arahantÈnaÑ gaÓiÑ Ègatoti.
IminÈ cakkhunÈti iminÈ attabhÈvapariyÈpannena pakatimaÑsacakkhunÈ.
IminÈ attabhÈvenÈti iminÈ pacchimena attabhÈvena. TÈvatiÑsabhavaneti
TÈvatiÑsadevaloke. PÈricchattakam|leti KoviÄÈrarukkhassa heÔÔhÈ.
PaÓÉukambalasilÈyanti rattakambalasadisapÈsÈÓapiÔÔhe. VassaÑvuÔÔhoti
vuÔÔhavasso. DevagaÓaparivutoti devasaÑghena parivÈrito. OtiÓÓoti
avatiÓÓo. ImaÑ dassanaÑ pubbeti aÒÒatra imamhÈ dassanÈ pubbe. Na
diÔÔhoti aÒÒadÈ na diÔÔhapubbo.
Khattiyassa vÈti khattiyassa vadantassa na suto. BrÈhmaÓÈdÊsupi eseva
nayo.
Madhuravadoti-ÈdÊsu byaÒjanasampannaÑ madhuraÑ vadatÊti
madhuravado. PemajanakaÑ pemÈrahaÑ vadatÊti pemanÊyavado.
Hadaya~gamacitte ÔhapanayogyaÑ vadatÊti hadaya~gamavado.
KaravÊkasakuÓasaddo viya madhuraghoso assÈti karavÊkarutamaÒjughoso.
VissaÔÔho cÈti apalibuddho tattha tattha apakkhalano. ViÒÒeyyo cÈti
suvijÈneyyo ca. MaÒju cÈti madhuro ca. SavanÊyo cÈti kaÓÓasukho ca.
Bindu cÈti ghano ca. AvisÈrÊ cÈti na patthaÔo ca. GambhÊro cÈti na uttÈno
ca. NinnÈdi cÈti ghosavanto ca. AssÈti assa Satthuno. BahiddhÈ parisÈyÈti
parisato bahi. Na niccharatÊti na nikkhamati. KiÑ kÈraÓÈ? Evar|po
madhurasaddo nikkÈraÓÈ mÈ vinassat|ti. Brahmassaroti aÒÒe chinnassarÈpi
bhinnassarÈpi kÈkassarÈpi honti, ayaÑ pana mahÈbrahmuno sarasadisena
sarena samannÈgato. MahÈbrahmuno hi pittasemhehi apalibuddhattÈ saro
visuddho hoti, BhagavatÈpi katakammaÑ vatthuÑ sodheti, vatthuno
suddhattÈ nÈbhito paÔÔhÈya samuÔÔhahanto saro visuddho
aÔÔha~gasamannÈgatova samuÔÔhÈti. KaravÊko viya bhaÓatÊti karavÊkabhÈÓÊ,
mattakaravÊkarutamaÒjughosoti attho.
TÈretÊti akhemantaÔÔhÈnaÑ atikkÈmeti. UttÈretÊti khemantabh|miÑ
upanento1 tÈreti. NittÈretÊti akhemantaÔÔhÈnato nikkhÈmento
______________________________________________________________
1. PÈpento (SyÈ)
388 KhuddakanikÈya
tÈreti. PatÈretÊti pariggahetvÈ tÈreti, hatthena pariggahetvÈ viya tÈretÊti attho.

SabbampetaÑ tÈraÓuttÈraÓÈdikhemantaÔÔhÈne ÔhapanamevÈti Èha
“khemantabh|miÑ sampÈpetÊ”ti. Satteti veneyyasatte. MahÈgahanatÈya
mahÈnatthatÈya dunnittariyatÈya ca1 jÈtiyeva kantÈro jÈtikantÈro, taÑ
jÈtikantÈraÑ.
GaÓassa suss|satÊti gaÓo assa vacanaÑ suss|sati suÓÈti upalakkheti.

SotaÑ odahatÊti sotukÈmatÈya sotaÑ avadahati patiÔÔhÈpeti. AÒÒÈ cittaÑ
upaÔÔhapetÊti ÒÈtukÈmaÑ cittaÑ paÓidahati. GaÓaÑ akusalÈ vuÔÔhÈpetvÈti
janasam|haÑ akosallasambh|tÈ akusalÈ uÔÔhÈpetvÈ. Kusale patiÔÔhÈpetÊti
kosallasambh|tÈ kusale Ôhapeti. Sa~ghÊti rÈsivasena sa~gho assa atthÊti
sa~ghÊ. Parisavasena gaÓo assa atthÊti gaÓÊ. GaÓassa Ècariyoti gaÓÈcariyo.
191. DutiyagÈthÈya sadevakassa lokassa, yathÈ dissatÊti sadevakassa

lokassa viya manussÈnampi dissati. YathÈ vÈ dissatÊti tacchato aviparÊtato
dissati. CakkhumÈti uttamacakkhumÈ. Ekoti pabbajjÈsa~khÈtÈdÊhi eko.
Ratinti nekkhammarati-ÈdiÑ.
Patir|pakoti suvaÓÓapatir|pako kuÓÉalo. MattikÈkuÓÉalovÈti mattikÈya

katakuÓÉalo viya. LohaÉÉhamÈsova suvaÓÓachannoti suvaÓÓena
paÔicchanno lohamÈsako viya. ParivÈrachannÈti parivÈrena chÈditÈ. Anto
asuddhÈti abbhantarato rÈgÈdÊhi aparisuddhÈ. Bahi sobhamÈnÈti cÊvarÈdÊhi
bÈhirato sundarÈ.
Akappita-iriyÈpathÈ cÈti asajjita-iriyÈpathÈ. PaÓidhisampannÈti

paripuÓÓapatthanÈ.
Visuddhasaddoti parisuddhakittisaddo, yathÈbh|tathutighosoti attho.

Gatakittisaddasilokoti kittisaddaÒca silokaÒca gahetvÈ caraÓasÊlo. Kattha2
visuddhasaddoti ce? “NÈgabhavane ca SupaÓÓabhavane
______________________________________________________________
1. DunnittaraÓutÈya ca (Ka) 2. Katthaci (SÊ)
cÈ”ti-ÈdinÈ nayena vitthÈretvÈ vuttaÔÔhÈne. Tato ca bhiyyoti tato

vuttappakÈrato ca veneyyavasena atirekataropi dissati.
SabbaÑ rÈgatamanti sakalaÑ rÈgandhakÈraÑ. DosatamÈdÊsupi eseva
nayo. AndhakaraÓanti paÒÒÈlokanivÈraÓakaraÓaÑ. AcakkhukaraÓanti
paÒÒÈcakkhuno akaraÓaÑ. AÒÒÈÓakaraÓanti ÒÈÓena ajÈnanakaraÓaÑ.
PaÒÒÈnirodhikanti paÒÒÈnayananÈsakaÑ. VighÈtapakkhikanti
pÊÄÈkoÔÔhÈsikaÑ. AnibbÈnasaÑvattanikanti apaccaya-amatanibbÈnatthÈya na
saÑvattanikaÑ.
SabbaÑ taÑ tena bodhiÒÈÓena bujjhÊti taÑ sakalaÑ tena
catumaggaÒÈÓavasena bujjhi. PaÔhamamaggavasena jÈni anubujjhi.
Dutiyamaggavasena puna aÒÒÈsi paÔivijjhi. Tatiyamaggavasena paÔivedhaÑ
pÈpuÓi sambujjhi. Catutthamaggavasena nissesapaÔivedhena sammÈbujjhi.
Adhigacchi phassesi sacchÈkÈsÊti etaÑ tayaÑ phalavasena yojetabbaÑ.
PaÔhamadutiyavasena paÔilabhi. Tatiyavasena ÒÈÓaphassena phusi.
Catutthavasena paccakkhaÑ akÈsi. Atha vÈ ekekaphalassa tayopi labbhanti
eva.
Nekkhammaratinti pabbajjÈdÊni nissÈya uppannaratiÑ. Vivekaratinti
kÈyavivekÈdimhi uppannaratiÑ. Upasamaratinti kilesav|pasame ratiÑ.
Sambodhiratinti maggaÑ paccavekkhantassa uppannaratiÑ.
192. TatiyagÈthÈya bah|namidha baddhÈnanti idha bah|naÑ

khattiyÈdÊnaÑ sissÈnaÑ. SissÈ hi ÈcariyapaÔibaddhavuttittÈ “baddhÈ”ti
vuccanti. Atthi paÒhena Ègamanti atthiko paÒhena Ègatomhi, atthikÈnaÑ vÈ
paÒhena ÈgamanaÑ, paÒhena atthi ÈgamanaÑ vÈti.
Buddhoti padassa abhÈvepi taÑ Buddhanti pade yo so Buddho, taÑ
niddisitukÈmena “Buddho”ti vuttaÑ. Sayambh|ti upadesaÑ vinÈ sayameva
bh|to. AnÈcariyakoti sayambh|padassa atthavivaraÓaÑ. Yo hi ÈcariyaÑ
vinÈ saccÈni paÔivijjhati, so sayambh| nÈma hotÊti. Pubbe ananussutes|ti-Èdi
anÈcariyakabhÈvassa atthappakÈsanaÑ. Ananussutes|ti Ècariyato1
ananussutesu. SÈmanti sayameva. AbhisambujjhÊti bhusaÑ sammÈ paÔivijjhi.
Tattha ca sabbaÒÒutaÑ pÈpuÓÊti tesu ca saccesu sabbaÒÒubhÈvaÑ pÈpuÓi.
YathÈ saccÈni paÔivijjhantÈ sabbaÒÒuno
______________________________________________________________
1. ŒcariyaÑ (Ka)
390 KhuddakanikÈya
honti, tathÈ saccÈnaÑ paÔividdhattÈ evaÑ vuttaÑ. “SabbaÒÒutaÑ patto”tipi

pÈÔho. Balesu ca vasÊbhÈvanti dasasu ca TathÈgatabalesu issarabhÈvaÑ
pÈpuÓi. Yo so evaÑ bh|to, so Buddhoti vuttaÑ hoti. Tattha sabbadhammesu
appaÔihataÒÈÓanimittÈnuttaravimokkhÈdhigamaparibhÈvitakhandhasantÈnaÑ
upÈdÈya paÓÓattiko, sabbaÒÒutapadaÔÔhÈnaÑ vÈ saccÈbhisambodhimupÈdÈya
paÓÓattiko sattaviseso Buddho. EttÈvatÈ atthato BuddhavibhÈvanÈ katÈ hoti.
IdÈni byaÒjanato vibhÈvento “Buddhoti kenaÔÔhena Buddho”ti-ÈdimÈha.

Tattha yathÈ loke avagantÈ “avagato”ti vuccati, evaÑ bujjhitÈ saccÈnÊti
Buddho. YathÈ paÓÓasosÈ vÈtÈ “paÓÓasusÈ”ti vuccanti, evaÑ bodhetÈ
pajÈyÈti Buddho. SabbaÒÒutÈya Buddhoti sabbadhammabujjhanasamatthÈya
buddhiyÈ Buddhoti vuttaÑ hoti. SabbadassÈvitÈya Buddhoti
sabbadhammÈnaÑ ÒÈÓacakkhunÈ diÔÔhattÈ Buddhoti vuttaÑ hoti.
AnaÒÒaneyyatÈya Buddhoti aÒÒena abodhanÊyato sayameva BuddhattÈ
Buddhoti vuttaÑ hoti. VisavitÈya Buddhoti nÈnÈguÓavikasanato1
padumamiva vikasanaÔÔhena Buddhoti vuttaÑ hoti. KhÊÓÈsavasa~khÈtena
Buddhoti-ÈdÊhi chahi pariyÈyehi cittasa~kocakaradhammappahÈnena
niddÈya vibuddho puriso viya sabbakilesaniddÈya vibuddhattÈ Buddhoti
vuttaÑ hoti. Sa~khÈ sa~khÈtanti atthato ekattÈ sa~khÈtenÈti vacanassa
koÔÔhÈsenÈti attho. TaÓhÈlepadiÔÔhilepÈbhÈvena nirupalepasa~khÈtena
savÈsanÈnaÑ sabbakilesÈnaÑ pahÊnattÈ ekantavacanena visesetvÈ vuttaÑ.
Ekantanikkilesoti rÈgadosamohÈvasesehi sabbakilesehi nikkileso.
EkÈyanamaggaÑ gatoti Buddhoti gamanatthÈnaÑ dhÈt|naÑ

bujjhanatthattÈ bujjhanatthÈpi dhÈtuyo gamanatthÈ honteva, tasmÈ
ekÈyanamaggaÑ gatattÈ Buddhoti vuttaÑ hoti. EkÈyanamaggo cettha–
“Maggo pantho patho pajjo, aÒjasaÑ vaÔu’mÈyanaÑ.

NÈvÈ uttaraset| ca, kullo ca bhisi sa~kamo”ti2–
______________________________________________________________
1. NÈnÈguÓavisavanato (SÊ, SyÈ) 2. Khu 8. 201 piÔÔhe.
maggassa bah|su nÈmesu ayananÈmena vuttamagganÈmena vutto. TasmÈ

ekamaggabh|to maggo, na dvedhÈpathabh|toti attho. Atha vÈ ekena
ayitabbo maggoti ekÈyanamaggo. EkenÈti gaÓasa~gaÓikaÑ pahÈya
pavivittena. Ayitabboti paÔipajjitabbo, ayanti vÈ etenÈti ayano, saÑsÈrato
nibbÈnaÑ gacchantÊti attho. EkesaÑ ayanoti ekÈyano. Ekesanti seÔÔhÈnaÑ.
SabbasattaseÔÔhÈ ca SammÈsambuddhÈ, tasmÈ ekesaÑ1 maggabh|to
SammÈsambuddhÈnaÑ ayanabh|to maggoti vuttaÑ hoti. AyatÊti vÈ ayano,
gacchati pavattatÊti attho. EkasmiÑ ayano maggoti ekÈyanamaggo.
EkasmiÑ yeva BuddhasÈsane pavattamÈno maggo, na aÒÒatthÈti vuttaÑ
hoti. Api ca ekaÑ ayatÊti ekÈyano. PubbabhÈge
nÈnÈmukhabhÈvanÈnayappavattopi aparabhÈge ekaÑ nibbÈnameva
gacchatÊti vuttaÑ hoti, tasmÈ ekÈyanamaggoti ekanibbÈnagamanamaggoti
attho.
Eko anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ abhisambuddhoti na parehi
BuddhattÈ Buddho, kintu sayameva anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ
abhisambuddhattÈ Buddhoti vuttaÑ hoti. AbuddhivihatattÈ
buddhipaÔilÈbhattÈ Buddhoti buddhi BuddhaÑ bodhoti
pariyÈyavacanametaÑ. Tattha yathÈ “nÊlarattaguÓayogÈ nÊlo paÔo, ratto
paÔo”ti vuccati, evaÑ BuddhaguÓayogÈ “Buddho”ti ÒÈpetuÑ vuttaÑ.
Tato paraÑ Buddhoti netaÑ nÈmanti-Èdi “atthamanugatÈ ayaÑ
paÒÒattÊ”ti ÒÈpanatthaÑ vuttaÑ. Tattha mittÈ sahÈyÈ. AmaccÈ bhaccÈ. ©ÈtÊ
pitupakkhikÈ. SÈlohitÈ mÈtupakkhitÈ. SamaÓÈ pabbajjupagatÈ. BrÈhmaÓÈ
bhovÈdino, samitapÈpabÈhitapÈpÈ vÈ. DevatÈ SakkÈdayo brahmÈno ca.
Vimokkhantikanti vimokkho arahattamaggo, vimokkhassa anto
arahattaphalaÑ, tasmiÑ vimokkhante bhavaÑ vimokkhantikaÑ nÈmaÑ.
SabbaÒÒubhÈvo hi arahattamaggena sijjhati, arahattaphalodaye siddhaÑ
hoti. TasmÈ sabbaÒÒubhÈvo vimokkhante bhavo hoti. TaÑ nemittikampi
nÈmaÑ vimokkhante bhavaÑ nÈma hoti. Tena vuttaÑ
“vimokkhantikametaÑ BuddhÈnaÑ BhagavantÈnan”ti. BodhiyÈ m|le saha
sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa paÔilÈbhÈti MahÈbodhirukkham|le yathÈvuttakkhaÓe
sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa paÔilÈbhena saha. SacchikÈ paÒÒattÊti
arahattaphalasacchikiriyÈya
______________________________________________________________
1. EtesaÑ (SÊ, SyÈ)
392 KhuddakanikÈya
sabbadhammasacchikiriyÈya vÈ jÈtÈ paÒÒatti. YadidaÑ Buddhoti paÒÒatti.

AyaÑ byaÒjanato BuddhavibhÈvanÈ. Ito paraÑ vahassetaÑ bhÈranti
pariyosÈnaÑ tattha tattha vuttanayattÈ yathÈpÈÄimeva niyyÈti.
193. CatutthagÈthÈya vijigucchatoti jÈti-ÈdÊhi aÔÔÊyato. RittamÈsananti

vivittaÑ maÒcapÊÔhaÑ. PabbatÈnaÑ guhÈsu vÈti pabbataguhÈsu vÈ
rittamÈsanaÑ bhajatoti sambandhitabbaÑ.
JÈtiyÈ vijigucchatoti jÈtiÑ vijigucchato. JarÈya. ByÈdhinÈti-ÈdÊsupi

eseva nayo. Bhajatoti evamÈdÊsu bhajatoti bhajantassa. Sevatoti sevantassa.
Nisevatoti sammÈ sevantassa. SaÑsevatoti punappunaÑ sevantassa.
PaÔisevatoti upagantvÈ sevantassa. PabbatapabbhÈrÈti pabbatakucchiyo.
194. PaÒcamagÈthÈya uccÈvaces|ti hÊnapaÓÊtesu. Sayanes|ti vihÈrÈdÊsu

senÈsanesu. KÊvanto tattha bheravÈti kittakÈ tattha bhayakÈraÓÈ.
“Kuvanto”tipi pÈÔho, k|jantoti cassa attho.
Kuvantoti saddÈyanto. K|jantoti abyattasaddaÑ karonto. Nadantoti

ukkuÔÔhiÑ karonto. SaddaÑ karontoti vÈcaÑ bhÈsanto. KatÊti pucchÈ.
KittakÈti pamÈÓapucchÈ. KÊvatakÈti paricchedapucchÈ. KÊvabahukÈti
pamÈÓaparicchedapucchÈ. Te bheravÈti ete bhayajananupaddavÈ
bhayÈrammaÓÈ. KÊvabahukÈti pucchite ÈrammaÓe dassetuÑ “sÊhÈ byagghÈ
dÊpÊ”ti-ÈdÊhi vissajjeti.
195. ChaÔÔhagÈthÈya kati parissayÈti kittakÈ upaddavÈ. AgataÑ disanti

nibbÈnaÑ. TaÒhi agatapubbattÈ agataÑ, niddisitabbato disÈ cÈti. Tena
vuttaÑ “agataÑ disan”ti. “AmataÑ disan”tipi pÈÔho. Abhisambhaveti
abhisambhaveyya. PantamhÊti pariyante.
AgatapubbÈ sÈ disÈti yÈ disÈ supinantenapi na gatapubbÈ. Na sÈ disÈ

gatapubbÈti esÈ disÈ vuttanayena na gatapubbÈ. IminÈ dÊghena addhunÈti
anena dÊghakÈlena.
Samatittikanti antomukhavaÔÔilekhaÑ pÈpetvÈ samabharitaÑ.

Anavasekanti anavasiÒcanakaÑ aparisiÒcanakaÑ katvÈ. Telapattanti
pakkhittatelaÑ telapattaÑ. ParihareyyÈti hareyya ÈdÈya gaccheyya. EvaÑ
sacittamanurakkheti taÑ telabharitaÑ pattaÑ viya attano cittaÑ kÈyagatÈya
satiyÈ gocare ceva sampayuttasatiyÈ cÈti ubhinnaÑ antare pakkhipitvÈ yathÈ
muhuttampi bahiddhÈ gocare na vikkhipati, tathÈ paÓÉito yogÈvacaro
rakkheyya gopayeyya. KiÑ kÈraÓÈ? Etassa hi–
Dunniggahassa lahuno, yatthakÈmanipÈtino.
Cittassa damatho sÈdhu, cittaÑ dantaÑ sukhÈvahaÑ1.
TasmÈ–
SududdasaÑ sunipuÓaÑ, yatthakÈmanipÈtinaÑ.
CittaÑ rakkhetha medhÈvÊ, cittaÑ guttaÑ sukhÈvahaÑ1.
IdaÒhi–
D|ra~gamaÑ ekacaraÑ, asarÊraÑ guhÈsayaÑ.
Ye cittaÑ saÑyamessanti, mokkhanti mÈrabandhanÈ1.
Itarassa pana–
AnavaÔÔhitacittassa, saddhammaÑ avijÈnato.
PariplavapasÈdassa, paÒÒÈ na parip|rati1.
ThirakammaÔÔhÈnasahÈyassa pana–
Anavassutacittassa, anantvÈhatacetaso.
PuÒÒapÈpapahÊnassa, natthi jÈgarato bhayaÑ1.
TasmÈ etaÑ–
PhandanaÑ capalaÑ cittaÑ, d|rakkhaÑ dunnivÈrayaÑ.
UjuÑ karoti medhÈvÊ,usukÈrova tejanaÑ1.
evaÑ ujuÑ karonto sacittamanurakkhe.
______________________________________________________________
1. Khu 1. 18 piÔÔhe Dhammapade.
394 KhuddakanikÈya
PatthayÈno disaÑ agatapubbanti imasmiÑ kÈyagatÈsatikammaÔÔhÈne

kammaÑ ÈrabhitvÈ anamatagge saÑsÈre agatapubbaÑ disaÑ patthento
vuttanayena sakaÑ cittaÑ rakkheyyÈti attho. KÈ panesÈ disÈ nÈma–
“MÈtÈpitÈ disÈ pubbÈ, ÈcariyÈ dakkhiÓÈ disÈ.
PuttadÈrÈ disÈ pacchÈ, mittÈmaccÈ ca uttarÈ.
DÈsakammakarÈ heÔÔhÈ, uddhaÑ samaÓabrÈhmaÓÈ.
EtÈ disÈ namasseyya, alamatto kule gihÊ”ti1–
ettha tÈva mÈtÈpitÈdayo “disÈ”ti vuttÈ.
“DisÈ catasso vidisÈ catasso,
UddhaÑ adho dasa disÈ imÈyo.
KatamaÑ disaÑ tiÔÔhati nÈgarÈjÈ,
YamaddasÈ supine chabbisÈÓan”ti2–
ettha puratthimÈdibhedÈ disÈva “disÈ”ti vuttÈ.
“AgÈrino annadapÈnavatthadÈ,
AvhÈyikÈtampi disaÑ vadanti.
EsÈ disÈ paramÈ setaketu,
YaÑ patvÈ dukkhÊ sukhino bhavantÊ”ti3–
ettha nibbÈnaÑ “disan”ti vuttaÑ. IdhÈpi tadeva adhippetaÑ. TaÓhakkhayaÑ
virÈganti-ÈdÊhi dissati apadissati tasmÈ “disÈ”ti vuccati. Anamatagge pana
saÑsÈre kenaci bÈlaputhujjanena supinenapi agatapubbatÈya “agatapubbÈ
disÈ nÈmÈ”ti vuccati. TaÑ patthayantena kÈyagatÈsatiyÈ yogo karaÓÊyoti.
Vajatoti-ÈdÊsu ettha magguppÈdato samÊpaÑ vajato. ®hitikkhaÓe gacchato.
Phalodayato4 atikkamato.
Anteti antamhi Ôhite. Panteti vanagahanagambhÊre Ôhite. Pariyanteti
d|rabhÈvena pariyante Ôhite. Selanteti pabbatÈnaÑ ante. Vananteti
vanaghaÔÈnaÑ ante. Nadanteti nadÊnaÑ ante. Udakanteti udakÈnaÑ
pariyante. Yattha na kasÊyati na vapÊyatÊti yasmiÑ kasanaÒca vapanaÒca na
karÊyati.
______________________________________________________________
1. DÊ 3. 156 piÔÔhe. 2. Khu 5. 371 piÔÔhe.
3. Khu 5. 138 piÔÔhe. 4. Phale dassanato (SÊ), phaladassanato (SyÈ)
JanantaÑ1 atikkamitvÈ Ôhite. ManussÈnaÑ anupacÈreti kasanavapanavasena

manussehi anupacaritabbe senÈsane.
196. SattamagÈthÈya kyÈssa byappathayo ass|ti kÊdisÈni tassa vacanÈni

assu.
MusÈvÈdaÑ pahÈyÈti ettha musÈti visaÑvÈdanapurekkhÈrassa
atthabhaÒjanako vacÊpayogo kÈyapayogo vÈ. VisaÑvÈdanÈdhippÈyena
panassa paravisaÑvÈdakakÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ musÈvÈdo.
Aparo nayo–musÈti abh|taÑ atacchaÑ vatthu, vÈdoti tassa bh|tato
tacchato viÒÒÈpanaÑ. LakkhaÓato pana atathaÑ vatthuÑ tathato paraÑ
viÒÒÈpetukÈmassa tathÈviÒÒattisamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ musÈvÈdo. So
yamatthaÑ bhaÒjati, tassa appatÈya appasÈvajjo, mahantatÈya mahÈsÈvajjo.
Api ca gahaÔÔhÈnaÑ attano santakaÑ adÈtukÈmatÈya “natthÊ”ti-
Èdinayappavatto appasÈvajjo, sakkhinÈ hutvÈ atthabhaÒjanatthaÑ vutto
mahÈsÈvajjo. PabbajitÈnaÑ appakampi telaÑ vÈ sappiÑ vÈ labhitvÈ
hasÈdhippÈyena “ajja gÈme telaÑ nadÊ maÒÒe sandatÊ”ti p|raÓakathÈnayena
pavatto appasÈvajjo, adiÔÔhaÑyeva pana diÔÔhanti-ÈdinÈ nayena vadantÈnaÑ
mahÈsÈvajjo.
Tassa cattÈro sambhÈrÈ honti–atathaÑ vatthu visaÑvÈdanacittaÑ tajjo
vÈyÈmo parassa tadatthavijÈnananti. Eko payogo sÈhatthikova. So ca kÈyena
vÈ kÈyapaÔibaddhena vÈ vÈcÈya vÈ paravisaÑvÈdakakiriyÈkaraÓe daÔÔhabbo.
TÈya ce kiriyÈya paro tamatthaÑ jÈnÈti, ayaÑ kiriyasamuÔÔhÈpikÈ
cetanÈkkhaÓeyeva musÈvÈdakammunÈ bajjhati.
SaccaÑ vadatÊti saccavÈdÊ. Saccena saccaÑ sandahati ghaÔetÊti
saccasandho, na antarantarÈ musÈ vadatÊti attho. Yo hi puriso kadÈci musÈ
vadati, kadÈci saccaÑ, tassa musÈvÈdena antarikatÈya saccaÑ saccena na
ghaÔiyati, tasmÈ na so saccasandho. AyaÑ pana na tÈdiso, jÊvitahetupi musÈ
avatvÈ saccena saccaÑ sandahatiyevÈti saccasandho.
Thetoti thiro, thirakathoti attho. Eko puggalo haliddirÈgo viya
thusarÈsimhi nikhÈtakhÈÓu viya assapiÔÔhe ÔhapitakumbhaÓÉamiva
______________________________________________________________
1. VavantaÑ (SÊ, Ka)
396 KhuddakanikÈya
ca na thirakatho hoti. Eko pÈsÈÓalekhÈ viya indakhÊlo viya ca thirakatho

hoti, asinÈ sÊsaÑ chindantepi dvekathÈ na katheti. AyaÑ vuccati theto.
Paccayikoti pattiyÈyitabbo, saddhÈyitabbakoti attho. Ekacco hi puggalo

na paccayiko hoti, “idaÑ kena vuttaÑ, asukenÈ”ti vutte “mÈ tassa vacanaÑ
saddahathÈ”ti vattabbataÑ Èpajjati. Eko paccayiko hoti, “idaÑ kena vuttaÑ,
asukenÈ”ti vutte “yadi tena vuttaÑ, idameva pamÈÓaÑ, idÈni
upaparikkhitabbaÑ natthi, evameva idan”ti vattabbataÑ Èpajjati, ayaÑ
vuccati paccayiko. AvisaÑvÈdako lokassÈti tÈya saccavÈditÈya lokaÑ na
visaÑvÈdetÊti attho.
PisuÓaÑ vÈcaÑ pahÈyÈti-ÈdÊsu yÈya vÈcÈya yassa taÑ vÈcaÑ bhÈsati,

tassa hadaye attano piyabhÈvaÑ parassa ca suÒÒabhÈvaÑ karoti, sÈ
pisuÓavÈcÈ. YÈya pana attÈnampi parampi pharusaÑ karoti, yÈ vÈcÈ
sayampi pharusÈ, neva kaÓÓasukhÈ na hadaya~gamÈ, ayaÑ pharusavÈcÈ.
Yena samphaÑ palapati niratthakaÑ, so samphappalÈpo. TesaÑ
m|labh|tÈpi cetanÈ pisuÓavÈcÈdinÈmameva labhati, sÈ eva idha adhippetÈti.
Tattha saÑkiliÔÔhacittassa paresaÑ vÈ bhedÈya attano piyakamyatÈya vÈ

kÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ pisuÓavÈcÈ. SÈ yassa bhedaÑ karoti,
tassa appaguÓatÈya appasÈvajjÈ, mahÈguÓatÈya mahÈsÈvajjÈ.
TassÈ cattÈro sambhÈrÈ honti–bhinditabbo paro, “iti ime nÈnÈ

bhavissanti vinÈ bhavissantÊ”ti bhedapurekkhÈratÈ vÈ, “iti ahaÑ piyo
bhavissÈmi vissÈsiko”ti piyakamyatÈ vÈ, tajjo vÈyÈmo, tassa
tadatthavijÈnananti.
ImesaÑ bhedÈyÈti yesaÑ itoti vuttÈnaÑ santike sutaÑ, tesaÑ bhedÈya.

BhinnÈnaÑ vÈ sandhÈtÈti dvinnaÑ mittÈnaÑ vÈ samÈnupajjhÈyakÈdÊnaÑ vÈ
kenacideva kÈraÓena bhinnÈnaÑ ekamekaÑ upasa~kamitvÈ “tumhÈkaÑ
Êdise kule jÈtÈnaÑ evaÑ bahussutÈnaÑ idaÑ na yuttan”ti-ÈdÊni vatvÈ
sandhÈnaÑ kattÈ. AnuppadÈtÈti sandhÈnÈnuppadÈtÈ, dve jane samagge
disvÈ “tumhÈkaÑ evar|pe kule jÈtÈnaÑ evar|pehi guÓehi samannÈgatÈnaÑ

anucchavikametan”ti-ÈdÊni vatvÈ daÄhÊkammaÑ kattÈti attho.
Samaggo ÈrÈmo assÈti samaggÈrÈmo, yattha samaggÈ natthi, tattha
vasitumpi na icchatÊti attho. “SamaggarÈmo”tipi PÈÄi, ayamevattho.
Samaggaratoti samaggesu rato, te pahÈya aÒÒatra gantumpi na icchatÊti
attho. Samagge disvÈpi sutvÈpi nandatÊti samagganandÊ. SamaggakaraÓiÑ
vÈcaÑ bhÈsitÈti yÈ vÈcÈ satte samaggeyeva karoti, taÑ
sÈmaggiguÓaparidÊpakameva vÈcaÑ bhÈsati, na itaranti.
ekantapharusacetanÈ pharusavÈcÈ. Mammacchedakopi payogo
cittasaÓhatÈya pharusavÈcÈ na hoti. MÈtÈpitaro hi kadÈci puttake evampi
vadanti “corÈ vo khaÓÉÈkhaÓÉikaÑ karont|”ti, Uppalapattampi ca nesaÑ
upari patantaÑ na icchanti. ŒcariyupajjhÈyÈ ca kadÈci nissitake evaÑ
vadanti “kiÑ ime ahirikÈ anottappino caranti, niddhamatha ne”ti. Atha ca
nesaÑ ÈgamÈdhigamasampattiÑ icchanti. YathÈ ca cittasaÓhatÈya
pharusavÈcÈ na hoti, evaÑ vacanasaÓhatÈya apharusavÈcÈpi na hoti. Na hi
mÈrÈpetukÈmassa “imaÑ sukhaÑ sayÈpethÈ”ti vacanaÑ apharusavÈcÈ hoti,
cittapharusatÈya panesÈ pharusavÈcÈva, sÈ yaÑ sandhÈya pavattitÈ. Tassa
appaguÓatÈya appasÈvajjÈ, mahÈguÓatÈya mahÈsÈvajjÈ. TassÈ tayo
sambhÈrÈ–akkositabbo paro kupitacittaÑ akkosanÈti.
NelÈti elaÑ vuccati doso, nÈssÈ elanti nelÈ, niddosÈti attho. “Nela~go
setapacchÈdo”ti1 ettha vuttanelaÑ viya. KaÓÓasukhÈti byaÒjanamadhuratÈya
kaÓÓÈnaÑ sukhÈ, s|civijjhanaÑ viya kaÓÓas|laÑ na janeti.
AtthamadhuratÈya sakalasarÊre kopaÑ ajanetvÈ pemaÑ janetÊti pemaniyÈ.
HadayaÑ gacchati apaÔihaÒÒamÈnÈ sukhena cittaÑ pavisatÊti hadaya~gamÈ.
GuÓaparipuÓÓatÈya pure bhavÈti porÊ. Pure saÑvaddhanÈrÊ viya
sukumÈrÈtipi porÊ. Purassa esÈtipi porÊ, nagaravÈsÊnaÑ kathÈti attho.
NagaravÈsino hi yuttakathÈ honti, pitimattaÑ pitÈti bhÈtimattaÑ bhÈtÈti
vadanti. Evar|pÊ kathÈ bahuno janassa
______________________________________________________________
1. Khu 1. 173; Khu 10. 202 piÔÔhÈdÊsu.
398 KhuddakanikÈya
kantÈ hotÊti bahujanakantÈ. KantabhÈveneva bahuno janassa manÈpÈ

cittavuÉÉhikarÈti bahujanamanÈpÈ.
AnatthaviÒÒÈpikÈ kÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ akusalacetanÈ
samphappalÈpo. So ÈsevanamandatÈya appasÈvajjo, ÈsevanamahantatÈya
mahÈsÈvajjo. Tassa dve sambhÈrÈ–bhÈratayuddhasÊtÈharaÓÈdiniratthaka-
kathÈ purekkhÈratÈ, tathÈr|pÊkathÈkathanaÒca.
KÈlena vadatÊti kÈlavÈdÊ, vattabbayuttakÈlaÑ sallakkhetvÈ vadatÊti
attho. Bh|taÑ tacchaÑ sabhÈvameva vadatÊti bh|tavÈdÊ.
DiÔÔhadhammikasamparÈyikatthasannissitameva katvÈ vadatÊti atthavÈdÊ.
NavalokuttaradhammasannissitaÑ katvÈ vadatÊti dhammavÈdÊ.
SaÑvaravinayapahÈnavinayasannissitaÑ katvÈ vadatÊti vinayavÈdÊ.
NidhÈnaÑ vuccati ÔhapanokÈso, nidhÈnamassÈ atthÊti nidhÈnavatÊ, hadaye
nidhÈtabbayuttaÑ vÈcaÑ bhÈsitÈti attho. KÈlenÈti evar|piÑ bhÈsamÈnopi ca
“ahaÑ nidhÈnavatiÑ vÈcaÑ bhÈsissamÊ”ti na akÈlena bhÈsati, yuttakÈlaÑ
pana apekkhitvÈva bhÈsatÊti attho. SÈpadesanti sa-upamaÑ, sakÈraÓanti
attho. Pariyantavatinti paricchedaÑ dassetvÈ yathÈssÈ paricchedo paÒÒÈyati,
evaÑ bhÈsatÊti attho. AtthasaÑhitanti anekehi nayehi vibhajantena
pariyÈdÈtuÑ asakkuÓeyyatÈya atthasampannaÑ. YaÑ vÈ so atthavÈdÊ atthaÑ
vadati, tena atthena sahitattÈ atthasaÑhitaÑ vÈcaÑ bhÈsati, na aÒÒaÑ
nikkhipitvÈ aÒÒaÑ bhÈsatÊti vuttaÑ hoti.
Cat|hi vacÊsucaritehÊti “musÈvÈdaÑ pahÈyÈ”ti-ÈdinÈ nayena vuttehi
cat|hi vÈcÈhi yuttehi suÔÔhu caritehi. SamannÈgatoti aparihÊno.
CatudosÈpagataÑ vÈcaÑ bhÈsatÊti appiyÈdÊhi cat|hi dosehi apagataÑ
parihÊnaÑ vÈcaÑ bhÈsati.
Atthi agocaroti kiÒcÈpi thero samaÓÈcÈraÑ samaÓagocaraÑ
kathetukÈmo “atthi agocaro, atthi gocaro”ti padaÑ uddhari, yathÈ pana
maggakusalo puriso maggaÑ Ècikkhanto “vÈmaÑ muÒca, dakkhiÓaÑ
gaÓhÈ”ti paÔhamaÑ muÒcitabbaÑ sabhayamaggaÑ uppathamaggaÑ
Ècikkhati, pacchÈ gahetabbaÑ khemamaggaÑ ujumaggaÑ, evameva
maggakusalapurisasadiso DhammasenÈpati paÔhamaÑ
pahÈtabbaÑ BuddhapaÔikuÔÔhaÑ agocaraÑ ÈcikkhitvÈ pacchÈ gocaraÑ

ÈcikkhitukÈmo “katamo agocaro”ti-ÈdimÈha. Purisena hi Ècikkhitamaggo
sampajjeyya vÈ na vÈ, TathÈgatena Ècikkhitamaggo apaÓÓako
indavissaÔÔhaÑ vajiraÑ viya avirajjhanako nibbÈnanagaraÑyeva samosarati.
Tena vuttaÑ “puriso maggakusaloti kho tissa TathÈgatassetaÑ adhivacanaÑ
Arahato SammÈsambuddhassÈ”ti1.
YasmÈ vÈ sasÊsaÑ nhÈnena pahÊnasedamalajallikassa purisassa
mÈlÈgandhavilepanÈdivibh|sanavidhÈnaÑ viya pahÊnapÈpadhammassa
kalyÈÓadhammasamÈyogo sampannar|po hoti, tasmÈ sedamalajallikaÑ viya
pahÈtabbaÑ paÔhamaÑ agocaraÑ ÈcikkhitvÈ pahÊnasedamalajallikassa
mÈlÈgandhavilepanÈdivibh|sanavidhÈnaÑ viya pacchÈ gocaraÑ
ÈcikkhitukÈmopi “katamo agocaro”ti-ÈdimÈha.
Tattha gocaroti piÓÉapÈtÈdÊnaÑ atthÈya upasa~kamituÑ yuttaÔÔhÈnaÑ.
AyuttaÔÔhÈnaÑ agocaro. VesiyÈ gocaro assÈti vesiyÈgocaro,
mittasanthavavasena upasa~kamitabbaÔÔhÈnanti attho. Tattha vesiyÈ nÈma
r|p|pajÊviniyo yena kenacideva sulabhajjhÈcÈratÈ
mittasanthavasinehavasena upasa~kamanto vesiyÈgocaro nÈma hoti. TasmÈ
evaÑ upasa~kamituÑ na vaÔÔati. KiÑ kÈraÓÈ? Œrakkhavipattito. EvaÑ
upasa~kamantassa hi cirarakkhitagopitopi samaÓadhammo katipÈheneva
nassati. Sacepi na nassati, garahaÑ labhati. DakkhiÓÈvasena pana
upasa~kamantena satiÑ upaÔÔhapetvÈ upasa~kamitabbaÑ.
VidhavÈ vuccanti matapatikÈ vÈ pavuÔÔhapatikÈ vÈ. ThullakumÈriyoti
mahallikÈ anibbiddha2kumÈriyo. PaÓÉakÈti lokÈmisanissitakathÈbahulÈ
ussannakilesÈ av|pasantapariÄÈhÈ napuÑsakÈ. TesaÑ sabbesampi
upasa~kamane ÈdÊnavo vuttanayeneva veditabbo. BhikkhunÊsupi eseva nayo.
Api ca bhikkh| nÈma ussannabrahmacariyÈ honti, tathÈ bhikkhuniyo. Te
aÒÒamaÒÒaÑ santhavavasena katipÈheneva rakkhitagopitasamaÓadhammaÑ
nÈsenti. GilÈnapucchakena pana gantuÑ vaÔÔati. BhikkhunÈ pupphÈni
labhitvÈ p|janatthÈyapi ovÈdadÈnatthÈyapi gantuÑ vaÔÔatiyeva.
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 89 piÔÔhe. 2. AniviÔÔha (SÊ, SyÈ)
400 KhuddakanikÈya
PÈnÈgÈranti surÈpÈnagharaÑ1, taÑ brahmacariyantarÈyakarehi

surÈsoÓÉehi avivittaÑ hoti. Tattha tehi saddhiÑ sahasoÓÉavasena
upasa~kamituÑ na vaÔÔati, brahmacariyantarÈyo hoti. SaÑsaÔÔho viharati
rÈj|hÊti-ÈdÊsu rÈjÈnoti abhisittÈ vÈ hontu anabhisittÈ vÈ, ye rajjamanusÈsanti.
RÈjamahÈmattÈti rÈj|naÑ issariyasadisÈya mahatiyÈ issariyamattÈya
samannÈgatÈ. TitthiyÈti viparÊtadassanÈ bÈhiraparibbÈjakÈ. TitthiyasÈvakÈti
bhattivasena tesaÑ paccayadÈyakÈ, etehi saddhiÑ saÑsaggajÈto hotÊti attho.
Ananulomikena saÑsaggenÈti ananulomikasaÑsaggo nÈma tissannaÑ

sikkhÈnaÑ ananulomo paccanÊkasaÑsaggo. Yena brahmacariyantarÈyaÑ
paÒÒattivÊtikkamaÑ sallekhaparihÈniÒca pÈpuÓÈti. SeyyathidaÑ?
RÈjarÈjamahÈmattehi saddhiÑ sahasokitÈ sahananditÈ samasukhadukkhatÈ
uppannesu kiccakaraÓÊyesu attanÈ yogaÑ2 ÈpajjanatÈ titthiyatitthiyasÈvakehi
saddhiÑ ekacchandarucisamÈcÈratÈ ekacchandarucisamÈcÈrabhÈvÈvaho vÈ
sinehabahumÈnasanthavo. Tattha rÈjarÈjamahÈmattehi saddhiÑ saÑsaggo
brahmacariyantarÈyakaro, itarehi titthiyasÈvakehi tesaÑ laddhiggahaÓaÑ.
TesaÑ pana vÈdaÑ bhinditvÈ attano laddhiÑ gaÓhÈpetuÑ samatthena
upasa~kamituÑ vaÔÔati.
IdÈni aparenapi pariyÈyena agocaraÑ dassetuÑ “yÈni vÈ pana tÈni

kulÈnÊ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha assaddhÈnÊti BuddhÈdÊsu saddhÈvirahitÈni.
TÈni “Buddho sabbaÒÒ|, dhammo niyyÈniko, saÑgho suppaÔipanno”ti na
saddahanti. AppasannÈnÊti cittaÑ pasannaÑ anÈvilaÑ kÈtuÑ na sakkonti.
AkkosakaparibhÈsakÈnÊti akkosakÈni ceva paribhÈsakÈni ca. “Corosi, bÈlosi,
m|Ähosi, oÔÔhosi, goÓosi, gadrabhosi, ÈpÈyikosi, nerayikosi,
tiracchÈnagatosi, natthi tuyhaÑ sugati, duggatiyeva tuyhaÑ pÈÔika~khÈ”ti
evaÑ dasahi akkosavatth|hi akkosanti, “hotu, idÈni taÑ paharissÈma,
bandhissÈma, vadhissÈmÈ”ti evaÑ bhayadassanena paribhÈsanti cÈti attho.
______________________________________________________________
1. SurÈgÈraÑ (Ka) 2. Vo yogaÑ (Ka)
AnatthakÈmÈnÊti atthaÑ na icchanti, anatthameva icchanti.

AhitakÈmÈnÊti ahitameva icchanti, hitaÑ na icchanti. AphÈsukÈmÈnÊti
phÈsukaÑ na icchanti, aphÈsukameva icchanti. AyogakkhemakÈmÈnÊti
cat|hi yogehi khemaÑ nibbhayaÑ1 na icchanti, sabhayameva icchanti.
Bhikkh|nanti ettha sÈmaÓerÈpi sa~gahaÑ gacchanti. BhikkhunÊnanti ettha
sikkhamÈnÈ sÈmaÓeriyopi. Sabbesampi hi BhagavantaÑ uddissa
pabbajitÈnaÒceva saraÓagatÈnaÒca catunnampi parisÈnaÑ tÈni
anatthakÈmÈniyeva. TathÈr|pÈni kulÈnÊti evar|pÈni khattiyakulÈdÊni kulÈni.
SevatÊti nissÈya jÊvati. BhajatÊti upasa~kamati. PayirupÈsatÊti punappunaÑ
upasa~kamati. AyaÑ vuccatÊti ayaÑ vesiyÈdigocarassa vesiyÈdiko
rÈjÈdisaÑsaÔÔhassa rÈjÈdiko assaddhakulÈdisevakassa assaddhakulÈdiko cÈti
tippakÈropi ayuttagocaro “agocaro”ti veditabbo.
Tassa iminÈpi pariyÈyena agocaratÈ veditabbÈ–vesiyÈdiko tÈva
paÒcakÈmaguÓanissayato agocaro veditabbo. YathÈha “ko ca bhikkhave
bhikkhuno agocaro paravisayo, yadidaÑ paÒca kÈmaguÓÈ”ti2. RÈjÈdiko
jhÈnÈnuyogassa3 anupanissayato lÈbhasakkÈrÈsanicakkanipphÈdanato4
diÔÔhivipattihetuto ca, assaddhakulÈdiko saddhÈhÈnicittapadosÈvahanato5
agocaro.
AntaragharappavesÈdiko ca cakkhunÈ r|paÑ disvÈ nimittaggÈhÈdiko ca
saddhÈdeyyÈni bhojanÈni bhuÒjitvÈ visukadassanÈnuyogo ca paÒca
kÈmaguÓÈ cÈti catubbidhopi pana kilesuppattivasena agocaroti veditabbo.
MÈ bhikkhave agocare carathÈti carituÑ ayuttaÔÔhÈne mÈ caratha.
Paravisayeti sattuvisaye. Agocare bhikkhave caratanti ayuttaÔÔhÈne
carantÈnaÑ. “Caran”tipi pÈÔho. LacchatÊti labhissati passissati. MÈroti
devaputtamÈropi maccumÈropi. OtÈranti randhaÑ chiddaÑ vivaraÑ.
Gocaraniddese na vesiyÈgocaro hotÊti-ÈdÊni vuttapaÔipakkhavasena
veditabbÈni. AyaÑ pana viseso–cattÈro satipaÔÔhÈnÈ
______________________________________________________________
1. NibbÈnaÑ (Ka) 2. SaÑ 1. 128 piÔÔhe. 3. JÈtÈnuyogassa (SÊ)
4. SattavitakkanipphoÔanato (SÊ) 5. SaddhÈhÈnicittasantosÈvahanato (Ka)
402 KhuddakanikÈya
gocaroti carituÑ yuttaÔÔhÈnavasena catusatipaÔÔhÈnÈ gocaro. Saketi attano

santake. Pettike visayeti pitito Ègatavisaye.
ŒraddhavÊriyassÈti sammÈ-upaÔÔhitacatusammappadhÈnavÊriyavantassa.
ThÈmagatassÈti balappattassa. DaÄhaparakkamassÈti thiravÊriyassa.
YassatthÈya pesitoti yena arahattatthÈya attabhÈvo pariccatto. Attatthe cÈti
attano atthe arahattaphale ca. ©Èye cÈti ariye aÔÔha~gike magge ca.
LakkhaÓe cÈti aniccÈdilakkhaÓapaÔivedhe ca. KÈraÓe cÈti hetumhi ca.
®hÈnÈÔhÈne cÈti ÔhÈne ca aÔÔhÈne ca, kÈraÓÈkÈraÓe cÈti attho. IdÈni
vitthÈretvÈ dassetuÑ “sabbe sa~khÈrÈ aniccÈ”ti-ÈdimÈha.
197. AÔÔhamagÈthÈya ekodi nipakoti ekaggacitto paÓÉito.

JÈtar|passa oÄÈrikampi malaÑ dhamatÊti suvaÓÓassa th|laÑ jallaÑ
aggisaÑyogena nÊharati. SandhamatÊti sammÈ nÊharati. NiddhamatÊti
apunabhavappattikaÑ katvÈ nÊharati. “JhÈpetÊ”ti keci vadanti.
MajjhimakampÊti tato sukhumatarampi. SukhumakampÊti
atisukhumatarampi. EvamevÈti opammasampaÔipÈdanaÑ. Attano oÄÈrikepi
kilese dhamatÊti kÈyaduccaritÈdike th|lakilese vÊriyÈtapena nÊharati.
Majjhimakepi kileseti kÈmavitakkÈdike oÄÈrikasukhumÈnaÑ majjhimakepi.
SukhumakepÊti ÒÈtivitakkÈdike atisaÓhakepi kilese. SammÈdiÔÔhiyÈ
micchÈdiÔÔhiÑ dhamatÊti saha vipassanÈya maggasampayuttÈya
sammÈdiÔÔhiyÈ viparÊkasa~khÈtaÑ micchÈdiÔÔhiÑ nÊharati.
SammÈsa~kappÈdÊsupi eseva nayo.
198. EvaÑ ÈyasmatÈ SÈriputtena tÊhi gÈthÈhi BhagavantaÑ thometvÈ

paÒcahi gÈthÈhi paÒcasatÈnaÑ sissÈnamatthÈya ca
senÈsanagocarasÊlavatÈdÊni pucchito1 tamatthaÑ pakÈsetuÑ
“vijigucchamÈnassÈ”ti-ÈdinÈ nayena vissajjanamÈraddhaÑ. Tattha
paÔhamagÈthÈya tÈvattho–jÈti-ÈdÊhi jigucchamÈnassa rittÈsanaÑ sayanaÑ
sevato ve sambodhikÈmassa SÈriputta bhikkhuno yadisaÑ phÈsu yo
phÈsuvihÈro yathÈnudhammaÑ yo ca anudhammo, taÑ te pavakkhÈmi
yathÈ pajÈnaÑ yathÈ
______________________________________________________________
1. PucchitvÈ (Ka)
pajÈnanto vadeyya, evaÑ vadÈmÊti. YaÑ phÈsuvihÈranti yaÑ sukhavihÈraÑ.

AsappÈyar|padassanenÈti itthir|pÈdisamaÓÈsappÈyar|padassanena. TaÑ
bodhiÑ bujjhitukÈmassÈti taÑ catumaggaÒÈÓasa~khÈtaÑ bodhiÑ bujjhituÑ
icchantassa. AnubujjhitukÈmassÈti anur|pÈya paÔipattiyÈ bujjhitukÈmassa.
PaÔivijjhitukÈmassÈti abhimukhe katvÈ nibbijjhitukÈmassa.
SambujjhitukÈmassÈti pahÊnakilese apaccÈgamanavasena sammÈ bujjhituÑ
icchantassa. AdhigantukÈmassÈti pÈpuÓitukÈmassa. SacchikÈtukÈmassÈti
paÔilÈbhasacchikiriyÈya pattukÈmassa. Atha vÈ bujjhitukÈmassÈti
sotÈpattimaggaÒÈÓaÑ ÒÈtukÈmassa. AnubujjhitukÈmassÈti
sakadÈgÈmimaggaÒÈÓaÑ puna ÒÈtukÈmassa. PaÔivijjhitukÈmassÈti
anÈgÈmimaggaÒÈÓaÑ paÔivedhavasena ÒÈtukÈmassa. SambujjhitukÈmassÈti
arahattamaggaÒÈÓaÑ sammÈ ÒÈtukÈmassa. AdhigantukÈmassÈti
catubbidhampi adhigantukÈmassa. PhassitukÈmassÈti ÒÈÓaphusanÈya
phusitukÈmassa. SacchikÈtukÈmassÈti paccavekkhaÓÈya paccakkhaÑ
kattukÈmassa.
CatunnaÑ maggÈnaÑ pubbabhÈge vipassanÈti catunnaÑ
ariyamaggÈnaÑ purimakoÔÔhÈse uppanna-udayabbayÈdivipassanÈÒÈÓÈni.
199. DutiyagÈthÈya sapariyantacÈrÊti sÊlÈdÊsu cat|su pariyantesu

caramÈno. aÑsÈdhipÈtÈnanti pi~galamakkhikÈnaÒca sesamakkhikÈnaÒca.
Te hi tato tato adhipatitvÈ khÈdanti, tasmÈ “adhipÈtÈ”ti vuccanti.
ManussaphassÈnanti corÈdiphassÈnaÑ.
CattÈro pariyantÈti cattÈro mariyÈdÈ paricchedÈ. Antop|tibhÈvaÑ
paccavekkhamÈnoti abbhantare kucchitabhÈvaÑ sÊlavirahitabhÈvaÑ
olokayamÈno. Anto sÊlasaÑvarapariyante caratÊti
sÊlasaÑvaraparicchedabbhantare carati vicarati. MariyÈdaÑ na bhindatÊti
sÊlamariyÈdaÑ sÊlaparicchedaÑ na kopeti.
ŒdittapariyÈyaÑ paccavekkhamÈnoti ÈdittadesanaÑ1 olokento.
AkkhabbhaÒjanavaÓapaÔicchÈdanaputtamaÑs|pamaÑ paccavekkhamÈnoti
______________________________________________________________
1. Vi 3. 44; SaÑ 2. 58, 251 piÔÔhÈdÊsu.
404 KhuddakanikÈya
sÈkaÔikassa akkhabbhaÒjana-upamaÒca, kuÔÔhabyÈdhino vaÓÈnaÑ

paÔicchÈdanatelapilotika-upamaÒca, kantÈrapaÔipannÈnaÑ jÈyampatikÈnaÑ1
puttamaÑsakhÈdana-upamaÒca2 olokento. BhaddekarattavihÈraÑ
paccavekkhamÈnoti–
“AtÊtaÑ nÈnvÈgameyya, nappaÔika~khe anÈgataÑ.
TaÑ ve ‘bhaddekaratto’ti, santo Ècikkhate MunÊ”ti3–
evaÑ vuttaÑ bhaddekarattavihÈraÑ olokento. TÈ uppatitvÈ uppatitvÈ
khÈdantÊti nippatitvÈ nippatitvÈ khÈdanti.
200. TatiyagÈthÈya paradhammikÈ nÈma satta sahadhammikavajjÈ

sabbepi te bÈhirakÈ. KusalÈnu-esÊti kusaladhamme anvesamÈno.
Satta sahadhammike ÔhapetvÈti
bhikkhubhikkhunÊsikkhamÈnÈsÈmaÓerasÈmaÓerÊ-upÈsaka-upÈsikÈyo
vajjetvÈ. AthÈparÈnipi atthi abhisambhotabbÈnÊti aparÈnipi madditabbÈni
atthi saÑvijjanti.
201. CatutthagÈthÈya Èta~kaphassenÈti rogaphassena. SÊtaÑ athuÓhanti

sÊtaÒca uÓhaÒca. So tehi phuÔÔho bahudhÈti so tehi Èta~kÈdÊhi anekehi
ÈkÈrehi phuÔÔho samÈno. Anokoti abhisa~khÈraviÒÒÈÓÈdÊnaÑ anokÈsabh|to.
AbbhantaradhÈtupakopavasena vÈti sarÊrabbhantare
ÈpodhÈtukkhobhavasena vÈ aÒÒadhÈtukkhobhavasena vÈ. UÓhanti
sarÊrabbhantare tejodhÈtukkhobhavasena uÓhaÑ bhavati.
Abhisa~khÈrasahagataviÒÒÈÓassÈti kusalÈkusalacetanÈsampayuttacittassa.
OkÈsaÑ na karotÊti avakÈsaÑ patiÔÔhaÑ na karoti. AvatthitasamÈdÈnoti
otaritvÈ gÈhako.
202. EvaÑ “bhikkhuno vijigucchato”ti-ÈdÊhi tÊhi gÈthÈhi puÔÔhamatthaÑ

vissajjetvÈ idÈni “kyÈssa byappathayo”ti-ÈdinÈ nayena puÔÔhaÑ vissajjento
“theyyaÑ na kÈre”ti-ÈdimÈha. Tattha phasseti phuseyya.
YadÈvilattaÑmanaso vijaÒÒÈti yaÑ cittassa ÈvilattaÑ vijÈneyya, taÑ
sabbaÑ “kaÓhassa pakkho”ti vinodayeyya.
______________________________________________________________
1. JayampatikÈnaÑ (SÊ, SyÈ) 2. SaÑ 1. 322; Khu 11. 349 piÔÔhÈdÊsu.
3. Ma 3. 233; Khu 10. 128 piÔÔhÈdÊsu.
AdinnÈdÈnaÑ pahÈyÈti ettha adinnassa ÈdÈnaÑ adinnÈdÈnaÑ,

parasaÑharaÓaÑ, theyyaÑ corikÈti vuttaÑ hoti. Tattha adinnanti
parapariggahitaÑ, yattha paro yathÈkÈmakÈritaÑ Èpajjanto adaÓÉÈraho
anupavajjo ca hoti, tasmiÑ parapariggahite parapariggahitasaÒÒino
tadÈdÈyaka-upakkamasamuÔÔhÈpikÈ theyyacetanÈ adinnÈdÈnaÑ. TaÑ hÊne
parassa santake appasÈvajjaÑ, paÓÊte mahÈsÈvajjaÑ. KasmÈ?
VatthupaÓÊtatÈya. Vatthusamatte sati guÓÈdhikÈnaÑ santake vatthusmiÑ
mahÈsÈvajjaÑ, taÑ taÑ guÓÈdhikaÑ upÈdÈya tato tato hÊnaguÓassa santake
vatthusmiÑ appasÈvajjaÑ.
Tassa paÒca sambhÈrÈ honti–parapariggahitaÑ,
parapariggahitasaÒÒitÈ, theyyacittaÑ, upakkamo, tena haraÓanti. PahÈyÈti
imaÑ adinnÈdÈnacetanÈsa~khÈtaÑ dussÊlyaÑ pajahitvÈ. PaÔiviratoti
pahÊnakÈlato paÔÔhÈya tato dussÊlyato orato viratova. Dinnameva ÈdiyatÊti
dinnÈdÈyÊ. Cittenapi dinnameva paÔika~khatÊti dinnapÈÔika~khÊ. ThenetÊti
theno, na thenena athenena. AthenattÈyeva sucibh|tena. AttanÈti
attabhÈvena, athenaÑ sucibh|taÑ attabhÈvaÑ katvÈ viharatÊti vuttaÑ hoti.
Ito paraÑ vuttanayameva.
MettÈyanavasena metti. MettÈkÈro mettÈyanÈ. MettÈya ayitassa
mettÈsama~gino cittassa bhÈvo mettÈyitattaÑ. AnudayatÊti anudayÈ,
rakkhatÊti attho. AnudayÈkÈro anudayanÈ. Anudayitassa bhÈvo
anudayitattaÑ. Hitassa esanavasena hitesitÈ. Anukampanavasena anukampÈ.
Sabbehipi imehi padehi upacÈrappanÈppattÈva mettÈ vuttÈ. VipulenÈti ettha
pharaÓavasena vipulatÈ daÔÔhabbÈ. Bh|mivasena pana taÑ mahaggataÑ.
PaguÓavasena appamÈÓaÑ. SattÈrammaÓavasena ca appamÈÓaÑ.
ByÈpÈdapaccatthikappahÈnena averaÑ. DomanassappahÈnato abyÈpajjaÑ1,
niddukkhanti vuttaÑ hoti.
Œvilanti appasannaÑ. LuÄitanti kalalaÑ. Eritanti asanniÔÔhÈnaÑ.
GhaÔÔitanti ÈrammaÓena ghaÔÔanamÈpÈditaÑ. Calitanti kampamÈnaÑ.
Bhantanti vibbhantaÑ. Av|pasantanti anibbutaÑ.
______________________________________________________________
1. AbyÈpajjhaÑ (SÊ)
406 KhuddakanikÈya
Yo so mÈroti evamÈdÊsu mahÈjanaÑ anatthe niyojetvÈ mÈretÊti mÈro.

KaÓhakammattÈ kaÓho. KÈmÈvacarissarattÈ adhipati. MaraÓaÑ pÈpanato
antag|. MuÒcituÑ appadÈnaÔÔhena namuci. MÈrassa baÄisanti mÈrabaÄisaÑ.
VaÔÔasannissitaÔÔhena mÈrassa Èmisanti mÈrÈmisaÑ. VasavattanaÔÔhena
mÈrassa visayoti mÈravisayo. GocaraÔÔhena mÈrassa nivÈsoti mÈranivÈso.
KÈmacÈraÑ caraÔÔhena mÈrassa gocaroti mÈragocaro. DuppamuÒcanaÔÔhena
mÈrassa bandhananti mÈrabandhanaÑ. Dukkhuddayoti dukkhabandhano.
203. M|lampi tesaÑ palikhaÒÒa tiÔÔheti tesaÑ kodhÈtimÈnÈnaÑ yaÑ

avijjÈdikaÑ m|laÑ, tampi palikhaÓitvÈ tiÔÔheyya. AddhÈ bhavanto
abhisambhaveyyÈti etaÑ piyÈpiyaÑ abhibhavanto ekaÑseneva
abhibhaveyya, na tattha sithilaÑ parakkameyyÈti adhippÈyo.
AvijjÈm|lanti-Èdayo avijjÈ kodhassa upanissayasahajÈtÈdivasena m|laÑ
hoti. AnupÈyamanasikÈro ca asmimÈno ca ime dve upanissayavaseneva.
Ahirika-anottappa-uddhaccÈ ime tayo upanissayasahajÈtÈdivasena m|lÈni
honti, tathÈ atimÈnassÈpi.
204. PaÒÒaÑ purakkhatvÈti paÒÒaÑ pubba~gamaÑ katvÈ. KalyÈÓapÊtÊti

kalyÈÓapÊtiyÈ samannÈgato. Caturo sahetha paridevadhammeti
anantaragÈthÈya vuccamÈne paridevanÊyadhamme saheyya.
Vicayabahuloti parivÊmaÑsanabahulo. Pavicayabahuloti visesena
vÊmaÑsanabahulo. PekkhÈyanabahuloti ikkhaÓabahulo.
SamekkhÈyanabahuloti esanabahulo. Vibh|tavihÈrÊti pÈkaÔaÑ katvÈ
ÒÈtavihÈrÊ.
Abhikkante paÔikkanteti ettha tÈva abhikkantaÑ vuccati gamanaÑ.
PaÔikkantaÑ nivattanaÑ. Tadubhayampi cat|su iriyÈpathesu labbhati.
Gamane tÈva purato kÈyaÑ abhiharanto abhikkamati nÈma. PaÔinivattento
paÔikkamati nÈma. ®hÈnepi Ôhitakova kÈyaÑ purato onamento abhikkamati
nÈma. Pacchato apanÈmento paÔikkamati nÈma. NisajjÈyapi nisinnakova
Èsanassa purima-a~gÈbhimukho saÑsaranto abhikkamati nÈma. Pacchima-
a~gappadesaÑ pacchÈ saÑsaranto paÔikkamati nÈma. NipajjÈyapi eseva
nayo.
SampajÈnakÈrÊ hotÊti sampajaÒÒena sabbakiccakÈrÊ, sampajaÒÒameva1

vÈ kÈrÊ hoti. So hi abhikkantÈdÊsu sampajaÒÒaÑ karoteva, na katthaci
sampajaÒÒavirahito hoti. Œlokite vilokiteti ettha pana ÈlokitaÑ nÈma purato
pekkhanaÑ. VilokitaÑ nÈma anudisÈpekkhanaÑ. AÒÒÈnipi heÔÔhÈ upari
pacchato pekkhanavasena olokita-ullokita-apalokitÈni nÈma honti. TÈni idha
na gahitÈni. SÈruppavasena pana imÈneva dve gahitÈni, iminÈ vÈ mukhena
sabbÈni gahitÈnevÈti.
SamiÒjite pasÈriteti pabbÈnaÑ samiÒjanapasÈraÓe.
Sa~ghÈÔipattacÊvaradhÈraÓeti ettha sa~ghÈÔicÊvarÈnaÑ
nivÈsanapÈrupanavasena, pattassa bhikkhÈpaÔiggahaÓÈdivasena paribhogo
dhÈraÓaÑ nÈma. AsitÈdÊsu asiteti piÓÉapÈtabhojane. VÊteti yÈgu-ÈdipÈne.
KhÈyiteti piÔÔhakhajjakÈdikhÈdane. SÈyiteti madhuphÈÓitÈdisÈyane.
UccÈrapassÈvakammeti uccÈrassa ca passÈvassa ca karaÓe. GatÈdÊsu gateti
gamane. ®hiteti ÔhÈne. Nisinneti nisajjÈya.
Sutteti sayane. JÈgariteti jÈgaraÓe. BhÈsiteti kathane. Tattha
upÈdÈr|passa saddÈyatanassa appavatte sati bhÈsitÈ nÈma na hoti, tasmiÑ
pavattante hotÊti pariggÈhako bhikkhu bhÈsite sampajÈnakÈrÊ nÈma hoti.
VimuttÈyatanasÊsena dhammaÑ desentopi bÈttiÑsatiracchÈnakathaÑ pahÈya
dasakathÈvatthunissitaÑ kathaÑ kathentopi bhÈsite sampajÈnakÈrÊ nÈma.
TuÓhÊbhÈveti akathane. Tattha upÈdÈr|passa saddÈyatanassa pavattiyaÑ
tuÓhÊbhÈvo nÈma natthi, appavattiyaÑ hotÊti pariggÈhako bhikkhu
tuÓhÊbhÈve sampajÈnakÈrÊ nÈma hoti. AÔÔhatiÑsa-ÈrammaÓesu cittaruciyaÑ
kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈ nisinnopi dutiyajjhÈnaÑ samÈpannopi tuÓhÊbhÈve
sampajÈnakÈrÊ nÈma. Ettha ca eko iriyÈpatho dvÊsu ÔhÈnesu Ègato. So heÔÔhÈ
abhikkante paÔikkanteti ettha bhikkhÈcÈragÈmaÑ gacchato Ègacchato ca
addhÈnagamanavasena kathito. Gate Ôhiteti ettha2 vihÈre
cuÓÓikapÈduddhÈravasena kathitoti veditabbo. BuddhÈnussativasenÈti-Èdayo
heÔÔhÈ tattha tattha pakÈsitÈ eva.
______________________________________________________________
1. SampajaÒÒasseva (SÊ) 2. Gate Ôhite nisinneti ettha (sabbattha)
408 KhuddakanikÈya
AratÊti ratipaÔikkhepo. AratitÈti aramanÈkÈro. AnabhiratÊti

anabhiratabhÈvo. AnabhiramanÈti anabhiramanÈkÈro. UkkaÓÔhitÈti
ukkaÓÔhanÈkÈro. ParitassitÈti ukkaÓÔhanavaseneva paritassanÈ.
205. KiÑs| asissanti kiÑ bhuÒjissÈmi. Kuva vÈ asissanti kuhiÑ vÈ

asissÈmi. DukkhaÑ vata settha kuvajja sessanti imaÑ rattiÑ dukkhaÑ
sayiÑ, ajja ÈgamanarattiÑ kattha sayissaÑ. Ete vitakketi ete
piÓÉapÈtanissite dve, senÈsananissite dveti cattÈro vitakke. AniketacÈrÊti
apalibodhacÈrÊ nittaÓhacÈrÊ.
Phalake vÈti va~kÈdiphalakapÊÔhe ca. ŒgÈmirattinti ÈgamanirattiyaÑ.
Œdevaneyyeti visesena devaniyye. Paridevaneyyeti samantato devaniyye.
206. KÈleti piÓÉapÈtakÈle piÓÉapÈtasa~khÈtaÑ annaÑ vÈ, cÊvarakÈle

cÊvarasa~khÈtaÑ vasanaÑ vÈ laddhÈ dhammena samenÈti adhippÈyo.
MattaÑ sa jaÒÒÈti pariggahe ca paribhoge ca so pamÈÓaÑ jÈneyya. IdhÈti
sÈsane, nipÈtamattameva vÈ etaÑ. Tosanatthanti santosatthaÑ, etadatthaÑ
mattaÑ jÈneyyÈti vuttaÑ hoti. So tesu guttoti so bhikkhu tesu paccayesu
gutto. YatacÈrÊti saÒÒatavihÈro, rakkhita-iriyÈpatho
rakkhitakÈyavacÊmanodvÈro cÈti vuttaÑ hoti. “YaticÈrÊ”tipi pÈÔho,
esoyevattho. Rusitoti rosito, ghaÔÔitoti vuttaÑ hoti.
DvÊhi kÈraÓehi mattaÑ jÈneyyÈti dvÊhi bhÈgehi pamÈÓaÑjÈneyya.
PaÔiggahaÓato vÈti parehi diyyamÈnaggahaÓakÈlato vÈ. Paribhogato vÈti
paribhuÒjanakÈlato vÈ. Thokepi diyyamÈneti appakepi diyyamÈne.
KulÈnudayÈyÈti kulÈnaÑ anudayatÈya. KulÈnurakkhÈyÈti kulÈnaÑ
anurakkhaÓatthÈya. PaÔiggaÓhÈtÊti thokampi gaÓhÈti. Bahukepi diyyamÈneti
anappakepi diyyamÈne. KÈyaparihÈrikaÑ cÊvaraÑ paÔiggaÓhÈtÊti ettha
kÈyaÑ pariharati posetÊti kÈyaparihÈrikaÑ. KucchiparihÈrikanti kucchiÑ
pariharati posetÊti kucchiparihÈrikaÑ. ItarÊtarapaccayasantosena
samannÈgatassa bhikkhuno aÔÔha parikkhÈrÈ vaÔÔanti tÊÓi cÊvarÈni patto
dantakaÔÔhacchedanavÈsi ekÈ s|ci kÈyabandhanaÑ parissÈvananti. Vuttampi
cetaÑ–
“TicÊvaraÒca patto ca, vÈsi s|ci ca bandhanaÑ.

ParissÈvanena aÔÔhete, yuttayogassa bhikkhuno”ti1.
Te sabbe kÈyaparihÈrikÈpi honti kucchiparihÈrikÈpi. KathaÑ?
TicÊvaraÑ tÈva nivÈsetvÈ ca pÈrupitvÈ ca vicaraÓakÈle kÈyaÑ pariharati
posetÊti kÈyaparihÈrikaÑ hoti. CÊvarakaÓÓena udakaÑ parissÈvetvÈ
pivanakÈle khÈditabbaphalÈphalaggahaÓakÈle ca kucchiÑ pariharati posetÊti
kucchiparihÈrikaÑ hoti.
Pattopi tena udakaÑ uddharitvÈ nhÈnakÈle kuÔiparibhaÓÉakaraÓakÈle ca
kÈyaparihÈriko hoti. ŒhÈraÑ gahetvÈ bhuÒjanakÈle kucchiparihÈriko. VÈsipi
tÈya dantakaÔÔhacchedanakÈle maÒcapÊÔhÈnaÑ
a~gapÈdacÊvarakuÔidaÓÉakasajjanakÈle ca kÈyaparihÈrikÈ hoti.
UcchucchedananÈÄikerÈditacchanakÈle kucchiparihÈrikÈ. S|ci
cÊvarasibbanakÈle kÈyaparihÈrikÈ hoti. P|vaÑ vÈ phalaÑ vÈvijjhitvÈ
khÈdanakÈle kucchiparihÈrikÈ. KÈyabandhanaÑ bandhitvÈ vicaraÓakÈle
kÈyaparihÈrikaÑ. Ucchu-ÈdÊni bandhitvÈ gahaÓakÈle kucchiparihÈrikaÑ.
ParissÈvanaÑ tena udakaÑ parissÈvetvÈ nhÈnakÈle
senÈsanaparibhaÓÉakaraÓakÈle ca kÈyaparihÈrikaÑ,
pÈnÊyapÈÓakaparissÈvanakÈle teneva tilataÓÉulaputhukÈdÊni gahetvÈ
khÈdanakÈle ca kucchiparihÈrikaÑ.
PaÔisa~khÈ yonisoti upÈyena pathena paÔisa~khÈya ÒatvÈ,
paccavekkhitvÈti attho. Ettha ca “sÊtassa paÔighÈtÈyÈ”ti-ÈdinÈ nayena
vuttapaccavekkhaÓameva yoniso paÔisa~khÈti veditabbaÑ. Tattha cÊvaranti
antaravÈsakÈdÊsu yaÑkiÒci. PaÔisevatÊti paribhuÒjati nivÈseti vÈ pÈrupati vÈ.
YÈvadevÈti payojanÈvadhiparicchedaniyamavacanaÑ. Ettakameva hi yogino
cÊvarapaÔisevane payojanaÑ, yadidaÑ sÊtassa paÔighÈtÈyÈti-Èdi, na ito
bhiyyo. SÊtassÈti ajjhattadhÈtukkhobhavasena vÈ bahiddhÈ
utupariÓÈmanavasena vÈ uppannassa yassa kassaci sÊtassa.
PaÔighÈtÈyÈti paÔihananatthaÑ. YathÈ sarÊre ÈbÈdhaÑ na uppÈdeti, evaÑ
tassa vinodanatthaÑ. SÊtabbhÈhate hi sarÊre vikkhittacitto yoniso padahituÑ
na sakkoti. TasmÈ sÊtassa paÔighÈtÈya cÊvaraÑ
______________________________________________________________
1. DÊ-®Ôha 1. 184; Ma-®Ôha 2. 116; AÑ-®Ôha 2. 380 piÔÔhÈdÊsu.
410 KhuddakanikÈya
sevitabbanti BhagavÈ anuÒÒÈsi. Esa nayo sabbattha. KevalaÒhettha uÓhassÈti

aggisantÈpassa, tassa vanadÈhÈdÊsu sambhavo veditabbo.
aÑsamakasavÈtÈtapasarÊsapasamphassÈnanti ettha pana ÉaÑsÈti
ÉaÑsanamakkhikÈ. “AndhamakkhikÈ”tipi vuccanti. MakasÈti makasÈ eva.
VÈtÈti saraja-arajÈdibhedÈ. Œtapoti s|riyÈtapo. SarÊsapÈti ye keci sarantÈ
gacchanti dÊghajÈtikÈ sappÈdayo, tesaÑ daÔÔhasamphasso ca
phuÔÔhasamphasso cÈti duvidho samphasso, sopi cÊvaraÑ pÈrupitvÈ nisinnaÑ
na bÈdhati. TasmÈ tÈdisesu ÔhÈnesu tesaÑ paÔighÈtatthÈya paÔisevati.
YÈvadevÈti puna etassa vacanaÑ niyatapayojanÈvadhi
paricchedadassanatthaÑ. HirikopÊnapaÔicchÈdanatthanti niyatapayojanaÑ,
itarÈni kadÈci honti. Tattha hirikopÊnanti taÑ taÑ sambÈdhaÔÔhÈnaÑ.
YasmiÑ yasmiÑ hi a~ge vivariyamÈne hirÊ kuppati vinassati, taÑ taÑ hiriÑ
kopanato hirikopÊnanti vuccati. Tassa ca hirikopÊnassa paÔicchÈdanatthanti
hirikopÊnapaÔicchÈdanatthaÑ. “HirikopÊnaÑ paÔicchÈdanatthan”ti1pi pÈÔho.
PiÓÉapÈtanti yaÑkiÒci ÈhÈraÑ. Yo hi koci ÈhÈro bhikkhuno piÓÉolyena
patte patitattÈ “piÓÉapÈto”ti vuccati. PiÓÉÈnaÑ vÈ pÈto piÓÉapÈto, tattha
tattha laddhÈnaÑ bhikkhÈnaÑ sannipÈto, sam|hoti vuttaÑ hoti. SesaÑ
heÔÔhÈ vuttanayameva.
SenÈsananti sayanaÒca ÈsanaÒca. Yattha yattha hi seti vihÈre vÈ
aÉÉhayogÈdimhi vÈ, taÑ senaÑ. Yattha yattha Èsati nisÊdati, taÑ ÈsanaÑ,
taÑ ekato katvÈ “senÈsanan”ti vuccati. UtuparissayavinodanapaÔisallÈnÈ-
rÈmatthanti parisahanaÔÔhena2 utuyeva utuparissayo. Utuparissayassa
vinodanatthaÒca paÔisallÈnÈrÈmatthaÒca. Yo sarÊrÈbÈdhacittavikkhepakaro3
asappÈyo utu senÈsanapaÔisevanena vinodetabbo hoti, tassa vinodanatthaÑ
ekÊbhÈvasukhatthaÒcÈti vuttaÑ hoti. KÈmaÒca sÊtapaÔighÈtÈdinÈva
utuparissayavinodanaÑ vuttameva. YathÈ pana cÊvarapaÔisevane
“hirikopÊnapaÔicchÈdanaÑ niyatapayojanaÑ, itarÈni kadÈci kadÈci
bhavantÊ”ti vuttaÑ, evamidhÈpi niyata-utuparissayavinodanaÑ sandhÈya
idaÑ vuttanti veditabbaÑ. Atha vÈ ayaÑ vuttappakÈro utu utuyeva.
Parissayo pana duvidho pÈkaÔaparissayo ca paÔicchannaparissayo ca.
______________________________________________________________
1. HirikopanapaÔicchÈdanatthanti (SÊ) 2. ParissayaÔÔhena (SÊ, SyÈ)
3. SarÊracittavir|pakaro (SÊ, SyÈ)
Tattha pÈkaÔaparissayo sÊhabyagghÈdayo, paÔicchannaparissayo

rÈgadosÈdayo. Te yattha apariguttiyÈ ca asappÈyar|padassanÈdinÈ ca
ÈbÈdhaÑ na karonti, taÑ senÈsanaÑ evaÑ jÈnitvÈ paccavekkhitvÈ
paÔisevanto bhikkhu paÔisa~khÈ yoniso senÈsanaÑ
utuparissayavinodanatthaÑ paÔisevatÊti veditabbo.
GilÈnapaccayabhesajjaparikkhÈranti ettha rogassa paÔi-ayanaÔÔhena
paccayo, paccanÊkagamanaÔÔhenÈti attho. Yassa kassaci sappÈyassetaÑ
adhivacanaÑ. Bhisakkassa kammaÑ tena anuÒÒÈtattÈti bhesajjaÑ.
GilÈnapaccayova bhesajjaÑ gilÈnapaccayabhesajjaÑ, yaÑ kiÒci gilÈnassa
sappÈyaÑ bhisakkakammaÑ telamadhuphÈÓitÈdÊti vuttaÑ hoti. ParikkhÈroti
pana “sattahi nagaraparikkhÈrehi suparikkhattaÑ hotÊ”ti-ÈdÊsu1 parivÈro
vuccati. “Ratho sÊlaparikkhÈro, jhÈnakkho cakkavÊriyo”ti-ÈdÊsu2 ala~kÈro.
“Ye ca kho ime pabbajitena jÊvitaparikkhÈrÈ samudÈnetabbÈ”ti-ÈdÊsu3
sambhÈro. Idha pana sambhÈropi parivÈropi vaÔÔati. TaÒca
gilÈnapaccayabhesajjaÑ jÊvitassa parivÈropi hoti, jÊvitanÈsakÈbÈdhuppattiyÈ
antaraÑ adatvÈ rakkhaÓato sambhÈropi. YathÈ ciraÑ pavattati, evamassa
kÈraÓabhÈvato, tasmÈ “parikkhÈro”ti vuccati. EvaÑ
gilÈnapaccayabhesajjaÒca taÑ parikkhÈro cÈti
gilÈnapaccayabhesajjaparikkhÈro, taÑ gilÈnapaccayabhesajjaparikkhÈraÑ.
GilÈnassa yaÑ kiÒci sappÈyaÑ bhisakkÈnuÒÒÈtaÑ
telamadhuphÈÓitÈdijÊvitaparikkhÈranti vuttaÑ hoti.
UppannÈnanti jÈtÈnaÑ bh|tÈnaÑ nibbattÈnaÑ. VeyyÈbÈdhikÈnanti ettha
byÈbÈdhoti dhÈtukkhobho taÑsamuÔÔhÈnÈ ca kuÔÔhagaÓÉapÊÄakÈdayo,
byÈbÈdhato uppannattÈ veyyÈbÈdhikÈ. VedanÈnanti dukkhavedanÈ,
akusalavipÈkavedanÈ, tÈsaÑ veyyÈbÈdhikÈnaÑ vedanÈnaÑ.
AbyÈbajjhaparamatÈyÈti niddukkhaparamatÈya. YÈva taÑ dukkhaÑ sabbaÑ
pahÊnaÑ hoti, tÈvÈti attho.
SantuÔÔho hotÊti paccayasantosena santuÔÔho hoti. ItarÊtarena cÊvarenÈti
th|lasukhumal|khapaÓÊtathirajiÓÓÈnaÑ yena kenaci4. Atha kho
yathÈladdhÈdÊnaÑ itarÊtarena yena kenaci santuÔÔho
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 478 piÔÔhe. 2. SaÑ 3. 5 piÔÔhe.
3. Ma 1. 150 piÔÔhe. 4. Uccayena pavicayena (SÊ)
412 KhuddakanikÈya
hotÊti attho. CÊvarasmiÑ hi tayo santosÈ yathÈlÈbhasantoso yathÈbalasantoso

yathÈsÈruppasantosoti. PiÓÉapÈtÈdÊsupi eseva nayo.
VaÓÓavÈdÊti eko santuÔÔho hoti, santosassa vaÓÓaÑ na katheti, eko na
santuÔÔho hoti, santosassa vaÓÓaÑ katheti, eko neva santuÔÔho hoti, na
santosassa vaÓÓaÑ katheti, eko santuÔÔho ca hoti, santosassa vaÓÓaÑ katheti,
taÑ dassetuÑ “itarÊtaracÊvarasantuÔÔhiyÈ ca vaÓÓavÈdÊ”ti vuttaÑ.
Anesananti d|teyyapahÊnagamanÈnuyogappabhedaÑ nÈnappakÈraÑ
anesanaÑ. Appatir|panti ayuttaÑ. AladdhÈ cÈti alabhitvÈ. YathÈ ekacco
“kathaÑ nu kho cÊvaraÑ labhissÈmÊ”ti puÒÒavantehi bhikkh|hi saddhiÑ
ekato hutvÈ kohaÒÒaÑ karonto uttassati paritassati, santuÔÔho bhikkhu evaÑ
aladdhÈ ca cÊvaraÑ na paritassati. LaddhÈ cÈti dhammena samena labhitvÈ.
Agadhitoti vigatalobhavanto. Amucchitoti adhimattataÓhÈya mucchaÑ
anÈpanno1. AnajjhÈpannoti taÓhÈya anotthaÔo apariyonaddho.
ŒdÊnavadassÈvÊti anesanÈpattiyaÒca gadhitaparibhoge ca ÈdÊnavaÑ
passamÈno. NissaraÓapaÒÒoti “yÈvadeva sÊtassa paÔighÈtÈyÈ”ti vuttaÑ2
nissaraÓaÑ eva pajÈnanto. ItarÊtaracÊvarasantuÔÔhiyÈti yena kenaci cÊvarena
santuÔÔhiyÈ. NevattÈnukkaÑsetÊti “ahaÑ paÑsuk|liko, mayÈ
upasampadamÈÄeyeva paÑsuk|lika~gaÑ gahitaÑ, ko mayÈ sadiso atthÊ”ti
attukkaÑsanaÑ na karoti. Na paraÑ vambhetÊti “ime panaÒÒe bhikkh| na
paÑsuk|likÈ”ti vÈ “paÑsuk|likamattampi etesaÑ natthÊ”ti vÈ evaÑ paraÑ
na vambheti.
Yo hi tattha dakkhoti yo tasmiÑcÊvarasantose vaÓÓavÈdÊ, tÈsu vÈ3
dakkho cheko byatto. Analasoti sÈtaccakiriyÈya Èlasiyavirahito. SampajÈno
paÔissatoti sampajÈnapaÒÒÈya ceva satiyÈ ca yutto. PorÈÓeti na
adhunuppattike4. AggaÒÒeti “aggo”ti jÈnitabbe. AriyavaÑseÔhitoti ariyÈnaÑ
vaÑse patiÔÔhito. AriyavaÑsoti ca yathÈ hi khattiyavaÑso brÈhmaÓavaÑso
vessavaÑso
______________________________________________________________
1. TaÓhÈya amucchito (SÊ, SyÈ, Ka) 2. Ma 1. 12 piÔÔhÈdÊsu.
3. VaÓÓavÈditÈdÊsu vÈ (Ka) 4. Anavuppattike (Ka)
suddavaÑso samaÓavaÑso kulavaÑso rÈjavaÑso, evaÑ ayampi aÔÔhamo

ariyavaÑso ariyatanti ariyapaveÓÊ nÈma hoti. So kho panÈyaÑ ariyavaÑso
imesaÑ vaÑsÈnaÑ m|lagandhÈdÊnaÑ kÈÄÈnusÈrigandhÈdayo viya
aggamakkhÈyati. Ke pana te ariyÈ yesaÑ eso vaÑsoti? AriyÈ vuccanti
BuddhÈ ca PaccekabuddhÈ ca TathÈgatasÈvakÈ ca, etesaÑ ariyÈnaÑ vaÑsoti
ariyavaÑso. Ito pubbe hi satasahassakappÈdikÈnaÑ catunnaÑ
asa~khyeyyÈnaÑ matthake TaÓha~karo Me~kero SaraÓa~karo DÊpa~karoti
cattÈro BuddhÈ uppannÈ, te ariyÈ, tesaÑ ariyÈnaÑ vaÑsoti ariyavaÑso.
TesaÑ BuddhÈnaÑ parinibbÈnato aparabhÈge ekaÑ asa~khyeyyaÑ
atikkamitvÈ KoÓÉaÒÒo nÈma Buddho uppanno -pa- imasmiÑ kappe
Kakusandho KoÓÈgamano Kassapo amhÈkaÑ BhagavÈ Gotamoti cattÈro
BuddhÈ uppannÈ, tesaÑ ariyÈnaÑ vaÑsoti ariyavaÑso. Api ca
atÊtÈnÈgatapaccuppannÈnaÑ sabbabuddhapaccekabuddhasÈvakÈnaÑ
ariyÈnaÑ vaÑsoti ariyavaÑso, tasmiÑ ariyavaÑse patiÔÔhito.
ItarÊtarena piÓÉapÈtenÈti yena kenaci piÓÉapÈtena. SenÈsanÈdÊsupi

eseva nayo. Œyatanes|ti cakkhÈdÊsu Èyatanesu.
Yatoti saÒÒato. Yattoti yattavÈ. PaÔiyattoti ativiya yattavÈ. Guttoti

rakkhito. Gopitoti maÒj|sÈya viya paÔÔhapito. Rakkhitoti paÔisÈmito.
SaÑvutoti dvÈrasaÑvaraÓena pihito. KhuÑsitoti garahito. Vambhitoti
apasÈdito. GhaÔÔitoti ghaÔÔanamÈpÈdito. Garahitoti avamaÒÒito. Upavaditoti
akkosito.
PharusenÈti mammacchedanavacanena. KakkhaÄenÈti dÈruÓena.

NappaÔivajjÈti paÔippharitvÈ na katheyya.
207. JhÈnÈnuyuttoti anuppannuppÈdanena uppannasevanena ca jhÈnena

anuyutto. UpekkhamÈrabbha samÈhitattoti catutthajjhÈnupekkhaÑ
uppÈdetvÈ samÈhitacitto. TakkÈsayaÑ kukkuccaÒcupacchindeti
kÈmavitakkÈdivitakkaÒca kÈmasaÒÒÈdikaÑ vitakkassa ÈsayaÒca
hatthakukkuccÈdikukkuccaÒca upacchindeyya.
414 KhuddakanikÈya
Anuppannassa vÈ paÔhamassa jhÈnassa uppÈdÈyÈti tasmiÑ attabhÈve

anuppannassa vÈ uppajjitvÈ parihÊnassa vÈ paÔhamajjhÈnassa uppÈdanatthaÑ
attano santÈne paÔilÈbhatthaÑ. UppannaÑ vÈ paÔhamaÑ jhÈnaÑ ÈsevatÊti-
ÈdÊsu ettha Èdarena sevati paguÓaÑ karoti bhÈveti vaÉÉheti bahulÊkaroti
punappunaÑ karoti.
UpekkhÈti catutthajjhÈne uppannÈ tatramajjhattupekkhÈ. UpekkhÈti
sabhÈvapadaÑ. UpekkhanÈti upapattito ikkhanÈkÈro. AjjhupekkhanÈti
adhikÈ hutvÈ ikkhanÈ. CittasamatÈti cittassa samatÈ cittassa |nÈtirittataÑ
vajjetvÈ samabhÈvo. CittappassaddhatÈti cittassa appagabbhatÈ,
athaddhabhÈvoti attho. MajjhattatÈ cittassÈti na sattassa na posassa, cittassa
majjhattabhÈvoti attho. Catutthe jhÈne upekkhaÑ ÈrabbhÈti catutthasmiÑ
jhÈnasmiÑ uppannaÑ tatramajjhattupekkhaÑ paÔicca. Ekaggacittoti
ekÈrammaÓe pavattacitto. Avikkhittacittoti uddhaccavirahito na
vikkhittacitto.
Nava vitakkÈ vuttanayÈ eva. KÈmavitakkÈnaÑ kÈmasaÒÒÈsayoti
kÈmavitakkaÑ vitakkentassa uppannÈ kÈmasaÒÒÈ tesaÑ vitakkÈnaÑ Èsayo
vasanokÈsoti kÈmasaÒÒÈsayo. ByÈpÈdavitakkÈdÊsupi eseva nayo.
208. Cudito vacÊbhi satimÈbhinandeti upajjhÈyÈdÊhi vÈcÈhi codito

samÈno satimÈ hutvÈ taÑ codanaÑ abhinandeyya. VÈcaÑ pamuÒce
kusalanti ÒÈÓasamuÔÔhitaÑ vÈcaÑ pamuÒceyya. NÈtivelanti ativelaÑ pana
vÈcaÑ kÈlavelaÒca sÊlavelaÒca atikkantaÑ nappamuÒceyya.
JanavÈdadhammÈyÈti janaparivÈdakathÈya. Na cetayeyyÈti cetanaÑ na
uppÈdeyya.
IdaÑ te appattanti idaÑ tava na pattaÑ. AsÈruppanti tava payogaÑ
asÈruppaÑ. AsÊlaÔÔhanti tava payogaÑ na sÊle patiÔÔhanti asÊlaÔÔhaÑ, sÊle
Ôhitassa payogaÑ na hotÊti vuttaÑ hoti. Keci “asiliÔÔhan”ti paÔhanti,
amaÔÔhavacananti1 atthaÑ vaÓÓayanti.
NidhÊnanti tattha tattha nidahitvÈ ÔhapitÈnaÑ hiraÒÒasuvaÓÓÈdip|rÈnaÑ
nidhikumbhÊnaÑ. PavattÈranti kicchajÊvike duggatamanusse anukampaÑ
katvÈ “ehi sukhena
______________________________________________________________
1. Na paÔÔhitavacananti (SÊ)
te jÊvanupÈyaÑ dassessÈmÊ”ti nidhiÔÔhÈnaÑ netvÈ hatthaÑ pasÈretvÈ “imaÑ

gahetvÈ sukhaÑ jÊvÈ”ti ÈcikkhitÈraÑ viya. Vajjadassinanti dve vajjadassino
“iminÈ naÑ asÈruppena vÈ khalitena vÈ saÑghamajjhe niggaÓhissÈmÊ”ti
randhagavesako ca aÒÒÈtaÑ ÒÈpanatthÈya ÒÈtaÑ anuggaÓhatthÈya sÊlÈdinÈ
cassa vuddhikÈmatÈya taÑ taÑ vajjaÑ olokanena ullapanasabhÈvasaÓÔhito
ca. AyaÑ idha adhippeto. YathÈ hi duggatamanusso “imaÑ gaÓhÈhÊ”ti
tajjetvÈ poÔÔhetvÈpi nidhiÑ dassente kopaÑ na karoti, pamuditova hoti,
evameva evar|pe puggale asÈruppaÑ vÈ khalitaÑ vÈdisvÈ Ècikkhante kopo
na kÈtabbo, tuÔÔheneva bhavitabbaÑ. “Bhante mahantaÑ vo kataÑ kammaÑ,
mayhaÑ ÈcariyupajjhÈyaÔÔhÈne ÔhatvÈ ovadantehi punapi maÑ vadeyyÈthÈ”ti
pavÈretabbameva. NiggayhavÈdinti ekacco hi saddhivihÈrikÈdÊnaÑ
asÈruppaÑ vÈ khalitaÑ vÈ disvÈ “ayaÑ me mukhodakadÈnÈdÊhi sakkaccaÑ
upaÔÔhahati, sace naÑ vakkhÈmi, na maÑ upaÔÔhahissati, evaÑ mama
parihÈni bhavissatÊ”ti vattuÑ avisahanto na niggayhavÈdÊ nÈma hoti, so
imasmiÑ sÈsane kacavaraÑ Èkirati. Yo pana tathÈr|paÑ vajjaÑ disvÈ
vajjÈnur|paÑ tajjetvÈ paÓÈmento daÓÉakammaÑ karonto vihÈrÈ nÊharanto
sikkhÈpeti, ayaÑ niggayhavÈdÊ nÈma seyyathÈpi SammÈsambuddho.
VuttaÒhetaÑ1 “niggayha niggayhÈhaÑ Œnanda vakkhÈmi, pavayha
pavayhÈhaÑ Œnanda vakkhÈmi, yo sÈro so ÔhassatÊ”ti. MedhÈvinti
dhammojapaÒÒÈya samannÈgataÑ. TÈdisanti evar|paÑ paÓÉitaÑ bhajeyya
payirupÈseyya. TÈdisaÑ hi ÈcariyaÑ bhajamÈnassa antevÈsikassa seyyova
hoti, na pÈpiyo, vuÉÉhiyeva hoti, no parihÈnÊti.
OvadeyyÈti uppanne vatthusmiÑ vadanto ovadati nÈma, anuppanne
“ayasopi te siyÈ”ti-Èdivasena anÈgataÑ dassento anusÈsati nÈma. SammukhÈ
vadantopi ovadati nÈma, parammukhÈ d|taÑ vÈ sÈsanaÑ vÈ pesento
anusÈsati nÈma. SakiÑ vadantopi ovadati nÈma, punappunaÑ vadanto
anusÈsati nÈma. Ovadanto eva vÈ anusÈsati nÈmÈti evaÑ ovadeyya
anusÈseyya. AsabbhÈti akusaladhammÈ nivÈreyya, kusaladhamme
patiÔÔhapeyyÈti attho. SataÑ hi so piyo hotÊti so evar|po puggalo
BuddhÈdÊnaÑ sappurisÈnaÑ piyo hoti.
______________________________________________________________
416 KhuddakanikÈya
Ye pana adiÔÔhadhammÈ avitiÓÓaparalokÈ ÈmisacakkhukÈ jÊvikatthÈya

pabbajitÈ, tesaÑ asataÑ so ovÈdako anusÈsako “na tvaÑ amhÈkaÑ
upajjhÈyo, na Ècariyo, kasmÈ amhÈkaÑ ovadasÊ”ti evaÑ mukhasattÊhi
vijjhantÈnaÑ appiyo hotÊti.
Ekakammanti apalokanakammÈdikaÑ ekakammaÑ. Ekuddesoti
nidÈnuddesÈdiko ekuddeso. SamasikkhatÈti samÈnasikkhatÈ. Œhatacittatanti
kodhena pahatacittabhÈvaÑ. KhilajÈtatanti thaddhabhÈvaÑ.
PaÒcapicetokhileti BuddhadhammasaÑghasikkhÈsabrahmacÈrÊsu paÒcasupi
cittassa thaddhabhÈve.
©ÈÓasamuÔÔhitaÑ vÈcanti ÒÈÓasampayuttacittena uppÈditaÑ vÈkyaÑ.
MuÒceyyÈti vissajjeyya. Atth|pasaÑhitanti atthasahitaÑ kÈraÓasahitaÑ.
Dhamm|pasaÑhitanti dhammena yuttaÑ. KÈlÈtikkantaÑ vÈcaÑ na
bhÈseyyÈti kÈlÈtÊtaÑ vÈcaÑ na katheyya tassa kÈlassa atikkantattÈ.
VelÈtikkantanti mariyÈdÈtÊtaÑ vacanaÑ na bhaÓeyya vacanamariyÈdassa
atikkantattÈ. Ubhayavasena kÈlavelÈ.
Yo ve kÈle asampatteti attano vacanakÈle asampatte. Ativelanti
velÈtikkantaÑ katvÈ atirekappamÈÓaÑ bhÈsati. Nihato setÊti nigghÈtito
sayati. KokilÈyeva atrajoti kÈkiyÈ paÔijaggito kokilÈya abbhantare jÈto
kokilapotako viya.
209. AthÈparanti atha idÈni ito parampi. PaÒca rajÈnÊtir|parÈgÈdÊni

paÒca rajÈni. YesaÑ satÊmÈ vinayÈya sikkheti yesaÑ upaÔÔhitassati hutvÈva
vinayanatthaÑ tisso sikkhÈ sikkheyya. EvaÑ sikkhanto hi r|pesu -pa-
phassesu sahetha rÈgaÑ, na aÒÒeti.
R|parajoti r|pÈrammaÓaÑ paÔicca uppanno rÈgÈdirajo. SaddarajÈdÊsupi
eseva nayo.
210. Tato so tesaÑ vinayÈya sikkhanto anukkamena–etesu

dhammes|ti gÈthÈ. Tattha etes|ti r|pÈdÊsu. KÈlena so sammÈ dhammaÑ
parivÊmaÑsamÈnoti so bhikkhu yvÈyaÑ “uddhate citte
samathassa kÈlo”ti-ÈdinÈ1 nayena kÈlo vutto, tena kÈlena sabbaÑ

sa~khatadhammaÑ aniccÈdinayena parivÊmaÑsamÈno. Ekodibh|to vihane
tamaÑ soti so ekaggacitto sabbaÑ mohÈditamaÑ vihaneyya, natthi ettha
saÑsayo.
Uddhate citteti vÊriyandriyavasena citte av|pasante. BalavavÊriyaÑ hi
mandasamÈdhiÑ vÊriyassa uddhaccapakkhattÈ uddhaccaÑ abhibhavati.
EvaÑ uddhate citte. Samathassa kÈloti samÈdhissa bhÈvanÈya kÈlo.
SamÈhite citteti upacÈrappanÈhi citte samÈhite. BalavasamÈdhi hi
mandavÊriyaÑ samÈdhissa kosajjapakkhattÈ kosajjaÑ abhibhavati. SamÈdhi
vÊriyena saÒÒojito kosajje patituÑ na labhati. VÊriyaÑ samÈdhinÈ
saÒÒojitaÑ uddhacce patituÑ na labhati. TasmÈ tadubhayaÑ samaÑ
kÈtabbaÑ. UbhayasamatÈya hi appanÈ hoti. VipassanÈya kÈloti evaÑ
samÈhite aniccÈdivasena vividhÈya passanÈya kÈlo, samÈdhikammikassa
balavatÊpi saddhÈ vaÔÔati. EvaÑ saddahanto okappento appanaÑ pÈpuÓÈti.
SamÈdhipaÒÒÈsu pana samÈdhikammikassa balavatÊ ekaggatÈ vaÔÔati. EvaÑ
hi so appanaÑ pÈpuÓÈti. VipassanÈkammikassa pana paÒÒÈ balavatÊ vaÔÔati.
EvaÑ hi so lakkhaÓappaÔivedhaÑ pÈpuÓÈti. UbhinnaÑ pana samattepi
appanÈ hoti eva.
KÈle paggaÓhati cittanti yasmiÑ samaye atisithilavÊriyatÈdÊhi lÊnaÑ
cittaÑ hoti, tasmiÑ samaye
dhammavicayavÊriyapÊtisambojjha~gasamuÔÔhÈpanena taÑ cittaÑ
paggaÓhÈti. NiggaÓhatÊti yasmiÑ samaye accÈraddhavÊriyatÈdÊhi uddhataÑ
cittaÑ hoti, tasmiÑ samaye passaddhisamÈdhi-
upekkhÈsambojjha~gasamuÔÔhÈpanena taÑ cittaÑ niggaÓhÈti. SampahaÑsati
kÈlenÈti yasmiÑ samaye cittaÑ paÒÒÈpayogamandatÈya vÈ
upasamasukhÈnaÑ vigamena vÈ nirassÈdaÑ hoti, tasmiÑ samaye
aÔÔhasaÑvegavatthupaccavekkhaÓena saÑvejeti. AÔÔha saÑvegavatth|ni
nÈma–jÈtijarÈbyÈdhimaraÓÈni cattÈri, apÈyadukkhaÑ paÒcamaÑ, atÊte
vaÔÔam|lakaÑ dukkhaÑ, anÈgate vaÔÔam|lakaÑ dukkhaÑ, paccuppanne
ÈhÈrapariyeÔÔhim|lakaÑ dukkhanti. RatanattayaguÓÈnussaraÓenÈssa
pasÈdaÑ janeti. AyaÑ vuccati “sampahaÑsati kÈlenÈ”ti. KÈle cittaÑ
samÈdaheti yasmiÑ
______________________________________________________________
418 KhuddakanikÈya
samaye saddhÈpaÒÒÈnaÑ samÈdhivÊriyÈnaÒca samabhÈvo, tasmiÑ kÈle

cittaÑ samÈdaheyya.
Ajjhupekkhati kÈlenÈti yasmiÑ samaye sammÈ paÔipattiÑ Ègamma
alÊnaÑ anuddhataÑ anirassÈdaÑ ÈrammaÓe samappavattaÑ
samatha1vÊthipaÔipannaÑ cittaÑ hoti, tadÈssa
paggahaniggahasampahaÑsanesu na byÈpÈraÑ Èpajjati sÈrathi viya
samappavattesu assesu. AyaÑ vuccati “ajjhupekkhati kÈlenÈ”ti. So yogÊ
kÈlakovidoti eso vuttappakÈro kammaÔÔhÈnayoge niyutto
paggahaniggahasampahaÑsanasamÈdahana-ajjhupekkhanakÈlesu cheko
byatto. Kimhi kÈlamhÊti-ÈdinÈ paggahÈdikÈlaÑ pucchati.
IdÈni paggahÈdikÈlaÑ vissajjento “lÊne cittamhÊ”ti-ÈdimÈha.
AtisithilavÊriyatÈdÊhi citte lÊnabhÈvaÑ gate
dhammavicayavÊriyapÊtisambojjha~gasamuÔÔhÈpanena paggaho.
UddhatasmiÑ viniggahoti accÈraddhavÊriyatÈdÊhi uddhate citte
passaddhisamÈdhi-upekkhÈsambojjha~gasamuÔÔhÈpanena niggaho.
NirassÈdagataÑ cittaÑ, sampahaÑseyya tÈvadeti paÒÒÈpayogamandatÈya
vÈ upasamasukhÈnaÑ vigamena vÈ assÈdavirahitaÑ gataÑ.
AÔÔhasaÑvegavatthupaccavekkhaÓena vÈ ratanattayaguÓÈnussaraÓena vÈ
tasmiÑ khaÓe cittaÑ sampahaÑseyya.
SampahaÔÔhaÑ yadÈ cittanti yasmiÑ kÈle vuttanayeneva
sampahaÑsitaÑ cittaÑ hoti. AlÊnaÑ bhavati nuddhatanti vÊriyasamÈdhÊhi
saÒÒojitattÈ lÊnuddhaccavirahitaÒca hoti. SamathanimittassÈti samatho ca
nimittaÒca samathanimittaÑ, tassa samathanimittassa. So kÈloti yo so
lÊnuddhaccavirahitakÈlo vutto, so kÈlo. AjjhattaÑ ramaye manoti
jhÈnasampayuttaÑ cittaÑ kasiÓÈdigocarajjhatte toseyya abhiramÈpeyya.
Etena mevupÈyenÈti etena vutta-upÈyena eva. Ma-kÈro
padasandhivasena vutto. Ajjhupekkheyya tÈvadeti yadÈ upacÈrappanÈhi taÑ
cittaÑ samÈhitaÑ, tadÈ “samÈhitaÑ cittan”ti jÈnitvÈ
paggahaniggahasampahaÑsanesu byÈpÈraÑ akatvÈ tasmiÑ khaÓe
ajjhupekkhanameva kareyya.
______________________________________________________________
1. SamÈdhi (SÊ)
IdÈni “kimhi kÈlamhi paggÈho”ti puÔÔhagÈthaÑ nigamento “evaÑ

kÈlavid| dhÊro”ti-ÈdimÈha. KÈlena kÈlaÑ cittassa, nimittamupalakkhayeti
kÈlÈnukÈlaÑ samÈdhisampayuttacittassa ÈrammaÓaÑ sallakkheyya,
upaparikkheyyÈti attho. SesaÑ sabbattha pÈkaÔameva. EvaÑ
arahattanik|Ôena desanaÑ niÔÔhÈpesÊti.
SÈriputtasuttaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
AÔÔhakavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
MahÈniddesaÔÔhakathÈya
SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko
[A] [A]
AÑsÈ 51 Akkhik|ÔÈni 331
AkataÑ 282 Akkhena 362
AkatakammÈ 51 AkkheyyaÑ 219
AkatattÈ 147, 282 AgataÑ 305
Akato 247 AgataÑ disaÑ 392
AkatthamÈno 172 AgatapubbaÑ 394
Akappita-iriyÈpathÈ 388 AgatapubbÈ 392
AkammaÒÒatÈ 382 Agadhito 412
AkalyatÈ 382 AgÈramunino 152
AkÈmako 46 AgÈrikÈ 152
AkÈritaÑ 235 Agocaro 398
Akittayi 330 AggaÑ 168
AkittiyÈ 247 AggaÒÒe 412
Akukkuco 278 AggadhammaÑ 322
AkubbamÈno 141 AggahitattaÑ 97
AkusalÈbhisa~khÈrÈ 54 Aggi 23
Akusalo 144 Aggo 253
AkevalÊ 316 AghaÔÔito 330
Akkamanti 189 A~gaÑ 169
Akkusalo 316 A~gama~ga-apakaÉÉhano 280
Akkodhano 279 A~gavijjÈ 354
AkkosakaparibhÈsakÈni 400 A~gÈrakÈs|pamÈ 27
Akkoso 165 AcakkhukaraÓaÑ 389
AkkharasamavÈyo 174 AcattataÓhÈ 137
AkkharikÈya 362 Acari 279
AkkhÈnaÑ 344 Acalito 330
422 MahÈniddesaÔÔhakathÈya

[A] [A]
AcittÊkÈrakato 294 AjjhupekkhanÈ 414
Acelako 379 Ajjhupekkheyya 418
AccantaniÔÔhaÑ 92 Ajjheti 384
AccantapÈvakammantÈ 376 Ajjhenena 172, 183
AccantapÈrisuddhiyÈ 77 AjjhesÈmi 276
Accantasanti 176 AjjhogÈhetvÈ 246
Accantasuddhi 203 AjjhogÈÄho 82
Accayanti 133 Ajjhottharanti 47
AccasarÈ 179, 361 AjjhosannÈ 93
AccÈdhÈya 359 AjjhosÈnaÑ 32
Accimanto 375 AjjhositaÑ 377
Accutagato 72 AÒjanaÑ 363
Accuggamma 337 AÒÈÓÈ 265
AccuÓhÈ 52 AÒÒajÈtikÈ 310
AccutappattaÑ 185 AÒÒataraÒÒatarena 220
Accutappatto 72 AÒÒamaÒÒaÑ 273
Acchindante 140 AÒÒamaÒÒapariyantaÔÔhÈyino 258
Acchinne 140 AÒÒamokkhÈ 89
AcchedasaÑkino 140 AÒÒavihitakÈ 310
AjanayamÈno 141 AÒÒasitÈ 246
AjapathaÑ 242 AÒÒÈ 388
AjalakkhaÓaÑ 366 AÒÒÈÓakaraÓaÑ 389
AjÈnitabbaÑ 340 AÒÒÈtaÑ 257
Ajeguccho 292 AÒÒÈya 319
AjjhattaÑ 58, 116 AÒÒoÒÒaÑ 316
Ajjhattasanti 264 AÔÔÈ 171
AjjhattasamuÔÔhÈnÈ 328 AÔÔha~gikassa 57
AjjhattÈ 13 AÔÔhapadepi 362
AjjhattikÈni 143 AÔÔhamÊ 24
Ajjhupekkhati 418 AÔÔhÈne 279
SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ 423

[A] [A]
AÔÔhi 170 AttaÒjaho 186
AÔÔhitakÈrÊ 163, 357 Attatthe 402
AÔÔhimayena 24 Attattho 257
AÔÔhisa~ghÈtaÑ 263 AttadiÔÔhijaho 190
AÉÉhadaÓÉakehi 374 AttadaÓÉato 374
AÉÉhamÈsikaÑ 381 AttadaÓÉÈ 373
AÉÉhayogÈ 171 Attadanto 305
AÉÉho 254 AttadamatthÈya 299
AÓumattesu 104, 296 AttanÈ 147
AÓusahagatÈ 87 Attaniyena 291
AtammayatÈ 266 AttapaccakkhaÑ 298
AtammayatÈya 77 AttaparinibbÈpanatthÈya 299
AtÈÓÈ 377 AttabhÈvapariyÈpannena 331
AtikkantamÈnusakena 332 AttabhÈvasannissayÈ 57
AtikkamitvÈ 395 AttabhÈvassa 277
Atikkantassa 245 AttabhÈvÈbhinibbattiyÈ 137
Atikkamato 394 AttabhÈvena 387
AtikkamituÑ 167 AttabhÈvo 129
Aticca 163, 187 AttamanatÈ 16, 18
AtimaÒÒati 371 AttasamatthÈya 299
AtimÈno 53, 180 Attahetu 239
Atirocati 262 AttÈ 172
AtivÈkyaÑ 304 AttÈnukkaÑseti 412
AtivelaÑ 361 AttÈnudiÔÔhiÑ 385
AtÊtÈ 12 AttÈnuvÈdabhayaÑ 348
AtÊte 128 AttukkaÑsanamÈno 180
AtÊritaÑ 327 Att|pakkamaÑ 66
AtulitaÑ 327 Att|pakkamam|lakaÑ 61
Atrajo 416 Attena 291
AtricchatÈ 285 AtthaÑ 58

[A] [A]
AtthakÈmÈ 223 AddhÈnaÑ 102
Attha~gato 331 AddhunÈ 392
Attha~gamaÑ 199 AdvejjhavacanaÑ 15
Attha~gamato 146 AdveÄhakavacanaÑ 16
Attha~gamÈ 122 AdhammarÈgo 34
Atthato 247 AdhikaraÓaÑ 343
AttharaÓÈ 12 AdhikaraÓakÈrakÈ 227
Attharasassa 231 AdhikaraÓasamatho 342
AtthavÈdÊ 285, 398 AdhikuÔÔanaÔÔhena 27
AtthasaÑhitaÑ 285 Adhigacchati 15, 24
AtthÈtisayena 229 Adhigacchi 389
AtthÈya 402 AdhigacchissÈmi 171
Atth|pasaÑhitaÑ 416 Adhigaccheyya 70
Atthe ÒÈte 298 AdhigantukÈmassa 403
Attho 297 AdhigantvÈ 355
Athenena 405 AdhigatapaÔisambhido 253
AdantaÑ 235 Adhigama-appiccho 286
Adanto 91 Adhigamo 298
AdassaÑ 265 AdhiccasamuppannaÑ 228
Adassanato 131 AdhiÔÔhÈnaÑ 164, 358
AdiÔÔhaÑ 257 Adhipati 406
AdiÔÔhiyÈ 265 AdhimattaparittatÈ 280
AdinnaÑ 99, 405 AdhimÈno 180
AdukkhamasukhaÑ 124 AdhimuccantÈ 165
AdukkhamasukhavedanÊyo 144 AdhimuttiÑ 258
AddasaÑ 15 AdhivacanaÑ 80
Addasi 372 Adhivacanasamphasso 144, 291
AddhadaÓÉakehi 241 AdhisÊlasikkhÈ 102
AddhamÈsiko 215 Adhosi 184
AddhÈ 9 AnakkhÈtassa 255

[A] [A]
AnagÈramunino 152 Anabhirati 408
AnagÈrÈ 153 AnabhiramanÈ 408
Ana~gaÓe 314 Anabhisamayo 378
AnajjhÈpanno 412 AnabhisambhuÓanto 178, 322
AnajjhiÔÔho 295 AnambilaÑ 300
Anajjhesito 171 AnayabyasanaÑ 369
AnaÒÒaneyyatÈya 390 Anariyadhammo 234
AnattagarahÊ 326 AnariyÈnaÑ 172
AnattamanatÈ 280 Analaso 412
AnattÈ 192 AnavajjaÒca 372
AnattÈkÈraÑ 339 AnavajjatÈ 301
AnatthaÑ 279 Anavajjo 248
AnatthakÈmÈni 401 AnavaÒÒattipaÔisaÒÒutto 369
Anatthajanano 58 AnavaÔÔhitacÈrikaÑ 343
AnaddhanÊyaÑ 133 AnavasekaÑ 393
Ananugiddho 385 AnassavÈ 98
Ananubodho 378 AnassÈvÊ 296
Ananulomikena 400 AnÈgatÈ 13
Ananussutesu 389 AnÈcariyako 389
AnantaÒÈÓo 254 AnÈnugiddho 141
Anantatejo 254 AnÈnupuÔÔho 168
Anantayaso 254 AnÈpucchaÑ 294
AnantarÈ 130 AnÈvikammaÑ 179
AnantavÈ 167 AnÈsanne 89
AnapÈyo 304 AnÈsavamuni 152
AnabhÈvaÑ 146 AniketacÈrÊ 408
AnabhinibbattayamÈno 141 AniketasÈrÊ 267
AnabhinibbattisÈmaggÊ 222 AnikkhittacchandatÈ 360
Anabhinivesanto 141 Anikkhittacchando 163, 358
Anabhibh|to 372 AnikkhittadhuratÈ 360

[A] [A]
Anikkhittadhuro 163, 358 AnudayitattaÑ 405
AniccatÈ 24 AnudahanaÔÔhena 27
AniccatÈya 377 Anuddhato 279
AniccÈ 175 AnunayapaÔighavippahÊno 213
AniccÈkÈraÑ 339 Anunayo 32
Anicco 217 AnunetÈ 255
AniÔÔha~gato 81, 210 Anupakhajja 294
AniÔÔhurÊ 385 AnupacÈre 395
AnidhÈnagatÈ 131 Anupalitto 148
AnibbattayamÈno 141 AnupÈdÈya 171
Anibbattena 130 AnupÈdisesÈya 223
AnibbÈnasaÑvattanikaÑ 389 AnupÈhanÈnaÑ 294
Animitto 145, 291 AnupubbavihÈrasamÈpattÊnaÑ 232
AnirÈkatajjhÈno 357 AnuppattÈ 305
AnissÈya 265 AnuppadÈtÈ 284
Anissito 187, 277 Anuppannassa 255
AnÊkadassanaÑ 345 AnuppiyabhÈÓitÈ 370
AnÊtihaÑ 372 Anubujjhi 389
AnukampÈ 405 AnubujjhitukÈmassa 403
Anugacchati 59 Anubodho 378
AnugatÈ 377 AnubyaÒjanaggÈhÊ 343
Anugijjhati 46, 299 Anubh|tapubbato 365
AnuggahÈya 265 AnuyogaÑ 310
Anuggaho 325 Anuyogo 164, 358
AnucchavikaÑ 223 Anuyuttassa 226
AnuttaraÑ 391 Anuyutto 343
AnuttÈnikammaÑ 179, 361 Anurakkhe 393
AnutthunÈti 248 Anurodhavirodhasamatikkanto 213
AnudayanÈ 405 Anurodho 32
AnudayÈ 405 AnulomapaÔipadÈya 55

[A] [A]
AnusaÔÈ 377 AntaggÈhikÈ 139
AnusayaÑ 258 Antappatto 71
Anusayavasena 81 Antamaso 260
AnusayÈ 87 AntaraÑ 380
Anusayo 35 AntaragharaÑ 343
AnusÈsati 92 AntaradhÈnaÑ 218
AnusÈsanaÑ 228 AntaradhÈyati 24, 214
Anusikkhe 372 AntaradhÈyanti 24
AnusiÔÔhaÑ 228 AntarahitaÑ 370
AnusiÔÔhiÑ 94
Antarahito 311
Anusenti 205
AntarÈyÈya 55, 57
Anussati 44
AntavÈ 167
Anusahagate 31
Antimadehadharo 78
An|panÊto 272
Antime 78
An|payaÑ 184
Ante 394
An|payo 304
Anto 57, 220
An|hate 171
AntojÈtako 46
AnekaÑsaggÈho 379
Anejo 385 AntonimuggaposÊni 337
Anerito 330 Antop|ti 295
AnesanaÑ 412 Antop|tibhÈvaÑ 403
AnokasÈrÊ 269 Antosamorodho 382
Anoko 404 AndhakaraÓaÑ 389
Anojavanti 246 AndhakÈraÑ 266
AnomaÑ 168, 323 AndhatamaÑ 58
AnolÊnavuttiko 163, 357 AnnasannidhiÑ 355
AnositaÑ 377 AnvatthapaÔipadÈya 55
Antakaro 231 AnvÈssaveyyuÑ 343
Antagato 71, 191 AnvÈnayanti 320
Antag| 406 AnvÈyikaÑ 59

[A] [A]
AnvÈsavanti 57 ApÈyaloke 37
Anveti 67 ApÈhataÑ 248
Anventi 320 ApÈhatasmiÑ 246
ApacitiÑ 175 ApilÈpanatÈ 44
ApacinitvÈ 76 ApihÈlu 291
ApaccakkhakammaÑ 378 Apucchito 171
ApaccanÊkapaÔipadÈya 55 ApuÔÔho 171
ApaccayaÑ 247 ApunabbhavÈya 383
ApaccavekkhaÓÈ 378 ApurakkharÈno 270
ApaccorohaÓatÈya 43 ApekkhaÑ 92
ApajjhÈyati 237
ApekkhamÈnÈ 89
ApaÓÓakavacanaÑ 16
ApekkhÈ 33
ApamÈro 51
AppaÑ 214
AparaddhamesÊ 247
AppakaÑ 128
AparaddhÈ 319
Appakasireneva 69
AparÈmasaÑ 315
Appagabbho 292
AparÈmasanto 141
Appaccayo 306
AparigamanatÈya 77
AppaÔicchannadukkhaÑ 60
ApariggahitÈ 14
AppaÔinissaÔÔhataÓhÈ 137
ApariÒÒÈtaÑ 147
Aparinibbuto 91 AppaÔiladdhassa 93
ApariyogÈhaÓÈ 378 AppaÔivÈni 164, 358
Apalitto 148 AppaÔivedho 378
ApasÈdito 172 AppaÔisandhiyÈ 385
Apaharanti 247 AppaÔihataÑ 258
ApÈpuÓitvÈ 170 AppaÓidhÈnapaccayÈ 278
ApÈnako 381 AppaÓihito 145, 291
ApÈyaÑ 335 AppatiÔÔhitacitto 304
ApÈyagamanÊye 31 Appatir|paÑ 412
ApÈyamukhÈni 310 AppattaÑ 414

[A] [A]
AppathÈmakÈ 47 AbÊjaÑ 384
AppanigghosÈni 231 AbuddhivihatattÈ 391
AppapuÒÒo 371 Abbahitasallo 163
AppabalÈ 47 AbbudakÈle 214
Abbuyha 378
Appamatto 148
AbbuhanaÑ 328
AppamÈÓaÑ 405
Abb|Ähasallo 148, 163
AppamÈdo 164, 358
Abb|Ähesiko 72
Apparajakkhe 258
AbbokiÓÓaÑ 68
AppasaddÈni 231 Abbhantara-
AppasannÈni 400 dhÈtupakopavasena 404
AppassÈdaÔÔhena 26 AbbhÈhatÈ 377
Appassi 325 AbbhutadhammaÑ 233
AppahÊnataÓhÈ 137 AbbhokÈsaÑ 83
AppahÊnattÈ 273 AbyÈkato 144
AppahÊnÈ 296 AbyÈpannacetaso 304
AppÈÔihÈriyaÑ 312 AbyÈpÈdasaÒÒÈ 149
AppicchakathaÑ 285 AbyÈbajjhaparamatÈya 411
AppicchaÒÒeva 299 AbrahmacÈrÊ 295
AppicchatÈ 286 AbhabbÈ 259
Abhabbuppattiko 147
AppiyÈ 23
Abhayagato 72
Appekacce 92
AbhayappattaÑ 185
Appesakkho 371
Abhayappatto 72
Appodake 140, 376
Abhavo 137
ApharusavÈcatÈ 370 Abhikkante 406
AphassiÑ 265 Abhikkama 250
AphassitaÑ 257 Abhigijjhati 303
AphÈsukÈmÈni 401 AbhijappantÈ 93
AphÈsuvihÈrÈya 58 AbhijappamÈnassa 15
AbalÈ 47 AbhijÈnanto 186

[A] [A]
AbhijjhÈ 35 Abhibhosi 372
AbhiÒÒÈtaÑ 72, 298 Abhima~galagatÈni 187
AbhiÒÒÈpÈrag| 70 Abhirato 238
AbhiÒÒÈya 264 Abhiruhati 235
AbhiÒÒÈsi 340 AbhivÈdetvÈ 268
AbhiÒÒeyyaÑ 72 Abhisa~khataÑ 385
AbhiÒÒeyyÈ 199 Abhisa~khatÈ 175
Abhinandati 278 Abhisa~khÈrasahagata-
Abhinandanti 315 viÒÒÈÓassa 404
Abhinande 414 Abhisa~khÈrassa 328
Abhinandeyya 383 Abhisa~khÈrÈ 184
AbhinikkhamituÑ 376 Abhisa~khÈrÈnaÑ 185, 273
Abhinibbatto 23 Abhisa~kharitvÈ 261
Abhinibbutatto 172 Abhisa~kharoti 381
Abhinivajjeyya 32 Abhisa~kharonto 381
AbhiniviÔÔhÈ 167 Abhisajjeyya 367
Abhinivisati 321 AbhisaÒcetayitaÑ 385
AbhinivisitvÈ 191 Abhisamecca 199
Abhiniveso 139 Abhisambujjhi 389
AbhinÊto 238 Abhisambuddho 156
AbhippahÈrinÊ 203 Abhisambhave 392
AbhibhavanaÔÔhena 158 Abhisambhaveyya 406
Abhibhavanti 47 Abhisambh|tÈ 220
AbhibhavitvÈ 260 AbhisambhotabbÈni 404
AbhibhÈyatanÈnaÑ 232 AbhihaÑsati 303
Abhibh| 372 AbhihaÔaÑ 380
Abhibh|taÑ 136 Ama~galaÑ 187
Abhibh|tÈ 377 AmaccÈ 217, 391
Abhibh|tena 165 AmaccharÊ 292
Abhibh|to 242 AmataÑ 69, 88

[A] [A]
AmataparÈyanaÑ 299 AraÒÒavanapatthÈni 231
AmatapariyosÈnaÑ 299 AratiÑ 263
AmatappattaÑ 185 Arati 58, 202
Amatappatto 72 AratitÈ 408
Amatassa 256 Arahato 87
AmatogadhaÑ 299 Arahanto 160
AmanÈpaÑ 303 ArahÈ 78, 221
AmanussapucchÈ 327 AriyadhammaÑ 171
AmamÈyanto 141 AriyadhammasannissitaÑ 293
AriyamaggÈnaÑ 71
AmamÈyitÈ 14
AriyavaÑse 412
Amaravitakko 368
AriyÈya 125
AmaritukÈmo 31
Ariyo 73
Amaro 369
Ar|padhÈtuÑ 164
AmittÈ 57
Ar|pabhave 137
AmissitÈ 131
Ar|parÈgÈ 87
Amucchito 412
Ar|pasamÈpattÊnaÑ 232
AmuttataÓhÈ 137
Ar|pÈvacaro 291
Amoho 151 AlaÑsÈÔako 302
AmbapÈnaÑ 348 AladdhÈ 412
AmbilaÑ 299 AlÈbham|lakaÑ 243
AyasÈ 375 AlÈbhepi 386
Ayase 213 Alitto 148
AyÈcito 171 AlÊnaÑ 418
AyÈthÈvakasmiÑ 140 AlÊnamanaso 304
AyokhilaÑ 374 AluÄito 330
AyogakkhemakÈmÈni 401 Al|khaÑ 331
AyojjaÑ 188 AleÓÈ 377
Ayomayena 24 AllÊno 168
AraÒÒaÑ 83 Avakujja 365

[A] [A]
Avagacchati 381 Aviddasu 162
Avagacchanti 94 AvinÊtaÑ 235
AvacanakarÈ 98 AvinÊto 91
Avajje 282 AvipakkaÑ 376
AvaÔÔhitavÈdÈ 319 AvipariÓÈmadhammo 217
AvaÔÔhitasamÈdÈno 243 AviparÊtaÑ 177
AvaÔÔhiti 341 AviparÊtamanÈ 165
AvaÓÓaÑ 167 AvibhÈvitaÑ 327
AvaÓÓahÈrikÈya 247 Avibh|taÑ 327
AvatthÈpanavacanaÑ 16 Aviruddho 299
AvatthitasamÈdÈno 404 AvivadamÈnÈ 223
AvadaÒÒutÈya 97 AvisaÑvÈdako 283, 396
AvadÈniyÈ 93 AvisÈhaÔamÈnasatÈ 342
AvantataÓhÈ 137 AvisÈrÊ 387
Avabujjhati 58 AvisÈhÈro 342
Avasissatu 170 AvihiÑsÈsaÒÒÈ 150
AvasÊdati 381 AvÊci 68
Avassuto 295 AvÊtataÓhÈ 137
AvikatthÊ 278 AvÊtataÓhÈse 135
Avikkhittacitto 414 AvÊtikkamamattena 188
Avikkhepo 342 AvÊtikkamo 105
AvigatataÓhÈ 137 AvÊvadÈtÈ 174
AvicÈraÑ 116 Av|pasantaÑ 405
AvijjÈnirodhÈ 199 Av|pasamo 282
AvijjÈpaccayÈ 192 AvekkhantaÑ 385
AvijjÈya 385 Avekkhassu 385
AvijjoghaÑ 245 AveraÑ 405
AvitakkaÑ 116 AvokkamaÑ 384
AviditaÑ 257 AvodÈtÈ 175
Avid|re 244 AsaÑvutaÑ 343

[A] [A]
Asa~gÈhaÓÈ 378 AsilokabhayaÑ 348
AsacchikataÑ 257 Asis|n|pamÈ 27
AsaÒjanayamÈno 141 AsissaÑ 408
AsaÒjÈtassa 255 AsÊlaÔÔhaÑ 414
AsaÒÒasattÈ 313 AsÊlatÈ 265
AsaÒÒÈbhavo 37 AsukÈya 370
AsaÒÒino 313 Asucisa~kasarasamÈcÈro 295
AsataÒca 163 AsuddhÈ 388
AsatÈ 307, 384 AsubhakathaÑ 338
AsatiparivajjanÈya 43 AsubhasamÈpattiyÈ 232
Asaddhammo 226 AsurattÈya 176
AsantÈsÊ 278 AsurÈ 327
AsappÈyar|padassanena 222, 403 Asuropo 279
AsappurisÈnaÑ 172 Asekkhamunino 152
AsabbhÈ 415 Asekkhena 77
AsamapekkhanÈ 378 AsesaÑ 31
AsamÈhitÈ 367 AsesavirÈganirodhÈ 385
Asampatte 416 Asmi 225
Asambodho 378 AsmimÈno 181, 292
AsammuÔÔhattÈ 43 Assa 7
AsammussanatÈ 44 AssatarÈ 304
AsaraÓÈ 377 AssaddhÈni 400
AsaraÓÊbh|tÈ 377 AssamaÓo 295
Asassato 167 AssayÈnena 23
AsahitaÑ 250, 270 AssavatikÈ 188
AsÈdu 300 AssÈdato 146
AsÈrakato 146 AssÈdeti 92, 278
AsÈro 377 AssÈs|panibandhaÑ 131
Asite 407 Assito 177
AsithilaparakkamatÈ 360 Assu 51

[A] [Œ]
AssutiyÈ 265 ŒghÈto 279
Ahi 31 ŒcÈragocarasampanno 104, 295
AhitakÈmÈni 401 Œcikkha 228
AhÊnindriyaÑ 327 Œcikkhati 92
Ahu 385 Œcikkhanti 121
Œcinati 76
AhorattÈ 133
ŒjaÒÒarathaÑ 187
AhosiÑ 92
ŒjavaÑ 383
[Œ] ŒjÈnanto 186
Œka~khapaÔibaddhÈ 258 ŒjÈnÊyÈ 304
Œka~khamÈno 336 ŒjÈneyyÈma 313
ŒkÈraparivitakkena 341 ŒjÊvikabhayaÑ 348
ŒkÈrena 348 ŒÔhapanÈ 293
ŒkÈsaÑ 383 Œta~kaphassena 404
ŒkÈsati 383 Œtapo 410
ŒkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ 84 ŒtumÈnaÑ 168
ŒthabbaÓaÑ 364
ŒkÈse 362
ŒdÈnaganthaÑ 203
ŒkiÒcaÒÒÈyatanaÑ 85
ŒdÈya 191
Œgacchati 271
ŒdÈyo 126
Œgato 153, 155
ŒdÈsaÑ 363
ŒgamaÑ 389
Œdi 106
ŒgamanaÑ 323 Œdiccabandhu 326
ŒgÈmirattiÑ 408 ŒdittapariyÈyaÑ 403
ŒgÈrikÈ 207, 308 Œdiyati 177
ŒguÑ 271 Œdiyanti 190
ŒgucÈrÊ 373 Œdisanti 364
ŒghÈtitapaccÈghÈtitamanÈ 165 ŒdÊnavaÑ 68
ŒghÈtitamanÈ 165 ŒdÊnavato 146
ŒghÈtitÈ 377 ŒdÊnavadassÈvÊ 412

[Œ] [Œ]
Œdeti 386 Œy|hinÊ 33
Œdevaneyye 408 Œrakkham|lakaÑ 43
Œdevo 221 Œragge 131
ŒnÈpÈnassatiÑ 26 ŒraÒÒiko 172
ŒnÈpÈnassati 30 Œrato 174
ŒnÈpÈnassatisamÈdhissa 232 ŒraddhavÊriyassa 402
ŒnisaÑsaÑ 208 Œrabbha 414
ŒnisaÑse 175 ŒrammaÓaÑ 383
Œpajjati 92 ŒrammaÓ|panijjhÈnaÑ 112
Œpajjanti 217 ŒrÈdhenti 92
ŒpÈthaÑ 257 ŒrÈmarÈmaÓeyyakaÑ 219
ŒpÈthakajjhÈyÊva 293 ŒrÈmo 46
ŒpÈdito 249 Œruppamaggasama~gÊ 315
ŒpÈyikÈ 13 ŒrogyaÑ 90, 245
ŒbÈdhato 145 ŒrogyappattaÑ 185
ŒbÈdhÈ 52 Œropenti 375
ŒbÈdhikÈ 245 ŒropetvÈ 187
ŒbharaÓÈ 363 ŒrohanakaÑ 235
ŒmÈya dÈsÈ 46 ŒlapanÈ 370
ŒmisaÑ 239 ŒlasyaÑ 361
Œmisacakkhukassa 370 ŒlasyÈnuyogaÑ 310
ŒmodanÈ 18 ŒlasyÈyanÈ 361
ŒyatanaÑ 19 ŒlasyÈyitattaÑ 361
Œyatanapariyante 77 Œlokite 407
Œyatanaloke 37 ŒvajjanapaÔibaddhÈ 258
ŒyatanÈni 232 Œvajjanto 125
Œyatanesu 413 ŒvajjitaÑ 248
ŒyatiÑ 176 ŒvaÔÔabhayaÑ 348
Œyanti 131 ŒvattitvÈ 235
Œyu 133 ŒvatthikaÑ 228

[Œ] [Œ]
ŒvaraÓaÑ 35 ŒhatÈ 376
ŒvaraÓÊyehi 358 Œharahatthako 302
Œvareyya 347 ŒharissÈmi 171
Œvasanti 207 ŒhÈraÑ 300
ŒvÈsamacchariyaÑ 94 ŒhiÓÉanti 300
ŒvilaÑ 405 Œhu 152
ŒvilattaÑ 404
[I]
Œvisi 376
I~gha 308
Œvuto 81
IcchaÑ 179
Œvudho 31
Icchati 9
ŒveÔhiyaÑ 250
Icchanto 250
ŒveÔhiyÈya 250
ŒsattaÑ 81 IcchamÈnassa 15
Œsatto 81 IcchÈ 32
ŒsanaÑ 222 IcchÈnidÈnÈ 89
ŒsanÈ 171 IcchÈpakato 293
ŒsannÈ 368 IcchitabbaÑ 265
Œsanne 244 Ijjhati 15
ŒsappanÈ 379 IÒjati 386
ŒsayaÑ 258 IÔÔhÈniÔÔhe 212
Œsavati 296 IÓÈyikÈ 245
Œsavehi 171 Iti 92
ŒsÈ 34 ItikirÈya 341
ŒsÈruppaÑ 414 ItibhavÈbhavakathÈ 347
ŒsÊsanÈ 34 ItihitihaÑ 341
ŒsÊsitattaÑ 34 ItojÈ 58
Œsevati 414 ItonidÈnÈ 58
ŒhatacittataÑ 416 IttaraÑ 133
ŒhatapaccÈhatamanÈ 165 IttarapaccupaÔÔhÈnaÔÔhena 27
ŒhatamanÈ 165 ItthÊ 46

[ I-¢ ] [U]
IddhipÈdÈnaÑ 56 UgghÈtinighÈtivÊtivatto 213
Iddhimantiniyo 368 UccÈrapassÈvakamme 407
Iddhimanto 368 UccÈvacaÑ 191
Indagu 22 UccÈvacesu 392
IndattÈya 176 UccinitvÈ 292
Indena 253 Ucce 294
Indriyesu 55 Ucchanno 81
Iriyati 84 UcchÈdanaÑ 363
IriyÈno 384 Ucchinnam|lÈ 146
IriyÈpathasa~khÈtaÑ 292 UjjhitvÈ 370
Issatthena 310 UÒchÈcariyÈya 292
IssariyaÑ 230 UÔÔhÈnasaÒÒaÑ 359
Issaro 374 UÓhaÑ 300
IssÈ 53 UÓhassa 242
¢tiÑ 364 UÓhena 11
¢tito 145 UtupariÓÈmajÈ 52
[U] Utuparissayavinodana-
UkkaÓÔhitÈ 408 paÔisallÈnÈrÈmatthaÑ 410
UkkÈcanÈ 370 UttamaÑ 168
UkkuÔikappadhÈnaÑ 381 UttamadiÔÔhippatto 72
Ukkhittapaligho 72 UttamapattippattaÑ 188
Ukkhipati 208 Uttamapuriso 76
Ukkhipanti 246 Uttamo 253
UkkhipiyamÈnÈ 140 Uttarati 45, 295
Uggajjanto 250 Uttareyya 69, 151
UggaÓheyya 367 UttÈnÊkarohi 228, 277
UggahetvÈ 228 UttÈno 248, 257
UggharantaÑ 263 UttÈreti 387
UgghÈÔitÈni 203 UttÈsÊ 281

[U] [U]
UttÈseti 374 Upakkamanti 273
UttiÓÓassa 245 Upakkileso 35
UtrÈsaÑ 376 UpakkhittakÈ 262
UtrÈso 348 Upagacchati 250
UdakaÑ 23 UpaghÈtaÑ 227
Udakathevo 224 UpaccagÈ 248
Udakante 394 Upacchinde 413
UdakapariyÈdÈne 140 UpacchinnattÈ 281
Udak|mikajÈtaÑ 68 UpacchedÈ 278
UdayaÑ 368
UpajÊvino 46
UdayatthagÈminiyÈ 125
UpaÔÔhapeti 388
UdÈnaÑ 233
UpaÔÔhapenti 98
UddaÓÉe 293
UpaddavaÑ 227, 364
UddÈnato 9
Upaddavato 145
UddissakataÑ 380
UpadhÈrayitvÈ 228
UddhaÑ 375
UpadhÈreyya 367
UddhaÑsarÈvÈdÈ 322
Upadhi 88
UddhaccaÑ 52
UddhaccakukkuccaÑ 53 UpadhiparikkhayÈya 383
Uddhaccavasena 81 Upadhiviveko 88
Uddhatasallo 163 Upadhisukhassa 383
UddhatasmiÑ 418 UpanÈho 53
Uddhate 417 UpapajjamÈne 332
UddharituÑ 90 UpapattiÑ 164
UnnatiÑ 244 Upapattipariyante 77
Unnati 183 UpapannÈ 335
UnnamaÑ 244 Upapanno 45
UnnahanÈ 370 UpaparikkhÈmi 136
UnnaÄÈ 367 UpayupÈdÈnÈ 269
UpakaÔÔhe 244 Upayo 184

[U] [U]
Uparato 326 Upekkhati 325
Uparujjhati 133 UpekkhanÈ 414
UpalakkhayitvÈ 228 UpekkhÈ 414
Upalakkhaye 419 UpekkhÈnubr|hanÈ 114
Upalakkheyya 367 UpekkhÈsatipÈrisuddhiÑ 124
Upalimpati 148 Upeti 46, 272
Upavadanti 165 Upeto 45
UpavaditakÈraÓÈ 319 Uppajjanti 58
Upavadito 413 UppajjamÈnÈ 58
UpavadiyamÈno 165 UppatitvÈ 404
UpavÈdaÑ 367
UppathaÑ 235
UpavÈdakÈ 333
UppannÈnaÑ 411
UpasaggaÑ 227
UppÈÔitasallo 163
Upasaggato 145
UppÈdÈya 414
Upasa~kheyyo 277
UppÈdenti 364
Upasanto 275
UppÈdessÈmi 301
UpasamaÑ 315
UbbegaÑ 376
UpasamaratiÑ 389
Ubbego 348
UpasamÈnussatiÑ 26
Ubbedhena 329
UpasamÈya 264
Upasampajja 112 UbbhaÔÔhako 381
Upasussatu 170 UmÈpupphasamÈnaÑ 331
UpÈdÈnaÑ 15 UyyÈmo 360
UpÈdÈnapaccayÈ 198 UyyodhikaÑ 345
UpÈdÈya 92 UrattÈÄiÑ 217
UpÈdiyati 76 Ul|ko 237
UpÈyÈso 25, 64 Ullokento 343
UpÈyena 418 UllapanÈ 370
UpekkhaÑ 413 UsabhaÑ 187
Upekkhako 118, 303 Usm|panibandhaÑ 131

[U-] [E]
UssÈho 164, 360 EkÈhikaÑ 381
Ussineti 76 EkuppÈdo 21
UssoÄhÊ 164, 360 EkesaÑ 391
UÄÈrabhogakulÈ 172 Eko 391
nattaÑ 223 Ekodi 116, 402
mi 330 Ekodibh|to 417
mibhayaÑ 348 EjaÑ 77
hacca 385 Ejati 307
EjÈ 32
[E]
EjÈnugatÈ 190
EkaÑsavacanaÑ 15
EjÈnugÈ 190
EkakammaÑ 416
EjÈnusaÔÈ 190
EkakoÔÔhÈsaÑ 358 EjÈya 190
Ekaggacitto 414 EÓeyyakaÑ 241
EkacittasamÈyuttÈ 129 Eti 192, 250
EkattaÑ 357 EttakaÑ 138
Ekanirodho 21 EnaÑ 343
Ekantanikkileso 390 ErakavattikaÑ 241
Ekapassayiko 381 EritaÑ 405
EkamantaÑ 268 EritasantiÑ 177
EkayuttayÈnaÑ 188 EritÈ 377
Ekavatthuko 21 ElambujaÑ 271
EkavokÈrabhavo 37 EvaÑdiÔÔhikÈ 167
EkÈgÈrikaÑ 234 Evar|pÈ 150
EkÈgÈriko 380 Esanti 93
EkÈyanamaggaÑ 390 EsiÑ 67
EkÈyanamaggo 44 EsÊ 247
EkÈrakkho 75 Eseyya 329
EkÈrammaÓo 21 Ehibhadantiko 379
EkÈlopiko 380 EÄakaÑ 380

[O] [O]
OkaÑ 267 Ovadati 92
OkappentÈ 165 Ovadeyya 415
OkasÈrÊ 268 OvarakÈni 295
OkÈsaÑ 404 OsadhaÑ 293
OkÈsasenÈsanaÑ 83 OsÈne 377
OgÈÄho 82
OsÈpeti 378
OghaÑ 148
OsiÒcitvÈ 69
OghatiÓÓassa 244
OsitaÑ 377
Ogho 383
OsÊdati 381
Otarati 295
OhÈretvÈ 217
OtÈraÑ 401
OtiÓÓo 387 OÄÈrikaÑ 402
OttappabalaÑ 48 OÄÈrike 31
OdakaÑ 133 OÄÈrikehi 368
Odakantiko 226 [ Ka ]
OdagyaÑ 16 KakkaratÈ 371
Odano 348 KakkariyaÑ 371
Odahati 388
KakkhaÄena 372
Odahanti 98
Ka~khÈ 379
OdhikataÑ 138
Ka~khÈyanÈ 379
OdhiggÈho 177
Ka~khÈyitattaÑ 379
OnÈho 382
KacchapaÑ 189
OpakkamikÈ 52
Ophuto 81 KacchapalakkhaÓaÑ 366
OmakaÑ 321 Kacchu 51
OmakÈ 47 KaÔaÑ 77
OmÈno 180 KaÔukaÑ 300
OlÊyanÈ 382 KaÔukaÒcukatÈ 97
Olokento 343 KaÔÔhaÑ 294
Olokemi 136 KaÔÔhamayena 24

[ Ka ] [ Ka ]
KaÓÔakÈpassayiko 381 KandaraÑ 83
KaÓÉako 231 KapaÓo 237
KaÓÉu 51 KapiniddÈpareto 366
KaÓÓarogo 51 Kappayeyya 209
KaÓÓasukhÈ 284, 397 KabaÄÊkÈrÈhÈr|panibandhaÑ 131
KaÓÓikÈlakkhaÓaÑ 366 Kampati 330
KaÓhaÑ 322 KampanaÑ 383
KaÓhapakkhikÈnaÑ 266 KammakarÈ 46
KaÓhavipÈkaÑ 322 KammakÈrakÈ 94
KaÓho 331, 406
Kammaniye 314
KataÑ 376
KammapaccayÈ 376
KatakammÈ 51
Kammabhave 137
KatattÈ 43, 147
KammavipÈkajÈ 52
KataparappavÈdÈ 261
KammÈyatanaÑ 181
KatthÊ 174, 281
KammÈyatanena 172, 183
KathaÑkathiÑ 91
Kammussado 174
KathaÑkathÊ 247, 311
KayavikkayÈ 367
KathaÑdassÊ 275
KathaÑsÊlo 275 Kayavikkaye 367
KathÈyaÑ 246 KaravÊkabhÈÓÊ 387
KathÈvatth|ni 285 KaravÊkarutamaÒjughoso 387
KathitÈ 262 KalahakÈrako 94
Katheti 172 Kalahapasuto 94
Katheyya 168 KalyÈÓapaÔibhÈno 237
KathojjaÑ 246 KalyÈÓapÊti 306
KadariyaÑ 96 KavÈÔaÑ 332
KadariyÈtapanÈ 375 KasambujÈto 295
Kaddamo 383 KasÈvaÑ 300
KantÈraddhÈnapakkhandÈ 245 KasÈhi 241
KantÈro 238 KasiÓasamÈpattÊnaÑ 232

[ Ka ] [ Ka ]
KasiyÈ 310 KÈmasneho 15
KasÊyati 394 KÈmÈ 9, 13
KahÈpaÓikaÑ 241 KÈmÈvacaro 291
KaÄevarassa 277 KÈme 89
KaÄopimukhÈ 380 KÈmesu 15
KÈÓaÑ 188 KÈmehi 23
KÈÓo 188 KÈmo 230
KÈmaÑ 9 KÈmoghaÑ 69, 245
KÈmakÈmÊ 219 KÈyakamme 98
KÈyagatÈsatiÑ 26
KÈmaguÓehi 222
KÈyatikicchaÑ 367
KÈmacchandanÊvaraÓaÑ 52
KÈyadaÓÉo 373
KÈmacchando 15
KÈyaduccaritaÑ 52, 373
KÈmajjhosÈnaÑ 15
KÈyapariÒÒÈ 152
KÈmataÓhÈ 15
KÈyaparihÈrikaÑ 408
KÈmadhÈtuÑ 164
KÈyamuni 152
KÈmanandÊ 15
KÈyamoneyyaÑ 152
KÈmanÊyaÔÔhena 14
KÈyaviveko 82
KÈmapa~ko 383 KÈyasa~khÈranirodho 152
KÈmapariÄÈho 15 KÈyasatthaÑ 238
KÈmabhave 137 KÈyasucaritaÑ 147, 282
KÈmabhogÊseyyÈ 358 KÈyassa 301
KÈmayamÈnassa 9 KÈyÈnupassanÈ 38
KÈmayÈnassa 23 KÈyÈrammaÓe 152
KÈmayogo 15 KÈyikaÑ 294
KÈmarÈgo 15 KÈyikÈ 362
KÈmavitakkÈnaÑ 414 KÈyo 38
KÈmasa~kappena 237 KÈrakatÈya 165
KÈmasaÒÒÈ 149 KÈrako 165
KÈmasaÒÒÈsayo 414 KÈraÓavÈdÈ 246

[ Ka ] [ Ka ]
KÈraÓe 402 KÊdisaÑ 264
KÈraÓehi 233 KÊvatakÈ 392
KÈlaÑkiriyÈ 218 KÊvanto 392
KÈlakovido 418 KÊvabahukÈ 392
KÈla~kataÑ 219 KÊÄanti 362
KÈlavÈdÊ 284, 398 KukkuccaÑ 53, 281
KÈlÈtikkantaÑ 416 KukkuccÈ 356
KÈlena kÈlaÑ 419 KucchiparihÈrikaÑ 408
KÈsÈyÈni 217 KujjhanÈ 279
KÈso 51 KujjhitattaÑ 279
KÈÄe 68, 328 KuÒcikaÑ 293
KiÑnidÈnÈ 308 KuÔi 80
KiccakaraÓÊyesu 270 KuÔiyÈ 171
KiÒcanaÑ 384 KuÔilo 238
KiÒcikkhaÑ 239 KuÔÔo 332
KittakÈ 392 KuÔhÈrÊhi 374
Kitti 236 KuÓiÑ 188
KittivaÓÓagato 237 KutojÈtÈ 308
Kimisa~ghanisevitaÑ 263 KutonibbattÈ 308
Kilamanti 217 Kutopah|tÈ 308
KilÈso 51 KutopÈtubh|tÈ 308
Kilissati 304 KutosaÒjÈtÈ 308
KilesakÈme 244 KunnadÊnaÑ 133
KilesaggiÑ 77 Kuppati 24, 165
KilesanÊye 304 KuppasantiÑ 176
KilesaphandanÈya 376 KumÈrakaÑ 187
KilesamaÒÒanÈya 219 KumbhaÔÔhÈnakathÈ 347
Kilese 402 Kumbhath|ÓaÑ 344
Kissati 242 KumbhimukhÈ 380
KÊtÈ 46 KumbhÊlabhayaÑ 348

[ Ka ] [ Ka ]
Kumbho 80 KevalÈ 129
Kummaggo 139 KevalÊ 76
KummÈso 348 KeÄanÈ 364
KulaÑ 95 KokÈ 51
Kula~gÈro 24 KokilÈya 416
KulamacchariyaÑ 95 KoÔigato 71
KulÈ 172 KoÔippatto 71
KulÈni 401 KoÔÔhako 46
KulÈnudayÈya 408 KoÔÔhÈgÈraÑ 12
KulÈnurakkhÈya 408 KoÔÔhÈsaggÈho 177
Kul|pako 370 Kotthu 237
Kule 24 Kotthuko 253
Kuvanto 392 Kodhavatthussa 281
KusalaÑ 414 Kodhassa 281
KusalÈnuesÊ 404 Kodhahetussa 281
KusalÈbhisa~khÈraÑ 189 Kodho 53, 279
KusalÈvadÈnÈ 246, 315 KopanÊye 304
Kusalo 291 Kopo 279
Kuhakakuhako 294 KomÈrabhaccaÑ 367
Kuhanavatthu 292 Korajikakorajiko 294
Kuhanavatth|ni 292 KolapÈnaÑ 349
KuhanÈ 293 Kolaputtiyena 172, 281
KuhanÈya 349 KosambapÈnaÑ 349
KuhÈ 219 Koso 12
KuhÈyanÈ 293 [ Kha ]
KuhitattaÑ 293 KhajjamÈnÈ 140
K|janto 392 KhaÒjaÑ 188
K|ÔÈgÈrÈ 171 KhaÓikaÑ 133
KetukamyatÈ 184 KhaÓikamaraÓaÑ 62

[ Kha ] [ Kha ]
KhaÓÉadanto 215 KhilajÈtatÈ 166
Khattiyassa 15, 187 KhÊÓÈsavasa~khÈtena 390
KhantiÑ 167, 240 KhÊÓÈsavassa 174
Khanti 126 KhÊrodakÊbh|tÈ 223
KhandhakusalÈ 172 KhuÑsito 413
KhandhadhÊrÈ 135 Khuddako 106
Khandhapariyante 77 KhuppipÈsÈ 202
KhandhamacchariyaÑ 97 KhuppipÈsÈya 242
Khandhaloke 37 KhettaÑ 12
Khayadhammo 217 Khemadassino 220
KharaÑ 188 Khemantabh|miÑ 388
KharadaÓÉo 271
KharayÈnaÑ 188 [ Ga ]
KhalikÈya 362 GacchaÑ 332
KhalitaÑ 247 Gacchati 271
Khalitasiro 216 Gacchato 394
KhalitÈ 319 GacchantaÑ 187
KhÈÓuÑ 235 Gajjanto 250
KhÈdanti 189 GaÓaÑ 388
KhÈdÈpeti 374 GaÓasÈmaggÊ 222
KhÈyite 407 GaÓassa 388
KhÈrÈpatacchikaÑ 241 GaÓÈcariyo 388
KhÈrikaÑ 300 GaÓÈvavassaggaÔÔhena 234
KhiÉÉaÑ 358 GaÓimÈgato 386
KhiÉÉÈ 362 GaÓÊ 387
Khipati 208 GaÓÉato 145
Khipanti 246 GaÓÉo 80
KhippaÑ 69 GaÓhanti 190
Khiyyati 133 GaÓhitvÈ 191
KhilajÈtataÑ 416 Gatakittisaddasiloko 388

[ Ga ] [ Ga ]
GatakoÔiko 72 Gabbhe 65
Gatadiso 72 Gabbhokkantim|lakaÑ 61, 65
GatapubbÈ 392 GamanaÑ 293
GatiÑ 164 GamanÈgamanaÑ 323
Gatipariyante 77 GamanÊyo 214
GatiyÈ 137 GambhÊraÑ 294
GatiyÈ gatiÑ 381 GambhÊro 248
Gate 407 GarahitakÈraÓÈ 319
GathitaÑ 203 Garahito 413
GarahÈya 247
GadhitÈ 93, 244
GaruÑ 176
GadhitÈni 381
GarukaÑ 69
Gadhite 325
GarusaÑvÈse 338
GantukÈmo 70
GaruÄaÑ 260
GanthÈ 204
GalitÈ 319
Ganthite 325
Gavesanti 94
Gantho 209
Gaveseyya 329
GandhataÓhÈ 34
GahaÔÔhassa 15
GandhabbattÈya 176 GahaÔÔhÈ 327
GandhabbavatikÈ 189 GahaÓaÑ 185
GandhabbÈ 327 GahanaÑ 238
Gandhasannidhimhi 356 GahitaÑ 185
GandhÈ 11 GahitÈ 167
Gandhena 213 Gahessasi 384
GabbhakaraÓÊyÈ 367 GaÄitaÑ 247
GabbhapariharaÓam|lakaÑ 61 GÈthÈ 233
Gabbhavipattim|lakaÑ 61 GÈmakathÈ 345
GabbhÈ 65 GÈmadhammo 226
GabbhinitthiÑ 187 GÈmo 12
GabbhiniyÈ 380 GÈravÈdhivacanaÑ 228

[ Ga ] [ Ga ]
GÈhaÑ 190 Gottena 172
GÈhamuÒcanasamatikkanto 307 Gopayato 243
GÈho 97, 139 Gopito 413
Gijjhati 46 GopentÈ 221
GiddhÈ 93 Gopeyya 347
Gimhe 68 GomayaÑ 189
GiriguhaÑ 83 GoyÈnena 23
GilÈnapaccayabhesajja- Gorakkhena 310
parikkhÈraÑ 411 Govajjho 216
GÊtaÑ 344 [ Gha ]
GuttadvÈratÈya 55 GhaÔikÈya 362
Gutto 408 GhaÔÔanaÑ 227
GuhÈ 79 GhaÔÔamÈnÈ 272
GuhÈyaÑ 78 GhaÔÔayantopi 294
GuhÈya 171 GhaÔÔitaÑ 405
GuhÈsayo 31 GhaÔÔitasantiÑ 177
GuhÈsu 392 GhaÔÔitÈ 377
G|hanÈ 179, 361 GhaÔÔito 413
G|ÄhaÑ 294 GhaÔÔÊyati 25
G|ÄhÈni 261 GhaÔÔenti 272
G|Äho 257 GhatapÈnaÑ 349
GedhaÑ 383 GhanakÈle 214
GedhitatÈ 364 Gharappaveso 366
GedhitattaÑ 364 GharamukhÈni 343
Gedho 32 GharavatthuÑ 46
GokapilaÑ 187 GharÈvÈsapalibodhaÑ 217
Gocarapasuto 94 GhÈÔeti 281
Gocaro 402 GhÈÔetvÈ 281
GottaÒÈtako 327 GhoraÑ 31
Gottabandhu 46 GhorÈ 375

[ Ca ] [ Ca ]
CakkavattinÈ 253 CaraÑ 148
Cakkhu 278 Cara 270
Cakkhuto 296 CaraÓaÑ 107
CakkhudvÈre 222 CarataÑ 401
CakkhunÈ r|paÑ 303 Caratha 401
Cakkhubh|to 256 CarantÈ 246
CakkhumÈ 388 Caranto 94
Cakkhurogo 51 CaramÈno 190
Cakkhuloliyena 342 CaritaÑ 258
CakkhuviÒÒÈÓaÑ 186 CaritvÈna 234
CakkhusampadÈ 90 Carimo 78
CakkhusamphassaÑ 312 CariyÈ 361
Cakkhusamphasso 143, 291 CalakakunÈ 253
Ca~kamantÈnaÑ 294 Calati 307
Ca~kame 294 Calato 145
Ca~kamena 358 CalitaÑ 405
CaÓÉÈlaÑ 344 CalitasantiÑ 177
CaÓÉÈlo 253 CalitÈ 377
CaÓÉikkaÑ 279 Cavati 24
CatukkaÓÓo 375 CavanatÈ 218
CatutthaÑ 125 CavamÈne 332
CatuddosÈpagataÑ 285 CÈgÈnussati 30
Catura~gasamannÈgato 331 CÈÔakasakuÓaÑ 187
CaturÈpasseno 75 CÈÔukamyatÈya 353
CatuvesÈrajjappatto 253 CÈpalyaÑ 364
Cattagedho 147, 271 Ci~gulakena 362
CattÈvÊ 212 CiÓÓacaraÓo 72
CapalatÈ 364 CittaÑ 170
CammakkhaÓÉo 222 CittakathÊ 237
CammavinaddhaÑ 263 CittakkhaÓe 128

[ Ca ] [ Cha ]
Cittappakopano 58 ChadanÈni 203
CittappassaddhatÈ 414 ChandaÑ 141
CittabhaggÈ 130 Chandag| 326
Cittasa~khÈranirodho 152 ChandajÈtassa 23
CittasamatÈ 414 ChandarÈgapaÔibaddhattÈ 92
Cittasamatho 342 ChandarÈgassa 152
CittasamohitÈ 130 ChandarÈgo 304
CittÈvilakaraÓamatto 280 Chando 14
CintitaÑ 248 Channo 81
CirakavÈsikaÑ 241 ChambhitattaÑ 348
CÊvaraÑ 409
ChaviyÈ 263
CÊvarena 411
ChaÄa~gasamannÈgato 75
CuÓÓadÈnena 353
ChÈdanÈ 179, 361
Cudito 414
ChiddÈvachiddaÑ 263
C|ÄanikaÑ 336
ChinnavicchinnakaraÓo 280
CetanÈ 105
ChedaÑ 247
Cetayeyya 414
CetasikaÑ 105 [ Ja ]
Cetasiko 359 Ja~ghapesaniyena 354
Cetaso 220 JaÒÒÈ 179
Cetokhile 166, 416 JaÒÒÈti 361
CetosamathaÑ 357 JaÓÓupathaÑ 242
CorakathÈ 346 JanantaÑ 395
CorÈ 23 Janapadavitakko 368
[ Cha ] Janapado 12
ChakoÔÔhÈsaÑ 358 JanavÈdadhammÈya 414
ChaÉÉetvÈ 69 JanikÈ 32
ChatukkÈ 47 Janeti 180
ChattapathaÑ 243 Janenti 317
ChadanaÑ 35 Jano 58

[ Ja ] [ Ja ]
Jantu 22 JÈneyya 408
Jantuno 23 JÈyati 279
JappanaÑ 383 JÈlinÊ 32
JappanÈ 34 JighacchÈya 11
JappantÈ 93 JiÓÓakaÑ 188
JappÈ 34 JiÓÓo 215
JappitattaÑ 34 JitÈ 203
Jappe 265 Jivhaggena 300
JambupÈnaÑ 349 JivhÈ 31
JarÈdukkhaÑ 62 JivhÈhi 31
JarÈya 377 JÊyati 384
Jaho 190 JÊvaÑ 167
JÈgarite 407 JÊvati 128
JÈgariyaÑ 147 JÊvitaÑ 90
JÈgariyÈnuyogassa 55
JÊvitindriyaÑ 128
JÈgu 22
JÊvitindriyassa 278
JÈtaÑ 164
JÊvitukÈmo 31
JÈtakaÑ 233
JÊvitena 371
JÈtar|passa 402
JÊvittha 128
JÈtavedasamo 376
JÊvissati 128
JÈtassa 66
JÊvo 22
JÈtÈna 216
JuÓhe 68
JÈti 308
JotimÈlikaÑ 241
JÈtikantÈraÑ 388
JÈtijarÈbyÈdhimaraÓato 146 [ Jha ]
JÈtidukkhaÑ 59, 61 JhÈnaÑ 26
JÈtipaccayÈ 199 JhÈnapasuto 94
JÈtibhayaÑ 348 JhÈnassa 172
JÈtimaraÓasaÑsÈro 78 JhÈnÈni 383
JÈtiyÈ 183 JhÈnÈnuyutto 413

[ Jha ] [ ©a ]
JhÈnupekkhÈ 119 ©Ètibyasanena 220
JhÈne 414 ©Ètimajjhagato 238
JhÈyati 237 ©Ètivitakko 368
JhÈyÊ 94, 356 ©ÈtÊ 217, 391
[ ©a ] ©Èto 172
©atvÈ 306 ©ÈyavÈdÈ 246
©ÈÓagginÈ 147 ©ÈyÈmi 370
©ÈÓacarito 338 ©Èye 402
©ÈÓanti 186
[ ®ha ]
©ÈÓapatho 311
©ÈÓaphusanÈya 312 ®hapanÈ 293
©ÈÓabandhu 325 ®hapetvÈ 404
©ÈÓabh|to 256 ®hassati 217
©ÈÓamukhe 257 ®hÈnavÈdÈ 246
©ÈÓasacchikiriyÈya 312 ®hÈnÈÔhÈne 402
©ÈÓasamuÔÔhitaÑ 416 ®hitakopi 294
©ÈÓasahabhuno 311 ®hitatto 187
©ÈÓÈdhigamÈya 312 ®hiti 341
©ÈÓÈnuparivatti 258 ®hitiparittatÈya 128
©ÈÓÈya 327 ®hitim|lakaÑ 65
©ÈÓÊ 148, 191 ®hitiyÈ 301
©ÈÓena 151 ®hite 314
©ÈÓesu ÒÈÓaÑ 298
®hito 76
©ÈtapariÒÒÈ 71
©Ètavibh|tena 313 [ a ]
©ÈtÈya 298 aÑsÈ 242, 410
©ÈtikathÈ 346 aÑsÈdÊhi 11
©Ètibandhu 46 aÑsÈdhipÈtÈnaÑ 403
©ÈtibyasanaÑ 66 Èho 51

[ Ta ] [ Ta ]
TaÑ 265 TaÓhÈphandanÈya 136
TaÑ jÊvaÑ 211 TaÓhÈmaÒÒanÈya 219
TaÑnidÈnaÑ 68 TaÓhÈyÈnusaÔaÑ 136
TaÑniddeso 212 TaÓhÈyÈsannaÑ 136
TakkaghaÔaÑ 187 TaÓhÈrammaÓÈ 14
TakkapariyÈhataÑ 317 TaÓhÈvatthukÈ 14
Takkahetu 341 TaÓhÈvicaritaÑ 138
TakkÈsayaÑ 413 TaÓhÈsa~khÈtena 137
Taggarukassa 227 TaÓhÈsamuddo 35
TaggarukÈ 94 TaÓhÈsallassa 328
TacakhajjakaÑ 349 TaÓhÈsalle 171
TacasÈraÑ 58 TattaÑ 374
Taco 170 TathaÑ 177, 317
Taccaritassa 227 TathadassitÈya 157
TaccaritÈ 94 Tathadhamme 155
TacchaÑ 177 TathamanÈ 165
TaccheyyuÑ 213 TathalakkhaÓaÑ 155
TajjÈ 20 TathavÈditÈya 157
TaÔÔikÈ 222 TathÈ 153
TaÓhaÑ 263 TathÈkÈritÈya 158
TaÓhÈ 34 TathÈgatabalÈnaÑ 232
TaÓhÈketu 175 TathÈgataseyyÈ 399
TaÓhÈgataÑ 135 TathÈr|pÈni 401
TaÓhÈgadd|laÑ 35 Tada~gasanti 176
TaÓhÈjÈlaÑ 35 Tadadhipateyyassa 227
TaÓhÈdhajo 175 TadadhipateyyÈ 94
TaÓhÈdhipateyyo 175 TadadhimuttÈ 94
TaÓhÈnadÊ 35 TandiÑ 358
TaÓhÈnugataÑ 136 Tandi 361
TaÓhÈpaccayÈ 198 TandimanakatÈ 361

[ Ta ] [ Ta ]
TandiyanÈ 361 TÈvakÈlikaÔÔhena 27
Tanninnassa 227 TÈvatakaÑ 337
TanninnÈ 94 TÈsÊ 281
Tapena 93 TÈÄeti 374
TapojigucchavÈdÈ 322 TÈÄenti 241
TapojigucchasÈrÈ 322 TikkhindriyÈ 337
TappakÈro 89 Tikkhindriye 258
TappaccayÈ 67 TiÔÔhaÑ 78
TappaÔibhÈgo 89 TiÔÔhabhadantiko 380
TappabbhÈrassa 227 TiÔÔhamÈnaÑ 81
TappabbhÈrÈ 94 TiÔÔhe 406
TappoÓassa 227 TiÓasanthÈro 222
TappoÓÈ 94 TiÓukk|pamÈ 27
Tabbahulassa 227 TiÓÓassa 245
TabbahulÈ 94 TiÓÓÈvÊ 212
TamaÑ 417 TiÓÓo 70
TamokÈyassa 328 TittakaÑ 300
Tammayo 271, 272 TitthÈyatanaÑ 140
Tarati 45 TitthiyasÈvakÈ 400
TaruÓako 253 TitthiyÈ 400
Tareyya 69 Tibbo 332
Taresi 91 Timitimi~galaÑ 260
TassaÓÔhito 89 TiracchÈnakathÈ 345
TÈÓaÑ 377 TiracchÈnakathÈya 285
TÈÓagato 71 TiracchÈnayonikaÑ 64
TÈÓappattaÑ 185 TiracchÈnavijjÈ 353
TÈdÊ 212 TilakÈhatagatto 216
TÈyitÈ 132 TilavÈhaÑ 189
TÈreti 387 TilavÈhe 332
TÈlÈvatthukatÈ 146 TividhakalyÈÓaÑ 113

[ Ta ] [ Tha ]
TÊraÓapariÒÒÈ 71 ThiyitattaÑ 382
TÊraÓavibh|tena 313 ThiraÑ 243
TÊrayitvÈ 140 ThiravÈdÈ 246
TÊreti 145 ThÊnaÑ 382
Tucchato 146 ThullakumÈriyo 399
TuÔÔhi 16, 18 ThusodakaÑ 380
TuÓhÊbhÈve 407 Theto 283, 395
TulayitvÈ 140 ThokaÑ 133
Tussanti 347 Thoke 408
TedhÈtukaÑ 189 ThomanaÑ 247
TedhÈtukesu 266 [ Da ]
TelapattaÑ 393 Dake 57
TelapÈnaÑ 349 DakkhÈmi 136
TosanatthaÑ 408 DakkhitabbaÑ 342
[ Tha ] Dakkho 412
ThaÓÉilaseyyaÑ 381 DaÉÉhaÑ 188
ThaddhÈ 219, 367 DaÉÉho 147
Thaddho 244 DaÓÉaparÈyaÓo 216
ThambhaÑ 244 DaÓÉapasutÈ 308
ThambhayitvÈ 249 DaÓÉabhayaÑ 348
Thambho 53 DaÓÉasattha-abbhukkiraÓo 280
Thale 70 DaÓÉasattha-abhinipÈtano 280
ThÈmaÑ 244 DaÓÉasatthaparÈmasano 280
ThÈmagatassa 402 DaÓÉÈ 373
ThÈmagato 81 DaÓÉÈnaÑ 374
ThÈmo 360 DaÓÉehi 273
ThinaÑ 382 DattiyÈ 380
ThinamiddhaÑ 52 Daddu 51
ThiyanÈ 382 DantaÑ 304

[ Da ] [ Da ]
DantakaÔÔhaÑ 189 DiÔÔhadhammikaÒca 175
DantakaÔÔhadÈne 353 DiÔÔhadhammiko 257
Dantabh|miÑ 305 DiÔÔhapadÈ 152
Dantamayena 24 DiÔÔhamatto 304
Dantarogo 51 DiÔÔhasuddhikÈ 187
DantavidaÑsakaÑ 361 DiÔÔhÈ 225
Damessati 91 DiÔÔhÈnusayÈ 86
DarathÈ 54 DiÔÔhÈnusayo 207
DavakammaÑ 363 DiÔÔhiÑ 167
DavÈya 300 DiÔÔhikantÈraÑ 139
DasabalabaladhÈrÊ 254 DiÔÔhigataÑ 139
DasalakkhaÓasampannaÑ 113 DiÔÔhigatÈni 261
DassanaÑ 187 DiÔÔhigatikassa 175
Dassanena 276 DiÔÔhigahanaÑ 139
DassaneyyaÑ 331 DiÔÔhidhajÈ 175
Dahati 23 DiÔÔhinijjhÈnakkhantiyÈ 341
Dahanti 246 DiÔÔhiparibbasÈnÈ 316
DaharÈ 216 DiÔÔhibyasanaÑ 66, 220
DaÄhaÑ 243 DiÔÔhimaÒÒanÈya 219
DaÄhattaÑ 376 DiÔÔhimedhagÈni 208
DaÄhaparakkamassa 402 DiÔÔhiyÈ 168
DÈÔhÈ 31 DiÔÔhivipphanditaÑ 139
DÈnaÑ 169 DiÔÔhivis|kÈyikaÑ 139
DÈnÈnuppadÈnena 354 DiÔÔhisaÑyojanaÑ 139
DÈyÈdÈ 23 DiÔÔhÊnivesÈ 177
DÈrudÈnena 350 DiÔÔhe 168
DÈsabyaÑ 46 DiÔÔho 387
DÈsidÈsÈ 12 DiÔÔhogho 69
DiÔÔhaÑ 37 DinnapÈÔika~khÊ 405
DiÔÔhato 225 DinnÈdÈyÊ 405

[ Da ] [ Da ]
DibbacakkhukÈ 368 Dukkhitesu 270
DibbacakkhunÈ 136 Dukkhito 270
DibbÈ 13 Dukkhuddayo 406
DiyyamÈne 408 Dukkh|panÊtÈ 93
DisaÑ 305 DukhÈ 375
DisÈvatikÈ 188 Duggati 335
DisÈvidisÈnuvilokano 280 DuggatibhayaÑ 348
Dissati 388 Duggate 333
DÊghacÈrikaÑ 343 DuccaritÈ 54
DÊghena 392 DuÔÔhamanÈ 164
DÊpayati 172 DutiyaÑ 117
DÊpayanti 135 DutiyÈ 33
DÊpÈ 309 DuttarÈ 89
DÊpeyya 168 DunnijjhÈpayo 325
DukkaÔaÑ 247 DunnimmadayÈ 89
DukkathitaÑ 247 DunnÊto 247
DukkhaÑ 25 DuppaÒÒÈpayo 325
DukkhadukkhaÑ 60 DuppatarÈ 89
Dukkhadhammena 220 DuppayuttÈ 24
DukkhanidÈnaÑ 35 DuppariccajjÈ 89
DukkhanirodhagÈminÊ 125 DuppasÈdayo 325
Dukkhanirodho 125 DuppahÈya 89
DukkhappaÔikk|lo 31 DuppekkhÈpayo 325
Dukkhappabhavo 35 DubbaÓÓo 332
Dukkham|laÑ 35 DubbalÈ 47
DukkhavipÈkÈ 173 Dubbinayo 325
DukkhavedanÊyo 144 DubbinivattÈ 89
DukkhÈ 192 DubbiniveÔhayÈ 89
DukkhÈkÈraÑ 339 DubbuÔÔhÈpayÈ 90
DukkhÈya 58 DubbhaÓitaÑ 247

[ Da ] [ Da ]
DubbhÈsitaÑ 247 Desako 7
Dummano 303 DesanaÑ 94
DummejjhaÑ 378 Desehi 228
Duraccayo 383 Deho 79
DurativattÈ 177 DomanassaÑ 25
DurÈsadÈ 375 Domanassito 25
DuruttaÑ 247 Dosacarito 338
DuropitaÑ 247 DosatamaÑ 389
DullapitaÑ 247 Doso 53
DuviÒÒÈpayÈ 337 DvayaÑdvayasamÈpattiÑ 222
DuviÒÒÈpaye 258 DvÈkÈrÈ 337
Dussati 304 DvÈkÈre 258
DussanÈ 279 DvedhÈpatho 379
DussanÊye 304 DveÄhakaÑ 379
DussamatikkamÈ 89
DussamuÔÔhÈpayÈ 90 [ Dha ]
DussamuddharÈ 90 Dha~ko 253
DussitattaÑ 279 Dhajo 79
D|tagamanena 354 DhanakkÊtako 46
D|ratopi 368 DhanajÈnipaccayÈ 374
DevagaÓaparivuto 387 DhanavÈ 254
DevaÒÒataro 93 Dhanukena 362
DevatÈ 233 Dhanena 46
DevatÈnussati 30 Dhamati 402
DevatopasaÑhÈrato 365 DhammaÑ 58
DevattÈya 176, 208 Dhammakathiko 172
Devadevo 328 Dhammabh|to 256
Devassa 15 DhammamacchariyaÑ 95
DevicchaÑ 96 DhammamayaÑ 339
Devo 93 Dhammarasassa 231

[ Dha ] [ Dha ]
DhammavÈdÊ 285 Dhuta~gÈni 170
Dhammavinayo 126 DhutavÈdo 293
DhammasÈmaggÊ 222 DhutÈ 178
DhammasudhammataÑ 339 Dhuni 185
Dhammassavane 338 DhurasampaggÈho 361
DhammassÈmi 256 DhuvakÈlaÑ 68
DhammÈnaÑ 131 Dhuvo 217
DhammÈnudhammapaÔipadÈya 55 Dh|taÑ 178
DhammÈnussati 30 Dhenupako 253
Dhamm|pasaÑhitaÑ 416 DhotaÑ 175, 224
Dhamme ÒÈte 298 DhotakÈ 91
Dhammesu 266 Dhonassa 178
DhÈtu 20 Dhonena 251
DhÈtukkhobhato 365 Dhoneyyehi 179
DhÈtudhÊrÈ 135
Dhono 178, 224
DhÈtupariyante 77
DhovanaÑ 345
DhÈtuloke 37
DhÈreyya 367 [ Na ]
DhÈvati 378 NakkhattavijjÈ 354
Dhiti 360 NakkhattÈni 366
DhitimÈ 134 NagaraÑ 80
Dhitisampanno 134 NaggasamaÓakaÑ 187
DhÊkatapÈpÈ 134 NaccaÑ 344
DhÊtÈ 224 NaÔaÑ 187
DhÊtumaraÓaÑ 66 NaÔÔhaÑ 188
DhÊrÈ 134 Natthi 216
DhÊrehi 265 Nadante 394
DhÊro 148 Nadanto 392
DhutaÑ 224 NantakÈni 292
Dhuta~ga-appiccho 286 NandiÑ 92

[ Na ] [ Na ]
NandirÈgo 32 Nikkamo 360
NandÊ 32 Nikkileso 257
Nand|pasevanaÑ 81 Nikkhanto 148
Namuci 406 Nikkhame 171
Nayanti 304 NikkhepanaÑ 328
Naro 22 NikkhepÈ 277
NavaÒca 301 Nigamo 12
Nave 326 NiggaÓhati 417
Nassati 24 NiggayhavÈdiÑ 415
NÈgattÈya 176, 208 NiggahaÑ 247
NÈgadante 81 NigghosaÑ 237
NÈgÈ 327 NiccaÑ 216
NÈgo 271 NiccakÈlaÑ 68
NÈÔakaÑ 363 NiccadubbalÈ 132
NÈnattakathÈ 347 NiccasÈrasÈrena 377
NÈnattasaÒÒÈya 84 Niccharati 387
NÈnÈkalimalaparip|raÑ 263 NicchÈto 147
NÈnÈbhÈvo 217 NicchÈraÓo 280
NÈmar|papaccayÈ 198 NicchinitvÈ 177
NÈvaÑ 67 Niccheyya 177
NÈvÈ 79 NijigÊsanatÈya 350
NÈvÈya 242 NijjhÈpetÈ 255
NÈsissaÑ 171 NijjhÈyati 237
Nikati 179, 361 NijjhÈyÈmi 136
Nikanti 34 NiÔÔhÈ 309
NikÈmanÈ 34 NiÔÔhuriyaÑ 385
NikÈmeti 92, 278 NiÔÔhuriyakammaÑ 386
NikiraÓÈ 179, 361 NiÔÔhuriyo 385
NiketasÈrÊ 269 NittÈreti 387
Nikka~khÈvacanaÑ 15 NittiÓÓassa 245

[ Na ] [ Na ]
NidÈnaÑ 308 NibbÈnÈya 264
NiddaÑ 382 NibbÈpanaÑ 328
NiddiÔÔhakÈraÓÈ 262 NibbidÈya 264
Niddhamati 402 NibbutattÈ 173
Niddhuni 185 NibbutiÑ 372
NiddhotaÑ 178, 224 Nibbuto 147
NidhÈnavatÊ 285 NibbuddhaÑ 345
NidhÊnaÑ 414 NibbeÔhiyaÑ 147, 250
NindÈya 213 NibbeÔhiyÈya 250
NinditakÈraÓÈ 319 NibbeÔhehi 250
NinnÈdi 387 NibbedhikÈya 125
NinnetÈ 256 NimantanaÑ 380
NinhÈtapÈpakaÑ 152 Nimantenti 292
Nipako 402 NimittaggÈhÊ 343
Nipajjeyya 358 Nimuggo 82
Nipanno 365 NimmÈnaratÊ 133
NipÈtessaÑ 171 NimmitÈ 13
NipuÓaÑ 294 NiyÈmavakkantaÑ 322
NipuÓÈ 261 NiyogavacanaÑ 16
NippariyÈyadukkhaÑ 60 Niyyati 23
NippesikatÈya 349 Niyyetha 371
Nibbattako 132 NiraggaÄo 73
NibbattÈnaÑ 131 NirattÈ 184
NibbÈnaÑ 91 NirayapÈlÈ 374
NibbÈnakusalÈ 172 NirayavÈsinaÑ 376
NibbÈnagato 72 Niraye 235
NibbÈnadhÈtuyÈ 223 Nirayo 223, 335
NibbÈnappattaÑ 185 Nirassajanti 190
NibbÈnappatto 72 NirassatÊ 177
NibbÈnamÈnaso 382 NirassÈdagataÑ 418

[ Na ] [ Na ]
NirÈsatti 290 Nissarati 386
NiruttiyÈ 298 NissÈya 266
NiruddhÈ 130 NissÈro 377
Nir|padhÊnaÑ 88 NissitÈ 190
NirodhaÑ 315 NissesaÑ 31
NirodhataÓhÈ 34 Nihato 416
NirodhadhammÈ 175 NihitaÑ 24
Nirodhadhammo 217 NihÊnÈ 47
Nirodhassa 71 NÊce 294
NirodhÈya 264 NÊto 257
NillopaÑ 234 NÊyati 290
NivÈreyya 347 NÊyÈnaÑ 186
NivÈsenti 189 NÊlo 331
NiviÔÔhÈ 98, 246 NÊvaraÓaÑ 15
NivissavÈdÊ 325 NÊvaraÓehi 84
Nivuto 81 NÊÄaÑ 80
Nivesanesu 177, 272 NuddhataÑ 418
Niveseti 338 Ne 372
Nisa~khati 386 NekkhammaratiÑ 389
NisajjÈya 358 NekkhammasaÒÒÈ 149
Nisinne 407 NekkhammÈbhiratÈnaÑ 88
NisÊdi 268 NetÈ 255
Nisevati 235 NemittikaÑ 228
Nisevato 222 NemittikatÈya 349
NissaÑsayavacanaÑ 15 NeyyaÑ 258
Nissajja 265 Neyyapatho 258
NissaÔo 148 NeyyapariyantikaÑ 258
NissayatÈ 306 Neyyo 258
NissaraÓato 146 NerayikaÑ 64
NissaraÓapaÒÒo 412 NerayikÈnaÑ 223

[ Na ] [ Pa ]
Nerayiko 184 Pa~ko 32, 238
NelÈ 284, 397 PagÈÄho 78, 82
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈbhavo 37 PaggaÓhÈti 170
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ 86 Paggayha 162
NhÈpanaÑ 363 Paggahitasiro 244
NhÈyati 295 PacalÈyikÈ 382
NhÈyanti 189 PacinaÑ 264
NhÈru 170 PaccakkhÈti 292
NhÈrusambandhaÑ 263 PaccakkhÈya 235
PaccattaÑ 324
[ Pa ]
PaccatthikÈ 57
PaÑsupisÈcakÈ 253
Paccatthikesu 364
PakappitÈ 174 Paccanti 376
PakappitÈni 265 Paccaya-appicchÈ 286
PakÈsayitvÈ 167 PaccayapaÔisevanasa~khÈtaÑ 292
PakÈseti 228 Paccayiko 283, 396
PakuppasantiÑ 177 Paccayo 308
PakubbamÈno 166 PaccavekkhamÈno 403
Pakopo 279 PaccÈgacchati 212
PakkamituÑ 373 PaccÈgato 167
PakkÈnaÑ 216 PaccÈghÈtitamanÈ 165
Pakkhandati 242 PaccÈmittesu 364
Pakkhandanti 223 PaccÈghÈtitÈ 377
PakkhandikaÑ 364 PaccÈhatamanÈ 165
PakkhandikÈ 51 PaccÈharissÈma 167
Pakkhando 266 PaccupaÔÔhitÈ 13
PakkhahataÑ 188 PaccupaÔÔhite 364
Pakkhipati 294 PaccuppannÈ 12
Pakkhepabandhanena 311 Paccuppanne 128
Pa~kacÊrena 362 Pacceti 186, 271

[ Pa ] [ Pa ]
Paccenti 187 PaÔikaÓÔakakarÈ 250
PacchÈbhattaÑ 68 PaÔikammaÑ 247
Pacchindeyya 347 PaÔikujjito 81
PacchimaÑ 68 PaÔikkante 406
Pacchimako 78 PaÔikkamati 235
PajaÑ 135 PaÔikkhittÈ 367
PajappantÈ 93 PaÔikkhepo 187
Pajahati 76 PaÔiggaÓhÈti 408
PajahitvÈ 69 PaÔiggahaÓato 408
PajÈ 244 PaÔighaÑ 213
PajÈnaÑ 402 PaÔighasaÒÒÈya 84
PajÈnanti 368 PaÔighasaÒÒojanÈ 87
PajÈnÈti 259 PaÔighasamphasso 144, 291
PajÈya 390 PaÔighÈtÈya 409
PajjarakaÑ 364 PaÔighÈto 279
PajjhÈyati 237 PaÔicca 192
PaÒcakÈmaguÓapaÔisaÒÒuttÈ 18 PaÔiccasamuppanno 175, 217
PaÒca~gavippahÊno 74 PaÔicchannaÑ 263, 294
PaÒÒatti 130 PaÔicchannakammanto 295
PaÒÒapehi 276 PaÔicchannadukkhaÑ 60
PaÒÒavÈ 125 PaÔicchannaparissayÈ 52
PaÒÒÈ 134 PaÔicchannaparissayo 411
PaÒÒÈgataÑ 261 PaÔicchannÈni 261, 295
PaÒÒÈgatena 261 PaÔicchanno 81, 257
PaÒÒÈcakkhunÈ 136 PaÔicchÈdanahetu 179
PaÒÒÈnirodhikaÑ 389 PaÔicchitÈse 210
PaÒÒÈpabhedakusalo 253 PaÔijaggeyya 358
PaÒÒÈpetÈ 255 PaÔinissaggÈya 237
PaÒÒÈsampanno 371 PaÔinissaÔÔhagedho 147, 271
PaÔikaÓÔakaÑ 372 PaÔipakkhaÑ 372

[ Pa ] [ Pa ]
PaÔipakkhakarÈ 250 PaÔivÈpetvÈ 383
PaÔipajjati 311 PaÔivijÈnanto 186
PaÔipajjamÈnÈ 92 PaÔivijÈneyyÈma 313
PaÔipatti 233 PaÔivijjhanto 186
PaÔipattisÈsanaÑ 234 PaÔivijjhiÑ 265
PaÔipadÈ 125 PaÔivijjhi 325
PaÔipadÈvisuddhi 114 PaÔivijjhitukÈmassa 403
PaÔipassaddhattÈ 173 PaÔivijjhitvÈ 382
PaÔipassaddhiÑ 315, 328 PaÔivijjheyyÈma 313
PaÔipassaddhiyÈ 237 PaÔividdhÈkuppo 72
PaÔipassaddho 147 PaÔivirato 174, 283
PaÔipurisaÑ 250 PaÔiviruddhamanÈ 165
PaÔibandhu 33 PaÔiviruddhÈ 376
PaÔibÈhati 294 PaÔivirodho 279
PaÔibhayÈ 375 PaÔivisesaÑ 247
PaÔibhÈgena 276 PaÔisaÑyujeyya 267
PaÔibhÈnaÑ 181 PaÔisaÑvedeti 121, 243
PaÔibhÈnavÈ 296 PaÔisa~khÈ 409
PaÔibhÈnena 172 PaÔisattuÑ 250
PaÔibhÈyati 297 PaÔisandhiÑ 164
PaÔibhÈyissati 298 PaÔisandhipariyante 77
PaÔimallaÑ 250, 372 PaÔisallÈnarato 357
PaÔiyatto 413 PaÔisallÈnasÈruppÈni 231
PaÔilabhati 15 PaÔisallÈnÈrÈmo 357
PaÔilabhanti 94 PaÔis|raÑ 249
PaÔilÈbhÈ 391 PaÔiseniÑ 372
PaÔilÈbhÈya 93 PaÔisenikattÈ 250
PaÔilomakarÈ 250 PaÔisenikarÈ 203, 250
PaÔilomavuttino 98 PaÔisevati 235
PaÔivajja 371, 413 PaÔisevato 222

[ Pa ] [ Pa ]
PaÔissati 44 Patir|pako 388
PaÔissato 412 PatilÊnacarassa 221
PaÔiha~khÈmi 301 PatilÊnacarÈ 221
PaÔhamaÑ 26 PatilÊno 221
PaÔhamaÑ yÈmaÑ 358 PativaÔÔentÈ 221
PaÔÔhapehi 228 PattakhajjakaÑ 349
PaÓidahati 93, 179 PattadÈne 351
PaÓidhÈya 293 PattabbaÑ 170
PaÓidhi 33 PattasaÒÒaÑ 266
PaÓidhisampannÈ 388 PattÈÄhakena 362
PaÓÊtaÑ 372 Patthaddho 244
PaÓÊtÈ 13 PatthanÈ 34
PaÓÊte 332 Patthayate 385
PaÓunnapaccekasacco 76 Patthayanto 368
PaÓÉakÈ 399 PatthayamÈnassa 15
PaÓÉaraÑ 251 PatthayÈno 394
PaÓÉitavÈdÈ 246 Patthenti 245
PaÓÉitÈ 216 PathaÒca 372
PaÓÉukambalasilÈyaÑ 387 PathaviÑ 189
Patarati 45 Patho 186
Patareyya 69, 150 PadasaÑsaggo 174
PatÈreti 388 Padasandhi 174
PatikuÔentÈ 221 Padahati 170
PatiÔÔhÈpeti 388 PadÈlanaÑ 328
PatiÔÔhÈho 139 PaduÔÔhamanÈ 165
PatiÔÔhitÈ 246 Padumapatte 224
PatitaÑ 185 Padese 260
PatitÈ 190 PadhÈnaÑ 164
PatituÑ 169 Pantamhi 392
Patir|paÑ 223 PantÈni 231

[ Pa ] [ Pa ]
Pante 394 PayuttaÑ 371
Pannaddhajo 73 Payuttassa 227
PannabhÈro 73, 326 Payogo 376
Pannasiro 31 PayojikÈ 132
PannÈ 190 Payojenti 364
PapaÒcasa~khÈ 328 Payojeyya 367
PapÈtepi 235 PayopÈnaÑ 349
PabbajitÈ 308 ParaÑ 167
PabbajjÈsa~khÈtena 234 ParaÑ maraÓÈ 335
PabbataÑ 83 Parakkamati 179
PabbatagabbhÈrÈ 392 Parakkamena 170
PabbatamuddhaniÔÔhito 339 Parakkamo 360
PabbatÈnaÑ 392 Paracittaviduniyo 368
Pabha~guto 145 Paracittaviduno 368
Pabhavo 308 Parato 145
PabhÈvitÈ 132 Paratoghoso 165
PabhinnaÒÈÓo 253 ParattabhÈvaÑ 164
PamattÈ 97 ParattabhÈvo 210
PamÈdaÔÔhÈnaÑ 310 Parattho 257
PamÈdo 54 ParadÈraÑ 234
PamÈya 320 ParadhammikÈ 404
PaminitvÈ 320 Paraneyyo 324
PamuÒce 414 Parapaccayo 324
Pam|ÄhÈ 93 ParapaÔibaddhag| 324
PamocanÈya 91 Parapattiyo 324
PamodanÈ 16, 18 ParapuggalaÑ 281
PamohaÑ 266 ParappavÈde 208
Payatto 230 ParamaÑ 185
PayirupÈsati 401 ParamakusalaÑ 188

[ Pa ] [ Pa ]
ParamatthaÑ 265 Parikkhipati 208
Paramatthagaruko 357 Parikkhipanti 246
ParamatthaÒÈÓena 207 Parikkhepabandhanena 311
ParamatthiyÈ 130 Parig|hanÈ 179, 361
Paramapattippatto 76 PariggahitaÑ 138
Paramapuriso 76 PariggahitÈ 14
Paramavepullappatto 281 Pariggaho 46
ParamavodÈnappattÈnaÑ 88 ParicchÈdanÈ 179, 361
Paramussadagato 281 ParijÈnitvÈ 68
ParijjhÈyanÈ 220
ParammukhÈ 203
PariÒÒÈtaÑ 72
ParalokavajjabhayadassÈvino 337
PariÒÒÈtattÈ 281
ParavÈde 246
PariÒÒÈpÈrag| 70
ParavicchindanÈya 178, 322
PariÒÒÈya 141
Paravisaye 401
PariÒÒÈsahagato 152
Parahetu 239
PariÒÒeyyaÑ 72
ParÈjitÈ 203
PariÒÒeyyÈ 199
ParÈdheyyakaÑ 66 Paritassati 412
ParÈnuddayatÈpaÔisaÒÒutto 369 ParitassitÈ 408
ParÈnuvÈdabhayaÑ 348 ParittakaÑ 133
ParÈmaÔÔhÈ 167 ParittÈ 47
ParÈmaÔÔho 81 ParittÈsÊ 281
ParÈmasitvÈ 191 Parittodake 140
ParÈmÈso 139 Paridevati 248
ParÈyanaÑ 377 Paridevadhamme 406
ParÈyanÈ 309 Paridevaneyye 408
Parikissati 240 Paridevanti 217
Parikilissati 242 Paridevo 25, 63
ParikeÄanÈ 364 ParidhaÑsati 24, 237
ParikkhattatÈ 371 ParidhaÑsenti 24

[ Pa ] [ Pa ]
ParinibbÈpessati 91 PariyantavatiÑ 285
ParinimmitÈ 14 PariyantÈ 403
Paripatati 24, 237 Pariyante 394
Paripatanti 24 Pariyanto 375
Paripanthepi 234 PariyÈdinnacittaÑ 136
ParipÈcento 299 PariyÈdinnacitto 242
ParipÈtayanti 132 PariyÈdiyitvÈ 77
ParipÈtiyamÈnÈ 140 PariyÈdiyanti 47
ParipucchÈ 298 PariyÈpuÔaÑ 233
ParipucchÈya 338 PariyÈyabhattabhojanaÑ 381
ParipuÓÓaÑ 168 PariyuÔÔhÈnaÑ 35, 378
Parip|rikÈritÈya 55 PariyuÔÔhitÈnaÑ 227
PariphandamÈnaÑ 135 PariyesantÈ 300
ParibÈhirÈ 293 Pariyesanti 94, 300
ParibÈhiro 234 Pariyesanto 242
ParibbasÈno 207 Pariyeseyya 329
Paribhaggato 238 PariyodÈtamaggaÑ 319
ParibhÈsati 373 PariyodÈte 314
ParibhuÒjanti 94 PariyonÈho 382
Paribhogato 408 ParivajjanÈya 43
ParimaddanaÑ 363 Parivajjeti 26
Parimuccanti 176 Parivajjeyya 32
ParimuttiyÈ 176 Parivattati 257
PariyattiÑ 297 Parivasanti 207
Pariyatti 298 ParivÈrachannÈ 388
Pariyatti-appiccho 286 ParivÊmaÑsamÈno 416
PariyattisÈsanaÑ 233 ParisaÔho 371
PariyantakataÑ 138 ParisappanÈ 379
Pariyantagato 71 Parisahanti 47
Pariyantappatto 71 ParisÈya 387

[ Pa ] [ Pa ]
Parisujjhanti 176 PalibuddhÈ 93
ParisuddhimaggaÑ 319 Palibuddho 81
ParisuddhiyÈ 176 Palibundhe 326
Parisuddhe 314 Palibodho 209, 238
Parisodheyya 358 Palehi 250
Parissayato 59 Palokato 145
ParissayÈ 51 PalokadhammÈ 131
PariharaÓÈ 179 Palla~kaÑ 171
Parihareyya 393 Pavattati 296
ParihÈnÈya 55 PavattÈraÑ 414
ParihÈpitaÑ 248 Pavane 190
ParihÈyati 23 PavaraÑ 168
ParihÈyanti 23 Pavaro 253
ParihÈrapathepi 362 PavÈdiyÈse 317
ParihÊnaÑ 248 Pavicayabahulo 406
PariÄÈhassa 328 Pavicinanto 264
PariÄÈhÈ 54 PavicinitvÈ 177
Par|pakkamam|lakaÑ 61 PavitakkaÑ 251
Pareto 237 Pavibhaji 231
Paro 178 PavivittaÑ 222
PalÈpo 221 Pavivittassa 244
PalÈlapuÒjaÑ 84 PavivekakathaÑ 289
PalikhaÒÒa 406 PavisitvÈ 246
Paligijjhati 46 Pavuccati 163
Paligedho 32 PavuttÈ 329
Palitakeso 215 PaveditaÑ 265
PalipapalipannaÑ 90 Pavedhati 307
Palipapalipanno 91 Pavedhanti 140
Palipo 238 PavedhamÈnaÑ 136
PalibuddhaÑ 81 PasaÑsakÈmÈ 246

[ Pa ] [ Pa ]
PasaÑsamicchaÑ 246 PÈgabbhiyaÑ 294
PasaÑsÈ 90 PÈguÒÒatÈya 43
PasaÑsalÈbhÈ 248 PÈÔho 2
Pasavati 293 PÈÓaÑ 234
PasÈkhakÈlepi 215 PÈÓÈtipÈto 98
PasÈdanÊyaÑ 339 PÈÓissaraÑ 344
PasÈdetÈ 255 PÈÓÊhi 273
PasÈdemi 276 PÈtitaÑ 136
PasÈrite 407 PÈtimokkhaÑ 106
PasÊdanti 223 PÈtimokkhasaÑvarasaÑvuto 104
PasukÈdayo 46 PÈtukaroti 247
PasutÈ 93 PÈtubh|to 23
Passati 304 PÈto 216
PassÈso 131 PÈdalolo 356
PahÈtabbÈ 199 PÈdena 32
PahÈnaÑ 152 PÈnasannidhimhi 355
PahÈnapariÒÒÈ 71 PÈnÈgÈraÑ 400
PahÈnapÈrag| 70 PÈpakaÑ 181
PahÈnavibh|tena 313 PÈpakammantaÑ 376
PahÈnÈ 122 PÈpakÈ 57
PahÈya 68 PÈpakiriyÈ 179, 361
PahÈso 16, 18 PÈpaÓikÈ 292
PahiÓagamanena 354 PÈpadhammo 295
PahÊnagedho 147 PÈpikaÑ 179
PahÊnattÈ 281 PÈpikÈ 181
PahÊno 292 PÈpicchatÈ 285
Pahosi 250 PÈpiccho 293
PaÄÈso 53 PÈpuÓi 389
PÈkaÔaparissayo 411 PÈmokkhaÑ 107, 168
PÈkÈro 332 PÈmojjaÑ 18

[ Pa ] [ Pa ]
PÈraÑ 70 PinÈso 51
PÈraÑgatassa 245 PipÈsÈya 11
PÈra~gato 70, 210 Piyappah|tÈ 308
PÈramippatto 71 PiyÈ 223
PÈrikkhattiyaÑ 371 PiyÈyitaÑ 219
PÈricchattakam|le 387 Piyo 415
PÈribhaÔyatÈya 353 PisuÓaÑ vÈcaÑ 283, 396
PÈrisuddhiyÈ 77 PisuÓavÈcÈ 100, 396
PÈrisuddhupekkhÈ 119 PihanÈ 34
PÈleti 84 PihayamÈnassa 15
PÈva 186 Pihito 81
PÈvadati 172 PiÄandhanÈ 363
PÈvacanaÑ 126 PÊÔhaÑ 222
PÈvÈ 168 PÊÔhamaddikatÈya 353
PÈvuraÓÈ 12 PÊtako 331
PÈsÈÓaÑ 235 PÊti 16, 18
PÈsÈdÈ 171 PÊti pÈmojjaÑ 16
PÈsÈdikaÑ 331 PÊtimano 9
PÈsÈrikÈ 247 PÊtiyÈ 117
PiÔakasampadÈya 341 PÊtisukhaÑ 117
PiÔÔhakhajjakaÑ 349 PÊte 407
PiÓÉapaÔipiÓÉakena 354 PÊÄakÈ 51
PiÓÉapÈtaÑ 410 PÊÄanaÑ 227, 376
PiÓÉapÈtena 413 PÊÄiyamÈno 242
PiÓÉiyÈlopena 292 PÊÄÊyati 25
PitÈ 223 PuggalaÑ 59
PitumaraÓaÑ 66 PucchaÒjikatÈ 34
PittasamuÔÔhÈnÈ 51 PuÒjo 131
Pidahati 294 PuÒÒanimittato 365
Pidaheyya 347 PuÒÒe 186

[ Pa ] [ Pa ]
PuÒÒena 293 PurÈÓehi 131
PuÓÓaghaÔaÑ 187 PurÈbhedÈ 277
PuÓÓattaÑ 223 Purime 68
PuttamaraÓaÑ 66 PurisathÈmena 170
PuttÈ 306 Purisadhorayho 254
Puthu 190 PurisanÈgo 254
PuthujanÈnaÑ 371 Purisaparakkamena 91
PuthujjanakalyÈÓakassa 222 PurisasÊho 254
PuthujjanÈ 235 PurisÈjaÒÒo 254
PuthujjÈ 325 PurisÈsabho 254
PuthudiÔÔhigatÈni 190 PurekkhÈrÈ 175
Punappunabbhave 137 PurebhattaÑ 68
PunabbhavÈ 305 P|gamajjhagato 238
PunabbhavÈya 383 P|jenti 176
Puneti 212 P|tikÈyassa 364
PupphadÈne 351 P|timuttena 292
Pubbanto 278 P|vakhajjakaÑ 349
PubbapetakathÈ 347 PekkhaÑ 344
PubbamantaÑ 277 PekkhataÒÒeva 216
Pubbahet|pi 132 PekkhÈyanabahulo 406
PubbÈsave 326 PekkhetÈ 255
Pubbe 386 PetaÑ 219
PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓena 207 PetaseyyÈ 358
PurakkhataÑ 277 Pettike 402
PurakkhatÈ 174 PettivisayikaÑ 65
Purakkhato 131 PemaniyÈ 397
PurakkhatvÈ 406 PemanÊyavado 387
PurakkharÈno 270 PemanÊyÈ 284
Puratopi 294 PesikÈle 214
PurÈÓaÑ 301, 383 Pesito 402

[ Pa ] [ Pha ]
PesuÓiyaÑ 367 PhÈrusakapÈnaÑ 349
PesuÓeyye 292 PhÈlaÑ 189
Po~khÈnupo~khaÑ 68 PhÈsukÈmÈ 223
PonobhavikÈ 173 PhÈsuvihÈraÑ 403
PorÈÓe 412 PhÈsuvihÈro 302
PorÊ 284, 397 PhuÔÔho 237
Posito 249 PhusanÈ 145
[ Pha ] Phuseyya 70
Phandanti 140 PhussatilaÑ 189
PhandamÈnaÑ 136 PhussatelaÑ 189
PhandamÈne 140 PhussaveÄuvalaÔÔhiÑ 187
PharitvÈ 260 PhoÔayitvÈ 326
PharusavÈcaÑ 280 PhoÔÔhabbÈ 12
PharusavÈcÈ 100, 396
[ Ba ]
PharusÈ vÈcÈ 283
Bajjhati 369
Pharusena 413
BadarapÈnaÑ 349
PhalakaseyyaÑ 381
BaddhÈ 90
Phalake 408
BaddhÈnaÑ 389
PhalakhajjakaÑ 349
PhaladÈne 352 BandhanaÑ 35, 209
PhalapÈÔika~khÊ 176, 208 BandhanabaddhÈ 245
PhassaÑ 141 Bandhane 326
PhassapaccayÈ 198 BandhitabbaÑ 366
PhassayissÈmi 171 Bandhe 325
PhassitaÑ 68 BalaggaÑ 345
PhassitukÈmassa 403 BalÈkÈhi 140
Phasse 404 BalikavÈdÈ 319
Phassesi 389 Balena 170
Phasso 141 Balesu 390

[ Ba ] [ Ba ]
BahiddhÈ 329 BuddhiparihÈnivÊtivatto 185
Bahinikkhamanam|lakaÑ 61 BuddhimÈ 148
Bahuke 408 Buddho 391
BahujanakantÈ 284, 398 Bojjha~gÈnaÑ 56
BahujanamanÈpÈ 284, 398 BodhiÑ 403
BahunÈbhichanno 78 BodhiÒÈÓena 389
BahulÊkaroti 414 BodhiyÈ m|le 391
BahusÈdhÈraÓÈ 27 BodhetÈ 390
BaÄisamaÑsikaÑ 241 ByaÒjanasiliÔÔhatÈ 174
BÈlaputhujjanÈ 225 ByantiÑ 146, 244
BÈlÈ 216 ByapathaÑ 94
BÈlÈnaÑ 172 ByappathaÑ 97, 228
BÈlyaÑ 378 Byappathayo 395
BÈhÈvikkhepako 294 ByÈdhi 62
BÈhitapÈpadhammena 310 ByÈdhikaÑ 188
BÈhirÈni 143 ByÈdhito 25
Bindu 387 ByÈdhinÈ 377
Bila~gathÈlikaÑ 241 ByÈpajjati 247
BilaggÈho 177 ByÈpajjanÈ 279
BilÈsayo 31 ByÈpatti 279
BiÄÈro 237 ByÈpadasaÒÒÈ 149
BÊjanÊhÈro 366 ByÈpÈdo 52, 102
Bujjhati 56 ByÈruddhe 377
Bujjhi 389 BrahmakÈyikÈ 133
BujjhitÈ 390 BrahmacariyaÑ 126
BujjhitukÈmassa 403 BrahmacariyÈnuggahÈya 301
BuddhacakkhunÈ 136 Brahmacariyena 93
BuddhadhammÈnaÑ 232 BrahmattÈya 176
BuddhasubodhiÑ 339 Brahmabh|to 256
BuddhipaÔilÈbhattÈ 391 Brahmassaro 387

[ Ba ] [ Bha ]
BrÈhmaÓÈ 233 BhantaÑ 235, 405
Br|mi 306 BhantattaÑ 282
Br|si 265 BhabbÈ 259
Br|hayitvÈ 249 BhabbÈbhabbe 259
Br|hi 227 BhayaÑ 348
Br|hetÈ 357 BhayaÑ jÈtaÑ 373
Bhayato 145
[ Bha ]
BhayadassÈvÊ 104, 296
BhagandalÈ 51
Bhayamantarato 58
BhaginimaraÓaÑ 66
BhayÈpaÓunnÈ 46
BhaginÊ 224
BhavaÑ 265
BhaggarÈgo 231
BhavatajjitÈ 315
BhaggÈ 130, 203
BhavanaÑ 377
Bha~gÈ 131
Bhavane 221
Bha~go 131 Bhavanetti 33
Bhajati 401 Bhavanto 406
Bhajato 222 BhavapaccayÈ 198
Bhaji 231 Bhavapariyante 78
BhaÒjati 235 BhavasÈtabaddhÈ 89
BhaÒjissÈmi 248 BhavÈ 135
BhaÓati 234 BhavÈbhavesu 135
BhaÓantassa 239 BhavÈya 306
BhaÓanti 135 BhavissÈma 102
BhaÓitassa 239 Bhav|papattiÒca 264
BhaÓeyya 168 Bhavesu 135
BhaÓÉanakÈrakÈ 227 Bhavo 347
BhatakÈ 46 BhavoghaÑ 69
Bhaddante 330 BhasmÈ 376
BhaddÈriÔÔhakasamÈnaÑ 331 BhassakÈrakÈ 227
BhaddekarattavihÈraÑ 404 BhÈkuÔikabhÈkuÔiko 294

[ Bha ] [ Bha ]
BhÈkuÔiko 293 BhinnÈnaÑ 284, 396
BhÈkuÔiyaÑ 293 Bhinnesu 209
BhÈgaso 375 Bhiyyo 389
BhÈgÊ 231 Bhisi 222
BhÈtÈ 223 BhismÈ 375
BhÈtumaraÓaÑ 66 BhÊru 202
BhÈyati 281 Bhujanto 31
BhÈrassa 328 BhujissaÑ 245
BhÈrikaÑ 69 Bhuttavamitako 302
BhÈvanÈpÈrag| 71 Bh|taÑ 177, 317
BhÈvitakÈyo 231 Bh|tavÈdÊ 285, 398
BhÈvetabbaÑ 72 Bh|tamanÈ 165
BhÈvetabbÈ 199 Bh|tiyaÑ 367
BhÈveti 414 Bh|ripaÒÒo 199
BhÈventi 383
BhedanapariyantaÑ 216
BhÈvento 30
BhedÈ 335
BhÈsitÈ 284
BhedÈya 396
BhÈsite 407
Bhedo 218
BhikkhunÊnaÑ 401
BheravaÑ 348
Bhikkh|naÑ 401
BheravÈ 392
Bhijjanti 24
BhogabyasanaÑ 66, 220
Bhittikhile 81
Bhoge 23
BhittiyÈ 375
Bhoggo 216
BhindaÑ 188
BhojanÈni 344
Bhindati 403
Bhojane 55
BhindantÈ 261
BhindissÈmi 171 [ Ma ]
BhinnaÑ 67 MaÑ 179
Bhinnakilesam|lena 310 MaÑsacakkhunÈpi 135
BhinnattÈ 173 MaÑsacakkhunÈ 207

[ Ma ] [ Ma ]
MaÑsapes|pamÈ 27 Majjati 304
MaÑsalohitaÑ 170 MajjhattatÈ 414
MakasÈ 242, 410 MajjhimaÑ 68
MakuÔaÑ 366 Majjhimakampi 402
MakkaÔo 190 Majjhimakepi 402
Makkhenti 189 MajjhimÈ 13
Makkho 53 MajjhimikaÑ 336
MagayamÈno 237 Majjhe 330
Maggakovido 255 MaÒcapÊÔhasenÈsanaÑ 83
MaggakkhÈyÊ 92 MaÒco 222
Maggavid| 255 MaÒju 387
Maggassa 57 MaÒÒanÈ 183
MaggÈnugÈ 256 MaÒÒitaÑ 225
Maggo 168 MaÒÒitattaÑ 183
Maggoti 186 MaÒÒetha 243
Ma~ku 237, 304 MaÓilakkhaÓaÑ 366
Ma~galaÑ 187 MaÓÉanÈya 301
MaccÈna jÊvitaÑ 216 MaÓÉapÈ 171
Maccutaro 385 MaÓÉalaÑ 247
MaccuparetÈnaÑ 216 MataÑ 188
MaccumaraÓaÑ 218 MatÈ 132
Maccumukhe 135 MattaÑ 408
MaccuvasaÑ 216 MattaÒÒutÈya 55
Macco 9, 22 MattikabhÈjanaÑ 216
MaccharÈyanÈ 96 MattikÈkuÓÉalova 388
MaccharÈyitattaÑ 96 MattikÈdÈne 353
Maccharino 94 MattikÈya 189
MacchariyaÑ 53 Mattena 253
MaccherayuttÈ 308 MadanÊyaÔÔhena 14
Maccho 348 MadanÊye 304

[ Ma ] [ Ma ]
MadÈya 300 MaraÓassati 30
Mado 54 MaraÓÈ 167
MadhukapÈnaÑ 349 Marati 24
Madhumeho 51 Marantassa 130
MadhuraÑ 300 MariyÈdaÑ 403
Madhuravado 387 MarukantÈraÑ 242
ManasikaritvÈ 359 Mar| 130
Manaso 404 MalaÑ 402
ManÈpaÑ 303 MalÈ 57
ManÈpikÈ 10, 90 MahaggataÑ 405
Manujo 22 Mahaddhano 254
ManussapucchÈ 327 MahantaÑ 375
ManussaphassÈnaÑ 403 MahantÈ 216
ManussarÈhasseyyakÈni 231 Mahanto 106
Manussassa 15 Mahallako 215
ManesikÈya 362 MahÈkibbisakÈrino 376
Mano 144 MahÈgedho 238
ManoduccaritaÑ 52 MahÈnÈgÈ 304
Manopadoso 279 MahÈniraye 375
Manomuni 152 MahÈpakkho 248
ManomoneyyaÑ 152 MahÈpaÒÒo 199
ManovitakkÈ 58 MahÈparivÈro 248
Manovilekho 282 MahÈpariso 248
Manosamphasso 144 MahÈpariÄÈhaÔÔhena 27
Mantabandhu 46 MahÈbandhanaÑ 238
MantabhÈÓÊ 278 MahÈbhitÈpanaÔÔhena 27
Mando 237 MahÈbh|t|panibandhaÑ 131
MamÈyitaÑ 138, 384 MahÈbhogakulÈ 172
MamÈyitÈ 14 MahÈrajakkhÈ 337
MamÈyite 137 MahÈrajakkhe 258

[ Ma ] [ Ma ]
MahÈrÈjÈno 327 MÈrabaÄisaÑ 35, 406
MahÈluddÈ 376 MÈravisayo 35, 406
MahÈvanaÑ 238 MÈrasenÈ 203
MahÈsamuddaÑ 242 MÈrÈmisaÑ 406
MahÈsahassiÑ 336 MÈrÈmisato 146
MahicchatÈ 286 MÈrisa 226
MÈÓavÈ 51 MÈro 401
MÈta~gena 253 MÈlÈ 363
MÈtÈ 223 MÈÄÈ 171
MÈtÈpettikaÑ 370 MigalakkhaÓaÑ 366
MÈtumaraÓaÑ 66 MigavÈkkaÑ 367
MÈnaÑ 244 MigavÈkkapÈÔhakÈ 367
MÈnamaÒÒanÈya 219 MicchattaÑ 139
MÈnavo 22 MicchÈgÈho 140
MÈnasaÑ 19 MicchÈcÈro 99
MÈnÈ 87 MicchÈÒÈÓaÑ 178
MÈnÈtimÈno 180 MicchÈdiÔÔhiÑ 402
MÈnÈnusayo 207 MicchÈdiÔÔhi 102
MÈnusikaÑ 65 MicchÈdiÔÔhikammasamÈdÈnÈ 334
MÈnusikÈ 13 MicchÈdiÔÔhikÈ 334
MÈnenti 175 MicchÈpatho 139
MÈno 53 MicchÈvimutti 179
MÈmako 218 MittÈ 217
MÈyaÑ 184, 358 Mithu 246
MÈyÈ 32, 53 MiddhaÑ 382
MÈyÈvitÈ 179, 361 MiyyamÈno 242
MÈragocaro 406 Miyyare 376
MÈranivÈso 406 MukhakulÈnavikulÈno 280
MÈrapÈso 35 MukhacuÓÓakaÑ 363
MÈrabandhanaÑ 406 MukhaÉiÓÉimakaÑ 362

[ Ma ] [ Ma ]
MukhabherikaÑ 362 Mudindriye 258
MukhabheruÄakaÑ 363 Mudubh|te 314
Mukharogo 51 MuddikapÈnaÑ 349
MukhalepanaÑ 363 Munayo 220
MukhavalimakaÑ 362 Munimunino 152
MukhasambhÈviko 294 MunÊ 162
MukhÈlambaraÑ 362 Muyhati 304
MukhodakadÈnena 353 Muyhanti 82
Muggo 46 MusÈ 100, 282, 395
Muccanti 176 MusÈvÈdaÑ 282, 395
MucchÈ 32 MusÈvÈdo 100, 395
MucchitÈ 93 Mussati 234
MuÒcanÈ 185 Mussate 228
MuÒcanti 190 M|laÑ 15
MuÒcitabbaÑ 185 M|lakhajjakaÑ 349
MuÒceyya 416 M|lampi 132
MuÓÉikÈputto 188 M|laraso 299
MutaÑ 37, 225 M|Ähar|po 162
Mutamatto 304 MettÈbhÈvanaÑ 338
Mutar|pena 272 MettÈya 77
MutasuddhikÈ 189 MettÈyanÈ 405
Mute 186, 304 MettÈyitattaÑ 405
MuttakarÊsapuÓÓaÑ 263 Metti 405
Muttagedho 147, 271 MethunaÑ 226
MuttapuÓÓaÑ 263 MethunasmiÑ 263
MuttÈcÈro 379 MedhagaÑ 373
MuttÈvÊ 212 MedhÈviÑ 415
MuttipaÔisevanatÈya 77 MedhÈvÊ 148
MuttiyÈ 176 MerayaÑ 310
MudindriyÈ 337 MokkhaÑ 107

[ Ma ] [ Ya ]
Mokkhagavesino 376 YathÈyutto 25
MokkhacikÈya 362 YathÈvajjena 362
Mokkho 216, 253 YathÈvihito 25
MoghaÑ 167 YathÈsantatiko 381
MocapÈnaÑ 349 Yanti 216
Monappatto 151 Yapeti 84
Monena 162 YasassÊ 172
MoneyyasampannaÑ 152 Yaso 230
MoneyyÈni 152 YÈgupÈnaÑ 349
Mom|laÑ 266 YÈcÈmi 276
Mom|ho 237 YÈtrÈ ca 301
Mosavajje 371 YÈthÈvaÑ 317
Mohacarito 338 YÈthÈvakaÑ 140
MohanasmiÑ 78 YÈthÈvato 156
MohanÊye 304 YÈthÈvamanÈ 165
Moho 53 YÈnaÑ 234
[ Ya ] YÈnasannidhimhi 355
YaÑ 58 YÈpanÈya 301
YaÑÔhÈnappatto 26 YÈpeti 84
YaÑdiÔÔhiko 175 YÈmaÑ 68
YaÑdhammasamannÈgato 26 YÈmÈ 133
YakkhattÈya 176 YÈyati 23
Yakkhassa 315 YÈvadeva 409
YakkhÈ 327 YugaggÈhaÑ 252
YatacÈrÊ 408 Yuto 292
Yato 413 YuttasaÒÒaÑ 266
Yatto 413 Yuttassa 227
YathÈkammupage 333 Yutto 246
YathÈnudhammaÑ 402 YudhÈya 249
YathÈpakÈro 25 YogakkhemakÈmÈ 223

[ Ya ] [ Ra ]
YogÊ 418 Ramaye 418
YojanasataÑ 375 RasaggÈni 300
YojetvÈ 375 RasapÈnaÑ 349
Yoniso 300 RasÈ 11
YobbaÒÒaÑ 90, 377 Rasesu 299
Rahasso 226
[ Ra ] RÈgaÑ 303
RakkhantÈ 221 RÈgakiÒcanaÑ 384
Rakkhito 413 RÈgacaritÈ 338
Rakkheyya 347 RÈgatamaÑ 389
RagaÒca 263 RÈgarattÈ 207
RajanÊyaÑ 12 RÈgarÈgÊ 205
RajanÊye 304 RÈgasallaÑ 163
RajÈni 416 RÈgassa 264
Rajojalladharo 381 RÈgo 147
Rajjati 304 RÈjakathÈ 346
RajjanÊyaÔÔhena 14 RÈjakulamajjhagato 238
RÈjakhÈdÈya 249
Rajjanti 225
RÈjadhÈnÊ 12
RaÔÔhaÑ 12
RÈjaporisena 311
RatanaÑ 264
RÈjabhayaÑ 348
RatiÑ 388
RÈjamahÈmattÈ 400
Rati 58
RÈjÈnopi 273
RattÈnaÑ 227 RÈhumukhaÑ 241
RattindivaÑ 358 RittaÑ 222
Ratto 184 RittaghaÔaÑ 187
Rathakena 362 Rittato 146
Ratho 79 RittapesuÓo 382
RandhaÑ 247 Rittassa 244
RandhamesÊ 247 Ritto 267

[ Ra ] [ Ra ]
Rukkhaphal|pamÈ 27 RogaÑ 364
Rukkham|laÑ 83 Rogato 145
Rukkham|lÈ 171 RogabyasanaÑ 66, 220
RukkhasÈkhÈyaÑ 237 RohitamacchaÑ 187
Ruci 126
[ La ]
RutaÑ 367
LakkhaÓapÈÔhakÈ 366
Ruddhe 364
LakkhaÓavÈdÈ 246
RudhiramaÑsÈvalepanaÑ 263
LakkhaÓ|panijjhÈnaÑ 112
Ruppati 11
LakkhaÓe 130
RuppanaÑ 11
LaggaÑ 81
Rusito 371
LagganaÑ 209, 266
R|pataÓhÈ 34
R|padassanena 186 LagganasaÒÒaÑ 266
R|padhÈtuÑ 164 LagganÈdhivacanaÑ 81
R|padhÈtu 268 LaggÈ 90
R|panimittaniketavisÈravini- LaggitaÑ 81
bandhÈ 269 LaggitÈ 90, 93
R|papatiÔÔhaÑ 81 Laggito 81
R|pabhave 137 Laggo 81
R|parajo 416 La~gÊ 378
R|parataÑ 304 Lacchati 401
R|parÈgÈ 87 LatÈ 35
R|pasaÒÒÈ 150 LaddhÈ 9
R|pasaÒÒÈya 84 Lapakalapako 294
R|pasammuditaÑ 304 LapanÈ 370
R|pÈ 278 LapanÈya 349
R|pÈrÈmaÑ 304 Lapanti 135
R|pÈvacarÈ 14 Lapayeyya 367
R|pÈsÈ 34 LapÈ 367
R|p|payaÑ 81 Labhati 15

[ La ] [ La ]
LabhitvÈ 300 LeÓÈ 171
LambilaÑ 300 LokakkhÈyikÈ 347
LahuÑ 69 Lokadhammagarukassa 370
LahukaÑ 133 LokadhammÈ 219
LahukÈya 69 LokadhÈtuÑ 336
Lahuso 129
Lokiyo 145, 291
LÈpaÑ 363
Lokuttaro 145, 291
LÈbhakamyÈ 299, 367
Loke 135
LÈbhamacchariyaÑ 95
Loko 335
LÈbhasakkÈrasiloka-
LoÓikaÑ 300
paÔisaÒÒutto 369
LÈbhÈbhinibbattiyÈ 299 Lobho 35
LÈbhÊ 172 LomahaÑsanar|pÈ 375
LÈbhe 386 LomahaÑso 58, 348
LÈbho 95 LoluppaÑ 34
LÈmakaÑ 321 LoluppÈyanÈ 34
LÈmakÈ 47 LoluppÈyitattaÑ 34
LÈlappataÑ 216 LohaÉÉhamÈso 388
LÈlappanÈ 221 Lohitako 331
LÈlappitattaÑ 221 LohitapittaÑ 51
LÈlappo 221
[ Va ]
Li~gikaÑ 228
VaÑsaÑ 344
LimpatÊ 141
LimpeyyuÑ 213 Va~kakena 362
LÊnaÑ 382 VacanaÑ 94
LÊne 418 Vacanena 319
LuÄitaÑ 405 VacÊduccaritaÑ 52
LeÉÉ|hi 273 VacÊbhi 414
LeÓaÑ 377 VacÊmoneyyaÑ 152
LeÓappattaÑ 185 VacÊsa~khÈranirodho 152

[ Va ] [ Va ]
VacÊsucaritehi 398 Vadate 386
Vaja 250 Vadanti 164
Vajato 394 VadÈnaÑ 186
VajjadassinaÑ 415 VadÈmÊti 264
VajjasaÒÒitÈ 282 Vadesi 264
VajjuÑ 307 Vadhakato 146
Vajjeyya 32 VadhakÈ 57
Vajjesu 104 VanaÑ 33
VaÒcanÈ 179, 361 Vanatho 33
VaÒcanikÈ 179, 361 Vanante 394
VaÔÔaÑ 164 VanapatthaÑ 83
VaÔÔapariyante 78 Vantagedho 271
VaÉÉhÈti 188 VapÊyati 394
VaÉÉhito 249 VambhayitakÈraÓÈ 323
VaÓijjÈya 310 Vambhito 413
VaÓÓapokkharatÈya 172, 183, 281 Vambheti 412
VaÓÓavÈdÊ 412 Vammiko 79
VaÓÓahÈriyaÑ 247 VayadhammÈ 175
VaÓÓo 95 Vayadhammo 217
VataÑ 169 Vayo 215
VatasuddhikÈ 188 Vayokhandhe 68, 171
VatÈni 191 VaraÑ 162
Vatena 93 VaraggÈho 177
Vattati 84 ValinaÑ 216
Vattabbo 279 Vasaladhammo 226
VatthÈ 363 VasitattÈ 43
Vatthu 12 Vasippatto 71
VatthukÈme 68 VasÊbhÈvaÑ 390
VatthunÈ 172 VassaÑvuÔÔho 387
VatthuvijjÈya 353 VassitaÑ 367

[ Va ] [ Va ]
Vasse 68 VimuttiÒÈÓadassanaÑ 290
Vahacchinno 238 VimuttiÒÈÓadassanakkhandhena 77
Vahati 23 VimuttiyÈ 176
VÈcaÑ 416 Vimuttirasassa 231
VÈcasikÈ 363 VimokkhantikaÑ 233, 391
VÈcÈ 221 VimokkhÈnaÑ 232
VÈcÈmuni 152 Viyattesu 209
VÈcÈya 319 ViyÈrambhÈ 386
VÈcÈyato 279 Virajjanti 225
VÈtÈ 410 Virato 174
VÈdaÑ 165 ViraddhÈ 319
VÈdatthikÈ 246 VirandhaÑ 247
VÈdapariyesanaÑ 246 Virame 248
VÈdapurekkhÈrÈ 246 VirÈgadhammo 217
VÈdappamokkhÈya 250 VirÈgarattÈ 207
VÈdÈdhippÈyÈ 246 VirÈgÈ 117
VÈditaÑ 344 VirÈgÈya 264
VÈdino 227 VirutaÒca 364
VÈdesu 307 ViruddhamanÈ 165
VÈdo 100, 282 ViruddhÈ 376
VÈyÈmo 163 Vir|ÄhiÑ 81
VÈreyyaÑ 366 Virodho 279
VÈlavedhir|pÈ 261 Vil|naÑ 215
VÈsÊhi 374 VilepanaÑ 363
Vikatthati 174 VilepanÈ 363
VikatthÊ 281 Vilokite 407
Vimuccissati 171 VivaÔaÑ 202
VimuttattÈ 77 VivaÔacakkhu 331, 337
Vimutti 290 VivaÔÈni 203
Vimuttikkhandhena 77 Vivajjeyya 32

[ Va ] [ Va ]
VivaraÑ 247 Visatto 81
Vivara 277 VisaphalÈ 36
VivarÈhi 228 VisamaÑ 235
VivÈdakÈrakÈ 227 VisamaparihÈrajÈ 52
VivÈdayanti 250 Visamalobho 34
Vivicceva 107 Visam|lÈ 36
VivittaÑ 82 Visame 93
Vivittassa 244 Visamo 238
Vivitto 271 Visaye 402
VivekajaÑ 110
VisavitÈya 390
VivekaÔÔhakÈyÈnaÑ 88
VisÈÓamayena 24
VivekaÔÔhe 89
VisÈlÈ 35
VivekadassÊ 290
VisikhÈkathÈ 346
VivekaratiÑ 389
VisinitvÈ 76
VivekÈ 78
Visujjhanti 176
VisaÑ 31
Visuddhasaddo 388
VisaÑyutto 73
VisuddhimaggaÑ 319
VisaÑvÈditÈ 35
VisaÑharati 35 VisuddhiyÈ 176
Visakkati 35 Visuddhena 332
Visa~khÈragataÑ 88 Vis|kadassanÈ 345
Visa~khÈragatÈnaÑ 88 Vis|cikaÑ 364
Visajja 203 Vis|cikÈ 51
VisaÒÒasaÒÒÊ 313 VisenikatvÈ 250
VisaÒÒutto 148 Visenibh|to 202
VisaÔÈ 35 VisesaÑ 168
VisatÈ 33 VissajjitÈ 262
VisattaÑ 81 Vissajjeti 371
VisattikaÑ 45, 306 VissaÔÔho 287
VisattikÈ 35 Vihane 417

[ Va ] [ Va ]
Viharati 112 VusitavÈ 76
VihÈrato 171 V|pasanno 147
VihÈrasenÈsanaÑ 83 V|pasamaÑ 315
VihiÑsÈsaÒÒÈ 149 V|pasamÈ 115
VihiÑs|paratiyÈ 301 V|pasamÈya 237, 321
VÊtagedho 147 VekaÔiko 381
VÊtataÓho 277 Vejjakammena 354
VÊtivattati 45 VeÔhanaÒca 363
VÊtivattassa 245 VeÔhenti 189
VÊtivatteyya 69, 150
Vettehi 241, 374
VÊtivatto 307
Vedag| 192
VÊmaÑsÈ 191
VedanÈnaÑ 411
VÊmaÑsÈnucaritaÑ 317
VedanÈpaccayÈ 198
VÊmaÑsÊ 315
Vikappayeyya 202
VÊriyasamÈdÈnaÑ 170
Vikampati 330
VÊriyassa 170
Vikampanti 305
VÊriyÈrambho 359
VÊriyena 91 VikÈlavisikhÈcariyÈnuyogaÑ 310
VÊro 249 Vikirati 24
VÊsativatthukÈ 139 Vikopenti 326
VÊhi 46 Vikkanto 249
VuccamÈno 165 Vikkhantanato 26
VuÔÔhavÈso 72 VikkhambhitÈ 272
VuÔÔhÈnam|lakaÑ 65 Vikkhepagato 81
VuÔÔhÈpetvÈ 388 Vikkhepo 282
VuttaÑ 57 VigacchamÈne 383
VuddhiÑ 81 Vigatagedho 147
VuddhiparihÈni 307 VigatattÈ 173
Vuddho 215 Vigat|pakkilese 314
Vuyhati 23 Vigato 311

[ Va ] [ Va ]
Viggayha 316 ViÒÒugarahitaÑ 372
VighÈtaÑ 226 ViÒÒupasatthaÑ 372
VighÈtapakkhikaÑ 389 ViÒÒeyyo 387
Vicayabahulo 406 Vitakke 408
VicikicchÈ 53 Vitakkacarito 338
VicikicchÈya 86 VitakkavicÈrÈnaÑ 115
VicikicchÈvasena 81 VitacchikÈ 51
VicinaÑ 372 VitiÓÓaka~kho 173
Vicinanto 264 VittiÑ 92, 278
VicinitvÈ 177 Vitti 16, 18
Vicchindeti 178 VitthatÈ 37
VijaÒÒÈ 404 Vidahe 364
VijanavÈtÈni 231 ViditattÈ 191
VijÈnanto 186 Vid|re 89
VijÈneyyÈma 313 ViddhaÑsitÈni 203
VijÈyanam|lakaÑ 61 ViddhaÑseti 24
Vijigucchato 392 Viddho 24
VijitÈvino 305 VidvÈ 191
VijjÈgato 191 Vidhamati 24
VijjÈÔÔhÈnaÑ 181 VidhavÈ 399
VijjÈÔÔhÈnena 172 VidhÈvati 378
VijjuppÈdova 131 Vidh|peti 76
VijjhÈtattÈ 173 Vidh|petvÈ 76
ViÒÒÈÓaÑ 20 Vinayadharo 172
ViÒÒÈÓapaccayÈ 197 VinayavÈdÊ 285
ViÒÒÈÓassa 92 VinayÈya 416
ViÒÒÈÓ|panibandhaÑ 131 Vinayo 126
ViÒÒÈtaÑ 225 VinÈbhÈvo 217
ViÒÒÈtabbaÑ 37 Viniggaho 418
ViÒÒÈte 304 VinighÈti 246

[ Va ] [ Va ]
Vinicchaya 265 VippaÔisÈro 282
VinicchayÈ 309 VippamuttÈ 305
VinicchinitvÈ 177 Vippamutto 148
VinidhÈya 240 VippalÈpo 221
VinipÈto 335 VippaluggÈ 203
Vinibaddho 81 Vippalujjati 24
VinivijjhanaÔÔhena 27 Vippalujjanti 24
VinetÈ 255 VippahÈtave 237
Vineyya 141 Vipphandanti 140
Vinodeti 146
VipphandamÈnaÑ 136
Vindati 15
Vibandhe 325
VinditvÈ 355
Vibbhanto 238
VipathaÒca 372
Vibhaja 228-277
ViparÈvattaÑ 250
Vibhaji 231
VipariÓataÑ 291
Vibhatto 375
VipariÓate 140
VibhavaÑ 310
VipariÓÈmaÒÒathÈbhÈvÈ 25
Vibhavato 146
VipariÓÈmadukkhaÑ 60
VipariÓÈmadhammato 146 VibhavÈya 306
VipariÓÈmante 140 VibhÈvayitvÈ 140
VipariÓÈmasaÑkino 140 VibhÈvÊ 148
VipariyesaggÈho 140 Vibh|taÑ 140
ViparÊtaggÈho 140 Vibh|tavihÈrÊ 406
VipallÈsaggÈho 140 Vibh|tasaÒÒÊ 313
VipallÈsassa 328 Vibh|te 312
VipassanÈ 191 Vibh|sanÈya 301
VipassanÈnimittaÑ 339 Vibhoti 313
VipassanÈpubba~gamaÑ 272 Vimati 379
VipassanÈya 357 VimariyÈdikatena 148
Vipulena 405 Vimalo 187

[ Va ] [ Va ]
VimÈneti 318 Voharanti 135
VÊvadÈtÈ 316 Vohareyya 168
VuÔÔhahitvÈ 187 [ Sa ]
Vedehi 191 SaÑkittÊsu 380
Vedhati 307, 330 SaÑkiÓÓaparikho 72
Vedhanti 140 SaÑkiliÔÔhÈ 175
VedhamÈnaÑ 136 SaÑkilesadhammato 146
VepullaÑ 81 SaÑkilesikÈ 173
VemÈne 383 SaÑghaÑ 235
VenateyyaÑ 260 SaÑghaÔÔenti 272
Venateyyo 260 SaÑghasuppaÔipattiÑ 339
VeyyÈkaraÓaÑ 233 SaÑbhakkheti 371
VeyyÈbÈdhikÈnaÑ 411 SaÑvattanti 55
VelÈtikkantaÑ 416 SaÑvaraÔÔhena 169
VevicchaÑ 35, 382 SaÑvaramattena 188
VesamaÑ 130 SaÑvarÈya 343
VesÈrajjÈnaÑ 232 SaÑvaro 105
VesiyÈgocaro 399 SaÑvijitaÑ 373
VeÄudÈnena 350 SaÑvijjati 304
Vokkamma 295 SaÑvuto 413
VocchÈdanÈ 179, 361 SaÑvegaÑ 373
VodÈtadassiÑ 203 SaÑvesetvÈ 374
VodÈno 257 SaÑsaggena 400
VodÈtamaggaÑ 319 SaÑsaÔÔho 20
VoyogaÑ 270 SaÑsappanto 31
Voropano 280 SaÑyamamattena 188
VosÈnagato 71 SaÑsayo 379
VosÈnappatto 71 SaÑsarati 379
VossajjitvÈ 325 SaÑsÈraÑ 187
Voharati 172 SaÑsÈrapathaÑ 245

[ Sa ] [ Sa ]
SaÑsÈrapariyante 78 Sa~kappÈ 15
SaÑsÈrasuddhiÑ 203 Sa~kappeti 179
SaÑsibbati 76 Sa~kupathaÑ 242
SaÑsÊdati 381 Sa~khatÈ 174
SaÑsevati 235 Sa~khatato 146
SaÑsevato 222 Sa~khamuÓÉikaÑ 241
SaÑharÊyati 23 Sa~khÈ 325
Sa 187 Sa~khÈtena 390
Sa-upÈyÈsaÑ 264 Sa~khÈranirodho 199
Sa-upÈhano 294 Sa~khÈrapaccayÈ 195
SakaÑ 307 Sa~khÈrÈ 192
SakattabhÈvo 210 Sa~gaÑ 163
SakattabhÈvaÑ 164 Sa~gataÑ 219
SakÈya 168 Sa~gÈme 364
SakÈyanaÑ 323 Sa~go 32
SakÈyane 319 Sa~ghÈÔipattacÊvaradhÈraÓe 407
Sakena 91 Sa~ghÊ 388
SakkaccakÈrÊ 163 SacittaÑ 393
Sakkaronti 176 SaccaÑ 77
SakkÈyadiÔÔhiyÈ 86 SaccamanÈ 164
SakkÈyasamudayo 143 SaccavÈdÊ 283, 395
SakkÈyo 143 SaccasaÒÒino 165
SakkÈraÑ 167 Saccasandho 283, 395
SakkhidhammaÑ 330 Sacco 382
SakkhipuÔÔho 238 SacchÈkÈsi 389
Sakkhasi 251 Sacchikatanirodho 72
SakhilavÈcatÈ 370 SacchikarissÈmi 171
Saggo 335 Sacchikareyya 70
Saka~kho 312 SacchikÈ 233, 391
Sa~kappayissÈmi 15 SacchikÈtabbaÑ 72

[ Sa ] [ Sa ]
SacchikÈtabbÈ 199 SataÑ 415
SacchikÈtumassa 403 SatataÑ 68
SacchikiriyÈpÈrag| 71 SatÈnaÑ 329
SacchikiriyÈya 328 Sati 164
Sajjati 369 SatikaraÓÊyÈnaÑ 43
SaÒjananÊ 32 SatinimittÈnaÑ 43
SaÒjÈto 23 SatipaÔÔhÈnÈnaÑ 55
SaÒjÈnanÈ 150 SatiparibandhÈnaÑ 43
SaÒjÈnitattaÑ 150 SatimÈ 121
SaÒÒaÒca 272 SatisampajaÒÒassa 55
SaÒÒasaÒÒÊ 313 SatisampajaÒÒena 147
SaÒÒasatto 191 SatÊmÈ 416
SaÒÒÈ 150 Sato 303, 359
SaÒÒÈbhÈvanÈnaÑ 232 SattaÑ 81
SaÒÒÈvirattassa 272 SattattÈ 43
SaÒÒojaniyÈ 57 Sattis|l|pamÈ 27
SaÔhaÑ 371 Sattu 348
SaÔhatÈ 371 Satto 78
SaÔho 371 SatthÈni 238
SaÓÔhapanÈ 293 SatthusÈsanaÑ 126
SaÓÔhapeti 293 Satthehi 273
SaÓÔhÈnaÑ 170 SadarÈ 173
SaÓÔhiti 341 Sadisassa 182
SaÓÔhitena 276 SadukkhaÑ 264
SaÓÔhito 280 Sadevakassa 388
SaÓÉasaÓÉacÈrinÊ 380 Sadevako 259
SaÓhavÈcatÈ 370 SadevamanussÈ 259
SaÓhena 297 Sadoso 186
SaÓho 296 SaddaÑ 392

[ Sa ] [ Sa ]
SaddahantÈ 165 SandhiÑ 234
SaddÈ 11 Sandhisamalasa~kaÔire 238
SaddhÈcarito 338 Sandh|peti 76
SaddhÈdeyyÈni 344 SandhotaÑ 178, 224
SadveÄhako 312 SannigaÓhantÈ 221
SantaÑ 217 SannipatitaÑ 219
Santati 68 SannipÈtikÈ 51
SantattÈ 43 SanniruddhantÈ 221
SantadhammasamannÈ- SannivÈrentÈ 221
gatattÈ 43, 68 SapattÈ 57
SantÈnaÑ 294
SaparikkhÈraÑ 364
SantÈpassa 328
SaparibhaÓÉaÑ 364
SantÈpÈ 54
SapariyantacÈrÊ 403
SantÈsaÑ 281
SaparivÈraÑ 364
SantiÑ 177
SapariÄÈhaÑ 264
SantikÈyapi 362
SaparibhayaÔÔhena 27
SantipadaÑ 327
SappasiraÑ 32
SantuÔÔhiÒÒeva 299
Sappasir|pamÈ 27
SantuÔÔhÊkathaÑ 287
Sappo 31
SantuÔÔho 411
SantussitattÈ 77 SabbacÈgapariccÈgÈya 280
Santo 172 SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ 340
SanthatasenÈsanaÑ 83 SabbaÒÒutaÒÒÈÓassa 391
Santhavo 33 SabbaÒÒutÈya 390
Sandati 296 SabbaÒÒ| 168
SandiÔÔhÈ 293 SabbadassÈvitÈya 390
SandiÔÔhiyÈ 316 SabbadukkhÈnaÑ 71
Sandeho 79 SabbadhammÈnaÑ 71
Sandhamati 402 SabbadhÊsamo 385
SandhÈtÈ 284 SabbapahÈyinaÑ 152
SandhÈvati 379 Sabbasa~khÈrasamatho 70

[ Sa ] [ Sa ]
SabbasamÈpattÊnaÑ 71 SamannÈgatattÈ 43
Sabrahmako 259 SamannÈgatassa 220
Sabhaggato 238 SamannÈgato 45, 151
SamaÑ 315 SamannÈneti 92
SamaggakaraÓiÑ 284, 397 SamayaÑ 315
SamagganandÊ 284, 397 SamavayasaÔÔhesano 76
Samaggarato 284, 397 SamasikkhatÈ 416
SamaggÈ 223 SamÈgataÑ 219
SamaggÈrÈmo 284, 397 SamÈgamÈ 251
SamajjÈbhicaraÓaÑ 310 SamÈdapetÈ 91
SamaÒca 372 SamÈdahe 417
SamaÓapaÔiÒÒo 295 SamÈdÈnaÔÔhena 169
SamaÓabrÈhmaÓÈ 187 SamÈdÈya 77
SamaÓÈ 391 SamÈdiyitvÈ 191
Samatikkantassa 245 SamÈdhiÑ 341
Samatikkanto 185 SamÈdhikkhandhena 77
Samatikkamati 45 SamÈdhijaÑ 117
Samatikkamavibh|tena 313 SamÈpattipÈrag| 71
SamatikkamitabbaÑ 342 SamÈpattiyÈ 107
SamatikkamitvÈ 77 SamÈpattÊnaÑ 294
Samatikkameyya 69, 150 SamÈpannassa 84
SamatittikaÑ 393 SamÈya 321
SamattaÑ 168 SamÈyuttassa 227
SamathanimittaÑ 115 SamÈrako 260
Samathanimittassa 418 SamÈpajjituÑ 252
Samathapubba~gamaÑ 272 SamÈharissÈmi 171
Samathassa 417 SamÈhitaÑ 219
Samatho 342 SamÈhitatto 413
Samantacakkhu 341 SamÈhite 314
SamantacakkhunÈ 136 SamÈhito 187, 293

[ Sa ] [ Sa ]
Samijjhati 9 SampajaÒÒaÑ 164
SamiÒjite 407 SampajÈnakÈrÊ 407
SamitattÈ 43, 173 SampajÈnamusÈ 238
SamitiÑ 304 SampajÈno 121, 412
SamukkÈcanÈ 370 Sampajjanti 262
SamuggahÊtaÑ 177, 264 SampaÔipÈdiyitvÈ 77
SamuggahÊtesu 266 SampatthanÈ 34
SamugghÈtato 266 Sampadoso 279
SamuccayaggÈho 177 SampannakusalaÑ 188
Sampamuyhanti 82
Samucchinno 147
SampayÈtave 251
Samucchedato 26
Sampayutto 20
Sammutisanti 176
SampayogÈpi 132
Samudayato 146
SamparÈyikaÑ 175, 208
SamudÈcaranti 57
SamparÈyiko 257
SamuddakkhÈyikÈ 347
SamparÈyo 214
Samuddhatasallo 163
Sampavedhati 307
SamunnahanÈ 370
Sampavedhanti 140
Samupapanno 45 SampavedhamÈnaÑ 136
Samupeto 45 SampasÈdanaÑ 116
SamuppÈÔitasallo 163 SampassamÈno 68
Samussaye 78 SampahaÑsati 417
SamekkhÈyanabahulo 406 SampahaÑsanÈ 114
Samecca 191 SampahaÑseyya 418
Sametassa 313 SampahaÔÔhaÑ 418
Sameti 315 SampÈpeti 388
SameritasantiÑ 177 Samphandanti 140
SameritÈ 377 SamphandamÈnaÑ 136
Samohito 237 SamphappalÈpo 100, 283
SampaggÈho 184 SamphalaÑ 58

[ Sa ] [ Sa ]
SamphusitattaÑ 145 SaraÓaÑ 377
SambÈhanaÑ 363 SaraÓatÈ 44
Sambujjhi 389 SaraÓappattaÑ 185
SambujjhitukÈmassa 403 SaraÓappatto 71
SambodhÈya 264 SaraÓÈ 309
SambodhiratiÑ 389 SarasaparittatÈya 128
Sambhajato 222 SaritÈ 33
SambhaÒjanaparibhaÒjanaÔÔhena 27 SarÊsapo 31
SambhaÒjanapalibhaÒjano 280 SalÈkahatthena 362
SambhattÈ 293
SallakattiyaÑ 367
Sambhavanti 193
Sallato 145
SambhÈrÈ 265
SallapanÈ 370
SambhÈvanÈdhippÈyo 293
SallapituÑ 252
SammappadhÈnÈnaÑ 56
Sallaviddho 23
SammÈÒÈÓena 178
SallÈni 163
SammÈdiÔÔhiyÈ 402
SallÈpÈ 247
SammÈnaÑ 167
SallÈbhisa~khÈravasena 381
SammÈbujjhi 389
SammÈvimuttiyÈ 179 SallÈbhisa~khÈrÈ 381
SammukhÊbhÈvÈ 293 SallekhaÒÒeva 299
SammutiÑ 323 Sallena 24
Sammutiyo 321 Savati 296
Sammuyhanti 82 SavanaÑ 265
Sammussati 234 SavacanÊyaÑ 374
SammodamÈnÈ 223 SavanÊyo 387
SammohaÑ 217 SavighÈtaÑ 264
SayaÑ paÔibhÈnaÑ 317 Savicikiccho 312
Sayanasannidhimhi 355 Savibh|saÑ 358
Sayanesu 392 Savilekho 312
Sayambh| 389 SassatavÈdaÑ 203

[ Sa ] [ Sa ]
Sassato 167 SÈmaggÊ 223
SassamaÓabrÈhmaÓÊ 259 SÈmantajappanasa~khÈtaÑ 292
Sahagato 20 SÈyatatiyakaÑ 381
SahajÈto 20 SÈyati 31
SahajÈpi 132 SÈyite 407
Sahate 58 SÈrattÈnaÑ 227
Sahadhammike 404 SÈrambho 53
Sahanti 47 SÈrÈgo 32
Sahabh|mi 132 SÈrÈpagato 377
SahitaÑ 68
SÈruppaÑ 292
SahissÈmi 91
SÈlÈkiyaÑ 367
Sahe 382
SÈlikkhettaÑ 46
Sahetha 406
SÈl|kapÈnaÑ 349
SaÄÈyatanapaccayÈ 198
SÈlohitÈ 224, 391
SÈkacchetuÑ 252
SÈvajjaÒca 372
SÈcariyako 57
SÈvajjÈnavajjaÑ 322
SÈÔakaÑ 189
SÈsanaÑ 226
SÈÔheyyaÑ 53, 371
SÈtaccakÈrÊ 163 SÈsavato 146
SÈtÈsÈtaÑ 310 SÈso 51
SÈtiyesu 296 SÈhasÈ 383
SÈdiyati 22 SikkhaÑ 235
SÈdiyamÈnassa 15 Sikkhati 104, 296
SÈdu 300 SikkhÈpadesu 104
SÈdhukamyatÈ 34 SikkhÈyo 125
SÈntevÈsiko 57 Sikkhe 416
SÈpattikÈ 207 Sikkhetha 237
SÈpadesaÑ 285 Sikkheyya 125
SÈmaÑ 46 Si~gÊ 367
SÈmaggiyaÑ 221 Sito 383

[ Sa ] [ Sa ]
SithilavÈcatÈ 370 SÊlasaÑvarapariyante 403
SinÈnadÈne 352 SÊhaseyyÈ 358
SiniddhaÑ 331 SÊhena 253
SindhavÈ 304 SukkaÑ 322
SippaÒÒatarena 311 SukkavipÈkaÑ 322
Sippabandhu 46 SukhaÑ 90
SippÈyatanaÑ 181 SukhakÈmo 31
SippÈyatanena 183 SukhadukkhÈ 129
SibbinÊ 32 SukhapaÔisaÑvedÊ 147
SiyaÑ 93 SukhavihÈrÊ 121
SirÊ 230 SukhavedanÊyo 144
Sirena 31 Sukhitesu 270
SÊtaÑ 300 Sukhito 270
SÊtavalÈhaka 133 Sukhumakampi 402
SÊtassa 242 Sukhumake 402
SÊtibh|to 147 Sugati 335
SÊtena 11 Sugate 332
SÊdati 378 Sucibh|tena 405
SÊdantarÈ 330 SujjhissÈmi 176
SÊmakataÑ 138 SuÒÒatÈpaÔisaÒÒuttaÑ 294
SÊmÈtigo 205 SuÒÒato 145
SÊmÈyo 205 SuÒÒÈgÈrÈnaÑ 357
SÊlaÑ 169 SutaÑ 37
SÊlakkhandhena 77 Sutamatto 304
SÊlakkhandho 106 SutasuddhikÈ 188
SÊlabbataÑ 306 Sute 186
SÊlabyasanaÑ 66, 220 Sutena 183
SÊlamattena 188 Sutte 407
SÊlavatÈni 168 Sudantena 305
SÊlasuddhikÈ 188 SuddhiÑ 186

[ Sa ] [ Sa ]
SuddhimaggaÑ 319 S|laÑ 364
SuddhiyÈ 176 S|lÈ 51
Sunakhehi 242 S|le 374
SunÊlaÑ 331 Sekkhamunino 152
SupaÒÒattÈ 168 SekkhÈ 153
SupaÓÓattÈya 176 SeÔÔhaÑ 168
SupaÓÓÈ 327 SeÔÔho 253
Supati 31 Seti 416
Supinak|pamÈ 27 SenÈby|haÑ 219
Supinagato 219 SemhasamuÔÔhÈnÈ 51
SupinapÈÔhakÈ 364 SeyyaÑ 358
SuppaÑ 382 Seyyassa 182
SuppaÔipanno 168 Selante 394
SuppahÈya 79 Sele 339
SubhavÈdÈ 246 Sevati 235
Sumano 303 Sevato 392
SurÈ 310 SessaÑ 408
SuvaÓÓaÑ 12 SokasallaÑ 221
SuvaÓÓachanno 388 SokÈvatiÓÓaÑ 339
SuvaÓÓe 332 Soko 25
SuviÒÒÈpayÈ 337 Socati 384
SuviÒÒÈpaye 258 Socanti 217
Suvid|re 89 SocanÈ 220
SusukÈbhayaÑ 348 SocitattaÑ 220
Sussusanti 98 SotaÑ 98
Suss|sati 388 SotasampadÈ 90
S|tighare 215 Sotasamphasso 143
S|rakathÈ 346 SobhanakaÑ 344
S|riyo 331 SobhanavÈdÈ 246
S|ro 249 SobhamÈnÈ 388

[ Sa ] [ Ha ]
SomanassadomanassÈnaÑ 122 HasitalapitakÊÄitÈni 92, 278
Soso 51 HassaÑ 358
Sneho 33 HÈyati 24
SvÈkÈrÈ 337 HÈyate 236
SvÈkÈre 258 HÈyanti 24
SvÈkkhÈto 168 HÈso 18
SvÈtivattÈ 177 HitakÈmÈ 223
[ Ha ] HitÈnvito 7
HatattÈ 43 HitesitÈ 405
HatthakukkuccaÑ 281 HiraÒÒaÑ 12
HatthapajjotikaÑ 241 HirikopÊnaÑ 410
HattÈpalekhano 379 HirikopÊnapaÔicchÈdanatthaÑ 410
HatthiyÈnena 23 HiribalaÑ 48
Hatthiyuddha 345 HÊnaÑ 372
HatthivatikÈ 188 HÊnassa 182
HatthÊhi 362 HÊnÈ 13
HadayaÑ 19 HÊnÈya 235
Hadaya~gamavado 387 HÊne 332
Hadaya~gamÈ 284 HÊyamÈne 383
HadayassitaÑ 378 HÊÄeyya 133
Hanati 234 HeÔÔhato 67
HanusaÒcopano 280 HeÔÔhÈ 330
HammiyÈ 171 Hetu 67
Haranti 23 HetuvÈdÈ 246
HaritaÑ 189 Hemante 328
Hasati 361 Hohisi 15
LakkhitabbapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
[A] [A]
Akkosaka 400 AnusÈsana, anusiÔÔhÈnaÑ
AgocaraÔÔhÈnÈnaÑ bhedÈ 399 visesÈ 228
AcelakavatÈnaÑ vibhÈvanÈ AppicchÈ cattÈro 286, 299
379-380-1 Appesakkha 371
AÔÔhÊnaÑ tÊÓisatÈni 263 AphÈsuvihÈrÈ paÒca 302
AÉÉhayogÈdÊnaÑ vihÈrÈnaÑ Abhikkama, paÔikkamÈnaÑ
atthavibhÈvanÈ 171 vibhÈvanÈ 406
AtÊta 210 AbhijjhÈya sambhÈrÈ dve 101
Attatthaparattha 257 AmaccÈdÊnaÑ mÈnÈ 182
AtthapÈÔho chabbidho 2 AraÒÒa 190
AttharaÓa, pÈvuraÓÈnaÑ ArahÈnaÑ santosÈ 289
visesÈ 12 Ariyadhammo eso 173
AdinnÈdÈnassa sambhÈrÈ AriyavaÑsabhedÈnaÑ
paÒca 99 vibhÈvanÈ 412-3
AdinnÈdÈnassa a~gÈni 405 Ariy|pavÈdakamma 333-4
AdhikaraÓÈnaÑ kÈraÓÈni 227 Ariy|pavÈdakammassa
AdhicittaÑ BuddhuppÈdeyeva uppajjanakÈraÓÈni 334
ca hoti 103 Ariy|pavÈdo
AdhipaÒÒÈ pavattati loke Ènantariyasadiso 334
BuddhuppÈdeyeva ca 103-4 AllÊnoti ekÊbh|to 177
AdhimÈno ariyasÈvakassa AsaddhammÈ cattÈro 17
na uppajjati 181 Assa 12
AdhisÊlaÑ BuddhuppÈdeyeva AssatarÈ 304
ca pavattati 103 [Œ]
AniccÈdi-ÈkÈrÈ ŒgÈrikÈti gharasÈmikÈ 207
cattÈlÊsa 145 ŒcÈragocarÈnaÑ vibhÈvanÈ 295

[Œ] [U-E-O]
ŒjÈnÊyÈ 304 UddhaccakukkuccÈnaÑ
ŒthabbaÓa 364 lakkhaÓarasÈdÊni 52-3
Œyatanasaddassa atthuddhÈro UpanÈhassa lakkhaÓarasÈdÊni 53
19, 251 UpekkhÈ dasa 118
Œrata, virata, paÔiviratÈnaÑ EkaÑsa, nissaÑsayavacanÈnaÑ
visesÈ 174 visesÈ 15-6
Œrambhasaddassa EkuppÈda, sahajÈtÈnaÑ
atthuddhÈro 359-60 nÈnattaÑ 22
ŒlapanÈdikathÈ 370 EkÈyanamagga 44-5
Esana, gavesana, pariyesanÈnaÑ
ŒvÈsamacchariya 95
adhippÈyo 93
ŒsanÈnaÑ vibhÈvanÈ 222
OvÈda, anusÈsanÊnaÑ visesÈ 92
ŒsavÈ paÒca 310
ŒhÈrÈnaÑ sÈvajjÈnavajjatÈ 301 [ Ka ]
Ka~khÈnaÑ vibhÈvanÈ 102
[I-U]
KathÈniddesa 345-6-7
Itthiyo vÊsati 99
KammakÈraÓÈnaÑ vibhÈvanÈ 241
dhanakkÊtÈdayo dasa 99
KammassakatÈÒÈÓaÑ pavattati
mÈturakkhitÈdayo dasa 99
loke Buddhe uppannÈ-
ItthÊ 46 nuppannepi 103
Ida, etasaddÈnaÑ atthÈ 138 KalalapamÈÓa 214
IddhÊnaÑ paÔipÈÔi 275 KalahakÈrakÈ 227
Indagu 22 KalÈpÈnaÑ vibhÈgo 197
Issariya, dhamma, yasÈdÊnaÑ KalyÈÓÈni tÊÓi 113
vibhÈvanÈ 230 KÈÓaÑ 188
IssÈya lakkhaÓarasÈdÊni 53 KÈmabhogÊseyyÈ 358
UgghaÔitaÒÒ| 5 KÈmÈnaÑ upamÈ 26
UccÈkulÈti khattiya- KÈmesumicchÈcÈrassa
brÈhmaÓakulÈ 172 sambhÈrÈ cattÈro 99-100
Uddesa, niddesa, paÔiniddesÈnaÑ KÈyo vuccati guhÈ 78-9, 80
vibhÈvanÈ 9 KÈraÓasaddassa vevacanÈni 67-8
LakkhitabbapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ 505

[ Ka ] [ Ca - Ja - ©a ]
Kitti, thomanÈnaÑ visesÈ 247 CakkhunÈ r|paÑ na passati 343
KimikulasahassÈni CakkhubhedÈnaÑ vibhÈvanÈ 135
asÊtimattÈni 80 Ca~kamÈnaÑ uccanÊcÈ 294
Kulamacchariya 95 CatupaccayÈnaÑ vibhÈvanÈ 409
Kuhanavatth|ni tÊÓi 292 CaritapaÔipÈÔiyÈ suttapaÔipÈÔi 274
KuhanÈdÊnaÑ vibhÈvanÈ 349, 350 Cavati, maratikiriyÈnaÑ visesÈ 24
Ketu 184
CÈtumahÈrÈjikadevÈnaÑ
KoÔÔhÈgÈraÑ tividhaÑ 12
bhavanaÑ 133
KoÔÔhÈsÈnaÑ vibhÈvanÈ 263
CittaÑ pavattati BuddhuppÈdÈ-
Kodhassa lakkhaÓarasÈdÊni 53
nuppÈdepi 103
Kodhuppajjanassa kÈraÓÈni
JavanapaÒÒÈnaÑ vibhÈvanÈ 201
dasa 279
JÈtidukkhÈnaÑ vibhÈvanÈ 60-1
Kodh|panÈhÈnaÑ visesÈ 53-4
Koso catubbidho 12 JÈtibhayÈdÊnaÑ vibhÈvanÈ 348
JÈtisaddassa atthuddhÈro 59
[ Kha ]
©Èti, sÈlohitÈnaÑ
Khandhasaddassa
visesÈ 224, 391
atthuddhÈro 20, 252
©ÈtÊ nÈma pitupakkhikÈ 224
KhuddakasÊlakkhandha 237
Khetta, vatth|naÑ viseso 12 [ Ta - Tha ]
TaÓhÈ aÔÔhasataÑ 138
[ Ga ]
TaÓhÈdhaja, ketu, adhipate-
GaÓasÈmaggÊ 222
GanthÈnaÑ vibhÈvanÈ 204 yyÈnaÑ atthavibhÈvanÈ 175
GabbhavinÈsanassa kÈraÓÈni TathÈgataseyyÈ 358
tÊÓi 367 TikkhapaÒÒÈnaÑ vibhÈvanÈ 201
GabbhokkantikÈdidukkha 60-1, 65 Timitimi~galÈ paÒcayojana-
GarubhaÓÉÈnaÑ vinicchayo 351-2 satikÈ 260
GaruÄa, venateyyÈnaÑ visesÈ 260 TiracchÈnayonikÈnaÑ dukkhÈ 64-5
GÈma, nigama, rÈjadhÈnÊ, raÔÔha,- Thambhassa lakkhaÓarasÈdÊni 53
janapadÈnaÑ visesÈ 12 ThinamiddhÈnaÑ
Gocaro tividho 295 lakkhaÓarasÈdÊni 52

[ Da ] [ Na ]
DakkhiÓavÈma 398 NÈmaÑ catubbidhaÑ 228
NÈmar|paniddesa 197
DÈsÈ cattÈro 46
NiccakÈla, dhuvakÈlÈnaÑ
DÈsÈdÊnaÑ mÈnÈ 182
visesÈ 68
DiÔÔhadhammikasamparÈyika 257 Nicchinita, vinicchinita,
DiÔÔhÊnaÑ vibhÈvanÈ 210 vicinita, pavicinitÈnaÑ
DivÈ koÔÔhÈsÈ tayo 358 visesÈ 177
DukkhÈnaÑ bhedÈ 60 NiÔÔhuriyakamma 385
DutiyÈ 33 NindagarahÈnaÑ visesÈ 247
DesanÈ-anusÈsanÊnaÑ Nimmitabuddhassa pamÈÓaÑ 275
Nirayadukkha 374-5
visesÈ 97
NirayapÈlÈ natthi 374
DvÈrÈrammaÓasa~ghaÔÔana 303
Nirayabhavana 223
[ Dha ] NiruttilakkhaÓÈnaÑ
DhaÒÒakoÔÔhÈgÈra 12 vibhÈvanÈ 229
DhaÒÒÈni satta 348 NisajjadosÈ cha 268
Neyyattha 5
DhanakoÔÔhÈgÈra 12
NeyyapathÈ paÒca 340
Dhammamacchariya 95
NhÈr|ni navasatÈni 263
Dhammassavanassa ÈnisaÑsÈ 7
[ Pa ]
DhammasÈmaggÊ 222
PakatimaÑsacakkhunÈ
DhammÈnudhamma 55
yojanaÑ passati 331
DhÊtÈ 224 PaccavekkhaÓÈnaÑ
Dhuta~gÈni terasa 169, 170 vibhÈvanÈ 300-1-2
Dhuta, dhota, sandhota, PaccavekkhaÓÈni cattÈri 50
niddhotÈnaÑ visesÈ 224 PaÒcapÊÄakÈ jÈyanti paÒcame
DhonÈ vuccati paÒÒÈ 178 sattÈhe 215
PaÒcÈtapa 177
[ Na ] PaÔipatti 233
NaccagÊtÈdÊnaÑ adhippÈyo 344 PaÔipattisÈsanaÑ 234
NandÊ, nandirÈgÈnaÑ visesÈ 32 Patti 12
NÈnÈbhÈvavinÈbhÈvÈ 217 PamÈdassa lakkhaÓarasÈdÊni 54

[ Pa ] [ Pha - Ba - Bha ]
Parikamma, adhiÔÔhÈnaÑ PharusavÈcÈya sambhÈrÈ
visesÈ 275 tayo 101
ParikkhÈrasaddassa
PhalaÔÔho 221
atthuddhÈro 411
ParikkhÈrÈ aÔÔha 408-9 BÈhÈvikkhepaka 294
ParittÈnaÑ ÈÓÈpharaÓaÑ 336 BuddhÈnaÑ ÈÓÈkhettaÑ 336
ParipucchÈ 298 jÈtikhettaÑ 336
Pariyatti 234 visayakhettaÑ 336
Pariyatti nÈma BuddhÈ nÈma dve natthi ekissÈ
BuddhavacanaÑ 298 lokadhÈtuyÈ 275
PariyattisÈsanaÑ 234 Bojjha~gÈ 56
ParissayÈ dve 51
Bodhi 56
Pavana 190
ByaÒjanapÈÔho chabbidho 2
PaÄÈsassa lakkhaÓarasÈdÊni 53
PÈÓÈtipÈtassa ByasanÈni paÒca 66-7
sambhÈrÈ paÒca 98 ByÈdhi 62
PÈnÈni aÔÔha, ekÈdasa 348-9, 355 ByÈpÈdassa sambhÈrÈ dve 102
PÈra 69 Brahmassaro 387
PÈrag| 70 Bhaja, sambhajÈdÊnaÑ visesÈ 222
PitÈ 223 BhaÓÉanakÈrakÈ 227
PisuÓavÈcÈdÊnaÑ vÈcÈ cha 100-2
BhabbÈbhabbÈnaÑ vibhÈvanÈ 274
PisuÓavÈcÈya sambhÈrÈ
BhayÈni cattÈri 50
cattÈro 101
PÊti paÒcavidhÈ 111 Bhavo jÈtiyÈ paccayo 199
PÊtisukhÈnaÑ visesÈ 111 BhassakÈrakÈ 227
PuggalÈ cattÈro 338 BhÈtÈ 223
Putto 224 Bhikkhu 82
PuthujjanÈnaÑ niddeso 235-6 Bhojana 344
PuthupaÒÒÈnaÑ vibhÈvanÈ 200
PurisÈ paÒca 254 [ Ma ]
PetaseyyÈ 358 MaÑsacakkhu 207
PettivisayÈnaÑ dukkhÈ 11 MaÑsapesiyo navasatÈni 263
PonobhavikÈ 173 Makkhassa lakkhaÓarasÈdÊni 53

[ Ma ] [ Ma - Ya ]
MaggaÒÒ|, maggavid|naÑ Munayo cha 152
visesÈ 255 MusÈvÈdassa sambhÈrÈ cattÈro 100
MaggÈnaÑ kilesassa Yakkhas|kara 371
pahÈnaÑ 173, 244
YonÊnaÑ vibhÈvanÈ 214
MacchamaÑsÈnaÑ ÈnisaÑsÈ 301
Macchariyassa [ Ra ]
lakkhaÓarasÈdÊni 53 RattÊ tisso 358
MacchariyÈni paÒca 96 Ratha 12
Madassa lakkhaÓarasÈdÊni 54 RasÈnaÑ vibhÈvanÈ 300
MaraÓaÑ tividhaÑ 62 RÈgacaritÈdÊnaÑ vibhÈvanÈ 338
MahÈpaÒÒÈdÊnaÑ nÈnattaÑ 200 RÈjapabbajitÈnaÑ mÈnÈ 182
MahÈmacchÈ tayo 260 Ritta, vivitta, pavivittÈnaÑ
MahÈsÊlakkhandha 237
visesÈ 222
MÈtÈ 223
Roga 51
MÈtipakkhikÈ sÈlohitÈ 224
MÈnassa lakkhaÓarasÈdÊni 53 [ La - Va ]
MÈnÈnaÑ bhedÈ 180 LakkhaÓa 364
MÈnusikÈnaÑ dukkhÈ 65 LÈbhamacchariya 95-6
MÈyÈya lakkhaÓarasÈdÊni 53 Li~gapabbajita 327
MÈradhÊtarÈ tisso 263 Loka 37
MÈrisÈti piyavacanaÑ 226 LokadhÈt|naÑ pamÈÓaÑ 336
MicchÈjÊvÈnaÑ ÈdÊnavÈ 350
Vacana, byappathÈnaÑ visesÈ 97
MicchÈdiÔÔhiyÈ
VaÓÓamacchariya 95-6
uppajjanakÈraÓÈni 335
VattamÈnÈ, nÈgatakkhandhÈnaÑ
Mucca, vimucca, parimuccÈnaÑ
asammissatÈ 130
atthavibhÈvanÈ 176
MuÓÉakuÔumbikajÊvika 356 VatthakoÔÔhÈgÈra 12
MuttakarÊsÈdiÔÔhÈnÈnaÑ VÈcÈpalÈpÈdÊnaÑ visesÈ 221
vibhÈvanÈ 263 VÈdÈ nava 246
Mutta, vimutta, parimuttÈnaÑ VicikicchÈya lakkhaÓarasÈdÊni 53
atthavibhÈvanÈ 176 ViÒÒÈÓassa niddeso 195

[ Va ] [ Sa ]
VitakkavicÈrÈnaÑ visesÈ 109, 110 SantosÈ tayo dvÈdasa 287, 412
VipaÒcitaÒÒ| 5 SandiÔÔha 293
VivÈdakÈrakÈ 227 SannidhÊnaÑ vibhÈvanÈ 355
VivekÈ tayo 289 SabbaÒÒ| paÒcavidhÈ 340
Visayakkhette pamÈÓa- Sabbe dhammÈ 192
paricchedo natthi 336 Samagga, sammodamÈna,-
Visa~khÈra 88 avivadamÈnÈnaÑ visesÈ 223
VejjakammÈrahÈ 354 Samatho tividho 342
[ Sa ] Sampayutta 20-1
SaÑghikabhaÓÉabhÈjanÈnaÑ Sambhatta 293
vibhÈvanÈ 350-1-2 SamphappalÈpassa sambhÈrÈ
SaÑyamasaÑvarÈnaÑ dve 101
vacanattho 107 SamÈdhi, vipassanÈnaÑ
SaÑvarÈ paÒca 105 paÔipÈÔi 272
SaÑvegavatth|ni aÔÔha 417 SammÈdiÔÔhi, micchÈdiÔÔhÊnaÑ
SaÑsaggo paÒcavidho 289 visabhÈgÈ 178
SaÑsaÔÔhasaddassa atthuddhÈro 21 Sayambh| 389
SakkÈra, garukÈra, mÈna, SarÊragandhassa nassanakÈlo 363
p|jÈnaÑ visesÈ 176 Sahagatasaddassa atthuddhÈro 21
Sa~ghÊ, gaÓÊnaÑ visesÈ 388 SaÄÈyatanassa paccayo
Sacca, taccha, tatha, bh|ta, nÈmar|paÑ 198
yÈthÈva-aviparÊtÈnaÑ attha- SÈÔheyyassa lakkhaÓarasÈdÊni 53
vibhÈvanÈ 177 SÈmaggÊnaÑ bhedÈ 222-3
SacchikiriyÈ duvidhÈ 199 SÈrambhassa lakkhaÓarasÈdÊni 53
SatipaÔÔhÈnÈ cattÈro 38 SindhavÈ 304
SatiyÈ lakkhaÓarasÈdÊni 38 SÊlaÑ pavattati loke Buddhe
SattÈnaÑ maraÓaÑ 218 uppannÈnuppannepi 103
SadevakÈdibh|mÊnaÑ SÊla-adhisÊlÈnaÑ visesÈ 102-3
vibhÈvanÈ 259 Suta, muta, viÒÒÈtÈnaÑ visesÈ 225

[ Sa ] [ Sa ]
Sutta, geyya, veyyÈ- Soca, kilama, paridevÈnaÑ
karaÓÈdÊnaÑ visesÈ 233 atthavibhÈvanÈ 217
Suddhi, visuddhi, parisuddhÊnaÑ So vo mamaccayena satthÈ 127
atthavibhÈvanÈ 176
[ Ha ]
SupinakÈraÓÈni cattÈri 365
HatthivatikÈ 188
SupinakÈla 365
HatthÊ 12
Supinasattha 364
Hadayasaddassa atthuddhÈro 19
SupinÈnaÑ bhedÈ 365
SurÈ paÒca 310 Hasita, lapita, kÊÄitÈnaÑ
SusÈnassa sa~kamanaÑ 345 vibhÈvanÈ 92
S|ro 249 HÈsapaÒÒÈnaÑ vibhÈvanÈ 200
SekkhÈnaÑ vibhÈvanÈ 221 Hiri, ottappÈnaÑ visesÈ 48, 50
Sena~gÈni cattÈri 12 HÊna, majjhima, paÓÊtakÈmÈnaÑ
SenÈsana 231 visesÈ 13
SenÈsanÈnaÑ vibhÈvanÈ 83 Hetu, nidÈna, sambhavÈdÊnaÑ
SeyyÈ catasso 358 atthavibhÈvanÈ 308
NÈmÈnaÑ anukkamaÓikÈ
NÈmÈnukkamo PiÔÔha~ko NÈmÈnukkamo PiÔÔha~ko
[A] [ Kha - Ga ]
A~kura 103 KhiÉÉÈpadosika 133
Acelaka 66 GirimÈnanda 232
AjapÈlanigrodha 263 Gotama 154, 261, 413
AttadaÓÉa 273
GotamÊ 126-7
AvÊciniraya 36
AsokamahÈrÈjÈ 160 [ Ca ]
AhituÓÉika 61 CakkavÈÄapabbata 133
CandÈbhabrÈhmaÓa 185
[Œ-U]
CÈÔakasakuÓa 187
Œnanda 8, 59, 154, 166, 415
Œnandatthera 166 Cunda 158
UÓhavalÈhaka 133 C|Äaby|ha 273, 316
Uttiya 106 [ Ta ]
Uppala 65 TaÓha~kara 413
[ Ka ] Timi (maccha) 260
Kakusandha 413 Timi~gala (maccha) 260
KalahavivÈda 273 Timitimi~gala (maccha) 260
Kassapa 413 Tissametteyya 226
KÈsikosalÈdijanapada 12 TuvaÔaka 273
KusÈvatÊrÈjÈdhÈnÊ 33 Tusita 133
KesarasÊha 253
KoÓÈgamana 413 [ Da ]
KoÓÉaÒÒa 413 Datta 131
KoviÄÈrarukkha 387 DadhivÈhana 21
KosalarÈjÈ 160 DÊpa~karabuddha 153, 413
NÈmÈnukkamo PiÔÔha~ko NÈmÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Dha - Na ] [ Ma ]
Dhammarakkhita 219 MahÈsivatthera 303
Dhona 179 MÈgaÓÉiya 263-4, 266-8
NandamÈÓavaka 10 MÈrapÈsa 35
[ Pa ] MÈrabaÄisa 35
PaÒcasikha 327 MigadÈya 1
PaÔisambhidÈ 39 Mitta 131
PaÓÉukambalasilÈ 387 Metteyya 226
PattuÓÓacÊvara 287 Medha~kara 413
Paduma 65 [ Ya - La - Va - Sa ]
Pas|ra 250 Yugandhara 330
Pas|raparibbÈjaka 252 LoÓasÈgara 242
PahÈrÈda (asura) 327 VisÈkhÈ 59, 192
PÈricchattaka 387 VelÈma 103
PuÓÉarika 65 Vessantara 103
PuÓÓa 189 Sakka 228
PuÓÓatthera 127 Sakyamuni 153
PurÈbheda 274 Santusita 228
[ Ba - Ma ] SamaÓagotama 360
BimbisÈra 160 SammÈparibbÈjanÊya 273
Buddharakkhita 219 SaraÓa~kara 413
BodhimaÓÉa 160 Sahampati (brahmÈ) 44, 160
Brahmaloka 36 SÈkiya 373
Majjhantikatthera 286 SÈriputta 260, 386, 402
Manopadosika 133 SÈriputtatthera 8
MahÈkaccÈna 267-8, 278 Sineru 160
MahÈniddesa 8 Sinerupabbata 133
MahÈbodhirukkha 250, 391 SuddhodanamahÈrÈjÈ 228
MahÈby|ha 273 SundarÊ 166
MahÈmÈyÈ 228 Subhadda 44
MahÈmoggallÈna 293 SoreyyaseÔÔhiputta 10
NÈnÈpÈÔhÈ
PaÔhamo m|lapÈÔho, SÊ = SÊhaÄapotthakaÑ, SyÈ = SyÈmapotthakaÑ,
KaÑ = KambojapotthakaÑ, I = I~galisapotthakaÑ, Ka = kesuci
Marammapotthakesu dissamÈnapÈÔho, Ka-SÊ = kesuci SÊhaÄapotthakesu
dissamÈnapÈÔho.
NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ
[A]
AkkhÈtuÑ = Sa~khÈtuÑ (Ka) 219
Akkhilomehi = Akkhik|pehi (SÊ, SyÈ) Akkhipakhumehi
(PaÔisaÑ-®Ôha 1. 73 piÔÔhe) 135
Agadanti = Amaranti (SÊ) 88
A~galaÔÔhi = A~gulaÔÔhi (SyÈ) A~gasandhi (Ka) 301
AÔÔhasata = AÔÔhasataÑ (SÊ, SyÈ) 138
AÔÔhasu ÔhÈnesu = AÔÔhasu aÒÒÈÓesu (Ka) 82
AtammayatÈpajjanena = AsamugghÈtÈpajjanena (SyÈ) 265
AttaggahaÓavasena = AttarÈgavasena (SÊ) 81
AttanÈ = Attano (SÊ, SyÈ) 150
AttanÈ yogaÑ = Vo yogaÑ (Ka) 400
AttÈnaÑ = AttaÑ (SÊ, SyÈ, Ka) 225
AttÈnaÑ vadhentassa = AttÈnaÑ tapantassa (Ka) 61
Atha = Atha vÈ (SÊ) 196
Atha Èsanesu = Puthu-Èsanesu (SÊ, SyÈ) 373
Athassa sesasampayuttadhammÈ = Atha naÑ sasesasampayuttadhammaÑ
(Visuddhimagga) 113
AdhipaccattaÑ = ŒdhipaccaÑ (SÊ) ŒdhipaccatthaÑ (SyÈ) 176
AdhimattataÓhÈya mucchaÑ anÈpanno = TaÓhÈya amucchito
(SÊ, SyÈ, Ka) 412
[A]
Adhiharitassa = AvasÈditassa (SÊ) AvasÈritassa (SyÈ) 227
Adhunuppattike = Anavuppattike (Ka) 412
AdhosÊti kantesi = AdhopÊti kampesi (SÊ) 185
Anavajjeyeva = AnavajjaÑyeva (SÊ, Ka) 301
AniÔÔharÊtipi = AnuddharÊti (SÊ) 385
AniddhikÈraÓaÑ = AniÔÔhakÈraÓaÑ (SÊ, Ka) 187
Anibbiddha = AniviÔÔha (SÊ, SyÈ) 399
Anu-anubyaÒjanato = AnubyaÒjanato (SÊ, SyÈ, Ka) 343
Anukkamento = Avokkamanto (SÊ, SyÈ) 2
AnupacÈraÔÔhÈnaÑ = AsaÒcaraÓaÔÔhÈnaÑ (Ka) 83
AnupaviÔÔhÈ = AnupatiÔÔhÈ (Ka) 377
Anussarati = Anuvattati (SÊ) Anugacchati (SyÈ) 139
AnekatthavattÈ = Anekatthamatto (SÊ) 5
AntokatvÈ = AntogantvÈ (SÊ, SyÈ) 246
ApakkamitvÈ = ApasakketvÈ (Vi-®Ôha 1. 112 piÔÔhe) 107
ApaccakkhitvÈti = ApaÔikkhitvÈti (SÊ, SyÈ) 192
ApanÊtampi satisampajaÒÒÈrakkhena = ApanÊtaÑ, taÑ
satisampajaÒÒÈrakkhena (Ka) 121
ApasakkanaÑ = ApasakkitaÑ (SÊ) 85
ApucchitapaÒhÈnaÑ = PucchitapaÒhÈnaÑ (PaÔisaÑ-®Ôha 2. 259 piÔÔhe) 262
AppatiÔÔhÈnaÑ nÈma = AppavisanaÔÔhÈnaÑ nÈma (SyÈ) 353
Abbahitasalloti = Abb|hitasalloti (SyÈ) 163
Abyattasarena = Padena (SÊ, SyÈ) 250
AbyÈpajjaÑ = AbyÈpajjaÑ (SÊ) 405
AbhabbuppattikabhÈvena = PassaddhuppattikabhÈvena (SyÈ) 173
AmaÔÔhavacananti = Na paÔÔhitavacananti (SÊ) 414
AmataparÈyananti = AmataparÈyaÓanti (SÊ) 299
AyaÑ hi gambhÊrÈnugataÔÔhena = AyaÑ hi duruggamaÔÔhena (SÊ, SyÈ) 72
Ayamassa = Ayampissa (SÊ) 288
NÈnÈpÈÔhÈ 515
[A]
AyÈthÈvavimuttiyeva cetovimuttisaÒÒitÈ = AyÈthÈvavimuttasseva
sato vimuttisaÒÒitÈ (SÊ) 179
AraÒÒato vÈ = AÒÒato vÈ (SÊ, SyÈ) 350
Arahattaphalavimutti = Ariyaphalavimutti (SyÈ) 290
ArahattamaggavajjhÈ = ArahattamaggavajjhakÈ (SÊ, SyÈ, Ka) 87
Ar|pamaggasama~gino = Ar|pacittasama~gino (SÊ, SyÈ) 313
Ala~karitvÈ vÈ = Œli~gitvÈ vÈ (PaÔisaÑ-®Ôha 2. 256 piÔÔhe) 257
Al|khanti pÈsÈdikaÑ = Bhaddakanti sassirÊkaÑ (SÊ) SassirikaÑ (SyÈ) 331
AvanamitaÑ = NamitaÑ (SÊ) 248
AvasavattisallakkhaÓavasena vÈ = Avasiyapavatti (SÊ)
SallakkhaÓavasena vÈ (Ka) 385
AvijjÈnusayassa = Mohassa (Ka) 206
Aviyogadhammo = AviyogadhammÈ viya (SyÈ, Ka) 21
Avisayabh|tampi = Visayabh|tampi (Ka) 260
AvokkamaÑ = Avokkamma (Ka) Khu 1. 425 piÔÔhe. 384
Avokkamento = Avokkamanto (SÊ, SyÈ) 2
AsaÔhÈmÈyÈvikassa, Sumedho amatÈbhimukho = AsaÔhÈmÈyo sotÈssa,
Sumedho amatÈmukho (VajÊrabuddhi) 7
AsaÔhÈmÈyÈvittÈ = AsaÔhÈmÈyÈcittattÈ (Ka) 7
AsadisadÈna-aggattÈ = AsadisakÈnaÑ aggattÈ (SÊ) AsadisattÈ (SyÈ) 253
Ahinakuna = Ahima~gusa (Ka) 79
[Œ]
Œcariyato = ŒcariyaÑ (SÊ) 389
Œmisagiddho = ŒmisadÈyÈdo (Ma-®Ôha 1. 111 piÔÔhe) 54
ŒbhataÑ bhattabhojanaÑ = ŒgataÑ bhattabhojanaÑ (SÊ, SyÈ, Ka) 381
ŒraÒÒika~ganti = ŒraÒÒaka~ganti (SÊ) 169
ŒrammaÓakaraÓavasena nivÈsaÔÔhÈnaÔÔhena niketasÈrÊti = ŒrammaÓa-
karaÓavasena nivÈsaÔÔhÈnaÑ sÈrÊti (SaÑ-®Ôha 2. 239) 269
[Œ-I]
ŒrammaÓe = ŒrammaÓo (SyÈ, Ka) 144
Œlaye = ŒvÈse (SÊ, SyÈ, Ka) 84
IcchÈmattaÑ = AjjhÈciÓÓaÑ (SÊ, SyÈ) 176
IcchiticchitaÔÔhÈnassa = IcchiticchitadhÈrÈya (SÊ, SyÈ, Ka) 353
IjjhamÈnaÑ = IcchamÈnaÑ (SÊ) 176
IddhikÈraÓaÑ = IÔÔhakÈraÓaÑ (SÊ, Ka) 187
Idha niccÈturo vejjova = DhenicchÈturo vacchova (SÊ, SyÈ, Ka) 6
IriyÈpathasa~khÈtaÑ = IriyÈpathasannissitaÑ (SÊ, SyÈ) 292
[U]
UcchedadiÔÔhisahagato rÈgo = ...diÔÔhirÈgo (Abhi-®Ôha 1. 398 piÔÔhe) 34
UttaraÑ = UttariÑ (Ka) 250
UdakaÔÔhÈnakathÈ = KuÔaÔÔhÈnakathÈ (SÊ) 347
UdayabbayapÊÄitattÈ = ...paripÊÄitattÈ (SÊ), ...paÔipÊÄitattÈ (Ka) 60
UpacintÈvasena = SukhumacintÈvasena (SyÈ) UpÈyacintÈvasena (Ka) 178
UpaÉÉhabalito = Upecca pÈlito (SÊ, SyÈ) 249
Upanento = PÈpento (SyÈ) 387
UparijhÈna~gÈnaÑ
paccanÊkapaÔipakkhabhÈvadassanato = UparijhÈna~gapaccanÊka-
paÔipakkhabhÈvadassanato
(Abhi-®Ôha 1. 210 piÔÔhe) 109
UppaÉÉhabhaÓita = UppathabhaÓita (SÊ, SyÈ) 221
Uppanno = Kuppanto (Ka) 279
UppÈdentassa = Na uppÈdentassa (Ka) 15
UbbaÔÔetvÈ = UbbattetvÈ (SyÈ) 189
Ubbegoti bhÊruko = Ubbegoti turito (SÊ) 348
UsmanÈ = UsmÈnÈ (SyÈ) 60
UssÈpetvÈ = UccÈpetvÈ (Ka) 187
[]
kÈsiramattaÑ = MuggapaÔalamattaÑ |kÈsÊsamattaÑ (Ka) 136
hanaÑ = OhanaÑ (SyÈ, Ka) 141
NÈnÈpÈÔhÈ 517
[E-O]
EkaÒce = Ekacce (PÈÄiyaÑ) 213
Ekapadampi = Ekasarampi (Ka) 251
Ekeko = EkekÈ (SÊ, SyÈ, Ka) 56
EkesaÑ = EtesaÑ (SÊ, SyÈ) 391
EvaÑ tava senaÑ = EvaÑ mÈrasenaÑ (SyÈ) 203
EvaÑ pahÈnaÑ vuccamÈnaÑ = EvaÑ pahÈne vuccamÈne (Ka) 118
EvamayaÑ = Evamassa (Ka) 300
Esa = EvaÑ (SÊ, SyÈ) 197
OkkantitvÈ = OkkanditvÈ (SÊ, SyÈ, Ka) OkkhanditvÈ
OkkantitvÈ = OkkhanditvÈ (PaÔisaÑ-®Ôha 1. 91 piÔÔhe)
OkkanditvÈ (SÊ, SyÈ, Ka) 40
Oghehi = Ogheti (SÊ) 15
OÔÔhamaÑsaÑ = OÔÔhamaÑse (SÊ, SyÈ) 362
OtaritvÈ = OnamitvÈ (SyÈ) 132
OdhiggÈhoti avadhiyitvÈ gÈho = OdissaggÈhoti avisesetvÈ gÈho (SyÈ) 177
OpammasaÑsandanaÑ = OpammasampaÔipÈdanaÑ (SyÈ) 190
Orato = Œrato (SÊ, Ka) 283
[ Ka ]
KakaÓÔako = KukaÓÔako (SÊ) 163
KaÓÉakoti = KaÓÔakoti (SÊ, SyÈ) 231
Kattha = Katthaci (SÊ) 388
KantitvÈ = AtikkamitvÈ atikkamitvÈ (SÊ) 241
KappanÈÔakavilappanÈdi = ...vilambanÈÔakÈdi (SÊ) 181
KammakÈraÓakÈrakÈ = KammakÈraÓikÈ (SÊ, SyÈ) 374
KaravindÈdi = KaraviÒchÈdi (SÊ) KÈÄavaÓÓÈdi (SyÈ) 332
KÈmarattaÑ = KÈmarakkhantaÑ (SyÈ, Ka) 47
KÈyavÈcÈkiriyÈhi = TathakiriyÈhi (Ka) 361
[ Ka ]
KÈye chandarÈgassa pahÈnanti kÈye taÓhÈchandarÈgassa pajahanaÑ =
KÈyachandarÈgassa pahÈnanti kÈyataÓhÈchandarÈgassa pajahanaÑ
(SÊ, Ka) 152
KiÑpanettha = KiÒcettha (Abhi-®Ôha 2. 139 piÔÔhe) 194
KiÒcirapi = KiÒcidapi (Visuddhi 2. 132 piÔÔhe) 66
KilesakÈlussiyassa = KilesakÈlusiyassa (Ka) 117
KulajhÈpako = KulaghÈtako (SÊ) KulajhÈmako (Ka) 24
KekÈ = Ko~kÈ (Ka) 51
Ko nÈma = Na koci nÈma (SÊ) 365
Koracakakoracakoti = KoraÒjakakoti vÈ (SÊ) Korajakoti vÈ (SyÈ) 294
[ Kha ]
KhaÓÉÈkhaÓÉikaÑ = KhaÓÉÈkhaÓÉaÑ (DÊ-®Ôha 1. 74 piÔÔhe) 101
KharakhÈÓumpi = KhadirakhÈÓumpi (SÊ, SyÈ) 235
KhuddÈ = KhudÈ (SÊ) 301
KhuddikÈpÊti = KhuddakÈpÊti (SyÈ, Ka) 111
KhepetvÈ = ByÈpetvÈ (SÊ, SyÈ) 258
[ Ga ]
GaÓanavasena ca = GuÓavasena ca (SÊ) 254
GaÓanÈnupubbatÈ = GaÓanÈnupubbato (SÊ, SyÈ) 117, 125
Gate Ôhiteti ettha = Gate Ôhite nisinneti ettha (sabbattha) 407
GandhakÈrÈdayo = GandhikÈdayo (SÊ, SyÈ) 351
Gandhabbo = Gantabbo (SÊ) 133
Gabbhe patiÔÔhitasayanagharÈni = GabbhapaÔimaÓÉitasayana-
gharÈni (SyÈ) 295
GarusaÑvÈse = YogÈnur|pavÈse (SyÈ) 76
GÈmadÈrikÈ = GÈmadÈrakÈ (SÊ, SyÈ) 214
GuÓavasena ca = PaguÓavasena ca (SÊ, SyÈ) 43
GuÓavisiÔÔhasabbasattuttamagarugÈravÈdhivacanaÑ = GuÓavisiÔÔha-
sattuttamagarugÈravÈdhivacanaÑ (Vi-®Ôha 1. 94 piÔÔhe) 228
NÈnÈpÈÔhÈ 519
[ Ga - Ca ]
GumbetvÈ = GaÓÉetvÈ (SyÈ) GumbhetvÈ (Ka) 222
GedhaÑ vÈ pana pavanasaÓÉanti = GedhÈnaÑ saÓÉanti (SÊ) 32
GoÓapatÈsaÑ viya = GhoravisaÑ viya (SyÈ, Ka) 89
CajitvÈ = ChetvÈ (Ka) ChitvÈ (SyÈ) 88
CajitvÈ = VajjetvÈ (SÊ) VijahitvÈ (SyÈ) 76
CatunnaÑ = TiÓÓaÑ (AÑ-®Ôha 1. 85; Ma-®Ôha 1. 52;
DÊ-®Ôha 1. 65 piÔÔhesupi) 157
CatubbidhaÑ = CatubbidhaÑ catubbidhaÑ
(Ka, PaÔisaÑ-®Ôha 1. 84 piÔÔhepi) 150
CatubbidhaÑ vÈ = CatubbidhaÑ hi (Ka) 228
CammavaÔÔe = Cammabandhe (Ka) 241
Carati = Vadati (SÊ) 270
Calano = DhaÑsano (Ka) 58
CÈÔakasakuÓanti = CÈpasakuÓanti. CÈtasakuÓanti (Ka) 187
CuÓÓatelavÈlaÓÉupakena = CuÓÓatelaÓÉupakena (SÊ) 110
C|Äaby|ha = C|Äaviy|ha (SÊ, SyÈ) 316
Ce vadÈtÈti = Ce pana vÊvadÈtÈti (SÊ) 316
[ Cha - Ja ]
ChinditvÈ = LuÒcitvÈ (Ka) 73
ChinnapapÈtaÑ = UddhaÑ pÈdaÑ (Ka) 64
JanantaÑ = VanantaÑ (SÊ, Ka) 395
JayaggÈhaÑ = NayaggÈhaÑ (SÊ, SyÈ) 77
JÈtinti = JÈtirayaÒhi (Abhi-®Ôha 2. 92 piÔÔhe) 66
JÈti ayaÒhi = JatirayaÒhi (Abhi-®Ôha 2. 92 piÔÔhe) 65
JÈyampatikÈnaÑ = JayampatikÈnaÑ (SÊ, SyÈ) 404
JiraÓasi~gÈlo = KÈÓasi~gÈlo (Ka) 253
[ Jha - ©a ]
JhÈnÈnuyogassa = JÈtÈnuyogassa (SÊ) 401
©ÈÓagginÈ = PariÒÒÈgginÈ (Ka) 147
©ÈÓaphusanÈyÈti = ©ÈÓadassanÈyÈti (SÊ, SyÈ) 312
[ ©a - ®Ôha ]
©ÈÓamahÈdÊpobhÈsena = ©ÈÓobhÈsena (Ka) 8
©ÈÓavindanatthÈya = ©ÈÓanipphÈdanatthÈya (SÊ, SyÈ) 312
©ÈÓavisayataÑ = ©ÈÓamayataÑ, ÒÈÓapassataÑ (Ka) 258
®hitaguÓaÑ = Cetobh|taguÓaÑ (SÊ) ®hetobh|taguÓaÑ (SyÈ) 165
[ Ta ]
( ) = Tehi (SÊ, SyÈ) 288
TaÑ eva = TaÑ evaÑ (SÊ) 202
Takkikavasena na na hoti = Sassatavasena na na hoti (SyÈ) 167
TajjÈtike udakasambhinnaÔÔhÈne = TajjÈtike ga~gÈtÊre (SÊ, SyÈ) 360
TaÓhÈdiÔÔhikilesappahÈnena = TaÓhÈdiÔÔhilepappahÈnena (Ka) 148
Tattha = Tesu (SÊ, SyÈ, Ka) TÊsu (?) 209
TatthevaÑ = TatrevaÑ (SÊ, Ka) 159
TathÈviÒÒatti = TathÈvacÊviÒÒatti (Ka) 282
TathiyÈ = TathivÈ (Ka) 323
TapitvÈna = TejitvÈna (SÊ, SyÈ) 219
Tara~gavÊci nÈma = Ga~gÈvÊci nÈma (SÊ, SyÈ) 348
TaritvÈ = CajitvÈ (SÊ) 69
TasmiÑ pana = TasmiÑ (DÊ-®Ôha 1. 70 piÔÔhe) 99
TassÈti parassa = TassÈti padassa (SÊ) 297
TividhÈnampa’yaÑ tato = TividhÈnaÑ ayaÑ tato
TuditvÈti = TuritvÈti (SÊ) 261
Tebh|makadhammasa~khÈtaÑ = Tebh|mikadhammasa~khÈtaÑ (SyÈ) 9
Tehi pattasampattiÑ = Tehi saha sampattiÑ (SÊ) 270
TosetvÈ = AtthaÑ dassetvÈ (SyÈ) 97
[ Tha ]
ThaddhatÈti = BaddhanÈti (SÊ, SyÈ) 328
Thusa = Busa (SÊ) 187
ThusakoÔÔhake = ThusakoÔÔhÈse (SyÈ) 120
NÈnÈpÈÔhÈ 521
[ Da ]
( ) = Dasayojanatopi (Ka) 268
DaÓÉena = Mantena (SÊ) 290
Dassanato = Nayanato (PaÔisaÑ-®Ôha 2. 255 piÔÔhe) 256
Dasseti = ViddhaÑseti (SÊ) VidaÑseti (Ka) 262
DukkhappahÈnÈdayo = SukhappahÈnÈdayo (Vi-®Ôha 1. 24 piÔÔhe)
SukhadukkhappahÈnÈdayo
Dukkhe nijiÓÓe = Niddukkhe nijjiÓÓe (SÊ, SyÈ, Ka) 368
Dukkho = Dukkhattho (Ka) 63
DuddaÔÔhi paraÑ upahanati = DuddaÔÔhi panattÈnaÑ upahanati (SÊ, Ka) 6
DunnittariyatÈya ca = DunnittaraÓutÈya ca (Ka) 388
DubbinivattÈti = DubbÊnivattÈti (SÊ, SyÈ, Ka) 177
DuruddharÈti = DuddharÈti (Ka) 90
Dos|pasaÔÔhatÈya = Dosas|lasaÓÔhitatÈya (SÊ)
Dos|pasaÓÔhitatÈya (SyÈ, Ka) 145
DvÈrÈrammaÓasa~ghaÔÔe pana = DvÈrÈrammaÓasaghaÔÔanena (Ka) 343
DvÈsaÔÔhidiÔÔhigatesu = DvisaÔÔhidhammesu (Ka) 177
DvÊhi cittasamohitÈti = DvÊhi cittehi saÑyutÈ (PÈÄi)
DvÊhi cittehi samohitÈ (SÊ) 130
Dve sakaÔe = SakaÔe (SÊ, SyÈ) 332
[ Dha ]
DhamitvÈ = PharitvÈ (SyÈ, Visuddhimagga) 111
DhammagaruttÈ = CatudhammagaruttÈ (SÊ, SyÈ) 7
DhÈti viya = DhÈtÊ viya (Ka) 128
DhirÈnekaguÓÈdhivÈsaÑ = ThirÈnekaguÓÈbhirÈmaÑ (SÊ, SyÈ) 1
Dhuta~gadharassa = DhutavÈdassa (Ka) 49
DhuraÑ na nikkhipati = DhuraÑ ukkhipati (Ka) 361
[ Na ]
Na apekkhatÊti = Na avekkhatÊti (Ka) 378
[ Na - Pa ]
Na domanassaÑ = Na paÔighaÑ (SÊ, SyÈ) 288
Na paÔipphandati = Na paÔippharati (SÊ, SyÈ) 304
Na paÔissantÊti vÈ pÈÔho = Na allÊyantÊti vÈ pÈÔho (SÊ, SyÈ) 94
Nappavedhanti = Vedhenti (Ka) 305
Na bhavabhogÈmisatthaÑ = Na hi vaÒcanatthaÑ (SÊ)
Na bhavabhogÈdi-atthaÑ (SyÈ) 127
NaratÊti naro = NayatÊti naro (Ka) 22
Na sÈdhetvÈ visodhetvÈ = Na heÔhetvÈ viheÔhetvÈ (SÊ, Ka) 369
Nayana = Dassana (PaÔisaÑ-®Ôha 2. 255 piÔÔhe) 256
NayanakÈle = DassanakÈle (SÊ, SyÈ) 255
NÈnÈguÓavikasanato = NÈnÈguÓavisavanato (SÊ, SyÈ) 390
NinnapatiÔÔhÈnaÑ = ChinnapatiÔÔhaÑ (SyÈ) 294
NipatetvÈ = NibbaÔÔetvÈ (SÊ) 27
NippariyÈyena suddhaÑ gehameva = NiccanivÈsanaÔÔhÈnagehameva
(SaÑ-®Ôha 2. 239 piÔÔhe) 269
NipphannabhÈvaÑ = NipphandabhÈvaÑ (SÊ), NibbÈnabhÈvaÑ (Ka) 71
NibbÈnaÑ ÔhapetvÈ = NibbattiÑ ÔhapetvÈ (?) 385
NibbÈnapaccavekkhaÓamanodvÈra-
purecÈrikacittasama~giÑ = NibbÈnapaccavekkhaÓapurecÈrikatthena
cittasama~giÑ (SÊ) 276
NibbhayaÑ = NibbÈnaÑ (Ka) 401
Nimmadanassa = Nimmathanassa (SÊ, SyÈ, Ka) 154
NimmitukÈmakÈle = RamitukÈmakÈle (SÊ, SyÈ) 133
Niyamatthe = Niyamanatthe (SyÈ, Ka) 137
NiguhantÈ = Niguhino (SÊ, SyÈ) 94
NivÈsaÔÔhena = NivÈsanaÔÔhÈnaÔÔhena (SaÑ-®Ôha 2. 239 piÔÔhe) 269
NissayatÈti = NissayanÈti (Ka) 306
Niharotipi = NihÈrotipi (SÊ, SyÈ) 367
N|na = Nanu (SÊ, SyÈ) 118
Pakkap|vepi = Pakkap|vopi (SÊ) 285
Pakkamantesu = Pakkamantena (SÊ, SyÈ, Ka) 353
NÈnÈpÈÔhÈ 523
[ Pa ]
PakkhantÈnampi = PakkhandÈnampi (Ka) 11
Pakkhahatanti pÊÔhasappiÑ = PakkhapÈdanti pÊÔhasappiÑ (SyÈ) 188
PakkhittakÈ = PÈdakkhittakÈ (Ka) 262
PacalitatÈya = CaÒcalitatÈya (SÊ, SyÈ) 145
PaccayikaguÓaÑ = SaccÈyikaguÓaÑ (SÊ, Ka) 165
PacchedaÑ bhavissatÊti = Pacca na bhavissati (SÊ, SyÈ) 138
PaÒÒÈdhanavaÉÉhattepi = PaÒÒÈdhanavantepi (SÊ)
PaÒÒÈdhanamahattena (SyÈ) 254
PaÔÈÓÊ = PaÔilomÈni (SÊ) 98
PaÔipadÈvisuddhipakkhandhaÒceva hoti = PaÔipadÈvisuddhilakkhaÓaÒceva
hoti (SÊ, SyÈ) 114
PaÔipÈtiyamÈnassa = PaÔipÈdiyamÈnassa (Ka) 61
PaÔipphareyyÈti = PaÔipassambheyya (SÊ, SyÈ) 267
PaÔiladdhaÒÈÓo = PaÔiladdhaÒÈÓena (SÊ, SyÈ) 151
PaÔisa~khÈnapaÒÒÈya = PaÔisa~khÈya paÒÒÈya (Ka) 300
PaÔisaraÓabhÈvo = PaÔihatabhÈvo (SÊ)
PaÔippharaÓabhÈvo (SyÈ) 282
PaÔÔhÈnaÑ = UpaÔÔhÈnaÑ (SÊ) 55
PaÔÔhÈnantipi = SaÓÔhÈnantipi (SÊ, SyÈ) 170
PaÓÊte katvÈ = PaÓÊte paÓÊte katvÈ (SÊ, SyÈ) 175
Patite = Patito (SÊ) Pakkhitto (SyÈ) 285
PattihÊnena = SattihÊnena (SÊ) SatihÊnena (SyÈ) 47
PattuÓÓacÊvarÈdÊnaÑ = PaÔÔuÓÓacÊvarÈdÊnaÑ (Ka) 287
PadassetvÈ = Padato dassetvÈ (SyÈ) 97
PadÊpanÈyakÈdivasena = ParisanÈyakÈdivasena (SÊ, SyÈ) 25
PadÊpobhÈso = PadÊpo (Vi ®Ôha 1. 112 piÔÔhe) 107
PadhÈnapurimaÔÔhitabhÈvadassanena = PadhÈnaparimathitabhÈva-
dassanena (SÊ) 293
Pamohena = Sammohena (SyÈ) 266
Payattasa~khÈto = Payatanasa~khÈto (SÊ) 163
Payogavasena = SaÑyogavasena (SyÈ) 94
ParapaccayaneyyabuddhÊnaÑ = PÈraneyyabuddhÊnaÑ (Ka) 324
[ Pa ]
ParapuggalaÑ = SattupuggalaÑ (SÊ) 281
ParamatthiyÈ = ParamaÔÔhiti (SÊ) 130
Parassa haraÓaÑ = ParasaÑharaÓaÑ (DÊ-®Ôha 1. 70 piÔÔhe) 99
ParÈmÈsoti = ParÈmasatÊti (SÊ, SyÈ) 306
ParÈsanantipi = Rasanantipi (SÊ) 363
ParisahanaÔÔhena = ParissayaÔÔhena (SÊ, SyÈ) 410
ParissayavinayanaÑ = ParissayavinayanÈya (SÊ, SyÈ)
ArissavinayapaÔipadaÑ (Ka) 330
Pare jÈnant|ti icchanti = Pare na jÈnant|ti na icchanti (SÊ, Ka) 95
PavaÉÉhaka-iÓaÑ ÈdÈya = SaÑvaÉÉhita-iÓaÑ ÈdÈya (SyÈ) 245
PavattÈnaÑ = SattÈnaÑ (SyÈ) 129
PavisathÈti = Na pavisathÈti (Ka) 356
PasÈraÓÈdikiccaÑ = SampasÈraÓÈdikiccaÑ (Ka) 339
PassaÑ = SÊsaÑ (SyÈ) PÈsuÑ (Ka) 171
PahÈya v|pakaÔÔhena pavivittacittena = PahÈya vivekaÔÔhena
pavivittena (SÊ, SyÈ) 44
PahÊnassÈpi = PahÊnassa (Ka) 123
PÈpakaraÓaÑ = PÈpakammakaraÓaÑ (SyÈ) 93
PÈpÈnaÑ nikkhipanato = PÈpÈnaÑ vikkhipanato (Ka) 361
PÈrÈyanavaggo = PÈrÈyanikavaggo (SÊ, SyÈ) 8
PiyabhÈvaÑ parassa ca suÒÒabhÈvaÑ = PiyasuÒÒabhÈvaÑ (SÊ)
PesuÒÒabhÈvaÑ (SyÈ) 100
PisuÓavÈcÈ = PisuÓÈ vÈcÈ (SÊ) 100
PÊÄanÈkÈraÑ = LÊnÈkÈraÑ (SÊ, Ka) 227
PÊÄitattÈ = PaÔipÊÄitattÈ (SyÈ, Ka) 66
Pucchito = PucchitvÈ (Ka) 402
PuthunÈnÈjanasÈdhÈraÓe = PuthujjanasÈdhÈraÓe
(Khu 9. 373 piÔÔhe PaÔisambhidÈmagge) 200
Puna paÔisandhiyÈ natthibhÈvaÑ = Puna paÔisandhinatthibhÈvaÑ (Ka) 78
NÈnÈpÈÔhÈ 525
[ Pa - Pha - Ba ]
PuratthimÈdidisÈpi vidisÈpi = P|ratthimÈdidisÈpi gatidisÈpi (SÊ, SyÈ) 378
PonobhavikÈ = PonobbhavikÈ (Ka) 3
PhandanaÑ = MadanaÑ (SÊ, SyÈ) BandhanaÑ (Ka) 384
PharusavÈcÈ = PharusÈ vÈcÈ (SÊ) 100, 101
Phalodayato = Phale dassanato (SÊ) Phaladassanato (SyÈ) 394
BaddhamÈlÈ vÈ abaddhamÈlÈ vÈ = GantitamÈlÈ vÈ agantitamÈlÈ vÈ (SÊ) 363
ByÈkhyÈto = ByÈkhyÈtÈ (Ka) 6
ByÈpitvÈ = ByÈpetvÈ (Ka) 199, 257
BrÈhmaÓassa = KhÊÓÈsavabrÈhmaÓassa (SÊ, SyÈ) 186
[ Bha ]
BhagavatÈ = Bhagavato (Ka) 255, 256
Bhagavato = BhagavatÈ (SÊ) 256
Bhaveyya = Bhavissasi (SÊ) 385
BhÈvanaÑ bhajati = BhÈjanaÑ bhavati (Ka) 7
BhÈvena = SabbhÈvena (SÊ, SyÈ) 270
Bhikkh| gahetvÈ = PattaÑ gahetvÈ (Visuddhi-®Ôha 1. 26 piÔÔhe) 370
BhuttapaccayÈ na uppajjanakavedanÈ = Bhuttapaccayena
uppajjanakavedanÈ (SÊ, Ka) 301
Bh|tatthamanÈ = Bh|tattamanÈ (Ka) 165
[ Ma ]
MacchuddÈnaÑ kineyyÈti = PaccÈdÈnaÑ kiÓeyyÈti (SÊ) 9
Matanti = (Natthi PÈÄiyaÑ) 188
Matthalu~ge = Matthalu~gena (SÊ, SyÈ, Ka) 135
Mathane mathane = Mathante mathante (Ka) 22
ManasÈ = ManussÈ (SÊ) 175
MahÈdukkho = MahÈduggo (SÊ, SyÈ) 238
MahÈby|ha = MahÈviy|ha (SÊ, SyÈ) 320
[ Ma ]
MÈdisassa = TÈdisassa (SÊ, SyÈ) 48
MigavÈkkaÑ = MigacakkaÑ (DÊ 1. 9 piÔÔhe) 367
Mukhatalikantipi = MukhacÈlikantipi (SÊ, SyÈ) 362
MuttacÈgatÈdicÈgaguÓÈrammaÓÈya = MuttacÈgatÈdi-
cÈgÈrammaÓÈya (Ka) 30
MohanaÑ vÈ = MohabahalaÑ vÈ (Ka) 266
[ Ya ]
( ) = Yojanadasasahassatopi (Ka) 368
Yadato = Yato (Visuddhi-®Ôha 2. 132 piÔÔhe) 66
Yadariyo = Tadariyo (Ka) 40
Yassimeti yassa = Tassimeti tassa (SÊ, SyÈ) 174
YÈ kappiyati = YaÑ kappayissati (Ka) 209
YÈva sÊsato = YÈva nÈsikaggÈ (Ka) 91
Yugayotta-upakkharacakkakubbara = YugayottapaÒjaracakkakubbara (SÊ)
Yugayottapakkharathacakkakubbara (SyÈ) 375
YudhÈyÈti yaÑ pana kilesajÈtaÑ yuddhÈya siyÈ = YudhÈyÈti yaÑ
panidaÑ kilamatthaÑ yuddhÈya siyÈ (SÊ, SyÈ) 249
Yena kenaci = Uccayena pavicayena (SÊ) 411
Yo panesa = Yopesa (Ka) 56
[ Ra ]
RakhasÈti = NakhasÈti (AÑ 3. 343 piÔÔhe) 51
RahantÊti = DahantÊti (SÊ, SyÈ) 94
RÈgÈdi-attho eva vÈ = RÈgÈdi-atthe eva vÈ (SÊ, SyÈ) 236
R|padhÈtvÈdiviÒÒÈÓassokÈsaÑ = R|pavavatthÈdiviÒÒÈÓassa...
(SuttanipÈta-®Ôha 2. 261 piÔÔhe) 267
R|pÈdi-ÈrammaÓe = R|pÈdi-ÈrammaÓaÑ (Ka) 75
RogÈdÊnaÑ nÊÄabhÈvena kulÈvakabhÈvena nÊÄaÑ = RogÈdÊnaÑ
nÊÄabhÈvena kulÈvakabhÈvena niÉÉaÑ (SÊ) 80
Rocenti = Œropenti (SyÈ) 174
NÈnÈpÈÔhÈ 527
[ La ]
La~ghimÈ = LaghimÈ (Vi-®Ôha 1. 96 piÔÔhe) 230
Lambikanti padarÈmalakakapiÔÔhasÈlavÈdi = Lapilanti
pÊlavakapiÔÔhasÈlavÈdi (SÊ) 300
LÈbhasakkÈrÈsanicakkanipphÈdanato = SattavitakkanipphoÔanato (SÊ) 401
[ Va ]
VaÉÉheti = Cinoti (SÊ) 76
VaÓÓavÈdÊ, tÈsu vÈ = VaÓÓavÈditÈdÊsu vÈ (Ka) 412
Vantasinehasambaddho = Vantasinehasambandho (SyÈ, Ka) 79
VamitvÈ = TemetvÈ (Ka) 79
VarÈdantÈ, na adantÈ = DantÈvaratarÈ attadantÈ
(Dhammapada-®Ôha 2. 309 piÔÔhe) 305
VasantÊti = CarantÊti (SyÈ) VadantÊti (Ka) 94
VÈti~gaÓakaÄÊrÈdi = VÈti~ganakampillakÈdi (SÊ) 300
VÈÄagahÈkulo = BÈÄagahÈkulo (Ka) 6
VitthÈragataÑ = VitthÈrato (Ka) 298
VidaÑseti = Vidasseti (SyÈ) 134
ViddhaÑseti = Vidhameti (SyÈ) 134
VinayÈcÈrar|pasampattihitasukhÈdÊnÊti = VinayÈcÈrar|paÑ (SÊ)
VinayÈcÈrasampattiÑ nÈseti hitasukhÈnÊti (Ka) 52
VinÈsake eva = Attha~gameyeva (SÊ, SyÈ) 377
VinilanaÑ = HirÊyanaÑ (SÊ, SyÈ) 376
VipÈkaÑ = VighÈtaÑ (SÊ, SyÈ) 322
VipphÈretvÈ = VisaritvÈ (SyÈ) 25
VimhÈpakÈ = JimhÈpakÈ (Ka) 219
Viravanti = Vicaranti (Ka) 11
Viviccati = VivittaÑ (SyÈ) 87
VividhÈ = VividhaÑ (SÊ, SyÈ) 174
[ Va ]
VividhÈkÈrena = VividhÈ (Ka) 140
VisesaÑ = VisiÔÔhaÑ (Ka) 168
Visesito = Visesato (SÊ, SyÈ) 1
Vihananato = VisÈdanato (SÊ, SyÈ) 64
Vihananato = VisÈdanÈ (SÊ, SyÈ) 64
VÊtikkanto = Atikkanto (SÊ) 311
VÊmaÑsÈ dhammacintanÈti = VÊmaÑsÈ dhammavicinanÈti (SÊ) 191
VÊriyavinodanarasaÑ = VÊriyapanodanarasaÑ (Ka) 52
Vutto = Gutto (SÊ, SyÈ) 347
V|pasamo vuccamÈno = V|pasame vuccamÈne (Ka) 118
[ Sa ]
SaÑyogattika = Payogattika (SÊ, SyÈ) 12
SaÑsaranto = Sa~kanto (Ka) 31
SakaÔabhÈrehi = AsÊtisakaÔabhÈrehi (Ka) 292
Sa~kharitaÑ = Sa~gopitaÑ (SyÈ, Ka) 385
Sa~ghÈÔaghaÔÔitÈ = Sa~ghÈÔajaÔitÈ (SyÈ, sabbattha) 358
SaccasaddhÈguÓaÑ = SaccasandhaguÓaÑ (SyÈ) 165
SaÒÒÈvasena = PaÒÒÈvasena (Ka) 272
SaÓÔhÈnaÑ = SantÈnaÑ (SÊ) SaÓÉÈnaÑ (SyÈ) 170
SatatavihÈroti = SantavihÈroti (SÊ) 303
SatisampajaÒÒagandhaÑ = GabbhaÑ (Ka) 305
SattabhÈvena vÈ = SatatabhÈvena vÈ (Ka) 68
Sattoti = Pattoti (Ka) 379
SaddhÈhÈnicittapadosÈvahanato = SaddhÈhÈnicittasantosÈvahanato (Ka) 401
SantibhÈvena = SantabhÈvena (Ka) 264
Santhavo = Sandhavo (PÈÄiyaÑ) 33
SanninnÈ = BhattimÈ (SyÈ) GattimÈ (Ka) 94
SannirumbhitvÈ = SannirujjhitvÈ (Ka) 110
NÈnÈpÈÔhÈ 529
[ Sa ]
SappantÊti saddÈ = SaddÊyantÊti saddÈ (SÊ, SyÈ) 11
SabbaÒÒubhÈvasÈdhanatthaÑ = SabbaÒÒutaÒÈÓa-
bhÈvasÈdhanatthaÑ (Ka) 340
Sabbattha pesetvÈ = Sabbato (Ka) 166
Sabbasseva cassa purimapÈdena = EvaÑyeva cassa purimapadena (Ka) 186
SabbÈ = Sabbe (Ka) 123
SabbhÈvato = Bhavena (SÊ) 217
SabyohÈramÈno = ApattÈhÈracÈro (Ka) 6
SamaÓo = PaÔhamo samaÓo (SyÈ, Ka) 108
Samatha... = SamÈdhi...(SÊ) 418
Samathavasena = SamÈdhivasena (sabbattha) 119
SamÈdhÈnaÑ = SamÈdÈnaÑ (SÊ) 104, 105
SampajaÒÒameva = SampajaÒÒasseva (SÊ) 407
SampaÔipÈdiyitvÈ = SampaÔipÈdayitvÈ (SÊ, SyÈ) 77
SambaddhÈ = ParipannÈ (SÊ) 236
SarÊrasaÓÔhÈnuppattipadese = SarÊrasaÓÔhÈnuppattipadesabh|te
SarÊrÈkÈrehipi = PariyÈkÈrehipi (Ka) 53
SarÊrÈbÈdhacittavikkhepakaro = SarÊracittavir|pakaro (SÊ, SyÈ) 410
SassaÑ mataÑ rukkho matoti = Phusso mato tisso matoti (SyÈ) 218
SÈdiyissÈmÈti = HarissÈmÈti (Ka) 166
SÈva = SÈ ca (SyÈ) 134
SithilavÈcatÈti allÊyavacanatÈ = LittavacanatÈti allÊyanavacanatÈ
(SÊ, SyÈ) 370
Sukkhatu = Sussatu (SyÈ) ®hassatu (Ka) 170
Sukhato = Sugatito (Ka) 335
SukhumÈla = SukumÈra (SÊ, SyÈ, Ka) 61
SuddhibhÈvasa~khÈtaÑ = SudiÔÔhisabhÈvÈkhyaÑ (SÊ)
Suddhi-abhÈvasa~khÈtaÑ (SyÈ) 318
SupakkutthitÈya = SupakkuÔÔhitÈya (SÊ, SyÈ) 375
SuppatiÔÔhitapasÈde = SuppatiÔÔhitasaddhe (SÊ, SyÈ) 292
[ Sa ]
SurÈpÈnagharaÑ = SurÈgÈraÑ (Ka) 400
Sekkho = Sekho (SÊ) 19
SetakaÓhamaÓÉalavicitto = SetakaÓhÈtikaÓhamaÓÉalavicitto
SobhanakaraÑ vÈ = SobhanÈkÈrakataÑ vÈ (Ka) 344
SovatthikattayaÑ = SovattikattayaÑ (Ka) 120
Sova saÑkilesapakkhaÑ = Tasseva saÑkilesapakkhaÑ (Ka) 126
So hi abbhantaraÑ sukkhÈpento viya -pa- parisokoti vuccati = ...yo
hi -pa- ...uppajjati, so anto parisokoti vuccati (SÊ) 220
[ Ha ]
HatthabhÈraÑ gahetvÈ = HatthasÈraÑ sajjitÈ (SÊ, SyÈ) 245
HadayavakkapapphÈsÈnaÑ = HadayavatthupapphÈsÈnaÑ (SÊ) 263
HarÊyati = SÈrÊyati (SyÈ) 342
HitÈbhimukhaÑ = HitÈbhimukhÊ (SÊ, SyÈ) 378
HirikopÊnaÑ paÔicchÈdanatthanti = HirikopanapaÔicchÈdanatthanti (SÊ) 410
GÈthÈs|ci
PaÔhamapÈdÈ PiÔÔha~kÈ PaÔhamapÈdÈ PiÔÔha~kÈ
[A] [ Ka - Kha ]
AgÈrino annadapÈnavatthadÈ 394 KathaÑ hi BhagavÈ tuyhaÑ 19
Aggikkhandho samuddo ca 286 Kadariyo pÈpasa~kappo 97
A~gÈnaÑ sithilabhÈvÈ 62 KiÑ bhÈsitena bahunÈ nanu
AÔÔhÈrasannaÑ koÔÊnaÑ 1
yaÑ kuhiÒci 66
AttanÈ hi kataÑ pÈpaÑ 91
KodhaÑ chetvÈ sukhaÑ seti 281
AnavaÔÔhitacittassa 393
KhamÈdayÈdiyuttena 2
Anavassutacittassa 393
Aniruddhamhi paÔhame 240 [ Ga - Ca - Cha - Ja - ©a ]
AbhiÒÒeyyaÑ abhiÒÒÈtaÑ 161 GantvÈna so satta padÈni
Abhisa~kharoti so ete 195 gotamo 154
ArÈ saÑsÈracakkassa 160 Garahissanti taÑ viÒÒ| 49
AvijjÈla~giÑ ghÈtento 1 CattÈro paÒca Èlope 302
Avokkamento samayaÑ sakaÒca 2
Cittajena hi r|pena 198
AsayhamappatikÈraÑ 63
Cittassa ca paridahanÈ 64
Ahetuko nopi ca
CittÊkataÑ mahagghaÒca 231
r|panissito 276
Cut|papÈte saÑsÈre 195
[Œ-U-E] ChaÄeva phassÈ sa~khepÈ 198
ŒrakattÈ hatattÈ ca 161
JÈyetha no ce narakesu
ŒrabhissaÑ samÈsena 2
satto 64
Upeti dhammaÑ
©ÈÓappabhedÈvahanassa tassa 2
paripucchamÈno 276
EkaÑ na ekato idha 194 [ Ta ]
EkaÑsavacanaÑ ekaÑ 6 TaÑ SÈriputtaÑ JinarÈjaputtaÑ 1
EkÈyanaÑ jÈtikhayantadassÊ 45 TaÓhÈdutiyo puriso 33
[ Ka ] TaÓhÈya paccayÈ tasmÈ 198
KatattÈ paccayÈ ete 196 TathÈ dhammuttamaÒceva 1

[ Ta - Da ] [ Pa ]
TicÊvaraÒca patto ca 409 PÊÄeti yato cittaÑ 64
TibbandhakÈre ca asayhasÊte 65 PucimandaparivÈro 21
Tilatelassa yathÈ bindu 214 Puth|naÑ jananÈdÊhi 235
DaÓÉeneke damayanti 127 P|jÈvisesaÑ saha paccayehi 161
DÈsakammakarÈ heÔÔhÈ 344 Petesu dukkhaÑ pana
DisÈ catasso vidisÈ khuppipÈsÈ 65
catasso 394
[ Pha - Bha - Ma ]
DukkhaÑ tiracchesu kasÈpatoda 65
PhandanaÑ capalaÑ cittaÑ 393
DukkhÊ sukhaÑ patthayati 198
PhalassuppattiyÈ eva 196
Dunniggahassa lahuno 393
BhaggarÈgo bhaggadoso 229
Duve puthujjanÈ vuttÈ 236
BhagavÈti vacanaÑ seÔÔhaÑ 228
DussÊlyaviddhaÑsanatÈ 105
D|ra~gamaÑ ekacaraÑ 393 Bhavo kulaÑ nikÈyo ca 59
D|re santo pakÈsenti 339 BhÈgyavÈ bhaggavÈ yutto 228
DvÈrato vedanÈ vuttÈ 198 Maggo pantho patho pajjo 390
DvÈsÊti Buddhato gaÓhiÑ 8 Majjhattabrahmabojjha~ga 120
MaraÓe me bhayaÑ natthi 305
[ Dha - Na - Pa ]
MahÈvihÈravÈsÊnaÑ 2
DhammÈcariyagaru saddhÈ 7
MÈtÈpitÈ disÈ pubbÈ 394
Dhammena nÊyamÈnÈnaÑ 127
MuhuttajÈtova GavampatÊ
Na dukkhasaccena
yathÈ 154
sama~gibh|to 276
Nete kÈmÈ yÈni citrÈni [ Ya ]
loke 10 YaÑkiÒci dukkhaÑ sambhoti 360
Pappoti dukkhaÑ yaÑ macco 62 YaÑ passati na taÑ diÔÔhaÑ 39
PamÈÓaÑ pubbabhÈgova 240 YaÑ sokasallavihato
PÈÔhatthavidasaÑhÊro 7 paridevamÈno 63
PÈpassa pÈpakammÈdi 63 YaÒcassa bhuÒjatÊ mÈtÈ 215
PÈpuÓitvÈ Jino bodhiÑ 1 YaÒcÈpi g|thanarake viya
Piyo garu bhÈvaniyo 7 mÈtugabbhe 65
PÊÄeti kÈyikamidaÑ 63 YathÈ kukkuÔiyÈ aÓÉaÑ 215
GÈthÈs|ci 533

[ Ya ] [ Va ]
YathÈ ca DÊpa~karabuddha- VippavÈsÈ satÈdÊnaÑ 62
Èdayo 153 Viruddho cÈviruddho ca 195
YathÈpi nÈma jaccandho 195
YadÈ ca ÒatvÈ so dhammaÑ 195 [ Sa ]
YasmÈ natthi raho nÈma 161 SaÑsÈrakhÊÓo na ca vantarÈgo 276
YasmÈ rÈgÈdisa~khÈtÈ 160 SaÑsÈre saÑsaraÑ bÈlo 195
Yo sukhaÑ dukkhato adda 42 SattÈnaÑ hadayaÑ soko 63
[ Ra - La ] SattÈhaÑ abbudaÑ hoti 214
R|pataÓhÈdibhedena 198 SattÈhaÑ kalalaÑ hoti 214
R|pÈ saddÈ rasÈ gandhÈ 222 SattÈhaÑ pesi bhavati 215
LakkhaÓaÑ tu avikkhepo 341 SantÈne yaÑ phalaÑ etaÑ 196
Laddhappaccayamiti dhamma 196
SabbesaÒcÈpi yaÑ sandhi 63
LokanÈthaÑ ÔhapetvÈna 260
SamÈvahati ca byÈdhi 63
[ Va ] SÈriputto mahÈpaÒÒo 1
VakkhÈmahaÑ AÔÔhakathaÑ
SÊlanaÑ lakkhaÓaÑ tassa 104
janassa 2
VanaÑ chindatha mÈ rukkhaÑ 33 SududdasaÑ sunipuÓaÑ 393
VÈmena s|karo hoti 371 SoceyyapaccupaÔÔhÈnaÑ 105
VitthÈrato dasopekkhÈ 120 So tato ÈrakÈ nÈma 160

43KhuA24 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

43KhuA24 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SuttantapiÔake KhuddakanikÈye

Buddhavasse 2552 Marammavasse 1370 AD. 2008

First published in 2008 by Ministry of Religious Affairs

GanthÈrambhakathÈ ... ... 1

MahÈniddesaÔÔhakathÈya mÈtikÈ niÔÔhitÈ.

Namo tassa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa.

Atha vÈ aparipuÓÓaÑ padaÑ akkharamiti gahetabbaÑ

Upari vattabbamatthaÑ Èdito kÈsanÈ dÊpanÈ pakÈsanÈ, “sabbaÑ

paÒÒÈpayati. KiÑ vuttaÑ hoti–evar|pena dhammadesanena ekaccesu

“cakkhu bhikkhave purÈÓakamman”ti1 BhagavatÈ vuttaÑ. TasmÈ

EtesaÑ vÈ apariccÈgÊ, tato eva sot|naÑ hite niyuttattÈ nesaÑ

“PÈÔhatthavidasaÑhÊro, vattÈ suci amaccharo.

Ettha desakassÈti desako assa, bhaveyyÈti attho. HitÈnvitoti hite

“Piyo garu bhÈvanÊyo, vattÈ ca vacanakkhamo.

Tattha dhammagaruttÈ2 kathaÑ na paribhavati, ÈcariyagaruttÈ kathikaÑ

“PaÒcahi bhikkhave dhammehi samannÈgato suÓanto saddhammaÑ

TaÑlakkhaÓappattattÈ bhÈvanaÑ5 bhajatÊti. Œha cettha–

EvaÑ vuttappakÈraÑ byaÒjanaÒca atthaÒca dassetvÈ idÈni yo ati-aggaÑ

KÈmasuttÈdikhaggavisÈÓasuttapariyosÈnÈni. EvaÑ anekadhÈ vavatthÈpitassa

1. Tattha kÈmanti manÈpiyar|pÈditebh|makadhammasa~khÈtaÑ1

gaÓanaparicchedo, na ekaÑ, na tayo. VatthukÈmÈ cÈti

Tattha kenaÔÔhena r|panti? RuppanaÔÔhena. VuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ–

phoÔÔhabbÈ, ete gandhÈdayo catusamuÔÔhÈnikÈva. TesaÑ vibhÈgo

santÈne pavattÈ pÈÔipuggalikÈ kÈmÈ ajjhattÈ kÈmÈ nÈma. Tato bahibh|tÈ

ÈrammaÓe sevantÊti ParanimmitavasavattÊnaÑ kÈmÈ paranimmitÈ kÈmÈ

balavataro. Upari tayopi rÈgÈ imehi balavatarÈ. KÈmes|ti paÒcasu

bhÈvaÑ dvejjhaÑ, taÑabhÈvena advejjhavacanaÑ. DvidhÈbhÈvavirahitaÑ

RÈsaÔÔhena ca paÒcahi khandhÈ ekova khandho hoti. Ettha pana r|paÑ

ekameva manosilÈbinduÑ kareyya, na tassa ettÈvatÈ cittatilako nÈma hoti,

attano mano nÈma hoti, iti attano manatÈ attamanatÈ, sakamanatÈ,

“DakkhiÓÈpatho gunnaÑ Èyatanan”ti-ÈdÊsu saÒjÈtideso. “Tatra tatreva

ekuppÈdatÈdÊhi samaÑ pakÈrehi yutto sampayutto. EkuppÈdoti ekato

dassetuÑ “sahajÈto”ti vuttaÑ. Ekato uppannar|pÈr|paÑ viya sopi na hotÊti

KhÊrodakaÑ viya ca sopi na hotÊti dassetuÑ “sampayutto”ti vuttaÑ.

Maccoti m|lapadaÑ. R|pÈdÊsu satto laggo laggitoti sattho. VuttaÑ

“KÈmaÑ kÈmayamÈnassa -pa- laddhÈ macco yadicchatÊ”ti.

Ito paraÑ ettakampi avatvÈ visesamattameva vakkhÈma.

2. Tassa ce kÈmayÈnassÈti tassa puggalassa kÈme icchamÈnassa,

NihitaÑ vÈti nidhÈnaÑ katvÈ ÔhapitaÑ. NÈdhigacchatÊti na vindati na

GhaÔÔÊyatÊti ghaÔÔito hoti. PÊÄÊyatÊti pÊÄito hoti, laddhappahÈro kuppati.

ByÈdhitoti laddhappahÈro hutvÈ pÊÄito. Domanassitoti domanassappatto.

3. TatiyagÈthÈyaÑ sa~khepattho–yo pana ime kÈme tattha

Yoti vibhajitabbaÑ padaÑ. Yo yÈdisoti-ÈdÊni tassa vibhajanapadÈni.

YathÈyuttoti yogavasena yena vÈ tena vÈ yutto hotu, navakammayutto

YaÑÔhÈnappattoti yaÑ ÔhÈnantaraÑ patto senÈpatiseÔÔhiÔÔhÈnÈdivasena.

nÈnattasitÈ, taÑ abhinivajjetvÈ yÈyaÑ upekkhÈ ekattÈ ekattasitÈ, yattha

Sace so puriso taÑ ÈdittaÑ tiÓukkaÑ na khippameva paÔinissajjeyya.

“YÈcitak|pamÈ kÈmÈ vuttÈ BhagavatÈ -pa- tamev|pekkhaÑ bhÈveti.

EvaÑ aÔÔhika~kalÈdika-aggikkhandh|pamapariyosÈnato vipassanaÑ

VikkhambhanappahÈnaÑ dassetvÈ idÈni samucchedena kÈmÈnaÑ

dukkhaÑ anicchamÈno. PÈdenÈti attano pÈdena. Sappasiranti sappassa

ŒkaÉÉhanaÔÔhena sÊghasotÈ saritÈ viyÈti saritÈ. AllaÔÔhena vÈ saritÈ.

ŒrammaÓÈnaÑ asanato ÈsÈ, ajjhottharaÓato ceva tittiÑ anugantvÈva

Kusaladhamme ÈvaratÊti ÈvaraÓaÑ. ChÈdanavasena chadanaÑ. Satte

visam|lÈ, visaÑ vÈ dukkhadukkhÈdibh|tÈ vedanÈ m|laÑ etissÈti visam|lÈ.

Atha vÈ kÈmarÈgasa~khÈtena kÈmena yuttÈ dhÈtu kÈmadhÈtu

Na saÒÒÈbhavo asaÒÒÈbhavo, so r|pabhavekadeso. OÄÈrikattÈbhÈvato

ApÈyaloketi vaÉÉhisa~khÈtassa ayassa abhÈvena apÈyo, tasmiÑ

Tattha saraÓalakkhaÓÈ sati. Saranti tÈya, sayaÑ vÈ sarati,

puriso vÈ aÒÒo vÈ koci dhammo dissati,

SatipaÔÔhÈnanti tayo satipaÔÔhÈnÈ satigocaropi, tidhÈ paÔipannesu

sÈvakÈ na suss|santi, na sotaÑ odahanti, na aÒÒÈ cittaÑ upaÔÔhapenti,

ekattÈ. Citteti ekavacanaÑ, cittassa sabhÈvabhedÈbhÈvato jÈtiggahaÓena