SuttantapiÔake catunnaÑ ÈgamÈnaÑ

SÈdhÈraÓaÔÔhakathÈbh|to
BhadantamahÈbuddhaghosattherena kato

VISUDDHIMAGGO
(PaÔhamo bhÈgo)
____

Buddhavasse 2552 Marammavasse 1370 AD. 2008

 Romanized from Myanmar version published in 1970

© BuddhasÈsana Society

AÔÔhakathÈ Series 51

First published in 2008 by Ministry of Religious Affairs

Yangon, Myanmar
 THE PΣI ALPHABET
IN BURMESE AND ROMAN CHARACTERS
____
VOWELS
ta tm È Ä £i þÊ Ou OD | {e Mo o
CONSONANTS WITH VOWEL “A”
u ka c kha * ga C gha i ~a
p ca q cha Z ja ps jha Ó Òa
# Ôa X Ôha ! Éa ¡ Éha P Óa
w ta x tha ' da " dha e na
y pa z pha A ba b bha r ma
, ya & ra v la 0 va o sa [ ha V Äa HÑ
VOWELS IN COMBINATION
-m -g = È èd = i èD = Ê -k -K = u -l -L = | a- = e a-m a-g = o
u ka um kÈ ud ki uD kÊ uk ku ul k| au ke aum ko
c kha cg khÈ cd khi cD khÊ ck khu cl kh| ac khe acg kho ...
CONJUNCT-CONSONANTS
uú kka CF ~gha P² ÓÔha "s dhya y’ pla v’ lla
u© kkha pö cca @ ÓÉa "G dhva yÁ pba vs lya
us kya pä ccha PÖ ÓÓa EÅ nta AÇ bbha vS lha
Bud kri ZÆ jja PS Óha EÉ ntva As bya 0S vha
u’ kla Zöß jjha wå tta E¦ ntha jA bra oå sta
uG kva n ÒÒa w¬ ttha E´ nda rÜ mpa ~oå stra
cs khya ͧ Òha wG tva `E´ ndra ræ mpha oé sna
cG khva Íö Òca ws tya E¨ ndha rÁ mba os sya
*¾ gga Íä Òcha Mw tra Eé nna rÇ mbha ó ssa
*¢ ggha ÍÆ Òja '´ dda Es nya r® mma o® sma
*s gya Íöß Òjha '¨ ddha ES nha rs mya oG sva
j* gra ¥ ÔÔa 's dya yÜ ppa rS mha [® hma
uF ~ka | ÔÔha j' dra yæ ppha ,s yya [G hva
cF ~kha × ÉÉa 'G dva ys pya ,S yha V§ Äha
*F ~ga
1 2 3 4 5 6 7 8 9 0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 0
 Visuddhimagga
PaÔhamabhÈga
_____

MÈtikÈ PiÔÔha~ka

1. NidÈnÈdikathÈ ... ... 1

1. SÊlaniddesa
1. SÊlasar|pÈdikathÈ ... ... 7
2. SÊlÈnisaÑsakathÈ ... ... 9
3. SÊlappabhedakathÈ ... ... 11
4. PÈtimokkhasaÑvarasÊla ... ... 16
5. IndriyasaÑvarasÊla ... ... 20
6. ŒjÊvapÈrisuddhisÊla ... ... 22
7. PaccayasannissitasÊla ... ... 29
8. CatupÈrisuddhisampÈdanavidhi ... ... 34
9. PaÔhamasÊlapaÒcaka ... ... 43
10. DutiyasÊlapaÒcaka ... ... 47
11. SÊlasaÑkilesa, vodÈna ... ... 48

2. Dhuta~ganiddesa
1. PaÑsuk|lika~gakathÈ ... ... 59
2. TecÊvarika~gakathÈ ... ... 62
3. PiÓÉapÈtika~gakathÈ ... ... 63
4. SapadÈnacÈrika~gakathÈ ... ... 65
5. EkÈsanika~gakathÈ ... ... 66
6. PattapiÓÉika~gakathÈ ... ... 67
7. KhalupacchÈbhattika~gakathÈ ... ... 68
8. ŒraÒÒika~gakathÈ ... ... 69
9. Rukkham|lika~gakathÈ ... ... 71
ii Visuddhimagga paÔhamabhÈga

MÈtikÈ PiÔÔha~ka

10. AbbhokÈsika~gakathÈ ... ... 72

11. SosÈnika~gakathÈ ... ... 74
12. YathÈsanthatika~gakathÈ ... ... 75
13. Nesajjika~gakathÈ ... ... 76
14. Dhuta~gapakiÓÓakakathÈ ... ... 77

3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa
1. SamÈdhi-ekakadukavaÓÓanÈ ... ... 82
2. SamÈdhitikavaÓÓanÈ ... ... 82
3. SamÈdhicatukkavaÓÓanÈ ... ... 83
4. DasapalibodhavaÓÓanÈ ... ... 86
5. KammaÔÔhÈnadÈyakavaÓÓanÈ ... ... 94
6. CariyÈvaÓÓanÈ ... ... 98
7. CattÈlÊsakammaÔÔhÈnavaÓÓanÈ ... ... 106

4. PathavÊkasiÓaniddesa
1. Ananur|pavihÈra ... ... 115
2. Anur|pavihÈra ... ... 119
3. Khuddakapalibodha ... ... 119
4. BhÈvanÈvidhÈna ... ... 119
5. SattasappÈya ... ... 123
6. Dasavidha-appanÈkosalla ... ... 125
7. NimittÈbhimukhapaÔipÈdana ... ... 132
8. PaÔhamajjhÈnakathÈ ... ... 134
9. PaÒca~gavippahÊnÈdi ... ... 141
10. TividhakalyÈÓa ... ... 143
11. CiraÔÔhitisampÈdana ... ... 145
12. NimittavaÉÉhananaya ... ... 147
13. PaÒcavasÊkathÈ ... ... 149
 Visuddhimagga paÔhamabhÈga iii

MÈtikÈ PiÔÔha~ka

14. DutiyajjhÈnakathÈ ... ... 150

15. TatiyajjhÈnakathÈ ... ... 153
16. CatutthajjhÈnakathÈ ... ... 159
17. PaÒcakajjhÈnakathÈ ... ... 163

5. SesakasiÓaniddesa
1. ŒpokasiÓakathÈ ... ... 165
2. TejokasiÓakathÈ ... ... 166
3. VÈyokasiÓakathÈ ... ... 167
4. NÊlakasiÓakathÈ ... ... 167
5. PÊtakasiÓakathÈ ... ... 168
6. LohitakasiÓakathÈ ... ... 168
7. OdÈtakasiÓakathÈ ... ... 168
8. ŒlokakasiÓakathÈ ... ... 169
9. ParicchinnÈkÈsakasiÓakathÈ ... ... 169
10. PakiÓÓakakathÈ ... ... 170

6. AsubhakammaÔÔhÈnaniddesa
1. UddhumÈtakÈdipadatthavaÓÓanÈ ... ... 173
2. UddhumÈtakakammaÔÔhÈna ... ... 174
3. VinÊlakÈdikammaÔÔhÈna ... ... 184
4. PakiÓÓakakathÈ ... ... 187

7. Cha-anussatiniddesa
1. BuddhÈnussatikathÈ ... ... 191
2. DhammÈnussatikathÈ ... ... 206
3. SaÑghÈnussatikathÈ ... ... 211
4. SÊlÈnussatikathÈ ... ... 215
iv Visuddhimagga paÔhamabhÈga

MÈtikÈ PiÔÔha~ka

5. CÈgÈnussatikathÈ ... ... 216

6. DevatÈnussatikathÈ ... ... 218
7. PakiÓÓakakathÈ ... ... 219

8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa
1. MaraÓassatikathÈ ... ... 222
2. KÈyagatÈsatikathÈ ... ... 232
3. KoÔÔhÈsavavatthÈpanakathÈ ... ... 241
4. ŒnÈpÈnassatikathÈ ... ... 258
5. UpasamÈnussatikathÈ ... ... 284

9. BrahmavihÈraniddesa
1. MettÈbhÈvanÈkathÈ ... ... 287
2. KaruÓÈbhÈvanÈvaÓÓanÈ ... ... 307
3. MuditÈbhÈvanÈvaÓÓanÈ ... ... 309
4. UpekkhÈbhÈvanÈvaÓÓanÈ ... ... 310
5. PakiÓÓakakathÈ ... ... 311

10. Œruppaniddesa
1. PaÔhamÈruppavaÓÓanÈ ... ... 320
2. ViÒÒÈÓaÒcÈyatanakathÈ ... ... 325
3. ŒkiÒcaÒÒÈyatanakathÈ ... ... 326
4. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanakathÈ ... ... 328
5. PakiÓÓakakathÈ ... ... 332

11. SamÈdhiniddesa
1. ŒhÈrepaÔikk|labhÈvanÈ ... ... 336
2. CatudhÈtuvavatthÈnabhÈvanÈ ... ... 342
3. SamÈdhi-ÈnisaÑsakathÈ ... ... 368

Visuddhimagge paÔhamabhÈge mÈtikÈ niÔÔhitÈ.

 Visuddhimaggo
_____

Namo tassa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa.

NidÈnÈdikathÈ
1. SÊle patiÔÔhÈya naro sapaÒÒo, cittaÑ paÒÒaÒca bhÈvayaÑ.
ŒtÈpÊ nipako bhikkhu, so imaÑ vijaÔaye jaÔanti1.
Iti hidaÑ vuttaÑ, kasmÈ panetaÑ vuttaÑ, BhagavantaÑ kira
SÈvatthiyaÑ viharantaÑ rattibhÈge aÒÒataro devaputto upasa~kamitvÈ attano
saÑsayasamugghÈÔatthaÑ–
AntojaÔÈ bahijaÔÈ, jaÔÈya jaÔitÈ pajÈ.
TaÑ taÑ Gotama pucchÈmi, ko imaÑ vijaÔaye jaÔanti1–
ImaÑ paÒhaÑ pucchi. TassÈyaÑ sa~khepattho–jaÔÈti taÓhÈya jÈliniyÈ
etaÑ adhivacanaÑ. SÈ hi r|pÈdÊsu ÈrammaÓesu heÔÔhupariyavasena
punappunaÑ uppajjanato saÑsibbanaÔÔhena veÄugumbÈdÊnaÑ
sÈkhÈjÈlasa~khÈtÈ jaÔÈ viyÈti jaÔÈ, sÈ panesÈ sakaparikkhÈraparaparikkhÈresu
saka-attabhÈvapara-attabhÈvesu ajjhattikÈyatanabÈhirÈyatanesu ca
uppajjanato antojaÔÈ bahijaÔÈti vuccati. TÈya evaÑ uppajjamÈnÈya jaÔÈya
jaÔitÈ pajÈ. YathÈ nÈma veÄugumbajaÔÈdÊhi veÄu-Èdayo, evaÑ tÈya
taÓhÈjaÔÈya sabbÈpi ayaÑ sattanikÈyasa~khÈtÈ2 pajÈ jaÔitÈ vinaddhÈ,
saÑsibbitÈti attho. YasmÈ ca evaÑ jaÔitÈ. TaÑ taÑ Gotama pucchÈmÊti
tasmÈ taÑ pucchÈmi. GotamÈti BhagavantaÑ gottena Èlapati. Ko imaÑ
vijaÔaye jaÔanti imaÑ evaÑ tedhÈtukaÑ jaÔetvÈ ÔhitaÑ jaÔaÑ ko vijaÔeyya,
vijaÔetuÑ ko samatthoti pucchati3.
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 13 piÔÔhe. 2. SattakÈyasa~khÈtÈ (SÊ) 3. PucchÊti (Ka)
2 Visuddhimagga

EvaÑ puÔÔho panassa sabbadhammesu appaÔihataÒÈÓacÈro devadevo

sakkÈnaÑ atisakko brahmÈnaÑ atibrahmÈ catuvesÈrajjavisÈrado
dasabaladharo anÈvaraÓaÒÈÓo samantacakkhu BhagavÈ tamatthaÑ
vissajjento–
SÊle patiÔÔhÈya naro sapaÒÒo, cittaÑ paÒÒaÒca bhÈvayaÑ.
ŒtÈpÊ nipako bhikkhu, so imaÑ vijaÔaye jaÔanti–
ImaÑ gÈthamÈha.

2. ImissÈ dÈni gÈthÈya, kathitÈya MahesinÈ.

VaÓÓayanto yathÈbh|taÑ, atthaÑ sÊlÈdibhedanaÑ.
SudullabhaÑ labhitvÈna, pabbajjaÑ JinasÈsane.
SÊlÈdisa~gahaÑ khemaÑ, ujuÑ maggaÑ visuddhiyÈ.
YathÈbh|taÑ ajÈnantÈ, suddhikÈmÈpi ye idha.
VisuddhiÑ nÈdhigacchanti, vÈyamantÈpi yogino.
TesaÑ pÈmojjakaraÓaÑ, suvisuddhavinicchayaÑ.
MahÈvihÈravÈsÊnaÑ, desanÈnayanissitaÑ.
VisuddhimaggaÑ bhÈsissaÑ, taÑ me sakkacca bhÈsato.
VisuddhikÈmÈ sabbepi, nisÈmayatha sÈdhavoti.

3. Tattha visuddhÊti sabbamalavirahitaÑ accantaparisuddhaÑ nibbÈnaÑ

veditabbaÑ. TassÈ visuddhiyÈ maggoti Visuddhimaggo. Maggoti
adhigam|pÈyo vuccati. TaÑ VisuddhimaggaÑ bhÈsissÈmÊti attho.
So panÈyaÑ Visuddhimaggo katthaci vipassanÈmattavaseneva desito.
YathÈha–
“Sabbe sa~khÈrÈ aniccÈti, yadÈ paÒÒÈya passati.
Atha nibbindati dukkhe, esa maggo visuddhiyȔti1.
Katthaci jhÈnapaÒÒÈvasena. YathÈha–
“Yamhi jhÈnaÒca paÒÒÈ ca, sa ve nibbÈnasantike”ti2.
Katthaci kammÈdivasena. YathÈha–
______________________________________________________________
1. Khu 1. 53 piÔÔhe. 2. Khu 1. 66 piÔÔhe.
 NidÈnÈdikathÈ 3

“KammaÑ vijjÈ ca dhammo ca, sÊlaÑ jÊvitamuttamaÑ.

Etena maccÈ sujjhanti, na gottena dhanena vÈ”ti1.
Katthaci sÊlÈdivasena. YathÈha–
“SabbadÈ sÊlasampanno, paÒÒavÈ susamÈhito.
ŒraddhavÊriyo pahitatto, oghaÑ tarati duttaran”ti2.
Katthaci satipaÔÔhÈnÈdivasena. YathÈha–
“EkÈyano ayaÑ bhikkhave maggo sattÈnaÑ visuddhiyÈ -pa- nibbÈnassa
sacchikiriyÈya, yadidaÑ cattÈro satipaÔÔhÈnÈ”ti3.
SammappadhÈnÈdÊsupi eseva nayo. ImasmiÑ pana paÒhÈbyÈkaraÓe4
sÊlÈdivasena desito.

4. TatrÈyaÑ sa~khepavaÓÓanÈ–sÊle patiÔÔhÈyÈti sÊle ÔhatvÈ, sÊlaÑ

parip|rayamÈnoyeva cettha sÊle Ôhitoti5 vuccati. TasmÈ sÊla parip|raÓena
sÊle patiÔÔhahitvÈti ayamettha attho. Naroti satto. SapaÒÒoti kammaja6
tihetukapaÔisandhipaÒÒÈya paÒÒavÈ. CittaÑ paÒÒaÒca bhÈvayanti
samÈdhiÒceva vipassanaÒca bhÈvayamÈno, cittasÊsena hettha samÈdhi
niddiÔÔho. PaÒÒÈnÈmena ca vipassanÈti. ŒtÈpÊti vÊriyavÈ. VÊriyaÒhi
kilesÈnaÑ ÈtÈpanaparitÈpanaÔÔhena ÈtÈpoti vuccati. Tadassa atthÊti ÈtÈpÊ.
Nipakoti nepakkaÑ vuccati paÒÒÈ, tÈya samannÈgatoti attho. IminÈ padena
pÈrihÈrikapaÒÒaÑ7 dasseti. ImasmiÒhi paÒhÈbyÈkaraÓe tikkhattuÑ paÒÒÈ
ÈgatÈ. Tattha paÔhamÈ jÈtipaÒÒÈ, dutiyÈ vipassanÈpaÒÒÈ, tatiyÈ
sabbakiccariÓÈyikÈ pÈrihÈrikapaÒÒÈ. SaÑsÈre bhayaÑ ikkhatÊti bhikkhu. So
imaÑ vijaÔaye jaÔanti so iminÈ ca sÊlena iminÈ ca cittasÊsena
niddiÔÔhasamÈdhinÈ imÈya ca tividhÈya paÒÒÈya iminÈ ca ÈtÈpenÈti chahi
dhammehi samannÈgato bhikkhu. SeyyathÈpi nÈma puriso pathaviyaÑ
patiÔÔhÈya sunisitaÑ satthaÑ ukkhipitvÈ mahantaÑ veÄugumbaÑ vijaÔeyya,
evameva sÊlapathaviyaÑ
______________________________________________________________
1. Ma 3. 306 piÔÔhe; SaÑ 1. 31 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 51 piÔÔhe.
3. DÊ 2. 231 piÔÔhe. 4. PaÒhabyÈkaraÓe (SÊ)
5. PatiÔÔhitoti (SÊ) 6. KammajÈya (SÊ) 7. PÈrihÈriyapaÒÒaÑ (SÊ, I)
4 Visuddhimagga

patiÔÔhÈya samÈdhisilÈyaÑ sunisitaÑ vipassanÈpaÒÒÈsatthaÑ

vÊriyabalapaggahitena pÈrihÈrikapaÒÒÈhatthena ukkhipitvÈ sabbampi taÑ
attano santÈne patitaÑ taÓhÈjaÔaÑ vijaÔeyya saÒchindeyya sampadÈleyya.
MaggakkhaÓe panesa taÑ jaÔaÑ vijaÔeti nÈma. PhalakkhaÓe vijaÔitajaÔo
sadevakassa lokassa aggadakkhiÓeyyo hoti. TenÈha BhagavÈ–
“SÊle patiÔÔhÈya naro sapaÒÒo, cittaÑ paÒÒaÒca bhÈvayaÑ.
ŒtÈpÊ nipako bhikkhu, so imaÑ vijaÔaye jaÔan”ti.

5. TatrÈyaÑ yÈya paÒÒÈya sapaÒÒoti vutto, tatrÈssa karaÓÊyaÑ natthi.

PurimakammÈnubhÈveneva hissa sÈ siddhÈ. ŒtÈpÊ nipakoti ettha
vuttavÊriyavasena pana tena sÈtaccakÈrinÈ paÒÒÈvasena ca sampajÈnakÈrinÈ
hutvÈ sÊle patiÔÔhÈya cittapaÒÒÈvasena vuttÈ samathavipassanÈ bhÈvetabbÈti
imamatra BhagavÈ sÊlasamÈdhipaÒÒÈmukhena VisuddhimaggaÑ dasseti.
EttÈvatÈ hi tisso sikkhÈ, tividhakalyÈÓaÑ sÈsanaÑ, tevijjatÈdÊnaÑ
upanissayo, antadvayavajjanamajjhimapaÔipattisevanÈni,
apÈyÈdisamatikkamanupÈyo, tÊhÈkÈrehi kilesappahÈnaÑ, vÊtikkamÈdÊnaÑ
paÔipakkho, saÑkilesattayavisodhanaÑ, sotÈpannÈdibhÈvassa ca kÈraÓaÑ
pakÈsitaÑ hoti.
KathaÑ. Ettha hi sÊlena adhisÊlasikkhÈ pakÈsitÈ hoti, samÈdhinÈ
adhicittasikkhÈ, paÒÒÈya adhipaÒÒÈsikkhÈ.
SÊlena ca sÈsanassa ÈdikalyÈÓatÈ pakÈsitÈ hoti. “Ko cÈdi kusalÈnaÑ
dhammÈnaÑ, sÊlaÒca suvisuddhan”ti1 hi vacanato, “sabbapÈpassa
akaraÓan”ti2 Èdivacanato ca sÊlaÑ sÈsanassa Èdi, taÒca kalyÈÓaÑ,
avippaÔisÈrÈdiguÓÈvahattÈ. SamÈdhinÈ majjhekalyÈÓatÈ pakÈsitÈ hoti.
“Kusalassa upasampadÈ”ti2 Èdivacanato hi samÈdhi sÈsanassa majjhe, so ca
kalyÈÓo, iddhividhÈdiguÓÈvahattÈ. PaÒÒÈya sÈsanassa pariyosÈnakalyÈÓatÈ
pakÈsitÈ hoti. “SacittapariyodÈpanaÑ, etaÑ BuddhÈna sÈsanan”ti2 hi
vacanato,
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 124 piÔÔhe. 2. DÊ 2. 42; Khu 1. 41 piÔÔhesu.
 NidÈnÈdikathÈ 5

paÒÒuttarato ca paÒÒÈ sÈsanassa pariyosÈnaÑ, sÈ ca kalyÈÓaÑ, iÔÔhÈniÔÔhesu

tÈdibhÈvÈvahanato.
“Selo yathÈ ekaghano, vÈtena na samÊrati.
EvaÑ nindÈpasaÑsÈsu, na samiÒjanti paÓÉitÈ”ti1–
hi vuttaÑ.
TathÈ sÊlena tevijjatÈya upanissayo pakÈsito hoti. SÊlasampattiÒhi
nissÈya tisso vijjÈ pÈpuÓÈti, na tato paraÑ. SamÈdhinÈ chaÄabhiÒÒatÈya
upanissayo pakÈsito hoti. SamÈdhisampadaÒhi nissÈya cha abhiÒÒÈ pÈpuÓÈti,
na tato paraÑ. PaÒÒÈya paÔisambhidÈpabhedassa upanissayo pakÈsito hoti.
PaÒÒÈsampattiÒhi nissÈya catasso paÔisambhidÈ pÈpuÓÈti, na aÒÒena
kÈraÓena.
SÊlena ca kÈmasukhallikÈnuyogasa~khÈtassa antassa vajjanaÑ
pakÈsitaÑ hoti, samÈdhinÈ attakilamathÈnuyogasa~khÈtassa. PaÒÒÈya
majjhimÈya paÔipattiyÈ sevanaÑ pakÈsitaÑ hoti.
TathÈ sÊlena apÈyasamatikkamanupÈyo pakÈsito hoti, samÈdhinÈ
kÈmadhÈtusamatikkamanupÈyo, paÒÒÈya sabbabhavasamatikkamanupÈyo.
SÊlena ca tada~gappahÈnavasena kilesappahÈnaÑ pakÈsitaÑ hoti,
samÈdhinÈ vikkhambhanappahÈnavasena, paÒÒÈya
samucchedappahÈnavasena.
TathÈ sÊlena kilesÈnaÑ vÊtikkamapaÔipakkho pakÈsito hoti, samÈdhinÈ
pariyuÔÔhÈnapaÔipakkho, paÒÒÈya anusayapaÔipakkho.
SÊlena ca duccaritasaÑkilesavisodhanaÑ pakÈsitaÑ hoti, samÈdhinÈ
taÓhÈsaÑkilesavisodhanaÑ, paÒÒÈya diÔÔhisaÑkilesavisodhanaÑ.
TathÈ sÊlena sotÈpannasakadÈgÈmibhÈvassa kÈraÓaÑ pakÈsitaÑ hoti,
samÈdhinÈ anÈgÈmibhÈvassa, paÒÒÈya arahattassa. SotÈpanno hi “sÊlesu
parip|rakÈrÊ”ti2 vutto, tathÈ sakadÈgÈmÊ.
______________________________________________________________
1. Khu 1. 25 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 233 piÔÔhe.
6 Visuddhimagga

AnÈgÈmÊ pana “samÈdhismiÑ parip|rakÈrÊ”ti. ArahÈ pana “paÒÒÈya

parip|rakÈrÊ”ti1.
EvaÑ ettÈvatÈ tisso sikkhÈ, tividhakalyÈÓaÑ sÈsanaÑ, tevijjatÈdÊnaÑ
upanissayo, antadvayavajjanamajjhimapaÔipattisevanÈni,
apÈyÈdisamatikkamanupÈyo, tÊhÈkÈrehi kilesappahÈnaÑ, vÊtikkamÈdÊnaÑ
paÔipakkho, saÑkilesattayavisodhanaÑ, sotÈpannÈdibhÈvassa ca kÈraÓanti
ime nava, aÒÒe ca evar|pÈ guÓattikÈ pakÈsitÈ hontÊti.

______________________________________________________________
1. AÑ 1. 233 piÔÔhe.
 1. SÊlaniddesa

SÊlasar|pÈdikathÈ
6. EvaÑ anekaguÓasa~gÈhakena sÊlasamÈdhipaÒÒÈmukhena desitopi
panesa Visuddhimaggo atisa~khepadesitoyeva hoti. TasmÈ nÈlaÑ sabbesaÑ
upakÈrÈyÈti vitthÈramassa dassetuÑ sÊlaÑ tÈva Èrabbha idaÑ
paÒhÈkammaÑ1 hoti.
KiÑ sÊlaÑ, kenaÔÔhena sÊlaÑ, kÈnassa
lakkhaÓarasapaccupaÔÔhÈnapadaÔÔhÈnÈni, kimÈnisaÑsaÑ sÊlaÑ, katividhaÑ
cetaÑ sÊlaÑ, ko cassa saÑkileso, kiÑ vodÈnanti.
TatridaÑ vissajjanaÑ. KiÑ sÊlanti pÈÓÈtipÈtÈdÊhi vÈ viramantassa
vattapaÔipattiÑ vÈ p|rentassa cetanÈdayo dhammÈ. VuttaÒhetaÑ
paÔisambhidÈyaÑ “kiÑ sÊlanti cetanÈ sÊlaÑ, cetasikaÑ sÊlaÑ, saÑvaro sÊlaÑ,
avÊtikkamo sÊlan”ti2. Tattha cetanÈ sÊlaÑ nÈma pÈÓÈtipÈtÈdÊhi vÈ
viramantassa vattapaÔipattiÑ vÈ p|rentassa cetanÈ. CetasikaÑ sÊlaÑ nÈma
pÈÓÈtipÈtÈdÊhi viramantassa virati. Apica cetanÈ sÊlaÑ nÈma pÈÓÈtipÈtÈdÊni
pajahantassa satta kammapathacetanÈ. CetasikaÑ sÊlaÑ nÈma “abhijjhaÑ
pahÈya vigatÈbhijjhena cetasÈ viharatÊ”ti3 ÈdinÈ nayena vuttÈ
anabhijjhÈbyÈpÈdasammÈdiÔÔhidhammÈ. SaÑvaro sÊlanti ettha paÒcavidhena
saÑvaro veditabbo pÈtimokkhasaÑvaro, satisaÑvaro, ÒÈÓasaÑvaro,
khantisaÑvaro, vÊriyasaÑvaroti. Tattha iminÈ pÈtimokkhasaÑvarena upeto
hoti samupetoti4 ayaÑ pÈtimokkhasaÑvaro. Rakkhati cakkhundriyaÑ,
cakkhundriye saÑvaraÑ ÈpajjatÊti5 ayaÑ satisaÑvaro.
YÈni sotÈni lokasmiÑ, (AjitÈti BhagavÈ.)
Sati tesaÑ nivÈraÓaÑ.
SotÈnaÑ saÑvaraÑ br|mi, paÒÒÈyete pidhiyyare6 ti7.
______________________________________________________________
1. PaÒhakammaÑ (SÊ) 2. Khu 9. 43 piÔÔhe. 3. DÊ 1. 67 piÔÔhe.
4. Abhi 2. 255 piÔÔhe. 5. DÊ 1. 66 piÔÔhe.
6. Pithiyyare (SyÈ), pithÊyare (SÊ), pidhÊyare (I, Khu 8. 30 piÔÔhe.)
7. Khu 1. 434 piÔÔhe.
8 Visuddhimagga

AyaÑ ÒÈÓasaÑvaro. PaccayapaÔisevanampi ettheva samodhÈnaÑ

gacchati. Yo panÈyaÑ khamo hoti sÊtassa uÓhassÈti-ÈdinÈ1 nayena Ègato,
ayaÑ khantisaÑvaro nÈma. Yo cÈyaÑ uppannaÑ kÈmavitakkaÑ
nÈdhivÈsetÊti-ÈdinÈ2 nayena Ègato, ayaÑ vÊriyasaÑvaro nÈma.
ŒjÊvapÈrisuddhipi ettheva samodhÈnaÑ gacchati. Iti ayaÑ paÒcavidhopi
saÑvaro, yÈ ca pÈpabhÊrukÈnaÑ kulaputtÈnaÑ sampattavatthuto virati,
sabbampetaÑ saÑvarasÊlanti veditabbaÑ. AvÊtikkamo sÊlanti
samÈdinnasÊlassa kÈyikavÈcasiko anatikkamo3. IdaÑ tÈva kiÑ sÊlanti
paÒhassa vissajjanaÑ.

7. Avasesesu kenaÔÔhena sÊlanti sÊlanaÔÔhena sÊlaÑ. KimidaÑ sÊlanaÑ

nÈma. SamÈdhÈnaÑ vÈ, kÈyakammÈdÊnaÑ susÊlyavasena avippakiÓÓatÈti
attho. UpadhÈraÓaÑ vÈ, kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ patiÔÔhÈnavasena
ÈdhÈrabhÈvoti attho. Etadeva hettha atthadvayaÑ saddalakkhaÓavid|
anujÈnanti. AÒÒe pana siraÔÔho4 sÊlattho, sÊtalaÔÔho5 sÊlatthoti evamÈdinÈpi
nayenettha atthaÑ vaÓÓayanti.

8. IdÈni kÈnassa lakkhaÓarasapaccupaÔÔhÈnapadaÔÔhÈnÈnÊti ettha–

SÊlanaÑ lakkhaÓaÑ tassa, bhinnassÈpi anekadhÈ.
SanidassanattaÑ r|passa, yathÈ bhinnassanekadhÈ.
YathÈ hi nÊlapÊtÈdibhedena anekadhÈ bhinnassÈpi r|pÈyatanassa
sanidassanattaÑ lakkhaÓaÑ, nÊlÈdibhedena bhinnassÈpi sanidassana
bhÈvÈnatikkamanato. TathÈ sÊlassa cetanÈdibhedena anekadhÈ bhinnassÈpi
yadetaÑ kÈyakammÈdÊnaÑ samÈdhÈnavasena kusalÈnaÒca dhammÈnaÑ
patiÔÔhÈnavasena vuttaÑ sÊlanaÑ, tadeva lakkhaÓaÑ, cetanÈdibhedena
bhinnassÈpi samÈdhÈnapatiÔÔhÈnabhÈvÈnatikkamanato. EvaÑ lakkhaÓassa
panassa–
DussÊlyaviddhaÑsanatÈ, anavajjaguÓo tathÈ.
Kiccasampatti-atthena, raso nÈma pavuccati.
______________________________________________________________
1. Ma 1. 13; AÑ 2. 341 piÔÔhesu. 2. Ma 1. 14; AÑ 2. 342 piÔÔhesu.
3. AvÊtikkamo (SÊ) 4. Sirattho (SÊ) 5. SÊtalattho (SÊ)
 1. SÊlaniddesa 9

TasmÈ idaÑ sÊlaÑ nÈma kiccaÔÔhena1 rasena

dussÊlyaviddhaÑsanarasaÑ, sampatti-atthena rasena anavajjarasanti
veditabbaÑ. LakkhaÓÈdÊsu hi kiccameva sampatti vÈ rasoti vuccati.
SoceyyapaccupaÔÔhÈnaÑ, tayidaÑ tassa viÒÒuhi.
OttappaÒca hirÊ ceva, padaÔÔhÈnanti vaÓÓitaÑ.
TayidaÑ2 sÊlaÑ kÈyasoceyyaÑ vacÊsoceyyaÑ manosoceyyanti3 evaÑ
vuttasoceyyapaccupaÔÔhÈnaÑ, soceyyabhÈvena4 paccupaÔÔhÈti
gahaÓabhÈvaÑ gacchati. HirottappaÒca panassa viÒÒ|hi padaÔÔhÈnanti
vaÓÓitaÑ, ÈsannakÈraÓanti attho. Hirottappe hi sati sÊlaÑ uppajjati ceva
tiÔÔhati ca. Asati neva uppajjati, na tiÔÔhatÊti. EvaÑ sÊlassa
lakkhaÓarasapaccupaÔÔhÈnapadaÔÔhÈnÈni veditabbÈni.

SÊlÈnisaÑsakathÈ
9. KimÈnisaÑsaÑ sÊlanti avippaÔisÈrÈdi-anekaguÓapaÔilÈbhÈnisaÑsaÑ.
VuttaÒhetaÑ “avippaÔisÈratthÈni kho Œnanda kusalÈni sÊlÈni
avippaÔisÈrÈnisaÑsÈnÊ”ti5.
Aparampi vuttaÑ “paÒcime gahapatayo ÈnisaÑsÈ sÊlavato
sÊlasampadÈya. Katame paÒca. Idha gahapatayo sÊlavÈ sÊlasampanno
appamÈdÈdhikaraÓaÑ mahantaÑ bhogakkhandhaÑ adhigacchati, ayaÑ
paÔhamo ÈnisaÑso sÊlavato sÊlasampadÈya. Puna caparaÑ gahapatayo
sÊlavato sÊlasampannassa kalyÈÓo kittisaddo abbhuggacchati, ayaÑ dutiyo
ÈnisaÑso sÊlavato sÊlasampadÈya. Puna caparaÑ gahapatayo sÊlavÈ
sÊlasampanno yaÒÒadeva parisaÑ upasa~kamati yadi khattiyaparisaÑ yadi
brÈhmaÓaparisaÑ yadi gahapatiparisaÑ yadi samaÓaparisaÑ, visÈrado
upasa~kamati ama~kubh|to, ayaÑ tatiyo ÈnisaÑso sÊlavato sÊlasampadÈya.
Puna caparaÑ gahapatayo sÊlavÈ sÊlasampanno asamm|Äho kÈlaÑ karoti,
ayaÑ catuttho ÈnisaÑso sÊlavato sÊlasampadÈya. Puna caparaÑ gahapatayo
sÊlavÈ sÊlasampanno kÈyassa bhedÈ paraÑ
______________________________________________________________
1. Kiccatthena (SÊ) 2. TaÑ hidaÑ (SÊ, SyÈ, I) 3. AÑ 1. 275 piÔÔhe.
4. SucibhÈvena (SÊ, I) 5. AÑ 3. 515 piÔÔhe.
10 Visuddhimagga

maraÓÈ sugatiÑ saggaÑ lokaÑ upapajjati, ayaÑ paÒcamo ÈnisaÑso sÊlavato

sÊlasampadÈyÈ”ti1.

Aparepi “Èka~kheyya ce bhikkhave bhikkhu sabrahmacÈrÊnaÑ piyo ca

assaÑ manÈpo ca garu ca2 bhÈvanÊyo cÈti, sÊlesvevassa parip|rakÈrÊ”ti3
ÈdinÈ nayena piyamanÈpatÈdayo ÈsavakkhayapariyosÈnÈ anekÈ sÊlÈnisaÑsÈ
vuttÈ. EvaÑ avippaÔisÈrÈdi-anekaguÓÈnisaÑsaÑ sÊlaÑ. Apica–

SÈsane kulaputtÈnaÑ, patiÔÔhÈ natthi yaÑ vinÈ.

ŒnisaÑsaparicchedaÑ, tassa sÊlassa ko vade.

Na Ga~gÈ YamunÈ cÈpi, sarabh| vÈ sarasvatÊ.

NiggagÈ vÈ’ciravatÊ, mahÊ vÈpi mahÈnadÊ.

SakkuÓanti visodhetuÑ, taÑ malaÑ idha pÈÓinaÑ.

Visodhayati sattÈnaÑ, yaÑ ve sÊlajalaÑ malaÑ.

Na taÑ sajaladÈ vÈtÈ, na cÈpi haricandanaÑ.

Neva hÈrÈ na maÓayo, na candakiraÓa~kurÈ.

SamayantÊdha sattÈnaÑ, pariÄÈhaÑ surakkhitaÑ.

YaÑ sameti idaÑ ariyaÑ, sÊlaÑ accantasÊtalaÑ.

SÊlagandhasamo gandho, kuto nÈma bhavissati.

Yo samaÑ anuvÈte ca, paÔivÈte ca vÈyati.

SaggÈrohaÓasopÈnaÑ, aÒÒaÑ sÊlasamaÑ kuto.

DvÈraÑ vÈ pana nibbÈna, nagarassa pavesane.

SobhantevaÑ na rÈjÈno, muttÈmaÓivibh|sitÈ.

YathÈ sobhanti yatino, sÊlabh|sanabh|sitÈ.

AttÈnuvÈdÈdibhayaÑ, viddhaÑsayati sabbaso.

Janeti kittihÈsaÒca, sÊlaÑ sÊlavataÑ sadÈ.
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 73; AÑ 2. 221; Vi 3. 322 piÔÔhesu.
2. ManÈpo garu (SÊ), manÈpo garu ca (I, Ka) 3. Ma 1. 39 piÔÔhe.
 1. SÊlaniddesa 11

GuÓÈnaÑ m|labh|tassa, dosÈnaÑ balaghÈtino.

Iti sÊlassa viÒÒeyyaÑ, ÈnisaÑsakathÈmukhanti.

SÊlappabhedakathÈ
10. IdÈni yaÑ vuttaÑ katividhaÑ cetaÑ sÊlanti, tatridaÑ vissajjanaÑ.
Sabbameva tÈva idaÑ sÊlaÑ attano sÊlanalakkhaÓena ekavidhaÑ.
CÈrittavÈrittavasena duvidhaÑ. TathÈ ÈbhisamÈcÈrika,
Èdibrahmacariyakavasena, virati, avirativasena, nissitÈ, nissitavasena,
kÈlapariyanta, ÈpÈÓa koÔika vasena, sapariyantÈ, pariyantavasena, lokiya,
lokuttaravasena ca.
TividhaÑ hÊna, majjhima, paÓÊtavasena. TathÈ attÈdhipateyya,
lokÈdhipateyya, dhammÈdhipateyyavasena, parÈmaÔÔhÈ, parÈmaÔÔha,
paÔippassaddhivasena, visuddhÈ, visuddha, vematikavasena, sekkhÈ, sekkha,
nevasekkhanÈsekkhavasena ca.
CatubbidhaÑ hÈnabhÈgiya, ÔhitibhÈgiya, visesabhÈgiya,
nibbedhabhÈgiyavasena. TathÈ bhikkhu, bhikkhunÊ, anupasampanna,
gahaÔÔhasÊlavasena, pakati, ÈcÈra, dhammatÈ, pubbahetukasÊlavasena,
pÈtimokkhasaÑvara, indriyasaÑvara, ÈjÊvapÈrisuddhi,
paccayasannissitasÊlavasena ca.
PaÒcavidhaÑ pariyantapÈrisuddhisÊlÈdivasena. Vuttampi cetaÑ
paÔisambhidÈyaÑ “paÒca sÊlÈni pariyantapÈrisuddhisÊlaÑ,
apariyantapÈrisuddhisÊlaÑ, paripuÓÓapÈrisuddhisÊlaÑ,
aparÈmaÔÔhapÈrisuddhisÊlaÑ, paÔippassaddhipÈrisuddhisÊlan”ti1. TathÈ
pahÈnaveramaÓÊcetanÈsaÑvarÈvÊtikkamavasena.

11. Tattha ekavidhakoÔÔhÈse attho vuttanayeneva veditabbo.

DuvidhakoÔÔhÈse yaÑ BhagavatÈ “idaÑ kattabban”ti
paÒÒattasikkhÈpadap|raÓaÑ, taÑ cÈrittaÑ. YaÑ “idaÑ na kattabban”ti
paÔikkhittassa akaraÓaÑ, taÑ vÈrittaÑ. TatrÈyaÑ vacanattho. Caranti
tasmiÑ sÊlesu parip|rakÈritÈya pavattantÊti cÈrittaÑ. VÈritaÑ tÈyanti
rakkhanti tenÈti vÈrittaÑ. Tattha saddhÈvÊriyasÈdhanaÑ cÈrittaÑ,
saddhÈsÈdhanaÑ vÈrittaÑ. EvaÑ cÈrittavÈrittavasena duvidhaÑ.
______________________________________________________________
1. Khu 9. 41 PaÔisambhidÈyaÑ.
12 Visuddhimagga

Dutiyaduke abhisamÈcÈroti uttamasamÈcÈro. AbhisamÈcÈro eva

ÈbhisamÈcÈrikaÑ. AbhisamÈcÈraÑ vÈ Èrabbha paÒÒattaÑ ÈbhisamÈcÈrikaÑ,
ÈjÊvaÔÔhamakato avasesasÊlassetaÑ adhivacanaÑ. Maggabrahmacariyassa
ÈdibhÈvabh|tanti ÈdibrahmacariyakaÑ, ÈjÊvaÔÔhamakasÊlassetaÑ
adhivacanaÑ. TaÒhi maggassa ÈdibhÈvabh|taÑ, pubbabhÈgeyeva
parisodhetabbato. TenÈha “pubbeva kho panassa kÈyakammaÑ
vacÊkammaÑ ÈjÊvo suparisuddho hotÊ”ti1. YÈni vÈ sikkhÈpadÈni
khuddÈnukhuddakÈnÊti vuttÈni, idaÑ ÈbhisamÈcÈrikasÊlaÑ. SesaÑ
ÈdibrahmacariyakaÑ. Ubhatovibha~gapariyÈpannaÑ vÈ
ÈdibrahmacariyakaÑ. KhandhakavattapariyÈpannaÑ ÈbhisamÈcÈrikaÑ.
Tassa sampattiyÈ ÈdibrahmacariyakaÑ sampajjati. TenevÈha “so vata
bhikkhave bhikkhu ÈbhisamÈcÈrikaÑ dhammaÑ aparip|retvÈ
ÈdibrahmacariyakaÑ dhammaÑ parip|ressatÊti netaÑ ÔhÈnaÑ vijjatÊ”ti2.
EvaÑ ÈbhisamÈcÈrika-Èdibrahmacariyakavasena duvidhaÑ.
Tatiyaduke pÈÓÈtipÈtÈdÊhi veramaÓimattaÑ viratisÊlaÑ. SesaÑ cetanÈdi
aviratisÊlanti evaÑ virati-avirativasena duvidhaÑ.
Catutthaduke nissayoti dve nissayÈ taÓhÈnissayo ca diÔÔhinissayo ca.
Tattha yaÑ “iminÈhaÑ sÊlena devo vÈ bhavissÈmi devaÒÒataro vÈ”ti3 evaÑ
bhavasampattiÑ Èka~khamÈnena pavattitaÑ, idaÑ taÓhÈnissitaÑ. YaÑ
“sÊlena suddhÊ”ti evaÑ suddhidiÔÔhiyÈ pavattitaÑ, idaÑ diÔÔhinissitaÑ. YaÑ
pana lokuttaraÑ lokiyaÒca tasseva sambhÈrabh|taÑ, idaÑ anissitanti evaÑ
nissitÈnissitavasena duvidhaÑ.
PaÒcamaduke kÈlaparicchedaÑ katvÈ samÈdinnaÑ sÊlaÑ
kÈlapariyantaÑ. YÈvajÊvaÑ samÈdiyitvÈ tatheva pavattitaÑ ÈpÈÓakoÔikanti
evaÑ kÈlapariyanta-ÈpÈÓakoÔikavasena duvidhaÑ.
ChaÔÔhaduke lÈbhayasaÒÈti-a~gajÊvitavasena diÔÔhapariyantaÑ
sapariyantaÑ nÈma. ViparÊtaÑ apariyantaÑ. Vuttampi cetaÑ
paÔisambhidÈyaÑ “katamaÑ taÑ sÊlaÑ sapariyantaÑ. Atthi sÊlaÑ
lÈbhapariyantaÑ, atthi sÊlaÑ yasapariyantaÑ,
______________________________________________________________
1. Ma 3. 337 piÔÔhe. 2. AÑ 2. 12 piÔÔhe.
3. DÊ 3. 199; Ma 1. 146; AÑ 2. 218; 439 piÔÔhesu.
 1. SÊlaniddesa 13

atthi sÊlaÑ ÒÈtipariyantaÑ, atthi sÊlaÑ a~gapariyantaÑ, atthi sÊlaÑ

jÊvitapariyantaÑ. KatamaÑ taÑ sÊlaÑ lÈbhapariyantaÑ. Idhekacco lÈbhahetu
lÈbhapaccayÈ lÈbhakÈraÓÈ yathÈsamÈdinnaÑ sikkhÈpadaÑ vÊtikkamati, idaÑ
taÑ sÊlaÑ lÈbhapariyantan”ti1. Eteneva upÈyena itarÈnipi vitthÈretabbÈni.
Apariyantavissajjanepi vuttaÑ “katamaÑ taÑ sÊlaÑ na lÈbhapariyantaÑ.
Idhekacco lÈbhahetu lÈbhapaccayÈ lÈbhakÈraÓÈ yathÈsamÈdinnaÑ
sikkhÈpadaÑ vÊtikkamÈya cittampi na uppÈdeti, kiÑ so vÊtikkamissati, idaÑ
taÑ sÊlaÑ na lÈbhapariyantan”ti2. EtenevupÈyena itarÈnipi vitthÈretabbÈni.
EvaÑ sapariyantÈpariyantavasena duvidhaÑ.
Sattamaduke sabbampi sÈsavaÑ sÊlaÑ lokiyaÑ. AnÈsavaÑ lokuttaraÑ.
Tattha lokiyaÑ bhavavisesÈvahaÑ hoti bhavanissaraÓassa ca sambhÈro.
YathÈha “vinayo saÑvaratthÈya, saÑvaro avippaÔisÈratthÈya, avippaÔisÈro
pÈmojjatthÈya, pÈmojjaÑ pÊtatthÈya, pÊti passaddhatthÈya, passaddhi
sukhatthÈya, sukhaÑ samÈdhatthÈya, samÈdhi yathÈbh|taÒÈÓadassanatthÈya,
yathÈbh|taÒÈÓadassanaÑ nibbidatthÈya, nibbidÈ virÈgatthÈya, virÈgo
vimuttatthÈya, vimutti vimuttiÒÈÓadassanatthÈya, vimuttiÒÈÓadassanaÑ
anupÈdÈparinibbÈnatthÈya, etadatthÈ kathÈ, etadatthÈ mantanÈ, etadatthÈ
upanisÈ, etadatthaÑ sotÈvadhÈnaÑ, yadidaÑ anupÈdÈcittassa vimokkho”ti3.
LokuttaraÑ bhavanissaraÓÈvahaÑ hoti paccavekkhaÓaÒÈÓassa ca bh|mÊti
evaÑ lokiyalokuttaravasena duvidhaÑ.

12. Tikesu paÔhamattike hÊnena chandena cittena vÊriyena vÊmaÑsÈya

vÈ pavattitaÑ hÊnaÑ. Majjhimehi chandÈdÊhi pavattitaÑ majjhimaÑ.
PaÓÊtehi paÓÊtaÑ. YasakÈmatÈya vÈ samÈdinnaÑ hÊnaÑ.
PuÒÒaphalakÈmatÈya majjhimaÑ. Kattabbamevidanti ariyabhÈvaÑ nissÈya
samÈdinnaÑ paÓÊtaÑ. “Ahamasmi sÊlasampanno4, ime panaÒÒe bhikkh|
dussÊlÈ pÈpadhammÈ”ti evaÑ attukkaÑsanaparavambhanÈdÊhi upakkiliÔÔhaÑ
vÈ hÊnaÑ. AnupakkiliÔÔhaÑ lokiyaÑ sÊlaÑ majjhimaÑ. LokuttaraÑ paÓÊtaÑ.
TaÓhÈvasena vÈ bhavabhogatthÈya pavattitaÑ hÊnaÑ. Attano
vimokkhatthÈya pavattitaÑ majjhimaÑ. SabbasattÈnaÑ5 vimokkhatthÈya
pavattitaÑ pÈramitÈsÊlaÑ paÓÊtanti evaÑ hÊnamajjhimapaÓÊtavasena
tividhaÑ.
______________________________________________________________
1. Khu 9. 42 PaÔisambhidÈyaÑ. 2. Khu 9. 42 piÔÔhe. 3. Vi 5. 288 piÔÔhe.
4. SÊlavÈ kalyÈÓadhammo (Ma 1. 261) 5. Sabbasatta- (SÊ, SyÈ, I)
14 Visuddhimagga

Dutiyattike attano ananur|paÑ pajahitukÈmena attagarunÈ

attanigÈravena pavattitaÑ attÈdhipateyyaÑ. LokÈpavÈdaÑ pariharitukÈmena
lokagarunÈ loke gÈravena pavattitaÑ lokÈdhipateyyaÑ. DhammamahattaÑ
p|jetukÈmena dhammagarunÈ dhammagÈravena pavattitaÑ
dhammÈdhipateyyanti evaÑ attÈdhipateyyÈdivasena tividhaÑ.
Tatiyattike yaÑ dukesu nissitanti vuttaÑ, taÑ taÓhÈdiÔÔhÊhi
parÈmaÔÔhattÈ parÈmaÔÔhaÑ. PuthujjanakalyÈÓakassa maggasambhÈrabh|taÑ
sekkhÈnaÒca maggasampayuttaÑ aparÈmaÔÔhaÑ. SekkhÈsekkhÈnaÑ
phalasampayuttaÑ paÔippassaddhanti evaÑ parÈmaÔÔhÈdivasena tividhaÑ.
Catutthattike yaÑ ÈpattiÑ anÈpajjantena p|ritaÑ, ÈpajjitvÈ vÈ puna1
katapaÔikammaÑ, taÑ visuddhaÑ. ŒpattiÑ Èpannassa akatapaÔikammaÑ
avisuddhaÑ. Vatthumhi vÈ ÈpattiyÈ vÈ ajjhÈcÈre vÈ vematikassa sÊlaÑ
vematikasÊlaÑ nÈma. Tattha yoginÈ avisuddhasÊlaÑ visodhetabbaÑ,
vematike vatthujjhÈcÈraÑ akatvÈ vimati paÔivinetabbÈ “iccassa phÈsu
bhavissatÊ”ti evaÑ visuddhÈdivasena tividhaÑ.
PaÒcamattike cat|hi ariyamaggehi tÊhi ca sÈmaÒÒaphalehi sampayuttaÑ
sÊlaÑ sekkhaÑ. ArahattaphalasampayuttaÑ asekkhaÑ. SesaÑ
nevasekkhanÈsekkhanti evaÑ sekkhÈdivasena tividhaÑ.
PaÔisambhidÈyaÑ pana yasmÈ loke tesaÑ tesaÑ sattÈnaÑ pakatipi
sÊlanti vuccati, yaÑ sandhÈya “ayaÑ sukhasÊlo, ayaÑ dukkhasÊlo, ayaÑ
kalahasÊlo, ayaÑ maÓÉanasÊlo”ti bhaÓanti, tasmÈ tena pariyÈyena “tÊÓi
sÊlÈni, kusalasÊlaÑ akusalasÊlaÑ abyÈkatasÊlanti2. EvaÑ kusalÈdivasenapi
tividhanti vuttaÑ. Tattha akusalaÑ imasmiÑ atthe adhippetassa sÊlassa
lakkhaÓÈdÊsu ekenapi na sametÊti idha na upanÊtaÑ, tasmÈ vuttanayenevassa
tividhatÈ veditabbÈ.

13. Catukkena paÔhamacatukke–

Yodha sevati dussÊle, sÊlavante na sevati.
VatthuvÊtikkame dosaÑ, na passati aviddasu.
______________________________________________________________
1. Pana (SÊ)
2. Khu 9. 43 piÔÔhe, PaÔisambhidÈyaÑ. KusalaÑ sÊlaÑ akusalaÑ sÊlaÑ abyÈkataÑ
sÊlanti (I)
 1. SÊlaniddesa 15

MicchÈsa~kappabahulo, indriyÈni na rakkhati.

Evar|passa ve sÊlaÑ, jÈyate hÈnabhÈgiyaÑ.
Yo panattamano hoti, sÊlasampattiyÈ idha.
KammaÔÔhÈnÈnuyogamhi, na uppÈdeti mÈnasaÑ.
TuÔÔhassa sÊlamattena, aghaÔantassa uttari.
Tassa taÑ ÔhitibhÈgiyaÑ, sÊlaÑ bhavati bhikkhuno.
SampannasÊlo ghaÔati, samÈdhatthÈya yo pana.
VisesabhÈgiyaÑ sÊlaÑ, hoti etassa bhikkhuno.
AtuÔÔho sÊlamattena, nibbidaÑ yonuyuÒjati.
Hoti nibbedhabhÈgiyaÑ, sÊlametassa bhikkhunoti.
EvaÑ hÈnabhÈgiyÈdivasena catubbidhaÑ.
Dutiyacatukke bhikkh| Èrabbha paÒÒattasikkhÈpadÈni, yÈni nesaÑ
bhikkhunÊnaÑ paÒÒattito rakkhitabbÈni, idaÑ bhikkhusÊlaÑ. Bhikkhuniyo
Èrabbha paÒÒattasikkhÈpadÈni, yÈni ca tÈsaÑ bhikkh|naÑ paÒÒattito
rakkhitabbÈni, idaÑ bhikkhunisÊlaÑ. SÈmaÓerasÈmaÓerÊnaÑ dasasÊlÈni1
anupasampannasÊlaÑ. UpÈsaka-upÈsikÈnaÑ niccasÊlavasena
paÒcasikkhÈpadÈni, sati vÈ ussÈhe dasa, uposatha~gavasena idaÑ
gahaÔÔhasÊlanti evaÑ bhikkhusÊlÈdivasena catubbidhaÑ.
Tatiyacatukke UttarakurukÈnaÑ manussÈnaÑ avÊtikkamo pakatisÊlaÑ.
KuladesapÈsaÓÉÈnaÑ attano attano mariyÈdÈcÈrittaÑ ÈcÈrasÊlaÑ.
“DhammatÈ esÈ Œnanda yadÈ2 bodhisatto mÈtukucchiÑ okkanto hoti na
bodhisattamÈtu purisesu mÈnasaÑ uppajji kÈmaguÓ|pasaÑhitan”ti evaÑ
vuttaÑ bodhisattamÈtusÊlaÑ dhammatÈsÊlaÑ. MahÈkassapÈdÊnaÑ pana
suddhasattÈnaÑ, bodhisattassa ca tÈsu tÈsu jÈtÊsu sÊlaÑ pubbahetukasÊlanti
evaÑ pakatisÊlÈdivasena catubbidhaÑ.
Catutthacatukke yaÑ BhagavatÈ “idha bhikkhu
pÈtimokkhasaÑvarasaÑvuto viharati ÈcÈragocarasampanno aÓumattesu
vajjesu bhayadassÈvÊ
______________________________________________________________
1. DassasÊlÈni, IdaÑ (SÊ)
2. DhammatÈ esÈ bhikkhave yadÈ (DÊ 2. 11 piÔÔhe), yadÈ Œnanda (Ma 3. 162 piÔÔhe)
16 Visuddhimagga

samÈdÈya sikkhati sikkhÈpades|”ti1 evaÑ vuttaÑ sÊlaÑ, idaÑ

pÈtimokkhasaÑvarasÊlaÑ nÈma. YaÑ pana “so cakkhunÈ r|paÑ disvÈ na
nimittaggÈhÊ hoti nÈnubyaÒjanaggÈhÊ, yatvÈdhikaraÓamenaÑ
cakkhundriyaÑ asaÑvutaÑ viharantaÑ abhijjhÈdomanassÈ pÈpakÈ akusalÈ
dhammÈ anvÈssaveyyuÑ, tassa saÑvarÈya paÔipajjati, rakkhati
cakkhundriyaÑ, cakkhundriye saÑvaraÑ Èpajjati. Sotena saddaÑ sutvÈ -pa-.
GhÈnena gandhaÑ ghÈyitvÈ -pa-. JivhÈya rasaÑ sÈyitvÈ -pa-. KÈyena
phoÔÔhabbaÑ phusitvÈ -pa-. ManasÈ dhammaÑ viÒÒÈya na nimittaggÈhÊ -pa-
manindriye saÑvaraÑ ÈpajjatÊ”ti2 vuttaÑ, idaÑ indriyasaÑvarasÊlaÑ. YÈ
pana ÈjÊvahetupaÒÒattÈnaÑ channaÑ sikkhÈpadÈnaÑ vÊtikkamassa, “kuhanÈ
lapanÈ nemittakatÈ nippesikatÈ lÈbhena lÈbhaÑ nijigÊsanatÈ”ti evamÈdÊnaÒca
pÈpadhammÈnaÑ vasena pavattÈ micchÈjÊvÈ virati, idaÑ
ÈjÊvapÈrisuddhisÊlaÑ. “PaÔisa~khÈ yoniso cÊvaraÑ paÔisevati, yÈvadeva
sÊtassa paÔighÈtÈyÈ”ti3 ÈdinÈ nayena vutto paÔisa~khÈnaparisuddho
catupaccayaparibhogo paccayasannissitasÊlaÑ nÈma.

PÈtimokkhasaÑvarasÊla
14. TatrÈyaÑ Èdito paÔÔhÈya anupubbapadavaÓÓanÈya saddhiÑ
vinicchayakathÈ. IdhÈti imasmiÑ sÈsane. Bhikkh|ti saÑsÈre bhayaÑ
ikkhaÓatÈya vÈ bhinnapaÔadharÈditÈya4 vÈ evaÑ laddhavohÈro
saddhÈpabbajito kulaputto. PÈtimokkhasaÑvarasaÑvutoti ettha
pÈtimokkhanti sikkhÈpadasÊlaÑ. TaÒhi yo naÑ pÈti rakkhati, taÑ mokkheti
mocayati ÈpÈyikÈdÊhi dukkhehi, tasmÈ pÈtimokkhanti vuccati. SaÑvaraÓaÑ
saÑvaro, kÈyikavÈcasikassa avÊtikkamassetaÑ nÈmaÑ. PÈtimokkhameva
saÑvaro pÈtimokkhasaÑvaro. Tena pÈtimokkhasaÑvarena saÑvuto
pÈtimokkhasaÑvarasaÑvuto, upagato samannÈgatoti attho. ViharatÊti iriyati.
ŒcÈragocarasampannoti-ÈdÊnamattho PÈÄiyaÑ Ègatanamayeneva veditabbo.
VuttaÒhetaÑ–
“ŒcÈragocarasampannoti atthi ÈcÈro, atthi anÈcÈro.
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 253; DÊ 1. 59 piÔÔhÈdÊsu. 2. Ma 1. 12, 336; DÊ 1. 66; AÑ 1. 530 piÔÔhÈdÊsu.
3. Ma 1. 12; AÑ 2. 341 piÔÔhesu. 4. ChinnabhinnamaÔadharÈditÈya (Ka)
 1. SÊlaniddesa 17

Tattha katamo anÈcÈro, kÈyiko vÊtikkamo vÈcasiko vÊtikkamo

kÈyikavÈcasiko vÊtikkamo, ayaÑ vuccati anÈcÈro. Sabbampi dussÊlyaÑ
anÈcÈro. Idhekacco veÄudÈnena vÈ pattadÈnena vÈ puppha, phala, sinÈna,
dantakaÔÔhadÈnena vÈ cÈÔukamyatÈya vÈ muggas|pyatÈya vÈ pÈribhaÔyatÈya
vÈ ja~ghapesanikena vÈ aÒÒataraÒÒatarena vÈ BuddhapaÔikuÔÔhena micchÈ-
ÈjÊvena jÊvikaÑ1 kappeti, ayaÑ vuccati anÈcÈro.
Tattha katamo ÈcÈro, kÈyiko avÊtikkamo vÈcasiko avÊtikkamo
kÈyikavÈcasiko avÊtikkamo, ayaÑ vuccati ÈcÈro. Sabbopi sÊlasaÑvaro ÈcÈro.
Idhekacco na veÄudÈnena vÈ na patta, na puppha, na phala, na sinÈna, na
dantakaÔÔhadÈnena vÈ na cÈÔukamyatÈya vÈ na muggas|pyatÈya vÈ na
pÈribhaÔyatÈya vÈ na ja~ghapesanikena vÈ na aÒÒataraÒÒatarena vÈ
BuddhapaÔikuÔÔhena micchÈ-ÈjÊvena jÊvikaÑ kappeti, ayaÑ vuccati ÈcÈro.
Gocaroti atthi gocaro atthi agocaro.
Tattha katamo agocaro, idhekacco vesiyÈgocaro vÈ hoti vidhavÈ,
thullakumÈrikÈ, paÓÉaka, bhikkhunÊ, pÈnÈgÈragocaro vÈ hoti, saÑsaÔÔho
viharati rÈj|hi rÈjamahÈmattehi titthiyehi titthiyasÈvakehi ananulomikena
saÑsaggena2, yÈni vÈ pana tÈni kulÈni assaddhÈni appasannÈni
anopÈnabh|tÈni akkosakaparibhÈsakÈni anatthakÈmÈni ahitakÈmÈni
aphÈsukakÈmÈni ayogakkhemakÈmÈni bhikkh|naÑ bhikkhunÊnaÑ
upÈsakÈnaÑ upÈsikÈnaÑ, tathÈr|pÈni kulÈni sevati bhajati payirupÈsati,
ayaÑ vuccati agocaro.
Tattha katamo gocaro, idhekacco na vesiyÈgocaro vÈ hoti -pa- na
pÈnÈgÈragocaro vÈ hoti, asaÑsaÔÔho viharati rÈj|hi -pa- titthiyasÈvakehi
ananulomikena saÑsaggena, yÈni vÈ pana tÈni kulÈni saddhÈni pasannÈni
opÈnabh|tÈni kÈsÈvapajjotÈni isivÈtapaÔivÈtÈni3 atthakÈmÈni -pa-
yogakkhemakÈmÈni bhikkh|naÑ -pa- upÈsikÈnaÑ, tathÈr|pÈni kulÈni sevati
bhajati payirupÈsati, ayaÑ vuccati gocaro. Iti iminÈ ca ÈcÈrena iminÈ ca
gocarena
______________________________________________________________
1. JÊvitaÑ (SyÈ, I, Ka) 2. GihisaÑsaggena (SyÈ, I, Ka) 3. IsivÈtaparivÈtÈni (SÊ)
18 Visuddhimagga

upeto hoti samupeto upagato samupagato upapanno sampanno samannÈgato,

tena vuccati “ÈcÈragocarasampanno”ti1.

Api cettha iminÈpi nayena ÈcÈragocarÈ veditabbÈ. Duvidho hi anÈcÈro

kÈyiko vÈcasiko ca. Tattha katamo kÈyiko anÈcÈro, idhekacco saÑghagatopi
acittÊkÈrakato there bhikkh| ghaÔÔayantopi tiÔÔhati, ghaÔÔayantopi nisÊdati,
puratopi tiÔÔhati, puratopi nisÊdati, uccepi Èsane nisÊdati, sasÊsampi pÈrupitvÈ
nisÊdati, Ôhitakopi bhaÓati, bÈhÈvikkhepakopi bhaÓati, therÈnaÑ bhikkh|naÑ
anupÈhanÈnaÑ ca~kamantÈnaÑ sa-upÈhano ca~kamati, nÊce ca~kame
ca~kamantÈnaÑ ucce ca~kame ca~kamati, chamÈya ca~kamantÈnaÑ
ca~kame ca~kamati, there bhikkh| anupakhajjÈpi tiÔÔhati, anupakhajjÈpi
nisÊdati, navepi bhikkh| Èsanena paÔibÈhati, jantÈgharepi there bhikkh|
anÈpucchÈ kaÔÔhaÑ pakkhipati, dvÈraÑ pidahati, udakatitthepi there bhikkh|
ghaÔÔayantopi otarati, puratopi otarati, ghaÔÔayantopi nhÈyati, puratopi
nhÈyati, ghaÔÔayantopi uttarati, puratopi uttarati, antaragharaÑ pavisantopi
there bhikkh| ghaÔÔayantopi gacchati, puratopi gacchati, vokkamma ca
therÈnaÑ bhikkh|naÑ purato purato gacchati, yÈnipi tÈni honti kulÈnaÑ
ovarakÈni g|ÄhÈni ca paÔicchannÈni ca yattha kulitthiyo kulakumÈriyo
nisÊdanti, tatthapi sahasÈ pavisati, kumÈrakassapi sÊsaÑ parÈmasati, ayaÑ
vuccati kÈyiko anÈcÈro.

Tattha katamo vÈcasiko anÈcÈro, idhekacco saÑghagatopi

acittÊkÈrakato there bhikkh| anÈpucchÈ dhammaÑ bhaÓati. PaÒhaÑ
vissajjeti, pÈtimokkhaÑ uddisati, Ôhitakopi bhaÓati, bÈhÈvikkhepakopi
bhaÓati, antaragharaÑ paviÔÔhopi itthiÑ vÈ kumÈriÑ vÈ evamÈha
“itthannÈme itthaÑgotte kiÑ atthi, yÈgu atthi, bhattaÑ atthi, khÈdanÊyaÑ
atthi, kiÑ pivissÈma, kiÑ khÈdissÈma, kiÑ bhuÒjissÈma. KiÑ vÈ me
dassathÈ”ti vippalapati, ayaÑ vuccati vÈcasiko anÈcÈro2. PaÔipakkhavasena
panassa ÈcÈro veditabbo.
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 255 piÔÔhe. 2. Khu 7. 175 MahÈniddese tannissayapÈÄi.
 1. SÊlaniddesa 19

Apica bhikkhu sagÈravo sappatisso hirottappasampanno sunivattho

supÈruto pÈsÈdikena abhikkantena paÔikkantena Èlokitena vilokitena
samiÒjitena1 pasÈritena okkhittacakkhu iriyÈpathasampanno indriyesu
guttadvÈro bhojane mattaÒÒ| jÈgariyamanuyutto satisampajaÒÒena
samannÈgato appiccho santuÔÔho ÈraddhavÊriyo ÈbhisamÈcÈrikesu
sakkaccakÈrÊ garucittÊkÈrabahulo viharati, ayaÑ vuccati ÈcÈro. EvaÑ tÈva
ÈcÈro veditabbo.
Gocaro pana tividho upanissayagocaro Èrakkhagocaro
upanibandhagocaroti. Tattha katamo upanissayagocaro,
dasakathÈvatthuguÓasamannÈgato kalyÈÓamitto, yaÑ nissÈya assutaÑ suÓÈti,
sutaÑ pariyodapeti, ka~khaÑ vitarati, diÔÔhiÑ ujuÑ karoti, cittaÑ pasÈdeti.
Yassa vÈ pana anusikkhamÈno saddhÈya vaÉÉhati, sÊlena, sutena, cÈgena,
paÒÒÈya vaÉÉhati, ayaÑ vuccati upanissayagocaro.
Katamo Èrakkhagocaro, idha bhikkhu antaragharaÑ paviÔÔho vÊthiÑ
paÔipanno okkhittacakkhu yugamattadassÈvÊ susaÑvuto gacchati, na hattiÑ
olokento, na assaÑ, na rathaÑ, na pattiÑ, na itthiÑ, na purisaÑ olokento, na
uddhaÑ ullokento, na adho olokento, na disÈvidisaÑ pekkhamÈno gacchati,
ayaÑ vuccati Èrakkhagocaro.
Katamo upanibandhagocaro, cattÈro satipaÔÔhÈnÈ yattha cittaÑ
upanibandhati. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ “ko ca bhikkhave bhikkhuno gocarÈ
sako pettiko visayo? YadidaÑ cattÈro satipaÔÔhÈnÈ”ti2, ayaÑ vuccati
upanibandhagocaro. Iti iminÈ ca ÈcÈrena iminÈ ca gocarena upeto -pa-
samannÈgato. Tenapi vuccati ÈcÈragocarasampannoti.
AÓumattesu vajjesu bhayadassÈvÊti aÓuppamÈÓesu asaÒcicca
Èpannasekhiya-akusalacittuppÈdÈdibhedesu vajjesu bhayadassanasÊlo.
SamÈdÈya sikkhati sikkhÈpades|ti yaÑkiÒci sikkhÈpadesu sikkhitabbaÑ,
taÑ sabbaÑ sammÈ ÈdÈya sikkhati. Ettha ca “pÈtimokkhasaÑvarasaÑvuto”ti
______________________________________________________________
1. SammiÒjitena (SÊ, SyÈ) 2. SaÑ 3. 128 piÔÔhe.
20 Visuddhimagga

ettÈvatÈ ca1 puggalÈdhiÔÔhÈnÈya desanÈya pÈtimokkhasaÑvarasÊlaÑ

dassitaÑ. “ŒcÈragocarasampanno”ti-Èdi pana sabbaÑ yathÈpaÔipannassa taÑ
sÊlaÑ sampajjati, taÑ paÔipattiÑ dassetuÑ vuttanti veditabbaÑ.

IndriyasaÑvarasÊla

15. YaÑ panetaÑ tadanantaraÑ “so cakkhunÈ r|paÑ disvÈ”ti-ÈdinÈ

nayena dassitaÑ indriyasaÑvarasÊlaÑ, tattha soti pÈtimokkhasaÑvarasÊle
Ôhito bhikkhu. CakkhunÈ r|paÑ disvÈti kÈraÓavasena cakkh|ti
laddhavohÈrena r|padassanasamatthena cakkhuviÒÒÈÓena r|paÑ disvÈ.
PorÈÓÈ panÈhu “cakkhu r|paÑ na passati, acittakattÈ, cittaÑ na passati,
acakkhukattÈ, dvÈrÈrammaÓasaÑghaÔÔe pana cakkhupasÈdavatthukena
cittena passati. ¢disÊ panesÈ ‘dhanunÈ vijjhatÊ’ti-ÈdÊsu viya sasambhÈrakathÈ
nÈma hoti, tasmÈ cakkhuviÒÒÈÓena r|paÑ disvÈti ayamevettha attho”ti. Na
nimittaggÈhÊti itthipurisanimittaÑ vÈ subhanimittÈdikaÑ vÈ
kilesavatthubh|taÑ nimittaÑ na gaÓhÈti, diÔÔhamatteyeva saÓÔhÈti.
NÈnubyaÒjanaggÈhÊti kilesÈnaÑ anu-anubyaÒjanato2 pÈkaÔabhÈvakaraÓato
anubyaÒjananti laddhavohÈraÑ hatthapÈdasitahasitakathitavilokitÈdibhedaÑ
ÈkÈraÑ na gaÓhÈti, yaÑ tattha bh|taÑ, tadeva gaÓhÈti, CetiyapabbatavÈsÊ
MahÈtissatthero viya.

TheraÑ3 kira CetiyapabbatÈ AnurÈdhapuraÑ piÓÉacÈratthÈya

ÈgacchantaÑ aÒÒatarÈ kulasuÓhÈ sÈmikena saddhiÑ bhaÓÉitvÈ
sumaÓÉitapasÈdhitÈ devakaÒÒÈ viya kÈlasseva AnurÈdhapurato nikkhamitvÈ
ÒÈtigharaÑ gacchantÊ antarÈmagge disvÈ vipallatthacittÈ mahÈhasitaÑ hasi.
Thero kimetanti olokento tassÈ dantaÔÔhike asubhasaÒÒaÑ paÔilabhitvÈ
arahattaÑ pÈpuÓi. Tena vuttaÑ–

“TassÈ dantaÔÔhikaÑ disvÈ, pubbasaÒÒaÑ anussari.

Tattheva so Ôhito thero, arahattaÑ apÈpuÓÊ”ti.
______________________________________________________________
1. EttÈvatÈ (I), ettÈvatÈva (?) 2. AnubyaÒjanato (SÊ, SyÈ) 3. TaÑ (SyÈ)
 1. SÊlaniddesa 21

SÈmikopi kho panassÈ anumaggaÑ gacchanto theraÑ disvÈ “kiÒci1

bhante itthiÑ passathÈ”ti pucchi. TaÑ thero Èha–
“NÈbhijÈnÈmi itthÊ vÈ, puriso vÈ ito gato2.
Apica aÔÔhisa~ghÈÔo, gacchate’sa mahÈpathe”ti.
YatvÈdhikaraÓamenanti-Èdimhi yaÑkÈraÓÈ yassa
cakkhundriyÈsaÑvarassa hetu etaÑ puggalaÑ satikavÈÔena cakkhundriyaÑ
asaÑvutaÑ apihitacakkhudvÈraÑ hutvÈ viharantaÑ ete abhijjhÈdayo
dhammÈ anvÈssaveyyuÑ anubandheyyuÑ3. Tassa saÑvarÈya paÔipajjatÊti
tassa cakkhundriyassa satikavÈÔena pidahanatthÈya paÔipajjati. EvaÑ
paÔipajjantoyeva ca rakkhati cakkhundriyaÑ, cakkhundriye saÑvaraÑ
ÈpajjatÊtipi vuccati. Tattha kiÒcÈpi cakkhundriye saÑvaro vÈ asaÑvaro vÈ
natthi. Na hi cakkhupasÈdaÑ nissÈya sati vÈ muÔÔhasaccaÑ vÈ uppajjati.
Apica yadÈ r|pÈrammaÓaÑ cakkhussa ÈpÈthaÑ Ègacchati, tadÈ bhava~ge
dvikkhattuÑ uppajjitvÈ niruddhe kiriyamanodhÈtu ÈvajjanakiccaÑ
sÈdhayamÈnÈ uppajjitvÈ nirujjhati. Tato cakkhuviÒÒÈÓaÑ dassanakiccaÑ.
Tato vipÈkamanodhÈtu sampaÔicchanakiccaÑ. Tato
vipÈkÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu santÊraÓakiccaÑ. Tato
kiriyÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu voÔÔhabbanakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ uppajjitvÈ
nirujjhati, tadanantaraÑ javanaÑ javati.
TatrÈpi neva bhava~gasamaye, na ÈvajjanÈdÊnaÑ aÒÒatarasamaye
saÑvaro vÈ asaÑvaro vÈ atthi. JavanakkhaÓe pana sace dussÊlyaÑ vÈ
muÔÔhasaccaÑ vÈ aÒÒÈÓaÑ vÈ akkhanti vÈ kosajjaÑ vÈ uppajjati, asaÑvaro
hoti. EvaÑ honto pana so cakkhundriye asaÑvaroti vuccati. KasmÈ? YasmÈ
tasmiÑ sati dvÈrampi aguttaÑ hoti, bhava~gampi ÈvajjanÈdÊnipi vÊthicittÈni.
YathÈ kiÑ. YathÈ nagare cat|su dvÈresu asaÑvutesu kiÒcÈpi
antogharadvÈrakoÔÔhakagabbhÈdayo susaÑvutÈ honti, tathÈpi antonagare
sabbaÑ bhaÓÉaÑ arakkhitaÑ agopitameva hoti. NagaradvÈrena hi pavisitvÈ
corÈ yadicchanti, taÑ4 kareyyuÑ, evameva javane dussÊlyÈdÊsu uppannesu
tasmiÑ asaÑvare sati dvÈrampi aguttaÑ hoti, bhava~gampi ÈvajjanÈdÊnipi
vÊthicittÈni.
______________________________________________________________
1. Kacci (SÊ, SyÈ), kaÒci (?) 2. ItthiÑ vÈ, purisaÑ vÈ ito gataÑ (SyÈ)
3. AnuppabandheyyuÑ (SÊ), anubandheyyuÑ ajjhotthareyyuÑ (I)
4. YadicchitaÑ (Ka)
22 Visuddhimagga

TasmiÑ pana sÊlÈdÊsu uppannesu dvÈrampi guttaÑ hoti, bhava~gampi

ÈvajjanÈdÊnipi vÊthicittÈni. YathÈ kiÑ. YathÈ nagaradvÈresu saÑvutesu
kiÒcÈpi antogharÈdayo asaÑvutÈ honti, tathÈpi antonagare sabbaÑ bhaÓÉaÑ
surakkhitaÑ sugopitameva hoti. NagaradvÈresu hi pihitesu corÈnaÑ paveso
natthi, evameva javane sÊlÈdÊsu uppannesu dvÈrampi guttaÑ hoti,
bhava~gampi ÈvajjanÈdÊnipi vÊthicittÈni. TasmÈ javanakkhaÓe
uppajjamÈnopi cakkhundriye saÑvaroti vutto.
Sotena saddaÑ sutvÈti-ÈdÊsupi eseva nayo. EvamidaÑ sa~khepato
r|pÈdÊsu kilesÈnubandhanimittÈdiggÈhaparivajjanalakkhaÓaÑ
indriyasaÑvarasÊlanti veditabbaÑ.

ŒjÊvapÈrisuddhisÊla
16. IdÈni indriyasaÑvarasÊlÈnantaraÑ vutte ÈjÊvapÈrisuddhisÊle
ÈjÊvahetu paÒÒattÈnaÑ channaÑ sikkhÈpadÈnanti yÈni tÈni “Èjivahetu
ÈjÊvakÈraÓÈ pÈpiccho icchÈpakato asantaÑ abh|taÑ uttarimanussadhammaÑ
ullapati, Èpatti pÈrÈjikassa. ŒjÊvahetu ÈjÊvakÈraÓÈ saÒcarittaÑ samÈpajjati,
Èpatti saÑghÈdisesassa. ŒjÊvahetu ÈjÊvakÈraÓÈ ‘yo te vihÈre vasati so
bhikkhu arahÈ’ti bhaÓati, paÔivijÈnantassa Èpatti thullaccayassa. ŒjÊvahetu
ÈjÊvakÈraÓÈ bhikkhu paÓÊtabhojanÈni agilÈno attano atthÈya viÒÒÈpetvÈ
bhuÒjati, Èpatti pÈcittiyassa. ŒjÊvahetu ÈjÊvakÈraÓÈ bhikkhunÊ
paÓÊtabhojanÈni agilÈni attano atthÈya viÒÒÈpetvÈ bhuÒjati, Èpatti
pÈÔidesanÊyassa. ŒjÊvahetu ÈjÊvakÈraÓÈ s|paÑ vÈ odanaÑ vÈ agilÈno attano
atthÈya viÒÒÈpetvÈ bhuÒjati, Èpatti dukkaÔassÈ”ti1 evaÑ paÒÒattÈni cha
sikkhÈpadÈni, imesaÑ channaÑ sikkhÈpadÈnaÑ.
KuhanÈti-ÈdÊsu ayaÑ PÈÄi, “tattha katamÈ kuhanÈ,
lÈbhasakkÈrasilokasannissitassa pÈpicchassa icchÈpakatassa yÈ
paccayapaÔisevana2sa~khÈtena vÈ sÈmantajappitena vÈ iriyÈpathassa vÈ
aÔÔhapanÈ ÔhapanÈ saÓÔhapanÈ bhÈkuÔikÈ3 bhÈkuÔiyaÑ kuhanÈ kuhÈyanÈ
kuhitattaÑ, ayaÑ vuccati kuhanÈ.
______________________________________________________________
1. Vi 5. 178 piÔÔhe. 2. PaccayapaÔisedhana (SÊ), evamuparipi. 3. BhÈkuÔitÈ (SÊ)
 1. SÊlaniddesa 23

Tattha katamÈ lapanÈ, lÈbhasakkÈrasilokasannissitassa pÈpicchassa

icchÈpakatassa yÈ paresaÑ ÈlapanÈ lapanÈ sallapanÈ ullapanÈ samullapanÈ
unnahanÈ samunnahanÈ ukkÈcanÈ samukkÈcanÈ anuppiyabhÈÓitÈ
cÈÔukamyatÈ muggas|pyatÈ pÈribhaÔyatÈ, ayaÑ vuccati lapanÈ.
Tattha katamÈ nemittikatÈ, lÈbhasakkÈrasilokasannissitassa pÈpicchassa
icchÈpakatassa yaÑ paresaÑ nimittaÑ nimittakammaÑ obhÈso
obhÈsakammaÑ sÈmantajappÈ parikathÈ, ayaÑ vuccati nemittikatÈ.
Tattha katamÈ nippesikatÈ, lÈbhasakkÈrasilokasannissitassa pÈpicchassa
icchÈpakatassa yÈ paresaÑ akkosanÈ vambhanÈ garahanÈ ukkhepanÈ
samukkhepanÈ khipanÈ saÑkhipanÈ pÈpanÈ sampÈpanÈ avaÓÓahÈrikÈ1
parapiÔÔhimaÑsikatÈ, ayaÑ vuccati nippesikatÈ.
Tattha katamÈ lÈbhena lÈbhaÑ nijigÊsanatÈ2,
lÈbhasakkÈrasilokasannissito pÈpiccho icchÈpakato ito laddhaÑ ÈmisaÑ
amutra harati, amutra vÈ laddhaÑ ÈmisaÑ idha Èharati. YÈ evar|pÈ Èmisena
Èmisassa eÔÔhi gaveÔÔhi pariyeÔÔhi esanÈ gavesanÈ pariyesanÈ, ayaÑ vuccati
lÈbhena lÈtaÑ nijigÊsanatÈ”ti3.

17. ImissÈ pana PÈÄiyÈ evamattho veditabbo. Kuhananiddese tÈva

lÈbhasakkÈrasilokasannissitassÈti lÈbhaÒca sakkÈraÒca kittisaddaÒca
sannissitassa, patthayantassÈti attho. PÈpicchassÈti
asantaguÓadÊpanakÈmassa. IcchÈpakatassÈti icchÈya apakatassa,
upaddutassÈti attho.
Ito paraÑ yasmÈ paccayapaÔisevanasÈmantajappana-
iriyÈpathasannissitavasena MahÈniddese tividhaÑ kuhanavatthu ÈgataÑ.
TasmÈ tividhampetaÑ dassetuÑ paccayapaÔisevanasa~khÈtena vÈti evamÈdi
ÈraddhaÑ. Tattha cÊvarÈdÊhi nimantitassa tadatthikasseva sato pÈpicchataÑ
nissÈya paÔikkhipanena, te ca gahapatike attani suppatiÔÔhitasaddheÒatvÈ
puna tesaÑ “aho ayyo appiccho na kiÒci paÔiggaÓhituÑ icchati, suladdhaÑ
vata no assa sace appamattakampi kiÒci paÔiggaÓheyyÈ”ti nÈnÈvidhehi
upÈyehi paÓÊtÈni
______________________________________________________________
1. AvaÓÓahÈritÈ (SÊ) 2. NijigiÑsanatÈ (SÊ, SyÈ) 3. Abhi 2. 366 piÔÔhe.
24 Visuddhimagga

cÊvarÈdÊni upanentÈnaÑ tadanuggahakÈmataÑyeva ÈvikatvÈ paÔiggahaÓena

ca tato pabhuti api sakaÔabhÈrehi upanÈmanahetubh|taÑ vimhÈpanaÑ
paccayapaÔisevanasa~khÈtaÑ kuhanavatth|ti veditabbaÑ. VuttaÒhetaÑ
MahÈniddese–
“KatamaÑ paccayapaÔisevanasa~khÈtaÑ Kuhanavatthu. Idha
gahapatikÈ bhikkhuÑ nimantenti cÊvara piÓÉapÈta senÈsana gilÈna
paccaya bhesajjaparikkhÈrehi. So pÈpiccho icchÈpakato atthiko cÊvara
-pa- parikkhÈrÈnaÑ bhiyyokamyataÑ upÈdÈya cÊvaraÑ pacchakkhÈti.
PiÓÉapÈtaÑ -pa- senÈsanaÑ. GilÈnapaccayabhesajjaparikkhÈraÑ
paccakkhÈti. So evamÈha ‘kiÑ samaÓassa mahagghena cÊvarena, etaÑ
sÈruppaÑ yaÑ samaÓo susÈnÈ vÈ sa~kÈrak|ÔÈ vÈ pÈpaÓikÈ vÈ nantakÈni
uccinitvÈ sa~ghÈÔiÑ katvÈ dhÈreyya. KiÑ samaÓassa mahagghena
piÓÉapÈtena etaÑ sÈruppaÑ yaÑ samaÓo uÒchÈcariyÈya piÓÉiyÈlopena
jÊvikaÑ kappeyya. KiÑ samaÓassa mahagghena senÈsanena, etaÑ
sÈruppaÑ yaÑ samaÓo rukkham|liko vÈ assa abbhokÈsiko vÈ. KiÑ
samaÓassa mahagghena gilÈna paccaya bhesajjaparikkhÈrena, etaÑ
sÈruppaÑ yaÑ samaÓo p|timuttena vÈ hariÔakÊkhaÓÉena vÈ osadhaÑ
kareyyÈ’ti. TadupÈdÈya l|khaÑ cÊvaraÑ dhÈreti, l|khaÑ piÓÉapÈtaÑ
paribhuÒjati, l|khaÑ senÈsanaÑ paÔisevati, l|khaÑ
gilÈnapaccayabhesajja parikkhÈraÑ paÔisevati, tamenaÑ gahapatikÈ
evaÑ jÈnanti ‘ayaÑ samaÓo appiccho santuÔÔho pavivitto asaÑsaÔÔho
ÈraddhavÊriyo dhutavÈdo’ti. Bhiyyo bhiyyo nimantenti cÊvara -pa-
parikkhÈrehi. So evamÈha ‘tiÓÓaÑ sammukhÊbhÈvÈ saddho kulaputto
bahuÑ puÒÒaÑ pasavati. SaddhÈya sammukhÊbhÈvÈ saddho kulaputto
bahuÑ puÒÒaÑ pasavati. Deyyadhammassa -pa- dakkhiÓeyyÈnaÑ
sammukhÊbhÈvÈ saddho kulaputto bahuÑ puÒÒaÑpasavati.
TumhÈkaÒcevÈyaÑ saddhÈ atthi, deyyadhammo ca saÑvijjati, ahaÒca
paÔiggÈhako, sacehaÑ na paÔiggahessÈmi, evaÑ tumhe puÒÒena
paribÈhirÈ bhavissanti, na mayhaÑ iminÈ attho. Apica. TumhÈkaÑyeva
anukampÈya paÔiggaÓhÈmÊ’ti. TadupÈdÈya bahumpi cÊvaraÑ
paÔiggaÓhÈti. Bahumpi piÓÉapÈtaÑ -pa- bhesajjaparikkhÈraÑ
 1. SÊlaniddesa 25

paÔiggaÓhÈti. YÈ evar|pÈ bhÈkuÔikÈ bhÈkuÔiyaÑ kuhanÈkuhÈyanÈ

kuhitattaÑ, idaÑ paccayapaÔisevanasa~khÈtaÑ Kuhanavatth|”ti1.
PÈpicchasseva pana sato uttarimanussadhammÈdhigamaparidÊpana-
vÈcÈya tathÈ tathÈ vimhÈpanaÑ sÈmantajappanasa~khÈtaÑ Kuhanavatth|ti
veditabbaÑ. YathÈha–
“KatamaÑ sÈmantajappanasa~khÈtaÑ Kuhanavatthu. Idhekacco
pÈpiccho icchÈpakato sambhÈvanÈdhippÈyo ‘evaÑ maÑ jano
sambhÈvessatÊ’ti ariyadhammasannissitaÑ vÈcaÑ bhÈsati ‘yo evar|paÑ
cÊvaraÑ dhÈreti, so samaÓo mahesakkho’ti bhaÓati. ‘Yo evar|paÑ
pattaÑ lohathÈlakaÑ. DhammakaraÓaÑ2 parissÈvanaÑ kuÒcikaÑ,
kÈyabandhanaÑ upÈhanaÑ dhÈreti, so samaÓo mahesakkho’ti bhaÓati.
Yassa evar|po upajjhÈyo Ècariyo 3samÈnupajjhÈyako, samÈnÈcariyako
mitto sandiÔÔho sambhatto sahÈyo3. Yo evar|pe vihÈre vasati aÉÉhayoge
pÈsÈde hammiye guhÈyaÑ leÓe kuÔiyÈ k|ÔÈgÈre aÔÔe mÈÄe uddaÓÉe4
upaÔÔhÈnasÈlÈyaÑ maÓÉape rukkham|le vasati, so samaÓo
mahesakkho’ti bhaÓati. Atha vÈ ‘korajikakorajiko bhÈkuÔikabhÈkuÔiko
kuhakakuhako lapakalapako mukhasambhÈviko, ayaÑ samaÓo imÈsaÑ
evar|pÈnaÑ santÈnaÑ vihÈrasamÈpattÊnaÑ lÈbhÊ’ti tÈdisaÑ gambhÊraÑ
g|ÄhaÑ nipuÓaÑ paÔicchannaÑ lokuttaraÑ suÒÒatÈpaÔisaÑyuttaÑ
kathaÑ kathesi. YÈ evar|pÈ bhÈkuÔikÈ bhÈkuÔiyaÑ kuhanÈ kuhÈyanÈ
kuhitattaÑ, idaÑ sÈmantajappanasa~khÈtaÑ Kuhanavatth|”ti5.
PÈpicchasseva pana sato sambhÈvanÈdhippÈyakatena iriyÈpathena
vimhÈpanaÑ iriyÈpathasannissitaÑ Kuhanavatth|ti veditabbaÑ. YathÈha
“katamaÑ iriyÈpathasa~khÈtaÑ Kuhanavatthu. Idhekacco pÈpiccho
icchÈpakato sambhÈvanÈdhippÈyo ‘evaÑ maÑ jano sambhÈvessatÊ”ti
gamanaÑ saÓÔhapeti,
______________________________________________________________
1. Khu 7. 172 piÔÔhe. 2. DhammakarakaÑ (SÊ)
3-3. Evar|pÈ samÈnupajjhÈyakÈ -pa- sambhattÈ. SahÈyÈ (Khu 7. 174)
4. UÔÔaÓÉe (SyÈ, I, Ka) 5. Khu 7. 173 piÔÔhe.
26 Visuddhimagga

ÔhÈnaÑ saÓÔhapeti, nisajjaÑ saÓÔhapeti, sayanaÑ saÓÔhapeti, paÓidhÈya

gacchati, paÓidhÈya tiÔÔhati, paÓidhÈya nisÊdati, paÓidhÈya seyyaÑ kappeti,
samÈhito viya gacchati, samÈhito viya tiÔÔhati, nisÊdati, seyyaÑ kappeti,
ÈpÈthakajjhÈyÊ ca hoti, yÈ evar|pÈ iriyÈpathassa aÔÔhapanÈ ÔhapanÈ
saÓÔhapanÈ bhÈkuÔikÈ bhÈkuÔiyaÑ kuhanÈ kuhÈyanÈ kuhitattaÑ, idaÑ
vuccati iriyÈpathasa~khÈtaÑ Kuhanavatth|”ti1.
Tattha paccayapaÔisevanasa~khÈtenÈti paccayapaÔisevananti evaÑ
sa~khÈtena paccayapaÔisevanena vÈ sa~khÈtena. SÈmantajappitenÈti
samÊpabhaÓitena. IriyÈpathassa vÈti catu-iriyÈpathassa. AÔÔhapanÈti-Èdi
ÔhapanÈ, Èdarena vÈ ÔhapanÈ. ®hapanÈti ÔhapanÈkÈro. SaÓÔhapanÈti
abhisa~kharaÓÈ, pÈsÈdikabhÈvakaraÓanti vuttaÑ hoti. BhÈkuÔikÈti
padhÈnapurimaÔÔhita2bhÈvadassanena bhÈkuÔikaraÓaÑ, mukhasa~kocoti
vuttaÑ hoti. BhÈkuÔikaraÓaÑ sÊlamassÈti bhÈkuÔiko. BhÈkuÔikassa bhÈvo
bhÈkuÔiyaÑ. KuhanÈti vimhÈpanÈ. Kuhassa ÈyanÈ kuhÈyanÈ. Kuhitassa
bhÈvo kuhitattanti.
LapanÈniddese ÈlapanÈti vihÈraÑ Ègate manusse disvÈ “kimatthÈya
bhonto ÈgatÈ, kiÑ bhikkh|nimantituÑ, yadi evaÑ3 gacchatha re, ahaÑ
pacchato pattaÑ gahetvÈ3 ÈgacchÈmÊ”ti evaÑ Èditova lapanÈ. Atha vÈ
attÈnaÑ upanetvÈ “ahaÑ tisso, mayi rÈjÈ pasanno, mayi asuko ca asuko ca
rÈjamahÈmatto pasanno”ti evaÑ attupanÈyikÈ lapanÈ ÈlapanÈ. LapanÈti
puÔÔhassa sato vuttappakÈrameva lapanaÑ4. SallapanÈti gahapatikÈnaÑ
ukkaÓÔhane bhÊtassa okÈsaÑ datvÈ datvÈ suÔÔhu lapanÈ. UllapanÈti
mahÈkuÔumbiko mahÈnÈviko mahÈdÈnapatÊti evaÑ uddhaÑ katvÈ lapanÈ.
SamullapanÈti sabbatobhÈgena uddhaÑ katvÈ lapanÈ.
UnnahanÈti “upÈsakÈ pubbe Êdise kÈle navadÈnaÑ detha, idÈni kiÑ na
dethÈ”ti evaÑ yÈva “dassÈma bhante okÈsaÑ na labhÈmÈ”ti-ÈdÊni vadanti,
tÈva uddhaÑ uddhaÑ nahanÈ, veÔhanÈti vuttaÑ hoti. Atha vÈ
______________________________________________________________
1. Khu 7. 173 piÔÔhe. 2. PadhÈnaparimathita (SÊ, I), padhÈnaparamaÔÔhita (SyÈ)
3-3. Gacchatha ahaÑ pacchato gahetvÈ (SÊ, I), gacchatha ahaÑ pacchato bhikkh|
gahetvÈ (SyÈ)
4. LapanÈ (SÊ)
 1. SÊlaniddesa 27

ucchuhatthaÑ disvÈ “kuto ÈbhataÑ upÈsakÈ”ti pucchati. Ucchukhettato

bhanteti. KiÑ tattha ucchu madhuranti. KhÈditvÈ bhante jÈnitabbanti. “Na
upÈsaka bhikkhussa ucchuÑ dethÈ”ti vattuÑ vaÔÔatÊti. YÈ evar|pÈ
nibbeÔhentassÈpi veÔhanakathÈ, sÈ unnahanÈ. SabbatobhÈgena punappunaÑ
unnahanÈ1 samunnahanÈ.
UkkÈcanÈti “etaÑ kulaÑ maÑyeva jÈnÈti. Sace ettha deyyadhammo
uppajjati, mayhameva detÊ”ti evaÑ ukkhipitvÈ kÈcanÈ ukkÈcanÈ, uddÊpanÈti
vuttaÑ hoti. Telakandarikavatthu cettha vattabbaÑ2. SabbatobhÈgena pana
punappunaÑ ukkÈcanÈ samukkÈcanÈ.
AnuppiyabhÈÓitÈti saccÈnur|paÑ dhammÈnur|paÑ vÈ anapaloketvÈ
punappunaÑ piyabhaÓanameva. CÈÔukamyatÈti nÊcavuttitÈ attÈnaÑ heÔÔhato
heÔÔhato ÔhapetvÈ vattanaÑ. Muggas|pyatÈti muggas|pasadisatÈ. YathÈ hi
muggesu paccamÈnesu kocideva na paccati, avasesÈ paccanti, evaÑ yassa
puggalassa vacane kiÒcideva saccaÑ hoti, sesaÑ alÊkaÑ, ayaÑ puggalo
muggas|pyoti vuccati. Tassa bhÈvo muggas|pyatÈ. PÈribhaÔyatÈti
paribhaÔyabhÈvo. Yo hi kuladÈrake dhÈti viya a~kena vÈ khandhena vÈ
paribhaÔati, dhÈretÊti attho. Tassa paribhaÔassa kammaÑ pÈribhaÔyaÑ.
PÈribhaÔyassa bhÈvo paribhaÔyatÈti.
NemittikatÈniddese nimittanti yaÑkiÒci paresaÑ
paccayadÈnasaÒÒÈjanakaÑ kÈyavacÊkammaÑ. Nimittakammanti
khÈdanÊyaÑ gahetvÈ gacchante disvÈ “kiÑ khÈdanÊyaÑ labhitthÈ”ti-ÈdinÈ
nayena nimittakaraÓaÑ. ObhÈsoti paccayapaÔisaÑyuttakathÈ.
ObhÈsakammanti vacchapÈlake disvÈ “kiÑ ime vacchÈ khÊragovacchÈ
udÈhu takkagovacchÈ”ti pucchitvÈ “khÊragovacchÈ bhante”ti vutte “na
khÊragovacchÈ, yadi khÊragovacchÈ siyuÑ, bhikkh|pi khÊraÑ labheyyun”ti
evamÈdinÈ nayena tesaÑ dÈrakÈnaÑ mÈtÈpit|naÑ3 nivedetvÈ
khÊradÈpanÈdikaÑ obhÈsakaraÓaÑ. SÈmantajappÈti samÊpaÑ katvÈ
jappanaÑ. Kul|pakabhikkhu vatthu cettha vattabbaÑ.
______________________________________________________________
1. PunappunanahanÈ (Ka-SÊ) 2. KathetabbaÑ (SÊ) veditabbaÑ (Ka)
3. MÈtÈpitunnaÑ (SÊ)
28 Visuddhimagga

Kul|pako kira bhikkhu bhuÒjitukÈmo gehaÑ pavisitvÈ nisÊdi. TaÑ

disvÈ adÈtukÈmÈ gharaÓÊ “taÓÉulÈ natthÊ”ti bhaÓantÊ taÓÉule ÈharitukÈmÈ
viya paÔivissakagharaÑ gatÈ. Bhikkhupi antogabbhaÑ pavisitvÈ olokento
kavÈÔakoÓe ucchuÑ, bhÈjane guÄaÑ, piÔake loÓamacchaphÈle, kumbhiyaÑ
taÓÉule, ghaÔe ghataÑ disvÈ nikkhamitvÈ nisÊdi. GharaÓÊ “taÓÉule
nÈlatthan”ti ÈgatÈ. Bhikkhu “upÈsike ‘ajja bhikkhÈ na sampajjissatÊ’ti
paÔikacceva nimittaÑ addasan”ti Èha. KiÑ bhanteti. KavÈÔakoÓe nikkhittaÑ
ucchuÑ viya sappaÑ addasaÑ, ‘taÑ paharissÈmÊ’ti olokento bhÈjane
ÔhapitaÑ guÄapiÓÉaÑ viya pÈsÈÓaÑ, leÉÉukena1 pahaÔena sappena kataÑ
piÔake nikkhittaloÓamacchaphÈlasadisaÑ phaÓaÑ, tassa taÑ leÉÉuÑ
ÉaÑsitukÈmassa kumbhiyÈ taÓÉulasadise dante, athassa kupitassa ghaÔe
pakkhittaghatasadisaÑ mukhato nikkhamantaÑ visamissakaÑ kheÄanti. SÈ
“na sakkÈ muÓÉakaÑ vaÒcetun”ti ucchuÑ datvÈ odanaÑ pacitvÈ
ghataguÄamacchehi saddhiÑ sabbaÑ adÈsÊti. EvaÑ samÊpaÑ katvÈ jappanaÑ
sÈmantajappÈti veditabbaÑ2. ParikathÈti yathÈ taÑ labhati tassa parivattetvÈ
kathananti.
NippesikatÈniddese akkosanÈti dasahi akkosavatth|hi akkosanaÑ.
VambhanÈti paribhavitvÈ kathanaÑ. GarahaÓÈti assaddho appasannoti-ÈdinÈ
nayena dosÈropanÈ. UkkhepanÈti mÈ etaÑ ettha kathethÈti vÈcÈya
ukkhipanaÑ. SabbatobhÈgena savatthukaÑ sahetukaÑ katvÈ ukkhepanÈ
samukkhepanÈ. Atha vÈ adentaÑ disvÈ “aho3 dÈnapatÊ”ti evaÑ ukkhipanaÑ
ukkhepanÈ. MahÈdÈnapatÊti evaÑ suÔÔhu ukkhepanÈ samukkhepanÈ.
KhipanÈti kiÑ imassa jÊvitaÑ bÊjabhojinoti evaÑ uppaÓÉanÈ. SaÑkhipanÈti
kiÑ imaÑ adÈyakoti bhaÓatha, yo niccakÈlaÑ sabbesampi natthÊti vacanaÑ
detÊti suÔÔhutaraÑ uppaÓÉanÈ. PÈpanÈti adÈyakattassa avaÓÓassa vÈ
pÈpanaÑ. SabbatobhÈgena pÈpanÈ sampÈpanÈ. AvaÓÓahÈrikÈti evaÑ me
avaÓÓabhayÈpi dassatÊti gehato gehaÑ gÈmato gÈmaÑ janapadato
janapadaÑ avaÓÓaharaÓaÑ. ParapiÔÔhimaÑsikatÈti purato madhuraÑ
bhaÓitvÈ parammukhe avaÓÓabhÈsitÈ. EsÈ hi abhimukhaÑ
______________________________________________________________
1. ®hapitaguÄapiÓÉake viya pÈsÈÓaleÉÉuke (SÊ) ÔhapitaguÄapiÓÉakena viya
pÈsÈÓaleÉÉukena tena (SyÈ)
2. VeditabbÈ (SyÈ, Ka-SÊ) 3. AdentaÑ aho (SÊ)
 1. SÊlaniddesa 29

oloketuÑ asakkontassa parammukhÈnaÑ piÔÔhimaÑsaÑ khÈdanamiva hoti,

tasmÈ parapiÔÔhimaÑsikatÈti vuttÈ. AyaÑ vuccati nippesikatÈti ayaÑ yasmÈ
veÄupesikÈya viya abbha~gaÑ parassa guÓaÑ nippeseti nipuÒchati, yasmÈ
vÈ gandhajÈtaÑ nipisitvÈ1 gandhamagganÈ viya paraguÓe nipisitvÈ1
vicuÓÓetvÈ esÈ lÈbhamagganÈ hoti, tasmÈ nippesikatÈti vuccatÊti.
LÈbhena lÈbhaÑ nijigÊsanatÈniddese nijigÊsanatÈti magganÈ. Ito
laddhanti imamhÈ gehÈ laddhaÑ. AmutrÈti amukamhi gehe. EÔÔhÊti icchanÈ.
GaveÔÔhÊti magganÈ. PariyeÔÔhÊti punappunaÑ magganÈ. Œdito paÔÔhÈya
laddhaÑ laddhaÑ bhikkhaÑ tatra tatra kuladÈrakÈnaÑ datvÈ ante
khÊrayÈguÑ labhitvÈ gatabhikkhuvatthu cettha kathetabbaÑ. EsanÈti-ÈdÊni2
eÔÔhi-ÈdÊnameva vevacanÈni, tasmÈ eÔÔhÊti esanÈ. GaveÔÔhÊti gavesanÈ,
pariyeÔÔhÊti pariyesanÈ. Iccevamettha yojanÈ veditabbÈ. AyaÑ kuhanÈdÊnaÑ
attho.
IdÈni evamÈdÊnaÒca pÈpadhammÈnanti ettha Èdisaddena “yathÈ vÈ
paneke bhonto samaÓabrÈhmaÓÈ saddhÈdeyyÈni bhojanÈni bhuÒjitvÈ te
evar|pÈya tiracchÈnavijjÈya micchÈjÊvena jÊvikaÑ kappenti. SeyyathidaÑ,
a~gaÑ, nimittaÑ, uppÈtaÑ supinaÑ, lakkhaÓaÑ, m|sikacchinnaÑ,
aggihomaÑ, dabbihoman”ti3 ÈdinÈ nayena brahmajÈle vuttÈnaÑ anekesaÑ
pÈpadhammÈnaÑ gahaÓaÑ veditabbaÑ. Iti yvÈyaÑ imesaÑ ÈjÊvahetu
paÒÒattÈnaÑ channaÑ sikkhÈpadÈnaÑ vÊtikkamavasena, imesaÒca “kuhanÈ
lapanÈ nemittikatÈ nippesikatÈ lÈbhena lÈbhaÑ nijigÊsanatÈ”ti evamÈdÊnaÑ
pÈpadhammÈnaÑ vasena pavatto micchÈjÊvo, yÈ tasmÈ sabbappakÈrÈpi
micchÈjÊvÈ virati, idaÑ ÈjÊvapÈrisuddhisÊlaÑ. TatrÈyaÑ vacanattho. EtaÑ
Ègamma jÊvantÊti ÈjÊvo. Ko so, paccayapariyesanavÈyÈmo. PÈrisuddhÊti
parisuddhatÈ. ŒjÊvassa pÈrisuddhi ÈjÊvapÈrisuddhi.

PaccayasannissitasÊla
18. YaÑ panetaÑ tadanantaraÑ paccayasannissitasÊlaÑ vuttaÑ, tattha
paÔisa~khÈ yonisoti upÈyena pathena paÔisa~khÈya ÒatvÈ, paccavekkhitvÈti
______________________________________________________________
1. NipiÑsitvÈ (SÊ), nippiÑsitvÈ (SyÈ) 2. EsanÈdÊni (SÊ) 3. DÊ 1. 8 piÔÔhe.
30 Visuddhimagga

attho. Ettha ca sÊtassa paÔighÈtÈyÈti-ÈdinÈ nayena vuttapaccavekkhaÓameva

“yoniso paÔisa~khÈ”ti veditabbaÑ1. Tattha cÊvaranti antaravÈsakÈdÊsu
yaÑkiÒci. PaÔisevatÊti paribhuÒjati, nivÈseti vÈ pÈrupati vÈ. YÈvadevÈti
payojanÈvadhiparicchedaniyamavacanaÑ, ettakameva hi yogino
cÊvarapaÔisevane payojanaÑ yadidaÑ sÊtassa paÔighÈtÈyÈti-Èdi, na ito
bhiyyo. SÊtassÈti ajjhattadhÈtukkhobhavasena vÈ bahiddhÈ-
utupariÓÈmanavasena vÈ uppannassa yassa kassaci sÊtassa. PaÔighÈtÈyÈti
paÔihananatthaÑ. YathÈ sarÊre ÈbÈdhaÑ na uppÈdeti, evaÑ tassa
vinodanatthaÑ. SÊtabbhÈhate hi sarÊre vikkhittacitto yoniso padahituÑ na
sakkoti, tasmÈ sÊtassa paÔighÈtÈya cÊvaraÑ paÔisevitabbanti BhagavÈ
anuÒÒÈsi. Esa nayo sabbattha. KevalaÒhettha uÓhassÈti aggisantÈpassa.
Tassa vanadÈhÈdÊsu sambhavo veditabbo. aÑsamakasavÈtÈtapasarÊsapa-
samphassÈnanti ettha pana ÉaÑsÈti ÉaÑsanamakkhikÈ, andhamakkhikÈtipi
vuccanti. MakasÈ makasÈ-eva. VÈtÈti saraja-arajÈdibhedÈ. Œtapoti
s|riyÈtapo. SarÊsapÈti2 ye keci sarantÈ gacchanti dÊghajÈtikÈ sappÈdayo,
tesaÑ daÔÔhasamphasso ca phuÔÔhasamphasso cÈti duvidho samphasso, sopi
cÊvaraÑ pÈrupitvÈ nisinnaÑ na bÈdhati, tasmÈ tÈdisesu ÔhÈnesu tesaÑ
paÔighÈtatthÈya paÔisevati. YÈvadevÈti puna etassa vacanaÑ
niyatapayojanÈvadhiparicchedadassanatthaÑ, hirikopÊnapaÔicchÈdanaÒhi
niyatapayojanaÑ, itarÈni kadÈci kadÈci honti. Tattha hirikopÊnanti taÑ taÑ
sambÈdhaÔÔhÈnaÑ. YasmiÑ yasmiÒhi a~ge vivariyamÈne hirÊ kuppati
vinassati, taÑ taÑ hiriÑ kopanato hirikopÊnanti vuccati. Tassa ca
hirikopÊnassa paÔicchÈdanatthanti hirikopÊnapaÔicchÈdanatthaÑ. HirikopÊnaÑ
paÔicchÈdanatthantipi pÈÔho.
PiÓÉapÈtanti yaÑkiÒci ÈhÈraÑ. Yo hi koci ÈhÈro bhikkhuno piÓÉolyena
patte patitattÈ piÓÉapÈtoti vuccati. PiÓÉÈnaÑ vÈ pÈto piÓÉapÈto, tattha tattha
laddhÈnaÑ bhikkhÈnaÑ sannipÈto sam|hoti vuttaÑ hoti. Neva davÈyÈti na
gÈmadÈrakÈdayo viya davatthaÑ, kÊÄÈnimittanti vuttaÑ hoti. Na madÈyÈti na
muÔÔhikamallÈdayo viya madatthaÑ, balamadanimittaÑ
porisamadanimittaÒcÈti vuttaÑ hoti. Na maÓÉanÈyÈti na
______________________________________________________________
1. VeditabbÈ (Ka) 2. SiriÑsapÈti (SÊ, SyÈ)
 1. SÊlaniddesa 31

antepurikavesiyÈdayo viya maÓÉanatthaÑ, a~gapacca~gÈnaÑ

pÊÓabhÈvanimittanti vuttaÑ hoti. Na vibh|sanÈyÈti na naÔanaccakÈdayo viya
vibh|sanatthaÑ, pasannacchavivaÓÓatÈnimittanti vuttaÑ hoti1. Ettha ca neva
davÈyÈti etaÑ moh|panissayappahÈnatthaÑ vuttaÑ. Na madÈyÈti etaÑ
dos|panissayappahÈnatthaÑ. Na maÓÉanÈya na vibh|sanÈyÈti etaÑ
rÈg|panissayappahÈnatthaÑ. Neva davÈya na madÈyÈti cetaÑ attano
saÒÒojanuppattipaÔisedhanatthaÑ. Na maÓÉanÈya na vibh|sanÈyÈti etaÑ
parassapi saÒÒojanuppattipaÔisedhanatthaÑ. Cat|hipi cetehi ayoniso
paÔipattiyÈ kÈmasukhallikÈnuyogassa ca pahÈnaÑ vuttanti veditabbaÑ.
YÈvadevÈti vuttatthameva. Imassa kÈyassÈti etassa catumahÈ bh|tikassa
r|pakÈyassa. ®hitiyÈti pabandhaÔÔhitatthaÑ. YÈpanÈyÈti pavattiyÈ
avicchedatthaÑ, cirakÈlaÔÔhitatthaÑ vÈ. Ghar|patthambhamiva hi
jiÓÓagharasÈmiko, akkhabbhaÒjanamiva ca sÈkaÔiko kÈyassa ÔhitatthaÑ
yÈpanatthaÒcesa piÓÉapÈtaÑ paÔisevati, na dava mada maÓÉana
vibh|sanatthaÑ. Apica ÔhitÊti jÊvitindriyassetaÑ adhivacanaÑ, tasmÈ imassa
kÈyassa ÔhitiyÈ yÈpanÈyÈti ettÈvatÈ etassa kÈyassa
jÊvitindriyapavattÈpanatthantipi vuttaÑ hotÊti veditabbaÑ. VihiÑs|paratiyÈti
vihiÑsÈ nÈma jighacchÈ ÈbÈdhaÔÔhena. Tassa uparamatthampesa piÓÉapÈtaÑ
paÔisevati, vaÓÈlepanamiva uÓhasÊtÈdÊsu tappaÔikÈraÑ viya ca.
BrahmacariyÈnuggahÈyÈti sakalasÈsanabrahmacariyassa ca
maggabrahmacariyassa ca anuggahatthaÑ. AyaÒhi
piÓÉapÈtapaÔisevanapaccayÈ kÈyabalaÑ nissÈya sikkhattayÈnuyogavasena
bhavakantÈranittharaÓatthaÑ paÔipajjanto brahmacariyÈnuggahÈya
paÔisevati, kantÈranittharaÓatthikÈ puttamaÑsaÑ2 viya, nadÊnittharaÓatthikÈ
kullaÑ3 viya, samuddanittharaÓatthikÈ nÈvamiva ca.
Iti purÈÓaÒca vedanaÑ paÔiha~khÈmi navaÒca vedanaÑ na
uppÈdessÈmÊti etaÑ iminÈ piÓÉapÈtapaÔisevanena purÈÓaÒca
jighacchÈvedanaÑ paÔiha~khÈmi, navaÒca vedanaÑ
aparimitabhojanapaccayaÑ Èharahatthaka alaÑsÈÔaka
tatravaÔÔakakÈkamÈsaka bhuttavamitakabrÈhmaÓÈnaÑ aÒÒataro viya na
uppÈdessÈmÊtipi paÔisevati, bhesajjamiva gilÈno. Atha vÈ yÈ adhunÈ
asappÈyÈparimitabhojanaÑ nissÈya purÈÓakammapaccayavasena uppajjanato
______________________________________________________________
1. AÔÔhasÈliniyaÑ 430 piÔÔhe aÒÒathÈvaÓÓanÈ. 2. SaÑ 1. 322 piÔÔhe.
3. Ma 1. 188 piÔÔhe.
32 Visuddhimagga

purÈÓavedanÈti vuccati. SappÈyaparimitabhojanena tassÈ paccayaÑ

vinÈsento taÑ purÈÓaÒca vedanaÑ paÔiha~khÈmi. YÈ cÈyaÑ adhunÈ kataÑ
ayuttaparibhogakamm|pacayaÑ nissÈya ÈyatiÑ uppajjanato navavedanÈti
vuccati. Yuttaparibhogavasena tassÈ m|laÑ anibbattento taÑ navaÒca
vedanaÑ na uppÈdessÈmÊti evampettha attho daÔÔhabbo. EttÈvatÈ
yuttaparibhogasa~gaho attakilamathÈnuyogappahÈnaÑ
dhammikasukhÈpariccÈgo ca dÊpito hotÊti veditabbo.
YÈtrÈ ca me bhavissatÊti parimitaparibhogena1
jÊvitindriyupacchedakassa iriyÈpathabhaÒjakassa vÈ parissayassa abhÈvato
cirakÈlagamanasa~khÈtÈ yÈtrÈ ca me bhavissati imassa paccayÈyattavuttino
kÈyassÈtipi paÔisevati, yÈpyarogÊ viya tappaccayaÑ. AnavajjatÈ ca
phÈsuvihÈro cÈti ayuttapariyesanapaÔiggahaÓaparibhogaparivajjanena
anavajjatÈ, parimitaparibhogena phÈsuvihÈro. AsappÈyÈparimitaparibhoga-
paccayÈ aratitandÊvijambhitÈ2. ViÒÒ|garahÈdidosÈbhÈvena vÈ anavajjatÈ,
sappÈyaparimitabhojanapaccayÈ kÈyabalasambhavena phÈsuvihÈro.
YÈvadattha-udarÈvadehakabhojanaparivajjanena vÈ
seyyasukhapassasukhamiddhasukhÈnaÑ pahÈnato anavajjatÈ,
catupaÒcÈlopamatta-|nabhojanena catu-iriyÈpathayogyabhÈvapaÔipÈdanato
phÈsuvihÈro ca me bhavissatÊtipi paÔisevati. Vuttampi hetaÑ–
“CattÈro paÒca Èlope, abhutvÈ udakaÑ pive.
AlaÑ phÈsuvihÈrÈya, pahitattassa bhikkhuno”ti3.
EttÈvatÈ ca payojanapariggaho majjhimÈ ca paÔipadÈ dÊpitÈ hotÊti
veditabbÈ.
SenÈsananti senaÒca ÈsanaÒca. Yattha yattha hi seti vihÈre vÈ
aÉÉhayogÈdimhi vÈ, taÑ senaÑ. Yattha yattha Èsati nisÊdati, taÑ ÈsanaÑ.
TaÑ ekato katvÈ senÈsananti vuccati.
UtuparissayavinodanapaÔisallÈnÈrÈmatthanti parisahanaÔÔhena utuyeva
utuparissayo.
______________________________________________________________
1. Hitaparimitaparibhogena (SÊ) 2. ...vijambhikÈ (SÊ, SyÈ, I)
3. Khu 2. 343 TheragÈthÈyaÑ.
 1. SÊlaniddesa 33

Utuparissayassa vinodanatthaÒca paÔisallÈnÈrÈmatthaÒca. Yo

sarÊrÈbÈdhacittavikkhepakaro asappÈyo utu senÈsanapaÔisevanena
vinodetabbo hoti, tassa vinodanatthaÑ ekÊbhÈvasukhatthaÒcÈti vuttaÑ hoti.
KÈmaÒca sÊtapaÔighÈtÈdinÈva utuparissayavinodanaÑ vuttameva. YathÈ
pana cÊvarapaÔisevane hirikopÊnapaÔicchÈdanaÑ niyatapayojanaÑ, itarÈni
kadÈci kadÈci bhavantÊti vuttaÑ, evamidhÈpi niyataÑ
utuparissayavinodanaÑ sandhÈya idaÑ vuttanti veditabbaÑ. Atha vÈ ayaÑ
vuttappakÈro utu utuyeva. Parissayo pana duvidho pÈkaÔaparissayo ca,
paÔicchannaparissayo ca1. Tattha pÈkaÔaparissayo sÊhabyagghÈdayo.
PaÔicchannaparissayo rÈgadosÈdayo. Ye yattha apariguttiyÈ ca
asappÈyar|padassanÈdinÈ ca ÈbÈdhaÑ na karonti, taÑ senÈsanaÑ evaÑ
jÈnitvÈ paccavekkhitvÈ paÔisevanto bhikkhu paÔisa~khÈ yoniso senÈsanaÑ
utuparissayavinodanatthaÑ paÔisevatÊti veditabbo.
GilÈnapaccayabhesajjaparikkhÈranti ettha rogassa paÔi-ayanaÔÔhena
paccayo, paccanÊkagamanaÔÔhenÈti attho. Yassa kassaci sappÈyassetaÑ
adhivacanaÑ. Bhisakkassa kammaÑ tena anuÒÒÈtattÈti bhesajjaÑ.
GilÈnapaccayova bhesajjaÑ gilÈnapaccayabhesajjaÑ, yaÑkiÒci gilÈnassa
sappÈyaÑ bhisakkakammaÑ telamadhuphÈÓitÈdÊti vuttaÑ hoti. ParikkhÈroti
pana “sattahi nagaraparikkhÈrehi suparikkhataÑ2 hotÊ”ti3 ÈdÊsu parivÈro
vuccati. “Ratho sÊlaparikkhÈro, jhÈnakkho cakkavÊriyo”ti4 ÈdÊsu ala~kÈro.
“Ye ca kho ime5 pabbajitena jÊvitaparikkhÈrÈ samudÈnetabbÈ”ti6 ÈdÊsu
sambhÈro. Idha pana sambhÈropi parivÈropi vaÔÔati. TaÒhi
gilÈnapaccayabhesajjaÑ jÊvitassa parivÈropi hoti, jÊvitanÈsakÈbÈdhuppattiyÈ
antaraÑ adatvÈ rakkhaÓato sambhÈropi. YathÈ ciraÑ pavattati, evamassa
kÈraÓabhÈvato, tasmÈ parikkhÈroti vuccati. EvaÑ gilÈnapaccayabhesajjaÒca
taÑ parikkhÈro cÈti gilÈnapaccayabhesajjaparikkhÈro. TaÑ
gilÈnapaccayabhesajjaparikkhÈraÑ. GilÈnassa yaÑkiÒci sappÈyaÑ
bhisakkÈnuÒÒÈtaÑ telamadhuphÈÓitÈdi jÊvitaparikkhÈranti vuttaÑ hoti.
______________________________________________________________
1. Khu 7. 10 piÔÔhe tannissayapÈÄi. 2. SuparikkhittaÑ (sabbattha) PÈÄi pana passitabbÈ.
3. AÑ 2. 478 piÔÔhe. 4. SaÑ 3. 5 piÔÔhe.
5. Yecime (SÊ) yekeci (SyÈ, I, Ka) 6. Ma 1. 150 piÔÔhe.
34 Visuddhimagga

UppannÈnanti jÈtÈnaÑ bh|tÈnaÑ nibbattÈnaÑ. VeyyÈbÈdhikÈnanti ettha

byÈbÈdhoti dhÈtukkhobho, taÑsamuÔÔhÈnÈ ca kuÔÔhagaÓÉapÊÄakÈdayo.
ByÈbÈdhato uppannattÈ veyyÈbÈdhikÈ. VedanÈnanti dukkhavedanÈ
akusalavipÈkavedanÈ. TÈsaÑ veyyÈbÈdhikÈnaÑ vedanÈnaÑ. AbyÈbajjha1
paramatÈyÈti niddukkhaparamatÈya. YÈva taÑ dukkhaÑ sabbaÑ pahÊnaÑ
hoti tÈvÈti attho.
EvamidaÑ sa~khepato paÔisa~khÈ yoniso paccayaparibhogalakkhaÓaÑ
paccayasannissitasÊlaÑ veditabbaÑ. Vacanattho panettha–cÊvarÈdayo hi
yasmÈ te paÔicca nissÈya paribhuÒjamÈnÈ pÈÓino ayanti pavattanti, tasmÈ
paccayÈti vuccanti. Te paccaye sannissitanti paccayasannissitaÑ.

CatupÈrisuddhisampÈdanavidhi
19. EvametasmiÑ catubbidhe sÊle saddhÈya pÈtimokkhasaÑvaro
sampÈdetabbo. SaddhÈsÈdhano hi so, sÈvakavisayÈtÊtattÈ
sikkhÈpadapaÒÒattiyÈ. SikkhÈpadapaÒÒattiyÈcanapaÔikkhepo cettha
nidassanaÑ. TasmÈ yathÈ paÒÒattaÑ sikkhÈpadaÑ anavasesaÑ saddhÈya
samÈdiyitvÈ jÊvitepi apekkhaÑ akarontena sÈdhukaÑ sampÈdetabbaÑ.
Vuttampi hetaÑ–
“KikÊva aÓÉaÑ camarÊva vÈladhiÑ,
PiyaÑva puttaÑ nayanaÑva ekakaÑ.
Tatheva sÊlaÑ anurakkhamÈnakÈ,
SupesalÈ hotha sadÈ sagÈravÈ”ti.
Aparampi vuttaÑ–“( )2 evameva kho pahÈrÈda3 yaÑ mayÈ
sÈvakÈnaÑ sikkhÈpadaÑ paÒÒattaÑ, taÑ mama sÈvakÈ jÊvitahetupi
nÈtikkamantÊ”ti4. ImasmiÑ ca panatthe aÔaviyaÑ corehi baddhatherÈnaÑ
vatth|ni veditabbÈni.
MahÈvattani-aÔaviyaÑ kira theraÑ corÈ kÈÄavallÊhi bandhitvÈ
nipajjÈpesuÑ. Thero yathÈnipannova sattadivasÈni vipassanaÑ vaÉÉhetvÈ
anÈgÈmiphalaÑ pÈpuÓitvÈ tattheva kÈlaÑ katvÈ brahmaloke nibbatti.
______________________________________________________________
1. AbyÈpajjha (SÊ, SyÈ) abyÈpajja (Ka)
2. (SeyyathÈpi mahÈsamuddo Ôhitadhammo velaÑ nÈtikkamati) (SyÈ)
3. MahÈrÈja (SÊ, Ka) 4. AÑ 3. 41 piÔÔhe.
 1. SÊlaniddesa 35

Aparampi theraÑ TambapaÓÓidÊpe p|tilatÈya bandhitvÈ nipajjÈpesuÑ.

So vanadÈhe Ègacchante valliÑ acchinditvÈva vipassanaÑ paÔÔhapetvÈ
samasÊsÊ hutvÈ parinibbÈyi. DÊghabhÈÓaka-abhayatthero paÒcahi
bhikkhusatehi saddhiÑ Ègacchanto1 disvÈ therassa sarÊraÑ jhÈpetvÈ cetiyaÑ
kÈrÈpesi. TasmÈ aÒÒopi saddho kulaputto–
PÈtimokkhaÑ visodhento, appeva jÊvitaÑ jahe.
PaÒÒattaÑ LokanÈthena, na bhinde sÊlasaÑvaraÑ.
YathÈ ca pÈtimokkhasaÑvaro saddhÈya, evaÑ satiyÈ indriyasaÑvaro
sampÈdetabbo. SatisÈdhano hi so, satiyÈ adhiÔÔhitÈnaÑ indriyÈnaÑ
abhijjhÈdÊhi ananvÈssavanÊyato. TasmÈ “varaÑ bhikkhave tattÈya
ayosalÈkÈya ÈdittÈya sampajjalitÈya sajotibh|tÈya cakkhundriyaÑ
sampalimaÔÔhaÑ, na tveva cakkhuviÒÒeyyesu r|pesu anubyaÒjanaso
nimittaggÈho”ti2 ÈdinÈ nayena ÈdittapariyÈyaÑ samanussaritvÈ r|pÈdÊsu
visayesu cakkhudvÈrÈdipavattassa viÒÒÈÓassa abhijjhÈdÊhi anvÈssavanÊyaÑ
nimittÈdiggÈhaÑ asammuÔÔhÈya satiyÈ nisedhentena esa sÈdhukaÑ
sampÈdetabbo. EvaÑ asampÈdite hi etasmiÑ pÈtimokkhasaÑvarasÊlampi
anaddhaniyaÑ hoti aciraÔÔhitikaÑ, asaÑvihitasÈkhÈparivÈramiva sassaÑ.
HaÒÒate cÈyaÑ kilesacorehi, vivaÔadvÈro viya gÈmo parassa hÈrÊhi.
CittaÒcassa rÈgo samativijjhati, ducchannamagÈraÑ vuÔÔhi viya. Vuttampi
hetaÑ–
“R|pesu saddesu atho rasesu,
Gandhesu phassesu ca rakkha indriyaÑ.
Ete hi dvÈrÈ vivaÔÈ arakkhitÈ,
Hananti gÈmaÑva parassa hÈrino”.
“YathÈ agÈraÑ ducchannaÑ, vuÔÔhÊ samativijjhati.
EvaÑ abhÈvitaÑ cittaÑ, rÈgo samativijjhatÊ”ti3.
SampÈdite pana tasmiÑ pÈtimokkhasaÑvarasÊlampi addhaniyaÑ hoti
ciraÔÔhitikaÑ, susaÑvihitasÈkhÈparivÈramiva sassaÑ. Na haÒÒate cÈyaÑ
kilesa-
______________________________________________________________
1. Gacchanto (SÊ, SyÈ) 2. SaÑ 2. 377 piÔÔhe. 3. Khu 1. 14, 15 Dhammapade.
36 Visuddhimagga

corehi, susaÑvutadvÈro viya gÈmo parassa hÈrÊti. Na cassa cittaÑ rÈgo

samativijjhati, succhannamagÈraÑ vuÔÔhi viya. Vuttampi cetaÑ–
“R|pesu saddesu atho rasesu,
Gandhesu phassesu ca rakkha indriyaÑ.
Ete hi dvÈrÈ pihitÈ susaÑvutÈ,
Na hanti gÈmaÑva parassa hÈrino”.
“YathÈ agÈraÑ succhannaÑ, vuÔÔhÊ na samativijjhati.
EvaÑ subhÈvitaÑ cittaÑ, rÈgo na samativijjhatÊ”ti1.
AyaÑ pana ati-ukkaÔÔhadesanÈ.
CittaÑ nÈmetaÑ lahuparivattaÑ, tasmÈ uppannaÑ rÈgaÑ
asubhamanasikÈrena vinodetvÈ indriyasaÑvaro sampÈdetabbo,
adhunÈpabbajitena Va~gÊsattherena viya.
Therassa kira adhunÈpabbajitassa piÓÉÈya carato ekaÑ itthiÑ disvÈ
rÈgo uppajjati. Tato ŒnandattheraÑ Èha–
“KÈmarÈgena ÉayhÈmi, cittaÑ me pariÉayhati.
SÈdhu nibbÈpanaÑ br|hi, anukampÈya GotamÈ”ti2.
Thero Èha–

“SaÒÒÈya vipariyesÈ, cittaÑ te pariÉayhati.

NimittaÑ parivajjehi, subhaÑ rÈg|pasaÒhitaÑ.
AsubhÈya cittaÑ bhÈvehi, ekaggaÑ susamÈhitaÑ.
Sa~khÈre parato passa, dukkhato no ca attato.
NibbÈpehi mahÈrÈgaÑ, mÈ Éayhittho punappunan”ti2.
Thero rÈgaÑ vinodetvÈ piÓÉÈya cari. Apica indriyasaÑvarap|rakena
bhikkhunÈ KuraÓÉakamahÈleÓavÈsinÈ Cittaguttattherena viya
CorakamahÈvihÈravÈsinÈ MahÈmittattherena viya ca bhavitabbaÑ.
KuraÓÉakamahÈleÓe kira sattannaÑ BuddhÈnaÑ
abhinikkhamanacittakammaÑ manoramaÑ ahosi, sambahulÈ bhikkh|
senÈsanacÈrikaÑ ÈhiÓÉantÈ cittakammaÑ disvÈ “manoramaÑ
______________________________________________________________
1. Khu 1. 14, 15 Dhammapade. 2. SaÑ 1. 189; Khu 2. 369 piÔÔhesu.
 1. SÊlaniddesa 37

bhante cittakamman”ti ÈhaÑsu. Thero Èha “atirekasaÔÔhi me Èvuso vassÈni

leÓe vasantassa cittakammaÑ atthÊtipi1 na jÈnÈmi, ajja dÈni cakkhumante
nissÈya ÒÈtan”ti. Therena kira ettakaÑ addhÈnaÑ vasantena cakkhuÑ
ummÊletvÈ leÓaÑ na ullokitapubbaÑ. LeÓadvÈre cassa mahÈnÈgarukkhopi
ahosi. Sopi therena uddhaÑ na ullokitapubbo. AnusaÑvaccharaÑ bh|miyaÑ
kesaranipÈtaÑ disvÈvassa pupphitabhÈvaÑ jÈnÈti.
RÈjÈ therassa guÓasampattiÑ sutvÈ vanditukÈmo tikkhattuÑ pesetvÈ
anÈgacchante there tasmiÑ gÈme taruÓaputtÈnaÑ itthÊnaÑ thane
bandhÈpetvÈ laÒjÈpesi “tÈva dÈrakÈ thaÒÒaÑ mÈ labhiÑsu, yÈva thero na
ÈgacchatÊ”ti. Thero dÈrakÈnaÑ anukampÈya MahÈgÈmaÑ agamÈsi. RÈjÈ
sutvÈ “gacchatha bhaÓe theraÑ pavesetha sÊlÈni gaÓhissÈmÊ”ti antepuraÑ
abhiharÈpetvÈ vanditvÈ bhojetvÈ “ajja bhante okÈso natthi, sve sÊlÈni
gaÓhissÈmÊti therassa pattaÑ gahetvÈ thokaÑ anugantvÈ deviyÈ saddhiÑ
vanditvÈ nivatti. Thero rÈjÈ vÈ vandatu devÊ vÈ, “sukhÊ hotu mahÈrÈjÈ”ti
vadati. EvaÑ sattadivasÈ gatÈ. Bhikkh| ÈhaÑsu “kiÑ bhante tumhe raÒÒepi
vandamÈne deviyÈpi vandamÈnÈya “sukhÊ hotu mahÈrÈja”icceva vadathÈti.
Thero “nÈhaÑ Èvuso rÈjÈti vÈ devÊti vÈ vavatthÈnaÑ karomÊ”ti vatvÈ
sattÈhÈtikkamena “therassa idha vÈso dukkho”ti raÒÒÈ vissajjito
KuraÓÉakamahÈleÓaÑ gantvÈ rattibhÈge ca~kamaÑ Èr|hi. NÈgarukkhe
adhivatthÈ devatÈ daÓÉadÊpikaÑ gahetvÈ aÔÔhÈsi. Athassa kammaÔÔhÈnaÑ
atiparisuddhaÑ pÈkaÔaÑ ahosi. Thero “kiÑ nu me ajja kammaÔÔhÈnaÑ
ativiya pakÈsatÊ”ti attamano majjhimayÈmasamanantaraÑ sakalaÑ pabbataÑ
unnÈdayanto arahattaÑ pÈpuÓi. TasmÈ aÒÒopi attatthakÈmo2 kulaputto–
MakkaÔova araÒÒamhi, vane bhantamigo3 viya.
BÈlo viya ca utrasto, na bhave lolalocano.
Adho khipeyya cakkh|ni, yugamattadaso siyÈ.
VanamakkaÔalolassa, na cittassa vasaÑ vaje.
______________________________________________________________
1. Atthi natthÊtipi (SyÈ, Ka-SÊ, Ka) 2. AtthakÈmo (Ka-SÊ, SyÈ), attakÈmo (?)
3. Bhanto migo (SyÈ, Ka)
38 Visuddhimagga

MahÈmittattherassÈpi mÈtu visagaÓÉakarogo1 uppajji, dhÊtÈpissÈ

bhikkhunÊsu pabbajitÈ hoti. SÈ taÑ Èha “gaccha ayye bhÈtu santikaÑ gantvÈ
mama aphÈsukabhÈvaÑ ÈrocetvÈ bhesajjamÈharÈ”ti. SÈ gantvÈ Èrocesi.
Thero Èha “nÈhaÑ m|labhesajjÈdÊni saÑharitvÈ bhesajjaÑ pacituÑ jÈnÈmi,
apica te bhesajjaÑ ÈcikkhissaÑ–“ahaÑ yato pabbajito, tato paÔÔhÈya na
mayÈ lobhasahagatena cittena indriyÈni bhinditvÈ visabhÈgar|paÑ
olokitapubbaÑ, iminÈ saccavacanena mÈtuyÈ me phÈsu hotu, gaccha idaÑ
vatvÈ upÈsikÈya sarÊraÑ parimajjÈ”ti. SÈ gantvÈ imamatthaÑ ÈrocetvÈ tathÈ
akÈsi. UpÈsikÈya taÑkhaÓaÑyeva gaÓÉo pheÓapiÓÉo viya vilÊyitvÈ
antaradhÈyi, sÈ uÔÔhahitvÈ “sace SammÈsambuddho dhareyya, kasmÈ mama
puttasadisassa bhikkhuno jÈlavicitrena hatthena sÊsaÑ na parÈmaseyyÈ”ti
attamanavÈcaÑ nicchÈresi. TasmÈ–
KulaputtamÈni aÒÒopi, pabbajitvÈna sÈsane.
Mittattherova tiÔÔheyya, vare indriyasaÑvare.
YathÈ pana indriyasaÑvaro satiyÈ, tathÈ vÊriyena ÈjÊvapÈrisuddhi
sampÈdetabbÈ. VÊriyasÈdhanÈ hi sÈ, sammÈraddhavÊriyassa
micchÈjÊvappahÈnasambhavato. TasmÈ anesanaÑ appatir|paÑ pahÈya
vÊriyena piÓÉapÈtacariyÈdÊhi sammÈ esanÈhi esÈ sampÈdetabbÈ
parisuddhuppÈdeyeva paccaye paÔisevamÈnena aparisuddhuppÈde ÈsÊvise
viya parivajjayatÈ. Tattha apariggahitadhuta~gassa saÑghato, gaÓato,
dhammadesanÈdÊhi cassa guÓehi pasannÈnaÑ gihÊnaÑ santikÈ uppannÈ
paccayÈ parisuddhuppÈdÈ nÈma. PiÓÉapÈtacariyÈdÊhi pana
atiparisuddhuppÈdÈyeva. Pariggahitadhuta~gassa piÓÉapÈtacariyÈdÊhi
dhutaguÓe2 cassa pasannÈnaÑ santikÈ dhuta~ganiyamÈnulomena uppannÈ
parisuddhuppÈdÈ nÈma. EkabyÈdhiv|pasamatthaÒcassa
p|tihariÔakÊcatumadhuresu uppannesu “catumadhuraÑ aÒÒepi
sabrahmacÈrino paribhuÒjissantÊ”ti cintetvÈ hariÔakÊkhaÓÉameva
paribhuÒjamÈnassa dhuta~gasamÈdÈnaÑ patir|paÑ hoti. Esa hi “uttama-
ariyavaÑsiko bhikkh|”ti vuccati. Ye panete cÊvarÈdayo paccayÈ, tesu yassa
kassaci bhikkhuno ÈjÊvaÑ
______________________________________________________________
1. VisagaÓÉarogo (SÊ, SyÈ) 2. Dhuta~gaguÓe (SÊ, SyÈ)
 1. SÊlaniddesa 39

parisodhentassa cÊvare ca piÓÉapÈte ca nimittobhÈsaparikathÈviÒÒattiyo na

vaÔÔanti. SenÈsane pana apariggahitadhuta~gassa nimittobhÈsaparikathÈ
vaÔÔanti. Tattha nimittaÑ nÈma senÈsanatthaÑ bh|miparikammÈdÊni
karontassa “kiÑ bhante kariyati, ko kÈrÈpetÊ”ti gihÊhi vutte “na kocÊ”ti
paÔivacanaÑ, yaÑ vÈ panaÒÒampi evar|paÑ nimittakammaÑ. ObhÈso nÈma
“upÈsakÈ tumhe kuhiÑ vasathÈ”ti. PÈsÈde bhanteti. “Bhikkh|naÑ pana
upÈsakÈ pÈsÈdo na vaÔÔatÊ”ti vacanaÑ, yaÑ vÈ panaÒÒampi evar|paÑ
obhÈsakammaÑ. ParikathÈ nÈma “bhikkhusaÑghassa senÈsanaÑ
sambÈdhan”ti vacanaÑ, yÈ vÈ panaÒÒÈpi evar|pÈ pariyÈyakathÈ. Bhesajje
sabbampi vaÔÔati. TathÈ uppannaÑ pana bhesajjaÑ roge v|pasante
paribhuÒjituÑ vaÔÔati, na vaÔÔatÊti.
Tattha vinayadharÈ “BhagavatÈ dvÈraÑ dinnaÑ, tasmÈ vaÔÔatÊ”ti
vadanti. SuttantikÈ pana “kiÒcÈpi Èpatti na hoti, ÈjÊvaÑ pana kopeti, tasmÈ
na vaÔÔati”cceva vadanti.
Yo pana BhagavatÈ anuÒÒÈtÈpi nimittobhÈsaparikathÈviÒÒattiyo
akaronto appicchatÈdiguÓeyeva nissÈya jÊvitakkhayepi paccupaÔÔhite
aÒÒatreva obhÈsÈdÊhi uppannapaccaye paÔisevati, esa
“paramasallekhavuttÊ”ti vuccati, seyyathÈpi thero SÈriputto.
So kirÈyasmÈ ekasmiÑ samaye pavivekaÑ br|hayamÈno
MahÈmoggallÈnattherena1 saddhiÑ aÒÒatarasmiÑ araÒÒe viharati, athassa
ekasmiÑ divase udaravÈtÈbÈdho uppajjitvÈ atidukkhaÑ janesi.
MahÈmoggallÈnatthero sÈyanhasamaye tassÈyasmato upaÔÔhÈnaÑ gato
theraÑ nipannaÑ disvÈ taÑ pavattiÑ pucchitvÈ “pubbe te Èvuso kena phÈsu
hotÊ”ti pucchi. Thero Èha “gihikÈle me Èvuso mÈtÈ sappimadhusakkarÈdÊhi
yojetvÈ asambhinnakhÊrapÈyÈsaÑ2 adÈsi, tena me phÈsu ahosÊ”ti. Sopi
ÈyasmÈ “hotu Èvuso, sace mayhaÑ vÈ tuyhaÑ vÈ puÒÒaÑ atthi, appeva
nÈma sve labhissÈmÈ”ti Èha.
ImaÑ pana nesaÑ kathÈsallÈpaÑ ca~kamanakoÔiyaÑ rukkhe adhivatthÈ
devatÈ sutvÈ “svÈ ayyassa pÈyÈsaÑ uppÈdessÈmÊ”ti tÈvadeva therassa
______________________________________________________________
1. MahÈmoggalÈnattherena (Ka) 2. ...pÈyasaÑ (?)
40 Visuddhimagga

upaÔÔhÈkakulaÑ gantvÈ jeÔÔhaputtassa sarÊraÑ ÈvisitvÈ pÊÄaÑ janesi. Athassa

tikicchÈnimittaÑ sannipatite ÒÈtake Èha “sace sve therassa evar|paÑ nÈma
pÈyÈsaÑ paÔiyÈdetha, taÑ muÒcissÈmÊ”ti. Te “tayÈ avuttepi mayaÑ
therÈnaÑ nibaddhaÑ bhikkhaÑ demÈ”ti vatvÈ dutiyadivase tathÈr|paÑ
pÈyÈsaÑ paÔiyÈdiyiÑsu.
MahÈmoggallÈnatthero pÈtova ÈgantvÈ “Èvuso yÈva ahaÑ piÓÉÈya
caritvÈ ÈgacchÈmi, tÈva idheva hohÊ”ti vatvÈ gÈmaÑ pÈvisi. Te manussÈ
paccuggantvÈ therassa pattaÑ gahetvÈ vuttappakÈrassa pÈyÈsassa p|retvÈ
adaÑsu. Thero gamanÈkÈraÑ dassesi. Te “bhuÒjatha bhante tumhe,
aparampi dassÈmÈ”ti theraÑ bhojetvÈ puna pattap|raÑ adaÑsu. Thero
gantvÈ “handÈvuso SÈriputta paribhuÒjÈ”ti upanÈmesi. Theropi taÑ disvÈ
“atimanÈpo pÈyÈso, kathaÑ nu kho uppanno”ti cintento tassa uppattim|laÑ
disvÈ Èha “Èvuso1 MoggallÈna aparibhogÈraho2 piÓÉapÈto”ti. SopÈyasmÈ
“mÈdisena nÈma ÈbhataÑ piÓÉapÈtaÑ na paribhuÒjatÊ”ti cittampi
anuppÈdetvÈ ekavacaneneva pattaÑ mukhavaÔÔiyaÑ gahetvÈ ekamante
nikujjesi. PÈyÈsassa saha bh|miyaÑ patiÔÔhÈnÈ therassa ÈbÈdho antaradhÈyi,
tato paÔÔhÈya paÒcacattÈlÊsa vassÈni3 na puna uppajji. Tato
MahÈmoggallÈnaÑ Èha “Èvuso vacÊviÒÒattiÑ nissÈya uppanno pÈyÈso
antesu nikkhamitvÈ bh|miyaÑ carantesupi paribhuÒjituÑ ayuttar|po”ti.
ImaÒca udÈnaÑ udÈnesi–
“VacÊviÒÒattivipphÈrÈ, uppannaÑ madhupÈyasaÑ4.
Sace bhutto bhaveyyÈhaÑ, sÈjÊvo garahito mama.
Yadipi me antaguÓaÑ, nikkhamitvÈ bahi care.
Neva bhindeyyaÑ ÈjÊvaÑ, cajamÈnopi jÊvitaÑ.
ŒrÈdhemi sakaÑ cittaÑ, vivajjemi anesanaÑ.
NÈhaÑ BuddhappaÔikuÔÔhaÑ, kÈhÈmi ca anesanan”ti.
Ciragumba5vÈsika-ambakhÈdakamahÈtissattheravatthupi cettha
kathetabbaÑ. EvaÑ sabbathÈpi.
______________________________________________________________
1. HarÈvuso (SyÈ, Ka-SÊ) 2. AparibhogÈrahoyaÑ (Ka-SÊ)
3. CattÈÄÊsavassÈni (Ka-SÊ) 4. MadhupÈyÈsaÑ (I, Ka)
5. CÊvaragumba (SÊ, SyÈ), cÊragumba (I)
 1. SÊlaniddesa 41

“AnesanÈya cittampi, ajanetvÈ vicakkhaÓo.

ŒjÊvaÑ parisodheyya, saddhÈpabbajito yatÊ”ti.
YathÈ ca vÊriyena ÈjÊvapÈrisuddhi, tathÈ paccayasannissitasÊlaÑ
paÒÒÈya sampÈdetabbaÑ. PaÒÒÈsÈdhanaÑ hi taÑ, paÒÒavato paccayesu
ÈdÊnavÈnisaÑsadassanasamatthabhÈvato. TasmÈ pahÈya paccayagedhaÑ
dhammena samena uppanne paccaye yathÈvuttena vidhinÈ paÒÒÈya
paccavekkhitvÈ paribhuÒjantena sampÈdetabbaÑ.
Tattha duvidhaÑ paccavekkhaÓaÑ paccayÈnaÑ paÔilÈbhakÈle,
paribhogakÈle ca. PaÔilÈbhakÈlepi hi dhÈtuvasena vÈ paÔik|lavasena vÈ
paccavekkhitvÈ ÔhapitÈni cÊvarÈdÊni tato uttari1 paribhuÒjantassa anavajjova
paribhogo, paribhogakÈlepi. TatrÈyaÑ sanniÔÔhÈnakaro vinicchayo–
CattÈro hi paribhogÈ theyyaparibhogo, iÓaparibhogo, dÈyajjaparibhogo,
sÈmiparibhogoti. Tatra saÑghamajjhepi nisÊditvÈ paribhuÒjantassa
dussÊlassa paribhogo theyyaparibhogo nÈma. SÊlavato apaccavekkhitvÈ2
paribhogo iÓaparibhogo nÈma. TasmÈ cÊvaraÑ paribhoge paribhoge
paccavekkhitabbaÑ, piÓÉapÈto Èlope Èlope, tathÈ asakkontena
purebhattapacchÈbhattapurimayÈmamajjhimayÈmapacchimayÈmesu. Sacassa
apaccavekkhatova aruÓaÑ uggacchati, iÓaparibhogaÔÔhÈne tiÔÔhati.
SenÈsanampi paribhoge paribhoge paccavekkhitabbaÑ. Bhesajjassa
paÔiggahaÓehi paribhogepi satipaccayatÈva vaÔÔati. EvaÑ santepi
paÔiggahaÓe satiÑ katvÈ paribhoge akarontasseva Èpatti, paÔiggahaÓe pana
satiÑ akatvÈ paribhoge karontassa anÈpatti.
CatubbidhÈ hi suddhi desanÈsuddhi, saÑvarasuddhi, pariyeÔÔhisuddhi,
paccavekkhaÓasuddhÊti. Tattha desanÈsuddhi nÈma
pÈtimokkhasaÑvarasÊlaÑ. TaÒhi desanÈya sujjhanato desanÈsuddhÊti
vuccati. SaÑvarasuddhi nÈma indriyasaÑvarasÊlaÑ. TaÒhi “na puna evaÑ
karissÈmÊ”ti cittÈdhiÔÔhÈnasaÑvareneva sujjhanato saÑvarasuddhÊti vuccati.
PariyeÔÔhisuddhi nÈma ÈjÊvapÈrisuddhisÊlaÑ. TaÒhi anesanaÑ pahÈya
dhammena samena paccaye uppÈdentassa pariyesanÈya suddhattÈ
______________________________________________________________
1. UttariÑ (SÊ, SyÈ) 2. Apaccavekkhita (SÊ, SyÈ)
42 Visuddhimagga

pariyeÔÔhisuddhÊti vuccati. PaccavekkhaÓasuddhi nÈma

paccayasannissitasÊlaÑ1. TaÒhi vuttappakÈrena paccavekkhaÓena sujjhanato
paccavekkhaÓasuddhÊti vuccati. Tena vuttaÑ “paÔiggahaÓe pana satiÑ
akatvÈ paribhoge karontassa anÈpattÊ”ti.

SattannaÑ sekkhÈnaÑ paccayaparibhogo dÈyajjaparibhogo nÈma. Te hi

Bhagavato puttÈ, tasmÈ pitusantakÈnaÑ paccayÈnaÑ dÈyÈdÈ hutvÈ te
paccaye paribhuÒjanti. KiÑpanete Bhagavato paccaye paribhuÒjanti, udÈhu
gihÊnaÑ paccaye paribhuÒjantÊti. GihÊhi dinnÈpi BhagavatÈ anuÒÒÈtattÈ
Bhagavato santakÈ honti, tasmÈ Bhagavato paccaye paribhuÒjantÊti
veditabbÈ. DhammadÈyÈdasuttaÒcettha sÈdhakaÑ.

KhÊÓÈsavÈnaÑ paribhogo sÈmiparibhogo nÈma. Te hi taÓhÈya

dÈsabyaÑ atÊtattÈ sÈmino hutvÈ paribhuÒjanti.

Imesu paribhogesu sÈmiparibhogo ca dÈyajjaparibhogo ca sabbesaÑ

vaÔÔati. IÓaparibhogo na vaÔÔati. Theyyaparibhoge kathÈyeva natthi. Yo
panÈyaÑ sÊlavato paccavekkhitaparibhogo, so iÓaparibhogassa paccanÊkattÈ
ÈÓaÓyaparibhogo vÈ hoti, dÈyajjaparibhogeyeva vÈ sa~gahaÑ gacchati.
SÊlavÈpi hi imÈya sikkhÈya samannÈgatattÈ sekkhotveva sa~khyaÑ gacchati.
Imesu pana paribhogesu yasmÈ sÈmiparibhogo aggo, tasmÈ taÑ
patthayamÈnena bhikkhunÈ vuttappakÈrÈya paccavekkhaÓÈya
paccavekkhitvÈ paribhuÒjantena paccayasannissitasÊlaÑ sampÈdetabbaÑ.
EvaÑ karonto hi kiccakÈrÊ hoti. Vuttampi cetaÑ–

“PiÓÉaÑ vihÈraÑ sayanÈsanaÒca,

ŒpaÒca sa~ghÈÔiraj|pavÈhanaÑ2.
SutvÈna dhammaÑ sugatena desitaÑ,
Sa~khÈya seve varapaÒÒasÈvako.
______________________________________________________________
1. PaccayaparibhogasannissitasÊlaÑ (SyÈ, Ka)
2. RajappavÈhanaÑ (I) rajuppavÈhanaÑ (Ka)
 1. SÊlaniddesa 43

TasmÈ hi piÓÉe sayanÈsane ca,

Œpe ca sa~ghÈÔiraj|pavÈhane.
Etesu dhammesu an|palitto,
Bhikkhu yathÈ pokkhare vÈribindu1.
KÈlena laddhÈ parato anuggahÈ,
Khajjesu bhojjesu ca sÈyanesu ca.
MattaÑ sa2 jaÒÒÈ satataÑ upaÔÔhito,
VaÓassa Èlepanar|hane yathÈ.
KantÈre puttamaÑsaÑva, akkhassabbhaÒjanaÑ yathÈ.
EvaÑ ÈhÈre3 ÈhÈraÑ, yÈpanatthamamucchito”ti.
Imassa ca paccayasannissitasÊlassa parip|rakÈritÈya
BhÈgineyyasaÑgharakkhitasÈmaÓerassa vatthu kathetabbaÑ. So hi sammÈ
paccavekkhitvÈ paribhuÒji. YathÈha–
“UpajjhÈyo maÑ bhuÒjamÈnaÑ, sÈlik|raÑ sunibbutaÑ.
MÈ heva tvaÑ sÈmaÓera, jÊvhaÑ jhÈpesi asaÒÒato.
UpajjhÈyassa vaco sutvÈ, saÑvegamalabhiÑ tadÈ.
EkÈsane nisÊditvÈ, arahattaÑ apÈpuÓiÑ.
SohaÑ paripuÓÓasa~kappo, cando pannaraso yathÈ.
SabbÈsavaparikkhÊÓo, natthi dÈni punabbhavo”ti.
“TasmÈ aÒÒopi dukkhassa, patthayanto parikkhayaÑ.
Yoniso paccavekkhitvÈ, paÔisevetha paccaye”ti.
EvaÑ pÈtimokkhasaÑvarasÊlÈdivasena catubbidhaÑ.

PaÔhamasÊlapaÒcaka
20. PaÒcavidhakoÔÔhÈsassa paÔhamapaÒcake anupasampannasÊlÈdivasena
attho veditabbo. VuttaÒhetaÑ paÔisambhidÈyaÑ–
______________________________________________________________
1. Khu 1. 337 piÔÔhe. 2. MattaÑso (SyÈ, I) mattaso (Ka)
3. Œhare (I, Ka) Èhari (SÊ, SyÈ)
44 Visuddhimagga

KatamaÑ pariyantapÈrisuddhisÊlaÑ. AnupasampannÈnaÑ

pariyantasikkhÈpadÈnaÑ, idaÑ pariyantapÈrisuddhisÊlaÑ. KatamaÑ
apariyantapÈrisuddhisÊlaÑ. UpasampannÈnaÑ apariyantasikkhÈpadÈnaÑ,
idaÑ apariyantapÈrisuddhisÊlaÑ. KatamaÑ paripuÓÓapÈrisuddhisÊlaÑ.
PuthujjanakalyÈÓakÈnaÑ kusaladhamme yuttÈnaÑ sekkhapariyante
parip|rakÈrÊnaÑ kÈye ca jÊvite ca anapekkhÈnaÑ pariccattajÊvitÈnaÑ, idaÑ
paripuÓÓapÈrisuddhisÊlaÑ. KatamaÑ aparÈmaÔÔhapÈrisuddhisÊlaÑ.
SattannaÑ sekkhÈnaÑ, idaÑ aparÈmaÔÔhapÈrisuddhisÊlaÑ. KatamaÑ
paÔippassaddhipÈrisuddhisÊlaÑ. TathÈgatasÈvakÈnaÑ khÊÓÈsavÈnaÑ
PaccekabuddhÈnaÑ TathÈgatÈnaÑ arahantÈnaÑ SammÈsambuddhÈnaÑ,
idaÑ paÔippassaddhipÈrisuddhisÊlan”ti1.
Tattha anupasampannÈnaÑ sÊlaÑ gaÓanavasena sapariyantattÈ
pariyantapÈrisuddhisÊlanti veditabbaÑ. UpasampannÈnaÑ–
“Nava koÔisahassÈni, asÊti2satakoÔiyo.
PaÒÒÈsa3satasahassÈni, chattiÑsÈ ca punÈpare.
Ete saÑvaravinayÈ, Sambuddhena pakÈsitÈ.
PeyyÈlamukhena niddiÔÔhÈ, sikkhÈ vinayasaÑvare”ti–
EvaÑ gaÓanavasena sapariyantampi anavasesavasena
samÈdÈnabhÈvaÒca lÈbhayasaÒÈti-a~gajÊvitavasena adiÔÔhapariyantabhÈvaÒca
sandhÈya apariyantapÈrisuddhisÊlanti vuttaÑ4, CiragumbavÈsika-
ambakhÈdakamahÈtissattherassa sÊlamiva. TathÈ hi so ÈyasmÈ–
“DhanaÑ caje 5a~gavarassa hetu5,
A~gaÑ caje jÊvitaÑ rakkhamÈno.
A~gaÑ dhanaÑ jÊvitaÒcÈpi sabbaÑ,
Caje naro dhammamanussaranto”ti–
ImaÑ sappurisÈnussatiÑ avijahanto jÊvitasaÑsayepi sikkhÈpadaÑ
avÊtikkamma tadeva apariyantapÈrisuddhisÊlaÑ nissÈya upÈsakassa
piÔÔhigatova arahattaÑ pÈpuÓi. YathÈha–
“Na pitÈ napi te mÈtÈ, na ÒÈti6 napi bandhavo7.
Karote’tÈdisaÑ kiccaÑ, sÊlavantassa kÈraÓÈ.
______________________________________________________________
1. Khu 9. 41 paÔisambhidÈyaÑ. 2. AsÊtiÑ (SÊ) 3. PaÒÒÈsaÑ (SÊ)
4. VeditabbaÑ (SÊ, SyÈ, I) 5-5. Yo pana a~gahetu (SÊ) 6. Na ÒÈtÊ (SÊ, Ka)
7. Napi bandhavÈ (SyÈ, Ka)
 1. SÊlaniddesa 45

SaÑvegaÑ janayitvÈna, sammasitvÈna yoniso.

Tassa piÔÔhigato santo, arahattaÑ apÈpuÓÊ”ti1.
PuthujjanakalyÈÓakÈnaÑ sÊlaÑ upasampadato paÔÔhÈya sudhotajÈtimaÓi
viya suparikammakatasuvaÓÓaÑ viya ca atiparisuddhattÈ
cittuppÈdamattakenapi malena virahitaÑ arahattasseva padaÔÔhÈnaÑ hoti,
tasmÈ paripuÓÓapÈrisuddhÊti vuccati, MahÈsaÑgharakkhitabhÈgineyya-
saÑgharakkhitattherÈnaÑ viya.
MahÈsaÑgharakkhitattheraÑ kira atikkantasaÔÔhivassaÑ maraÓamaÒce
nipannaÑ bhikkhusaÑgho lokuttarÈdhigamaÑ pucchi. Thero “natthi me
lokuttaradhammo”ti Èha. Athassa upaÔÔhÈko daharabhikkhu Èha “bhante
tumhe parinibbutÈti samantÈ dvÈdasayojanÈ manussÈ sannipatitÈ, tumhÈkaÑ
puthujjanakÈlakiriyÈya mahÈjanassa vippaÔisÈro bhavissatÊ”ti. Œvuso ahaÑ
“MetteyyaÑ BhagavantaÑ passissÈmÊ”ti na vipassanaÑ paÔÔhapesiÑ. Tena
hi maÑ nisÊdÈpetvÈ okÈsaÑ karohÊti. So theraÑ nisÊdÈpetvÈ bahi nikkhanto.
Thero tassa saha nikkhamanÈva2 arahattaÑ patvÈ accharikÈya saÒÒaÑ adÈsi.
SaÑgho sannipatitvÈ Èha “bhante evar|pe maraÓakÈle lokuttaradhammaÑ
nibbattentÈ dukkaraÑ karitthÈ”ti. NÈvuso etaÑ dukkaraÑ, apica vo
dukkaraÑ ÈcikkhissÈmi–“ahaÑ Èvuso pabbajitakÈlato paÔÔhÈya asatiyÈ
aÒÒÈÓapakataÑ kammaÑ nÈma na passÈmÊ”ti3. BhÈgineyyopissa
paÒÒÈsavassakÈle evameva arahattaÑ pÈpuÓÊti.
“Appassutopi ce hoti, sÊlesu asamÈhito.
Ubhayena naÑ garahanti, sÊlato ca sutena ca.
Appassutopi ce hoti, sÊlesu susamÈhito.
SÊlato naÑ pasaÑsanti, tassa4 sampajjate sutaÑ.
Bahussutopi ce hoti, sÊlesu asamÈhito.
SÊlato naÑ garahanti, nÈssa5 sampajjate sutaÑ.
Bahussutopi ce hoti, sÊlesu susamÈhito.
Ubhayena naÑ pasaÑsanti, sÊlato ca sutena ca.
______________________________________________________________
1. ApÈpuÓinti (I) 2. Saha bahi nikkhamanÈva (SÊ) 3. Na sarÈmÊti (SÊ, SyÈ)
4. NÈssa (SÊ, SyÈ, Ka) ®ÊkÈ ca, AÑ-®Ôha ca passitabbÈ.
5. Tassa (SÊ, SyÈ, Ka) ®ÊkÈ ca, AÑ-®Ôha ca passitabbÈ.
46 Visuddhimagga

BahussutaÑ dhammadharaÑ, sappaÒÒaÑ BuddhasÈvakaÑ.

NekkhaÑ jambonadasseva, ko taÑ ninditumarahati.
DevÈpi naÑ pasaÑsanti, brahmunÈpi pasaÑsito”ti1.
SekkhÈnaÑ pana sÊlaÑ diÔÔhivasena aparÈmaÔÔhattÈ, puthujjanÈnaÑ vÈ
pana rÈgavasena2 aparÈmaÔÔhasÊlaÑ aparÈmaÔÔhapÈrisuddhÊti veditabbaÑ,
KuÔumbiyaputtatissattherassa sÊlaÑ viya. So hi ÈyasmÈ tathÈr|paÑ sÊlaÑ
nissÈya arahatte patiÔÔhÈtukÈmo verike Èha–
“Ubho pÈdÈni bhinditvÈ, saÒÒapessÈmi3 vo ahaÑ.
AÔÔiyÈmi harÈyÈmi, sarÈgamaraÓaÑ ahan”ti4.
“EvÈhaÑ cintayitvÈna, sammasitvÈna yoniso.
Sampatte aruÓuggamhi, arahattaÑ apÈpuÓin”ti5.
AÒÒataropi mahÈthero bÈÄhagilÈno sahatthÈ ÈhÈrampi paribhuÒjituÑ
asakkonto sake muttakarÊse palipanno samparivattati, taÑ disvÈ aÒÒataro
daharo “aho dukkhÈ jÊvitasa~khÈrÈ”ti Èha. TamenaÑ mahÈthero Èha “ahaÑ
Èvuso idÈni miyyamÈno saggasampattiÑ labhissÈmi, natthi me ettha
saÑsayo, imaÑ pana sÊlaÑ bhinditvÈ laddhasampatti nÈma sikkhaÑ
paccakkhÈya paÔiladdhagihibhÈvasadisÊ”ti6 vatvÈ “sÊleneva saddhiÑ
marissÈmÊ”ti tattheva nipanno tameva rogaÑ sammasanto arahattaÑ patvÈ
bhikkhusaÑghassa imÈhi gÈthÈhi byÈkÈsi–
“PhuÔÔhassa me aÒÒatarena byÈdhinÈ,
Rogena bÈÄhaÑ dukhitassa ruppato.
Parisussati khippamidaÑ kaÄevaraÑ.
PupphaÑ yathÈ paÑsuni Ètape kataÑ.
AjaÒÒaÑ jaÒÒasa~khÈtaÑ, asuciÑ sucisammataÑ.
NÈnÈkuÓapaparip|raÑ, jaÒÒar|paÑ apassato.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 313 piÔÔhe. 2. Bhavavasena (SÊ, SyÈ)
3. SaÑyamessÈmi (SÊ), saÒÒamissÈmi (SyÈ) paÒÒapessÈmi (Ka)
4. AhaÑ (SyÈ) 5. DÊ-®Ôha 2. 399 piÔÔhe; Ma-®Ôha 10 sutte ca.
6. Sadisanti (Ka)
 1. SÊlaniddesa 47

Dhiratthu maÑ ÈturaÑ p|tikÈyaÑ,

DuggandhiyaÑ asuci byÈdhidhammaÑ.
YatthappamattÈ adhimucchitÈ pajÈ,
HÈpenti maggaÑ sugat|papattiyÈ”ti.
ArahantÈdÊnaÑ pana sÊlaÑ sabbadarathappaÔippassaddhiyÈ
parisuddhattÈ ( )1 paÔippassaddhipÈrisuddhÊti veditabbaÑ. EvaÑ
pariyantapÈrisuddhi-Èdivasena paÒcavidhaÑ.

DutiyasÊlapaÒcaka
DutiyapaÒcake pÈÓÈtipÈtÈdÊnaÑ pahÈnÈdivasena attho veditabbo.
VuttaÒhetaÑ paÔisambhidÈyaÑ–
“PaÒca sÊlÈni pÈÓÈtipÈtassa pahÈnaÑ sÊlaÑ, veramaÓÊ sÊlaÑ, cetanÈ
sÊlaÑ, saÑvaro sÊlaÑ, avÊtikkamo sÊlaÑ. AdinnÈdÈnassa.
KÈmesumicchÈcÈrassa. MusÈvÈdassa. PisuÓÈya vÈcÈya. PharusÈya vÈcÈya.
SamphappalÈpassa. AbhijjhÈya. ByÈpÈdassa. MicchÈdiÔÔhiyÈ. Nekkhammena
kÈmacchandassa. AbyÈpÈdena byÈpÈdassa. ŒlokasaÒÒÈya thinamiddhassa.
Avikkhepena uddhaccassa. DhammavavatthÈnena vicikicchÈya. ©ÈÓena
avijjÈya. PÈmojjena aratiyÈ. PaÔhamena jhÈnena nÊvaraÓÈnaÑ. Dutiyena
jhÈnena vitakkavicÈrÈnaÑ. Tatiyena jhÈnena pÊtiyÈ. Catutthena jhÈnena
sukhadukkhÈnaÑ. ŒkÈsÈnaÒcÈyatanasamÈpattiyÈ r|pasaÒÒÈya
paÔighasaÒÒÈya nÈnattasaÒÒÈya. ViÒÒÈÓaÒcÈyatanasamÈpattiyÈ
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasaÒÒÈya. ŒkiÒcaÒÒÈyatanasamÈpattiyÈ
viÒÒÈÓaÒcÈyatanasaÒÒÈya. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpattiyÈ
ÈkiÒcaÒÒÈyatanasaÒÒÈya. AniccÈnupassanÈya niccasaÒÒÈya.
DukkhÈnupassanÈya sukhasaÒÒÈya. AnattÈnupassanÈya attasaÒÒÈya.
NibbidÈnupassanÈya nandiyÈ. VirÈgÈnupassanÈya rÈgassa.
NirodhÈnupassanÈya samudayassa. PaÔinissaggÈnupassanÈya ÈdÈnassa.
KhayÈnupassanÈya ghanasaÒÒÈya. VayÈnupassanÈya Èy|hanassa.
VipariÓÈmÈnupassanÈya dhuvasaÒÒÈya. AnimittÈnupassanÈya nimittassa.
AppaÓihitÈnupassanÈya paÓidhiyÈ. SuÒÒatÈnupassanÈya abhinivesassa.
AdhipaÒÒÈdhammavipassanÈya sÈrÈdÈnÈbhinivesassa.
YathÈbh|taÒÈÓadassanena sammohÈbhinivesassa. ŒdÊnavÈnupassanÈya
ÈlayÈbhinivesassa. PaÔisa~khÈnupassanÈya appaÔisa~khÈya.
VivaÔÔanÈnupassanÈya saÒÒogÈbhinivesassa. SotÈpattimaggena
______________________________________________________________
1. (Ca) (I, Ka)
48 Visuddhimagga

diÔÔhekaÔÔhÈnaÑ kilesÈnaÑ. SakadÈgÈmimaggena oÄÈrikÈnaÑ kilesÈnaÑ.

AnÈgÈmimaggena aÓusahagatÈnaÑ1 kilesÈnaÑ. Arahattamaggena
sabbakilesÈnaÑ pahÈnaÑ sÊlaÑ, veramaÓÊ, cetanÈ, saÑvaro, avÊtikkamo
sÊlaÑ. Evar|pÈni sÊlÈni cittassa avippaÔisÈrÈya saÑvattanti, pÈmojjÈya
saÑvattanti, pÊtiyÈ saÑvattanti, passaddhiyÈ saÑvattanti, somanassÈya
saÑvattanti, ÈsevanÈya saÑvattanti, bhÈvanÈya saÑvattanti, bahulÊkammÈya
saÑvattanti, ala~kÈrÈya saÑvattanti, parikkhÈrÈya saÑvattanti, parivÈrÈya
saÑvattanti, pÈrip|riyÈ saÑvattanti, ekantanibbidÈya virÈgÈya nirodhÈya
upasamÈya abhiÒÒÈya sambodhÈya nibbÈnÈya saÑvattantÊ”ti2.
Ettha ca pahÈnanti koci dhammo nÈma natthi aÒÒatra vuttappakÈrÈnaÑ
pÈÓÈtipÈtÈdÊnaÑ anuppÈdamattato. YasmÈ pana taÑ taÑ pahÈnaÑ tassa
tassa kusaladhammassa patiÔÔhÈnaÔÔhena upadhÈraÓaÑ hoti,
vikampÈbhÈvakaraÓena ca samÈdÈnaÑ. TasmÈ pubbe vutteneva
upadhÈraÓasamÈdhÈnasa~khÈtena sÊlanaÔÔhena sÊlanti vuttaÑ. Itare cattÈro
dhammÈ tato tato veramaÓivasena, tassa tassa saÑvaravasena,
tadubhayasampayuttacetanÈvasena, taÑ taÑ avÊtikkamantassa
avÊtikkamanavasena ca cetaso pavattisabbhÈvaÑ sandhÈya vuttÈ. SÊlaÔÔho
pana tesaÑ pubbe pakÈsitoyevÈti. EvaÑ pahÈnasÊlÈdivasena paÒcavidhaÑ.
EttÈvatÈ ca kiÑ sÊlaÑ, kenaÔÔhena sÊlaÑ, kÈnassa
lakkhaÓarasapaccupaÔÔhÈnapadaÔÔhÈnÈni, kimÈnisaÑsaÑ sÊlaÑ, katividhaÑ
cetaÑ sÊlanti imesaÑ paÒhÈnaÑ vissajjanaÑ niÔÔhitaÑ.

SÊlasaÑkilesa, vodÈna
21. YaÑ pana vuttaÑ “ko cassa saÑkileso, kiÑ vodÈnan”ti. Tatra
vadÈma–khaÓÉÈdibhÈvo sÊlassa saÑkileso, akhaÓÉÈdibhÈvo vodÈnaÑ. So
pana khaÓÉÈdibhÈvo lÈbhayasÈdihetukena bhedena ca
sattavidhamethunasaÑyogena ca sa~gahito.
TathÈ hi yassa sattasu Èpattikkhandhesu Èdimhi vÈ ante vÈ sikkhÈpadaÑ
bhinnaÑ hoti, tassa sÊlaÑ pariyante chinnasÈÔako viya khaÓÉaÑ
______________________________________________________________
1. AnusahagatÈnaÑ (SÊ, Ka) 2. Khu 9. 44 PaÔisambhidÈyaÑ.
 1. SÊlaniddesa 49

nÈma hoti. Yassa pana vemajjhe bhinnaÑ, tassa majjhe chidda1 sÈÔako viya
chiddaÑ2 nÈma hoti. Yassa paÔipÈÔiyÈ dve tÊÓi bhinnÈni, tassa piÔÔhiyÈ vÈ
kucchiyÈ vÈ uÔÔhitena visabhÈgavaÓÓena kÈÄarattÈdÊnaÑ aÒÒatarasarÊravaÓÓÈ
gÈvÊ viya sabalaÑ nÈma hoti. Yassa antarantarÈ bhinnÈni, tassa antarantarÈ
visabhÈgavaÓÓabinduvicitrÈ gÈvÊ viya kammÈsaÑ nÈma hoti. EvaÑ tÈva
lÈbhÈdihetukena bhedena khaÓÉÈdibhÈvo hoti.
EvaÑ sattavidhamethunasaÑyogavasena. VuttaÒhi BhagavatÈ–
“Idha brÈhmaÓa ekacco samaÓo vÈ brÈhmaÓo vÈ sammÈ
brahmacÈrÊ paÔijÈnamÈno na heva kho mÈtugÈmena saddhiÑ dvayaÑ
dvayasamÈpattiÑ samÈpajjati, apica kho mÈtugÈmassa ucchÈdanaÑ
parimaddanaÑ nhÈpanaÑ sambÈhanaÑ sÈdiyati, so tadassÈdeti, taÑ
nikÈmeti, tena ca vittiÑ Èpajjati, idampi kho brÈhmaÓa brahmacariyassa
khaÓÉampi chiddampi sabalampi kammÈsampi. AyaÑ vuccati
brÈhmaÓa aparisuddhaÑ brahmacariyaÑ carati saÑyutto methunena
saÑyogena, na parimuccati jÈtiyÈ. JarÈya maraÓena -pa- na parimuccati
dukkhasmÈti vadÈmi.
Puna caparaÑ brÈhmaÓa idhekacco samaÓo vÈ -pa- paÔijÈnamÈno
na heva kho mÈtugÈmena saddhiÑ dvayaÑ dvayasamÈpattiÑ
samÈpajjati. Napi mÈtugÈmassa ucchÈdanaÑ -pa- sÈdiyati. Apica kho
mÈtugÈmena saddhiÑ saÒjagghati saÑkÊÄati saÑkelÈyati, so tadassÈdeti
-pa- na parimuccati dukkhasmÈti vadÈmi.
Puna caparaÑ brÈhmaÓa idhekacco samaÓo vÈ -pa- na heva kho
mÈtugÈmena saddhiÑ dvayaÑ dvayasamÈpattiÑ samÈpajjati. Napi
mÈtugÈmassa ucchÈdanaÑ -pa- sÈdiyati. Napi mÈtugÈmena saddhiÑ
saÒjagghati saÑkÊÄati saÑkelÈyati. Apica kho mÈtugÈmassa cakkhunÈ
cakkhuÑ upanijjhÈyati pekkhati, so tadassÈdeti -pa- na parimuccati
dukkhasmÈti vadÈmi.
______________________________________________________________
1. Chinna (Ka) 2. ChinnaÑ (Ka)
50 Visuddhimagga

Puna caparaÑ brÈhmaÓa idhekacco samaÓo vÈ -pa- na heva kho

mÈtugÈmena. Napi mÈtugÈmassa. Napi mÈtugÈmena. Napi
mÈtugÈmassa -pa- pekkhati. Apica kho mÈtugÈmassa saddaÑ suÓÈti
tirokuÔÔÈ1 vÈ tiropÈkÈrÈ vÈ hasantiyÈ vÈ bhaÓantiyÈ vÈ gÈyantiyÈ vÈ
rodantiyÈ vÈ, so tadassÈdeti -pa- dukkhasmÈti vadÈmi.
Puna caparaÑ brÈhmaÓa idhekacco samaÓo vÈ -pa- na heva kho
mÈtugÈmena. Napi mÈtugÈmassa. Napi mÈtugÈmena. Napi
mÈtugÈmassa -pa- rodantiyÈ vÈ. Apica kho yÈnissa tÈni pubbe
mÈtugÈmena saddhiÑ hasitalapitakÊÄitÈni, tÈni anussarati, so tadassÈdeti
-pa- dukkhasmÈti vadÈmi.
Puna caparaÑ brÈhmaÓa idhekacco samaÓo vÈ -pa- na heva kho
mÈtugÈmena -pa-. Napi mÈtugÈmassa -pa-. Napi yÈnissa tÈni pubbe
mÈtugÈmena saddhiÑ hasitalapitakÊÄitÈni, tÈni anussarati. Apica kho
passati gahapatiÑ vÈ gahapatiputtaÑ vÈ paÒcahi kÈmaguÓehi
samappitaÑ sama~gÊbh|taÑ paricÈrayamÈnaÑ, so tadassÈdeti -pa-
dukkhasmÈti vadÈmi.
Puna caparaÑ brÈhmaÓa idhekacco samaÓo vÈ -pa- na heva kho
mÈtugÈmena -pa-. Napi passati gahapatiÑ vÈ gahapatiputtaÑ vÈ -pa-
paricÈrayamÈnaÑ. Apica kho aÒÒataraÑ devanikÈyaÑ paÓidhÈya
brahmacariyaÑ carati ‘iminÈhaÑ sÊlena vÈ vatena vÈ tapena vÈ
brahmacariyena vÈ devo vÈ bhavissÈmi devaÒÒataro vÈ’ti. So
tadassÈdeti, taÑ nikÈmeti, tena ca vittiÑ Èpajjati. Idampi kho brÈhmaÓa
brahmacariyassa khaÓÉampi chiddampi sabalampi kammÈsampÊ”ti2.
EvaÑ lÈbhÈdihetukena bhedena ca sattavidhamethunasaÑyogena ca
khaÓÉÈdibhÈvo sa~gahitoti veditabbo.
AkhaÓÉÈdibhÈvo pana sabbaso sikkhÈpadÈnaÑ abhedena, bhinnÈnaÒca
sappaÔikammÈnaÑ paÔikammakaraÓena, sattavidhamethunasaÑyogÈbhÈvena
ca,
______________________________________________________________
1. TirokuÉÉÈ (SÊ, SyÈ, I), tirokuÔÔaÑ (AÑ 2. 439) 2. AÑ 2. 438 piÔÔhe.
 1. SÊlaniddesa 51

aparÈya ca “kodho upanÈho makkho paÄÈso issÈ macchariyaÑ mÈyÈ

sÈtheyyaÑ thambho sÈrambho mÈno atimÈno mado pamÈdo”ti-ÈdÊnaÑ
pÈpadhammÈnaÑ anuppattiyÈ, appicchatÈsantuÔÔhitÈsallekhatÈdÊnaÒca
guÓÈnaÑ uppattiyÈ sa~gahito.
YÈni hi sÊlÈni lÈbhÈdÊnampi atthÈya abhinnÈni, pamÈdadosena vÈ
bhinnÈnipi paÔikammakatÈni, methunasaÑyogehi vÈ kodhupanÈhÈdÊhi vÈ
pÈpadhammehi anupahatÈni, tÈni sabbaso akhaÓÉÈni acchiddÈni asabalÈni
akammÈsÈnÊti vuccanti. TÈniyeva bhujissabhÈvakaraÓato ca bhujissÈni,
viÒÒ|hi pasatthatthÈ viÒÒupasatthÈni, taÓhÈdiÔÔhÊhi aparÈmaÔÔhattÈ
aparÈmaÔÔhÈni, upacÈrasamÈdhiÑ vÈ appanÈsamÈdhiÑ vÈ saÑvattayantÊti
samÈdhisaÑvattanikÈni ca honti. TasmÈ nesaÑ esa ‘akhaÓÉÈdibhÈvo
vodÈnan’ti veditabbo.
TaÑ panetaÑ vodÈnaÑ dvÊhÈkÈrehi sampajjati sÊlavipattiyÈ ca
ÈdÊnavadassanena, sÊlasampattiyÈ ca ÈnisaÑsadassanena. Tattha “paÒcime
bhikkhave ÈdÊnavÈ dussÊlassa sÊlavipattiyÈ”ti1 evamÈdisuttanayena
sÊlavipattiyÈ ÈdÊnavo daÔÔhabbo.
Apica dussÊlo puggalo dussÊlyahetu amanÈpo hoti devamanussÈnaÑ,
ananusÈsanÊyo sabrahmacÈrÊnaÑ, dukkhito dussÊlyagarahÈsu, vippaÔisÈrÊ
sÊlavataÑ pasaÑsÈsu, tÈya ca pana dussÊlyatÈya sÈÓasÈÔako viya dubbaÓÓo
hoti. Ye kho panassa diÔÔhÈnugatiÑ Èpajjanti, tesaÑ dÊgharattaÑ
apÈyadukkhÈvahanato dukkhasamphasso. YesaÑ deyyadhammaÑ
paÔiggaÓhÈti, tesaÑ namahapphalakaraÓato appaggho.
AnekavassagaÓikag|thak|po viya dubbisodhano2. ChavÈlÈtamiva ubhato
paribÈhiro. BhikkhubhÈvaÑ paÔijÈnantopi abhikkhuyeva gogaÓaÑ
anubandhagadrabho viya. Satatubbiggo sabbaverikapuriso viya.
AsaÑvÈsÈraho matakaÄevaraÑ3 viya. SutÈdiguÓayuttopi sabrahmacÈrÊnaÑ
ap|jÈraho susÈnaggi viya brÈhmaÓÈnaÑ. Abhabbo visesÈdhigame andho
viya r|padassane. NirÈso saddhamme caÓÉÈlakumÈrako viya rajje.
SukhitosmÊti maÒÒamÈnopi dukkhitova aggikkhandhapariyÈye
vuttadukkhabhÈgitÈya.
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 73; AÑ 2. 221 piÔÔhÈdÊsu. 2. Dubbisodho (SyÈ) 3. MatakaÄebaraÑ (SÊ)
52 Visuddhimagga

DussÊlÈnaÒhi paÒcakÈmaguÓaparibhogavandanamÈnanÈdisukhassÈda-
gadhita1cittÈnaÑ tappaccayaÑ anussaraÓamattenÈpi hadayasantÈpaÑ
janayitvÈ uÓhalohituggÈrappavattanasamatthaÑ atikaÔukaÑ dukkhaÑ
dassento sabbÈkÈrena paccakkhakammavipÈko BhagavÈ Èha–
‘Passatha no tumhe bhikkhave amuÑ mahantaÑ aggikkhandhaÑ
ÈdittaÑ sampajjalitaÑ sajotibh|tan’ti. EvaÑ bhanteti. TaÑ kiÑ
maÒÒatha bhikkhave, katamaÑ nu kho varaÑ yaÑ amuÑ mahantaÑ
aggikkhandhaÑ ÈdittaÑ sampajjalitaÑ sajotibh|taÑ Èli~getvÈ2
upanisÊdeyya vÈ upanipajjeyya vÈ, yaÑ khattiyakaÒÒaÑ vÈ
brÈhmaÓakaÒÒaÑ vÈ gahapatikaÒÒaÑ vÈ mudutalunahatthapÈdaÑ
Èli~getvÈ upanisÊdeyya vÈ upanipajjeyya vÈti. Etadeva bhante varaÑ
yaÑ khattiyakaÒÒaÑ vÈ -pa- upanipajjeyya vÈ. DukkhaÑ hetaÑ bhante
yaÑ amuÑ mahantaÑ aggikkhandhaÑ -pa- upanipajjeyya vÈti.
ŒrocayÈmi vo bhikkhave, paÔivedayÈmi vo bhikkhave, yathÈ etadeva
tassa varaÑ dussÊlassa pÈpadhammassa asucisa~kassarasamÈcÈrassa
paÔicchannakammantassa assamaÓassa samaÓapaÔiÒÒassa
abrahmacÈrissa brahmacÈripaÔiÒÒassa antop|tikassa3 avassutassa
kasambujÈtassa yaÑ amuÑ mahantaÑ aggikkhandhaÑ -pa-
upanipajjeyya vÈ. TaÑ kissa hetu, tatonidÈnaÑ hi so bhikkhave
maraÓaÑ vÈ nigaccheyya maraÓamattaÑ vÈ dukkhaÑ, na tveva
tappaccayÈ kÈyassa bhedÈ paraÑ maraÓÈ apÈyaÑ duggatiÑ vinipÈtaÑ
nirayaÑ upapajjeyyÈti4.
EvaÑ aggikkhandhupamÈya itthipaÔibaddhapaÒcakÈmaguÓaparibhoga-
paccayaÑ dukkhaÑ dassetvÈ eteneva upÈyena–
“TaÑ kiÑ maÒÒatha bhikkhave, katamaÑ nu kho varaÑ yaÑ
balavÈ puriso daÄhÈya vÈÄarajjuyÈ ubho ja~ghÈ veÔhetvÈ ghaÑseyya, sÈ
chaviÑ chindeyya, chaviÑ chetvÈ cammaÑ chindeyya, cammaÑ chetvÈ
maÑsaÑ chindeyya, maÑsaÑ chetvÈ nhÈruÑ chindeyya, nhÈruÑ
chetvÈ aÔÔhiÑ chindeyya, aÔÔhiÑ chetvÈ aÔÔhimiÒjaÑ Èhacca tiÔÔheyya,
yaÑ vÈ
______________________________________________________________
1. Gathita (SÊ) 2. Œli~gitvÈ (SÊ, SyÈ) 3. Antop|tissa (SÊ, SyÈ) 4. AÑ 2. 495 piÔÔhe.
 1. SÊlaniddesa 53

khattiyamahÈsÈlÈnaÑ vÈ brÈhmaÓamahÈsÈlÈnaÑ vÈ
gahapatimahÈsÈlÈnaÑ vÈ abhivÈdanaÑ sÈdiyeyyÈ”ti ca.
“TaÑ kiÑ maÒÒatha bhikkhave, katamaÑ nu kho varaÑ yaÑ
balavÈ puriso tiÓhÈya sattiyÈ teladhotÈya paccorasmiÑ pahareyya, yaÑ
vÈ khattiyamahÈsÈlÈnaÑ vÈ brÈhmaÓamahÈsÈlÈnaÑ vÈ
gahapatimahÈsÈlÈnaÑ vÈ aÒjalikammaÑ sÈdiyeyyÈ”ti ca.
“TaÑ kiÑ maÒÒatha bhikkhave, katamaÑ nu kho varaÑ yaÑ
balavÈ puriso tattena ayopaÔÔena Èdittena sampajjalitena sajotibh|tena
kÈyaÑ sampaliveÔheyya, yaÑ vÈ khattiyamahÈsÈlÈnaÑ vÈ
brÈhmaÓamahÈsÈlÈnaÑ vÈ gahapatimahÈsÈlÈnaÑ vÈ saddhÈdeyyaÑ
cÊvaraÑ paribhuÒjeyyÈ”ti ca.
“TaÑ kiÑ maÒÒatha bhikkhave, katamaÑ nu kho varaÑ yaÑ
balavÈ puriso tattena ayosa~kunÈ Èdittena sampajjalitena sajotibh|tena
mukhaÑ vivaritvÈ tattaÑ lohaguÄaÑ ÈdittaÑ sampajjalitaÑ
sajotibh|taÑ mukhe pakkhipeyya, taÑ tassa oÔÔhampi Éaheyya,
mukhampi. Jivhampi. KaÓÔhampi. Udarampi Éaheyya, antampi
antaguÓampi ÈdÈya adhobhÈgaÑ1 nikkhameyya, yaÑ vÈ khattiya.
BrÈhmaÓa. GahapatimahÈsÈlÈnaÑ vÈ saddhÈdeyyaÑ piÓÉapÈtaÑ
paribhuÒjeyyÈ”ti ca.
“TaÑ kiÑ maÒÒatha bhikkhave, katamaÑ nu kho varaÑ yaÑ
balavÈ puriso sÊse vÈ gahetvÈ khandhe vÈ gahetvÈ tattaÑ ayomaÒcaÑ vÈ
ayopÊÔhaÑ vÈ ÈdittaÑ sampajjalitaÑ sajotibh|taÑ abhinisÊdÈpeyya vÈ
abhinipajjÈpeyya vÈ, yaÑ vÈ khattiya. BrÈhmaÓa. GahapatimahÈsÈlÈnaÑ
vÈ saddhÈdeyyaÑ maÒcapÊÔhaÑ paribhuÒjeyyÈ”ti ca.
“TaÑ kiÑ maÒÒatha bhikkhave, katamaÑ nu kho varaÑ yaÑ
balavÈ puriso uddhaÑpÈdaÑ adhosiraÑ gahetvÈ tattÈya ayokumbhiyÈ
pakkhipeyya ÈdittÈya sampajjalitÈya
______________________________________________________________
1. AdhobhÈgÈ (SÊ, I)
54 Visuddhimagga

sajotibh|tÈya, so tattha pheÓuddehakaÑ paccamÈno sakimpi uddhaÑ

gaccheyya, sakimpi adho gaccheyya, sakimpi tiriyaÑ gaccheyya, yaÑ
vÈ khattiya. BrÈhmaÓa. GahapatimahÈsÈlÈnaÑ vÈ saddhÈdeyyaÑ
vihÈraÑ paribhuÒjeyyÈ”ti cÈti1.
ImÈhi vÈÄarajju tiÓhasatti ayopaÔÔa ayoguÄa ayomaÒca-ayopÊÔha
ayokumbhÊ-upamÈhi abhivÈdana aÒjalikamma cÊvara piÓÉapÈta maÒcapÊÔha
vihÈraparibhogapaccayaÑ dukkhaÑ dasseti. TasmÈ–
AggikkhandhÈli~gana-dukkhÈdhikadukkhakaÔukaphalaÑ.
Avijahato kÈmasukhaÑ, sukhaÑ kuto bhinnasÊlassa.
AbhivÈdanasÈdiyane2, kiÑ nÈma sukhaÑ vipannasÊlassa.
DaÄhavÈÄarajjughaÑsana-dukkhÈdhikadukkhabhÈgissa.
SaddhÈnamaÒjalikamma-sÈdiyane3 kiÑsukhaÑ asÊlassa.
SattippahÈradukkhÈ-dhimattadukkhassa yaÑhetu.
CÊvaraparibhogasukhaÑ, kiÑ nÈma asaÑyatassa.
Yena ciraÑ anubhavitabbo, niraye jalita-ayopaÔÔasamphasso.
Madhuropi piÓÉapÈto, halÈhalavis|pamo asÊlassa.
ŒdittÈ gilitabbÈ, ayoguÄÈ yena cirarattaÑ.
Sukhasammatopi dukkho, asÊlino maÒcapÊÔhaparibhogo.
YaÑ bÈdhissanti ciraÑ, jalita-ayomaÒcapÊÔhÈni.
DussÊlassa vihÈre, saddhÈdeyyamhi kÈ nivÈsa rati.
Jalitesu nivasitabbaÑ, yena ayokumbhimajjhesu.
Sa~kasarasamÈcÈro, kasambujÈto avassuto pÈpo.
Antop|tÊti ca yaÑ, nindanto Èha lokagaru.
DhÊ jÊvitaÑ4 asaÒÒatassa, tassa samaÓajanavesadhÈrissa.
AssamaÓassa upahataÑ, khatamattÈnaÑ vahantassa.
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 496 piÔÔhe. 2. SÈdane (Ka)
3. SaddhÈnaÑ aÒjalikammasÈdane (SyÈ, I, Ka) 4. DhijjÊvitaÑ (SÊ)
 1. SÊlaniddesa 55

G|thaÑ viya kuÓapaÑ viya, maÓÉanakÈmÈ vivajjayantÊdha.

YaÑ nÈma sÊlavanto, santo kiÑ jÊvitaÑ tassa.
Sabbabhayehi amutto, mutto sabbehi adhigamasukhehi.
SupihitasaggadvÈro, apÈyamaggaÑ samÈr|Äho.
KaruÓÈya vatthubh|to, kÈruÓikajanassa nÈma ko aÒÒo.
DussÊlasamo dussÊ, latÈya iti bahuvidhÈ1 dosÈti.
EvamÈdinÈ paccavekkhaÓena sÊlavipattiyaÑ ÈdÊnavadassanaÑ
vuttappakÈraviparÊtato sÊlasampattiyÈ ÈnisaÑsadassanaÒca veditabbaÑ.
Apica–
Tassa pÈsÈdikaÑ hoti, pattacÊvaradhÈraÓaÑ.
PabbajjÈ saphalÈ tassa, yassa sÊlaÑ sunimmalaÑ.
AttÈnuvÈdÈdibhayaÑ, suddhasÊlassa bhikkhuno.
AndhakÈraÑ viya raviÑ, hadayaÑ nÈvagÈhati.
SÊlasampattiyÈ bhikkhu, sobhamÈno tapovane.
PabhÈsampattiyÈ cando, gagane viya sobhati.
KÈyagandhopi pÈmojjaÑ, sÊlavantassa bhikkhuno.
Karoti api devÈnaÑ, sÊlagandhe kathÈva kÈ.
SabbesaÑ gandhajÈtÈnaÑ, sampattiÑ abhibhuyyati.
AvighÈtÊ disÈ sabbÈ2, sÊlagandho pavÈyati.
AppakÈpi katÈ kÈrÈ, sÊlavante mahapphalÈ.
HontÊti sÊlavÈ hoti, p|jÈsakkÈrabhÈjanaÑ.
SÊlavantaÑ na bÈdhanti, ÈsavÈ diÔÔhadhammikÈ.
SamparÈyikadukkhÈnaÑ, m|laÑ khanati sÊlavÈ.
YÈ manussesu sampatti, yÈ ca devesu sampadÈ.
Na sÈ sampannasÊlassa, icchato hoti dullabhÈ.
AccantasantÈ pana yÈ, ayaÑ nibbÈnasampadÈ.
Mano sampannasÊlassa3, tameva anudhÈvati.
______________________________________________________________
1. BahuvidhÈpi (SÊ, Ka) 2. DasadisÈ (SÊ, SyÈ) 3. SampannasÊlassa mano (SÊ, SyÈ)
56 Visuddhimagga

Sabbasampattim|lamhi, sÊlamhi iti paÓÉito.

AnekÈkÈravokÈraÑ, ÈnisaÑsaÑ vibhÈvayeti.
EvaÒhi vibhÈvayato sÊlavipattito ubbijjitvÈ sÊlasampattininnaÑ
mÈnasaÑ hoti. TasmÈ yathÈvuttaÑ imaÑ sÊlavipattiyÈ ÈdÊnavaÑ imaÒca
sÊlasampattiyÈ ÈnisaÑsaÑ disvÈ sabbÈdarena sÊlaÑ vodÈpetabbanti.
EttÈvatÈ ca “sÊle patiÔÔhÈya naro sapaÒÒo”ti imissÈ gÈthÈya
sÊlasamÈdhipaÒÒÈmukhena desite Visuddhimagge sÊlaÑ tÈva paridÊpitaÑ
hoti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

SÊlaniddeso nÈma paÔhamo paricchedo.

SÊlaniddeso niÔÔhito.
 2. Dhuta~ganiddesa

22. IdÈni yehi appicchatÈsantuÔÔhitÈdÊhi guÓehi vuttappakÈrassa sÊlassa

vodÈnaÑ hoti, te guÓe sampÈdetuÑ yasmÈ samÈdinnasÊlena yoginÈ
dhuta~gasamÈdÈnaÑ kÈtabbaÑ. EvaÒhissa appicchatÈsantuÔÔhitÈsallekha
pavivekÈpacaya vÊriyÈ rambha subharatÈdi guÓasalila vikkhÈlitamalaÑ
sÊlaÒceva suparisuddhaÑ bhavissati, vatÈni ca sampajjissanti. Iti
anavajjasÊlabbataguÓaparisuddhasabbasamÈcÈro porÈÓe ariyavaÑsattaye
patiÔÔhÈya catutthassa bhÈvanÈrÈmatÈsa~khÈtassa ariyavaÑsassa
adhigamÈraho bhavissati. TasmÈ dhuta~gakathaÑ ÈrabhissÈma.
BhagavatÈ hi pariccattalokÈmisÈnaÑ kÈye ca jÊvite ca anapekkhÈnaÑ
anulomapaÔipadaÑyeva ÈrÈdhetukÈmÈnaÑ kulaputtÈnaÑ terasadhuta~gÈni
anuÒÒÈtÈni. SeyyathidaÑ. PaÑsuk|lika~gaÑ, tecÊvarika~gaÑ,
piÓÉapÈtika~gaÑ, sapadÈnacÈrika~gaÑ, ekÈsanika~gaÑ, pattapiÓÉika~gaÑ,
khalupacchÈbhattika~gaÑ, ÈraÒÒika~gaÑ, rukkham|lika~gaÑ,
abbhokÈsika~gaÑ, sosÈnika~gaÑ, yathÈsanthatika~gaÑ, nesajjika~ganti.
Tattha–
Atthato lakkhaÓÈdÊhi, samÈdÈnavidhÈnato.
Pabhedato bhedato ca, tassa tassÈnisaÑsato.
Kusalattikato ceva, dhutÈdÊnaÑ vibhÈgato.
SamÈsabyÈsato cÈpi, viÒÒÈtabbo vinicchayo.

23. Tattha atthatoti tÈva rathika susÈna sa~kÈrak|ÔÈdÊnaÑ yattha

katthaci paÑs|naÑ upari ÔhitattÈ abbhuggataÔÔhena tesu tesu
paÑsuk|lamivÈti paÑsuk|laÑ, atha vÈ paÑsu viya kucchitabhÈvaÑ ulatÊti
paÑsuk|laÑ, kucchitabhÈvaÑ gacchatÊti vuttaÑ hoti. EvaÑ
laddhanibbacanassa paÑsuk|lassa dhÈraÓaÑ paÑsuk|laÑ, taÑ sÊlamassÈti
paÑsuk|liko. PaÑsuk|likassa a~gaÑ paÑsuk|lika~gaÑ. A~ganti kÈraÓaÑ
vuccati. TasmÈ yena samÈdÈnena so paÑsuk|liko hoti, tassetaÑ
adhivacananti veditabbaÑ.
Eteneva nayena sa~ghÈÔi-uttarÈsa~ga-antaravÈsakasa~khÈtaÑ ticÊvaraÑ
sÊlamassÈti tecÊvariko. TecÊvarikassa a~gaÑ tecÊvarika~gaÑ.
58 Visuddhimagga

BhikkhÈsa~khÈtÈnaÑ pana ÈmisapiÓÉÈnaÑ pÈtoti piÓÉapÈto, parehi

dinnÈnaÑ piÓÉÈnaÑ patte nipatananti vuttaÑ hoti. TaÑ piÓÉapÈtaÑ uÒchati
taÑ taÑ kulaÑ upasa~kamanto gavesatÊti piÓÉapÈtiko. PiÓÉÈya vÈ patituÑ
vatametassÈti piÓÉapÈtÊ, patitunti carituÑ, piÓÉapÈtÊ eva piÓÉapÈtiko.
PiÓÉapÈtikassa a~gaÑ piÓÉapÈtika~gaÑ.

DÈnaÑ vuccati avakhaÓÉanaÑ, apetaÑ dÈnatoti apadÈnaÑ,

anavakhaÓÉananti attho. Saha apadÈnena sapadÈnaÑ, avakhaÓÉanarahitaÑ
anugharanti vuttaÑ hoti. SapadÈnaÑ carituÑ1 idamassa sÊlanti sapadÈnacÈrÊ,
sapadÈnacÈrÊ eva sapadÈnacÈriko. Tassa a~gaÑ sapadÈnacÈrika~gaÑ.

EkÈsane bhojanaÑ ekÈsanaÑ, taÑ sÊlamassÈti ekÈsaniko. Tassa a~gaÑ

ekÈsanika~gaÑ.

DutiyabhÈjanassa paÔikkhittattÈ kevalaÑ ekasmiÑyeva patte piÓÉo

pattapiÓÉo. IdÈni pattapiÓÉagahaÓe pattapiÓÉasaÒÒaÑ katvÈ pattapiÓÉo
sÊlamassÈti pattapiÓÉiko. Tassa a~gaÑ pattapiÓÉika~gaÑ.

Khal|ti paÔisedhanatthe nipÈto. PavÈritena satÈ pacchÈ laddhaÑ bhattaÑ

pacchÈbhattaÑ nÈma, tassa pacchÈbhattassa bhojanaÑ
pacchÈbhattabhojanaÑ, tasmiÑ pacchÈbhattabhojane pacchÈbhattasaÒÒaÑ
katvÈ pacchÈbhattaÑ sÊlamassÈti pacchÈbhattiko. Na pacchÈbhattiko
khalupacchÈbhattiko. SamÈdÈnavasena paÔikkhittÈtirittabhojanassetaÑ
nÈmaÑ. AÔÔhakathÈyaÑ pana vuttaÑ khal|ti eko sakuÓo. So mukhena
phalaÑ gahetvÈ tasmiÑ patite puna aÒÒaÑ na khÈdati. TÈdiso ayanti
khalupacchÈbhattiko. Tassa a~gaÑ khalupacchÈbhattika~gaÑ.

AraÒÒe nivÈso sÊlamassÈti ÈraÒÒiko. Tassa a~gaÑ ÈraÒÒika~gaÑ.

Rukkham|le nivÈso rukkham|laÑ, taÑ sÊlamassÈti rukkham|liko.

Rukkham|likassa a~gaÑ rukkham|lika~gaÑ. AbbhokÈsikasosÈnika~gesupi
eseva nayo.
______________________________________________________________
1. Carati (SÊ)
 2. Duta~ganiddesa 59

Yadeva santhataÑ yathÈsanthataÑ, idaÑ tuyhaÑ pÈpuÓÈtÊti evaÑ

paÔhamaÑ uddiÔÔhasenÈsanassetaÑ adhivacanaÑ. TasmiÑ yathÈsanthate
viharituÑ sÊlamassÈti yathÈsanthatiko. Tassa a~gaÑ yathÈsanthatika~gaÑ.
SayanaÑ paÔikkhipitvÈ nisajjÈya viharituÑ sÊlamassÈti nesajjiko. Tassa
a~gaÑ nesajjika~gaÑ.
SabbÈneva panetÈni tena tena samÈdÈnena dhutakilesattÈ dhutassa
bhikkhuno a~gÈni, kilesadhunanato vÈ dhutanti laddhavohÈraÑ ÒÈÓaÑ
a~gaÑ etesanti dhuta~gÈni. Atha vÈ dhutÈni ca tÈni paÔipakkhaniddhunanato
a~gÈni ca paÔipattiyÈtipi dhuta~gÈni. EvaÑ tÈvettha atthato viÒÒÈtabbo
vinicchayo.
SabbÈneva1 panetÈni samÈdÈnacetanÈlakkhaÓÈni. Vuttampi cetaÑ “yo
samÈdiyati, so puggalo. Yena samÈdiyati, cittacetasikÈ ete dhammÈ. YÈ
samÈdÈnacetanÈ, taÑ dhuta~gaÑ. YaÑ paÔikkhipati, taÑ vatth|”ti.
SabbÈneva ca loluppaviddhaÑsanarasÈni, nilloluppabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈni
appicchahÈdi ariyadhammapadaÔÔhÈnÈni. Evamettha lakkhaÓÈdÊhi veditabbo
vinicchayo.
SamÈdÈnavidhÈnatoti-ÈdÊsu pana paÒcasu sabbÈneva dhuta~gÈni
dharamÈne Bhagavati Bhagavatova santike samÈdÈtabbÈni. Parinibbute
mahÈsÈvakassa santike. TasmiÑ asati khÊÓÈsavassa. AnÈgÈmissa.
SakadÈgÈmissa. SotÈpannassa. TipiÔakassa. DvipiÔakassa. EkapiÔakassa.
Ekasa~gÊtikassa ( )2. AÔÔhakathÈcariyassa. TasmiÑ asati dhuta~gadharassa.
Tasmimpi asati cetiya~gaÓaÑ sammajjitvÈ ukkuÔikaÑ nisÊditvÈ
SammÈsambuddhassa santike vadantena viya samÈdÈtabbÈni, apica sayampi
samÈdÈtuÑ vaÔÔati eva. Ettha ca Cetiyapabbate dve bhÈtikattherÈnaÑ
jeÔÔhakabhÈtu dhuta~gappicchatÈya vatthu3 kathetabbaÑ. AyaÑ tÈva
sÈdhÈraÓakathÈ.

1. PaÑsuk|lika~gakathÈ
24. IdÈni ekekassa samÈdÈnavidhÈnappabhedabhedÈnisaÑse
vaÓÓayissÈma. PaÑsuk|lika~gaÑ tÈva “gahapatidÈnacÊvaraÑ paÔikkhipÈmi,
paÑsuk|lika~gaÑ
______________________________________________________________
1. LakkhaÓÈdÊhÊti sabbÈneva (SÊ) 2. (EkÈgamassa) (SÊ, Ka)
3. Ma-®Ôha 2 RathavinÊtasuttavaÓÓanÈyaÑ.
60 Visuddhimagga

samÈdiyÈmÊ”ti imesu dvÊsu vacanesu aÒÒatarena samÈdinnaÑ hoti. IdaÑ

tÈvettha samÈdÈnaÑ.
EvaÑ samÈdinnadhuta~gena pana tena sosÈnikaÑ, pÈpaÓikaÑ,
rathiyacoÄaÑ, sa~kÈracoÄaÑ, sotthiyaÑ, nhÈnacoÄaÑ1, titthacoÄaÑ,
gatapaccÈgataÑ, aggiÉaÉÉhaÑ, gokhÈyitaÑ, upacikÈkhÈyitaÑ,
und|rakhÈyitaÑ, antacchinnaÑ, dasÈcchinnaÑ, dhajÈhaÔaÑ, th|pacÊvaraÑ,
samaÓacÊvaraÑ, ÈbhisekikaÑ, iddhimayaÑ, panthikaÑ, vÈtÈhaÔaÑ,
devadattiyaÑ, sÈmuddiyanti-etesu aÒÒataraÑ cÊvaraÑ gahetvÈ phÈletvÈ
dubbalaÔÔhÈnaÑ pahÈya thiraÔÔhÈnÈni dhovitvÈ cÊvaraÑ katvÈ porÈÓaÑ
gahapaticÊvaraÑ apanetvÈ paribhuÒjitabbaÑ.
Tattha sosÈnikanti susÈne patitakaÑ. PÈpaÓikanti ÈpaÓadvÈre patitakaÑ.
RathiyacoÄanti puÒÒatthikehi vÈtapÈnantarena rathikÈya chaÉÉitacoÄakaÑ.
Sa~kÈracoÄanti sa~kÈraÔÔhÈne chaÉÉitacoÄakaÑ. Sotthiyanti gabbhamalaÑ
puÒchitvÈ chaÉÉitavatthaÑ. TissÈmaccamÈtÈ kira satagghanakena vatthena
gabbhamalaÑ puÒchÈpetvÈ paÑsuk|likÈ gaÓhissantÊti TÈlaveÄimagge
chaÉÉÈpesi. Bhikkh| jiÓÓakaÔÔhÈnatthameva gaÓhanti. NhÈna coÄanti yaÑ
bh|tavejjehi sasÊsaÑ nhÈpitÈ2 kÈÄakaÓÓicoÄanti chaÉÉetvÈ gacchanti.
TitthacoÄanti nhÈnatitthe chaÉÉitapilotikÈ. GatapaccÈgatanti yaÑ
manussÈ susÈnaÑ gantvÈ paccÈgatÈ nhatvÈ3 chaÉÉenti. AggiÉaÉÉhanti
agginÈ ÉaÉÉhappadesaÑ. TaÒhi manussÈ chaÉÉenti. GokhÈyitÈdÊni
pÈkaÔÈneva. TÈdisÈnipi hi manussÈ chaÉÉenti. DhajÈhaÔanti nÈvaÑ ÈrohantÈ
dhajaÑ bandhitvÈ Èr|hanti. TaÑ tesaÑ dassanÈtikkame gahetuÑ vaÔÔati.
Yampi yuddhabh|miyaÑ dhajaÑ bandhitvÈ ÔhapitaÑ, taÑ dvinnampi
senÈnaÑ gatakÈle gahetuÑ vaÔÔati.
Th|pacÊvaranti vammikaÑ parikkhipitvÈ balikammaÑ kataÑ.
SamaÓacÊvaranti bhikkhusantakaÑ. Œbhisekikanti raÒÒo abhisekaÔÔhÈne
chaÉÉitacÊvaraÑ. Iddhimayanti ehibhikkhucÊvaraÑ. Panthikanti
antarÈmagge patitakaÑ. YaÑ pana sÈmikÈnaÑ satisammosena patitaÑ, taÑ
thokaÑ rakkhitvÈ gahetabbaÑ. VÈtÈhaÔanti vÈtena paharitvÈ d|re pÈtitaÑ,
taÑ pana sÈmike
______________________________________________________________
1. NahÈnacoÄaÑ (SÊ) 2. NhÈpitvÈ (Ka) 3. NahÈtvÈ (SÊ)
 2. Duta~ganiddesa 61

apassantena gahetuÑ vaÔÔati. Devadattiyanti Anuruddhattherassa viya

devatÈhi dinnakaÑ. SÈmuddiyanti samuddavÊcÊhi thale ussÈritaÑ.
YaÑ pana saÑghassa demÈti dinnaÑ, coÄakabhikkhÈya vÈ caramÈnehi
laddhaÑ, na taÑ paÑsuk|laÑ. Bhikkhudattiyepi yaÑ vassaggena gÈhetvÈ vÈ
dÊyati, senÈsanacÊvaraÑ vÈ hoti, na taÑ paÑsuk|laÑ. No gÈhÈpetvÈ
dinnameva paÑsuk|laÑ. Tatrapi yaÑ dÈyakehi bhikkhussa pÈdam|le
nikkhittaÑ, tena pana bhikkhunÈ paÑsuk|likassa hatthe ÔhapetvÈ dinnaÑ,
taÑ ekatosuddhikaÑ nÈma. YaÑ bhikkhuno hatthe ÔhapetvÈ dinnaÑ, tena
pana pÈdam|le ÔhapitaÑ, tampi ekatosuddhikaÑ. YaÑ bhikkhunopi
pÈdam|le ÔhapitaÑ, tenÈpi tatheva dinnaÑ, taÑ ubhatosuddhikaÑ. YaÑ
hatthe ÔhapetvÈ laddhaÑ, hattheyeva ÔhapitaÑ, taÑ anukkaÔÔhacÊvaraÑ
nÈma. Iti imaÑ paÑsuk|labhedaÑ ÒatvÈ paÑsuk|likena cÊvaraÑ
paribhuÒjitabbanti idamettha vidhÈnaÑ.
AyaÑ pana pabhedo, tayo paÑsuk|likÈ ukkaÔÔho majjhimo mud|ti.
Tattha sosÈnikaÑyeva gaÓhanto ukkaÔÔho hoti. PabbajitÈ gaÓhissantÊti1
ÔhapitakaÑ gaÓhanto majjhimo. PÈdam|le ÔhapetvÈ dinnakaÑ gaÓhanto
mud|ti.
Tesu yassa kassaci attano ruciyÈ gihidinnakaÑ sÈditakkhaÓe dhuta~gaÑ
bhijjati. Ayamettha bhedo.
AyaÑ panÈnisaÑso, “paÑsuk|lacÊvaraÑ nissÈya pabbajjÈ”ti2 vacanato
nissayÈnur|papaÔipattisabbhÈvo, paÔhame ariyavaÑse patiÔÔhÈnaÑ,
ÈrakkhadukkhÈbhÈvo, aparÈyattavuttitÈ, corabhayena abhayatÈ,
paribhogataÓhÈya abhÈvo, samaÓasÈruppaparikkhÈratÈ, “appÈni3 ceva
sulabhÈni ca tÈni ca anavajjÈnÊ”ti4 BhagavatÈ saÑvaÓÓitapaccayatÈ,
pÈsÈdikatÈ, appicchatÈdÊnaÑ phalanipphatti, sammÈpaÔipattiyÈ
anubr|hanaÑ, pacchimÈya janatÈya diÔÔhÈnugati-ÈpÈdananti.
MÈrasenavighÈtÈya, paÑsuk|ladharo yati.
Sannaddhakavaco yuddhe, khattiyo viya sobhati.
______________________________________________________________
1. Pabbajito gaÓhissatÊti (SyÈ, I), pabbajitova gaÓhissatÊti (Ka)
2. Vi 3. 133 piÔÔhe. 3. AppagghÈni (Ka) 4. AÑ 1. 335; Khu 1. 264 piÔÔhesu.
62 Visuddhimagga

PahÈya kÈsikÈdÊni, varavatthÈni dhÈritaÑ.

YaÑ lokagarunÈ ko taÑ, paÑsuk|laÑ na dhÈraye.
TasmÈ hi attano bhikkhu, paÔiÒÒaÑ samanussaraÑ.
YogÈcÈrÈnuk|lamhi, paÑsuk|le rato siyÈti.
AyaÑ tÈva paÑsuk|lika~ge samÈdÈnavidhÈnappabhedabhedÈnisaÑsa-
vaÓÓanÈ.

2. TecÊvarika~gakathÈ
25. TadanantaraÑ pana tecÊvarika~gaÑ “catutthakacÊvaraÑ
paÔikkhipÈmi, tecÊvarika~gaÑ samÈdiyÈmÊ”ti imesaÑ aÒÒataravacanena
samÈdinnaÑ hoti.
Tena pana tecÊvarikena cÊvaradussaÑ labhitvÈ yÈva aphÈsukabhÈvena
kÈtuÑ vÈ na sakkoti, vicÈrakaÑ vÈ na labhati, s|ci-ÈdÊsu vÈssa kiÒci1 na
sampajjati, tÈva nikkhipitabbaÑ. NikkhittapaccayÈ doso natthi. RajitakÈlato
pana paÔÔhÈya nikkhipituÑ na vaÔÔati, dhuta~gacoro nÈma hoti. Idamassa
vidhÈnaÑ.
Pabhedato pana ayampi tividho hoti. Tattha ukkaÔÔhena rajanakÈle
paÔhamaÑ antaravÈsakaÑ vÈ uttarÈsa~gaÑ vÈ rajitvÈ taÑ nivÈsetvÈ itaraÑ
rajitabbaÑ. TaÑ pÈrupitvÈ sa~ghÈÔi rajitabbÈ. Sa~ghÈÔiÑ pana nivÈsetuÑ na
vaÔÔati. Idamassa gÈmantasenÈsane vattaÑ. ŒraÒÒake pana dve ekato
dhovitvÈ rajituÑ vaÔÔati. YathÈ pana kaÒci disvÈ sakkoti kÈsÈvaÑ ÈkaÉÉhitvÈ
uparikÈtuÑ, evaÑ Èsanne ÔhÈne nisÊditabbaÑ. Majjhimassa2 rajanasÈlÈyaÑ
rajanakÈsÈvaÑ nÈma hoti, taÑ nivÈsetvÈ vÈ pÈrupitvÈ vÈ rajanakammaÑ
kÈtuÑ vaÔÔati. Mudukassa sabhÈgabhikkh|naÑ cÊvarÈni nivÈsetvÈ vÈ
pÈrupitvÈ vÈ rajanakammaÑ kÈtuÑ vaÔÔati. TatraÔÔhakapaccattharaÓampi
tassa vaÔÔati. PariharituÑ pana na vaÔÔati. SabhÈgabhikkh|naÑ cÊvarampi
antarantarÈ paribhuÒjituÑ vaÔÔati. Dhuta~gatecÊvarikassa pana catutthaÑ
vattamÈnaÑ aÑsakÈsÈvameva vaÔÔati. TaÒca kho vitthÈrato vidatthi, dÊghato
vihatthameva vaÔÔati.
ImesaÑ pana tiÓÓampi catutthakacÊvaraÑ sÈditakkhaÓeyeva dhuta~gaÑ
bhijjati. Ayamettha bhedo.
______________________________________________________________
1. VÈ yaÑ kiÒci (SyÈ, I, Ka) 2. Majjhimassa pana (SyÈ, I, Ka)
 2. Duta~ganiddesa 63

AyaÑ panÈnisaÑso, tecÊvariko bhikkhu santuÔÔho hoti kÈyaparihÈrikena

cÊvarena. Tenassa pakkhino viya samÈdÈyeva gamanaÑ, appasamÈrambhatÈ,
vatthasannidhiparivajjanaÑ, sallahukavuttitÈ, atirekacÊvaraloluppappahÈnaÑ,
kappiye mattakÈritÈya sallekhavuttitÈ, appicchatÈdÊnaÑ phalanipphattÊti
evamÈdayo guÓÈ sampajjantÊti.
AtirekavatthataÓhaÑ, pahÈya sannidhivivajjito dhÊro.
SantosasukharasaÒÒ|, ticÊvaradharo bhavati yogÊ.
TasmÈ sapattacaraÓo, pakkhÊva sacÊvarova yogivaro.
SukhamanuvicaritukÈmo, cÊvaraniyame ratiÑ kayirÈti.
AyaÑ tecÊvarika~ge samÈdÈnavidhÈnappabhedabhedÈnisaÑsavaÓÓanÈ.

3. PiÓÉapÈtika~gakathÈ
26. PiÓÉapÈtika~gampi “atirekalÈbhaÑ paÔikkhipÈmi, piÓÉapÈtika~gaÑ
samÈdiyÈmÊ”ti imesaÑ aÒÒataravacanena samÈdinnaÑ hoti.
Tena pana piÓÉapÈtikena “saÑghabhattaÑ, uddesabhattaÑ,
nimantanabhattaÑ, salÈkabhattaÑ, pakkhitaÑ, uposathikaÑ, pÈÔipadikaÑ,
ÈgantukabhattaÑ, gamikabhattaÑ, gilÈnabhattaÑ, gilÈnupaÔÔhÈkabhattaÑ,
vihÈrabhattaÑ, dhurabhattaÑ, vÈrakabhattan”ti etÈni cuddasa bhattÈni na
sÈditabbÈni. Sace pana “saÑghabhattaÑ gaÓhathÈ”ti-ÈdinÈ nayena avatvÈ
“amhÈkaÑ gehe saÑgho bhikkhaÑ gaÓhÈtu, tumhepi bhikkhaÑ gaÓhathÈ”ti
vatvÈ dinnÈni honti, tÈni sÈdituÑ vaÔÔanti. SaÑghato nirÈmisasalÈkÈpi vihÈre
pakkabhattampi vaÔÔatiyevÈti idamassa vidhÈnaÑ.
Pabhedato pana ayampi tividho hoti. Tattha ukkaÔÔho puratopi
pacchatopi ÈhaÔabhikkhaÑ1 gaÓhati, pattadvÈre2 ÔhatvÈ pattaÑ
gaÓhantÈnampi deti, paÔikkamanaÑ3 ÈharitvÈ dinnabhikkhampi gaÓhati, taÑ
divasaÑ pana nisÊditvÈ bhikkhaÑ na gaÓhati. Majjhimo taÑ divasaÑ
nisÊditvÈpi gaÓhati, svÈtanÈya pana nÈdhivÈseti. Muduko svÈtanÈyapi
punadivasÈyapi bhikkhaÑ adhivÈseti. Te ubhopi serivihÈrasukhaÑ na
labhanti, ukkaÔÔhova4 labhati. EkasmiÑ
______________________________________________________________
1. Bhikkhampi (SyÈ, I, Ka)
2. PadvÈre (Ka-SÊ), paradvÈre (SyÈ), bahidvÈre (I, Ka)
3. PaÔikkamane (SyÈ), paÔikkamaÑ (I) 4. UkkaÔÔho pana (SÊ, I), ukkaÔÔho (Ka)
64 Visuddhimagga

kira gÈme ariyavaÑso hoti, ukkaÔÔho itare Èha “ÈyÈmÈvuso

dhammasavanÈyÈ”ti. Tesu eko ekenamhi bhante manussena nisÊdÈpitoti Èha.
Aparo mayÈ bhante svÈtanÈya ekassa bhikkhÈ adhivÈsitÈti. EvaÑ te ubho
parihÊnÈ. Itaro pÈtova piÓÉÈya caritvÈ gantvÈ dhammarasaÑ paÔisaÑvedesi.

ImesaÑ pana tiÓÓampi saÑghabhattÈdi-atirekalÈbhaÑ sÈditakkhaÓeva

dhuta~gaÑ bhijjati. Ayamettha bhedo.

AyaÑ panÈnisaÑso, “piÓÉiyÈlopabhojanaÑ nissÈya pabbajjÈ”ti1

vacanato nissayÈnur|papaÔipattisabbhÈvo, dutiye ariyavaÑse patiÔÔhÈnaÑ,
aparÈyattavuttitÈ, “appÈni ceva sulabhÈni ca tÈni ca anavajjÈnÊ”ti2 BhagavatÈ
saÑvaÓÓitapaccayatÈ, kosajjanimmaddanatÈ3, parisuddhÈjÊvatÈ,
sekhiyapaÔipattip|raÓaÑ, aparapositÈ, parÈnuggahakiriyÈ, mÈnappahÈnaÑ,
rasataÓhÈnivÈraÓaÑ, gaÓabhojanaparamparabhojana cÈritta sikkhÈpadehi
anÈpattitÈ, appicchatÈdÊnaÑ anulomavuttitÈ, sammÈpaÔipattibr|hanaÑ,
pacchimajanatÈnukampananti.

PiÓÉiyÈlopasantuÔÔho, aparÈyattajÊviko.
PahÊnÈhÈraloluppo, hoti cÈtuddiso yati.

Vinodayati kosajjaÑ, ÈjÊva’ssa visujjhati.

TasmÈ hi nÈtimaÒÒeyya, bhikkhÈcariyÈya sumedhaso.

Evar|passa hi–

“PiÓÉapÈtikassa bhikkhuno,
Attabharassa anaÒÒaposino.
DevÈpi pihayanti tÈdino,
No ce lÈbhasilokanissito”ti4.

AyaÑ piÓÉapÈtika~ge samÈdÈnavidhÈnappabhedabhedÈnisaÑsavaÓÓanÈ.

______________________________________________________________
1. Vi 3. 133 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 335; Khu 1. 264 piÔÔhesu.
3. KosajjanimmathanatÈ (SyÈ) 4. Saddasilokanissitoti (Khu 1. 113 UdÈne)
 2. Duta~ganiddesa 65

4. SapadÈnacÈrika~gakathÈ
27. SapadÈnacÈrika~gampi “loluppacÈraÑ paÔikkhipÈmi,
sapadÈnacÈrika~gaÑ samÈdiyÈmÊ”ti imesaÑ aÒÒataravacanena samÈdinnaÑ
hoti.
Tena pana sapadÈnacÈrikena gÈmadvÈre ÔhatvÈ parissayÈbhÈvo
sallakkhetabbo. YassÈ racchÈya vÈ gÈme vÈ parissayo hoti, taÑ pahÈya
aÒÒattha carituÑ vaÔÔati. YasmiÑ gharadvÈre vÈ racchÈya vÈ gÈme vÈ kiÒci
na labhati, agÈmasaÒÒaÑ katvÈ gantabbaÑ. Yattha kiÒci labhati, taÑ pahÈya
gantuÑ na vaÔÔati. IminÈ ca bhikkhunÈ kÈlataraÑ pavisitabbaÑ, evaÒhi
aphÈsukaÔÔhÈnaÑ pahÈya aÒÒattha gantuÑ sakkhissati. Sace panassa vihÈre
dÈnaÑ dentÈ antarÈmagge vÈ ÈgacchantÈ manussÈ pattaÑ gahetvÈ
piÓÉapÈtaÑ denti vaÔÔati. IminÈ ca maggaÑ gacchantenÈpi
bhikkhÈcÈravelÈyaÑ sampattagÈmaÑ anatikkamitvÈ caritabbameva. Tattha
alabhitvÈ vÈ thokaÑ labhitvÈ vÈ gÈmapaÔipÈÔiyÈ caritabbanti idamassa
vidhÈnaÑ.
Pabhedato pana ayampi tividho hoti. Tattha ukkaÔÔho purato
ÈhaÔabhikkhampi pacchato ÈhaÔabhikkhampi paÔikkamanaÑ ÈharitvÈ
diyyamÈnampi na gaÓhati, pattadvÈre1 pana pattaÑ vissajjeti. ImasmiÒhi
dhuta~ge MahÈkassapattherena sadiso nÈma natthi. Tassapi
pattavissaÔÔhaÔÔhÈnameva paÒÒÈyati2. Majjhimo purato vÈ pacchato vÈ
ÈhaÔampi paÔikkamanaÑ ÈhaÔampi gaÓhati, pattadvÈrepi pattaÑ vissajjeti, na
pana bhikkhaÑ ÈgamayamÈno nisÊdati. EvaÑ so ukkaÔÔhapiÓÉapÈtikassa
anulometi. Muduko taÑ divasaÑ nisÊditvÈ Ègameti.
ImesaÑ pana tiÓÓampi loluppacÈre uppannamatte dhuta~gaÑ bhijjati.
Ayamettha bhedo.
AyaÑ panÈnisaÑso, kulesu niccanavakatÈ, cand|pamatÈ,
kulamaccherappahÈnaÑ, samÈnukampitÈ3, kul|pakÈdÊnavÈbhÈvo,
avhÈnÈnabhinandanÈ, abhihÈrena anatthikatÈ, appicchatÈdÊnaÑ
anulomavuttitÈti.
______________________________________________________________
1. ParadvÈre (SyÈ), sadvÈre (I, Ka) 2. Khu 1. 110 UdÈne passitabbaÑ.
3. SamÈnÈnukampitÈ (Ka)
66 Visuddhimagga

Cand|pamo niccanavo kulesu,

AmaccharÊ sabbasamÈnukampo.
Kul|pakÈdÊnavavippamutto,
HotÊdha bhikkhu sapadÈnacÈrÊ.
LoluppacÈraÒca pahÈya1 tasmÈ,
Okkhittacakkhu yugamattadassÊ.
Œka~khamÈno bhuvi sericÈraÑ,
Careyya dhÊro sapadÈnacÈranti.
AyaÑ sapadÈnacÈrika~ge samÈdÈnavidhÈnappabhedabhedÈnisaÑsa-
vaÓÓanÈ.

5. EkÈsanika~gakathÈ
28. EkÈsanika~gampi “nÈnÈsanabhojanaÑ paÔikkhipÈmi,
ekÈsanika~gaÑ samÈdiyÈmÊ”ti imesaÑ aÒÒataravacanena samÈdinnaÑ hoti.
Tena pana ekÈsanikena ÈsanasÈlÈyaÑ nisÊdantena therÈsane anisÊditvÈ
“idaÑ mayhaÑ pÈpuÓissatÊ”ti patir|paÑ ÈsanaÑ sallakkhetvÈ nisÊditabbaÑ.
Saca’ssa vippakate bhojane Ècariyo vÈ upajjhÈyo vÈ Ègacchati, uÔÔhÈya
vattaÑ kÈtuÑ vaÔÔati. TipiÔakac|ÄÈbhayatthero panÈha “ÈsanaÑ vÈ
rakkheyya bhojanaÑ vÈ, ayaÒca vippakatabhojano, tasmÈ vattaÑ karotu,
bhojanaÑ pana mÈ bhuÒjat|”ti. Idamassa vidhÈnaÑ.
Pabhedato pana ayampi tividho hoti. Tattha ukkaÔÔho appaÑ vÈ hotu
bahu vÈ, yamhi bhojane hatthaÑ otÈreti, tato aÒÒaÑ gaÓhituÑ na labhati.
Sacepi manussÈ “therena na kiÒci bhuttan”ti sappi-ÈdÊni Èharanti,
bhesajjatthameva vaÔÔanti, na ÈhÈratthaÑ. Majjhimo yÈva patte bhattaÑ na
khÊyati, tÈva aÒÒaÑ gaÓhituÑ labhati. AyaÒhi bhojanapariyantiko nÈma hoti.
Muduko yÈva ÈsanÈ na vuÔÔhÈti tÈva bhuÒjituÑ labhati. So hi
udakapariyantiko vÈ hoti yÈva pattadhovanaÑ na gaÓhÈti tÈva bhuÒjanato,
Èsanapariyantiko vÈ yÈva na vuÔÔhÈti tÈva bhuÒjanato.
______________________________________________________________
1. LoluppacÈraÑ pajahÈya (SyÈ) loluppacÈraÑ supahÈya (Ka)
 2. Duta~ganiddesa 67

ImesaÑ pana tiÓÓampi nÈnÈsanabhojanaÑ bhuttakkhaÓe dhuta~gaÑ

bhijjati. Ayamettha bhedo.
AyaÑ panÈnisaÑso, appÈbÈdhatÈ, appÈta~katÈ, lahuÔÔhÈnaÑ, balaÑ,
phÈsuvihÈro, anatirittapaccayÈ anÈpatti, rasataÓhÈvinodanaÑ
appicchatÈdÊnaÑ anulomavuttitÈti.
EkÈsanabhojane rataÑ,
Na yatiÑ bhojanapaccayÈ rujÈ.
Visahanti rase alolupo,
ParihÈpeti na kammamattano.
Iti phÈsuvihÈrakÈreÓe,
Sucisallekharat|pasevite.
Janayetha visuddhamÈnaso,
RatimekÈsanabhojane yatÊti1.
AyaÑ ekÈsanika~ge samÈdÈnavidhÈnappabhedabhedÈnisaÑsavaÓÓanÈ.

6. PattapiÓÉika~gakathÈ
29. PattapiÓÉika~gampi “dutiyakabhÈjanaÑ paÔikkhipÈmi,
pattapiÓÉika~gaÑ samÈdiyÈmÊ”ti imesaÑ aÒÒataravacanena samÈdinnaÑ
hoti.
Tena pana pattapiÓÉikena yÈgupÈnakÈle bhÈjane ÔhapetvÈ byaÒjane
laddhe byaÒjanaÑ vÈ paÔhamaÑ khÈditabbaÑ, yÈgu vÈ pÈtabbÈ. Sace pana
yÈguyaÑ pakkhipati, p|timacchakÈdimhi byaÒjane pakkhitte yÈgu paÔik|lÈ
hoti, appaÔik|lameva ca katvÈ bhuÒjituÑ2 vaÔÔati. TasmÈ tathÈr|paÑ
byaÒjanaÑ sandhÈya idaÑ vuttaÑ. YaÑ pana madhusakkarÈdikaÑ
appaÔik|laÑ hoti, taÑ pakkhipitabbaÑ. GaÓhantena ca pamÈÓayuttameva
gaÓhitabbaÑ. ŒmakasÈkaÑ hatthena gahetvÈ khÈdituÑ vaÔÔati. TathÈ pana
akatvÈ patteyeva pakkhipitabbaÑ. DutiyakabhÈjanassa pana paÔikkhittattÈ
aÒÒaÑ rukkhapaÓÓampi na vaÔÔatÊti idamassa vidhÈnaÑ.
Pabhedato pana ayampi tividho hoti. Tattha ukkaÔÔhassa aÒÒatra
ucchukhÈdanakÈlÈ kacavarampi chaÉÉetuÑ na vaÔÔati.
OdanapiÓÉamacchamaÑsap|vepi
______________________________________________________________
1. SadÈti (Ka-SÊ) 2. ParibhuÒjituÑ (I, Ka)
68 Visuddhimagga

bhinditvÈ khÈdituÑ na vaÔÔati. Majjhimassa ekena hatthena bhinditvÈ

khÈdituÑ vaÔÔati, hatthayogÊ nÈmesa. Muduko pana pattayogÊ nÈma hoti,
tassa yaÑ sakkÈ hoti patte pakkhipituÑ, taÑ sabbaÑ hatthena vÈ dantehi vÈ
bhinditvÈ khÈdituÑ vaÔÔati.
ImesaÑ pana tiÓÓampi dutiyakabhÈjanaÑ sÈditakkhaÓe dhuta~gaÑ
bhijjati. Ayamettha bhedo.
AyaÑ panÈnisaÑso, nÈnÈrasataÓhÈvinodanaÑ. AtricchatÈya pahÈnaÑ,
ÈhÈre payojanamattadassitÈ, thÈlakÈdipariharaÓa1khedÈbhÈvo,
avikkhittabhojitÈ, appicchatÈdÊnaÑ anulomavuttitÈti.
NÈnÈbhÈjanavikkhepaÑ, hitvÈ okkhittalocano.
KhaÓanto viya m|lÈni, rasataÓhÈya subbato.
Sar|paÑ viya santuÔÔhiÑ, dhÈrayanto sumÈnaso.
ParibhuÒjeyya ÈhÈraÑ, ko aÒÒo pattapiÓÉikoti.
AyaÑ pattapiÓÉika~ge samÈdÈnavidhÈnappabhedabhedÈnisaÑsa-
vaÓÓanÈ.

7. KhalupacchÈbhattika~gakathÈ
30. KhalupacchÈbhattika~gampi “atirittabhojanaÑ paÔikkhipÈmi,
khalupacchÈbhattika~gaÑ samÈdiyÈmÊ”ti imesaÑ aÒÒataravacanena
samÈdinnaÑ hoti.
Tena pana khalupacchÈbhattikena pavÈretvÈ puna bhojanaÑ kappiyaÑ
kÈretvÈ na bhuÒjitabbaÑ. Idamassa vidhÈnaÑ.
Pabhedato pana ayampi tividho hoti. Tattha ukkaÔÔho yasmÈ
paÔhamapiÓÉe pavÈraÓÈ nÈma natthi, tasmiÑ pana ajjhohariyamÈne aÒÒaÑ
paÔikkhipato hoti, tasmÈ evaÑ pavÈrito paÔhamapiÓÉaÑ ajjhoharitvÈ
dutiyapiÓÉaÑ na bhuÒjati. Majjhimo yasmiÑ bhojane pavÈrito, tadeva
bhuÒjati. Muduko pana yÈva ÈsanÈ na vuÔÔhÈti tÈva bhuÒjati.
ImesaÑ pana tiÓÓampi pavÈritÈnaÑ kappiyaÑ kÈrÈpetvÈ bhuttakkhaÓe
dhuta~gaÑ bhijjati. Ayamettha bhedo.
______________________________________________________________
1. ThÈlakÈdiharaÓa (I, Ka)
 2. Duta~ganiddesa 69

AyaÑ panÈnisaÑso, anatirittabhojanÈpattiyÈ d|rabhÈvo,

odarikattÈbhÈvo, nirÈmisasannidhitÈ, punapariyesanÈya abhÈvo,
appicchatÈdÊnaÑ anulomavuttitÈti.
PariyesanÈya khedaÑ, na yÈti na karoti sannidhiÑ dhÊro.
OdarikattaÑ pajahati, khalupacchÈbhattiko yogÊ.
TasmÈ sugatapasatthaÑ, santosaguÓÈdivuÉÉhisaÒjananaÑ.
Dose vidhunitukÈmo, bhajeyya yogÊ dhuta~gamidanti.
AyaÑ khalupacchÈbhattika~ge samÈdÈnavidhÈnappabheda-
bhedÈnisaÑsavaÓÓanÈ.

8. ŒraÒÒika~gakathÈ
31. ŒraÒÒika~gampi “gÈmantasenÈsanaÑ paÔikkhipÈmi, ÈraÒÒika~gaÑ
samÈdiyÈmÊ”ti imesaÑ aÒÒataravacanena samÈdinnaÑ hoti.
Tena pana ÈraÒÒikena gÈmantasenÈsanaÑ pahÈya araÒÒe aruÓaÑ
uÔÔhÈpetabbaÑ. Tattha saddhiÑ upacÈrena gÈmoyeva gÈmantasenÈsanaÑ.
GÈmo nÈma yo koci ekakuÔiko vÈ anekakuÔiko vÈ parikkhitto vÈ
aparikkhitto vÈ samanusso vÈ amanusso vÈ antamaso
atirekacÈtumÈsaniviÔÔho yo koci satthopi.
GÈm|pacÈro nÈma parikkhittassa gÈmassa sace AnurÈdhapurasseva dve
indakhÊlÈ honti, abbhantarime indakhÊle Ôhitassa thÈmamajjhimassa
purisassa leÉÉupÈto. Tassa lakkhaÓaÑ yathÈ taruÓamanussÈ attano balaÑ
dassentÈ bÈhaÑ pasÈretvÈ leÉÉaÑ khipanti, evaÑ khittassa leÉÉussa
patanaÔÔhÈnabbhantaranti vinayadharÈ. SuttantikÈ pana
kÈkanivÈraÓaniyamena khittassÈti vadanti. AparikkhittagÈme yaÑ
sabbapaccantimassa gharassa dvÈre Ôhito mÈtugÈmo bhÈjanena udakaÑ
chaÉÉeti, tassa patanaÔÔhÈnaÑ ghar|pacÈro. Tato vuttanayena eko leÉÉupÈto
gÈmo, dutiyo gÈm|pacÈro.
AraÒÒaÑ pana vinayapariyÈye1 tÈva “ÔhapetvÈ gÈmaÒca gÈm|pacÈraÒca
sabbametaÑ araÒÒan”ti2 vuttaÑ. AbhidhammapariyÈye3”nikkhamitvÈ bahi
indakhÊlÈ,
______________________________________________________________
1. VinayapariyÈyena (SÊ) 2. Vi 1. 57 piÔÔhe. 3. AbhidhammapariyÈyena (SÊ, SyÈ)
70 Visuddhimagga

sabbametaÑ araÒÒan”ti1 vuttaÑ. ImasmiÑ pana suttantikapariyÈye2

“ÈraÒÒakaÑ nÈma senÈsanaÑ paÒcadhanusatikaÑ pacchiman”ti idaÑ
lakkhaÓaÑ. TaÑ Èropitena ÈcariyadhanunÈ parikkhittassa gÈmassa
indakhÊlato aparikkhittassa paÔhamaleÉÉupÈtato paÔÔhÈya yÈva
vihÈraparikkhepo minitvÈ vavatthapetabbaÑ.
Sace pana vihÈro aparikkhitto hoti, yaÑ sabbapaÔhamaÑ senÈsanaÑ vÈ
bhattasÈlÈ vÈ dhuvasannipÈtaÔÔhÈnaÑ vÈ bodhi vÈ cetiyaÑ vÈ d|re cepi
senÈsanato hoti, taÑ paricchedaÑ katvÈ minitabbanti VinayaÔÔhakathÈsu
vuttaÑ. MajjhimaÔÔhakathÈyaÑ pana vihÈrassapi gÈmasseva upacÈraÑ
nÊharitvÈ ubhinnaÑ leÉÉupÈtÈnaÑ antarÈ minitabbanti vuttaÑ. Idamettha
pamÈÓaÑ.
Sacepi Èsanne gÈmo hoti, vihÈre Ôhitehi mÈnusakÈnaÑ saddo suyyati,
pabbatanadÊ-ÈdÊhi pana antaritattÈ na sakkÈ ujuÑ gantuÑ. Yo tassa
pakatimaggo hoti, sacepi nÈvÈya saÒcaritabbo, tena maggena
paÒcadhanusatikaÑ gahetabbaÑ. Yo pana ÈsannagÈmassa
a~gasampÈdanatthaÑ tato tato maggaÑ pidahati, ayaÑ dhuta~gacoro hoti.
Sace pana ÈraÒÒikassa bhikkhuno upajjhÈyo vÈ Ècariyo vÈ gilÈno hoti,
tena araÒÒe sappÈyaÑ alabhantena gÈmantasenÈsanaÑ netvÈ upaÔÔhÈtabbo.
KÈlasseva pana nikkhamitvÈ a~gayuttaÔÔhÈne aruÓaÑ uÔÔhÈpetabbaÑ. Sace
aruÓuÔÔhÈnavelÈyaÑ tesaÑ ÈbÈdho vaÉÉhati, tesaÑyeva kiccaÑ kÈtabbaÑ.
Na dhuta~gasuddhikena bhavitabbanti idamassa vidhÈnaÑ.
Pabhedato pana ayampi tividho hoti. Tattha ukkaÔÔhena sabbakÈlaÑ
araÒÒe aruÓaÑ uÔÔhÈpetabbaÑ. Majjhimo cattÈro vassike mÈse gÈmante
vasituÑ labhati. Muduko hemantikepi.
ImesaÑ pana tiÓÓampi yathÈ paricchinne kÈle araÒÒato ÈgantvÈ
gÈmantasenÈsane dhammassavanaÑ3 suÓantÈnaÑ aruÓe uÔÔhitepi dhuta~gaÑ
na bhijjati. SutvÈ gacchantÈnaÑ antarÈmagge uÔÔhitepi na bhijjati. Sace pana
uÔÔhitepi dhammakathike muhuttaÑ nipajjitvÈ gamissÈmÈti niddÈyantÈnaÑ
aruÓaÑ uÔÔhahati, attano vÈ ruciyÈ gÈmantasenÈsane aruÓaÑ uÔÔhapenti,
dhuta~gaÑ bhijjatÊti ayamettha bhedo.
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 260 piÔÔhe. 2. ImasmiÑ pana suttantikapariyÈyena (SÊ, SyÈ)
3. DhammaÑ (SÊ, SyÈ)
 2. Duta~ganiddesa 71

AyaÑ panÈnisaÑso, ÈraÒÒiko bhikkhu araÒÒasaÒÒaÑ manasikaronto

bhabbo aladdhaÑ vÈ samÈdhiÑ paÔiladdhuÑ laddhaÑ vÈ rakkhituÑ,
satthÈpissa attamano hoti. YathÈha, “tenÈhaÑ NÈgita tassa bhikkhuno
attamano homi araÒÒavihÈrenÈ”ti1. PantasenÈsanavÈsino cassa
asappÈyar|pÈdayo cittaÑ na vikkhipanti, vigatasantÈso hoti, jÊvitanikantiÑ
jahati, pavivekasukharasaÑ assÈdeti, paÑsuk|likÈdibhÈvopi cassa patir|po
hotÊti.
Pavivitto asaÑsaÔÔho, pantasenÈsane rato.
ŒrÈdhayanto nÈthassa, vanavÈsena mÈnasaÑ.
Eko araÒÒe nivasaÑ, yaÑ sukhaÑ labhate yati.
RasaÑ tassa na vindanti, api devÈ sa-indakÈ.
PaÑsuk|laÒca esova, kavacaÑ viya dhÈrayaÑ.
AraÒÒasa~gÈmagato, avasesadhutÈyudho.
Samattho nacirasseva, jetuÑ mÈraÑ savÈhiniÑ2.
TasmÈ araÒÒavÈsamhi, ratiÑ kayirÈtha paÓÉitoti.
AyaÑ ÈraÒÒika~ge samÈdÈnavidhÈnappabhedabhedÈnisaÑsavaÓÓanÈ.

9. Rukkham|lika~gakathÈ
32. Rukkham|lika~gampi “channaÑ paÔikkhipÈmi, rukkham|lika~gaÑ
samÈdiyÈmÊ”ti imesaÑ aÒÒataravacanena samÈdinnaÑ hoti.
Tena pana rukkham|likena sÊmantarikarukkhaÑ, citiyarukkhaÑ,
niyyÈsarukkhaÑ, phalarukkhaÑ, vaggulirukkhaÑ, susirarukkhaÑ,
vihÈramajjhe Ôhitarukkhanti ime rukkhe vivajjetvÈ vihÈrapaccante
Ôhitarukkho gahetabboti idamassa vidhÈnaÑ.
Pabhedato pana ayampi tividho hoti. Tattha ukkaÔÔho yathÈrucitaÑ
rukkhaÑ gahetvÈ paÔijaggÈpetuÑ na labhati. PÈdena paÓÓasaÔaÑ3 apanetvÈ
vasitabbaÑ. Majjhimo taÑ ÔhÈnaÑ sampattehiyeva paÔijaggÈpetuÑ labhati.
Mudukena ÈrÈmikasamaÓuddese pakkositvÈ sodhÈpetvÈ samaÑ kÈrÈpetvÈ
vÈlukaÑ4okirÈpetvÈ pÈkÈraparikkhepaÑ kÈrÈpetvÈ
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 301; AÑ 3. 157 piÔÔhesu. 2. SavÈhiÓiÑ (SÊ) savÈhanaÑ (SyÈ, I, Ka)
3. PaÓÓakasaÔaÑ (Ka) 4. VÈlikaÑ (SÊ, I)
72 Visuddhimagga

dvÈraÑ yojÈpetvÈ vasitabbaÑ. Mahadivase pana rukkham|likena tattha

anisÊditvÈ aÒÒattha paÔicchanne ÔhÈne nisÊditabbaÑ.
ImesaÑ pana tiÓÓampi channe vÈsaÑ kappitakkhaÓe dhuta~gaÑ
bhijjati. JÈnitvÈ channe aruÓaÑ uÔÔhÈpitamatteti A~guttarabhÈÓakÈ.
Ayamettha bhedo.
AyaÑ panÈnisaÑso, rukkham|lasenÈsanaÑ nissÈya pabbajjÈti1
vacanato nissayÈnur|papaÔipattisabbhÈvo, appÈni ceva sulabhÈni ca tÈni ca
anavajjÈnÊti2 BhagavatÈ saÑvaÓÓitapaccayatÈ, abhiÓhaÑ
tarupaÓÓavikÈradassanena aniccasaÒÒÈsamuÔÔhÈpanatÈ,
senÈsanamaccherakammÈrÈmatÈnaÑ abhÈvo, devatÈhi sahavÈsitÈ,
appicchatÈdÊnaÑ anulomavuttitÈti.
VaÓÓito BuddhaseÔÔhena, nissayoti ca bhÈsito.
NivÈso pavivittassa, rukkham|lasamo kuto.
ŒvÈsamaccherahare, devatÈ paripÈlite.
Pavivitte vasanto hi, rukkham|lamhi subbato.
AbhirattÈni nÊlÈni, paÓÉ|ni patitÈni ca.
Passanto tarupaÓÓÈni, niccasaÒÒaÑ pan|dati.
TasmÈ hi BuddhadÈyajjaÑ, bhÈvanÈbhiratÈlayaÑ.
VivittaÑ nÈtimaÒÒeyya, rukkham|laÑ vicakkhaÓoti.
AyaÑ rukkham|lika~ge samÈdÈnavidhÈnappabhedabhedÈnisaÑsa-
vaÓÓanÈ.

10. AbbhokÈsika~gakathÈ
33. AbbhokÈsika~gampi “channaÒca rukkham|laÒca paÔikkhipÈmi,
abbhokÈsika~gaÑ samÈdiyÈmÊ”ti imesaÑ aÒÒataravacanena samÈdinnaÑ
hoti.
Tassa pana abbhokÈsikassa dhammassavanÈya3 vÈ uposathatthÈya vÈ
uposathÈgÈraÑ pavisituÑ vaÔÔati. Sace paviÔÔhassa devo vassati, deve
vassamÈne anikkhamitvÈ vass|parame nikkhamitabbaÑ. BhojanasÈlaÑ vÈ
aggisÈlaÑ vÈ pavisitvÈ vattaÑ kÈtuÑ, bhojanasÈlÈya there bhikkh| bhattena
ÈpucchituÑ, uddisantena vÈ uddisÈpentena vÈ channaÑ pavisituÑ, bahi
dunnikkhittÈni maÒcapÊÔhÈdÊni antopavesetuÒca vaÔÔati. Sace maggaÑ
gacchantena
______________________________________________________________
1. Vi 3. 133 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 335; Khu 1. 264 piÔÔhesu. 3. DhammasavaÓÈya (SÊ)
 2. Duta~ganiddesa 73

vuÉÉhatarÈnaÑ parikkhÈro gahito hoti, deve vassante maggamajjhe ÔhitaÑ

sÈlaÑ pavisituÑ vaÔÔati. Sace na kiÒci gahitaÑ hoti, sÈlÈya ÔhassÈmÊti1
vegena gantuÑ na vaÔÔati. PakatigatiyÈ gantvÈ paviÔÔhena pana yÈva
vass|paramÈ ÔhatvÈ gantabbanti idamassa vidhÈnaÑ. Rukkham|likassÈpi
eseva nayo.

Pabhedato pana ayampi tividho hoti. Tattha ukkaÔÔhassa rukkhaÑ vÈ

pabbataÑ vÈ gehaÑ vÈ upanissÈya vasituÑ na vaÔÔati. AbbhokÈseyeva
cÊvarakuÔiÑ katvÈ vasitabbaÑ. Majjhimassa rukkhapabbatagehÈni
upanissÈya anto appavisitvÈ vasituÑ vaÔÔati. Mudukassa
acchannamariyÈdaÑ pabbhÈrampi sÈkhÈmaÓÉapopi pÊÔhapaÔopi
khettarakkhakÈdÊhi chaÉÉitÈ tatraÔÔhakakuÔikÈpi vaÔÔatÊti.

ImesaÑ pana tiÓÓampi vÈsatthÈya channaÑ vÈ rukkham|laÑ vÈ2

paviÔÔhakkhaÓe dhuta~gaÑ bhijjati. JÈnitvÈ tattha aruÓaÑ uÔÔhÈpitamatteti
A~guttarabhÈÓakÈ. Ayamettha bhedo.

AyaÑ panÈnisaÑso, ÈvÈsapalibodhupacchedo, thinamiddhapan|danaÑ,

“migÈ viya asa~gacÈrino, aniketÈ viharanti bhikkhavo”ti3 pasaÑsÈya
anur|patÈ, nissa~gatÈ, cÈtuddisatÈ, appicchatÈdÊnaÑ anulomavuttitÈti.

AnagÈriyabhÈvassa, anur|pe adullabhe.

TÈrÈmaÓivitÈnamhi, candadÊpappabhÈsite.

AbbhokÈse vasaÑ bhikkhu, migabh|tena cetasÈ.

ThinamiddhaÑ vinodetvÈ, bhÈvanÈrÈmataÑ sito.

PavivekarasassÈdaÑ, nacirasseva vindati.

YasmÈ tasmÈ hi sappaÒÒo, abbhokÈsarato siyÈti.

AyaÑ abbhokÈsika~ge samÈdÈnavidhÈnappabhedabhedÈnisaÑsa-

vaÓÓanÈ.
______________________________________________________________
1. VasÈmÊti (SyÈ, Ka) 2. ChannaÒca rukkham|laÒca (SyÈ, I, Ka)
3. SaÑ 1. 201 piÔÔhe.
74 Visuddhimagga

11. SosÈnika~gakathÈ
34. SosÈnika~gampi “na susÈnaÑ paÔikkhipÈmi, sosÈnika~gaÑ
samÈdiyÈmÊ”ti imesaÑ aÒÒataravacanena samÈdinnaÑ hoti.
Tena pana sosÈnikena yaÑ manussÈ gÈmaÑ nivesantÈ1 “idaÑ
susÈnan”ti vavatthapenti, na tattha vasitabbaÑ. Na hi matasarÊre ajjhÈpite
taÑ susÈnaÑ nÈma hoti, jhÈpitakÈlato pana paÔÔhÈya sacepi dvÈdasavassÈni
chaÉÉitaÑ, taÑ susÈnameva.
TasmiÑ pana vasantena ca~kamamaÓÉapÈdÊni kÈretvÈ maÒcapÊÔhaÑ
paÒÒapetvÈ pÈnÊyaparibhojanÊyaÑ upaÔÔhÈpetvÈ dhammaÑ vÈcentena na
vasitabbaÑ. GarukaÑ hi idaÑ dhuta~gaÑ, tasmÈ uppannaparissaya-
vighÈtatthÈya saÑghattheraÑ vÈ rÈjayuttakaÑ vÈ jÈnÈpetvÈ appamattena
vasitabbaÑ. Ca~kamantena addhakkhikena ÈÄÈhanaÑ olokentena
ca~kamitabbaÑ.
SusÈnaÑ gacchantenÈpi mahÈpathÈ ukkamma uppathamaggena
gantabbaÑ. DivÈyeva ÈrammaÓaÑ vavatthapetabbaÑ. EvaÒhissa taÑ rattiÑ
bhayÈnakaÑ na bhavissati, amanussÈ rattiÑ viravitvÈ viravitvÈ ÈhiÓÉantÈpi
na kenaci paharitabbÈ. Ekadivasampi susÈnaÑ agantuÑ na vaÔÔati.
MajjhimayÈmaÑ susÈne khepetvÈ pacchimayÈme paÔikkamituÑ vaÔÔatÊti
A~guttarabhÈÓakÈ. AmanussÈnaÑ piyaÑ tilapiÔÔhamÈsabhattamaccha-
maÑsakhÊratelaguÄÈdikhajjabhojjaÑ na sevitabbaÑ. KulagehaÑ na
pavisitabbanti idamassa vidhÈnaÑ.
Pabhedato pana ayampi tividho hoti. Tattha ukkaÔÔhena yattha
dhuvaÉÈha dhuvakuÓapa dhuvarodanÈni atthi, tattheva vasitabbaÑ.
Majjhimassa tÊsu ekasmimpi sati vaÔÔati. Mudukassa vuttanayena
susÈnalakkhaÓaÑ pattamatte vaÔÔati.
ImesaÑ pana tiÓÓampi na susÈnamhi vÈsaÑ kappanena dhuta~gaÑ
bhijjati. SusÈnaÑ agatadivaseti A~guttarabhÈÓakÈ. Ayamettha bhedo.
AyaÑ panÈnisaÑso maraÓassatipaÔilÈbho, appamÈdavihÈritÈ,
asubhanimittÈdhigamo, kÈmarÈgavinodanaÑ, abhiÓhaÑ
kÈyasabhÈvadassanaÑ,
______________________________________________________________
1. NivesetvÈ (SÊ)
 2. Duta~ganiddesa 75

saÑvegabahulatÈ ÈrogyamadÈdippahÈnaÑ, bhayabheravasahanatÈ,

amanussÈnaÑ garubhÈvanÊyatÈ, appicchatÈdÊnaÑ anulomavuttitÈti.
SosÈnikaÒhi maraÓÈnusatippabhÈvÈ,
NiddÈgatampi na phusanti pamÈdadosÈ.
Sampassato ca kuÓapÈni bah|ni tassa,
KÈmÈnubhÈva1 vasagampi na hoti cittaÑ.
SaÑvegameti vipulaÑ na madaÑ upeti,
SammÈ atho ghaÔati nibbutimesamÈno.
SosÈnika~gamitinekaguÓÈvahattÈ,
NibbÈnaninnahadayena nisevitabbanti.
AyaÑ sosÈnika~ge samÈdÈnavidhÈnappabhedabhedÈnisaÑsavaÓÓanÈ.

12. YathÈsanthatika~gakathÈ
35. YathÈsanthatika~gampi “senÈsanaloluppaÑ paÔikkhipÈmi,
yathÈsanthatika~gaÑ samÈdiyÈmÊ”ti imesaÑ aÒÒataravacanena samÈdinnaÑ
hoti.
Tena pana yathÈsanthatikena yadassa senÈsanaÑ “idaÑ tuyhaÑ
pÈpuÓÈtÊ”ti gÈhitaÑ hoti, teneva tuÔÔhabbaÑ, na aÒÒo uÔÔhÈpetabbo.
Idamassa vidhÈnaÑ.
Pabhedato pana ayampi tividho hoti. Tattha ukkaÔÔho attano
pattasenÈsanaÑ d|reti vÈ accÈsanneti vÈ amanussadÊghajÈtikÈdÊhi
upaddutanti vÈ uÓhanti vÈ sÊtalanti vÈ pucchituÑ na labhati. Majjhimo
pucchituÑ labhati. GantvÈ pana oloketuÑ na labhati. Muduko gantvÈ
oloketvÈ sacassa taÑ na ruccati, aÒÒaÑ gahetuÑ labhati.
ImesaÑ pana tiÓÓampi senÈsanaloluppe uppannamatte dhuta~gaÑ
bhijjatÊti ayamettha bhedo.
AyaÑ panÈnisaÑso, “yaÑ laddhaÑ tena tuÔÔhabban”ti2
vuttovÈdakaraÓaÑ, sabrahmacÈrÊnaÑ hitesitÈ, hÊnapaÓÊtavikappapariccÈgo,
anurodhavirodhappahÈnaÑ, atricchatÈya dvÈrapidahanaÑ, appicchatÈdÊnaÑ
anulomavuttitÈti.
______________________________________________________________
1. KÈmÈnurÈga (SÊ, SyÈ, I) 2. Khu 5. 32 JÈtake; Vi 2. 340 piÔÔhepi.
76 Visuddhimagga

YaÑ laddhaÑ tena santuÔÔho, yathÈsanthatiko yati.

Nibbikappo sukhaÑ seti, tiÓasantharakesupi.
Na so rajjati seÔÔhamhi, hÊnaÑ laddhÈ na kuppati.
SabrahmacÈrinavake, hitena anukampati.
TasmÈ ariyasatÈciÓÓaÑ, munipu~gavavaÓÓitaÑ.
AnuyuÒjetha medhÈvÊ, yathÈsanthatarÈmatanti.
AyaÑ yathÈsanthatika~ge samÈdÈnavidhÈnappabhedabhedÈnisaÑsa-
vaÓÓanÈ.

13. Nesajjika~gakathÈ
36. Nesajjika~gampi “seyyaÑ paÔikkhipÈmi, nesajjika~gaÑ
samÈdiyÈmÊ”ti imesaÑ aÒÒataravacanena samÈdinnaÑ hoti.
Tena pana nesajjikena rattiyÈ tÊsu yÈmesu ekaÑ yÈmaÑ uÔÔhÈya
ca~kamitabbaÑ. IriyÈpathesu hi nipajjitumeva na vaÔÔati. Idamassa
vidhÈnaÑ.
Pabhedato pana ayampi tividho hoti. Tattha ukkaÔÔhassa neva
apassenaÑ, na dussapallatthikÈ, na ÈyogapaÔÔo vaÔÔati. Majjhimassa imesu
tÊsu yaÑkiÒci vaÔÔati. Mudukassa apassenampi dussapallatthikÈpi
ÈyogapaÔÔopi bibbohanampi paÒca~gopÊ satta~gopi vaÔÔati. PaÒca~go pana
piÔÔhi-apassayena saddhiÑ kato. Satta~go nÈma piÔÔhi-apassayena ca
ubhatopassetu apassayehi ca saddhiÑ kato. TaÑ kira MiÄÈbhayattherassa
akaÑsu. Thero anÈgÈmÊ hutvÈ parinibbÈyi.
ImesaÑ pana tiÓÓampi seyyaÑ kappitamatte dhuta~gaÑ bhijjati.
Ayamettha bhedo.
AyaÑ panÈnisaÑso, “seyyasukhaÑ passasukhaÑ middhasukhaÑ
anuyutto viharatÊ”ti1 vuttassa cetaso vinibandhassa upacchedanaÑ,
sabbakammaÔÔhÈnÈnuyogasappÈyatÈ, pÈsÈdika-iriyÈpathatÈ,
vÊriyÈrambhÈnuk|latÈ, sammÈpaÔipattiyÈ anubr|hananti.
ŒbhujitvÈna palla~kaÑ, paÓidhÈya ujuÑ tanuÑ.
NisÊdanto vikampeti, mÈrassa hadayaÑ yati.
______________________________________________________________
1. DÊ 3. 199; Ma 1. 146 piÔÔhesu.
 2. Duta~ganiddesa 77

SeyyasukhaÑ middhasukhaÑ, hitvÈ ÈraddhavÊriyo.

NisajjÈbhirato bhikkhu, sobhayanto tapovanaÑ.

NirÈmisaÑ pÊtisukhaÑ, yasmÈ samadhigacchati.

TasmÈ samanuyuÒjeyya, dhÊro nesajjikaÑ vatanti.

AyaÑ nesajjika~ge samÈdÈnavidhÈnappabhedabhedÈnisaÑsavaÓÓanÈ.

Dhuta~gapakiÓÓaka kathÈ

37. IdÈni–

Kusalattikato ceva, dhutÈdÊnaÑ vibhÈgato.

SamÈsabyÈsato cÈpi, viÒÒÈtabbo vinicchayoti–

ImissÈ gÈthÈya vasena vaÓÓanÈ hoti.

Tattha kusalattikatoti sabbÈneva hi dhuta~gÈni

sekkhaputhujjanakhÊÓÈsavÈnaÑ vasena siyÈ kusalÈni, siyÈ abyÈkatÈni, natthi
dhuta~gaÑ akusalanti.

Yo pana vadeyya “pÈpiccho icchÈpakato ÈraÒÒiko hotÊti-Èdivacanato1

akusalampi dhuta~gan”ti. So vattabbo–na mayaÑ ‘akusalacittena araÒÒe na
vasatÊ”ti vadÈma. Yassa hi araÒÒe nivÈso, so ÈraÒÒiko. So ca pÈpiccho vÈ
bhaveyya appiccho vÈ. ImÈni pana tena tena samÈdÈnena dhutakilesattÈ
dhutassa bhikkhuno a~gÈni, kilesadhunanato vÈ dhutanti laddhavohÈraÑ
ÒÈÓaÑ a~gametesanti dhuta~gÈni. Atha vÈ dhutÈni ca tÈni
paÔipakkhaniddhunanato a~gÈni ca paÔipattiyÈtipi dhuta~gÈnÊti vuttaÑ. Na ca
akusalena koci dhuto nÈma hoti, yassetÈni a~gÈni bhaveyyuÑ, na ca
akusalaÑ kiÒci dhunÈti, yesaÑ taÑ a~gantikatvÈ dhuta~gÈnÊti vucceyyuÑ.
NÈpi akusalaÑ cÊvaraloluppÈdÊni ceva niddhunÈti paÔipattiyÈ ca a~gaÑ hoti.
TasmÈ suvuttamidaÑ “natthi akusalaÑ dhuta~gan”ti.
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 193; Vi 5. 233 piÔÔhesu.
78 Visuddhimagga

“Yesampi kusalattikavinimuttaÑ dhuta~gaÑ, tesaÑ atthato

dhuta~gameva natthi. AsantaÑ kassa dhunanato dhuta~gaÑnÈma bhavissati.
DhutaguÓe samÈdÈya vattatÊti vacanavirodhopi ca nesaÑ Èpajjati, tasmÈ taÑ
na gahetabban”ti ayaÑ tÈva kusalattikato vaÓÓanÈ.

DhutÈdÊnaÑ vibhÈgatoti dhuto veditabbo. DhutavÈdo veditabbo.

DhutadhammÈ veditabbÈ. Dhuta~gÈni veditabbÈni. Kassa dhuta~gasevanÈ
sappÈyÈti veditabbaÑ.

Tattha dhutoti dhutakileso vÈ puggalo kilesadhunano vÈ dhammo.

DhutavÈdoti ettha pana atthi dhuto na dhutavÈdo, atthi na dhuto

dhutavÈdo, atthi neva dhuto na dhutavÈdo, atthi dhuto ceva dhutavÈdo ca.

Tattha yo dhuta~gena attano kilese dhuni, paraÑ pana dhuta~gena na

ovadati, nÈnusÈsati BÈkkulatthero viya, ayaÑ dhuto na dhutavÈdo. YathÈha,
“tayidaÑ ÈyasmÈ BÈkkulo dhuto na dhutavÈdo”ti. Yo pana na dhuta~gena
attano kilese dhuni, kevalaÑ aÒÒe dhuta~gena ovadati anusÈsati
Upanandatthero viya, ayaÑ na dhuto dhutavÈdo. YathÈha, “tayidaÑ ÈyasmÈ
Upanando Sakyaputto na dhuto dhutavÈdo”ti. Yo ubhayavipanno LÈÄudÈyÊ1
viya, ayaÑ neva dhuto na dhutavÈdo. YathÈha, “tayidaÑ ÈyasmÈ LÈÄudÈyÊ
neva dhuto na dhutavÈdo”ti. Yo pana ubhayasampanno DhammasenÈpati
viya, ayaÑ dhuto ceva dhutavÈdo ca. YathÈha, “tayidaÑ ÈyasmÈ SÈriputto
dhuto ceva dhutavÈdo cÈti.

DhutadhammÈ veditabbÈti appicchatÈ, santuÔÔhitÈ, sallekhatÈ,

pavivekatÈ, idamatthitÈti ime dhuta~gacetanÈya parivÈrakÈ paÒca dhammÈ
“appicchataÑyeva nissÈyÈ”ti-Èdivacanato2 dhutadhammÈ nÈma, tattha
appicchatÈ ca santuÔÔhitÈ ca alobho3. SallekhatÈ ca pavivekatÈ ca dvÊsu
dhammesu anupatanti alobhe ca amohe ca. IdamatthitÈ ÒÈÓameva.

______________________________________________________________
1. LoÄudÈyi (SyÈ), LÈÄudÈyi (Ka) 2. AÑ 2. 193; Vi 5. 233 piÔÔhesu.
3. Alobhe (SyÈ), alobhe anupatanti (SÊ)
 2. Duta~ganiddesa 79

Tattha ca alobhena paÔikkhepavatth|su lobhaÑ, amohena tesveva

ÈdÊnavapaÔicchÈdakaÑ mohaÑ dhunÈti. Alobhena ca anuÒÒÈtÈnaÑ
paÔisevanamukhena pavattaÑ kÈmasukhÈnuyogaÑ, amohena dhuta~gesu
atisallekhamukhena pavattaÑ attakilamathÈnuyogaÑ dhunÈti. TasmÈ ime
dhammÈ dhutadhammÈti veditabbÈ.
Dhuta~gÈniveditabbÈnÊti terasa dhuta~gÈni veditabbÈni
paÑsuk|lika~gaÑ -pa- nesajjika~ganti. TÈni atthato lakkhaÓÈdÊhi ca
vuttÈneva.
Kassa dhuta~gasevanÈ sappÈyÈti rÈgacaritassa ceva mohacaritassa ca.
KasmÈ? Dhuta~gasevanÈ hi dukkhÈpaÔipadÈ ceva sallekhavihÈro ca.
DukkhÈpaÔipadaÒca nissÈya rÈgo v|pasammati. SallekhaÑ nissÈya
appamattassa moho pahÊyati. ŒraÒÒika~garukkham|lika~gapaÔisevanÈ vÈ
ettha dosacaritassÈpi sappÈyÈ. Tattha hissa asaÑghaÔÔiyamÈnassa viharato
dosopi v|pasammatÊti ayaÑ dhutÈdÊnaÑ vibhÈgato vaÓÓanÈ.
SamÈsabyÈsatoti imÈni pana dhuta~gÈni samÈsato tÊÓi sÊsa~gÈni, paÒca
asambhinna~gÈnÊti aÔÔheva honti. Tattha sapadÈnacÈrika~gaÑ,
ekÈsanika~gaÑ, abbhokÈsika~ganti imÈni tÊÓi sÊsa~gÈni.
SapadÈnacÈrika~gaÒhi rakkhanto piÓÉapÈtika~gampi rakkhissati.
EkÈsanika~gaÒca rakkhato pattapiÓÉika~gakhalupacchÈbhattika~gÈnipi
surakkhanÊyÈni bhavissanti. AbbhokÈsika~gaÑ rakkhantassa kiÑ atthi
rukkham|lika~gayathÈsanthatika~gesu rakkhitabbaÑ nÈma. Iti imÈni tÊÓi
sÊsa~gÈni, ÈraÒÒika~gaÑ, paÑsuk|lika~gaÑ, tecÊvarika~gaÑ,
nesajjika~gaÑ, sosÈnika~ganti imÈni paÒca asambhinna~gÈni cÈti aÔÔheva
honti.
Puna dve cÊvarapaÔisaÑyuttÈni, paÒca piÓÉapÈtapaÔisaÑyuttÈni, paÒca
senÈsanapaÔisaÑyuttÈni, ekaÑ vÊriyapaÔisaÑyuttanti evaÑ cattÈrova honti.
Tattha nesajjika~gaÑ vÊriyapaÔisaÑyuttaÑ. ItarÈni pÈkaÔÈneva.
Puna sabbÈneva nissayavasena dve honti paccayanissitÈni dvÈdasa,
vÊriyanissitaÑ ekanti. SevitabbÈsevitabbavasenapi dveyeva honti. Yassa hi
dhuta~gaÑ sevantassa kammaÔÔhÈnaÑ vaÉÉhati, tena sevitabbÈni. Yassa
sevato hÈyati, tena na sevitabbÈni. Yassa pana sevatopi asevatopi
vaÉÉhateva, na hÈyati, tenÈpi pacchimaÑ janataÑ anukampantena
sevitabbÈni.
80 Visuddhimagga

YassÈpi sevatopi asevatopi na vaÉÉhati, tenÈpi sevitabbÈniyeva ÈyatiÑ

vÈsanatthÈyÈti.
EvaÑ sevitabbÈsevitabbavasena duvidhÈnipi sabbÈneva cetanÈvasena
ekavidhÈni honti. Ekameva hi dhuta~gaÑ1 samÈdÈnacetanÈti.
AÔÔhakathÈyampi vuttaÑ “yÈ cetanÈ, taÑ dhuta~ganti vadantÊ”ti.
ByÈsato pana bhikkh|naÑ terasa, bhikkhunÊnaÑ aÔÔha, sÈmaÓerÈnaÑ
dvÈdasa, sikkhamÈnasÈmaÓerÊnaÑ satta, upÈsaka-upÈsikÈnaÑ dveti
dvÈcattÈlÊsa honti. Sace pana abbhokÈse ÈraÒÒika~gasampannaÑ susÈnaÑ
hoti, ekopi bhikkhu ekappahÈrena sabbadhuta~gÈni paribhuÒjituÑ sakkoti.
BhikkhunÊnaÑ pana ÈraÒÒika~gaÑ khalupacchÈbhattika~gaÒca dvepi
sikkhÈpadeneva paÔikkhittÈni, abbhokÈsika~gaÑ, rukkham|lika~gaÑ,
sosÈnika~ganti imÈni tÊÓi dupparihÈrÈni. BhikkhuniyÈ hi dutiyikaÑ vinÈ
vasituÑ na vaÔÔati. Evar|pe ca ÔhÈne samÈnacchandÈ dutiyikÈ dullabhÈ2.
Sacepi labheyya saÑsaÔÔhavihÈrato na mucceyya. EvaÑ sati yassatthÈya
dhuta~gaÑ seveyya, svevassÈ attho na sampajjeyya. EvaÑ paribhuÒjituÑ3
asakkuÓeyyatÈya paÒca hÈpetvÈ bhikkhunÊnaÑ aÔÔheva hontÊti veditabbÈni.
YathÈvuttesu pana ÔhapetvÈ tecÊvarika~gaÑ sesÈni dvÈdasa sÈmaÓerÈnaÑ,
satta sikkhamÈnasÈmaÓerÊnaÑ veditabbÈni. UpÈsaka-upÈsikÈnaÑ pana
ekÈsanika~gaÑ, pattapiÓÉika~ganti imÈni dve patir|pÈni ceva sakkÈ ca
paribhuÒjitunti dve dhuta~gÈnÊti evaÑ byÈsato dvecattÈlÊsa hontÊti ayaÑ
samÈsabyÈsato vaÓÓanÈ.
EttÈvatÈ ca “sÊle patiÔÔhÈya naro sapaÒÒo”ti imissÈ gÈthÈya
sÊlasamÈdhipaÒÒÈmukhena desite Visuddhimagge yehi
appicchatÈsantuÔÔhitÈdÊhi guÓehi vuttappakÈrassa sÊlassa vodÈnaÑ hoti,
tesaÑ sampÈdanatthaÑ samÈdÈtabbadhuta~gakathÈ bhÈsitÈ4 hoti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

Dhuta~ganiddeso nÈma dutiyo paricchedo.

______________________________________________________________
1. EkÈyeva hi dhuta~ga- (SyÈ) 2. DullabhÈva (Ka)
3. PariharituÑ (Ka-SÊ) 4. KathitÈ (SÊ, SyÈ)
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa

38. IdÈni yasmÈ evaÑ dhuta~gapariharaÓasampÈditehi appicchatÈdÊhi

guÓehi pariyodÈte imasmiÑ sÊle patiÔÔhitena “sÊle patiÔÔhÈya naro sapaÒÒo,
cittaÑ paÒÒaÒca bhÈvayan”ti vacanato cittasÊsena niddiÔÔho samÈdhi
bhÈvetabbo. So ca atisa~khepadesitattÈ viÒÒÈtumpi tÈva na sukaro, pageva
bhÈvetuÑ, tasmÈ tassa vitthÈraÒca bhÈvanÈnayaÒca dassetuÑ idaÑ
paÒhÈkammaÑ hoti.
Ko samÈdhi. KenaÔÔhena samÈdhi. KÈnassa
lakkhaÓarasapaccupaÔÔhÈnapadaÔÔhÈnÈni. Katividho samÈdhi. Ko cassa
saÑkileso. KiÑ vodÈnaÑ. KathaÑ bhÈvetabbo. SamÈdhibhÈvanÈya ko
ÈnisaÑsoti.
TatridaÑ vissajjanaÑ. Ko samÈdhÊti samÈdhi bahuvidho
nÈnappakÈrako. TaÑ sabbaÑ vibhÈvayituÑ ÈrabbhamÈnaÑ vissajjanaÑ
adhippetaÒceva atthaÑ na sÈdheyya, uttari ca vikkhepÈya saÑvatteyya,
tasmÈ idhÈdhippetameva sandhÈya vadÈma, kusalacittekaggatÈ samÈdhi.
KenaÔÔhena samÈdhÊti samÈdhÈnaÔÔhena samÈdhi. KimidaÑ
samÈdhÈnaÑ nÈma. EkÈrammaÓe cittacetasikÈnaÑ samaÑ sammÈ ca
ÈdhÈnaÑ, Ôhapananti vuttaÑ hoti. TasmÈ yassa dhammassÈnubhÈvena
ekÈrammaÓe cittacetasikÈ samaÑ sammÈ ca avikkhipamÈnÈ avippakiÓÓÈ ca
hutvÈ tiÔÔhanti, idaÑ samÈdhÈnanti veditabbaÑ.
KÈnassa lakkhaÓa rasa paccupaÔÔhÈna padaÔÔhÈnÈnÊti ettha pana
avikkhepalakkhaÓo samÈdhi, vikkhepaviddhaÑsanaraso,
avikampanapaccupaÔÔhÈno. “Sukhino cittaÑ samÈdhiyatÊ”ti1 vacanato pana
sukhamassa padaÔÔhÈnaÑ.
39. Katividho samÈdhÊti avikkhepalakkhaÓena tÈva ekavidho. UpacÈra-
appanÈvasena duvidho, tathÈ lokiyalokuttaravasena sappÊtikanippÊtikavasena
sukhasahagata-upekkhÈsahagatavasena ca. Tividho
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 69 piÔÔhÈdÊsu.
82 Visuddhimagga

hÊnamajjhimapaÓÊtavasena, tathÈ savitakkasavicÈrÈdivasena

pÊtisahagatÈdivasena parittamahaggatappamÈÓavasena ca. Catubbidho
dukkhÈpaÔipadÈdandhÈ bhiÒÒÈdivasena, tathÈ parittaparittÈrammaÓÈdivasena
catujhÈna~gavasena hÈnabhÈgiyÈdivasena kÈmÈvacarÈdivasena
adhipativasena ca. PaÒcavidho paÒcakanaye paÒcajhÈna~gavasenÈti.

SamÈdhi-ekakadukavaÓÓanÈ
Tattha ekavidhakoÔÔhÈso uttÈnatthoyeva. DuvidhakoÔÔhÈse channaÑ
anussatiÔÔhÈnÈnaÑ maraÓassatiyÈ upasamÈnussatiyÈ ÈhÈre paÔik|lasaÒÒÈya
catudhÈtuvavatthÈnassÈti imesaÑ vasena laddhacittekaggatÈ, yÈ ca
appanÈsamÈdhÊnaÑ pubbabhÈge ekaggatÈ, ayaÑ upacÈrasamÈdhi.
“PaÔhamassa jhÈnassa parikammaÑ paÔhamassa jhÈnassa anantarapaccayena
paccayo”ti-Èdivacanato1 pana yÈ parikammÈnantarÈ ekaggatÈ, ayaÑ
appanÈsamÈdhÊti evaÑ upacÈrappanÈvasena duvidho.
Dutiyaduke tÊsu bh|mÊsu kusalacittekaggatÈ lokiyo samÈdhi.
AriyamaggasampayuttÈ ekaggatÈ lokuttaro samÈdhÊti evaÑ
lokiyalokuttaravasena duvidho.
Tatiyaduke catukkanaye dvÊsu paÒcakanaye tÊsu jhÈnesu ekaggatÈ
sappÊtiko samÈdhi. Avasesesu dvÊsu jhÈnesu ekaggatÈ nippÊtiko samÈdhi.
UpacÈrasamÈdhi pana siyÈ sappÊtiko, siyÈ nippÊtikoti evaÑ
sappÊtikanippÊtikavasena duvidho.
Catutthaduke catukkanaye tÊsu paÒcakanaye cat|su jhÈnesu ekaggatÈ
sukhasahagato samÈdhi. AvasesasmiÑ upekkhÈsahagato samÈdhi.
UpacÈrasamÈdhi pana siyÈ sukhasahagato, siyÈ upekkhÈsahagatoti evaÑ
sukhasahagata-upekkhÈsahagatavasena duvidho.

SamÈdhitikavaÓÓanÈ
Tikesu paÔhamattike paÔiladdhamatto hÊno, nÈtisubhÈvito majjhimo,
subhÈvito vasippatto paÓÊtoti evaÑ hÊnamajjhimapaÓÊtavasena tividho.
______________________________________________________________
1. PaÔÔhÈne dutiyapotthake parittatike paÒhÈvÈre 326 piÔÔhe.
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa 83

Dutiyattike paÔhamajjhÈnasamÈdhi saddhiÑ upacÈrasamÈdhinÈ

savitakkasavicÈro. PaÒcakanaye dutiyajjhÈnasamÈdhi avitakkavicÈramatto.
Yo hi vitakkamatteyeva ÈdÊnavaÑ disvÈ vicÈre adisvÈ kevalaÑ
vitakkappahÈnamattaÑ Èka~khamÈno paÔhamajjhÈnaÑ atikkamati, so
avitakkavicÈramattaÑ samÈdhiÑ paÔilabhati. TaÑ sandhÈyetaÑ vuttaÑ.
Catukkanaye pana dutiyÈdÊsu paÒcakanaye tatiyÈdÊsu tÊsu jhÈnesu ekaggatÈ
avitakkÈvicÈro samÈdhÊti evaÑ savitakkasavicÈrÈdivasena tividho.
Tatiyattike catukkanaye Èdito dvÊsu paÒcakanaye ca tÊsu jhÈnesu
ekaggatÈ pÊtisahagato samÈdhi. Tesveva tatiye ca catutthe ca jhÈne ekaggatÈ
sukhasahagato samÈdhi. AvasÈne upekkhÈsahagato. UpacÈrasamÈdhi pana
pÊtisukhasahagato vÈ hoti upekkhÈsahagato vÈti evaÑ pÊtisahagatÈdivasena
tividho.
Catutthattike upacÈrabh|miyaÑ ekaggatÈ paritto samÈdhi.
R|pÈvacarÈr|pÈvacarakusale ekaggatÈ mahaggato samÈdhi.
AriyamaggasampayuttÈ ekaggatÈ appamÈÓo samÈdhÊti evaÑ
parittamahaggatappamÈÓavasena tividho.

SamÈdhicatukkavaÓÓanÈ
Catukkesu paÔhamacatukke atthi samÈdhi dukkhÈpaÔipado
dandhÈbhiÒÒo, atthi dukkhÈpaÔipado khippÈbhiÒÒo, atthi sukhÈpaÔipado
dandhÈbhiÒÒo, atthi sukhÈpaÔipado khippÈbhiÒÒoti.
Tattha paÔhamasamannÈhÈrato paÔÔhÈya yÈva tassa tassa jhÈnassa
upacÈraÑ uppajjati, tÈva pavattÈ samÈdhibhÈvanÈ paÔipadÈti vuccati.
UpacÈrato pana paÔÔhÈya yÈva appanÈ, tÈva pavattÈ paÒÒÈ abhiÒÒÈti vuccati.
SÈ panesÈ paÔipadÈ ekaccassa dukkhÈ hoti,
nÊvaraÓÈdipaccanÊkadhammasamudÈcÈragahaÓatÈya kicchÈ asukhÈsevanÈti
attho. Ekaccassa tadabhÈvena sukhÈ. AbhiÒÒÈpi ekaccassa dandhÈ hoti
mandÈ asÊghappavatti. Ekaccassa khippÈ amandÈ sÊghappavatti.
Tattha yÈni parato sappÈyÈsappÈyÈni ca palibodhupacchedÈdÊni
pubbakiccÈni ca appanÈkosallÈni ca vaÓÓayissÈma, tesu yo
84 Visuddhimagga

asappÈyasevÊ hoti, tassa dukkhÈ paÔipadÈ dandhÈ ca abhiÒÒÈ hoti.

SappÈyasevino sukhÈ paÔipadÈ khippÈ ca abhiÒÒÈ. Yo pana pubbabhÈge
asappÈyaÑ sevitvÈ aparabhÈge sappÈyasevÊ hoti, pubbabhÈge vÈ sappÈyaÑ
sevitvÈ aparabhÈge asappÈyasevÊ, tassa vomissakatÈ veditabbÈ. TathÈ
palibodhupacchedÈdikaÑ pubbakiccaÑ asampÈdetvÈ bhÈvanamanuyuttassa
dukkhÈ paÔipadÈ hoti. VipariyÈyena sukhÈ. AppanÈkosallÈni pana
asampÈdentassa dandhÈ abhiÒÒÈ hoti. SampÈdentassa khippÈ.

Apica taÓhÈ-avijjÈvasena samathavipassanÈdhikÈravasena cÈpi etÈsaÑ

pabhedo veditabbo. TaÓhÈbhibh|tassa hi dukkhÈ paÔipadÈ hoti.
Anabhibh|tassa sukhÈ. AvijjÈbhibh|tassa ca dandhÈ abhiÒÒÈ hoti.
Anabhibh|tassa khippÈ. Yo ca samathe akatÈdhikÈro, tassa dukkhÈ paÔipadÈ
hoti. KatÈdhikÈrassa sukhÈ. Yo pana vipassanÈya akatÈdhikÈro hoti, tassa
dandhÈ abhiÒÒÈ hoti, katÈdhikÈrassa khippÈ. Kilesindriyavasena cÈpi etÈsaÑ
pabhedo veditabbo. Tibbakilesassa hi mudindriyassa dukkhÈ paÔipadÈ hoti
dandhÈ ca abhiÒÒÈ, tikkhindriyassa pana khippÈ abhiÒÒÈ. Mandakilesassa ca
mudindriyassa sukhÈ paÔipadÈ hoti dandhÈ ca abhiÒÒÈ. Tikkhindriyassa pana
khippÈ abhiÒÒÈti.

Iti imÈsu paÔipadÈ-abhiÒÒÈsu yo puggalo dukkhÈya paÔipadÈya

dandhÈya ca abhiÒÒÈya samÈdhiÑ pÈpuÓÈti, tassa so samÈdhi
dukkhÈpaÔipado dandhÈbhiÒÒoti vuccati. Esa nayo sesattayepÊti evaÑ
dukkhÈpatipadÈ dandhÈbhiÒÒÈdivasena catubbidho.

Dutiyacatukke atthi samÈdhi paritto parittÈrammaÓo, atthi paritto

appamÈÓÈrammaÓo, atthi appamÈÓo parittÈrammaÓo, atthi appamÈÓo
appamÈÓÈrammaÓoti. Tattha yo samÈdhi appaguÓo uparijhÈnassa paccayo
bhavituÑ na sakkoti, ayaÑ paritto. Yo pana avaÉÉhite ÈrammaÓe pavatto,
ayaÑ parittÈrammaÓo. Yo paguÓo subhÈvito, uparijhÈnassa paccayo
bhavituÑ sakkoti, ayaÑ appamÈÓo. Yo ca vaÉÉhite ÈrammaÓe pavatto,
ayaÑ appamÈÓÈrammaÓo. VuttalakkhaÓavomissatÈya pana vomissakanayo
veditabbo. EvaÑ parittaparittÈrammaÓÈdivasena catubbidho.
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa 85

Tatiyacatukke vikkhambhitanÊvaraÓÈnaÑ
vitakkavicÈrapÊtisukhasamÈdhÊnaÑ vasena paÒca~gikaÑ paÔhamaÑ jhÈnaÑ,
tato v|pasantavitakkavicÈraÑ tiva~gikaÑ dutiyaÑ, tato virattapÊtikaÑ
duva~gikaÑ tatiyaÑ, tato pahÊnasukhaÑ upekkhÈvedanÈsahitassa samÈdhino
vasena duva~gikaÑ catutthaÑ. Iti imesaÑ catunnaÑ jhÈnÈnaÑ a~gabh|tÈ
cattÈro samÈdhÊ honti. EvaÑ catujhÈna~gavasena catubbidho.
Catutthacatukke atthi samÈdhi hÈnabhÈgiyo, atthi ÔhitibhÈgiyo, atthi
visesabhÈgiyo, atthi nibbedhabhÈgiyo. Tattha paccanÊkasamudÈcÈravasena
hÈnabhÈgiyatÈ, tadanudhammatÈya satiyÈ saÓÔhÈnavasena ÔhitibhÈgiyatÈ,
uparivisesÈdhigamavasena visesabhÈgiyatÈ,
nibbidÈsahagatasaÒÒÈmanasikÈrasamudÈcÈravasena nibbedhabhÈgiyatÈ ca
veditabbÈ. YathÈha, “paÔhamassa jhÈnassa lÈbhiÑ kÈmasahagatÈ
saÒÒÈmanasikÈrÈ samudÈcaranti hÈnabhÈginÊ paÒÒÈ. TadanudhammatÈ sati
santiÔÔhati ÔhitibhÈginÊ paÒÒÈ. AvitakkasahagatÈ saÒÒÈmanasikÈrÈ
samudÈcaranti visesabhÈginÊ paÒÒÈ. NibbidÈsahagatÈ saÒÒÈmanasikÈrÈ
samudÈcaranti virÈg|pasaÒhitÈ nibbedhabhÈginÊ paÒÒÈ”ti1. TÈya pana
paÒÒÈya sampayuttÈ samÈdhÊpi cattÈro hontÊti. EvaÑ hÈnabhÈgiyÈdivasena
catubbidho.
PaÒcamacatukke kÈmÈvacaro samÈdhi, r|pÈvacaro samÈdhi,
ar|pÈvacaro samÈdhi, apariyÈpanno samÈdhÊti evaÑ cattÈro samÈdhÊ. Tattha
sabbÈpi upacÈrekaggatÈ kÈmÈvacaro samÈdhi. TathÈ
r|pÈvacarÈdikusalacittekaggatÈ itare tayoti evaÑ kÈmÈvacarÈdivasena
catubbidho.
ChaÔÔhacatukke “chandaÑ ce bhikkhu adhipatiÑ karitvÈ labhati
samÈdhiÑ, labhati cittassekaggataÑ, ayaÑ vuccati chandasamÈdhi -pa-
vÊriyaÑ ce bhikkhu -pa- cittaÑ ce bhikkhu -pa- vÊmaÑsaÑ ce bhikkhu
adhipatiÑ karitvÈ labhati samÈdhiÑ, labhati cittassekaggataÑ, ayaÑ vuccati
vÊmaÑsÈ samÈdhÊ”ti2 evaÑ adhipativasena catubbidho.
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 343 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 225; SaÑ 3. 234 piÔÔhesu.
86 Visuddhimagga

PaÒcake yaÑ catukkabhede vuttaÑ dutiyaÑ jhÈnaÑ, taÑ

vitakkamattÈtikkamena dutiyaÑ, vitakkavicÈrÈtikkamena tatiyanti evaÑ
dvidhÈ bhinditvÈ paÒca jhÈnÈni veditabbÈni. TesaÑ a~gabh|tÈ ca paÒca
samÈdhÊti evaÑ paÒcajhÈna~gavasena paÒcavidhatÈ veditabbÈ.

40. Ko cassa saÑkileso kiÑ vodÈnanti ettha pana vissajjanaÑ Vibha~ge

vuttameva. VuttaÒhi tattha “saÑkilesanti hÈnabhÈgiyo dhammo. VodÈnanti
visesabhÈgiyo dhammo”ti1. Tattha “paÔhamassa jhÈnassa lÈbhÊ
kÈmasahagatÈ saÒÒÈmanasikÈrÈ samudÈcaranti hÈnabhÈginÊ paÒÒÈ”ti2 iminÈ
nayena hÈnabhÈgiyadhammo veditabbo. “AvitakkasahagatÈ
saÒÒÈmanasikÈrÈ samudÈcaranti visesabhÈginÊ paÒÒÈ”ti2 iminÈ nayena
visesabhÈgiyadhammo veditabbo.

DasapalibodhavaÓÓanÈ
41. KathaÑ bhÈvetabboti ettha pana yo tÈva ayaÑ
lokiyalokuttaravasena duvidhoti-ÈdÊsu ariyamaggasampayutto samÈdhi
vutto, tassa bhÈvanÈnayo paÒÒÈbhÈvanÈnayeneva sa~gahito. PaÒÒÈya hi
bhÈvitÈya so bhÈvito hoti. TasmÈ taÑ sandhÈya evaÑ bhÈvetabboti na kiÒci
visuÑ vadÈma.
Yo panÈyaÑ lokiyo, so vuttanayena sÊlÈni visodhetvÈ suparisuddhe sÊle
patiÔÔhitena yvÈssa dasasu palibodhesu palibodho atthi, taÑ upacchinditvÈ
kammaÔÔhÈnadÈyakaÑ kalyÈÓamittaÑ upasa~kamitvÈ attano cariyÈnuk|laÑ
cattÈlÊsÈya kammaÔÔhÈnesu aÒÒataraÑ kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈ
samÈdhibhÈvanÈya ananur|paÑ vihÈraÑ pahÈya anur|pe vihÈre viharantena
khuddakapalibodhupacchedaÑ katvÈ sabbaÑ bhÈvanÈvidhÈnaÑ
aparihÈpentena bhÈvetabboti ayamettha sa~khepo.
AyaÑ pana vitthÈro, yaÑ tÈva vuttaÑ “yvÈssa dasasu palibodhesu
palibodho atthi, taÑ upacchinditvÈ”ti, ettha–
ŒvÈso ca kulaÑ lÈbho, gaÓo kammaÒca paÒcamaÑ.
AddhÈnaÑ ÒÈti ÈbÈdho, gantho iddhÊti te dasÈti–
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 357 piÔÔhe. 2-2. Abhi 2. 343 piÔÔhe.
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa 87

Ime dasa palibodhÈ nÈma. Tattha ÈvÈsoyeva ÈvÈsapalibodho. Esa nayo

kulÈdÊsu.
Tattha ÈvÈsoti ekopi ovarako vuccati ekampi pariveÓaÑ sakalopi
saÑghÈrÈmo. SvÈyaÑ na sabbasseva palibodho hoti. Yo panettha
navakammÈdÊsu ussukkaÑ vÈ Èpajjati, bahubhaÓÉasannicayo vÈ hoti, yena
kenaci vÈ kÈraÓena apekkhavÈ paÔibaddhacitto1, tasseva palibodho hoti, na
itarassa.
TatridaÑ vatthu–dve kira kulaputtÈ AnurÈdhapurÈ nikkhamitvÈ
anupubbena Th|pÈrÈme pabbajiÑsu. Tesu eko dve mÈtikÈ paguÓÈ katvÈ
paÒcavassiko hutvÈ pavÈretvÈ PÈcinakhaÓÉarÈjiÑ nÈma gato. Eko tattheva
vasati. PÈcinakhaÓÉarÈjigato tattha ciraÑ vasitvÈ thero hutvÈ cintesi
“paÔisallÈnasÈruppamidaÑ ÔhÈnaÑ, handa naÑ sahÈyakassÈpi ÈrocemÊ”ti.
Tato nikkhamitvÈ anupubbena Th|pÈrÈmaÑ pÈvisi. PavisantaÑyeva ca naÑ
disvÈ samÈnavassikatthero paccuggantvÈ pattacÊvaraÑ paÔiggahetvÈ vattaÑ
akÈsi. Œgantukatthero senÈsanaÑ pavisitvÈ cintesi “idÈni me sahÈyo sappiÑ
vÈ phÈÓitaÑ vÈ pÈnakaÑ vÈ pesessati. AyaÒhi imasmiÑ nagare
ciranivÈsÊ”ti2. So rattiÑ aladdhÈ pÈto cintesi “idÈni upaÔÔhÈkehi gahitaÑ
yÈgukhajjakaÑ pesessatÊ”ti. Tampi adisvÈ “pahiÓantÈ natthi, paviÔÔhassa
maÒÒe dassatÊ”ti pÈtova tena saddhiÑ gÈmaÑ pÈvisi. Te dve ekaÑ vÊthiÑ
caritvÈ uÄu~kamattaÑ yÈguÑ labhitvÈ ÈsanasÈlÈyaÑ nisÊditvÈ piviÑsu. Tato
Ègantuko cintesi “nibaddhayÈgu maÒÒe natthi, bhattakÈle idÈni manussÈ
paÓÊtaÑ bhattaÑ dassantÊ”ti, tato bhattakÈlepi piÓÉÈya caritvÈ laddhameva
bhuÒjitvÈ itaro Èha “kiÑ bhante sabbakÈlaÑ evaÑ yÈpethÈ”ti. ŒmÈvusoti.
Bhante PÈcinakhaÓÉarÈji phÈsukÈ, tattha gacchÈmÈti. Thero nagarato
dakkhiÓadvÈrena nikkhamanto KumbhakÈragÈmamaggaÑ paÔipajji. Itaro
Èha “kiÑ pana bhante imaÑ maggaÑ paÔipannatthÈ”ti. Nanu tvamÈvuso
PÈcinakhaÓÉarÈjiyÈ vaÓÓaÑ abhÈsÊti. KiÑ pana bhante tumhÈkaÑ ettakaÑ
kÈlaÑ vasitaÔÔhÈne na koci atirekaparikkhÈro atthÊti. ŒmÈvuso maÒcapÊÔhaÑ
saÑghikaÑ, taÑ paÔisÈmitameva, aÒÒaÑ kiÒci natthÊti. MayhaÑ pana
______________________________________________________________
1. PaÔibandhacitto (Ka) 2. CiraÑ nivÈsÊti (I, Ka)
88 Visuddhimagga

bhante kattaradaÓÉo telanÈÄi upÈhanatthavikÈ ca tatthevÈti. TayÈvuso

ekadivasaÑ vasitvÈ ettakaÑ Ôhapitanti. Œma bhante. So pasannacitto theraÑ
vanditvÈ “tumhÈdisÈnaÑ bhante sabbattha araÒÒavÈsoyeva. Th|pÈrÈmo
catunnaÑ BuddhÈnaÑ dhÈtunidhÈnaÔÔhÈnaÑ, lohapÈsÈde sappÈyaÑ
dhammassavanaÑ mahÈcetiyadassanaÑ theradassanaÒca labbhati,
BuddhakÈlo viya pavattati1. Idheva tumhe vasathÈ’ti dutiyadivase
pattacÊvaraÑ gahetvÈ sayameva agamÈsÊti. ¢disassa ÈvÈso na palibodho hoti.
Kulanti ÒÈtikulaÑ vÈ upaÔÔhÈkakulaÑ vÈ. Ekaccassa hi
upaÔÔhÈkakulampi “sukhitesu sukhito”ti-ÈdinÈ2 nayena saÑsaÔÔhassa3
viharato palibodho hoti, so kulamÈnusakehi vinÈ dhammassavanÈya
sÈmantavihÈrampi na gacchati. Ekaccassa mÈtÈpitaropi palibodhÈ na honti,
KoraÓÉakavihÈravÈsittherassa bhÈgineyyadaharabhikkhuno viya.
So kira uddesatthaÑ RohaÓaÑ agamÈsi. TherabhaginÊpi upÈsikÈ sadÈ
theraÑ tassa pavattiÑ pucchati. Thero ekadivasaÑ daharaÑ ÈnessÈmÊti
rohaÓÈbhimukho pÈyÈsi. Daharopi “ciraÑ me idha4 vutthaÑ, upajjhÈyaÑ
dÈni passitvÈ upÈsikÈya ca pavattiÑ ÒatvÈ ÈgamissÈmÊ’ti RohaÓato
nikkhami. Te ubhopi Ga~gÈtÊre samÈgacchiÑsu. So aÒÒatarasmiÑ
rukkham|le therassa vattaÑ katvÈ “kuhiÑ yÈsÊ”ti pucchito tamatthaÑ
Èrocesi. Thero suÔÔhu te kataÑ, upÈsikÈpi sadÈ pucchati, ahampi
etadatthameva Ègato, gaccha tvaÑ, ahaÑ pana idheva imaÑ vassaÑ
vasissÈmÊti taÑ uyyojesi. So vass|panÈyikadivaseyeva taÑ vihÈraÑ patto.
SenÈsanampissa pitarÈ kÈritameva pattaÑ.
Athassa pitÈ dutiyadivase ÈgantvÈ “kassa bhante amhÈkaÑ senÈsanaÑ
pattan”ti pucchanto “Ègantukassa daharassÈ”ti sutvÈ taÑ upasa~kamitvÈ
vanditvÈ Èha “bhante amhÈkaÑ senÈsane vassaÑ upagatassa vattaÑ atthÊ”ti.
KiÑ upÈsakÈti. TemÈsaÑ amhÈkaÑyeva ghare bhikkhaÑ gahetvÈ pavÈretvÈ
gamanakÈle Èpucchitabbanti. So tuÓhibhÈvena adhivÈsesi. UpÈsakopi
gharaÑ gantvÈ “amhÈkaÑ ÈvÈse
______________________________________________________________
1. Vattati (SÊ, SyÈ) 2. Abhi 2. 371; SaÑ 2. 387 piÔÔhesu.
3. SaÑsaÔÔha- (I, Ka) 4. Ciramidha Me (I, Ka)
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa 89

eko Ègantuko ayyo upagato sakkaccaÑ upaÔÔhÈtabbo”ti Èha. UpÈsikÈ

“sÈdh|”ti sampaÔicchitvÈ paÓÊtaÑ khÈdanÊyaÑ bhojanÊyaÑ paÔiyÈdesi.
Daharopi bhattakÈle ÒÈtigharaÑ agamÈsi. Na naÑ koci saÒjÈni.
So temÈsampi tattha piÓÉapÈtaÑ paribhuÒjitvÈ vassaÑvuttho “ahaÑ
gacchÈmÊ”ti Èpucchi. Athassa ÒÈtakÈ “sve bhante gacchathÈ”ti1 dutiyadivase
ghareyeva bhojetvÈ telanÈÄiÑ p|retvÈ ekaÑ guÄapiÓÉaÑ, navahatthaÒca
sÈÔakaÑ datvÈ “gacchatha bhante”ti ÈhaÑsu. So anumodanaÑ katvÈ
rohaÓÈbhimukho pÈyÈsi.
UpajjhÈyopissa pavÈretvÈ paÔipathaÑ Ègacchanto pubbe
diÔÔhaÔÔhÈneyeva taÑ addasa. So aÒÒatarasmiÑ rukkham|le therassa vattaÑ
akÈsi. Atha naÑ thero pucchi “kiÑ bhaddamukha diÔÔhÈ te upÈsikÈ”ti. So
“Èma bhante”ti sabbaÑ pavattiÑ ÈrocetvÈ tena telena therassa pÈde
makkhetvÈ guÄena pÈnakaÑ katvÈ tampi sÈÔakaÑ therasseva datvÈ theraÑ
vanditvÈ “mayhaÑ bhante RohaÓaÑyeva sappÈyan”ti agamÈsi. Theropi
vihÈraÑ ÈgantvÈ dutiyadivase KoraÓÉakagÈmaÑ pÈvisi.
UpÈsikÈpi “mayhaÑ bhÈtÈ mama puttaÑ gahetvÈ idÈni ÈgacchatÊ”ti2
sadÈ maggaÑ olokayamÈnÈva tiÔÔhati. SÈ taÑ ekakameva ÈgacchantaÑ disvÈ
“mato me maÒÒe putto, ayaÑ3 thero ekakova ÈgacchatÊ”ti therassa
pÈdam|le nipatitvÈ paridevamÈnÈ rodi4. Thero “n|na5 daharo appicchatÈya
attÈnaÑ ajÈnÈpetvÈva gato”ti taÑ samassÈsetvÈ sabbaÑ pavattiÑ ÈrocetvÈ
pattatthavikato taÑ sÈÔakaÑ nÊharitvÈ dasseti.
UpÈsikÈ pasÊditvÈ puttena gatadisÈbhimukhÈ urena nipajjitvÈ
namassamÈnÈ Èha “mayhaÑ puttasadisaÑ vata maÒÒe bhikkhuÑ
kÈyasakkhiÑ katvÈ BhagavÈ rathavinÊtapaÔipadaÑ,6 nÈlakapaÔipadaÑ,7
tuvaÔÔakapaÔipadaÑ,8 catupaccaya santosa bhÈvanÈ rÈmatÈ dÊpakaÑ mahÈ
ariyavaÑsa paÔipadaÒca9 desesi. VijÈtamÈtuyÈ nÈma gehe temÈsaÑ
bhuÒjamÈnopi
______________________________________________________________
1. GacchissathÈhi (SÊ, SyÈ) 2. ŒgacchissatÊti (I) 3. YaÑ (SÊ)
4. Parodi (SÊ) 5. Nanu (SyÈ, I, Ka) 6. Ma 1. 199 piÔÔhe.
7. Khu 1. 388 piÔÔhe. 8. Khu 1. 421 piÔÔhe. 9. AÑ 1. 336; DÊ 3. 188 piÔÔhe.
90 Visuddhimagga

‘ahaÑ putto tvaÑ mÈtÈ’ti na vakkhati, aho acchariyamanusso”ti. Evar|passa

mÈtÈpitaropi palibodhÈ na honti, pageva aÒÒaÑ upaÔÔhÈkakulan”ti.
LÈbhoti cattÈro paccayÈ. Te kathaÑ palibodhÈ honti. PuÒÒavantassa hi
bhikkhuno gatagataÔÔhÈne manussÈ mahÈparivÈre paccaye denti. So tesaÑ
anumodento dhammaÑ desento samaÓadhammaÑ kÈtuÑ na okÈsaÑ labhati.
AruÓuggamanato yÈva paÔhamayÈmo, tÈva manussasaÑsaggo na
upacchijjati. Puna balavapacc|seyeva bÈhullika1 piÓÉapÈtikÈ ÈgantvÈ
“bhante asuko upÈsako upÈsikÈ amacco amaccadhÊtÈ tumhÈkaÑ
dassanakÈmÈ”ti2 vadanti, so gaÓhÈvuso pattacÊvaranti gamanasajjova hotÊti
niccabyÈvaÔo, tasseva te3 paccayÈ palibodhÈ honti. Tena gaÓaÑ pahÈya
yattha naÑ na jÈnanti, tattha ekakena caritabbaÑ. EvaÑ so palibodho
upacchijjatÊti.
GaÓoti suttantikagaÓo vÈ ÈbhidhammikagaÓo vÈ, yo tassa uddesaÑ vÈ
paripucchaÑ vÈ dento samaÓadhammassa okÈsaÑ na labhati, tasseva gaÓo
palibodho hoti, tena so evaÑ upacchinditabbo. Sace tesaÑ bhikkh|naÑ
bahu gahitaÑ hoti, appaÑ avasiÔÔhaÑ, taÑ niÔÔhapetvÈ araÒÒaÑ
pavisitabbaÑ. Sace appaÑ gahitaÑ, bahu avasiÔÔhaÑ, yojanato paraÑ
agantvÈ antoyojanaparicchede aÒÒaÑ gaÓavÈcakaÑ upasa~kamitvÈ “ime
ÈyasmÈ uddesÈdÊhi sa~gaÓhat|”ti vattabbaÑ. EvaÑ alabhamÈnena
“mayhamÈvuso ekaÑ kiccaÑ atthi, tumhe yathÈphÈsukaÔÔhÈnÈni
gacchathÈ”ti gaÓaÑ pahÈya attano kammaÑ kattabbanti.
Kammanti navakammaÑ. TaÑ karontena vaÉÉhakÊ-ÈdÊhi
laddhÈladdhaÑ jÈnitabbaÑ, katÈkate ussukkaÑ Èpajjitabbanti sabbadÈ4
palibodho hoti. Sopi evaÑ upacchinditabbo, sace appaÑ avasiÔÔhaÑ hoti
niÔÔhapetabbaÑ. Sace bahu, saÑghikaÒce navakammaÑ, saÑghassa vÈ
saÑghabhÈrahÈrakabhikkh|naÑ vÈ niyyÈdetabbaÑ5. Attano santakaÒce,
attano bhÈrahÈrakÈnaÑ niyyÈdetabbaÑ. TÈdise alabhantena saÑghassa
pariccajitvÈ gantabbanti.
______________________________________________________________
1. BÈhulika (SÊ) 2. DaÔÔhukÈmÈti (Ka) 3. TassevaÑ Te (SÊ, I), tassevante (SyÈ)
4. SabbathÈpi (SÊ, SyÈ) 5. NiyyÈtetabbaÑ (?)
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa 91

AddhÈnanti maggagamanaÑ. Yassa hi katthaci pabbajjÈpekkho vÈ hoti,

paccayajÈtaÑ vÈ kiÒci laddhabbaÑ hoti. Sace taÑ alabhanto na sakkoti
adhivÈsetuÑ, araÒÒaÑ pavisitvÈ samaÓadhammaÑ karontassapi
gamikacittaÑ nÈma duppaÔivinodanÊyaÑ1 hoti, tasmÈ gantvÈ taÑ kiccaÑ
tÊretvÈva samaÓadhamme ussukkaÑ kÈtabbanti.
©ÈtÊti vihÈre ÈcariyupajjhÈyasaddhivihÈrika-
antevÈsikasamÈnupajjhÈyakasamÈnÈcariyakÈ, ghare mÈtÈ pitÈ bhÈtÈti
evamÈdikÈ. Te gilÈnÈ imassa palibodhÈ honti, tasmÈ so palibodho
upaÔÔhahitvÈ tesaÑ pÈkatikakaraÓena upacchinditabbo.
Tattha upajjhÈyo tÈva gilÈno sace lahuÑ na vuÔÔhÈti, yÈvajÊvampi
paÔijaggitabbo. TathÈ pabbajjÈcariyo upasampadÈcariyo saddhivihÈriko
upasampÈditapabbÈjita-antevÈsikasamÈnupajjhÈyakÈ ca. NissayÈcariya-
uddesÈcariyanissayantevÈsika-uddesantevÈsikasamÈnÈcariyakÈ pana yÈva
nissaya-uddesÈ anupacchinnÈ, tÈva paÔijaggitabbÈ. Pahontena tato uddhampi
paÔijaggitabbÈ eva.
MÈtÈpit|su upajjhÈye viya paÔipajjitabbaÑ. Sacepi hi te rajje ÔhitÈ honti,
puttato ca upaÔÔhÈnaÑ paccÈsÊsanti2, kÈtabbameva. Atha tesaÑ bhesajjaÑ
natthi, attano santakaÑ dÈtabbaÑ. Asati bhikkhÈcariyÈya pariyesitvÈpi
dÈtabbameva. BhÈtubhaginÊnaÑ pana tesaÑ santakameva yojetvÈ dÈtabbaÑ.
Sace natthi attano santakaÑ tÈvakÈlikaÑ datvÈ pacchÈ labhantena
gaÓhitabbaÑ. Alabhantena na codetabbÈ. AÒÒÈtakassa bhagini3 sÈmikassa
bhesajjaÑ neva kÈtuÑ na dÈtuÑ vaÔÔati. “TuyhaÑ sÈmikassa dehÊ”ti vatvÈ
pana bhaginiyÈ dÈtabbaÑ. BhÈtujÈyÈyapi eseva nayo. TesaÑ pana puttÈ
imassa ÒÈtakÈ evÈti tesaÑ kÈtuÑ vaÔÔatÊti.
ŒbÈdhoti yokoci rogo. So bÈdhayamÈno palibodho hoti, tasmÈ
bhesajjakaraÓena upacchinditabbo. Sace pana katipÈhaÑ bhesajjaÑ
karontassapi na v|pasammati, nÈhaÑ tuyhaÑ dÈso, na bhaÔako,
______________________________________________________________
1. DuppaÔivinodayaÑ (SÊ) 2. PaccÈsiÑsanti (SÊ, SyÈ), paccÈsisanti (Ka)
3. BhaginiyÈ (SÊ)
92 Visuddhimagga

taÑyeva hi posento anamatagge saÑsÈravaÔÔe dukkhaÑ pattoti attabhÈvaÑ

garahitvÈ samaÓadhammo kÈtabboti.
Ganthoti pariyattiharaÓaÑ. TaÑ sajjhÈyÈdÊhi niccabyÈvaÔassa palibodho
hoti, na itarassa. TatrimÈni vatth|ni–
MajjhimabhÈÓakadevatthero1 kira MalayavÈsidevattherassa2 santikaÑ
gantvÈ kammaÔÔhÈnaÑ yÈci. Thero kÊdisosi Èvuso pariyattiyanti pucchi.
Majjhimo me bhante paguÓoti. Œvuso majjhimo nÈmeso dupparihÈro,
m|lapaÓÓÈsaÑ sajjhÈyantassa majjhimapaÓÓÈsako Ègacchati, taÑ
sajjhÈyantassa uparipaÓÓÈsako. Kuto tuyhaÑ kammaÔÔhÈnanti. Bhante
tumhÈkaÑ santike kammaÔÔhÈnaÑ labhitvÈ puna na olokessÈmÊti
kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈ ek|navÊsativassÈni sajjhÈyaÑ akatvÈ vÊsatime vasse
arahattaÑ patvÈ sajjhÈyatthÈya ÈgatÈnaÑ bhikkh|naÑ “vÊsati3 me Èvusso
vassÈni pariyattiÑ anolokentassa, apica kho kataparicayo ahamettha
ÈrabhathÈ”ti vatvÈ Èdito paÔÔhÈya yÈva pariyosÈnÈ ekabyaÒjanepissa ka~khÈ
nÈhosi.
KaruÄiyagirivÈsÊ4nÈgattheropi aÔÔhÈrasavassÈni pariyattiÑ chaÉÉetvÈ
bhikkh|naÑ dhÈtukathaÑ uddisi. TesaÑ GÈmavÈsikattherehi saddhiÑ
saÑsandentÈnaÑ ekapaÒhopi uppaÔipÈÔiyÈ Ègato nÈhosi.
MahÈvihÈrepi TipiÔakac|ÄÈbhayatthero nÈma AÔÔhakathaÑ
anuggahetvÈva paÒcanikÈyamaÓÉale tÊÓi piÔakÈni parivattessÈmÊti
suvaÓÓabheriÑ paharÈpesi. BhikkhusaÑgho katamÈcariyÈnaÑ uggaho,
attano ÈcariyuggahaÒÒeva vadatu, itarathÈ vattuÑ na demÈti Èha.
UpajjhÈyopi naÑ attano upaÔÔhÈnamÈgataÑ pucchi “tvamÈvuso bheriÑ
paharÈpesÊ”ti. Œmabhante. KiÑ kÈraÓÈti. PariyattiÑ bhante parivattessÈmÊti.
Œvuso Abhaya ÈcariyÈ idaÑ padaÑ kathaÑ vadantÊti. EvaÑ vadanti
bhanteti. Thero hunti paÔibÈhi. Puna so aÒÒena aÒÒena pariyÈyena evaÑ
vadanti bhanteti tikkhattuÑ Èha. Thero sabbaÑ hunti paÔibÈhitvÈ “Èvuso
______________________________________________________________
1. ...revatthero (I, Ka) 2. ...revattherassa (I, Ka) 3. VÊsatiÑ (SÊ)
4. KÈraliyagirivÈsÊ (SÊ), KaruliyagirivÈsi- (I), KurundhiyagirivÈsÊ (SyÈ)
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa 93

tayÈ paÔhamaÑ kathito eva Ècariyamaggo, Ècariyamukhato pana

anuggahitattÈ ‘evaÑ ÈcariyÈ vadantÊ’ti saÓÔhÈtuÑ nÈsakkhi. Gaccha attano
ÈcariyÈnaÑ santike suÓÈhÊ”ti. KuhiÑ bhante gacchÈmÊti. Ga~gÈya parato
RohaÓajanapade TulÈdhÈrapabbatavihÈre sabbapariyattiko
MahÈdhammarakkhitatthero nÈma vasati, tassa santikaÑ gacchÈti. SÈdhu
bhanteti theraÑ vanditvÈ paÒcahi bhikkhusatehi saddhiÑ therassa santikaÑ
gantvÈ vanditvÈ nisÊdi. Thero kasmÈ ÈgatosÊti pucchi. DhammaÑ sotuÑ
bhanteti. Œvuso Abhaya dÊghamajjhimesu maÑ kÈlena kÈlaÑ pucchanti.
AvasesaÑ pana me tiÑsamattÈni vassÈni na olokitapubbaÑ. Apica tvaÑ
rattiÑ mama santike parivattehi. AhaÑ te divÈ kathayissÈmÊti. So sÈdhu
bhanteti tathÈ akÈsi. PariveÓadvÈre mahÈmaÓÉapaÑ kÈretvÈ gÈmavÈsino
divase divase dhammassavanatthÈya Ègacchanti. Thero rattiÑ parivatti. TaÑ
divÈ kathayanto anupubbena desanaÑ niÔÔhapetvÈ Abhayattherassa santike
taÔÔikÈya nisÊditvÈ “Èvuso mayhaÑ kammaÔÔhÈnaÑ kathehÊ”ti Èha. Bhante
kiÑ bhaÓatha, nanu mayÈ tumhÈkameva santike sutaÑ. KimahaÑ tumhehi
aÒÒÈtaÑ kathessÈmÊti. Tato naÑ thero aÒÒo esa Èvuso gatakassa maggo
nÈmÈti Èha. Abhayathero kira tadÈ sotÈpanno hoti. Athassa so
kammaÔÔhÈnaÑ datvÈ ÈgantvÈ lohapÈsÈde dhammaÑ parivattento thero
parinibbutoti assosi. SutvÈ “ÈharathÈvuso cÊvaran”ti cÊvaraÑ pÈrupitvÈ
“anucchaviko Èvuso amhÈkaÑ Ècariyassa arahattamaggo. Œcariyo no Èvuso
uju ÈjÈnÊyo. So attano dhammantevÈsikassa santike taÔÔikÈya nisÊditvÈ
‘mayhaÑ kammaÔÔhÈnaÑ kathehÊ’ti Èha. Anucchaviko Èvuso therassa
arahattamaggo”ti. Evar|pÈnaÑ gantho palibodho na hotÊti.
IddhÊti pothujjanikÈ iddhi. SÈ hi uttÈnaseyyakadÈrako viya taruÓasassaÑ
viya ca dupparihÈrÈ hoti. Appamattakeneva bhijjati. SÈ pana vipassanÈya
palibodho hoti, na samÈdhissa, samÈdhiÑ patvÈ pattabbato. TasmÈ1
vipassanatthikena iddhipalibodho upacchinditabbo, itarena avasesÈti ayaÑ
tÈva palibodhakathÈya vitthÈro.
______________________________________________________________
1. TasmÈ hi (SyÈ, Ka)
94 Visuddhimagga

KammaÔÔhÈnadÈyakavaÓÓanÈ
42. KammaÔÔhÈnadÈyakaÑ kalyÈÓamittaÑ upasa~kamitvÈti ettha pana
duvidhaÑ kammaÔÔhÈnaÑ sabbatthakakammaÔÔhÈnaÑ
pÈrihÈriyakammaÔÔhÈnaÒca. Tattha sabbatthakakammaÔÔhÈnaÑ nÈma
bhikkhusaÑghÈdÊsu mettÈ maraÓassati ca. AsubhasaÒÒÈtipi eke.
KammaÔÔhÈnikena hi bhikkhunÈ paÔhamaÑ tÈva paricchinditvÈ
sÊmaÔÔhakabhikkhusaÑghe sukhitÈ hontu abyÈpajjÈti mettÈ bhÈvetabbÈ. Tato
sÊmaÔÔhakadevatÈsu. Tato gocaragÈmamhi issarajane. Tato tattha manusse
upÈdÈya sabbasattesu. So hi bhikkhusaÑghe mettÈya sahavÈsÊnaÑ
muducittataÑ janeti. Athassa te sukhasaÑvÈsÈ honti. SÊmaÔÔhakadevatÈsu
mettÈya mudukatacittÈhi devatÈhi dhammikÈya rakkhÈya susaÑvihita-
rakkho1 hoti. GocaragÈmamhi issarajane mettÈya mudukatacittasantÈnehi2
issarehi dhammikÈya rakkhÈya surakkhitaparikkhÈro hoti. Tattha manussesu
mettÈya pasÈditacittehi tehi aparibh|to hutvÈ vicarati. Sabbasattesu mettÈya
sabbattha appaÔihatacÈro hoti. MaraÓassatiyÈ pana avassaÑ mayÈ
maritabbanti cintento anesanaÑ pahÈya upar|pari vaÉÉhamÈnasaÑvego
anolÊnavuttiko hoti. AsubhasaÒÒÈparicitacittassa panassa dibbÈnipi
ÈrammaÓÈni lobhavasena cittaÑ na pariyÈdiyanti.
EvaÑ bah|pakÈrattÈ sabbattha atthayitabbaÑ icchitabbanti ca
adhippetassa yogÈnuyogakammassa ÔhÈnaÒcÈti sabbatthakakammaÔÔhÈnanti
vuccati.
CattÈlÊsÈya pana kammaÔÔhÈnesu yaÑ yassa cariyÈnuk|laÑ, taÑ tassa
niccaÑ pariharitabbattÈ uparimassa ca uparimassa bhÈvanÈkammassa
padaÔÔhÈnattÈ pÈrihÈriyakammaÔÔhÈnanti vuccati. Iti imaÑ duvidhampi
kammaÔÔhÈnaÑ yo deti, ayaÑ kammaÔÔhÈnadÈyako nÈma. TaÑ
kammaÔÔhÈnadÈyakaÑ.
KalyÈÓamittanti–
Piyo garu bhÈvanÊyo, vattÈ ca vacanakkhamo.
GambhÊraÒca kathaÑ kattÈ, no caÔÔhÈne niyojakoti3.
EvamÈdiguÓasamannÈgataÑ ekantena hitesiÑ vuddhipakkhe ÔhitaÑ
kalyÈÓamittaÑ.
______________________________________________________________
1. SusaÑvihitÈrakkho (SÊ, SyÈ, I) 2. MudukatasantÈnehi (I, Ka) 3. AÑ 2. 422 piÔÔhe.
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa 95

“MamaÑ hi Œnanda kalyÈÓamittaÑ Ègamma jÈtidhammÈ sattÈ jÈtiyÈ

parimuccantÊ”ti1 Èdivacanato pana SammÈsambuddhoyeva
sabbÈkÈrasampanno kalyÈÓamitto. TasmÈ tasmiÑ sati tasseva Bhagavato
santike gahitakammaÔÔhÈnaÑ sugahitaÑ hoti. Parinibbute pana tasmiÑ
asÊtiyÈ mahÈsÈvakesu yo dharati, tassa santike gahetuÑ vaÔÔati. TasmiÑ
asati yaÑ kammaÔÔhÈnaÑ gahetukÈmo hoti, tasseva vasena
catukkapaÒcakajjhÈnÈni nibbattetvÈ jhÈnapadaÔÔhÈnaÑ vipassanaÑ
vaÉÉhetvÈ Èsavakkhayappattassa2 khÊÓÈsavassa santike gahetabbaÑ.
KiÑ pana khÊÓÈsavo ahaÑ khÊÓÈsavoti attÈnaÑ pakÈsetÊti? KiÑ
vattabbaÑ, kÈrakabhÈvaÑ hi jÈnitvÈ pakÈseti. Nanu Assaguttatthero
3ÈraddhakammaÔÔhÈnassa bhikkhuno “kammaÔÔhÈnakÈrako ayan”ti3 jÈnitvÈ

ÈkÈse cammakhaÓÉaÑ paÒÒÈpetvÈ tattha palla~kena nisinno kammaÔÔhÈnaÑ

kathesÊti.
TasmÈ sace khÊÓÈsavaÑ labhati, iccetaÑ kusalaÑ, no ce labhati,
anÈgÈmisakadÈgÈmi sotÈpannajhÈnalÈbhÊputhujjana
tipiÔakadharadvipiÔakadhara-ekapiÔakadharesu purimassa purimassa santike.
EkapiÔakadharepi asati yassa ekasa~gÊtipi AÔÔhakathÈya saddhiÑ paguÓÈ,
ayaÒca lajjÊ hoti, tassa santike gahetabbaÑ. Evar|po hi tantidharo
vaÑsÈnurakkhako paveÓÊpÈlako Ècariyo Ècariyamatikova hoti, na
attanomatiko hoti. Teneva porÈÓakattherÈ “lajjÊ rakkhissati lajjÊ
rakkhissatÊ”ti tikkhattuÑ ÈhaÑsu.
Pubbe vuttakhÊÓÈsavÈdayo cettha attanÈ adhigatamaggameva
Ècikkhanti. Bahussuto pana taÑ taÑ ÈcariyaÑ upasa~kamitvÈ
uggahaparipucchÈnaÑ visodhitattÈ ito cito ca suttaÒca kÈraÓaÒca
sallakkhetvÈ sappÈyÈsappÈyaÑ yojetvÈ gahanaÔÔhÈne gacchanto mahÈhatthÊ
viya mahÈmaggaÑ dassento kammaÔÔhÈnaÑ kathessati. TasmÈ evar|paÑ
kammaÔÔhÈnadÈyakaÑ kalyÈÓamittaÑ upasa~kamitvÈ tassa vattapaÔipattiÑ
katvÈ kammaÔÔhÈnaÑ gahetabbaÑ.
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 88; SaÑ 3. 3 piÔÔhesu. 2. ŒsavakkhayaÑ pattassa (SÊ, I)
3-3. “ŒraddhaÑ imassa bhikkhuno kammaÔÔhÈnaÑ, kÈrako ayan”ti (SÊ, SyÈ)
96 Visuddhimagga

Sace panetaÑ ekavihÈreyeva labhati, iccetaÑ kusalaÑ, no ce labhati,

yattha so vasati, tattha gantabbaÑ. Gacchantena ca na dhotamakkhitehi
pÈdehi upÈhanÈ Èr|hitvÈ chattaÑ gahetvÈ telanÈÄimadhuphÈÓitÈdÊni
gÈhÈpetvÈ antevÈsikaparivutena gantabbaÑ. GamikavattaÑ pana p|retvÈ
attano pattacÊvaraÑ sayameva gahetvÈ antarÈmagge yaÑ yaÑ vihÈraÑ
pavisati sabbattha vattapaÔipattiÑ kurumÈnena sallahukaparikkhÈrena
paramasallekhavuttinÈ hutvÈ gantabbaÑ.
TaÑ vihÈraÑ pavisantena antarÈmaggeyeva dantakaÔÔhaÑ kappiyaÑ
kÈrÈpetvÈ gahetvÈ pavisitabbaÑ, na ca “muhuttaÑ vissametvÈ
pÈdadhovanamakkhanÈdÊni katvÈ Ècariyassa santikaÑ gamissÈmÊ”ti aÒÒaÑ
pariveÓaÑ pavisitabbaÑ. KasmÈ? Sace hissa tatra Ècariyassa visabhÈgÈ
bhikkh| bhaveyyuÑ, te ÈgamanakÈraÓaÑ pucchitvÈ Ècariyassa avaÓÓaÑ
pakÈsetvÈ “naÔÔhosi, sace tassa santikaÑ Ègato”ti vippaÔisÈraÑ uppÈdeyyuÑ,
yena tatova paÔinivatteyya, tasmÈ Ècariyassa vasanaÔÔhÈnaÑ pucchitvÈ
ujukaÑ tattheva gantabbaÑ.
Sace Ècariyo daharataro hoti, pattacÊvarapaÔiggahaÓÈdÊni na sÈditabbÈni.
Sace vuÉÉhataro hoti, gantvÈ ÈcariyaÑ vanditvÈ ÔhÈtabbaÑ. “NikkhipÈvuso
pattacÊvaran”ti vuttena nikkhipitabbaÑ. “PÈnÊyaÑ pivÈ”ti vuttena sace
icchati pÈtabbaÑ. “PÈde dhovÈhÊ”ti vuttena na tÈva pÈdÈ dhovitabbÈ. Sace hi
Ècariyena ÈbhataÑ udakaÑ bhaveyya, na sÈruppaÑ siyÈ. “DhovÈhÈvuso, na
mayÈ ÈbhataÑ, aÒÒehi Èbhatan”ti vuttena pana yattha Ècariyo na passati,
evar|pe paÔicchanne vÈ okÈse, abbhokÈse vihÈrassÈpi1 vÈ ekamante
nisÊditvÈ pÈdÈ dhovitabbÈ.
Sace Ècariyo telanÈÄiÑ Èharati uÔÔhahitvÈ ubhohi hatthehi sakkaccaÑ
gahetabbÈ. Sace hi na gaÓheyya, “ayaÑ bhikkhu ito eva paÔÔhÈya
sambhogaÑ kopetÊ”ti Ècariyassa aÒÒathattaÑ bhaveyya. GahetvÈ pana na
Èditova pÈdÈ makkhetabbÈ. Sace hi taÑ Ècariyassa gattabbhaÒjanatelaÑ
bhaveyya, na sÈruppaÑ siyÈ. TasmÈ sÊsaÑ
______________________________________________________________
1. AbbhokÈsavihÈrassapi (SÊ, I)
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa 97

makkhetvÈ khandhÈdÊni makkhetabbÈni. “SabbapÈrihÈriyatelamidaÑ Èvuso

pÈdepi makkhehÊ”ti vuttena pana thokaÑ sÊse katvÈ pÈde makkhetvÈ “imaÑ
telanÈÄiÑ Ôhapemi bhante”ti vatvÈ Ècariye gaÓhante dÈtabbÈ.
Œgatadivasato paÔÔhÈya kammaÔÔhÈnaÑ me bhante kathetha iccevaÑ na
vattabbaÑ. Dutiyadivasato pana paÔÔhÈya sace Ècariyassa pakati-upaÔÔhÈko
atthi, taÑ yÈcitvÈ vattaÑ kÈtabbaÑ. Sace yÈcitopi na deti, okÈse laddheyeva
kÈtabbaÑ. Karontena khuddakamajjhimamahantÈni tÊÓi dantakaÔÔhÈni
upanÈmetabbÈni. SÊtaÑ uÓhanti duvidhaÑ mukhadhovana-udakaÒca
nhÈnodakaÒca paÔiyÈdetabbaÑ. Tato yaÑ Ècariyo tÊÓi divasÈni paribhuÒjati,
tÈdisameva niccaÑ upanÈmetabbaÑ. NiyamaÑ akatvÈ yaÑ vÈ taÑ vÈ
paribhuÒjantassa yathÈladdhaÑ upanÈmetabbaÑ. KiÑ bahunÈ vuttena, yaÑ
taÑ BhagavatÈ “antevÈsikena bhikkhave Ècariyamhi sammÈ vattitabbaÑ.
TatrÈyaÑ sammÈ vattanÈ, kÈlasseva uÔÔhÈya upÈhanÈ omuÒcitvÈ ekaÑsaÑ
uttarÈsa~gaÑ karitvÈ dantakaÔÔhaÑ dÈtabbaÑ. MukhodakaÑ dÈtabbaÑ.
ŒsanaÑ paÒÒapetabbaÑ. Sace yÈgu hoti, bhÈjanaÑ dhovitvÈ yÈgu
upanÈmetabbÈ”ti1 ÈdikaÑ Khandhake sammÈ vattaÑ paÒÒattaÑ, taÑ
sabbampi kÈtabbaÑ.
EvaÑ vattasampattiyÈ garuÑ ÈrÈdhayamÈnena sÈyaÑ vanditvÈ yÈhÊti
vissajjitena gantabbaÑ, yadÈ so kissÈgatosÊti pucchati, tadÈ
ÈgamanakÈraÓaÑ kathetabbaÑ. Sace so neva pucchati, vattaÑ pana sÈdiyati,
dasÈhe vÈ pakkhe vÈ vÊtivatte ekadivasaÑ vissajjitenÈpi agantvÈ okÈsaÑ
kÈretvÈ ÈgamanakÈraÓaÑ ÈrocetabbaÑ. AkÈle vÈ gantvÈ kimatthamÈgatosÊti
puÔÔhena ÈrocetabbaÑ. Sace so pÈtova ÈgacchÈti vadati, pÈtova gantabbaÑ.
Sace panassa tÈya velÈya pittÈbÈdhena vÈ kucchi pariÉayhati,
aggimandatÈya vÈ bhattaÑ na jÊrati, aÒÒo vÈ koci rogo bÈdhati, taÑ
yathÈbh|taÑ ÈvikatvÈ2 attano sappÈyavelaÑ ÈrocetvÈ tÈya velÈya
upasa~kamitabbaÑ. AsappÈyavelÈya hi vuccamÈnampi kammaÔÔhÈnaÑ na
sakkÈ hoti manasikÈtunti. AyaÑ kammaÔÔhÈnadÈyakaÑ kalyÈÓamittaÑ
upasa~kamitvÈti ettha vitthÈro.
______________________________________________________________
1. Vi 3. 77 piÔÔhe. 2. ŒvÊ katvÈ (SyÈ, Ka)
98 Visuddhimagga

CariyÈvaÓÓanÈ
43. IdÈni attano cariyÈnuk|lanti ettha cariyÈti cha cariyÈ rÈgacariyÈ,
dosacariyÈ, mohacariyÈ, saddhÈcariyÈ, buddhicariyÈ, vitakkacariyÈti. Keci
pana rÈgÈdÊnaÑ saÑsaggasannipÈtavasena aparÈpi catasso, tathÈ
saddhÈdÊnanti imÈhi aÔÔhahi saddhiÑ cuddasa icchanti. EvaÑ pana bhede
vuccamÈne rÈgÈdÊnaÑ saddhÈdÊhipi saÑsaggaÑ katvÈ anekÈ cariyÈ honti,
tasmÈ sa~khepena chaÄeva cariyÈ veditabbÈ. CariyÈ, pakati, ussannatÈti
atthato ekaÑ. TÈsaÑ vasena chaÄeva puggalÈ honti rÈgacarito, dosacarito,
mohacarito, saddhÈcarito, buddhicarito, vitakkacaritoti.
Tattha yasmÈ rÈgacaritassa kusalappavattisamaye saddhÈ balavatÊ hoti,
rÈgassa ÈsannaguÓattÈ. YathÈ hi akusalapakkhe rÈgo siniddho nÈtil|kho,
evaÑ kusalapakkhe saddhÈ. YathÈ rÈgo vatthukÈme pariyesati, evaÑ saddhÈ
sÊlÈdiguÓe. YathÈ rÈgo ahitaÑ na pariccajati, evaÑ saddhÈ hi taÑ na
pariccajati, tasmÈ rÈgacaritassa saddhÈcarito sabhÈgo.
YasmÈ pana dosacaritassa kusalappavattisamaye paÒÒÈ balavatÊ hoti,
dosassa ÈsannaguÓattÈ. YathÈ hi akusalapakkhe doso nissineho1 na
ÈrammaÓaÑ allÊyati, evaÑ kusalapakkhe paÒÒÈ. YathÈ ca doso abh|tampi2
dosameva pariyesati, evaÑ paÒÒÈ bh|taÑ dosameva. YathÈ doso
sattaparivajjanÈkÈrena pavattati, evaÑ paÒÒÈ sa~khÈraparivajjanÈkÈrena,
tasmÈ dosacaritassa buddhicarito sabhÈgo.
YasmÈ pana mohacaritassa anuppannÈnaÑ kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ
uppÈdÈya vÈyamamÈnassa yebhuyyena antarÈyakarÈ vitakkÈ uppajjanti,
mohassa ÈsannalakkhaÓattÈ. YathÈ hi moho paribyÈkulatÈya anavaÔÔhito,
evaÑ vitakko nÈnappakÈravitakkanatÈya. YathÈ ca moho apariyogÈhaÓatÈya
caÒcalo. TathÈ vitakko lahuparikappanatÈya. TasmÈ mohacaritassa
vitakkacarito sabhÈgoti.
Apare taÓhÈmÈnadiÔÔhivasena aparÈpi tisso cariyÈ vadanti. Tattha taÓhÈ
rÈgoyeva, mÈno ca taÑsampayuttoti tadubhayaÑ rÈgacariyaÑ
______________________________________________________________
1. Asiniddho (I), siniddho (Ka) 2. Abh|taÑ (I, Ka)
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa 99

nÈtivattati. MohanidÈnattÈ ca diÔÔhiyÈ diÔÔhicariyÈ mohacariyameva

anupatati.

44. TÈ panetÈ cariyÈ kinnidÈnÈ. KathaÒca jÈnitabbaÑ1 “ayaÑ puggalo

ragacarito, ayaÑ puggalo dosÈdÊsu aÒÒataracarito”ti. KiÑ caritassa
puggalassa kiÑ sappÈyanti.

Tatra purimÈ tÈva tisso cariyÈ pubbÈciÓÓanidÈnÈ, dhÈtudosanidÈnÈ cÈti

ekaccevadanti. Pubbe kira iÔÔhappayogasubhakammabahulo rÈgacarito hoti,
saggÈ vÈ cavitvÈ idh|papanno. Pubbe chedanavadhabandhanaverakamma-
bahulo dosacarito hoti, nirayanÈgayonÊhi vÈ cavitvÈ idh|papanno. Pubbe
majjapÈnabahulo sutaparipucchÈvihÊno ca mohacarito hoti, tiracchÈnayoniyÈ
vÈ cavitvÈ idh|papannoti evaÑ pubbÈciÓÓanidÈnÈti vadanti. DvinnaÑ pana
dhÈt|naÑ ussannattÈ puggalo mohacarito hoti pathavÊdhÈtuyÈ ca ÈpodhÈtuyÈ
ca. ItarÈsaÑ dvinnaÑ ussannattÈ dosacarito. SabbÈsaÑ samattÈ pana
rÈgacaritoti. Dosesu ca semhÈdhiko rÈgacarito hoti. VÈtÈdhiko mohacarito.
SemhÈdhiko vÈ mohacarito. VÈtÈdhiko rÈgacaritoti evaÑ dhÈtudosanidÈnÈti
vadanti.

Tattha yasmÈ pubbe iÔÔhappayogasubhakammabahulÈpi2 saggÈ cavitvÈ

idh|papannÈpi3 ca na sabbe rÈgacaritÈyeva honti, na itare vÈ
dosamohacaritÈ. EvaÑ dhÈt|naÒca yathÈvutteneva nayena ussadaniyamo
nÈma natthi. Dosaniyame ca rÈgamohadvayameva vuttaÑ, tampi ca
pubbÈparaviruddhameva. SaddhÈcariyÈdÊsu ca ekissÈpi nidÈnaÑ na
vuttameva. TasmÈ sabbametaÑ aparicchinnavacanaÑ.

AyaÑ panettha AÔÔhakathÈcariyÈnaÑ matÈnusÈrena vinicchayo,

vuttaÒhetaÑ ussadakittane4 “ime sattÈ pubbahetuniyÈmena lobhussadÈ
dosussadÈ mohussadÈ alobhussadÈ adosussadÈ amohussadÈ ca honti.
______________________________________________________________
1. JÈnitabbÈ (Ka) 2. Bahulopi (Ka)
3. Idh|papannopi (Ka) 4. Abhi ®Ôha 1. 308; Ma ®Ôha 2. 260 piÔÔhesu.
100 Visuddhimagga

Yassa hi kammÈy|hanakkhaÓe lobho balavÈ hoti alobho mando,

adosÈmohÈ balavanto dosamohÈ mandÈ, tassa mando alobho lobhaÑ
pariyÈdÈtuÑ na sakkoti. AdosÈmohÈ pana balavanto dosamohe pariyÈdÈtuÑ
sakkoti. TasmÈ so tena kammena dinnapaÔisandhivasena nibbatto luddho
hoti sukhasÊlo akkodhano paÒÒavÈ vajir|pamaÒÈÓo. (1)

Yassa pana kammÈy|hanakkhaÓe lobhadosÈ balavanto honti alobhÈdosÈ

mandÈ, amoho balavÈ1 moho mando, so purimanayeneva luddho ceva hoti
duÔÔho ca. PaÒÒavÈ pana hoti vajir|pama ÒÈÓo DattÈbhayatthero viya. (2)

Yassa2 kammÈy|hanakkhaÓe lobhÈdosamohÈ balavanto honti itare

mandÈ, so purimanayeneva luddho ceva hoti dandho ca, sÊlako3 pana hoti
akkodhano (BÈkulatthero viya)4. (3)

TathÈ yassa kammÈy|hanakkhaÓe tayopi lobhadosamohÈ balavanto

honti alobhÈdayo mandÈ, so purimanayeneva luddho ceva hoti duÔÔho ca
m|Äho ca. (4)

Yassa pana5 kammÈy|hanakkhaÓe alobhadosamohÈ balavanto honti

itare mandÈ, so purimanayeneva aluddho appakileso hoti dibbÈrammaÓampi
disvÈ niccalo, duÔÔho pana hoti dandhapaÒÒo ca. (1)

Yassa pana kammÈy|hanakkhaÓe alobhÈdosamohÈ balavanto honti itare

mandÈ, so purimanayeneva aluddho ceva hoti aduÔÔho sÊlako ca, dandho
pana hoti. (2)

TathÈ yassa kammÈy|hanakkhaÓe alobhadosÈmohÈ balavanto honti

itare mandÈ, so purimanayeneva aluddho ceva hoti paÒÒavÈ ca, duÔÔho ca
pana hoti kodhano. (3)
______________________________________________________________
1. Amoho balavÈ (Abhi ®Ôha 1; Ma ®Ôha 2) 2. Yassa pana (Ka)
3. SukhasÊlako (Abhi ®Ôha 1; Ma ®Ôha 2)
4. (BÈhulatthero viya) (I), SÊ-SyÈsu pana ayaÑ upamÈ natthi. 5. Yassa (Ka)
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa 101

Yassa pana1 kammÈy|hanakkhaÓe tayopi alobhÈdosÈmohÈ balavanto

honti lobhÈdayo mandÈ, so purimanayeneva MahÈsaÑgharakkhitatthero
viya aluddho aduÔÔho paÒÒavÈ ca hotÊ”ti. (4)
Ettha ca yo luddhoti vutto, ayaÑ rÈgacarito. DuÔÔhadandhÈ
dosamohacaritÈ. PaÒÒavÈ buddhicarito. Aluddha-aduÔÔhÈ pasannapakatitÈya
saddhÈcaritÈ. YathÈ vÈ amohaparivÈrena kammunÈ nibbatto buddhicarito,
evaÑ balavasaddhÈparivÈrena kammunÈ nibbatto saddhÈcarito.
KÈmavitakkÈdiparivÈrena kammunÈ nibbatto vitakkacarito. LobhÈdinÈ
vomissaparivÈrena kammunÈ nibbatto vomissacaritoti. EvaÑ lobhÈdÊsu
aÒÒataraÒÒataraparivÈraÑ paÔisandhijanakaÑ kammaÑ cariyÈnaÑ nidÈnanti
veditabbaÑ.

45. YaÑ pana vuttaÑ kathaÒca jÈnitabbaÑ ayaÑ puggalo rÈgacaritoti-

Èdi. TatrÈyaÑ nayo.
IriyÈpathato kiccÈ, bhojanÈ dassanÈdito.
Dhammappavattito ceva, cariyÈyo vibhÈvayeti.
Tattha iriyÈpathatoti rÈgacarito hi pakatigamanena gacchanto
cÈturiyena gacchati, saÓikaÑ pÈdaÑ nikkhipati, samaÑ nikkhipati, samaÑ
uddharati, ukkuÔikaÒcassa padaÑ hoti. Dosacarito pÈdaggehi khaÓanto viya
gacchati, sahasÈ pÈdaÑ nikkhipati, sahasÈ uddharati, anukaÉÉhitaÒcassa
padaÑ hoti. Mohacarito paribyÈkulÈya gatiyÈ gacchati, chambhito viya
padaÑ nikkhipati, chambhito viya uddharati, sahasÈnupÊÄitaÒcassa padaÑ
hoti. Vuttampi cetaÑ MÈgaÓÉiya2suttuppattiyaÑ–
“Rattassa hi ukkuÔikaÑ padaÑ bhave,
DuÔÔhassa hoti anukaÉÉhitaÑ padaÑ3.
M|Ähassa hoti4 sahasÈnupÊÄitaÑ,
VivaÔÔacchadassa idamÊdisaÑ5 padan”ti6.
______________________________________________________________
1. TathÈ yassa (SÊ, I, Ka) 2. MÈgandiya (SÊ, I) MÈgandhiya (Ka)
3. PadaÑ anukaÉÉhitaÑ (Ka) 4. M|Ähassa padaÑ (Ka)
5. VivattacchaddassidamÊdisaÑ (SÊ) 6. SuttanipÈtaÔÔhakathÈyaÑ.
102 Visuddhimagga

®hÈnampi rÈgacaritassa pÈsÈdikaÑ hoti madhurÈkÈraÑ. Dosacaritassa

thaddhÈkÈraÑ. Mohacaritassa ÈkulÈkÈraÑ. NisajjÈyapi eseva nayo.
RÈgacarito ca ataramÈno samaÑ seyyaÑ paÒÒapetvÈ saÓikaÑ nipajjitvÈ
a~gapacca~gÈni samodhÈya pÈsÈdikena ÈkÈrena sayati, vuÔÔhÈpiyamÈno ca
sÊghaÑ avuÔÔhÈya sa~kito viya saÓikaÑ paÔivacanaÑ deti. Dosacarito
taramÈno yathÈ vÈ tathÈ vÈ seyyaÑ paÒÒapetvÈ pakkhittakÈyo bhÈkuÔiÑ
katvÈ sayati, vuÔÔhÈpiyamÈno ca sÊghaÑ vuÔÔhÈya kupito viya paÔivacanaÑ
deti. Mohacarito dussaÓÔhÈnaÑ seyyaÑ paÒÒapetvÈ vikkhittakÈyo bahulaÑ
adhomukho sayati, vuÔÔhÈpiyamÈno ca hu~kÈraÑ karonto dandhaÑ vuÔÔhÈti.
SaddhÈcaritÈdayo pana yasmÈ rÈgacaritÈdÊnaÑ sabhÈgÈ, tasmÈ tesampi
tÈdisova iriyÈpatho hotÊti. EvaÑ tÈva iriyÈpathato cariyÈyo vibhÈvaye.

KiccÈti sammajjanÈdÊsu ca kiccesu rÈgacarito sÈdhukaÑ sammajjaniÑ

gahetvÈ ataramÈno vÈlikaÑ avippakiranto sinduvÈra1 kusumasantharamiva
santharanto suddhaÑ samaÑ sammajjati. Dosacarito gÈÄhaÑ sammajjaniÑ
gahetvÈ taramÈnar|po ubhato vÈlikaÑ ussÈrento kharena saddena asuddhaÑ
visamaÑ sammajjati. Mohacarito sithilaÑ sammajjaniÑ gahetvÈ
samparivattakaÑ ÈÄolayamÈno asuddhaÑ visamaÑ sammajjati.

YathÈ sammajjane, evaÑ cÊvaradhovanarajanÈdÊsupi sabbakiccesu

nipuÓamadhurasamasakkaccakÈrÊ rÈgacarito. GÈÄhathaddhavisamakÈrÊ
dosacarito. AnipuÓabyÈkulavisamÈparicchinnakÈrÊ mohacarito.
CÊvaradhÈraÓampi ca rÈgacaritassa nÈtigÈÄhaÑ nÈtisithilaÑ hoti pÈsÈdikaÑ
parimaÓÉalaÑ. Dosacaritassa atigÈÄhaÑ aparimaÓÉalaÑ. Mohacaritassa
sithilaÑ paribyÈkulaÑ. SaddhÈcaritÈdayo tesaÑyevÈnusÈrena veditabbÈ, taÑ
sabhÈgattÈti. EvaÑ kiccato cariyÈyo vibhÈvaye.

BhojanÈti rÈgacarito siniddhamadhurabhojanappiyo2 hoti, bhuÒjamÈno

ca nÈtimahantaÑ parimaÓÉalaÑ ÈlopaÑ katvÈ rasapaÔisaÑvedÊ3 ataramÈno
bhuÒjati, kiÒcideva ca sÈduÑ labhitvÈ somanassaÑ
______________________________________________________________
1. SindhuvÈra (SyÈ, Ka) 2. ...bhojanaÑ piyo (Ka) 3. NÈnÈrasapaÔisaÑvedÊ (I, Ka)
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa 103

Èpajjati. Dosacarito l|kha-ambilabhojanappiyo hoti, bhuÒjamÈno ca

mukhap|rakaÑ ÈlopaÑ katvÈ arasapaÔisaÑvedÊ taramÈno bhuÒjati,
kiÒcideva ca asÈduÑ labhitvÈ domanassaÑ Èpajjati. Mohacarito
aniyataruciko hoti, bhuÒjamÈno ca aparimaÓÉalaÑ parittaÑ ÈlopaÑ katvÈ
bhÈjane chaÉÉento mukhaÑ makkhento vikkhittacitto taÑ taÑ vitakkento
bhuÒjati. SaddhÈcaritÈdayopi tesaÑyevÈnusÈrena veditabbÈ, taÑsabhÈgattÈti.
EvaÑ bhojanato cariyÈyo vibhÈvaye.
DassanÈditoti rÈgacarito Êsakampi manoramaÑ r|paÑ disvÈ
vimhayajÈto viya ciraÑ oloketi, parittepi guÓe sajjati, bh|tampi dosaÑ na
gaÓhÈti, pakkamantopi amuÒcitukÈmova hutvÈ sÈpekkho pakkamati.
Dosacarito Êsakampi amanoramaÑ r|paÑ disvÈ kalantar|po viya na ciraÑ
oloketi, parittepi dose paÔihaÒÒati, bh|tampi guÓaÑ na gaÓhÈti,
pakkamantopi muÒcitukÈmova hutvÈ anapekkho pakkamati. Mohacarito
yaÑkiÒci r|paÑ disvÈ parapaccayiko hoti, paraÑ nindantaÑ sutvÈ nindati,
pasaÑsantaÑ sutvÈ pasaÑsati, sayaÑ pana aÒÒÈÓupekkhÈya upekkhakova
hoti. Esa nayo saddasavanÈdÊsupi. SaddhÈcaritÈdayo pana tesaÑyevÈnusÈ-
rena veditabbÈ, taÑsabhÈgattÈti. EvaÑ dassanÈdito cariyÈyo vibhÈvaye.
Dhammappavattito cevÈti rÈgacaritassa ca mÈyÈ, sÈÔheyyaÑ, mÈno,
pÈpicchatÈ, mahicchatÈ, asantuÔÔhitÈ, si~gaÑ, cÈpalyanti evamÈdayo
dhammÈ bahulaÑ pavattanti. Dosacaritassa kodho, upanÈho, makkho,
paÄÈso, issÈ, macchariyanti evamÈdayo. Mohacaritassa thinaÑ, middhaÑ,
uddhaccaÑ, kukkuccaÑ, vicikicchÈ, ÈdhÈnaggÈhitÈ, duppaÔinissaggitÈti
evamÈdayo. SaddhÈcaritassa muttacÈgatÈ, ariyÈnaÑ dassanakÈmatÈ,
saddhammaÑ sotukÈmatÈ, pÈmojjabahulatÈ, asaÔhatÈ, amÈyÈvitÈ,
pasÈdanÊyesu ÔhÈnesu pasÈdoti evamÈdayo. Buddhicaritassa sovacassatÈ,
kalyÈÓamittatÈ, bhojanemattaÒÒutÈ, satisampajaÒÒaÑ, jÈgariyÈnuyogo,
saÑvejanÊyesu ÔhÈnesu saÑvego, saÑviggassa ca yoniso padhÈnanti
evamÈdayo. Vitakkacaritassa bhassabahulatÈ, gaÓÈrÈmatÈ, kusalÈnuyoge
arati, anavaÔÔhitakiccatÈ,1 rattiÑ
______________________________________________________________
1. AnavaÔÔhitacittatÈ (SÊ)
104 Visuddhimagga

dh|mÈyanÈ1, divÈ pajjalanÈ, hurÈhuraÑ dhÈvanÈti evamÈdayo dhammÈ

bahulaÑ pavattantÊti. EvaÑ dhammappavattito cariyÈyo vibhÈvaye.
YasmÈ pana idaÑ cariyÈvibhÈvanavidhÈnaÑ sabbÈkÈrena neva PÈÄiyaÑ
na AÔÔhakathÈyaÑ ÈgataÑ, kevalaÑ ÈcariyamatÈnusÈrena vuttaÑ, tasmÈ na
sÈrato paccetabbaÑ. RÈgacaritassa hi vuttÈni iriyÈpathÈdÊni
dosacaritÈdayopi appamÈdavihÈrino kÈtuÑ sakkonti. SaÑsaÔÔhacaritassa ca
puggalassa ekasseva bhinnalakkhaÓÈ iriyÈpathÈdayo na upapajjanti2. YaÑ
panetaÑ AÔÔhakathÈsu cariyÈvibhÈvanavidhÈnaÑ vuttaÑ, tadeva sÈrato
paccetabbaÑ. VuttaÒhetaÑ “cetopariyaÒÈÓassa lÈbhÊ Ècariyo. CariyaÑ ÒatvÈ
kammaÔÔhÈnaÑ kathessati, itarena antevÈsiko pucchitabbo”ti. TasmÈ
cetopariyaÒÈÓena vÈ taÑ vÈ puggalaÑ pucchitvÈ jÈnitabbaÑ. AyaÑ puggalo
rÈgacarito, ayaÑ dosÈdÊsu aÒÒataracaritoti.

46. KiÑ caritassa puggalassa kiÑ sappÈyanti ettha pana senÈsanaÑ tÈva
rÈgacaritassa adhotavedikaÑ bh|maÔÔhakaÑ akatapabbhÈrakaÑ tiÓakuÔikaÑ
paÓÓasÈlÈdÊnaÑ aÒÒataraÑ rajokiÓÓaÑ jatukÈbharitaÑ oluggaviluggaÑ ati-
uccaÑ vÈ atinÊcaÑ vÈ ujja~galaÑ sÈsa~kaÑ asucivisamamaggaÑ, yattha
maÒcapÊÔhampi ma~kuÓa3bharitaÑ dur|paÑ dubbaÓÓaÑ, yaÑ
olokentasseva jigucchÈ uppajjati, tÈdisaÑ sappÈyaÑ. NivÈsanapÈrupanaÑ
antacchinnaÑ olambavilambasuttakÈkiÓÓaÑ jÈlap|vasadisaÑ sÈÓi viya
kharasamphassaÑ kiliÔÔhaÑ bhÈrikaÑ kicchapariharaÓaÑ sappÈyaÑ. Pattopi
dubbaÓÓo mattikÈpatto vÈ ÈÓigaÓÔhikÈhato ayopatto vÈ garuko dussaÓÔhÈno
sÊsakapÈlamiva jeguccho vaÔÔati. BhikkhÈcÈramaggopi amanÈpo
anÈsannagÈmo visamo vaÔÔati. BhikkhÈcÈragÈmopi yattha manussÈ apassantÈ
viya caranti, yattha ekakulepi bhikkhaÑ alabhitvÈ nikkhamantaÑ “ehi
bhante”ti ÈsanasÈlaÑ pavesetvÈ yÈgubhattaÑ datvÈ gacchantÈ gÈvÊ viya vaje
pavesetvÈ anapalokentÈ gacchanti, tÈdiso vaÔÔati. ParivisakamanussÈpi dÈsÈ
vÈ kammakarÈ vÈ dubbaÓÓÈ duddasikÈ kiliÔÔhavasanÈ duggandhÈ jegucchÈ,
ye acittÊkÈrena yÈgubhattaÑ chaÉÉentÈ viya parivisanti, tÈdisÈ sappÈyÈ.
YÈgubhattakhajjakampi l|khaÑ dubbaÓÓaÑ
______________________________________________________________
1. Dh|pÈyanÈ (SÊ, I) 2. Sampajjanti (SÊ) 3. Ma~guÓa (SyÈ), ma~gula (Ka)
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa 105

sÈmÈka kudr|saka kaÓÈjakÈdimayaÑ p|titakkaÑ bila~gaÑ

jiÓÓasÈkas|peyyaÑ yaÑkiÒcideva kevalaÑ udarap|ramattaÑ vaÔÔati.
IriyÈpathopissa ÔhÈnaÑ vÈ ca~kamo vÈ vaÔÔati. ŒrammaÓaÑ nÊlÈdÊsu
vaÓÓakasiÓesu yaÑkiÒci aparisuddhavaÓÓanti idaÑ rÈgacaritassa sappÈyaÑ.
Dosacaritassa senÈsanaÑ nÈti-uccaÑ nÈtinÊcaÑ chÈy|dakasampannaÑ
suvibhattabhitthithambhasopÈnaÑ supariniÔÔhitamÈlÈkamma latÈkamma
nÈnÈvidhacittakammasamujjala sama siniddha mudubh|mitalaÑ
brahmavimÈnamiva kusumadÈmavicitravaÓÓacelavitÈnasamala~kataÑ
supaÒÒattasucimanoramattharaÓamaÒcapÊÔhaÑ tattha tattha vÈsatthÈya
nikkhittakusumavÈsagandhasugandhaÑ yaÑ dassanamatteneva pÊtipÈmojjaÑ
janayati, evar|paÑ sappÈyaÑ. Tassa pana senÈsanassa maggopi
sabbaparissayavimutto sucisamatalo ala~katapaÔiyattova vaÔÔati.
SenÈsanaparikkhÈropettha kÊÔa ma~kuÓa1 dÊghajÈti m|sikÈnaÑ2
nissayaparicchindanatthaÑ nÈtibahuko, ekamaÒcapÊÔhamattameva vaÔÔati.
NivÈsanapÈrupanampissa3 cÊnapaÔÔa somÈrapaÔÔa koseyya kappÈsika
sukhumakhomÈdÊnaÑ yaÑ yaÑ paÓÊtaÑ, tena tena ekapaÔÔaÑ vÈ dupaÔÔaÑ
vÈ sallahukaÑ samaÓasÈruppena surattaÑ suddhavaÓÓaÑ vaÔÔati. Patto
udakapupphuÄamiva4 susaÓÔhÈno maÓi viya sumaÔÔho nimmalo
samaÓasÈruppena suparisuddhavaÓÓo ayomayo vaÔÔati. BhikkÈcÈramaggo
parissayavimutto samo manÈpo nÈtid|ranÈccÈsannagÈmo vaÔÔati.
BhikkhÈcÈragÈmopi yattha manussÈ “idÈni ayyo ÈgamissatÊ”ti
sittasammaÔÔhe padese ÈsanaÑ paÒÒÈpetvÈ paccuggantvÈ pattaÑ ÈdÈya
gharaÑ pavesetvÈ paÒÒattÈsane nisÊdÈpetvÈ sakkaccaÑ sahatthÈ parivisanti,
tÈdiso vaÔÔati. ParivesakÈ panassa ye honti abhir|pÈ pÈsÈdikÈ sunhÈtÈ
suvilittÈ dh|pavÈsa5 kusumagandhasurabhino nÈnÈvirÈgasucimanuÒÒa-
vatthÈbharaÓapaÔimaÓÉitÈ sakkaccakÈrino, tÈdisÈ sappÈyÈ.
YÈgubhattakhajjakampi vaÓÓagandharasasampannaÑ ojavantaÑ
manoramaÑ sabbÈkÈrapaÓÊtaÑ yÈvadatthaÑ vaÔÔati. IriyÈpathopissa seyyÈ
vÈ nisajjÈ vÈ vaÔÔati, ÈrammaÓaÑ nÊlÈdÊsu vaÓÓakasiÓesu yaÑkiÒci
suparisuddhavaÓÓanti idaÑ dosacaritassa sappÈyaÑ.
______________________________________________________________
1. Ma~guÓa (SyÈ), ma~gula (Ka) 2. M|sikÈdÊnaÑ (SÊ)
3. PÈpuraÓampissa (Ka-SÊ) pÈvuraÓampissa (?)
4. BubbuÄamiva (SÊ, I), bubbulamiva (SyÈ) 5. Dh|mavÈsa (Ka)
106 Visuddhimagga

Mohacaritassa senÈsanaÑ disÈmukhaÑ asambÈdhaÑ vaÔÔati, yattha

nisinnassa vivaÔÈ disÈ khÈyanti1, iriyÈpathesu ca~kamo vaÔÔati. ŒrammaÓaÑ
panassa parittaÑ suppamattaÑ sarÈvamattaÑ vÈ (KhuddakaÑ)2 na vaÔÔati.
SambÈdhasmiÒhi okÈse cittaÑ bhiyyo sammohamÈpajjati, tasmÈ vipulaÑ
mahÈkasiÓaÑ vaÔÔati. SesaÑ dosacaritassa vuttasadisamevÈti idaÑ
mohacaritassa sappÈyaÑ.
SaddhÈcaritassa sabbampi dosacaritamhi vuttavidhÈnaÑ sappÈyaÑ.
ŒrammaÓesu cassa anussatiÔÔhÈnampi vaÔÔati.
Buddhicaritassa senÈsanÈdÊsu idaÑ nÈma asappÈyanti natthi.
Vitakkacaritassa senÈsanaÑ vivaÔaÑ disÈmukhaÑ yattha nisinnassa
ÈrÈmavanapokkharaÓÊrÈmaÓeyyakÈni gÈma nigama janapada paÔipÈÔiyo3
nÊlobhÈsÈ ca pabbatÈ paÒÒÈyanti, taÑ na vaÔÔati, taÒhi
vitakkavidhÈvanasseva paccayo hoti, tasmÈ gambhÊre darÊmukhe4
vanappaÔicchanne hatthikucchipabbhÈra MahindaguhÈsadise senÈsane
vasitabbaÑ. ŒrammaÓampissa vipulaÑ na vaÔÔati. TÈdisaÒhi vitakkavasena
sandhÈvanassa5 paccayo hoti. ParittaÑ pana vaÔÔati.
SesaÑ rÈgacaritassa vuttasadisamevÈti idaÑ vitakkacaritassa sappÈyaÑ.
AyaÑ attano cariyÈnuk|lanti ettha ÈgatacariyÈnaÑ pabhedanidÈna
vibhÈvana sappÈya paricchedato vitthÈro. Na ca tÈva cariyÈnuk|laÑ
kammaÔÔhÈnaÑ sabbÈkÈrena ÈvikataÑ. TaÒhi anantarassa mÈtikÈpadassa
vitthÈre sayameva Èvibhavissati.

CattÈlÊsakammaÔÔhÈnavaÓÓanÈ
47. TasmÈ yaÑ vuttaÑ cattÈlÊsÈya kammaÔÔhÈnesu aÒÒataraÑ
kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈti ettha sa~khÈtaniddesato, upacÈrappanÈvahato,
jhÈnappabhedato, samatikkamato, vaÉÉhanÈvaÉÉhanato, ÈrammaÓato,
bh|mito, gahaÓato, paccayato, cariyÈnuk|latoti imehi tÈva dasahÈkÈrehi
kammaÔÔhÈnavinicchayo veditabbo.
______________________________________________________________
1. PaÒÒÈyanti (SÊ) 2. ( ) natthi (SyÈ, I, Ka) 3. PaÔipÈÔiyÈ (Ka)
4. Darimukhe (SyÈ, Ka) 5. SandhÈvanÈya (SÊ, SyÈ, I)
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa 107

Tattha sa~khÈtaniddesatoti cattÈlÊsÈya kammaÔÔhÈnes|ti hi vuttaÑ,

tatrimÈni cattÈlÊsa kammaÔÔhÈnÈni dasa kasiÓÈ, dasa asubhÈ, dasa anussatiyo,
cattÈro brahmavihÈrÈ, cattÈro ÈruppÈ, ekÈ saÒÒÈ, ekaÑ vavatthÈnanti.
Tattha pathavÊkasiÓaÑ, ÈpokasiÓaÑ, tejokasiÓaÑ, vÈyokasiÓaÑ,
nÊlakasiÓaÑ, pÊtakasiÓaÑ, lohitakasiÓaÑ, odÈtakasiÓaÑ, ÈlokakasiÓaÑ,
paricchinnÈkÈsakasiÓanti ime dasa kasiÓÈ.
UddhumÈtakaÑ, vinÊlakaÑ, vipubbakaÑ, vicchiddakaÑ, vikkhÈyitakaÑ,
vikkhittakaÑ, hatavikkhittakaÑ, lohitakaÑ, puÄuvakaÑ, aÔÔhikanti ime dasa
asubhÈ.
BuddhÈnussati, dhammÈnussati, saÑghÈnussati, sÊlÈnussati, cÈgÈnussati,
devatÈnussati, maraÓÈnussati1, kÈyagatÈsati, ÈnÈpÈnassati2, upasamÈnussatÊti
imÈ dasa anussatiyo.
MettÈ, karuÓÈ, muditÈ, upekkhÈti ime cattÈro brahmavihÈrÈ.
ŒkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ, viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ, ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ,
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatananti ime cattÈro ÈruppÈ. ŒhÈre paÔik|lasaÒÒÈ ekÈ
saÒÒÈ. CatudhÈtuvavatthÈnaÑ ekaÑ vavatthÈnanti evaÑ sa~khÈtaniddesato
vinicchayo veditabbo.
UpacÈrappanÈvahatoti ÔhapetvÈ kÈyagatÈsatiÒca ÈnÈpÈnassatiÒca
avasesÈ aÔÔha anussatiyo, ÈhÈre paÔik|lasaÒÒÈ, catudhÈtuvavatthÈnanti
imÈneva hettha dasakammaÔÔhÈnÈni upacÈravahÈni. SesÈni appanÈvahÈni.
EvaÑ upacÈrappanÈvahato.
JhÈnappabhedatoti appanÈvahesu cettha ÈnÈpÈnassatiyÈ saddhiÑ dasa
kasiÓÈ catukkajjhÈnikÈ honti. KÈyagatÈsatiyÈ saddhiÑ dasa asubhÈ
paÔhamajjhÈnikÈ. PurimÈ tayo brahmavihÈrÈ tikajjhÈnikÈ.
CatutthabrahmavihÈro cattÈro ca ÈruppÈ catutthajjhÈnikÈti evaÑ
jhÈnappabhedato.
Samatikkamatoti dve samatikkamÈ a~gasamatikkamo ca
ÈrammaÓasamatikkamo ca. Tattha sabbesupi tikacatukkajjhÈnikesu
kammaÔÔhÈnesu
______________________________________________________________
1. MaraÓasati (SÊ) PÈÄiyÈ sameti. 2. ŒnÈpÈnasati (SÊ, I)
108 Visuddhimagga

a~gasamatikkamo hoti vitakkavicÈrÈdÊni jhÈna~gÈni samatikkamitvÈ

tesvevÈrammaÓesu dutiyajjhÈnÈdÊnaÑ pattabbato. TathÈ
catutthabrahmavihÈre. Sopi hi mettÈdÊnaÑyeva ÈrammaÓe somanassaÑ
samatikkamitvÈ pattabboti. Cat|su pana Èruppesu ÈrammaÓasamatikkamo
hoti. Purimesu hi navasu kasiÓesu aÒÒataraÑ samatikkamitvÈ
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ pattabbaÑ. ŒkÈsÈdÊni ca samatikkamitvÈ
viÒÒÈÓaÒcÈyatanÈdÊni. Sesesu samatikkamo natthÊti evaÑ samatikkamato.
VaÉÉhanÈvaÉÉhanatoti imesu cattÈlÊsÈya kammaÔÔhÈnesu dasa
kasiÓÈneva vaÉÉhetabbÈni. YattakaÒhi okÈsaÑ kasiÓena pharati,
tadabbhantere dibbÈya sotadhÈtuyÈ saddaÑ sotuÑ dibbena cakkhunÈ r|pÈni
passituÑ parasattÈnaÒca cetasÈ cittamaÒÒÈtuÑ samattho hoti. KÈyagatÈsati
pana asubhÈni ca na vaÉÉhetabbÈni. KasmÈ? OkÈsena paricchinnattÈ
ÈnisaÑsÈbhÈvÈ ca. SÈ ca nesaÑ okÈsena paricchinnatÈ bhÈvanÈnaye
Èvibhavissati. Tesu pana vaÉÉhitesu kuÓaparÈsiyeva vaÉÉhati, na koci
ÈnisaÑso atthi. Vuttampi cetaÑ SopÈkapaÒhÈbyÈkaraÓe, “vibh|tÈ BhagavÈ
r|pasaÒÒÈ avibh|tÈ aÔÔhikasaÒÒÈ”ti. Tatra hi nimittavaÉÉhanavasena
r|pasaÒÒÈ vibh|tÈti vuttÈ. AÔÔhikasaÒÒÈ avaÉÉhanavasena avibh|tÈti vuttÈ.
YaÑ panetaÑ “kevalaÑ aÔÔhisaÒÒÈya, apharÊ pathaviÑ iman”ti1 vuttaÑ,
taÑ lÈbhissa sato upaÔÔhÈnÈkÈravasena vuttaÑ. Yatheva hi DhammÈsokakÈle
KaravÊkasakuÓo samantÈ ÈdÈsabhittÊsu attano chÈyaÑ disvÈ sabbadisÈsu
KaravÊkasaÒÒÊ hutvÈ madhuraÑ giraÑ nicchÈresi, evaÑ theropi
aÔÔhikasaÒÒÈya lÈbhittÈ sabbadisÈsu upaÔÔhitaÑ nimittaÑ passanto kevalÈpi
pathavÊ aÔÔhikabharitÈti cintesÊti.
Yadi evaÑ yÈ asubhajjhÈnÈnaÑ appamÈÓÈrammaÓatÈ vuttÈ, sÈ
virujjhatÊti. SÈ ca na virujjhati. Ekacco hi uddhumÈtake vÈ aÔÔhike vÈ
mahante nimittaÑ gaÓhÈti. Ekacco appake. IminÈ pariyÈyena ekaccassa
parittÈrammaÓaÑ jhÈnaÑ hoti. Ekaccassa appamÈÓÈrammaÓanti. Yo vÈ
etaÑ vaÉÉhane ÈdÊnavaÑ apassanto vaÉÉheti. TaÑ sandhÈya
“appamÈÓÈrammaÓan”ti vuttaÑ. ŒnisaÑsÈbhÈvÈ pana na vaÉÉhetabbÈnÊti.
______________________________________________________________
1. Khu 2. 224 piÔÔhe.
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa 109

YathÈ ca etÈni, evaÑ sesÈnipi na vaÉÉhetabbÈni. KasmÈ? Tesu hi

ÈnÈpÈnanimittaÑ tÈva vaÉÉhayato vÈtarÈsiyeva vaÉÉhati, okÈsena ca
paricchinnaÑ. Iti sÈdÊnavattÈ okÈsena ca paricchinnattÈ na vaÉÉhetabbaÑ.
BrahmavihÈrÈ sattÈrammaÓÈ, tesaÑ nimittaÑ vaÉÉhayato sattarÈsiyeva
vaÉÉheyya, na ca tena attho atthi, tasmÈ tampi na vaÉÉhetabbaÑ. YaÑ pana
vuttaÑ “mettÈsahagatena cetasÈ ekaÑ disaÑ pharitvÈ”ti1 Èdi, taÑ
pariggahavaseneva vuttaÑ. EkÈvÈsadvi-ÈvÈsÈdinÈ hi anukkamena ekissÈ
disÈya satte pariggahetvÈ bhÈvento ekaÑ disaÑ pharitvÈti vutto. Na
nimittaÑ vaÉÉhento. PaÔibhÈganimittameva cettha natthi. YadayaÑ
vaÉÉheyya, paritta-appamÈÓÈrammaÓatÈpettha pariggahavaseneva
veditabbÈ. ŒruppÈrammaÓesupi ÈkÈsaÑ kasiÓugghÈÔimattÈ. TaÒhi
kasiÓÈpagamavaseneva manasi kÈtabbaÑ. Tato paraÑ vaÉÉhayatopi na kiÒci
hoti. ViÒÒÈÓaÑ sabhÈvadhammattÈ. Na hi sakkÈ sabhÈvadhammaÑ
vaÉÉhetuÑ. ViÒÒÈÓÈpagamo viÒÒÈÓassa abhÈvamattattÈ.
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanÈrammaÓaÑ sabhÈvadhammattÈyeva na
vaÉÉhetabbaÑ. SesÈni animittattÈ. PaÔibhÈganimittaÒhi vaÉÉhetabbaÑ nÈma
bhaveyya. BuddhÈnussati-ÈdÊnaÒca neva paÔibhÈganimittaÑ ÈrammaÓaÑ
hoti, tasmÈ taÑ na vaÉÉhetabbanti evaÑ vaÉÉhanÈvaÉÉhanato.
ŒrammaÓatoti imesu ca cattÈlÊsÈya kammaÔÔhÈnesu dasakasiÓÈ, dasa-
asubhÈ, ÈnÈpÈnassati, kÈyagatasatÊti imÈni dvÈvÊsati paÔibhÈganimittÈramma-
ÓÈni. SesÈni na paÔibhÈganimittÈrammaÓÈni. TathÈ dasasu anussatÊsu
ÔhapetvÈ ÈnÈpÈnassatiÒca kÈyagatÈsatiÒca avasesÈ aÔÔha anussatiyo, ÈhÈre
paÔik|lasaÒÒÈ, catudhÈtu vavatthÈnaÑ, viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ,
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatananti imÈni dvÈdasasabhÈvadhammÈrammaÓÈni. Dasa
kasiÓÈ, dasa asubhÈ, ÈnÈpÈnassati, kÈyagatÈsatÊti imÈni dvÈvÊsati
nimittÈrammaÓÈni. SesÈni cha na vattabbÈrammaÓÈni. TathÈ vipubbakaÑ,
lohitakaÑ, puÄuvakaÑ, ÈnÈpÈnassati, ÈpokasiÓaÑ, tejokasiÓaÑ,
vÈyokasiÓaÑ, yaÒca ÈlokakasiÓe s|riyÈdÊnaÑ obhÈsamaÓÉalÈrammaÓanti
imÈni aÔÔha calitÈrammaÓÈni, tÈni ca kho pubbabhÈge, paÔibhÈgaÑ pana
sannisinnameva hoti. SesÈni na calitÈrammaÓÈnÊti evaÑ ÈrammaÓato.
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 234 piÔÔhÈdÊsu.
110 Visuddhimagga

Bh|mitoti ettha ca dasa asubhÈ, kÈyagatÈsati, ÈhÈre paÔik|lasaÒÒÈti

imÈni dvÈdasa devesu nappavattanti. TÈni dvÈdasa, ÈnÈpÈnassati cÈti imÈni
terasa brahmaloke nappavattanti. Ar|pabhave pana ÔhapetvÈ cattÈro Èruppe
aÒÒaÑ nappavattati. Manussesu sabbÈnipi pavattantÊti evaÑ bh|mito.

GahaÓatoti diÔÔhaphuÔÔhasutaggahaÓatopettha vinicchayo veditabbo.

Tatra ÔhapetvÈ vÈyokasiÓaÑ sesÈ nava kasiÓÈ, dasa asubhÈti imÈni
ek|navÊsati diÔÔhena gahetabbÈni. PubbabhÈge cakkhunÈ oloketvÈ1 nimittaÑ
nesaÑ gahetabbanti attho. KÈyagatÈsatiyaÑ tacapaÒcakaÑ diÔÔhena, sesaÑ
sutenÈti evaÑ tassÈ ÈrammaÓaÑ diÔÔhasutena gahetabbaÑ. ŒnÈpÈnassati
phuÔÔhena. VÈyokasiÓaÑ diÔÔhaphuÔÔhena. SesÈni aÔÔhÈrasa sutena
gahetabbÈni. UpekkhÈbrahmavihÈro, cattÈro ÈruppÈti imÈni cettha na
Èdikammikena gahetabbÈni. SesÈni paÒcatiÑsa gahetabbÈnÊti evaÑ
gahaÓato.

Paccayatoti imesu pana kammaÔÔhÈnesu ÔhapetvÈ ÈkÈsakasiÓaÑ sesÈ

nava kasiÓÈ ÈruppÈnaÑ paccayÈ honti. Dasa kasiÓÈ abhiÒÒÈnaÑ. Tayo
brahmavihÈrÈ catutthabrahmavihÈrassa. HeÔÔhimaÑ heÔÔhimaÑ ÈruppaÑ
uparimassa uparimassa. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ nirodhasamÈpattiyÈ.
SabbÈnipi sukhavihÈravipassanÈbhavasampattÊnanti evaÑ paccayato.

CariyÈnuk|latoti cariyÈnaÑ anuk|latopettha vinicchayo veditabbo.

SeyyathidaÑ. RÈgacaritassa tÈva ettha dasa asubhÈ, kÈyagatÈsatÊti ekÈdasa
kammaÔÔhÈnÈni anuk|lÈni. Dosacaritassa cattÈro brahmavihÈrÈ, cattÈri
vaÓÓakasiÓÈnÊti aÔÔha. Mohacaritassa, vitakkacaritassa ca ekaÑ ÈnÈpÈnassati
kammaÔÔhÈnameva. SaddhÈcaritassa purimÈ cha anussatiyo. Buddhicaritassa
maraÓassati, upasamÈnussati, catudhÈtuvavatthÈnaÑ, ÈhÈre paÔik|lasaÒÒÈti
cattÈri. SesakasiÓÈni, cattÈro ca ÈruppÈ sabbacaritÈnaÑ anuk|lÈni. KasiÓesu
ca yaÑkiÒci parittaÑ vitakkacaritassa. AppamÈÓaÑ mohacaritassÈti.
______________________________________________________________
1. OloketvÈ oloketvÈ (Ka-SÊ, I)
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa 111

Evamettha cariyÈnuk|lato vinicchayo veditabboti sabbaÒcetaÑ

ujuvipaccanÊkavasena ca atisappÈyavasena ca vuttaÑ. RÈgÈdÊnaÑ pana
avikkhambhikÈ saddhÈdÊnaÑ vÈ anupakÈrÈ kusalabhÈvanÈ nÈma natthi.
Vuttampi cetaÑ Meghiyasutte–
“CattÈro dhammÈ uttari1 bhÈvetabbÈ. AsubhÈ bhÈvetabbÈ rÈgassa
pahÈnÈya. MettÈ bhÈvetabbÈ byÈpÈdassa pahÈnÈya. ŒnÈpÈnassati bhÈvetabbÈ
vitakkupacchedÈya. AniccasaÒÒÈ bhÈvetabbÈ asmimÈnasamugghÈtÈyÈ”ti2.
RÈhulasuttepi “mettaÑ RÈhula bhÈvanaÑ bhÈvehÊ”ti3ÈdinÈ nayena
ekasseva satta kammaÔÔhÈnÈni vuttÈni. TasmÈ vacanamatte abhinivesaÑ
akatvÈ sabbattha adhippÈyo pariyesitabboti ayaÑ kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈti
ettha kammaÔÔhÈnakathÈ vinicchayo.
48. GahetvÈti imassa pana padassa ayamatthadÊpanÈ4. “Tena yoginÈ
kammaÔÔhÈnadÈyakaÑ kalyÈÓamittaÑ upasa~kamitvÈ”ti ettha vuttanayeneva
vuttappakÈraÑ kalyÈÓamittaÑ upasa~kamitvÈ Buddhassa vÈ Bhagavato
Ècariyassa vÈ attÈnaÑ niyyÈtetvÈ sampannajjhÈsayena sampannÈdhimuttinÈ
ca hutvÈ kammaÔÔhÈnaÑ yÈcitabbaÑ.
Tatra “imÈhaÑ BhagavÈ attabhÈvaÑ tumhÈkaÑ pariccajÈmÊ”ti evaÑ
Buddhassa Bhagavato attÈ niyyÈtetabbo. EvaÒhi aniyyÈtetvÈ pantesu
senÈsanesu viharanto bheravÈrammaÓe ÈpÈthamÈgate santhambhituÑ
asakkonto gÈmantaÑ osaritvÈ gihÊhi saÑsaÔÔho hutvÈ anesanaÑ ÈpajjitvÈ
anayabyasanaÑ pÈpuÓeyya5. NiyyÈtitattabhÈvassa panassa bheravÈrammaÓe
ÈpÈthamÈgatepi bhayaÑ na uppajjati. “Nanu tayÈ paÓÉita purimameva6 attÈ
BuddhÈnaÑ niyyÈtito”ti paccavekkhato panassa7 somanassameva uppajjati.
YathÈ hi purisassa uttamaÑ kÈsikavatthaÑ bhaveyya, tassa tasmiÑ
m|sikÈya vÈ kÊÔehi vÈ khÈdite uppajjeyya
______________________________________________________________
1. UttariÑ (SÊ, SyÈ, I)
2. AsmimÈnassa samugghÈtÈyÈti (I, Ka) AÑ 1. 169; Khu 1. 120 piÔÔhesu.
3. Ma 2. 87 piÔÔhe. 4. AyamatthaparidÊpanÈ (SÊ, SyÈ) 5. Œpajjeyya (I, Ka)
6. Purimadivasameva (SÊ, SyÈ) 7. Ca panassa (I, Ka)
112 Visuddhimagga

domanassaÑ. Sace pana taÑ acÊvarakassa bhikkhuno dadeyya, athassa taÑ

tena bhikkhunÈ khaÓÉÈkhaÓÉaÑ kariyamÈnaÑ disvÈpi somanassameva
uppajjeyya. EvaÑ sampadamidaÑ veditabbaÑ.
Œcariyassa niyyÈtentenÈpi “imÈhaÑ bhante attabhÈvaÑ tumhÈkaÑ
pariccajÈmÊ”ti vattabbaÑ. EvaÑ aniyyÈtitattabhÈvo hi atajjanÊyo vÈ hoti,
dubbaco vÈ anovÈdakaro, yena kÈmaÑgamo vÈ ÈcariyaÑ anÈpucchÈva
yatthicchati, tattha gantÈ, tamenaÑ Ècariyo Èmisena vÈ dhammena vÈ na
sa~gaÓhÈti, g|ÄhaÑ ganthaÑ na sikkhÈpeti. So imaÑ duvidhaÑ sa~gahaÑ
alabhanto sÈsane patiÔÔhaÑ na labhati, nacirasseva dussÊlyaÑ vÈ gihibhÈvaÑ
vÈ pÈpuÓÈti. NiyyÈtitattabhÈvo pana neva atajjanÊyo hoti, na yena
kÈmaÑgamo, suvaco ÈcariyÈyattavuttiyeva1 hoti. So Ècariyato duvidhaÑ
sa~gahaÑ labhanto sÈsane vuÉÉhiÑ vir|ÄhiÑ vepullaÑ pÈpuÓÈti
C|ÄapiÓÉapÈtikatissattherassa antevÈsikÈ viya.
Therassa kira santikaÑ tayo bhikkh| ÈgamaÑsu. Tesu eko “ahaÑ
bhante tumhÈkamatthÈyÈ”ti vutte sataporise papÈte patituÑ ussaheyyanti
Èha. Dutiyo “ahaÑ bhante tumhÈkamatthÈyÈ”ti vutte imaÑ attabhÈvaÑ
paÓhito paÔÔhÈya pÈsÈÓapiÔÔhe ghaÑsento niravasesaÑ khepetuÑ
ussaheyyanti Èha. Tatiyo “ahaÑ bhante tumhÈkamatthÈyÈ”ti vutte
assÈsapassÈse uparundhitvÈ2 kÈlakiriyaÑ3 kÈtuÑ ussaheyyanti Èha. Thero
bhabbÈvatime bhikkh|ti kammaÔÔhÈnaÑ kathesi. Te tassa ovÈde ÔhatvÈ
tayopi arahattaÑ pÈpuÓiÑs|ti ayamÈnisaÑso attaniyyÈtane. Tena vuttaÑ
“Buddhassa vÈ Bhagavato Ècariyassa vÈ attÈnaÑ niyyÈtetvÈ”ti.

49. SampannajjhÈsayena sampannÈdhimuttinÈ ca hutvÈti ettha pana

tena yoginÈ alobhÈdÊnaÑ vasena chahÈkÈrehi sampannajjhÈsayena
bhavitabbaÑ. EvaÑ sampannajjhÈsayo hi tissannaÑ bodhÊnaÑ aÒÒataraÑ
pÈpuÓÈti. YathÈha, “cha ajjhÈsayÈ bodhisattÈnaÑ bodhiparipÈkÈya
saÑvattanti, alobhajjhÈsayÈ ca bodhisattÈ lobhe dosadassÈvino,
______________________________________________________________
1. Reva (SÊ, I), deva (Ka) 2. UparumbhitvÈ (Ka), sannirumbhitvÈ (SyÈ)
3. KÈlaÑkiriyaÑ (Ka)
 3. KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddesa 113

adosajjhÈsayÈ ca bodhisattÈ dose dosadassÈvino, amohajjhÈsayÈ ca

bodhisattÈ mohe dosadassÈvino, nekkhammajjhÈsayÈ ca bodhisattÈ
gharÈvÈse dosadassÈvino, pavivekajjhÈsayÈ ca bodhisattÈ sa~gaÓikÈya
dosadassÈvino, nissaraÓajjhÈsayÈ ca bodhisattÈ sabbabhavagatÊsu
dosadassÈvino”ti. Ye hi keci atÊtÈnÈgatapaccuppannÈ sotÈpannasakadÈgÈmi
anÈgÈmi khÊÓÈsavapaccekabuddha SammÈsambuddhÈ, sabbe te imeheva
chahÈkÈrehi attanÈ attanÈ pattabbaÑ visesaÑ pattÈ. TasmÈ imehi
chahÈkÈrehi sampannajjhÈsayena bhavitabbaÑ. TadadhimuttatÈya pana
adhimuttisampannena bhavitabbaÑ. SamÈdhÈdhimuttena samÈdhigarukena
samÈdhipabbhÈrena, nibbÈnÈdhimuttena nibbÈnagarukena
nibbÈnapabbhÈrena (ca)1 bhavitabbanti attho.

50. EvaÑ sampannajjhÈsayÈdhimuttino panassa kammaÔÔhÈnaÑ yÈcato

cetopariyaÒÈÓalÈbhinÈ Ècariyena cittÈcÈraÑ oloketvÈ cariyÈ jÈnitabbÈ.
Itarena kiÑ caritosi, eke vÈ te dhammÈ bahulaÑ samudÈcaranti, kiÑ vÈ te
manasikaroto phÈsu hoti, katarasmiÑ vÈ te kammaÔÔhÈne cittaÑ namatÊti
evamÈdÊhi nayehi pucchitvÈ jÈnitabbÈ. EvaÑ ÒatvÈ cariyÈnuk|laÑ
kammaÔÔhÈnaÑ kathetabbaÑ.
Kathentena ca tividhena kathetabbaÑ. PakatiyÈ
uggahitakammaÔÔhÈnassa ekaÑ dve nisajjÈni sajjhÈyaÑ kÈretvÈ dÈtabbaÑ.
Santike vasantassa ÈgatÈgatakkhaÓe kathetabbaÑ. UggahetvÈ aÒÒatra
gantukÈmassa nÈtisa~khittaÑ nÈtivitthÈrikaÑ katvÈ kathetabbaÑ.
Tattha pathavÊkasiÓaÑ tÈva kathentena cattÈro kasiÓadosÈ,
kasiÓakaraÓaÑ, katassa bhÈvanÈnayo, duvidhaÑ nimittaÑ, duvidho
samÈdhi, sattavidhaÑ sappÈyÈsappÈyaÑ, dasavidhaÑ appanÈkosallaÑ,
vÊriyasamatÈ, appanÈvidhÈnanti ime nava ÈkÈrÈ kathetabbÈ.
SesakammaÔÔhÈnasupi tassa tassa anur|paÑ kathetabbaÑ. TaÑ sabbaÑ
tesaÑ bhÈvanÈvidhÈne Èvibhavissati.
EvaÑ kathiyamÈne pana kammaÔÔhÈne tena yoginÈ nimittaÑ gahetvÈ
sotabbaÑ. NimittaÑ gahetvÈti idaÑ heÔÔhimapadaÑ, idaÑ uparimapadaÑ,
ayamassa
______________________________________________________________
1. ( ) natthi (I, Ka)
114 Visuddhimagga

attho, ayamadhippÈyo, idamopammanti evaÑ taÑ taÑ ÈkÈraÑ

upanibandhitvÈti attho. EvaÑ nimittaÑ gahetvÈ sakkaccaÑ suÓantena hi
kammaÔÔhÈnaÑ suggahitaÑ hoti. Athassa taÑ nissÈya visesÈdhigamo
sampajjati, na itarassÈti ayaÑ gahetvÈti imassa padassa atthaparidÊpanÈ.
EttÈvatÈ kalyÈÓamittaÑ upasa~kamitvÈ attano cariyÈnuk|laÑ
cattÈlÊsÈya kammaÔÔhÈnesu aÒÒataraÑ kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈti imÈni
padÈni sabbÈkÈrena vitthÈritÈni hontÊti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

SamÈdhibhÈvanÈdhikÈre

KammaÔÔhÈnaggahaÓaniddeso nÈma

Tatiyo paricchedo.
 4. PathavÊkasiÓaniddesa

51. IdÈni yaÑ vuttaÑ “samÈdhibhÈvanÈya ananur|paÑ vihÈraÑ pahÈya

anur|pe vihÈre viharantenÈ”ti ettha1 yassa tÈvÈcariyena saddhiÑ ekavihÈre
vasato phÈsu hoti, tena tattheva kammaÔÔhÈnaÑ parisodhentena vasitabbaÑ.
Sace tattha phÈsu na hoti, yo aÒÒo gÈvute vÈ aÉÉhayojane vÈ yojanamattepi
vÈ sappÈyo vihÈro hoti, tattha vasitabbaÑ. EvaÒhi sati kammaÔÔhÈnassa
kismiÒcideva ÔhÈne sandehe vÈ satisammose vÈ jÈte kÈlasseva vihÈre vattaÑ
katvÈ antarÈmagge piÓÉÈya caritvÈ bhattakiccapariyosÈneyeva Ècariyassa
vasanaÔÔhÈnaÑ gantvÈ taÑ divasamÈcariyassa santike kammaÔÔhÈnaÑ
sodhetvÈ dutiyadivase ÈcariyaÑ vanditvÈ nikkhamitvÈ antarÈmagge piÓÉÈya
caritvÈ akilamantoyeva attano vasanaÔÔhÈnaÑ ÈgantuÑ sakkhissati. Yo pana
yojanappamÈÓepi phÈsukaÔÔhÈnaÑ na labhati, tena kammaÔÔhÈne sabbaÑ
gaÓÔhiÔÔhÈnaÑ chinditvÈ suvisuddhaÑ ÈvajjanapaÔibaddhaÑ kammaÔÔhÈnaÑ
katvÈ d|rampi gantvÈ samÈdhibhÈvanÈya ananur|paÑ vihÈraÑ pahÈya
anur|pe vihÈre vihÈtabbaÑ.

Ananur|pavihÈra
52. Tattha ananur|po nÈma aÔÔhÈrasannaÑ dosÈnaÑ aÒÒatarena
samannÈgato. Tatrime aÔÔhÈrasa dosÈ. MahattaÑ, navattaÑ, jiÓÓattaÑ,
panthanissitattaÑ, soÓÉÊ, paÓÓaÑ, pupphaÑ, phalaÑ, patthanÊyatÈ,
nagarasannissitatÈ, dÈrusannissitatÈ, khettasannissitatÈ, visabhÈgÈnaÑ
puggalÈnaÑ atthitÈ, paÔÔanasannissitatÈ, paccantasannissitatÈ,
rajjasÊmasannissitatÈ, asappÈyatÈ, kalyÈÓamittÈnaÑ alÈbhoti imesaÑ
aÔÔhÈrasannaÑ dosÈnaÑ aÒÒatarena dosena samannÈgato ananur|po nÈma.
Na tattha vihÈtabbaÑ.
KasmÈ? MahÈvihÈre tÈva bah| nÈnÈchandÈ sannipatanti, te
aÒÒamaÒÒaÑ paÔiviruddhatÈya vattaÑ na karonti. Bodhiya~gaÓÈdÊni2
asammaÔÔhÈneva honti. AnupaÔÔhÈpitaÑ pÈnÊyaÑ paribhojanÊyaÑ. TatrÈyaÑ
gocaragÈme
______________________________________________________________
1. Ettha pana (SÊ) 2. Bodhi-a~gaÓÈdÊni (SÊ, I)
116 Visuddhimagga

piÓÉÈya carissÈmÊti pattacÊvaramÈdÈya nikkhanto sace passati vattaÑ vÈ

akataÑ pÈnÊyaghaÔaÑ vÈ rittaÑ, athÈnena vattaÑ kÈtabbaÑ hoti, pÈnÊyaÑ
upaÔÔhÈpetabbaÑ. Akaronto vattabhede dukkaÔaÑ Èpajjati. Karontassa kÈlo
atikkamati, atidivÈ paviÔÔho niÔÔhitÈya bhikkhÈya kiÒci na labhati.
PaÔisallÈnagatopi sÈmaÓeradaharabhikkh|naÑ uccÈsaddena
saÑghakammehi1 ca vikkhipati. Yattha pana sabbaÑ vattaÑ katameva hoti,
avasesÈpi ca saÑghaÔÔanÈ natthi. Evar|pe MahÈvihÈrepi vihÈtabbaÑ2.
NavavihÈre bahu3 navakammaÑ hoti, akarontaÑ ujjhÈyanti. Yattha4
pana bhikkh| evaÑ vadanti “ÈyasmÈ yathÈsukhaÑ samaÓadhammaÑ karotu,
mayaÑ navakammaÑ karissÈmÈ”ti evar|pe vihÈtabbaÑ.
JiÓÓavihÈre pana bahu paÔijaggitabbaÑ hoti, antamaso attano
senÈsanamattampi appaÔijaggantaÑ ujjhÈyanti, paÔijaggantassa
kammaÔÔhÈnaÑ parihÈyati.
Panthanissite mahÈpathavihÈre rattindivaÑ ÈgantukÈ sannipatanti.
VikÈle ÈgatÈnaÑ attano senÈsanaÑ datvÈ rukkham|le vÈ pÈsÈÓapiÔÔhe vÈ
vasitabbaÑ hoti. Punadivasepi5 evamevÈti kammaÔÔhÈnassa okÈso na hoti.
Yattha pana evar|po ÈgantukasambÈdho na hoti, tattha vihÈtabbaÑ.
SoÓÉÊ nÈma pÈsÈÓapokkharaÓÊ hoti, tattha pÈnÊyatthaÑ mahÈjano
samosarati, nagaravÈsÊnaÑ rÈjakul|pakattherÈnaÑ antevÈsikÈ
rajanakammatthÈya Ègacchanti, tesaÑ bhÈjanadÈrudoÓikÈdÊni pucchantÈnaÑ
asuke ca asuke ca ÔhÈneti dassetabbÈni honti, evaÑ sabbakÈlampi
niccabyÈvaÔo hoti.
Yattha nÈnÈvidhaÑ sÈkapaÓÓaÑ hoti, tatthassa kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈ
divÈvihÈraÑ nisinnassÈpi santike sÈkahÈrikÈ gÈyamÈnÈ paÓÓaÑ uccinantiyo
visabhÈgasaddasaÑghaÔÔanena kammaÔÔhÈnantarÈyaÑ karonti.
Yattha pana nÈnÈvidhÈ mÈlÈgacchÈ supupphitÈ honti, tatrÈpi tÈdisoyeva
upaddavo.
______________________________________________________________
1. Sa~ghaÔÔanakammehi (SyÈ) 2. Na vihÈtabbaÑ (Ka)
3. BahuÑ (SÊ, SyÈ, I) 4. Yatra (SyÈ, Ka) 5. Punadivasampi (SyÈ, Ka)
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 117

Yattha nÈnÈvidhaÑ ambajambupanasÈdiphalaÑ hoti, tattha phalatthikÈ

ÈgantvÈ yÈcanti, adentassa kujjhanti, balakkÈrena vÈ gaÓhanti,
sÈyanhasamaye vihÈramajjhe ca~kamantena te disÈ “kiÑ upÈsakÈ evaÑ
karothÈ”ti vuttÈ yathÈruci akkosanti. AvÈsÈyapissa parakkamanti.
PatthanÊye pana leÓa1 sammate DakkhiÓagiri hatthikucchi Cetiyagiri
Cittalapabbatasadise vihÈre viharantaÑ ayamarahÈti sambhÈvetvÈ
vanditukÈmÈ manussÈ samantÈ osaranti, tenassa na phÈsu hoti, yassa pana
taÑ sappÈyaÑ hoti, tena divÈ aÒÒatra2 gantvÈ rattiÑ vasitabbaÑ.
Nagarasannissite visabhÈgÈrammaÓÈni ÈpÈthamÈgacchanti,
kumbhadÈsiyopi ghaÔehi nighaÑsantiyo gacchanti, okkamitvÈ maggaÑ na
denti, issaramanussÈpi vihÈramajjhe sÈÓiÑ parikkhipitvÈ nisÊdanti.
DÈrusannissaye pana yattha kaÔÔhÈni ca dabbupakaraÓarukkhÈ ca santi,
tattha kaÔÔhahÈrikÈ pubbe vuttasÈkapupphahÈrikÈ viya aphÈsuÑ karonti,
vihÈre rukkhÈ santi, te chinditvÈ gharÈni karissÈmÈti manussÈ ÈgantvÈ
chindanti. Sace sÈyanhasamayaÑ padhÈnagharÈ nikkhamitvÈ vihÈramajjhe
ca~kamanto te disvÈ “kiÑ upÈsakÈ evaÑ karothÈ”ti vadati, yathÈruci
akkosanti, avÈsÈya3pissa parakkamanti.
Yo pana khettasannissito hoti samantÈ khettehi parivÈrito, tattha
manussÈ vihÈramajjheyeva khalaÑ katvÈ dhaÒÒaÑ maddanti, pamukhesu
sayanti, aÒÒampi bahuÑ aphÈsuÑ karonti. YatrÈpi mahÈsaÑghabhogo hoti,
ÈrÈmikÈ kulÈnaÑ gÈvo rundhanti, udakavÈraÑ paÔisedhenti, manussÈ
vÊhisÊsaÑ gahetvÈ “passatha tumhÈkaÑ ÈrÈmikÈnaÑ kamman”ti saÑghassa
dassenti. Tena tena kÈraÓena rÈjarÈjamahÈmattÈnaÑ gharadvÈraÑ
gantabbaÑ hoti, ayampi khettasannissiteneva sa~gahito.
VisabhÈgÈnaÑ puggalÈnaÑ atthitÈti yattha aÒÒamaÒÒaÑ visabhÈgaverÊ
bhikkh| viharanti, ye kalahaÑ karontÈ mÈ bhante evaÑ karothÈti
vÈriyamÈnÈ etassa paÑsuk|likassa ÈgatakÈlato paÔÔhÈya naÔÔhÈmhÈti vattÈro
bhavanti.
______________________________________________________________
1. Loka (Ka) 2. AÒÒattha (SÊ, I) 3. AnÈvÈsÈya (SyÈ)
118 Visuddhimagga

Yopi udakapaÔÔanaÑ vÈ thalapaÔÔanaÑ vÈ nissito hoti, tattha abhiÓhaÑ

nÈvÈhi ca satthehi ca ÈgatamanussÈ okÈsaÑ detha, pÈnÊyaÑ detha, loÓaÑ
dethÈti ghaÔÔayantÈ aphÈsuÑ karonti.
Paccantasannissite pana manussÈ BuddhÈdÊsu appasannÈ honti.
RajjasÊmasannissite rÈjabhayaÑ hoti. TaÒhi padesaÑ eko rÈjÈ na
mayhaÑ vase vattatÊti paharati, itaropi na mayhaÑ vase vattatÊti. TatrÈyaÑ
bhikkhu kadÈci imassa1 raÒÒo vijite vicarati, kadÈci etassa2. Atha naÑ
“carapuriso ayan”ti maÒÒamÈnÈ anayabyasanaÑ pÈpenti.
AsappÈyatÈti visabhÈgar|pÈdi-ÈrammaÓasamosaraÓena vÈ
amanussapariggahitatÈya vÈ asappÈyatÈ. TatridaÑ vatthu. Eko kira thero
araÒÒe vasati. Athassa ekÈ yakkhinÊ paÓÓasÈladvÈre ÔhatvÈ gÈyi. So
nikkhamitvÈ dvÈre aÔÔhÈsi, sÈ gantvÈ ca~kamanasÊse gÈyi. Thero
ca~kamanasÊsaÑ agamÈsi. SÈ sataporise papÈte ÔhatvÈ gÈyi. Thero
paÔinivatti. Atha naÑ sÈ vegenÈgantvÈ gahetvÈ “mayÈ bhante na eko na dve
tumhÈdisÈ khÈditÈ”ti Èha.
KalyÈÓamittÈnaÑ alÈbhoti yattha na sakkÈ hoti ÈcariyaÑ vÈ
ÈcariyasamaÑ vÈ upajjhÈyaÑ vÈ upajjhÈyasamaÑ vÈ kalyÈÓamittaÑ
laddhuÑ. Tattha so kalyÈÓamittÈnaÑ alÈbho mahÈdosoyevÈti imesaÑ
aÔÔhÈrasannaÑ dosÈnaÑ aÒÒatarena samannÈgato ananur|poti veditabbo.
Vuttampi cetaÑ AÔÔhakathÈsu–
MahÈvÈsaÑ navÈvÈsaÑ, jarÈvÈsaÒca panthaniÑ.
SoÓÉiÑ paÓÓaÒca pupphaÒca, phalaÑ patthitameva ca.
NagaraÑ dÈrunÈ khettaÑ, visabhÈgena paÔÔanaÑ.
PaccantasÊmÈsappÈyaÑ, yattha mitto na labbhati.
AÔÔhÈrasetÈni ÔhÈnÈni, iti viÒÒÈya paÓÉito.
ŒrakÈ parivajjeyya, maggaÑ sappaÔibhayaÑ3 yathÈti.
______________________________________________________________
1. Itarassa (SyÈ, Ka) 2. Ekassa (Ka) 3. PaÔibhayaÑ (SÊ, SyÈ, I)
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 119

Anur|pavihÈra
53. Yo pana gocaragÈmato nÈtid|ranÈccÈsannatÈdÊhi paÒcaha~gehi
samannÈgato, ayaÑ anur|po nÈma. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ–“kathaÒca
bhikkhave senÈsanaÑ paÒca~gasamannÈgataÑ hoti. Idha bhikkhave
senÈsanaÑ nÈtid|raÑ hoti nÈccÈsannaÑ gamanÈgamanasampannaÑ, divÈ
appÈkiÓÓaÑ1 rattiÑ appasaddaÑ appanigghosaÑ, appaÉaÑsamakasavÈtÈ-
tapasarÊsapasamphassaÑ2, tasmiÑ kho pana senÈsane viharantassa
appakasireneva uppajjanti cÊvarapiÓÉapÈtasenÈsanagilÈnapaccaya-
bhesajjaparikkhÈrÈ. TasmiÑ kho pana senÈsane therÈ bhikkh| viharanti
bahussutÈ ÈgatÈgamÈ dhammadharÈ vinayadharÈ mÈtikÈdharÈ, te kÈlena
kÈlaÑ upasa~kamitvÈ paripucchati paripaÒhati ‘idaÑ bhante kathaÑ imassa
ko attho’ti, tassa te Èyasmanto avivaÔaÒceva vivaranti, anuttÈnÊkataÒca
uttÈnÊkaronti, anekavihitesu ca ka~khaÔÔhÈniyesu dhammesu ka~khaÑ
paÔivinodenti. EvaÑ kho bhikkhave senÈsanaÑ paÒca~gasamannÈgataÑ
hotʔti3.
AyaÑ “samÈdhibhÈvanÈya ananur|paÑ vihÈraÑ pahÈya anur|pe vihÈre
viharantenÈ”ti ettha vitthÈro.

Khuddakapalibodha
54. KhuddakapalibodhupacchedaÑ katvÈti evaÑ patir|pe vihÈre
viharantena yepissa te honti khuddakapalibodhÈ, tepi upacchinditabbÈ.
SeyyathidaÑ, dÊghÈni kesanakhalomÈni chinditabbÈni. JiÓÓacÊvaresu
daÄhÊkammaÑ vÈ tunnakammaÑ vÈ kÈtabbaÑ. KiliÔÔhÈni vÈ rajitabbÈni.
Sace patte malaÑ hoti, patto pacitabbo. MaÒcapÊÔhÈdÊni sodhetabbÈnÊti.
“AyaÑ khuddakapalibodhupacchedaÑ katvÈ”ti ettha vitthÈro.

BhÈvanÈvidhÈna
55. IdÈni sabbaÑ bhÈvanÈvidhÈnaÑ aparihÈpentena bhÈvetabboti ettha
ayaÑ pathavÊkasiÓaÑ ÈdiÑ katvÈ sabbakammaÔÔhÈnavasena vitthÈrakathÈ
hoti.
______________________________________________________________
1. AppokiÓÓaÑ (Ka-SÊ, I, Ka), appakiÓÓaÑ (Ka-SÊ, SyÈ)
2. SamphassaÑ hoti (sabbattha), PÈÄi pana passitabbÈ. 3. AÑ 3. 268 piÔÔhe.
120 Visuddhimagga

EvaÑ upacchinnakhuddakapalibodhena hi bhikkhunÈ pacchÈbhattaÑ

piÓÉapÈtapaÔikkantena bhattasammadaÑ paÔivinodetvÈ pavivitte okÈse
sukhanisinnena katÈya vÈ akatÈya vÈ pathaviyÈ nimittaÑ gaÓhitabbaÑ.
VuttaÒhetaÑ–
“PathavÊkasiÓaÑ uggaÓhanto pathaviyaÑ nimittaÑ gaÓhÈti kate vÈ
akate vÈ sÈntake, no anantake, sakoÔiye, no akoÔiye, savaÔÔume, no
avaÔÔume, sapariyante, no apariyante, suppamatte vÈ sarÈvamatte vÈ. So
taÑ nimittaÑ suggahitaÑ karoti, s|padhÈritaÑ upadhÈreti, suvavattitaÑ
vavatthapeti. So taÑ nimittaÑ suggahitaÑ katvÈ s|padhÈritaÑ
upadhÈretvÈ suvavatthitaÑ vavatthapetvÈ ÈnisaÑsadassÈvÊ ratanasaÒÒÊ
hutvÈ cittÊkÈraÑ upaÔÔhapetvÈ sampiyÈyamÈno tasmiÑ ÈrammaÓe cittaÑ
upanibandhati ‘addhÈ imÈya paÔipadÈya jarÈmaraÓamhÈ muccissÈmÊ’ti.
So vivicceka kÈmehi -pa- paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharatÊ”ti1.
Tattha yena atÊtabhavepi sÈsane vÈ isipabbajjÈya vÈ pabbajitvÈ
pathavÊkasiÓe catukkapaÒcakajjhÈnÈni nibbattitapubbÈni, evar|passa
puÒÒavato upanissayasampannassa akatÈya pathaviyÈ kasitaÔÔhÈne vÈ
khalamaÓÉale vÈ nimittaÑ uppajjati, Mallakattherassa viya. Tassa
kirÈyasmato kasitaÔÔhÈnaÑ olokentassa taÑÔhÈnappamÈÓameva nimittaÑ
udapÈdi. So taÑ vaÉÉhetvÈ paÒcakajjhÈnÈni nibbattetvÈ jhÈnapadaÔÔhÈnaÑ
vipassanaÑ paÔÔhapetvÈ arahattaÑ pÈpuÓi.
Yo panevaÑ akatÈdhikÈro hoti, tena Ècariyasantike
uggahitakammaÔÔhÈnavidhÈnaÑ avirÈdhetvÈ cattÈro kasiÓadose
pariharantena kasiÓaÑ kÈtabbaÑ. NÊlapÊtalohita-odÈtasambhedavasena hi
cattÈro pathavÊkasiÓadosÈ. TasmÈ nÊlÈdivaÓÓaÑ mattikaÑ aggahetvÈ
Ga~gÈvahe mattikÈsadisÈya aruÓavaÓÓÈya mattikÈya kasiÓaÑ kÈtabbaÑ.
TaÒca kho vihÈramajjhe sÈmaÓerÈdÊnaÑ saÒcaraÓaÔÔhÈne na kÈtabbaÑ.
VihÈrapaccante pana paÔicchannaÔÔhÈne pabbhÈre vÈ paÓÓasÈlÈya vÈ
saÑhÈrimaÑ vÈ tatraÔÔhakaÑ vÈ kÈtabbaÑ. Tatra saÑhÈrimaÑ cat|su
daÓÉakesu
______________________________________________________________
1. SiyÈ PorÈÓaÔÔhakathÈyaÑ.
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 121

pilotikaÑ vÈ cammaÑ vÈ kaÔasÈrakaÑ vÈ bandhitvÈ tattha

apanÊtatiÓam|lasakkharakathalikÈya sumadditÈya mattikÈya vuttappamÈÓaÑ
vaÔÔaÑ limpetvÈ kÈtabbaÑ. TaÑ parikammakÈle bh|miyaÑ attharitvÈ
oloketabbaÑ. TatraÔÔhakaÑ bh|miyaÑ padumakaÓÓikÈkÈrena khÈÓuke
ÈkoÔetvÈ vallÊhi vinandhitvÈ kÈtabbaÑ. Yadi sÈ mattikÈ nappahoti, adho
aÒÒaÑ pakkhipitvÈ uparibhÈge suparisodhitÈya aruÓavaÓÓÈya mattikÈya
vidatthicatura~gulavitthÈraÑ vaÔÔaÑ kÈtabbaÑ. Etadeva hi pamÈÓaÑ
sandhÈya “suppamattaÑ vÈ sarÈvamattaÑ vÈ”ti vuttaÑ. “SÈntake no
anantake”ti-Èdi panassa paricchedatthÈya1 vuttaÑ.

56. TasmÈ evaÑ vuttappamÈÓaparicchedaÑ katvÈ rukkhapÈÓikÈ2

visabhÈgavaÓÓaÑ samuÔÔhapeti. TasmÈ taÑ aggahetvÈ pÈsÈÓapÈÓikÈya
ghaÑsetvÈ samaÑ bherÊtalasadisaÑ katvÈ taÑ ÔhÈnaÑ sammajjitvÈ nhatvÈ
ÈgantvÈ kasiÓamaÓÉalato aÉÉhateyyahatthantare padese paÒÒatte
vidatthicatura~gulapÈdake su-atthate pÊÔhe nisÊditabbaÑ. Tato d|ratare
nisinnassa hi kasiÓaÑ na upaÔÔhÈti, Èsannatare kasiÓadosÈ paÒÒÈyanti3.
Uccatare nisinnena gÊvaÑ onamitvÈ4 oloketabbaÑ hoti, nÊcatare jaÓÓukÈni
rujanti. TasmÈ vuttanayeneva nisÊditvÈ “appassÈdÈkÈmÈ”ti-ÈdinÈ nayena
kÈmesu ÈdÊnavaÑ paccavekkhitvÈ kÈmanissaraÓe
sabbadukkhasamatikkamupÈyabh|te nekkhamme jÈtÈbhilÈsena
BuddhadhammasaÑghaguÓÈnussaraÓena pÊtipÈmojjaÑ janayitvÈ “ayaÑ dÈni
sÈ sabbabuddhapaccekabuddha-ariyasÈvakehi paÔipannÈ
nekkhammapaÔipadÈ”ti paÔipattiyÈ saÒjÈtagÈravena “addhÈ imÈya
paÔipadÈya5 pavivekasukharasassa bhÈgÊ bhavissÈmÊ”ti ussÈhaÑ janayitvÈ
samena ÈkÈrena cakkh|ni ummÊletvÈ nimittaÑ gaÓhantena bhÈvetabbaÑ.
Ati-ummÊlayato hi cakkhu kilamati, maÓÉalaÒca ativibh|taÑ hoti,
tenassa nimittaÑ nuppajjati. AtimandaÑ ummÊlayato maÓÉalamavibh|taÑ
hoti, cittaÒca lÊnaÑ hoti, evampi nimittaÑ nuppajjati. TasmÈ ÈdÈsatale
mukhanimittadassinÈ viya samenÈkÈrena cakkh|ni ummÊletvÈ nimittaÑ
gaÓhantena bhÈvetabbaÑ, na vaÓÓo paccavekkhitabbo, na lakkhaÓaÑ
manasikÈtabbaÑ. Apica
______________________________________________________________
1. ParicchedadassanatthÈya (SÊ) 2. RukkhapÈÓikÈya (SyÈ, Ka)
3. KasiÓadoso paÒÒÈyati (SÊ) 4. OÓamitvÈ (Ka) 5. PaÔipattiyÈ (SÊ, SyÈ)
122 Visuddhimagga

vaÓÓaÑ amuÒcitvÈ nissayasavaÓÓaÑ katvÈ ussadavasena paÓÓattidhamme

cittaÑ paÔÔhapetvÈ manasi kÈtabbaÑ. PathavÊ1 mahÊ, medinÊ2, bh|mi,
vasudhÈ, vasundharÈti-ÈdÊsu pathavÊnÈmesu yamicchati, yadassa
saÒÒÈnuk|laÑ hoti, taÑ vattabbaÑ. Apica pathavÊti etadeva nÈmaÑ
pÈkaÔaÑ, tasmÈ pÈkaÔavaseneva pathavÊ pathavÊti bhÈvetabbaÑ. KÈlena
ummÊletvÈ kÈlena nimÊletvÈ ÈvajjitabbaÑ. YÈva uggahanimittaÑ nuppajjati,
tÈva kÈlasatampi kÈlasahassampi tato bhiyyopi eteneva nayena
bhÈvetabbaÑ.

57. TassevaÑ bhÈvayato yadÈ nimÊletvÈ Èvajjantassa ummÊlitakÈle viya

ÈpÈthamÈgacchati, tadÈ uggahanimittaÑ jÈtaÑ nÈma hoti. Tassa jÈtakÈlato
paÔÔhÈya na tasmiÑ ÔhÈne nisÊditabbaÑ. Attano vasanaÔÔhÈnaÑ pavisitvÈ
tattha nisinnena bhÈvetabbaÑ. PÈdadhovanapapaÒcaparihÈratthaÑ panassa
ekapaÔalikupÈhanÈ ca kattaradaÓÉo ca icchitabbo. AthÈnena sace taruÓo
samÈdhi kenacideva asappÈyakÈraÓena nassati, upÈhanÈ Èr|yha3
kattaradaÓÉaÑ gahetvÈ taÑ ÔhÈnaÑ gantvÈ nimittaÑ ÈdÈya ÈgantvÈ
sukhanisinnena bhÈvetabbaÑ, punappunaÑ samannÈharitabbaÑ, takkÈhataÑ
vitakkÈhataÑ kÈtabbaÑ. TassevaÑ karontassa anukkamena nÊvaraÓÈni
vikkhambhanti, kilesÈ sannisÊdanti, upacÈrasamÈdhinÈ cittaÑ samÈdhiyati,
paÔibhÈganimittaÑ uppajjati.
TatrÈyaÑ purimassa ca uggahanimittassa imassa ca viseso,
uggahanimitte kasiÓadoso paÒÒÈyati, paÔibhÈganimittaÑ thavikato
nihatÈdÈsamaÓÉalaÑ viya sudhotasa~khathÈlaÑ viya valÈhakantarÈ
nikkhantacandamaÓÉalaÑ viya meghamukhe balÈkÈ4 viya uggahanimittaÑ
padÈletvÈ nikkhantamiva tato sataguÓaÑ sahassaguÓaÑ suparisuddhaÑ
hutvÈ upaÔÔhÈti. TaÒca kho5 neva vaÓÓavantaÑ, na saÓÔhÈnavantaÑ. Yadi hi
taÑ ÊdisaÑ bhaveyya, cakkhuviÒÒeyyaÑ siyÈ oÄÈrikaÑ sammasanupagaÑ
tilakkhaÓabbhÈhataÑ, na panetaÑ tÈdisaÑ. KevalaÒhi samÈdhilÈbhino
upaÔÔhÈnÈkÈramattaÑ saÒÒajametanti.

58. UppannakÈlato ca panassa paÔÔhÈya nÊvaraÓÈni vikkhambhitÈneva

honti, kilesÈ sannisinnÈva, upacÈrasamÈdhinÈ cittaÑ samÈhitamevÈti.
______________________________________________________________
1. PaÔhavÊ (SÊ, SyÈ) 2. MedanÊ (SyÈ, Ka) 3. UpÈhanamÈruyha (Ka)
4. BalÈhakÈ (SyÈ), bakÈ (Ka) 5. TaÒca kho pana (I, Ka)
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 123

Duvidho hi samÈdhi upacÈrasamÈdhi ca appanÈsamÈdhi ca. DvÊhÈkÈrehi

cittaÑ samÈdhiyati upacÈrabh|miyaÑ vÈ paÔilÈbhabh|miyaÑ vÈ. Tattha
upacÈrabh|miyaÑ nÊvaraÓappahÈnena cittaÑ samÈhitaÑ hoti.
PaÔilÈbhabh|miyaÑ a~gapÈtubhÈvena.
DvinnaÑ pana samÈdhÊnaÑ idaÑ nÈnÈkÈraÓaÑ, upacÈre a~gÈni na
thÈmajÈtÈni honti, a~gÈnaÑ athÈmajatattÈ, yathÈ nÈma daharo kumÈrako
ukkhipitvÈ ÔhapiyamÈno punappunaÑ bh|miyaÑ patati, evameva upacÈre
uppanne cittaÑ kÈlena nimittamÈrammaÓaÑ karoti, kÈlena
bhava~gamotarati. AppanÈyaÑ pana a~gÈni thÈmajÈtÈni honti, tesaÑ
thÈmajÈtattÈ, yathÈ nÈma balavÈ puriso ÈsanÈ vuÔÔhÈya divasampi tiÔÔheyya,
evameva appanÈsamÈdhimhi uppanne cittaÑ sakiÑ bhava~gavÈraÑ
chinditvÈ kevalampi rattiÑ kevalampi divasaÑ tiÔÔhati,
kusalajavanapaÔipÈÔivaseneva pavattatÊti.
Tatra yadetaÑ upacÈrasamÈdhinÈ saddhiÑ paÔibhÈganimittaÑ
uppannaÑ, tassa uppÈdanaÑ nÈma atidukkaraÑ. TasmÈ sace teneva
palla~kena taÑ nimittaÑ vaÉÉhetvÈ appanaÑ adhigantuÑ sakkoti,
sundaraÑ. No ce sakkoti, athÈnena taÑ nimittaÑ appamattena
cakkavattigabbho viya rakkhitabbaÑ. EvaÒhi–
NimittaÑ rakkhato laddha-parihÈni na vijjati.
Œrakkhamhi asantamhi, laddhaÑ laddhaÑ vinassati.

SattasappÈya
59. TatrÈyaÑ rakkhaÓavidhi–
ŒvÈso gocaro bhassaÑ, puggalo bhojanaÑ utu.
IriyÈpathoti sattete, asappÈye vivajjaye.
SappÈye satta sevetha, evaÒhi paÔipajjato.
Nacireneva kÈlena, hoti kassaci appanÈ.
Tatrassa yasmiÑ ÈvÈse vasantassa anuppannaÑ vÈ nimittaÑ nuppajjati,
uppannaÑ vÈ vinassati, anupaÔÔhitÈ ca sati na upaÔÔhÈti, asamÈhitaÒca cittaÑ
na samÈdhiyati, ayaÑ asappÈyo. Yattha nimittaÑ uppajjati ceva thÈvaraÒca
124 Visuddhimagga

hoti, sati upaÔÔhÈti, cittaÑ samÈdhiyati NÈgapabbatavÈsÊpadhÈniya-

tissattherassa viya, ayaÑ sappÈyo. TasmÈ yasmiÑ vihÈre bah| ÈvÈsÈ honti,
tattha ekamekasmiÑ tÊÓi tÊÓi divasÈni vasitvÈ yatthassa cittaÑ ekaggaÑ hoti,
tattha vasitabbaÑ. ŒvÈsasappÈyatÈya hi TambapaÓÓidÊpamhi C|ÄanÈgaleÓe
vasantÈ tattheva kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈ paÒcasatÈ bhikkh| arahattaÑ
pÈpuÓiÑsu. SotÈpannÈdÊnaÑ pana aÒÒattha ariyabh|miÑ patvÈ tattha
arahattappattÈnaÒca gaÓanÈ natthi. EvamaÒÒesupi CittalapabbatavihÈrÈdÊsu.
GocaragÈmo pana yo senÈsanato uttarena vÈ dakkhiÓena vÈ nÈtid|re
diyaÉÉhakosabbhantare hoti sulabhasampannabhikkho, so sappÈyo. ViparÊto
asappÈyo.
Bhassanti dvattiÑsatiracchÈnakathÈpariyÈpannaÑ asappÈyaÑ, taÒhissa
nimittantaradhÈnÈya saÑvattati. DasakathÈvatthunissitaÑ sappÈyaÑ, tampi
mattÈya bhÈsitabbaÑ.
Puggalopi atiracchÈnakathiko sÊlÈdiguÓasampanno, yaÑ nissÈya
asamÈhitaÑ vÈ cittaÑ samÈdhiyati, samÈhitaÑ vÈ cittaÑ thirataraÑ hoti,
evar|po sappÈyo. KÈyadaÄhÊbahulo1 pana tiracchÈnakathiko asappÈyo. So hi
taÑ kaddamodakamiva acchaÑ udakaÑ malÊnameva karoti, tÈdisaÒca
Ègamma KoÔapabbatavÈsÊdaharasseva samÈpattipi nassati, pageva nimittaÑ.
BhojanaÑ pana kassaci madhuraÑ, kassaci ambilaÑ sappÈyaÑ hoti.
Utupi kassaci sÊto, kassaci uÓho sappÈyo hoti. TasmÈ yaÑ bhojanaÑ vÈ
utuÑ vÈ sevantassa phÈsu hoti, asamÈhitaÑ vÈ cittaÑ samÈdhiyati,
samÈhitaÑ vÈ thirataraÑ hoti, taÑ bhojanaÑ so ca utu sappÈyo. ItaraÑ
bhojanaÑ itaro ca utu asappÈyo.
IriyÈpathesupi kassaci ca~kamo sappÈyo hoti, kassaci
sayanaÔÔhÈnanisajjÈnaÑ aÒÒataro. TasmÈ taÑ ÈvÈsaÑ viya tÊÓi divasÈni
upaparikkhitvÈ yasmiÑ iriyÈpathe asamÈhitaÑ vÈ cittaÑ samÈdhiyati,
samÈhitaÑ vÈ thirataraÑ hoti, so sappÈyo. Itaro asappÈyoti veditabbo.
______________________________________________________________
1. KÈyadaÉÉhibahulo (SÊ)
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 125

Iti imaÑ sattavidhaÑ asappÈyaÑ vajjetvÈ sappÈyaÑ sevitabbaÑ. EvaÑ

paÔipannassa hi nimittÈsevanabahulassa nacireneva kÈlena hoti kassaci
appanÈ.

Dasavidha-appanÈkosalla
60. Yassa pana evampi paÔipajjato na hoti, tena dasavidhaÑ
appanÈkosallaÑ sampÈdetabbaÑ. TatrÈyaÑ nayo, dasÈhÈkÈrehi
appanÈkosallaÑ icchitabbaÑ, vatthuvisadakiriyato, indriyasamatta-
paÔipÈdanato, nimittakusalato, yasmiÑ samaye cittaÑ paggahetabbaÑ
tasmiÑ samaye cittaÑ paggaÓhÈti, yasmiÑ samaye cittaÑ niggahetabbaÑ
tasmiÑ samaye cittaÑ niggaÓhÈti, yasmiÑ samaye cittaÑ
sampahaÑsitabbaÑ tasmiÑ samaye cittaÑ sampahaÑseti, yasmiÑ samaye
cittaÑ ajjhupekkhitabbaÑ tasmiÑ samaye cittaÑ ajjhupekkhati,
asamÈhitapuggalaparivajjanato, samÈhitapuggalasevanato, tadadhimuttatoti.

61. Tattha vatthuvisadakiriyÈ nÈma ajjhattikabÈhirÈnaÑ vatth|naÑ

visadabhÈvakaraÓaÑ. YadÈ hissa kesanakhalomÈni dÊghÈni honti, sarÊraÑ vÈ
sedamalaggahitaÑ, tadÈ ajjhattikavatthu avisadaÑ hoti aparisuddhaÑ. YadÈ
panassa cÊvaraÑ jiÓÓaÑ kiliÔÔhaÑ duggandhaÑ hoti, senÈsanaÑ vÈ uklÈpaÑ
hoti, tadÈ bÈhiravatthu avisadaÑ hoti aparisuddhaÑ. AjjhattikabÈhire ca
vatthumhi avisade uppannesu cittacetasikesu ÒÈÓampi aparisuddhaÑ hoti,
aparisuddhÈni dÊpa kapallika vaÔÔitelÈni nissÈya uppannadÊpasikhÈya obhÈso
viya. Aparisuddhena ÒÈÓena sa~khÈre sammasato sa~khÈrÈpi avibh|tÈ honti,
kammaÔÔhÈnamanuyuÒjato kammaÔÔhÈnampi vuÉÉhiÑ vir|ÄhiÑ vepullaÑ na
gacchati. Visade pana ajjhattikabÈhire vatthumhi uppannesu cittacetasikesu
ÒÈÓampi visadaÑ hoti parisuddhaÑ, parisuddhÈni dÊpa kapallika vaÔÔitelÈni
nissÈya uppannadÊpasikhÈya obhÈso viya. Parisuddhena ca ÒÈÓena sa~khÈre
sammasato sa~khÈrÈpi vibh|tÈ honti, kammaÔÔhÈnamanuyuÒjato
kammaÔÔhÈnampi vuÉÉhiÑ vir|ÄhiÑ vepullaÑ gacchati. (1)

62. IndriyasamattapaÔipÈdanaÑ nÈma saddhÈdÊnaÑ indriyÈnaÑ

samabhÈvakaraÓaÑ. Sace hissa saddhindriyaÑ balavaÑ hoti itarÈni
mandÈni, tato vÊriyindriyaÑ
126 Visuddhimagga

paggahakiccaÑ, satindriyaÑ upaÔÔhÈnakiccaÑ, samÈdhindriyaÑ

avikkhepakiccaÑ, paÒÒindriyaÑ dassanakiccaÑ kÈtuÑ na sakkoti, tasmÈ
taÑ dhammasabhÈvapaccavekkhaÓena vÈ yathÈ vÈ manasikaroto balavaÑ
jÈtaÑ, tathÈ amanasikÈrena hÈpetabbaÑ. Vakkalittheravatthu cettha
nidassanaÑ. Sace pana vÊriyindriyaÑ balavaÑ hoti, atha neva
saddhindriyaÑ adhimokkhakiccaÑ kÈtuÑ sakkoti, na itarÈni
itarakiccabhedaÑ, tasmÈ taÑ passaddhÈdibhÈvanÈya hÈpetabbaÑ. TatrÈpi
SoÓattheravatthu dassetabbaÑ. EvaÑ sesesupi ekassa balavabhÈve sati
itaresaÑ attano kiccesu asamatthatÈ veditabbÈ. Visesato panettha
saddhÈpaÒÒÈnaÑ samÈdhivÊriyÈnaÒca samataÑ pasaÑsanti. Balavasaddho hi
mandapaÒÒo muddhappasanno hoti, avatthusmiÑ pasÊdati. BalavapaÒÒo
mandasaddho kerÈÔikapakkhaÑ bhajati, bhesajjasamuÔÔhito viya rogo
atekiccho hoti. UbhinnaÑ samatÈya vatthusmiÑyeva pasÊdati,
balavasamÈdhiÑ pana mandavÊriyaÑ samÈdhissa kosajjapakkhattÈ kosajjaÑ
abhibhavati. BalavavÊriyaÑ mandasamÈdhiÑ vÊriyassa uddhaccapakkhattÈ
uddhaccaÑ abhibhavati. SamÈdhi pana vÊriyena saÑyojito kosajje patituÑ
na labhati. VÊriyaÑ samÈdhinÈ saÑyojitaÑ uddhacce patituÑ na labhati,
tasmÈ tadubhayaÑ samaÑ kÈtabbaÑ. UbhayasamatÈya hi appanÈ hoti.
Apica samÈdhikammikassa balavatÊpi saddhÈ vaÔÔati. EvaÑ saddahanto
okappento appanaÑ pÈpuÓissati. SamÈdhipaÒÒÈsu pana samÈdhikammikassa
ekaggatÈ balavatÊ vaÔÔati. EvaÒhi so appanaÑ pÈpuÓÈti.
VipassanÈkammikassa paÒÒÈ balavatÊ vaÔÔati. EvaÒhi so lakkhaÓapaÔivedhaÑ
pÈpuÓÈti. UbhinnaÑ pana samatÈyapi appanÈ hotiyeva. Sati pana sabbattha
balavatÊ vaÔÔati. Sati hi cittaÑ uddhaccapakkhikÈnaÑ saddhÈvÊriyapaÒÒÈnaÑ
vasena uddhaccapÈtato kosajjapakkhena ca samÈdhinÈ kosajjapÈtato
rakkhati, tasmÈ sÈ loÓadh|panaÑ viya sabbabyaÒjanesu, sabbakammika-
amacco viya ca sabbarÈjakiccesu sabbattha icchitabbÈ. TenÈha–“sati ca
pana sabbatthikÈ vuttÈ BhagavatÈ. KiÑ kÈraÓÈ, cittaÒhi satipaÔisaraÓaÑ,
ÈrakkhapaccupaÔÔhÈnÈ ca sati, na vinÈ satiyÈ cittassa paggahaniggaho hotÊ”ti.
(2)

63. NimittakosallaÑ nÈma pathavÊkasiÓÈdikasa cittekaggatÈnimittassa

akatassa karaÓakosallaÑ, katassa ca bhÈvanÈkosallaÑ, bhÈvanÈya laddhassa
rakkhaÓakosallaÒca, taÑ idha adhippetaÑ. (3)
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 127

64. KathaÒca yasmiÑ samaye cittaÑ paggahetabbaÑ, tasmiÑ samaye

cittaÑ paggaÓhÈti? YadÈssa atisithilavÊriyatÈdÊhi lÊnaÑ cittaÑ hoti, tadÈ
passaddhisambojjha~gÈdayo tayo abhÈvetvÈ
dhammavicayasambojjha~gÈdayo bhÈveti. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ–
SeyyathÈpi bhikkhave puriso parittaÑ aggiÑ ujjÈletukÈmo assa, so
tattha allÈni ceva tiÓÈni pakkhipeyya, allÈni ca gomayÈni pakkhipeyya,
allÈni ca kaÔÔhÈni pakkhipeyya, udakavÈtaÒca dadeyya, paÑsukena ca
okireyya, bhabbo nu kho so bhikkhave puriso parittaÑ aggiÑ
ujjÈletunti. No hetaÑ bhante. Evameva kho bhikkhave yasmiÑ samaye
lÊnaÑ cittaÑ hoti, akÈlo tasmiÑ samaye passaddhisambojjha~gassa
bhÈvanÈya, akÈlo samÈdhi -pa- akÈlo upekkhÈsambojjha~gassa
bhÈvanÈya. TaÑ kissa hetu. LÊnaÑ bhikkhave cittaÑ, taÑ etehi
dhammehi dusamuÔÔhÈpayaÑ hoti. YasmiÑ ca kho bhikkhave lÊnaÑ
cittaÑ hoti, kÈlo tasmiÑ samaye dhammavicayasambojjha~gassa
bhÈvanÈya, kÈlo vÊriyasambojjha~gassa bhÈvanÈya, kÈlo
pÊtisambojjha~gassa bhÈvanÈya. TaÑ kissa hetu, lÊnaÑ bhikkhave
cittaÑ, taÑ etehi dhammehi susamuÔÔhÈpayaÑ hoti. SeyyathÈpi
bhikkhave puriso parittaÑ aggiÑ ujjÈletukÈmo assa, so tattha sukkhÈni
ceva tiÓÈni pakkhipeyya, sukkhÈni ca gomayÈni pakkhipeyya, sukkhÈni
ca kaÔÔhÈni pakkhipeyya, mukhavÈtaÒca dadeyya, na ca paÑsukena
okireyya, bhabbo nu kho so bhikkhave puriso parittaÑ aggiÑ
ujjÈletunti. EvaÑ bhanteti1.
Ettha ca yathÈsakamÈhÈravasena dhammavicayasambojjha~gÈdÊnaÑ
bhÈvanÈ veditabbÈ. VuttaÒhetaÑ–
“Atthi bhikkhave kusalÈkusalÈ dhammÈ sÈvajjÈnavajjÈ dhammÈ
hÊnappaÓÊtÈ dhammÈ kaÓhasukkasappaÔibhÈgÈ dhammÈ. Tattha yoniso
manasikÈrabahulÊkÈro, ayamÈhÈro anuppannassa vÈ
dhammavicayasambojjha~gassa uppÈdÈya uppannassa vÈ
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 99 piÔÔhe.
128 Visuddhimagga

Dhammavicayasambojjha~gassa bhiyyobhÈvÈya vepullÈya

bhÈvanÈya pÈrip|riyÈ saÑvattatÊ”ti1.
TathÈ “atthi bhikkhave ÈrambhadhÈtu nikkamadhÈtu
parakkamadhÈtu. Tattha yoniso manasikÈrabahulÊkÈro, ayamÈhÈro
anuppannassa vÈ vÊriyasambojjha~gassa uppÈdÈya uppannassa vÈ
vÊriyasambojjha~gassa bhiyyobhÈvÈya vepullÈya bhÈvanÈya pÈrip|riyÈ
saÑvattatÊ”ti1.
TathÈ “atthi bhikkhave pÊtisambojjha~gaÔÔhÈniyÈ dhammÈ. Tattha
yoniso manasikÈrabahulÊkÈro, ayamÈhÈro anuppannassa vÈ
pÊtisambojjha~gassa uppÈdÈya uppannassa vÈ pÊtisambojjha~gassa
bhiyyobhÈvÈya vepullÈya bhÈvanÈya pÈrip|riyÈ saÑvattatÊ”ti1.
Tattha sabhÈvasÈmaÒÒalakkhaÓa paÔivedhavasena pavattamanasikÈro
kusalÈdÊsu yoniso manasikÈro nÈma. ŒrambhadhÈtu-ÈdÊnaÑ
uppÈdanavasena pavattamanasikÈro ÈrambhadhÈtu-ÈdÊsu yoniso manasikÈro
nÈma. Tattha ÈrambhadhÈt|ti paÔhamavÊriyaÑ vuccati. NikkamadhÈt|ti
kosajjato nikkhantattÈ tato balavataraÑ. ParakkamadhÈt|ti paraÑ paraÑ
ÔhÈnaÑ akkamanato tatopi balavataraÑ. PÊtisambojjha~gaÔÔhÈniyÈ dhammÈti
pana pÊtiyÈ-eva etaÑ nÈmaÑ. TassÈpi uppÈdakamanasikÈrova yoniso
manasikÈro nÈma.
Apica satta dhammÈ dhammavicayasambojjha~gassa uppÈdÈya
saÑvattanti paripucchakatÈ, vatthuvisadakiriyÈ, indriyasamattapaÔipÈdanÈ,
duppaÒÒapuggalaparivajjanÈ, paÒÒavantapuggalasevanÈ,
gambhÊraÒÈÓacariyapaccavekkhaÓÈ, tadadhimuttatÈti.
EkÈdasadhammÈ vÊriyasambojjha~gassa uppÈdÈya saÑvattanti
apÈyÈdibhayapaccavekkhaÓatÈ, vÊriyÈyattalokiyalokuttara-
visesÈdhigamÈnisaÑsadassitÈ, “BuddhapaccekabuddhamahÈsÈvakehi
gatamaggo mayÈ gantabbo, so ca na sakkÈ kusÊtena gantun”ti evaÑ
gamanavÊthipaccavekkhaÓatÈ, dÈyakÈnaÑ mahapphalabhÈvakaraÓena
piÓÉÈpacÈyanatÈ, “vÊriyÈrambhassa vaÓÓavÈdÊ me SatthÈ, so ca
anatikkamanÊyasÈsano amhÈkaÒca bah|pakÈro paÔipattiyÈ ca p|jiyamÈno
p|jito hoti na itarathÈ”ti evaÑ
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 91, 92 piÔÔhesu.
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 129

Satthu mahattapaccavekkhaÓatÈ, “saddhammasa~khÈtaÑ me mahÈdÈyajjaÑ

gahetabbaÑ, taÒca na sakkÈ kusÊtena gahetun”ti evaÑ dÈyajjamahatta-
paccavekkhaÓatÈ, ÈlokasaÒÒÈmanasikÈra-iriyÈpathaparivattana
abbhokÈsasevanÈdÊhi thinamiddhavinodanatÈ, kusÊtapuggalaparivajjanatÈ,
ÈraddhavÊriyapuggalasevanatÈ, sammappadhÈnapaccavekkhaÓatÈ,
tadadhimuttatÈti.
EkÈdasadhammÈ pÊtisambojjha~gassa uppÈdÈya saÑvattanti
BuddhÈnussati, dhamma, saÑgha, sÊla, cÈga, devatÈnussati, upasamÈnussati,
l|khapuggalaparivajjanatÈ, siniddhapuggalasevanatÈ, pasÈdaniyasuttanta-
paccavekkhaÓatÈ, tadadhimuttatÈti. Iti imehi ÈkÈrehi ete dhamme uppÈdento
dhammavicayasambojjha~gÈdayo bhÈveti nÈma. EvaÑ yasmiÑ samaye
cittaÑ paggahetabbaÑ, tasmiÑ samaye cittaÑ paggaÓhÈti. (4)

65. KathaÑ yasmiÑ samaye cittaÑ niggahetabbaÑ, tasmiÑ samaye

cittaÑ niggaÓhÈti? YadÈssa accÈraddhavÊriyatÈdÊhi uddhataÑ cittaÑ hoti,
tadÈ dhammavicayasambojjha~gÈdayo tayo abhÈvetvÈ
passaddhisambojjha~gÈdayo bhÈveti. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ–
“SeyyathÈpi bhikkhave puriso mahantaÑ aggikkhandhaÑ
nibbÈpetukÈmo assa, so tattha sukkhÈni ceva tiÓÈni pakkhipeyya -pa- na
ca paÑsukena okireyya, bhabbo nu kho so bhikkhave puriso mahantaÑ
aggikkhandhaÑ nibbÈpetunti. No hetaÑ bhante. Evameva kho
bhikkhave yasmiÑ samaye uddhataÑ cittaÑ hoti, akÈlo tasmiÑ samaye
dhammavicayasambojjha~gassa bhÈvanÈya, akÈlo vÊriya -pa- akÈlo
pÊtisambojjha~gassa bhÈvanÈya. TaÑ kissa hetu, uddhataÑ bhikkhave
cittaÑ, taÑ etehi dhammehi duv|pasamayaÑ hoti. YasmiÑ ca kho
bhikkhave samaye uddhataÑ cittaÑ hoti, kÈlo tasmiÑ samaye
passaddhisambojjha~gassa bhÈvanÈya, kÈlo samÈdhisambojjha~gassa
bhÈvanÈya, kÈlo upekkhÈsambojjha~gassa bhÈvanÈya. TaÑ kissa hetu,
uddhataÑ bhikkhave cittaÑ, taÑ etehi dhammehi suv|pasamayaÑ hoti.
SeyyathÈpi bhikkhave puriso mahantaÑ aggikkhandhaÑ nibbÈpetukÈmo
assa, so tattha allÈni ceva tiÓÈni pakkhipeyya -pa-
130 Visuddhimagga

paÑsukena ca okireyya, bhabbo nu kho so bhikkhave puriso mahantaÑ

aggikkhandhaÑ nibbÈpetunti. EvaÑ bhante”ti1.
EtthÈpi yathÈsakaÑ ÈhÈravasena passaddhisambojjha~gÈdÊnaÑ bhÈvanÈ
veditabbÈ. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ–
“Atthi bhikkhave kÈyapassaddhi cittapassaddhi. Tattha yoniso
manasikÈrabahulÊkÈro, ayamÈhÈro anuppannassa vÈ
passaddhisambojjha~gassa uppÈdÈya uppannassa vÈ
passaddhisambojjha~gassa bhiyyobhÈvÈya vepullÈya bhÈvanÈya
pÈrip|riyÈ saÑvattatÊ”ti2.
TathÈ “atthi bhikkhave samathanimittaÑ abyagganimittaÑ. Tattha
yoniso manasikÈrabahulÊkÈro, ayamÈhÈro anuppannassa vÈ
samÈdhisambojjha~gassa uppÈdÈya uppannassa vÈ
samÈdhisambojjha~gassa bhiyyobhÈvÈya vepullÈya bhÈvanÈya
pÈrip|riyÈ saÑvattatÊ”ti2.
TathÈ “atthi bhikkhave upekkhÈsambojjha~gaÔÔhÈniyÈ dhammÈ.
Tattha yoniso manasikÈrabahulÊkÈro, ayamÈhÈro anuppannassa vÈ
upekkhÈsambojjha~gassa uppÈdÈya uppannassa vÈ
upekkhÈsambojjha~gassa bhiyyobhÈvÈya vepullÈya bhÈvanÈya
pÈrip|riyÈ saÑvattatÊ”ti2.
Tattha yathÈssa passaddhi-Èdayo uppannapubbÈ, taÑ3 ÈkÈraÑ
sallakkhetvÈ tesaÑ uppÈdanavasena pavatta4 manasikÈrova tÊsupi padesu
yoniso manasikÈro nÈma. Samathanimittanti ca
samathassevetamadhivacanaÑ. AvikkhepaÔÔhena ca tasseva
abyagganimittanti.
Apica satta dhammÈ passaddhisambojjha~gassa uppÈdÈya saÑvattanti
paÓÊtabhojanasevanatÈ, utusukhasevanatÈ, iriyÈpathasukhasevanatÈ,
majjhattapayogatÈ, sÈraddhakÈyapuggalaparivajjanatÈ,
passaddhakÈyapuggalasevanatÈ, tadadhimuttatÈti.
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 100 piÔÔhe. 2. SaÑ 3. 92 piÔÔhe. 3. TaÑ taÑ (SÊ) 4. Pavattita- (SÊ, I)
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 131

EkÈdasa dhammÈ samÈdhisambojjha~gassa uppÈdÈya saÑvattanti

vatthuvisadatÈ, nimittakusalatÈ, indriyasamattapaÔipÈdanatÈ, samaye cittassa
niggahaÓatÈ, samaye cittassa paggahaÓatÈ, nirassÈdassa cittassa
saddhÈsaÑvegavasena sampahaÑsanatÈ, sammÈpavattassa ajjhupekkhanatÈ,
asamÈhitapuggalaparivajjanatÈ, samÈhitapuggalasevanatÈ,
jhÈnavimokkhapaccavekkhaÓatÈ, tadadhimuttatÈti.
PaÒca dhammÈ upekkhÈsambojjha~gassa uppÈdÈya saÑvattanti
sattamajjhattatÈ, sa~khÈramajjhattatÈ, sattasa~khÈra kelÈyana puggala
parivajjanatÈ, sattasa~khÈramajjhattapuggalasevanatÈ, tadadhimuttatÈti. Iti
imehÈkÈrehi ete dhamme uppÈdento passaddhisambojjha~gÈdayo bhÈveti
nÈma. EvaÑ yasmiÑ samaye cittaÑ niggahetabbaÑ tasmiÑ samaye cittaÑ
niggaÓhÈti. (5)

66. KathaÑ yasmiÑ samaye cittaÑ sampahaÑsitabbaÑ, tasmiÑ

samaye cittaÑ sampahaÑseti? YadÈssa paÒÒÈpayogamandatÈya vÈ
upasamasukhÈnadhigamena vÈ nirassÈdaÑ cittaÑ hoti, tadÈ naÑ
aÔÔhasaÑvegavatthupaccavekkhaÓena saÑvejeti. AÔÔha saÑvegavatth|ni
nÈma jÈtijarÈbyÈdhimaraÓÈni cattÈri, apÈyadukkhaÑ paÒcamaÑ, atÊte
vaÔÔam|lakaÑ dukkhaÑ, anÈgate vaÔÔam|lakaÑ dukkhaÑ, paccuppanne
ÈhÈrapariyeÔÔhim|lakaÑ dukkhanti. BuddhadhammasaÑghaguÓÈnussaraÓena
cassa pasÈdaÑ janeti. EvaÑ yasmiÑ samaye cittaÑ sampahaÑsitabbaÑ,
tasmiÑ samaye cittaÑ sampahaÑseti. (6)
KathaÑ yasmiÑ samaye cittaÑ ajjhupekkhitabbaÑ, tasmiÑ samaye
cittaÑ ajjhupekkhati? YadÈssa evaÑ paÔipajjato alÊnaÑ anuddhataÑ
anirassÈdaÑ ÈrammaÓe samappavattaÑ samathavÊthipaÔipannaÑ cittaÑ hoti,
tadÈssa paggahaniggahasampahaÑsanesu na byÈpÈraÑ Èpajjati, sÈrathi viya
samappavattesu assesu. EvaÑ yasmiÑ samaye cittaÑ ajjhupekkhitabbaÑ,
tasmiÑ samaye cittaÑ ajjhupekkhati. (7)
AsamÈhitapuggalaparivajjanatÈ nÈma nekkhammapaÔipadaÑ
anÈr|ÄhapubbÈnaÑ anekakiccapasutÈnaÑ vikkhittahadayÈnaÑ puggalÈnaÑ
ÈrakÈ pariccÈgo. (8)
SamÈhitapuggalasevanatÈ nÈma nekkhammapaÔipadaÑ paÔipannÈnaÑ
samÈdhilÈbhÊnaÑ puggalÈnaÑ kÈlena kÈlaÑ upasa~kamanaÑ. (9)
132 Visuddhimagga

TadadhimuttatÈ nÈma samÈdhi-adhimuttatÈ samÈdhigaru samÈdhininna

samÈdhipoÓasamÈdhipabbhÈratÈti attho. (10)
EvametaÑ dasavidhaÑ appanÈkosallaÑ sampÈdetabbaÑ.

67. EvaÒhi sampÈdayato, appanÈkosallaÑ imaÑ.

PaÔiladdhe nimittasmiÑ, appanÈ sampavattati.
EvaÒhi paÔipannassa, sace sÈ nappavattati.
TathÈpi na jahe yogaÑ, vÈyametheva paÓÉito.
HitvÈ hi sammÈvÈyÈmaÑ, visesaÑ nÈma mÈÓavo.
Adhigacche parittampi, ÔhÈnametaÑ na vijjati.
Cittappavatti-ÈkÈraÑ, tasmÈ sallakkhayaÑ budho.
SamataÑ vÊriyasseva, yojayetha punappunaÑ.
¢sakampi layaÑ yantaÑ, paggaÓhetheva mÈnasaÑ.
AccÈraddhaÑ nisedhetvÈ, samameva pavattaye.
ReÓumhi uppaladale, sutte nÈvÈya nÈÄiyÈ.
YathÈ madhukarÈdÊnaÑ, pavatti sammavaÓÓitÈ1.
LÊna-uddhatabhÈvehi, mocayitvÈna sabbaso.
EvaÑ nimittÈbhimukhaÑ, mÈnasaÑ paÔipÈdayeti.

NimittÈbhimukhapaÔipÈdana
68. TatrÈyamatthadÊpanÈ–yathÈ hi acheko2 madhukaro asukasmiÑ
rukkhe pupphaÑ pupphitanti ÒatvÈ tikkhena vegena pakkhando3 taÑ
atikkamitvÈ paÔinivattento khÊÓe reÓumhi sampÈpuÓÈti. Aparo acheko4
mandena javena pakkhando3 khÊÓeyeva sampÈpuÓÈti. Cheko pana samena
javena pakkhando3 sukhena puppharÈsiÑ sampatvÈ yÈvadicchakaÑ5 reÓuÑ
ÈdÈya madhuÑ sampÈdetvÈ madhurasamanubhavati.
______________________________________________________________
1. SampavaÓÓitÈ (SÊ, SyÈ, I)
2. Aticheko (SÊ), aticcheko (SyÈ), accheko (I) evamuparipi. 3. Pakkhanto (SÊ, SyÈ, I)
4. Accheko (SyÈ, I) evamuparipi. 5. YÈvaticchakaÑ (SÊ, SyÈ)
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 133

YathÈ ca sallakatta-antevÈsikesu udakathÈlagate uppalapatte

satthakammaÑ sikkhantesu eko acheko vegena satthaÑ pÈtento
uppalapattaÑ dvidhÈ vÈ chindati, udake vÈ paveseti. Aparo acheko
chijjanapavesanabhayÈ satthakena phusitumpi na visahati. Cheko pana
samena payogena tattha satthapahÈraÑ1 dassetvÈ pariyodÈtasippo hutvÈ
tathÈr|pesu ÔhÈnesu kammaÑ katvÈ lÈbhaÑ labhati.

YathÈ ca yo catubyÈmappamÈÓaÑ makkaÔasuttamÈharati, so cattÈri

sahassÈni labhatÊti raÒÒÈ vutte eko achekapuriso vegena
makkaÔasuttamÈkaÉÉhanto tahiÑ tahiÑ chindatiyeva. Aparo acheko
chedanabhayÈ hatthena phusitumpi na visahati. Cheko pana koÔito paÔÔhÈya
samena payogena daÓÉake vedhetvÈ ÈharitvÈ lÈbhaÑ labhati.

YathÈ ca acheko niyÈmako2 balavavÈte la~kÈraÑ3 p|rento nÈvaÑ

videsaÑ pakkhandÈpeti. Aparo acheko mandavÈte la~kÈraÑ oropento
nÈvaÑ tattheva Ôhapeti. Cheko pana mandavÈte la~kÈraÑ p|retvÈ balavavÈte
aÉÉhala~kÈraÑ katvÈ4 sotthinÈ icchitaÔÔhÈnaÑ pÈpuÓÈti.

YathÈ ca yo telena achaÉÉento nÈÄiÑ p|reti, so lÈbhaÑ labhatÊti

Ècariyena antevÈsikÈnaÑ vutte eko acheko lÈbhaluddho vegena p|rento
telaÑ chaÉÉeti. Aparo acheko telachaÉÉanabhayÈ ÈsiÒcitumpi na visahati.
Cheko pana samena payogena p|retvÈ lÈbhaÑ labhati.

Evameva eko bhikkhu uppanne nimitte sÊghameva appanaÑ

pÈpuÓissÈmÊti gÈÄhaÑ vÊriyaÑ karoti, tassa cittaÑ accÈraddhavÊriyattÈ
uddhacce patati, so na sakkoti appanaÑ pÈpuÓituÑ. Eko accÈraddha-
vÊriyatÈya dosaÑ disvÈ kiÑ dÈnime appanÈyÈti vÊriyaÑ hÈpeti, tassa cittaÑ
atilÊnavÊriyattÈ kosajje patati, sopi na sakkoti appanaÑ pÈpuÓituÑ. Yo pana
Êsakampi lÊnaÑ lÊnabhÈvato uddhataÑ uddhaccato mocetvÈ samena
______________________________________________________________
1. SatthapadaÑ (SÊ, SyÈ) 2. NÊyyÈmako (SÊ), niyyÈmako (SyÈ, I)
3. LakÈraÑ (SÊ, SyÈ) 4. P|retvÈ (I, Ka)
134 Visuddhimagga

payogena nimittÈbhimukhaÑ pavatteti, so appanaÑ pÈpuÓÈti, tÈdisena

bhavitabbaÑ. ImamatthaÑ sandhÈya etaÑ vuttaÑ–
ReÓumhi uppaladale, sutte nÈvÈya nÈÄiyÈ.
YathÈ madhukarÈdÊnaÑ, pavatti sammavaÓÓitÈ.
LÊna-uddhatabhÈvehi, mocayitvÈna sabbaso.
EvaÑ nimittÈbhimukhaÑ, mÈnasaÑ paÔipÈdayeti.

PaÔhamajjhÈnakathÈ
69. Iti evaÑ nimittÈbhimukhaÑ mÈnasaÑ paÔipÈdayato panassa idÈni
appanÈ ijjhissatÊti bhava~gaÑ upacchinditvÈ pathavÊ pathavÊti
anuyogavasena upaÔÔhitaÑ tadeva pathavÊkasiÓaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ
manodvÈrÈvajjanamuppajjati. Tato tasmiÑ yevÈrammaÓe cattÈri paÒca vÈ
javanÈni javanti. Tesu avasÈne ekaÑ r|pÈvacaraÑ, sesÈni kÈmÈvacarÈni.
Pakaticittehi balavataravitakkavicÈrapÊtisukhacittekaggatÈni yÈni appanÈya
parikammattÈ parikammÈnÊtipi, yathÈ gÈmÈdÊnaÑ Èsannapadeso
gÈm|pacÈro nagar|pacÈroti vuccati, evaÑ appanÈya ÈsannattÈ samÊpacÈrattÈ
vÈ upacÈrÈnÊtipi, ito pubbe parikammÈnaÑ, upari appanÈya ca anulomato
anulomÈnÊti vuccanti. YaÒcettha sabbantimaÑ, taÑ
parittagottÈbhibhavanato, mahaggatagottabhÈvanato ca gotrabh|tipi vuccati.
AgahitaggahaÓena panettha paÔhamaÑ parikammaÑ, dutiyaÑ upacÈraÑ,
tatiyaÑ anulomaÑ, catutthaÑ gotrabhu. PaÔhamaÑ vÈ upacÈraÑ, dutiyaÑ
anulomaÑ, tatiyaÑ gotrabhu, catutthaÑ paÒcamaÑ vÈ appanÈcittaÑ.
Catutthameva hi paÒcamaÑ vÈ appeti, taÒca kho khippÈbhiÒÒa-
dandhÈbhiÒÒavasena. Tato paraÑ javanaÑ patati. Bhava~gassa vÈro hoti.
Œbhidhammikagodatthatthero pana “purimÈ purimÈ kusalÈ dhammÈ
pacchimÈnaÑ pacchimÈnaÑ kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ Èsevanapaccayena
paccayo”ti1 imaÑ suttaÑ vatvÈ Èsevanapaccayena pacchimo pacchimo
dhammo balavÈ hoti, tasmÈ chaÔÔhepi sattamepi appanÈ hotÊti Èha, taÑ
AÔÔhakathÈsu “attano matimattaÑ therassetan”ti vatvÈ paÔikkhittaÑ.
CatutthapaÒcamesuyeva pana appanÈ hoti. Parato javanaÑ patitaÑ nÈma
hoti, bhava~gassa ÈsannattÈti
______________________________________________________________
1. PaÔÔhÈne 1. 7 piÔÔhe.
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 135

vuttaÑ. Tameva vicÈretvÈ vuttattÈ na sakkÈ paÔikkhipituÑ. YathÈ hi puriso

chinnapapÈtÈbhimukho1 dhÈvanto ÔhÈtukÈmopi pariyante pÈdaÑ katvÈ
ÔhÈtuÑ na sakkoti papÈte eva patati, evaÑ chaÔÔhe vÈ sattame vÈ appetuÑ na
sakkoti, bhava~gassa ÈsannattÈ. TasmÈ catutthapaÒcamesuyeva appanÈ hotÊti
veditabbÈ.
SÈ ca pana ekacittakkhaÓikÈyeva. Sattasu hi ÔhÈnesu addhÈnaparicchedo
nÈma natthi paÔhamappanÈyaÑ, lokiyÈbhiÒÒÈsu, cat|su maggesu,
maggÈnantaraphale, r|pÈr|pabhavesu bhava~gajjhÈne, nirodhassa paccaye
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatane, nirodhÈ vuÔÔhahantassa phalasamÈpattiyanti, ettha
maggÈnantaraphalaÑ tiÓÓaÑ upari na hoti. Nirodhassa paccayo2
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ dvinnamupari na hoti. R|pÈr|pesu bhava~gassa
parimÈÓaÑ natthi, sesaÔÔhÈnesu ekameva cittanti. Iti ekacittakkhaÓikÈyeva
appanÈ. Tato bhava~gapÈto. Atha bhava~gaÑ vocchinditvÈ
jhÈnapaccavekkhaÓatthÈya ÈvajjanaÑ, tato jhÈnapaccavekkhaÓanti3.
EttÈvatÈ ca panesa4 vivicceva kÈmehi vivicca akusalehi dhammehi
savitakkaÑ savicÈraÑ vivekajaÑ pÊtisukhaÑ paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja
viharati5. Evamanena paÒca~gavippahÊnaÑ paÒca~gasamannÈgataÑ
tividhakalyÈÓaÑ dasalakkhaÓasampannaÑ paÔhamaÑ jhÈnaÑ adhigataÑ
hoti pathavÊkasiÓaÑ.

70. Tattha vivicceva kÈmehÊti kÈmehi viviccitvÈ vinÈ hutvÈ

apakkamitvÈ. Yo panÈyamettha evakÈro, so niyamatthoti veditabbo. YasmÈ
ca niyamattho, tasmÈ tasmiÑ paÔhamajjhÈnaÑ upasampajja viharaÓasamaye
avijjamÈnÈnampi kÈmÈnaÑ tassa paÔhamajjhÈnassa paÔipakkhabhÈvaÑ
kÈmapariccÈgeneva cassa adhigamaÑ dÊpeti.
KathaÑ? “Vivicceva kÈmehÊ”ti evaÒhi niyame kariyamÈne idaÑ
paÒÒÈyati, n|na6 jhÈnassa kÈmÈ paÔipakkhabh|tÈ yesu sati idaÑ
nappavattati, andhakÈre sati padÊpobhÈso viya. TesaÑ pariccÈgeneva
______________________________________________________________
1. ChinnataÔÈbhimukho (SÊ) 2. PaccayaÑ (SyÈ, Ka)
3. JhÈnapaccavekkhaÓÈti (SÊ) 4. EttÈvatÈ panesa (SyÈ)
5. Abhi 1. 44 Dhammasa~gaÓÊ; DÊ 1. 69 piÔÔhÈdÊsu. 6. Nanu (Ka)
136 Visuddhimagga

cassa adhigamo hoti, orimatÊrapariccÈgena pÈrimatÊrasseva. TasmÈ

niyamaÑ karotÊti.
Tattha siyÈ, kasmÈ panesa pubbapadeyeva vutto, na uttarapade, kiÑ
akusalehi dhammehi aviviccÈpi jhÈnaÑ upasampajjaÑ vihareyyÈti? Na kho
panetaÑ evaÑ daÔÔhabbaÑ. TaÑ nissaraÓato hi pubbapade esa vutto.
KÈmadhÈtusamatikkamanato hi kÈmarÈgapaÔipakkhato ca idaÑ jhÈnaÑ
kÈmÈnameva nissaraÓaÑ. YathÈha, “kÈmÈnametaÑ nissaraÓaÑ yadidaÑ
nekkhamman”ti1. Uttarapadepi pana yathÈ “idheva bhikkhave samaÓo, idha
dutiyo samaÓo”ti2 ettha evakÈro ÈnetvÈ vuccati, evaÑ vattabbo. Na hi sakkÈ
ito aÒÒehipi nÊvaraÓasa~khÈtehi akusaladhammehi avivicca jhÈnaÑ
upasampajja viharituÑ. TasmÈ “vivicceva kÈmehi vivicceva akusalehi
dhammehÊ”ti evaÑ padadvayepi esa daÔÔhabbo. Padadvayepi ca kiÒcÈpi
viviccÈti iminÈ sÈdhÈraÓavacanena tada~gavivekÈdayo, kÈyavivekÈdayo ca
sabbepi vivekÈ sa~gahaÑ gacchanti, tathÈpi kÈyaviveko cittaviveko
vikkhambhanavivekoti tayo eva idha daÔÔhabbÈ.
KÈmehÊti iminÈ pana padena ye ca niddese “katame vatthukÈmÈ,
manÈpiyÈ r|pÈ”ti-ÈdinÈ3 nayena vatthukÈmÈ vuttÈ, ye ca tattheva Vibha~ge
ca “chando kÈmo, rÈgo kÈmo, chandarÈgo kÈmo, sa~kappo kÈmo, rÈgo
kÈmo, sa~kapparÈgo kÈmo, ime vuccanti kÈmÈ”ti4 evaÑ kilesakÈmÈ vuttÈ,
te sabbepi sa~gahitÈ icceva daÔÔhabbÈ. EvaÒhi sati vivicceva kÈmehÊti
vatthukÈmehipi viviccevÈti attho yujjati, tena kÈyaviveko vutto hoti. Vivicca
akusalehi dhammehÊti kilesakÈmehi sabbÈkusalehi vÈ viviccÈti attho yujjati,
tena cittaviveko vutto hoti. Purimena cettha vatthukÈmehi vivekavacanato
eva kÈmasukhapariccÈgo, dutiyena kilesakÈmehi vivekavacanato
nekkhammasukhapariggaho vibhÈvito hoti. EvaÑ
vatthukÈmakisesakÈmavivekavacanatoyeva ca etesaÑ paÔhamena
saÑkilesavatthuppahÈnaÑ, dutiyena saÑkilesappahÈnaÑ. PaÔhamena
lolabhÈvassa hetupariccÈgo, dutiyena bÈlabhÈvassa. PaÔhamena ca
______________________________________________________________
1. DÊ 3. 230 piÔÔhÈdÊsu. 2. Ma 1. 92; AÑ 1. 560 piÔÔhesu.
3. MahÈni 1 piÔÔhe. 4. MahÈni 2; Vibha~ga 266 piÔÔhesu.
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 137

payogasuddhi, dutiyena ÈsayaposanaÑ vibhÈvitaÑ hotÊti viÒÒÈtabbaÑ. Esa

tÈva nayo kÈmehÊti ettha vuttakÈmesu vatthukÈmapakkhe.
KilesakÈmapakkhe pana chandoti ca rÈgoti ca evamÈdÊhi anekabhedo
kÈmacchandoyeva kÈmoti adhippeto. So ca akusalapariyÈpannopi samÈno
“tattha katamo kÈmo chando kÈmo”ti-ÈdinÈ1 nayena Vibha~ge
jhÈnapaÔipakkhato visuÑ vutto. KilesakÈmattÈ vÈ purimapade vutto,
akusalapariyÈpannattÈ dutiyapade. Anekabhedato cassa kÈmatoti avatvÈ
kÈmehÊti vuttaÑ.
AÒÒesampi ca dhammÈnaÑ akusalabhÈve vijjamÈne “tattha katame
akusalÈ dhammÈ, kÈmacchando”ti-ÈdinÈ2 nayena Vibha~ge upari
jhÈna~gÈnaÑ paccanÊkapaÔipakkhabhÈvadassanato nÊvaraÓÈneva vuttÈni.
NÊvaraÓÈni hi jhÈna~gapaccanÊkÈni, tesaÑ jhÈna~gÈneva paÔipakkhÈni
viddhaÑsakÈni vighÈtakÈnÊti vuttaÑ hoti. TathÈ hi samÈdhi kÈmacchandassa
paÔipakkho, pÊti byÈpÈdassa, vitakko thinamiddhassa, sukhaÑ
uddhaccakukkuccassa, vicÈro vicikicchÈyÈti PeÔake3 vuttaÑ.
Evamettha vivicceva kÈmehÊti iminÈ kÈmacchandassa
vikkhambhanaviveko vutto hoti. Vivicca akusalehi dhammehÊti iminÈ
paÒcannampi nÊvaraÓÈnaÑ, agahitaggahaÓena pana paÔhamena
kÈmacchandassa, dutiyena sesanÊvaraÓÈnaÑ. TathÈ paÔhamena tÊsu
akusalam|lesu paÒcakÈmaguÓabhedavisayassa lobhassa, dutiyena
ÈghÈtavatthubhedÈdivisayÈnaÑ dosamohÈnaÑ. OghÈdÊsu vÈ dhammesu
paÔhamena kÈmogha kÈmayoga kÈmÈsavakÈmupÈdÈna abhijjhÈ kÈyagantha
kÈmarÈga saÑyojanÈnaÑ, dutiyena avasesa ogha yogÈsava upÈdÈna gantha
saÑyojanÈnaÑ. PaÔhamena ca taÓhÈya taÑsampayuttakÈnaÒca, dutiyena
avijjÈya taÑsampayuttakÈnaÒca. Apica paÔhamena lobhasampayuttÈnaÑ
aÔÔhannaÑ cittuppÈdÈnaÑ, dutiyena sesÈnaÑ catunnaÑ
akusalacittuppÈdÈnaÑ vikkhambhanaviveko vutto hotÊti veditabbo. AyaÑ
tÈva vivicceva kÈmehi vivicca akusalehi dhammehÊti ettha atthappakÈsanÈ.
______________________________________________________________
1-2. Vibha~ga 266 piÔÔhe. 3. PariyesitabbaÑ.
138 Visuddhimagga

71. EttÈvatÈ ca paÔhamassa jhÈnassa pahÈna~gaÑ dassetvÈ idÈni

sampayoga~gaÑ dassetuÑ savitakkaÑ savicÈranti-Èdi vuttaÑ. Tattha
vitakkanaÑ vitakko, |hananti vuttaÑ hoti. SvÈyaÑ ÈrammaÓe cittassa
abhiniropanalakkhaÓo, ÈhananapariyÈhananaraso. TathÈ hi tena yogÈvacaro
ÈrammaÓaÑ vitakkÈhataÑ vitakkapariyÈhataÑ karotÊti vuccati. ŒrammaÓe
cittassa ÈnayanapaccupaÔÔhÈno.
VicaraÓaÑ vicÈro, anusaÒcaraÓanti vuttaÑ hoti. SvÈyaÑ
ÈrammaÓÈnumajjanalakkhaÓo, tattha sahajÈtÈnuyojanaraso, cittassa
anuppabandhanapaccupaÔÔhÈno.
Santepi ca nesaÑ katthaci avippayoge oÄÈrikaÔÔhena pubba~gamaÔÔhena
ca ghaÓÉÈbhighÈto viya cetaso paÔhamÈbhinipÈto vitakko. SukhumaÔÔhena
anumajjanasabhÈvena ca ghaÓÉÈnuravo viya anuppabandho vicÈro.
VipphÈravÈ cettha vitakko paÔhamuppattikÈle paripphandanabh|to cittassa
ÈkÈse uppatitukÈmassa pakkhino pakkhavikkhepo viya
padumÈbhimukhapÈto viya ca gandhÈnubandhacetaso bhamarassa.
Santavutti vicÈro nÈtiparipphandanabhÈvo cittassa ÈkÈse uppatitassa
pakkhino pakkhappasÈraÓaÑ viya, paribbhamanaÑ viya ca
padumÈbhimukhapatitassa bhamarassa padumassa uparibhÈge.
DukanipÈtaÔÔhakathÈyaÑ pana “ÈkÈse gacchato mahÈsakuÓassa ubhohi
pakkhehi vÈtaÑ gahetvÈ pakkhe sannisÊdÈpetvÈ gamanaÑ viya ÈrammaÓe
cetaso abhiniropanabhÈvena pavatto vitakko. VÈtaggahaÓatthaÑ pakkhe
phandÈpayamÈnassa gamanaÑ viya anumajjanabhÈvena1 pavatto vicÈro”ti
vuttaÑ, taÑ anuppabandhena pavattiyaÑ yujjati. So pana nesaÑ viseso
paÔhamadutiyajjhÈnesu pÈkaÔo hoti.
Apica malaggahitaÑ kaÑsabhÈjanaÑ ekena hatthena daÄhaÑ gahetvÈ
itarena hatthena cuÓÓatelavÈlaÓÉupakena parimajjantassa daÄhagahaÓahattho
viya vitakko, parimajjanahattho viya vicÈro. TathÈ kumbhakÈrassa
daÓÉappahÈrena cakkaÑ bhamayitvÈ bhÈjanaÑ karontassa uppÊÄanahattho
viya vitakko, ito cito ca saÒcaraÓahattho viya vicÈro. TathÈ maÓÉalaÑ
karontassa
______________________________________________________________
1. AnumajjanasabhÈvena (SyÈ, I, Ka)
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 139

majjhe sannirumbhitvÈ1 ÔhitakaÓÔako viya abhiniropano vitakko, bahi

paribbhamanakaÓÔako viya anumajjano vicÈro. Iti iminÈ ca vitakkena iminÈ
ca vicÈrena saha vattati rukkho viya pupphena phalena cÈti idaÑ jhÈnaÑ
“savitakkaÑ savicÈran”ti vuccati. Vibha~ge pana “iminÈ ca vitakkena iminÈ
ca vicÈrena upeto hoti samupeto”ti-ÈdinÈ2 nayena puggalÈdhiÔÔhÈnÈ desanÈ
katÈ. Attho pana tatrÈpi evameva daÔÔhabbo.

Vivekajanti ettha vivitti viveko, nÊvaraÓavigamoti attho. Vivittoti vÈ

viveko, nÊvaraÓavivitto jhÈnasampayuttadhammarÈsÊti attho. TasmÈ vivekÈ,
tasmiÑ vÈ viveke jÈtanti vivekajaÑ.

72. PÊtisukhanti ettha pÊÓayatÊti pÊti. SÈ sampiyÈyanalakkhaÓÈ,

kÈyacittapÊnanarasÈ, pharaÓarasÈ vÈ, odagyapaccupaÔÔhÈnÈ. SÈ panesÈ
khuddikÈ pÊti, khaÓikÈpÊti, okkantikÈpÊti, ubbegÈpÊti, pharaÓÈpÊtÊti
paÒcavidhÈ hoti. Tattha khuddikÈpÊti sarÊre lomahaÑsamattameva kÈtuÑ
sakkoti. KhaÓikÈpÊti khaÓe khaÓe vijjuppÈdasadisÈ hoti. OkkantikÈpÊti
samuddatÊraÑ vÊci viya kÈyaÑ okkamitvÈ okkamitvÈ bhijjati. UbbegÈpÊti
balavatÊ hoti kÈyaÑ uddhaggaÑ katvÈ ÈkÈse la~ghÈpanappamÈÓappattÈ.
TathÈ hi PuÓÓavallikavÈsÊ MahÈtissatthero puÓÓamadivase sÈyaÑ
cetiya~gaÓaÑ gantvÈ candÈlokaÑ disvÈ mahÈcetiyÈbhimukho hutvÈ “imÈya
vata velÈya catasso parisÈ mahÈcetiyaÑ vandantÊ”ti pakatiyÈ
diÔÔhÈrammaÓavasena BuddhÈrammaÓaÑ ubbegÈpÊtiÑ uppÈdetvÈ sudhÈtale
pahaÔacitrageÓÉuko viya ÈkÈse uppatitvÈ mahÈcetiya~gaÓeyeva patiÔÔhÈsi.
TathÈ GirikaÓÉakavihÈrassa upanissaye VattakÈlakagÈme ekÈ kuladhÊtÈpi
balavabuddhÈrammaÓÈya ubbegÈpÊtiyÈ ÈkÈse la~ghesi.

TassÈ kira mÈtÈpitaro sÈyaÑ dhammassavanatthÈya vihÈraÑ gacchantÈ

“amma tvaÑ garubhÈrÈ akÈle vicarituÑ3 na sakkosi, mayaÑ tuyhaÑ pattiÑ
katvÈ dhammaÑ sossÈmÈ”ti agamaÑsu. SÈ gantukÈmÈpi tesaÑ vacanaÑ
______________________________________________________________
1. SannirujjhitvÈ (I, Ka) 2. Vibha~ga 267 piÔÔhe. 3. CarituÑ (SÊ)
140 Visuddhimagga

paÔibÈhituÑ asakkontÊ ghare ohÊyitvÈ gharÈjire ÔhatvÈ candÈlokena

GirikaÓÉake ÈkÈsacetiya~gaÓaÑ1 olokentÊ cetiyassa dÊpap|jaÑ addasa,
catasso ca parisÈ mÈlÈgandhÈdÊhi cetiyassa dÊpap|jaÑ addasa, catasso ca
parisÈ mÈlÈgandhÈdÊhi cetiyap|jaÑ katvÈ padakkhiÓaÑ karontiyo
bhikkhusaÑghassa ca gaÓasajjhÈyasaddaÑ assosi. AthassÈ “dhaÒÒÈvatime,
ye vihÈraÑ gantvÈ evar|pe cetiya~gaÓe anusaÒcarituÑ, evar|paÒca
madhuradhammakathaÑ sotuÑ labhantÊ”ti muttarÈsisadisaÑ cetiyaÑ
passantiyÈ eva ubbegÈpÊti udapÈdi. SÈ ÈkÈse la~ghitvÈ mÈtÈpit|naÑ
purimataraÑyeva ÈkÈsato cetiya~gaÓe or|yha cetiyaÑ vanditvÈ dhammaÑ
suÓamÈnÈ aÔÔhÈsi. Atha naÑ mÈtÈpitaro ÈgantvÈ “amma tvaÑ katarena
maggena ÈgatÈsÊ”ti pucchiÑsu. SÈ “ÈkÈsena ÈgatÈmhi, na maggenÈ”ti vatvÈ
“amma ÈkÈsena nÈma khÊÓÈsavÈ saÒcaranti, tvaÑ kathaÑ ÈgatÈ”ti vuttÈ Èha
“mayhaÑ candÈlokena cetiyaÑ ÈlokentiyÈ ÔhitÈya BuddhÈrammaÓÈ
balavapÊti uppajji. AthÈhaÑ neva attano ÔhitabhÈvaÑ, na nisinnabhÈvaÑ
aÒÒÈsiÑ, gahitanimitteneva pana ÈkÈse la~ghitvÈ cetiya~gaÓe
patiÔÔhitÈmhÊ”ti.
EvaÑ ubbegÈpÊti ÈkÈse la~ghÈpanappamÈÓÈ hoti. PharaÓÈpÊtiyÈ pana
uppannÈya sakalasarÊraÑ dhamitvÈ p|ritavatthi viya mahatÈ udakoghena
pakkhanda2 pabbatakucchi viya ca anuparipphuÔaÑ hoti.
SÈ panesÈ paÒcavidhÈ pÊti gabbhaÑ gaÓhantÊ paripÈkaÑ gacchantÊ
duvidhaÑ passaddhiÑ parip|reti kÈyapassaddhiÒca cittapassaddhiÒca.
Passaddhi gabbhaÑ gaÓhantÊ paripÈkaÑ gacchantÊ duvidhampi sukhaÑ
parip|reti kÈyikaÒca cetasikaÒca. SukhaÑ gabbhaÑ gaÓhantaÑ paripÈkaÑ
gacchantaÑ tividhaÑ samÈdhiÑ parip|reti khaÓikasamÈdhiÑ
upacÈrasamÈdhiÑ appanÈ samÈdhinti. TÈsu yÈ appanÈsamÈdhissa m|laÑ
hutvÈ vaÉÉhamÈnÈ samÈdhisampayogaÑ gatÈ pharaÓÈpÊti, ayaÑ imasmiÑ
atthe adhippetÈ pÊtÊti.

73. ItaraÑ pana sukhanaÑ sukhaÑ, suÔÔhu vÈ khÈdati, khanati ca

kÈyacittÈbÈdhanti sukhaÑ, taÑ sÈtalakkhaÓaÑ, sampayuttÈnaÑ
upabr|hanarasaÑ, anuggahapaccupaÔÔhÈnaÑ. Satipi ca nesaÑ katthaci
avippayoge iÔÔhÈrammaÓapaÔilÈbhatuÔÔhi pÊti. PaÔiladdharasÈnubhavanaÑ3
sukhaÑ. Yattha pÊti, tattha sukhaÑ. Yattha sukhaÑ, tattha na niyamato pÊti.
Sa~khÈrakkhandhasa~gahitÈ pÊti. VedanÈkkhandhasa~gahitaÑ sukhaÑ.
______________________________________________________________
1. ŒkÈsacetiyaÑ (I) 2. Pakkhanta (SÊ, SyÈ, I) 3. PaÔiladdhassÈnubhavanaÑ (I, Ka)
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 141

KantÈrakhinnassa vanantudakadassanasavanesu viya pÊti.

VanacchÈyÈpavesana-udakaparibhogesu viya sukhaÑ. TasmiÑ tasmiÑ
samaye pÈkaÔabhÈvato cetaÑ vuttanti veditabbaÑ. Iti ayaÒca pÊti idaÒca
sukhaÑ assa jhÈnassa, asmiÑ vÈ jhÈne atthÊti idaÑ jhÈnaÑ pÊtisukhanti
vuccati.
Atha vÈ pÊti ca sukhaÒca pÊtisukhaÑ, dhammavinayÈdayo viya.
VivekajaÑ pÊtisukhamassa jhÈnassa, asmiÑ vÈ jhÈne atthÊti evampi
vivekajaÑ pÊtisukhaÑ. Yatheva hi jhÈnaÑ, evaÑ pÊtisukhampettha
vivekajameva hoti, taÒcassa atthi, tasmÈ ekapadeneva “vivekajaÑ
pÊtisukhan”tipi vattuÑ yujjati. Vibha~ge pana “idaÑ sukhaÑ imÈya pÊtiyÈ
sahagatan”ti-ÈdinÈ1 nayena vuttaÑ. Attho pana tatthÈpi evameva daÔÔhabbo.
PaÔhamaÑ jhÈnanti idaÑ parato Èvibhavissati. UpasampajjÈti
upagantvÈ, pÈpuÓitvÈti vuttaÑ hoti. UpasampÈdayitvÈ vÈ, nipphÈdetvÈti
vuttaÑ hoti. Vibha~ge pana “upasampajjÈti paÔhamassa jhÈnassa lÈbho
paÔilÈbho patti sampatti phusanÈ sacchikiriyÈ upasampadÈ”ti2 vuttaÑ.
TassÈpi evamevattho daÔÔhabbo. ViharatÊti tadanur|pena iriyÈpathavihÈrena
itivuttappakÈrajhÈnasama~gÊ hutvÈ attabhÈvassa iriyaÑ vuttiÑ pÈlanaÑ
yapanaÑ yÈpanaÑ cÈraÑ vihÈraÑ abhinipphÈdeti. VuttaÒhetaÑ Vibha~ge
“viharatÊti iriyati vattati pÈleti yapeti yÈpeti carati viharati, tena vuccati
viharatʔti3.

PaÒca~gavippahÊnÈdi
74. YaÑ pana vuttaÑ “paÒca~gavippahÊnaÑ paÒca~gasamannÈgatan”ti,
tattha kÈmacchando, byÈpÈdo, thinamiddhaÑ, uddhaccakukkuccaÑ,
vicikicchÈti imesaÑ paÒcannaÑ nÊvaraÓÈnaÑ pahÈnavasena
paÒca~gavippahÊnatÈ veditabbÈ. Na hi etesu appahÊnesu jhÈnaÑ uppajjati.
TenassetÈni pahÈna~gÈnÊti vuccanti. KiÒcÈpi hi jhÈnakkhaÓe aÒÒepi akusalÈ
dhammÈ pahÊyanti, tathÈpi etÈneva visesena jhÈnantarÈyakarÈni.
KÈmacchandena hi nÈnÈvisayappalobhitaÑ cittaÑ na ekattÈrammaÓe
samÈdhiyati. KÈmacchandÈbhibh|taÑ vÈ taÑ na kÈmadhÈtuppahÈnÈya
paÔipadaÑ paÔipajjati. ByÈpÈdena cÈrammaÓe paÔihaÒÒamÈnaÑ na
nirantaraÑ
______________________________________________________________
1-2. Vibha~ga 267 piÔÔhe. 3. Vibha~ga 262 piÔÔhe.
142 Visuddhimagga

pavattati. ThinamiddhÈbhibh|taÑ akammaÒÒaÑ hoti.

UddhaccakukkuccaparetaÑ av|pasantameva hutvÈ paribbhamati.
VicikicchÈya upahataÑ jhÈnÈdhigamasÈdhikaÑ paÔipadaÑ nÈrohati. Iti
visesena jhÈnantarÈyakarattÈ etÈneva pahÈna~gÈnÊti vuttÈnÊti.
YasmÈ pana vitakko ÈrammaÓe cittaÑ abhiniropeti, vicÈro
anuppabandhati, tehi avikkhepÈya sampÈditappayogassa cetaso
payogasampattisambhavÈ pÊti pÊÓanaÑ, sukhaÒca upabr|hanaÑ karoti. Atha
naÑ sasesasampayuttadhammaÑ etehi abhiniropanÈnuppabandhana pÊÓana
upabr|hanehi1 anuggahitÈ ekaggatÈ ekattÈrammaÓe samaÑ sammÈ ca
Èdhiyati, tasmÈ vitakko vicÈro pÊti sukhaÑ cittekaggatÈti imesaÑ
paÒcannaÑ uppattivasena paÒca~gasamannÈgatatÈ veditabbÈ. Uppannesu hi
etesu paÒcasu jhÈnaÑ uppannaÑ nÈma hoti. Tenassa etÈni paÒca
samannÈgata~gÈnÊti vuccanti. TasmÈ na etehi samannÈgataÑ aÒÒadeva
jhÈnaÑ nÈma atthÊti gahetabbaÑ. YathÈ pana a~gamattavaseneva
catura~ginÊ senÈ, paÒca~gikaÑ t|riyaÑ, aÔÔha~giko ca maggoti vuccati,
evamidampi a~gamattavaseneva paÒca~gikanti vÈ paÒca~gasamannÈgatanti
vÈ vuccatÊti veditabbaÑ.
EtÈni ca paÒca~gÈni kiÒcÈpi upacÈrakkhaÓepi atthi, atha kho upacÈre
pakaticittato balavatarÈni. Idha pana upacÈratopi balavatarÈni
r|pÈvacaralakkhaÓappattÈni. Ettha hi vitakko suvisadena2 ÈkÈrena
ÈrammaÓe cittaÑ abhiniropayamÈno uppajjati. VicÈro ativiya ÈrammaÓaÑ
anumajjamÈno. PÊtisukhaÑ sabbÈvantampi kÈyaÑ pharamÈnaÑ. TenevÈha
“nÈssa kiÒci sabbÈvato kÈyassa vivekajena pÊtisukhena apphuÔaÑ hotÊ”ti3.
CittekaggatÈpi heÔÔhimamhi samuggapaÔale uparimaÑ samuggapaÔalaÑ viya
ÈrammaÓesu phusitÈ hutvÈ uppajjati, ayametesaÑ itarehi viseso. Tattha
cittekaggatÈ kiÒcÈpi savitakkaÑ savicÈranti imasmiÑ pÈÔhe na niddiÔÔhÈ,
tathÈpi Vibha~ge “jhÈnanti vitakko vicÈro pÊti sukhaÑ cittassekaggatÈ”ti4
evaÑ vuttattÈ a~gameva. Yena hi adhippÈyena BhagavatÈ uddeso kato,
soyeva tena Vibha~ge pakÈsitoti5.
______________________________________________________________
1. PÊnanupabr|hanehi (SyÈ) pÊÓanÈnubr|hanehi (I, Ka) 2. Suvisuddhena (SÊ)
3. DÊ 1. 70 piÔÔhÈdÊsu. 4. Vibha~ga 267 piÔÔhe.
5. PakÈsito hotÊti (SÊ), pakÈsito hoti (SyÈ)
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 143

TividhakalyÈÓa
75. TividhakalyÈÓaÑ dasalakkhaÓasampannanti ettha pana
ÈdimajjhapariyosÈnavasena tividhakalyÈÓatÈ. TesaÑyeva ca
ÈdimajjhapariyosÈnÈnaÑ lakkhaÓavasena dasalakkhaÓasampannatÈ
veditabbÈ.
TatrÈyaÑ PÈÄi–
“PaÔhamassa jhÈnassa paÔipadÈvisuddhi Èdi, upekkhÈnubr|hanÈ
majjhe, sampahaÑsanÈ pariyosÈnaÑ, paÔhamassa jhÈnassa
paÔipadÈvisuddhi Èdi, Èdissa kati lakkhaÓÈni? Œdissa tÊÓi lakkhaÓÈni, yo
tassa paribandho1, tato cittaÑ visujjhati, visuddhattÈ cittaÑ majjhimaÑ
samathanimittaÑ paÔipajjati, paÔipannattÈ tattha cittaÑ pakkhandati.
YaÒca paribandhato cittaÑ visujjhati, yaÒca visuddhattÈ cittaÑ
majjhimaÑ samathanimittaÑ paÔipajjati, yaÒca paÔipannattÈ tattha
cittaÑ pakkhandati. PaÔhamassa jhÈnassa paÔipadÈvisuddhi Èdi, Èdissa
imÈni tÊÓi lakkhaÓÈni. Tena vuccati paÔhamaÑ jhÈnaÑ ÈdikalyÈÓaÒceva
hoti tilakkhaÓasampannaÒca.
PaÔhamassa jhÈnassa upekkhÈnubr|hanÈ majjhe, majjhassa kati
lakkhaÓÈni? Majjhassa tÊÓi lakkhaÓÈni, vusuddhaÑ cittaÑ
ajjhupekkhati, samathapaÔipannaÑ ajjhupekkhati, ekattupaÔÔhÈnaÑ
ajjhupekkhati. YaÒca visuddhaÑ cittaÑ ajjhupekkhati, yaÒca
samathapaÔipannaÑ ajjhupekkhati, yaÒca ekattupaÔÔhÈnaÑ
ajjhupekkhati. PaÔhamassa jhÈnassa upekkhÈnubr|hanÈ majjhe,
majjhassa imÈni tÊÓi lakkhaÓÈni. Tena vuccati paÔhamaÑ jhÈnaÑ
majjhekalyÈÓaÒceva hoti tilakkhaÓasampannaÒca.
PaÔhamassa jhÈnassa sampahaÑsanÈ pariyosÈnaÑ, pariyosÈnassa
kati lakkhaÓÈni? PariyosÈnassa cattÈri lakkhaÓÈni, tattha jÈtÈnaÑ
dhammÈnaÑ anativattanaÔÔhena sampahaÑsanÈ, indriyÈnaÑ
ekarasaÔÔhena sampahaÑsanÈ, tadupagavÊriyavÈhanaÔÔhena
sampahaÑsanÈ, ÈsevanaÔÔhena sampahaÑsanÈ. PaÔhamassa jhÈnassa
sampahaÑsanÈ pariyosÈnaÑ, pariyosÈnassa imÈni cattÈri lakkhaÓÈni.
Tena vuccati paÔhamaÑ jhÈnaÑ pariyosÈnakalyÈÓaÒceva hoti
catulakkhaÓasampannaÒcÈ”ti2.
______________________________________________________________
1. Paripantho (SÊ, SyÈ, I) 2. PaÔisaÑ 167 piÔÔhe.
144 Visuddhimagga

Tatra paÔipadÈvisuddhi nÈma sasambhÈriko upacÈro.

UpekkhÈnubr|hanÈ nÈma appanÈ. SampahaÑsanÈ nÈma paccavekkhaÓÈti
evameke vaÓÓayanti. YasmÈ pana “ekattagataÑ cittaÑ
paÔipadÈvisuddhipakkhandaÒceva hoti upekkhÈnubr|hitaÒca ÒÈÓena ca
sampahaÑsitan”ti1 PÈÄiyaÑ vuttaÑ, tasmÈ anto-appanÈyameva
Ègamanavasena paÔipadÈvisuddhi, tatramajjhattupekkhÈya kiccavasena
upekkhÈnubr|hanÈ, dhammÈnaÑ anativattanÈdibhÈvasÈdhanena
pariyodÈpakassa ÒÈÓassa kiccanipphattivasena sampahaÑsanÈ ca veditabbÈ.
KathaÑ? YasmiÒhi vÈre appanÈ uppajjati, tasmiÑ yo nÊvaraÓasa~khÈto
kilesagaÓo tassa jhÈnassa paribandho, tato cittaÑ visujjhati. VisuddhattÈ
ÈvaraÓavirahitaÑ hutvÈ majjhimaÑ samathanimittaÑ paÔipajjati. MajjhimaÑ
samathanimittaÑ nÈma samappavatto appanÈsamÈdhiyeva. TadanantaraÑ
pana purimacittaÑ ekasantatipariÓÈmanayena tathattamupagacchamÈnaÑ
majjhimaÑ samathanimittaÑ paÔipajjati nÈma, evaÑ paÔipannattÈ
tathattupagamanena tattha pakkhandati nÈma. EvaÑ tÈva purimacitte
vijjamÈnÈkÈranipphÈdikÈ paÔhamassa jhÈnassa uppÈdakkhaÓeyeva
Ègamanavasena paÔipadÈvisuddhi veditabbÈ.
EvaÑ visuddhassa pana tassa puna visodhetabbÈbhÈvato visodhane
byÈpÈraÑ akaronto visuddhaÑ ajjhupekkhati nÈma.
SamathabhÈvupagamanena samathapaÔipannassa puna samÈdhÈne byÈpÈraÑ
akaronto samathapaÔipannaÑ ajjhupekkhati nÈma. SamathapaÔipannabhÈvato
eva cassa kilesasaÑsaggaÑ pahÈya ekattena upaÔÔhitassa puna
ekattupaÔÔhÈne byÈpÈraÑ akaronto ekattupaÔÔhÈnaÑ ajjhupekkhati nÈma.
EvaÑ tatramajjhattupekkhÈya kiccavasena upekkhÈnubr|hanÈ veditabbÈ.
Ye panete evaÑ upekkhÈnubr|hite tattha jÈtÈ samÈdhipaÒÒÈsa~khÈtÈ
yuganaddhadhammÈ aÒÒamaÒÒaÑ anativattamÈnÈ hutvÈ pavattÈ, yÈni ca
saddhÈdÊni indriyÈni nÈnÈkilesehi vimuttattÈ vimuttirasena ekarasÈni hutvÈ
pavattÈni, yaÒcesa tadupagaÑ tesaÑ anativattana-ekarasabhÈvÈnaÑ
anucchavikaÑ vÊriyaÑ vÈhayati, yÈ cassa tasmiÑ khaÓe pavattÈ ÈsevanÈ,
sabbepi te ÈkÈrÈ yasmÈ ÒÈÓena saÑkilesavodÈnesu taÑ taÑ ÈdÊnavaÒca
______________________________________________________________
1. PaÔisaÑ 167 piÔÔhe.
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 145

ÈnisaÑsaÒca disvÈ tathÈ tathÈ sampahaÑsitattÈ visodhitattÈ pariyodÈpitattÈ

nipphannÈva, tasmÈ “dhammÈnaÑ anativattanÈdibhÈvasÈdhanena
pariyodÈpakassa ÒÈÓassa kiccanipphattivasena sampahaÑsanÈ veditabbÈ”ti
vuttaÑ.
Tattha yasmÈ upekkhÈvasena ÒÈÓaÑ pÈkaÔaÑ hoti. YathÈha
“tathÈpaggahitaÑ cittaÑ sÈdhukaÑ ajjhupekkhati, upekkhÈvasena
paÒÒÈvasena paÒÒindriyaÑ adhimattaÑ hoti, upekkhÈvasena nÈnattakilesehi
cittaÑ vimuccati, vimokkhavasena paÒÒÈvasena paÒÒindriyaÑ adhimattaÑ
hoti. VimuttattÈ te dhammÈ ekarasÈ honti. EkarasaÔÔhena bhÈvanÈ”ti1.
TasmÈ ÒÈÓakiccabh|tÈ sampahaÑsanÈ pariyosÈnanti vuttÈ.
IdÈni paÔhamaÑ jhÈnaÑ adhigataÑ hoti pathavÊkasiÓanti ettha
gaÓanÈnupubbatÈ paÔhamaÑ, paÔhamaÑ uppannantipi paÔhamaÑ.
ŒrammaÓ|panijjhÈnato paccanÊkajhÈpanato vÈ jhÈnaÑ. PathavÊmaÓÉalaÑ
pana sakalaÔÔhena pathavÊkasiÓanti vuccati, taÑ nissÈya
paÔiladdhanimittampi, pathavÊkasiÓanimitte paÔiladdhajhÈnampi. Tatra
imasmiÑ atthe jhÈnaÑ pathavÊkasiÓanti veditabbaÑ. TaÑ sandhÈya vuttaÑ
“paÔhamaÑ jhÈnaÑ adhigataÑ hoti pathavÊkasiÓan”ti.

CiraÔÔhitisampÈdana
76. Evamadhigate pana etasmiÑ tena yoginÈ vÈlavedhinÈ viya, s|dena
viya ca ÈkÈrÈ pariggahetabbÈ. YathÈ hi sukusalo dhanuggaho vÈlavedhÈya
kammaÑ kurumÈno yasmiÑ vÈre vÈlaÑ vijjhati, tasmiÑ vÈre
akkantapadÈnaÒca dhanudaÓÉassa ca jiyÈya ca sarassa ca ÈkÈraÑ
pariggaÓheyya. “EvaÑ me Ôhitena evaÑ dhanudaÓÉaÑ evaÑ jiyaÑ evaÑ
saraÑ gahetvÈ vÈlo viddho”ti. So tato paÔÔhÈya tatheva te ÈkÈre sampÈdento
avirÈdhetvÈ vÈlaÑ vijjheyya. Evameva yoginÈpi “imaÑ nÈma me bhojanaÑ
bhuÒjitvÈ evar|paÑ puggalaÑ sevamÈnena evar|pe senÈsane iminÈ nÈma
iriyÈpathena imasmiÑ kÈle idaÑ adhigatan”ti ete bhojanasappÈyÈdayo ÈkÈrÈ
pariggahetabbÈ. EvaÒhi so
______________________________________________________________
1. PaÔisaÑ 221 piÔÔhe.
146 Visuddhimagga

naÔÔhe vÈ tasmiÑ te ÈkÈre sampÈdetvÈ puna uppÈdetuÑ, appaguÓaÑ vÈ

paguÓaÑ karonto punappunaÑ appetuÑ sakkhissati.

YathÈ ca kusalo s|do bhattÈraÑ parivisanto tassa yaÑ yaÑ ruciyÈ

bhuÒjati, taÑ taÑ sallakkhetvÈ tato paÔÔhÈya tÈdisameva upanÈmento
lÈbhassa bhÈgÊ hoti, evamayampi adhigatakkhaÓe bhojanÈdayo ÈkÈre
gahetvÈ te sampÈdento naÔÔhe naÔÔhe punappunaÑ appanÈya lÈbhÊ hoti.
TasmÈ tena vÈlavedhinÈ viya s|dena viya ca ÈkÈrÈ pariggahetabbÈ.
Vuttampi cetaÑ BhagavatÈ–

“SeyyathÈpi bhikkhave paÓÉito byatto kusalo s|do rÈjÈnaÑ vÈ

rÈjamahÈmattaÑ vÈ nÈnaccayehi s|pehi paccupaÔÔhito assa
ambilaggehipi tittakaggehipi kaÔukaggehipi madhuraggehipi khÈrikehipi
akhÈrikehipi loÓikehipi aloÓikehipi. Sa kho so bhikkhave paÓÉito byatto
kusalo s|do sakassa bhattu nimittaÑ uggaÓhÈti ‘idaÑ vÈ me ajja bhattu
s|peyyaÑ ruccati, imassa vÈ abhiharati, imassa vÈ bahuÑ gaÓhÈti,
imassa vÈ vaÓÓaÑ bhÈsati, ambilaggaÑ vÈ me ajja bhattu s|peyyaÑ
ruccati, ambilaggassa vÈ abhiharati, ambilaggassa vÈ bahuÑ gaÓhÈti,
ambilaggassa vÈ vaÓÓaÑ bhÈsati -pa- aloÓikassa vÈ vaÓÓaÑ bhÈsatÊ’ti.
Sa kho so bhikkhave paÓÉito byatto kusalo s|do lÈbhÊ ceva hoti
acchÈdanassa, lÈbhÊ vetanassa, lÈbhÊ abhihÈrÈnaÑ. TaÑ kissa hetu, tathÈ
hi so bhikkhave paÓÉito byatto kusalo s|do sakassa bhattu nimittaÑ
uggaÓhÈti. Evameva kho bhikkhave idhekacco paÓÉito byatto kusako
bhikkhu kÈye kÈyÈnupassÊ viharati. VedanÈsu vedanÈ. Citte cittÈ.
Dhammesu dhammÈnupassÊ viharati ÈtÈpÊ sampajÈno satimÈ vineyya
loke abhijjhÈdomanassaÑ. Tassa dhammesu dhammÈnupassino viharato
cittaÑ samÈdhiyati, upakkilesÈ pahÊyanti, so taÑ nimittaÑ uggaÓhÈti. Sa
kho so bhikkhave paÓÉito byatto kusalo bhikkhu lÈbhÊ ceva hoti
diÔÔhadhammasukhavihÈrÈnaÑ, lÈbhÊ satisampajaÒÒassa. TaÑ kissa
hetu,
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 147

tathÈ hi so bhikkhave paÓÉito byatto kusalo bhikkhu sakassa cittassa

nimittaÑ uggaÓhÈtÊ”ti1.
NimittaggahaÓena cassa puna te ÈkÈre sampÈdayato appanÈmattameva
ijjhati, na ciraÔÔhÈnaÑ. CiraÔÔhÈnaÑ pana samÈdhiparibandhÈnaÑ
dhammÈnaÑ suvisodhitattÈ hoti. Yo hi bhikkhu kÈmÈdÊnava-
paccavekkhaÓÈdÊhi kÈmacchandaÑ na suÔÔhu vikkhambhetvÈ,
kÈyapassaddhivasena kÈyaduÔÔhullaÑ na suppaÔipassaddhaÑ2 katvÈ,
ÈrambhadhÈtumanasikÈrÈdivasena thinamiddhaÑ na suÔÔhu paÔivinodetvÈ,
samathanimittamanasikÈrÈdivasena uddhaccakukkuccaÑ na susam|hataÑ3
katvÈ, aÒÒepi samÈdhiparibandhe dhamme na suÔÔhu visodhetvÈ jhÈnaÑ
samÈpajjati, so avisodhitaÑ ÈsayaÑ paviÔÔhabhamaro viya avisuddhaÑ4
uyyÈnaÑ paviÔÔharÈjÈ viya ca khippameva nikkhamati. Yo pana
samÈdhiparibandhe dhamme suÔÔhu visodhetvÈ jhÈnaÑ samÈpajjati, so
suvisodhitaÑ ÈsayaÑ paviÔÔhabhamaro viya suparisuddhaÑ uyyÈnaÑ
paviÔÔharÈjÈ viya ca sakalampi divasabhÈgaÑ antosamÈpattiyaÑyeva hoti.
TenÈhu porÈÓÈ–
“KÈmesu chandaÑ paÔighaÑ vinodaye,
Uddhacca middhaÑ vicikicchapaÒcamaÑ.
VivekapÈmojjakarena cetasÈ,
RÈjÈva suddhantagato tahiÑ rame”ti.
TasmÈ ciraÔÔhitikÈmena paribandhakadhamme5 visodhetvÈ jhÈnaÑ
samÈpajjitabbaÑ. CittabhÈvanÈvepullatthaÒca yathÈladdhaÑ
paÔibhÈganimittaÑ vaÉÉhetabbaÑ. Tassa dve vaÉÉhanÈbh|miyo upacÈraÑ
vÈ appanaÑ vÈ. UpacÈraÑ patvÈpi hi taÑ vaÉÉhetuÑ vaÔÔati appanaÑ
patvÈpi. EkasmiÑ pana ÔhÈne avassaÑ vaÉÉhetabbaÑ. Tena vuttaÑ
“yathÈladdhaÑ paÔibhÈganimittaÑ vaÉÉhetabban”ti.

NimittavaÉÉhananaya
77. TatrÈyaÑ vaÉÉhananayo, tena yoginÈ taÑ nimittaÑ
pattavaÉÉhanap|vavaÉÉhanabhattavaÉÉhanalatÈvaÉÉhanadussavaÉÉhanayog
ena avaÉÉhetvÈ yathÈ nÈma kassako
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 131 piÔÔhe. 2. Na suÔÔhu paÔipassaddhaÑ (Ka)
3. Na suÔÔhu sam|hataÑ (SyÈ, I, Ka) 4. AsuddhaÑ (SÊ)
5. PÈripanthikadhamme (SÊ, SyÈ)
148 Visuddhimagga

kasitabbaÔÔhÈnaÑ na~galena paricchinditvÈ paricchedabbhantare kasati,

yathÈ vÈ pana bhikkh| sÊmaÑ bandhantÈ paÔhamaÑ nimittÈni sallakkhetvÈ
pacchÈ bandhanti, evameva tassa yathÈladdhassa nimittassa anukkamena
eka~gula dva~gula tiva~gula catura~gulamattaÑ manasÈ paricchinditvÈ1
yathÈparicchedaÑ2 vaÉÉhetabbaÑ. AparicchinditvÈ pana na vaÉÉhetabbaÑ.
Tato vidatthi ratana pamukha pariveÓa vihÈrasÊmÈnaÑ gÈmanigama
janapada rajja samuddasÊmÈnaÒca paricchedavasena vaÉÉhayantena
cakkavÈÄaparicchedena vÈ tato vÈpi uttari paricchinditvÈ vaÉÉhetabbaÑ.
YathÈ hi haÑsapotakÈ pakkhÈnaÑ uÔÔhitakÈlato paÔÔhÈya parittaÑ
parittaÑ padesaÑ uppatantÈ paricayaÑ katvÈ anukkamena
candimas|riyasantikaÑ gacchanti, evameva bhikkhu vuttanayena nimittaÑ
paricchinditvÈ3 vaÉÉhento yÈva cakkavÈÄaparicchedÈ tato vÈ uttari vaÉÉheti.
Athassa taÑ nimittaÑ vaÉÉhitavaÉÉhitaÔÔhÈne pathaviyÈ ukk|la vik|la
nadÊvidugga pabbatavisamesu sa~kusatasamabbhÈhataÑ usabhacammaÑ
viya hoti.
TasmiÑ pana nimitte pattapaÔhamajjhÈnena Èdikammikena
samÈpajjanabahulena bhavitabbaÑ, na paccavekkhaÓabahulena.
PaccavekkhaÓabahulassa hi jhÈna~gÈni th|lÈni dubbalÈni hutvÈ upaÔÔhahanti.
Athassa tÈni evaÑ upaÔÔhitattÈ upari ussukkanÈya4 paccayataÑ Èpajjanti5. So
appaguÓe jhÈne ussukkamÈno6 pattapaÔhamajjhÈnÈ ca parihÈyati, na ca
sakkoti dutiyaÑ pÈpuÓituÑ. TenÈha BhagavÈ–
“SeyyathÈpi bhikkhave gÈvÊ pabbateyyÈ bÈlÈ abyattÈ akhettaÒÒ|
akusalÈ visame pabbate carituÑ. TassÈ evamassa ‘yaÑn|nÈhaÑ
agatapubbaÒceva disaÑ gacchayyaÑ, akhÈditapubbÈni ca tiÓÈni
khÈdeyyaÑ, apÊtapubbÈni ca pÈnÊyÈni piveyyan’ti. SÈ purimaÑ pÈdaÑ
na supatiÔÔhitaÑ patiÔÔhÈpetvÈ pacchimaÑ pÈdaÑ uddhareyya, sÈ na
ceva agatapubbaÑ disaÑ gaccheyya, na ca akhÈditapubbÈni tiÓÈni
khÈdeyya, na ca apÊtapubbÈni pÈnÊyÈni piveyya. YasmiÒcassÈ padese
ÔhitÈya evamassa ‘yaÑn|nÈhaÑ agatapubbaÒceva -pa- piveyyan’ti.
TaÒca padesaÑ na sotthinÈ paccÈgaccheyya. TaÑ kissa
______________________________________________________________
1. ParicchinditvÈ paricchinditvÈ (SÊ) 2. YathÈparicchinnaparicchedaÑ (I)
3. ParicchinditvÈ paricchinditvÈ (?) 4. UssakkanÈya (I)
5. Na Èpajjanti (SyÈ), nÈpajjanti (I, Ka) 6. UssakkamÈno (I)
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 149

hetu? TathÈ hi sÈ bhikkhave gÈvÊ pabbateyyÈ bÈlÈ abyattÈ akhettaÒÒ|

akusalÈ visame pabbate carituÑ, evameva kho bhikkhave idhekacco
bhikkhu bÈlo abyatto akhettaÒÒ| akusalo vivicceva kÈmehi -pa-
paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharituÑ. So taÑ nimittaÑ nÈsevati, na
bhÈveti, na bahulÊkaroti, na svÈdhiÔÔhitaÑ adhiÔÔhÈti, tassa evaÑ hoti
‘yaÑn|nÈhaÑ vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ -pa- dutiyaÑ jhÈnaÑ
upasampajja vihareyyan’ti. So na sakkoti vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ
-pa- dutiyaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharituÑ. TassevaÑ hoti
‘yaÑn|nÈhaÑ vivicceva kÈmehi -pa- paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja
vihareyyan’ti. So na sakkoti vivicceva kÈmehi -pa- paÔhamaÑ jhÈnaÑ
upasampajja viharituÑ. AyaÑ vuccati bhikkhave bhikkhu ubhato
bhaÔÔho ubhato parihÊno, seyyathÈpi sÈ gÈvÊ pabbateyyÈ bÈlÈ abyattÈ
akhettaÒÒ| akusalÈ visame pabbate caritun”ti1.
TasmÈnena tasmiÑyeva tÈva paÔhamajjhÈne paÒcahÈkÈrehi ciÓÓavasinÈ
bhavitabbaÑ.

PaÒcavasÊkathÈ
78. TatrimÈ paÒca vasiyo ÈvajjanavasÊ, samÈpajjanavasÊ, adhiÔÔhÈnavasÊ,
vuÔÔhÈnavasÊ, paccavekkhaÓavasÊti. PaÔhamaÑ jhÈnaÑ yatthicchakaÑ
yadicchakaÑ yÈvadicchakaÑ Èvajjeti, ÈvajjanÈya dandhÈyitattaÑ natthÊti
ÈvajjanavasÊ. PaÔhamaÑ jhÈnaÑ yatthicchakaÑ -pa- samÈpajjati,
samÈpajjanÈya dandhÈyitattaÑ natthÊti samÈpajjanavasÊ. EvaÑ sesÈpi
vitthÈretabbÈ.
AyaÑ panettha atthappakÈsanÈ, paÔhamajjhÈnato vuÔÔhÈya paÔhamaÑ
vitakkaÑ Èvajjayato bhava~gaÑ upacchinditvÈ uppannÈvajjanÈnantaraÑ
vitakkÈrammaÓÈneva cattÈri paÒca vÈ javanÈni javanti. Tato dve
bhava~gÈni, tato puna vicÈrÈrammaÓaÑ ÈvajjanaÑ, vuttanayÈneva
javanÈnÊti evaÑ paÒcasu jhÈna~gesu yadÈ nirantaraÑ pesetuÑ sakkoti,
athassa ÈvajjanavasÊ siddhÈ hoti. AyaÑ pana matthakappattÈ vasÊ Bhagavato
yamakapÈÔihÈriye
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 216 piÔÔhe.
150 Visuddhimagga

labbhati, aÒÒesaÑ vÈ evar|pe kÈle. Ito paraÑ sÊghatarÈ ÈvajjanavasÊ nÈma

natthi.
Œyasmato pana MahÈmoggallÈnassa NandopanandanÈgarÈjadamane
viya sÊghaÑ samÈpajjanasamatthatÈ samÈpajjanavasÊ nÈma.
AccharÈmattaÑ vÈ dasaccharÈmattaÑ vÈ khaÓaÑ ÔhapetuÑ samatthatÈ
adhiÔÔhÈnavasÊ nÈma. Tatheva lahuÑ vuÔÔhÈtuÑ samatthatÈ vuÔÔhÈnavasÊ
nÈma. TadubhayadassanatthaÑ Buddharakkhitattherassa vatthuÑ kathetuÑ
vaÔÔati.
So hÈyasmÈ upasampadÈya aÔÔhavassiko hutvÈ Therambatthale1
MahÈrohaÓaguttattherassa gilÈnupaÔÔhÈnaÑ ÈgatÈnaÑ tiÑsamattÈnaÑ
iddhimantasahassÈnaÑ majjhe nisinno therassa yÈguÑ paÔiggÈhayamÈnaÑ
upaÔÔhÈkanÈgarÈjÈnaÑ gahessÈmÊti ÈkÈsato pakkhandantaÑ supaÓÓarÈjÈnaÑ
disvÈ tÈvadeva pabbataÑ nimminitvÈ nÈgarÈjÈnaÑ bÈhÈyaÑ gahetvÈ tattha
pÈvisi. SupaÓÓarÈjÈ pabbate pahÈraÑ datvÈ palÈyi. MahÈthero Èha “sace
Èvuso Buddharakkhito2 nÈbhavissa, sabbeva gÈrayhÈ assÈmÈ”ti.
PaccavekkhaÓavasÊ pana ÈvajjanavasiyÈ eva vuttÈ. PaccavekkhaÓa-
javanÈneva hi tattha ÈvajjanÈnantarÈnÊti.

DutiyajjhÈnakathÈ
79. ImÈsu pana paÒcasu vasÊsu ciÓÓavasinÈ paguÓapaÔhamajjhÈnato
vuÔÔhÈya “ayaÑ samÈpatti ÈsannanÊvaraÓapaccatthikÈ, vitakkavicÈrÈnaÑ
oÄÈrikattÈ a~gadubbalÈ”ti ca tattha dosaÑ disvÈ dutiyajjhÈnaÑ santato
manasikatvÈ paÔhamajjhÈne nikantiÑ pariyÈdÈya dutiyÈdhigamÈya yogo
kÈtabbo. Athassa yadÈ paÔhamajjhÈnÈ vuÔÔhÈya satassa sampajÈnassa
jhÈna~gÈni paccavekkhato vitakkavicÈrÈ oÄÈrikato upaÔÔhahanti,
pÊtisukhaÒceva cittekaggatÈ ca santato upaÔÔhÈti, tadÈssa oÄÈrika~gaÑ
pahÈnÈya santa-a~gapaÔilÈbhÈya ca tadeva nimittaÑ “pathavÊ pathavÊ”ti
punappunaÑ manasikaroto “idÈni dutiyajjhÈnaÑ uppajjissatÊ”ti bhava~gaÑ
upacchinditvÈ tadeva pathavÊkasiÓaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ
manodvÈrÈvajjanaÑ
______________________________________________________________
1. TherappattaleÓe (Ka) 2. Rakkhito (SÊ, I)
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 151

uppajjati. Tato tasmiÑyevÈrammaÓe cattÈri paÒca vÈ javanÈni javanti,

yesamavasÈne ekaÑ r|pÈvacaraÑ dutiyajjhÈnikaÑ. SesÈni vuttappakÈrÈneva
kÈmÈvacarÈnÊti.
EttÈvatÈ cesa vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ ajjhattaÑ sampasÈdanaÑ
cetaso ekodibhÈvaÑ avitakkaÑ avicÈraÑ samÈdhijaÑ pÊtisukhaÑ dutiyaÑ
jhÈnaÑ upasampajja viharati. Evamanena dva~gavippahÊnaÑ
tiva~gasamannÈgataÑ tividhakalyÈÓaÑ dasalakkhaÓasampannaÑ dutiyaÑ
jhÈnaÑ adhigataÑ hoti pathavÊkasiÓaÑ.

80. Tattha vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈti vitakkassa ca vicÈrassa cÈti

imesaÑ dvinnaÑ v|pasamÈ samatikkamÈ, dutiyajjhÈnakkhaÓe apÈtubhÈvÈti
vuttaÑ hoti. Tattha kiÒcÈpi dutiyajjhÈne sabbepi paÔhamajjhÈnadhammÈ na
santi. AÒÒeyeva hi paÔhamajjhÈne phassÈdayo, aÒÒe idha. OÄÈrikassa pana
oÄÈrikassa a~gassa samatikkamÈ paÔhamajjhÈnato paresaÑ
dutiyajjhÈnÈdÊnaÑ adhigamo hotÊti dÊpanatthaÑ “vitakkavicÈrÈnaÑ
v|pasamÈ”ti evaÑ vuttanti veditabbaÑ.
Ajjhattanti idha niyakajjhattamadhippetaÑ. Vibha~ge pana “ajjhattaÑ
paccattan”ti ettakameva vuttaÑ. YasmÈ ca niyakajjhattamadhippetaÑ, tasmÈ
attani jÈtaÑ1 attano santÈne nibbattanti ayamettha attho. SampasÈdananti
sampasÈdanaÑ vuccati saddhÈ. SampasÈdanayogato jhÈnampi
sampasÈdanaÑ. NÊlavaÓÓayogato nÊlavatthaÑ viya. YasmÈ vÈ taÑ jhÈnaÑ
sampasÈdanasamannÈgatattÈ vitakkavicÈrakkhobhav|pasamanena ca cetaso
sampasÈdayati, tasmÈpi sampasÈdananti vuttaÑ. ImasmiÒca atthavikappe
sampasÈdanaÑ cetasoti evaÑ padasambandho veditabbo. PurimasmiÑ pana
atthavikappe cetasoti etaÑ ekodibhÈvena saddhiÑ yojetabbaÑ.
TatrÈyamatthayojanÈ, eko udetÊti ekodi, vitakkavicÈrehi anajjhÈr|ÄhattÈ
aggo seÔÔho hutvÈ udetÊti attho. SeÔÔhopi hi loke ekoti vuccati.
VitakkavicÈravirahato2 vÈ eko asahÈyo hutvÈ itipi vattuÑ vaÔÔati. Atha vÈ
sampayuttadhamme udÈyatÊti udi, uÔÔhÈpetÊti attho. SeÔÔhaÔÔhena eko ca so
udi cÈti ekodi,
______________________________________________________________
1. TasmÈ attano santÈne jÈtaÑ (SÊ), tasmÈ attano attani vÈ jÈtaÑ (SyÈ)
2. ...virahito (SÊ, SyÈ, I)
152 Visuddhimagga

samÈdhissetaÑ adhivacanaÑ. Iti imaÑ ekodiÑ bhÈveti vaÉÉhetÊti idaÑ

dutiyajjhÈnaÑ ekodibhÈvaÑ. So panÈyaÑ ekodi yasmÈ cetaso, na sattassa,
na jÊvassa, tasmÈ etaÑ cetaso ekodibhÈvanti vuttaÑ.
Nanu cÈyaÑ saddhÈ paÔhamajjhÈnepi atthi, ayaÒca ekodinÈmako
samÈdhi, atha kasmÈ idameva “sampasÈdanaÑ cetaso ekodibhÈvaÒcÈ”ti
vuttanti. Vuccate, aduÒhi paÔhamajjhÈnaÑ vitakkavicÈrakkhobhena
vÊcitara~gasamÈkulamiva jalaÑ na suppasannaÑ hoti, tasmÈ satiyÈpi
saddhÈya “sampasÈdanan”ti na vuttaÑ. Na suppasannattÈyeva cettha
samÈdhipi na suÔÔhu pÈkaÔo, tasmÈ “ekodibhÈvan”tipi na vuttaÑ. ImasmiÑ
pana jhÈne vitakkavicÈrapalibodhÈbhÈvena laddhokÈsÈ balavatÊ saddhÈ,
balavasaddhÈsahÈyapaÔilÈbheneva ca samÈdhipi pÈkaÔo, tasmÈ idameva
evaÑ vuttanti veditabbaÑ. Vibha~ge pana “sampasÈdananti yÈ saddhÈ
saddahanÈ okappanÈ abhippasÈdo. Cetaso ekodibhÈvanti yÈ cittassa Ôhiti -pa-
sammÈsamÈdhÊ”ti1 ettakameva vuttaÑ. EvaÑ vuttena pana tena saddhiÑ
ayamatthavaÓÓanÈ yathÈ na virujjhati, aÒÒadatthu saÑsandati ceva sameti
ca, evaÑ veditabbÈ.

81. AvitakkaÑ avicÈranti bhÈvanÈya pahÊnattÈ etasmiÑ, etassa vÈ

vitakko natthÊti avitakkaÑ. IminÈva nayena avicÈraÑ. Vibha~gepi vuttaÑ
“iti ayaÒca vitakko ayaÒca vicÈro santÈ honti samitÈ v|pasantÈ attha~gatÈ
abbhattha~gatÈ appitÈ byappitÈ sositÈ visositÈ byantikatÈ, tena vuccati
avitakkaÑ avicÈran”ti1.
EtthÈha “nanu ca ‘vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ’ti iminÈpi ayamattho
siddho, atha kasmÈ puna vuttaÑ ‘avitakkaÑ avicÈran’ti”. Vuccate,
evametaÑ siddhovÈyamattho, na panetaÑ tadatthadÊpakaÑ. Nanu avocumha
“oÄÈrikassa pana oÄÈrikassa a~gassa samatikkamÈ paÔhamajjhÈnato paresaÑ
dutiyajjhÈnÈdÊnaÑ samadhigamo hotÊti dassanatthaÑ vitakkavicÈrÈnaÑ
v|pasamÈti evaÑ vuttan”ti.
Apica vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ idaÑ sampasÈdanaÑ, na
kilesakÈlussiyassa. VitakkavicÈrÈnaÒca v|pasamÈ ekodibhÈvaÑ, na
upacÈrajjhÈnamiva
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 268 piÔÔhe.
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 153

nÊvaraÓappahÈnÈ, paÔhamajjhÈnamiva ca na a~gapÈtubhÈvÈti evaÑ

sampasÈdana-ekodibhÈvÈnaÑ hetuparidÊpakamidaÑ vacanaÑ. TathÈ
vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ idaÑ avitakkaÑ avicÈraÑ, na
tatiyacatutthajjhÈnÈni viya cakkhuviÒÒÈÓÈdÊni viya ca abhÈvÈti evaÑ
avitakka-avicÈrabhÈvassa hetuparidÊpakaÒca, na vitakkavicÈrÈbhÈvamatta-
paridÊpakaÑ. VitakkavicÈrÈbhÈvamattaparidÊpakameva pana “avitakkaÑ
avicÈran”ti idaÑ vacanaÑ. TasmÈ purimaÑ vatvÈpi vattabbamevÈti.
SamÈdhijanti paÔhamajjhÈnasamÈdhito sampayuttasamÈdhito vÈ jÈtanti
attho. Tattha kiÒcÈpi paÔhamampi sampayuttasamÈdhito jÈtaÑ, atha kho
ayameva samÈdhi “samÈdhÊ”ti vattabbataÑ arahati vitakkavicÈrakkhobha-
virahena ativiya acalattÈ, suppasannattÈ ca, tasmÈ imassa
vaÓÓabhaÓanatthaÑ idameva “samÈdhijan”ti vuttaÑ. PÊtisukhanti idaÑ
vuttanayameva.
Dutiyanti gaÓanÈnupubbatÈ dutiyaÑ. IdaÑ dutiyaÑ samÈpajjatÊtipi
dutiyaÑ. YaÑ pana vuttaÑ “dva~gavippahÊnaÑ tiva~gasamannÈgatan”ti,
tattha vitakkavicÈrÈnaÑ pahÈnavasena dva~gavippahÊnatÈ veditabbÈ. YathÈ
ca paÔhamajjhÈnassa upacÈrakkhaÓe nÊvaraÓÈni pahÊyanti, na tathÈ imassa
vitakkavicÈrÈ. AppanÈkkhaÓeyeva ca panetaÑ vinÈ tehi uppajjati. Tenassa te
“pahÈna~gan”ti vuccanti. PÊti sukhaÑ cittekaggatÈti imesaÑ pana tiÓÓaÑ
uppattivasena tiva~gasamannÈgatatÈ veditabbÈ. TasmÈ yaÑ Vibha~ge
“jhÈnanti sampasÈdo pÊti sukhaÑ cittassa ekaggatÈ”ti1 vuttaÑ, taÑ
saparikkhÈraÑ jhÈnaÑ dassetuÑ pariyÈyena vuttaÑ. ®hapetvÈ pana
sampasÈdanaÑ nippariyÈyena upanijjhÈnalakkhaÓappattÈnaÑ a~gÈnaÑ
vasena tiva~gikameva etaÑ hoti. YathÈha “katamaÑ tasmiÑ samaye
tiva~gikaÑ jhÈnaÑ hoti, pÊti sukhaÑ cittassa ekaggatÈ”ti2. SesaÑ
paÔhamajjhÈne vuttanayameva.

TatiyajjhÈnakathÈ
82. Evamadhigate pana tasmimpi vuttanayeneva paÒcahÈkÈrehi
ciÓÓavasinÈ hutvÈ paguÓadutiyajjhÈnato vuÔÔhÈya “ayaÑ samÈpatti
ÈsannavitakkavicÈrapaccatthikÈ, ‘yadeva tattha pÊtigataÑ cetaso
uppilÈvitaÑ3,
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 268 piÔÔhe. 2. Abhi 1. 44 peyyÈle; Abhi 2. 276 piÔÔhe.
3. UbbillÈvitaÑ (SÊ), ubbilÈvitaÑ (SyÈ, I)
154 Visuddhimagga

etenetaÑ oÄÈrikaÑ akkhÈyatÊ’ti1 vuttÈya pÊtiyÈ oÄÈrikattÈ a~gadubbalÈ”ti ca

tattha dosaÑ disvÈ tatiyajjhÈnaÑ santato manasikaritvÈ dutiyajjhÈne
nikantiÑ pariyÈdÈya tatiyÈdhigamÈya yogo kÈtabbo. Athassa yadÈ
dutiyajjhÈnato vuÔÔhÈya satassa sampajÈnassa jhÈna~gÈni paccavekkhato pÊti
oÄÈrikato upaÔÔhÈti, sukhaÒceva ekaggatÈ ca santato upaÔÔhÈti. TadÈssa
oÄÈrika~gappahÈnÈya santa-a~gapaÔilÈbhÈya ca tadeva nimittaÑ “pathavÊ
pathavÊ”ti punappunaÑ manasikaroto “idÈni tatiyajjhÈnaÑ uppajjissatÊ”ti
bhava~gaÑ upacchinditvÈ tadeva pathavÊkasiÓaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ
manodvÈrÈvajjanaÑ uppajjati. Tato tasmiÑyevÈrammaÓe cattÈri paÒca vÈ
javanÈni javanti, yesaÑ avasÈne ekaÑ r|pÈvacaraÑ tatiyajjhÈnikaÑ, sesÈni
vuttanayeneva kÈmÈvacarÈnÊti. EttÈvatÈ ca panesa pÊtiyÈ ca virÈgÈ
upekkhako ca viharati sato ca sampajÈno, sukhaÒca kÈyena paÔisaÑvedeti,
yaÑ taÑ ariyÈ Ècikkhanti upekkhako satimÈ sukhavihÈrÊti, tatiyaÑ jhÈnaÑ
upasampajja viharatÊti2. Evamanena eka~gavippahÊnaÑ
duva~gasamannÈgataÑ tividhakalyÈÓaÑ dasalakkhaÓasampannaÑ tatiyaÑ
jhÈnaÑ adhigataÑ hoti pathavÊkasiÓaÑ.

83. Tattha pÊtiyÈ ca virÈgÈti virÈgo nÈma vuttappakÈrÈya pÊtiyÈ

jigucchanaÑ vÈ samatikkamo vÈ. UbhinnaÑ pana antarÈ casaddo
sampiÓÉanattho, so v|pasamaÑ vÈ sampiÓÉeti vitakkavicÈrÈnaÑ
v|pasamaÑ vÈ. Tattha yadÈ v|pasamameva sampiÓÉeti, tadÈ “pÊtiyÈ ca
virÈgÈ kiÒca bhiyyo v|pasamÈ cÈ”ti evaÑ yojanÈ veditabbÈ. ImissÈ ca
yojanÈya virÈgo jigucchanattho hoti, tasmÈ “pÊtiyÈ jigucchanÈ ca v|pasamÈ
cÈ”ti ayamattho daÔÔhabbo. YadÈ pana vitakkavicÈrav|pasamaÑ sampiÓÉeti,
tadÈ “pÊtiyÈ ca virÈgÈ, kiÒca bhiyyo vitakkavicÈrÈnaÒca v|pasamÈ”ti evaÑ
yojanÈ veditabbÈ. ImissÈ ca yojanÈya virÈgo samatikkamanattho hoti, tasmÈ
“pÊtiyÈ ca samatikkamÈ vitakkavicÈrÈnaÒca v|pasamÈ”ti ayamattho
daÔÔhabbo.
KÈmaÒcete vitakkavicÈrÈ dutiyajjhÈneyeva v|pasantÈ, imassa pana
jhÈnassa maggaparidÊpanatthaÑ vaÓÓabhaÓanatthaÒcetaÑ vuttaÑ.
VitakkavicÈrÈnaÒca v|pasamÈti hi vutte idaÑ paÒÒÈyati, n|na3
vitakkavicÈrav|pasamo maggo
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 34 piÔÔhe. 2. DÊ 1. 71; Abhi 1. 45 piÔÔhÈdÊsu. 3. Nanu (Ka)
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 155

imassa jhÈnassÈti. YathÈ ca tatiye ariyamagge appahÊnÈnampi

sakkÈyadiÔÔhÈdÊnaÑ “paÒcannaÑ orambhÈgiyÈnaÑ saÒÒojanÈnaÑ pahÈnÈ”1
ti2 evaÑ pahÈnaÑ vuccamÈnaÑ vaÓÓabhaÓanaÑ hoti, tadadhigamÈya
ussukkÈnaÑ ussÈhajanakaÑ, evameva idha av|pasantÈnampi
vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamo vuccamÈno vaÓÓabhaÓanaÑ hoti.
TenÈyamattho vutto “pÊtiyÈ ca samatikkamÈ vitakkavicÈrÈnaÒca
v|pasamȔti.

84. Upekkhako ca viharatÊti ettha upapattito ikkhatÊti upekkhÈ. SamaÑ

passati, apakkhapatitÈ hutvÈ passatÊti attho. TÈya visadÈya vipulÈya
thÈmagatÈya samannÈgatattÈ tatiyajjhÈnasama~gÊ upekkhakoti vuccati.
UpekkhÈ pana dasavidhÈ hoti chaÄa~gupekkhÈ, brahmavihÈrupekkhÈ,
bojjha~gupekkhÈ, vÊriyupekkhÈ, sa~khÈrupekkhÈ, vedanupekkhÈ,
vipassanupekkhÈ, tatramajjhattupekkhÈ, jhÈnupekkhÈ, pÈrisuddhupekkhÈti.
Tattha yÈ “idha bhikkhave3 bhikkhu cakkhunÈ r|paÑ disvÈ neva
sumano hoti, na dummano, upekkhako ca viharati sato sampajÈno”ti4
evamÈgatÈ khÊÓÈsavassa chasu dvÈresu iÔÔhÈniÔÔhachaÄÈrammaÓÈpÈthe
parisuddhapakatibhÈvÈvijahanÈkÈrabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ chaÄa~gupekkhÈ
nÈma.
YÈ pana “upekkhÈsahagatena cetasÈ ekaÑ disaÑ pharitvÈ viharatÊ”ti5
evamÈgatÈ sattesu majjhattÈkÈrabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ brahmavihÈrupekkhÈ
nÈma.
YÈ “upekkhÈsambojjha~gaÑ bhÈveti vivekanissitan”ti6 evamÈgatÈ
sahajÈtadhammÈnaÑ majjhattÈkÈrabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ bojjha~gupekkhÈ
nÈma.
______________________________________________________________
1. ParikkhayÈ (PÈÄiyaÑ), pahÈnÈya (Ma 2. 98)
2. DÊ 1. 148; Ma 2. 99; SaÑ 3. 63; AÑ 1. 235 piÔÔhÈdÊsu.
3. KhÊÓÈsavo (sabbattha) PÈÄiyÈ saÑsandetabbaÑ. 4. AÑ 2. 247 piÔÔhe.
5. DÊ 1. 234; Ma 1. 47 piÔÔhÈdÊsu. 6. Ma 1. 14 piÔÔhÈdÊsu.
156 Visuddhimagga

YÈ pana “kÈlenakÈlaÑ upekkhÈnimittaÑ manasikarotÊ”ti1 evamÈgatÈ

anaccÈraddhanÈtisithilavÊriyasa~khÈtÈ upekkhÈ, ayaÑ vÊriyupekkhÈ nÈma.
YÈ “kati sa~khÈrupekkhÈ samathavasena2 uppajjanti, kati
sa~khÈrupekkhÈ vipassanÈvasena uppajjanti. AÔÔha sa~khÈrupekkhÈ
samathavasena uppajjanti. Dasa sa~khÈrupekkhÈ vipassanÈvasena
uppajjantÊ”ti3 evamÈgatÈ nÊvaraÓÈdipaÔisa~khÈsantiÔÔhanÈ gahaÓe
majjhattabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ sa~khÈrupekkhÈ nÈma.
YÈ pana “yasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittaÑ uppannaÑ hoti
upekkhÈsahagatan”ti4 evamÈgatÈ adukkhamasukhasaÒÒitÈ upekkhÈ, ayaÑ
vedanupekkhÈ nÈma.
YÈ “yadatthi yaÑ bh|taÑ, taÑ pajahati, upekkhaÑ paÔilabhatÊ”ti5
evamÈgatÈ vicinane majjhattabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ vipassanupekkhÈ nÈma.
YÈ pana chandÈdÊsu yevÈpanakesu ÈgatÈ sahajÈtÈnaÑ samavÈhitabh|tÈ
upekkhÈ, ayaÑ tatramajjhattupekkhÈ nÈma.
YÈ “upekkhako ca viharatÊ”ti6 evamÈgatÈ aggasukhepi tasmiÑ
apakkhapÈtajananÊ upekkhÈ, ayaÑ jhÈnupekkhÈ nÈma.
YÈ pana “upekkhÈsatiparisuddhiÑ catutthaÑ jhÈnan”ti7 evamÈgatÈ
sabbapaccanÊkaparisuddhÈ paccanÊkav|pasamanepi abyÈpÈrabh|tÈ upekkhÈ,
ayaÑ pÈrisuddhupekkhÈ nÈma.
Tatra chaÄa~gupekkhÈ ca brahmavihÈrupekkhÈ ca bojjha~gupekkhÈ ca
tatramajjhattupekkhÈ ca jhÈnupekkhÈ ca pÈrisuddhupekkhÈ ca atthato ekÈ,
tatramajjhattupekkhÈva hoti. Tena tena avatthÈbhedena panassÈ ayaÑ bhedo.
EkassÈpi sato sattassa kumÈrayuvatherasenÈpatirÈjÈdivasena bhedo viya.
TasmÈ tÈsu yattha chaÄa~gupekkhÈ, na tattha bojjha~gupekkhÈdayo. Yattha
vÈ pana bojjha~gupekkhÈ, na tattha chaÄa~gupekkhÈdayo hontÊti veditabbÈ.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 258 piÔÔhe. 2. SamÈdhivasena (sabbattha) 3. PaÔisaÑ 62 piÔÔhe.
4. Abhi 1. 40 piÔÔhe. 5. Ma 3. 51; AÑ 2. 450 piÔÔhesu.
6-7. DÊ 1. 71; Abhi 1. 45 piÔÔhÈdÊsu.
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 157

YathÈ cetÈsamatthato ekÊbhÈvo, evaÑ sa~khÈrupekkhÈ

vipassanupekkhÈnampi. PaÒÒÈ eva hi sÈ kiccavasena dvidhÈ bhinnÈ. YathÈ
hi purisassa sÈyaÑ gehaÑ paviÔÔhaÑ sappaÑ ajapadadaÓÉaÑ gahetvÈ
pariyesamÈnassa taÑ thusakoÔÔhake nipannaÑ disvÈ “sappo nu kho, no”ti
avalokentassa sovattikattayaÑ disvÈ nibbematikassa “sappo, na sappo”ti
vicinane majjhattatÈ hoti, evameva yÈ Èraddhavipassakassa vipassanÈÒÈÓena
lakkhaÓattaye diÔÔhe sa~khÈrÈnaÑ aniccabhÈvÈdivicinane majjhattatÈ
uppajjati, ayaÑ vipassanupekkhÈ nÈma. YathÈ pana tassa purisassa
ajapadadaÓÉena gÈÄhaÑ sappaÑ gahetvÈ “kiÑ tÈhaÑ imaÑ sappaÑ
aviheÔhento attÈnaÒca iminÈ aÉaÑsÈpento muÒceyyan”ti muÒcanÈkÈrameva
pariyesato gahaÓe majjhattatÈ hoti. Evameva yÈ lakkhaÓattayassa diÔÔhattÈ
Èditte viya tayo bhave passato sa~khÈraggahaÓe majjhattatÈ, ayaÑ
sa~khÈrupekkhÈ nÈma. Iti vipassanupekkhÈya siddhÈya sa~khÈrupekkhÈpi
siddhÈva hoti. IminÈ panesÈ vicinanaggahaÓesu majjhattasa~khÈtena kiccena
dvidhÈ bhinnÈti. VÊriyupekkhÈ pana vedanupekkhÈ ca aÒÒamaÒÒaÒca
avasesÈhi ca atthato bhinnÈ evÈti.
Iti imÈsu upekkhÈsu jhÈnupekkhÈ idhÈdhippetÈ. SÈ majjhattalakkhaÓÈ,
anÈbhogarasÈ, abyÈpÈrapaccupaÔÔhÈnÈ, pÊtivirÈgapadaÔÔhÈnÈti. EtthÈha, nanu
cÈyamatthato tatramajjhattupekkhÈva hoti, sÈ ca paÔhamadutiyajjhÈnesupi
atthi. TasmÈ tatrÈpi upekkhako ca viharatÊti evamayaÑ vattabbÈ siyÈ, sÈ
kasmÈ na vuttÈti. Aparibyattakiccato. AparibyattaÒhi tassÈ tattha kiccaÑ
vitakkÈdÊhi abhibh|tattÈ. Idha panÈyaÑ vitakkavicÈrapÊtÊhi anabhibh|tattÈ
ukkhittasirÈ viya hutvÈ paribyattakiccÈ jÈtÈ, tasmÈ vuttÈti.

NiÔÔhitÈ upekkhako ca viharatÊti etassa sabbaso atthavaÓÓanÈ.

85. IdÈni sato ca sampajÈnoti ettha saratÊti sato. SampajÈnÈtÊti

sampajÈno. Puggalena sati ca sampajaÒÒaÒca vuttaÑ. Tattha saraÓalakkhaÓÈ
sati, asammussanarasÈ, ÈrakkhapaccupaÔÔhÈnÈ. AsammohalakkhaÓaÑ
sampajaÒÒaÑ, tÊraÓarasaÑ, pavicayapaccupaÔÔhÈnaÑ.
158 Visuddhimagga

Tattha kiÒcÈpi idaÑ satisampajaÒÒaÑ purimajjhÈnesupi atthi.

MuÔÔhasatissa hi asampajÈnassa upacÈramattampi na sampajjati, pageva
appanÈ. OÄÈrikattÈ pana tesaÑ jhÈnÈnaÑ bh|miyaÑ viya purisassa cittassa
gati sukhÈ hoti, abyattaÑ tattha satisampajaÒÒakiccaÑ.
OÄÈrika~gappahÈnena pana sukhumattÈ imassa jhÈnassa purisassa
khuradhÈrÈyaÑ viya satisampajaÒÒakiccapariggahitÈ eva cittassa gati
icchitabbÈti idheva vuttaÑ. KiÒca bhiyyo, yathÈ dhenupago vaccho dhenuto
apanÊto arakkhiyamÈno punadeva dhenuÑ upagacchati, evamidaÑ
tatiyajjhÈnasukhaÑ pÊtito apanÊtaÑ, taÑ1 satisampajaÒÒÈrakkhena
arakkhiyamÈnaÑ punadeva pÊtiÑ upagaccheyya, pÊtisampayuttameva siyÈ.
Sukhe vÈpi sattÈ sÈrajjanti, idaÒca atimadhuraÑ sukhaÑ, tato paraÑ
sukhÈbhÈvÈ. SatisampajaÒÒÈnubhÈvena panettha sukhe asÈrajjanÈ hoti, no
aÒÒathÈti imampi atthavisesaÑ dassetuÑ idamidheva vuttanti veditabbaÑ.
IdÈni sukhaÒca kÈyena paÔisaÑvedetÊti ettha kiÒcÈpi
tatiyajjhÈnasama~gino sukhapaÔisaÑvedanÈbhogo natthi. EvaÑ santepi
yasmÈ tassa nÈmakÈyena sampayuttaÑ sukhaÑ. YaÑ vÈ taÑ
nÈmakÈyasampayuttaÑ sukhaÑ, taÑsamuÔÔhÈnenassa yasmÈ atipaÓÊtena
r|pena r|pakÈyo phuÔo2, yassa phuÔattÈ3 jhÈnÈ vuÔÔhitopi sukhaÑ
paÔisaÑvedeyya. TasmÈ etamatthaÑ dassento sukhaÒca kÈyena
paÔisaÑvedetÊti Èha.

86. IdÈni yaÑ taÑ ariyÈ Ècikkhanti upekkhako satimÈ sukhavihÈrÊti

ettha yaÑjhÈnahetu yaÑjhÈnakÈraÓÈ taÑ tatiyajjhÈnasama~gipuggalaÑ
BuddhÈdayo ariyÈ Ècikkhanti desenti paÒÒapenti paÔÔhapenti vivaranti
vibhajanti uttÈnÊkaronti pakÈsenti, pasaÑsantÊti adhippÈyo. Kinti?
Upekkhako satimÈ sukhavihÈrÊti. TaÑ tatiyaÑ jhÈnaÑ upasampajja
viharatÊti evamettha yojanÈ veditabbÈ.
KasmÈ pana taÑ te evaÑ pasaÑsantÊti. PasaÑsÈrahato. AyaÒhi yasmÈ
atimadhurasukhe sukhapÈramippattepi tatiyajjhÈne upekkhako, na tattha
sukhÈbhisa~gena ÈkaÉÉhiyati. YathÈ ca pÊti na uppajjati, evaÑ
upaÔÔhitasatitÈya satimÈ. YasmÈ ca ariyakantaÑ ariyajanasevitameva ca
asaÑkiliÔÔhaÑ sukhaÑ nÈmakÈyena paÔisaÑvedeti, tasmÈ pasaÑsÈraho
______________________________________________________________
1. ApanÊtampi (Vi ®Ôha 1. 121 piÔÔhe) 2. PhuÔÔho (SÊ, SyÈ) 3. PhuÔÔhattÈ (SÊ, SyÈ)
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 159

hoti. Iti pasaÑsÈrahato naÑ ariyÈ te evaÑ pasaÑsÈhetubh|te guÓe

pakÈsento “upekkhako satimÈ sukhavihÈrÊ”ti evaÑ pasaÑsantÊti veditabbaÑ.
Tatiyanti gaÓanÈnupubbatÈ tatiyaÑ, idaÑ tatiyaÑ samÈpajjatÊtipi
tatiyaÑ. Yampana vuttaÑ “eka~gavippahÊnaÑ duva~gasamannÈgatan”ti,
ettha pÊtiyÈ pahÈnavasena eka~gavippahÊnatÈ veditabbÈ. SÈ panesÈ
dutiyajjhÈnassa vitakkavicÈrÈ viya appanÈkkhaÓeyeva pahÊyati. Tena nassa
sÈ pahÈna~ganti vuccati. SukhaÑ cittekaggatÈti imesaÑ pana dvinnaÑ
uppattivasena duva~gasamannÈgatatÈ veditabbÈ. TasmÈ yaÑ Vibha~ge
“jhÈnanti upekkhÈ sati sampajaÒÒaÑ sukhaÑ cittassekaggatÈ”ti1 vuttaÑ, taÑ
saparikkhÈraÑ jhÈnaÑ dassetuÑ pariyÈyena vuttaÑ. ®hapetvÈ pana
upekkhÈsatisampajaÒÒÈni nippariyÈyena upanijjhÈnalakkhaÓappattÈnaÑ
a~gÈnaÑ vasena duva~gikamevetaÑ hoti. YathÈha “katamaÑ tasmiÑ
samaye duva~gikaÑ jhÈnaÑ hoti, sukhaÑ cittassekaggatÈ”ti2. SesaÑ
paÔhamajjhÈne vuttanayameva.

CatutthajjhÈnakathÈ
87. Evamadhigate pana tasmiÑpi vuttanayeneva paÒcahÈkÈrehi
ciÓÓavasinÈ hutvÈ paguÓatatiyajjhÈnato vuÔÔhÈya “ayaÑ samÈpatti
ÈsannapÊtipaccatthikÈ, ‘yadeva tattha sukhamiti cetaso Èbhogo, etenetaÑ
oÄÈrikaÑ akkhÈyatÊ’ti3 evaÑ vuttassa sukhassa oÄÈrikattÈ a~gadubbalÈ”ti ca
tattha dosaÑ disvÈ catutthaÑ jhÈnaÑ santato manasikatvÈ tatiyajjhÈne
nikantiÑ pariyÈdÈya catutthÈdhigamÈya yogo kÈtabbo. Athassa yadÈ
tatiyajjhÈnato vuÔÔhÈya satassa sampajÈnassa jhÈna~gÈni paccavekkhato
cetasikasomanassasa~khÈtaÑ sukhaÑ oÄÈrikato upaÔÔhÈti, upekkhÈvedanÈ
ceva cittekaggatÈ ca santato upaÔÔhÈti, tadÈssa oÄÈrika~gappahÈnÈya santa-
a~gapaÔilÈbhÈya ca tadeva nimittaÑ “pathavÊ pathavÊ”ti punappunaÑ
manasikaroto “idÈni catutthaÑ jhÈnaÑ uppajjissatÊ”ti bhava~gaÑ
upacchinditvÈ tadeva pathavÊkasiÓaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ
manodvÈrÈvajjanaÑ uppajjati. Tato tasmiÑyevÈrammaÓe cattÈri paÒca vÈ
javanÈni
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 270 piÔÔhe. 2. Abhi 1. 45 peyyÈle, Abhi 2. 275 piÔÔhe. 3. DÊ 1. 34 piÔÔhe.
160 Visuddhimagga

uppajjanti, yesaÑ avasÈne ekaÑ r|pÈvacaraÑ catutthajjhÈnikaÑ, sesÈni

vuttappakÈrÈneva kÈmÈvacarÈni. AyaÑ pana viseso, yasmÈ sukhavedanÈ
adukkhamasukhÈya vedanÈya Èsevanapaccayena paccayo na hoti,
catutthajjhÈne ca adukkhamasukhÈya vedanÈya uppajjitabbaÑ, tasmÈ tÈni
upekkhÈvedanÈsampayuttÈni honti. UpekkhÈsampayuttattÈyeva cettha pÊtipi
parihÈyatÊti. EttÈvatÈ cesa sukhassa ca pahÈnÈ dukkhassa ca pahÈnÈ pubbeva
somanassadomanassÈnaÑ attha~gamÈ adukkhamasukhaÑ
upekkhÈsatipÈrisuddhiÑ catutthaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharati1.
Evamanena eka~gavippahÊnaÑ duva~gasamannÈgataÑ tividhakalyÈÓaÑ
dasalakkhaÓasampannaÑ catutthaÑ jhÈnaÑ adhigataÑ hoti pathavÊkasiÓaÑ.

88. Tattha sukhassa ca pahÈnÈ dukkhassa ca pahÈnÈti kÈyikasukhassa

ca kÈyikadukkhassa ca pahÈnÈ. PubbevÈti taÒca kho pubbeva, na
catutthajjhÈnakkhaÓe. SomanassadomanassÈnaÑ attha~gamÈti
cetasikasukhassa ca cetasikadukkhassa cÈti imesampi dvinnaÑ pubbeva
attha~gamÈ, pahÈnÈ icceva vuttaÑ hoti.
KadÈ pana nesaÑ pahÈnaÑ hotÊti. CatunnaÑ jhÈnÈnaÑ upacÈrakkhaÓe.
SomanassaÒhi catutthajjhÈnassa upacÈrakkhaÓeyeva pahÊyati.
DukkhadomanassasukhÈni paÔhamadutiyatatiyajjhÈnÈnaÑ2
upacÈrakkhaÓesu. EvametesaÑ pahÈnakkamena avuttÈnampi
Indriyavibha~ge pana indriyÈnaÑ uddesakkameneva idhÈpi vuttÈnaÑ
sukhadukkhasomanassadomanassÈnaÑ pahÈnaÑ veditabbaÑ.
Yadi panetÈni tassa tassa jhÈnassa upacÈrakkhaÓeyeva pahÊyanti, atha
kasmÈ “kattha cuppannaÑ dukkhindriyaÑ aparisesaÑ nirujjhati, idha
bhikkhave bhikkhu vivicceva kÈmehipi -pa- paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja
viharati. EtthacuppannaÑ dukkhindriyaÑ aparisesaÑ nirujjhati. Kattha
cuppannaÑ domanassindriyaÑ sukhindriyaÑ somanassindriyaÑ aparisesaÑ
nirujjhati, idha bhikkhave bhikkhu sukhassa ca pahÈnÈ -pa- catutthaÑ
jhÈnaÑ upasampajja viharati, etthacuppannaÑ somanassindriyaÑ
aparisesaÑ nirujjhatÊ”ti3 evaÑ jhÈnesveva nirodho vuttoti?
AtisayanirodhattÈ. Atisayanirodho hi nesaÑ paÔhamajjhÈnÈdÊsu, na
nirodhoyeva. Nirodhoyeva pana upacÈrakkhaÓe, nÈtisayanirodho.
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 71; Abhi 1. 45 piÔÔhÈdÊsu. 2. PaÔhamadutiyatatiyÈnaÑ (Ka)
3. SaÑ 3. 188-9 piÔÔhesu.
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 161

TathÈ hi nÈnÈvajjane paÔhamajjhÈnupacÈre niruddhassÈpi

dukkhindriyassa ÉaÑsamakasÈdisamphassena vÈ visamÈsanupatÈpena vÈ
siyÈ uppatti, na tveva anto-appanÈyaÑ. UpacÈre vÈ niruddhampetaÑ na
suÔÔhu niruddhaÑ hoti, paÔipakkhena avihatattÈ. Anto-appanÈyaÑ pana
pÊtipharaÓena sabbo kÈyo sukhokkanto hoti, sukhokkantakÈyassa ca suÔÔhu
niruddhaÑ hoti dukkhindriyaÑ, paÔipakkhena vihatattÈ. NÈnÈvajjaneyeva ca
dutiyajjhÈnupacÈre pahÊnassa1 domanassindriyassa yasmÈ etaÑ
vitakkavicÈrapaccayepi kÈyakilamathe cittupaghÈte ca sati uppajjati.
VitakkavicÈrÈbhÈve ca neva uppajjati. Yattha pana uppajjati, tattha
vitakkavicÈrabhÈve, appahÊnÈ eva ca dutiyajjhÈnupacÈre vitakkavicÈrÈti
tatthassa siyÈ uppatti, na tveva dutiyajjhÈne, pahÊnapaccayattÈ. TathÈ
tatiyajjhÈnupacÈre pahÊnassÈpi sukhindriyassa pÊtisamuÔÔhÈnapaÓÊtar|pa-
phuÔakÈyassa siyÈ uppatti, na tveva tatiyajjhÈne. TatiyajjhÈne hi sukhassa
paccayabh|tÈ pÊti sabbaso niruddhÈti. TathÈ catutthajjhÈnupacÈre
pahÊnassÈpi somanassindriyassa ÈsannattÈ appanÈppattÈya upekkhÈya
abhÈvena sammÈ anatikkantattÈ ca siyÈ uppatti, na tveva catutthajjhÈne.
TasmÈ eva ca etthuppannaÑ dukkhindriyaÑ aparisesaÑ nirujjhatÊti tattha
tattha aparisesaggahaÓaÑ katanti.
EtthÈha “athevaÑ tassa tassa jhÈnassupacÈre pahÊnÈpi etÈ vedanÈ idha
kasmÈ samÈhaÔÈ”2ti? SukhaggahaÓatthaÑ. YÈ hi ayaÑ adukkhamasukhanti
ettha adukkhamasukhÈ vedanÈ vuttÈ, sÈ sukhumÈ duviÒÒeyyÈ na sakkÈ
sukhena gahetuÑ, tasmÈ yathÈ nÈma duÔÔhassa yathÈ vÈ tathÈ vÈ
upasa~kamitvÈ gahetuÑ asakkuÓeyyassa goÓassa sukhaggahaÓatthaÑ gopo
ekasmiÑ vaje sabbÈ gÈvo samÈharati, athekekaÑ nÊharanto paÔipÈÔiyÈ
ÈgataÑ “ayaÑ so gaÓhatha nan”ti tampi gÈhayati, evameva BhagavÈ
sukhaggahaÓatthaÑ sabbÈ etÈ samÈhari. EvaÒhi samÈhaÔÈ etÈ dassetvÈ yaÑ
neva sukhaÑ na dukkhaÑ na somanassaÑ na domanassaÑ, ayaÑ
adukkhamasukhÈ vedanÈti sakkÈ hoti esÈ gÈhayituÑ.
Apica adukkhamasukhÈya cetovimuttiyÈ paccayadassanatthaÒcÈpi etÈ
vuttÈti veditabbÈ. DukkhappahÈnÈdayo hi tassÈ paccayÈ. YathÈha
______________________________________________________________
1. PahÊnassÈpÊ (Ka) 2. SamÈharÊ (Vi ®Ôha 1. 123)
162 Visuddhimagga

“cattÈro kho Èvuso paccayÈ adukkhamasukhÈya cetovimuttiyÈ samÈpattiyÈ.

IdhÈvuso bhikkhu sukhassa ca pahÈnÈ -pa- catutthaÑ jhÈnaÑ upasampajja
viharati. Ime khvÈvuso cattÈro paccayÈ adukkhamasukhÈya cetovimuttiyÈ
samÈpattiyÈ”ti1.
YathÈ vÈ aÒÒattha pahÊnÈpi sakkÈyadiÔÔhi-Èdayo tatiyamaggassa
vaÓÓabhaÓanatthaÑ tattha pahÊnÈti vuttÈ, evaÑ vaÓÓabhaÓanatthampetassa
jhÈnassetÈ idha2 vuttÈtipi veditabbÈ.
PaccayaghÈtena vÈ ettha rÈgadosÈnamatid|rabhÈvaÑ dassetumpetÈ
vuttÈti veditabbÈ. EtÈsu hi sukhaÑ somanassassa paccayo, somanassaÑ
rÈgassa. DukkhaÑ domanassassa paccayo, domanassaÑ dosassa.
SukhÈdighÈtena cassa sappaccayÈ rÈgadosÈ hatÈti atid|re hontÊti.
Adukkhamasukhanti dukkhÈbhÈvena adukkhaÑ. SukhÈbhÈvena
asukhaÑ. Etenettha dukkhasukhapaÔipakkhabh|taÑ tatiyavedanaÑ dÊpeti, na
dukkhasukhÈbhÈvamattaÑ. TatiyavedanÈ nÈma adukkhamasukhÈ,
upekkhÈtipi vuccati. SÈ iÔÔhÈniÔÔhaviparÊtÈnubhavanalakkhaÓÈ, majjhattarasÈ,
avibh|tapaccupaÔÔhÈnÈ, sukhadukkhanirodhapadaÔÔhÈnÈti veditabbÈ.

89. UpekkhÈsatipÈrisuddhinti upekkhÈya janitasatiyÈ pÈrisuddhiÑ.

ImasmiÒhi jhÈne suparisuddhÈ sati, yÈ ca tassÈ satiyÈ pÈrisuddhi, sÈ
upekkhÈya katÈ, na aÒÒena. TasmÈ etaÑ “upekkhÈsatipÈrisuddhin”ti vuccati.
Vibha~gepi vuttaÑ “ayaÑ sati imÈya upekkhÈya visadÈ hoti parisuddhÈ
pariyodÈtÈ. Tena vuccati upekkhÈsatipÈrisuddhÊ”ti3. YÈya ca upekkhÈya
ettha satiyÈ pÈrisuddhi hoti, sÈ atthato tatramajjhattatÈtiveditabbÈ. Na
kevalaÒcettha tÈya satiyeva parisuddhÈ, apica kho sabbepi
sampayuttadhammÈ, satisÊsena pana desanÈ vuttÈ.
Tattha kiÒcÈpi ayaÑ upekkhÈ heÔÔhÈpi tÊsu jhÈnesu vijjati. YathÈ pana
divÈ s|riyappabhÈbhibhavÈ sommabhÈvena ca attano upakÈrakattena
______________________________________________________________
1. Ma 1. 370 piÔÔhe. 2. JhÈnassa tÈ idha (SÊ, SyÈ, I), jhÈnassidha (Ka)
3. Abhi 2. 271 piÔÔhe.
 4. PathavÊkasiÓaniddesa 163

vÈ sabhÈgÈya rattiyÈ alÈbhÈ divÈ vijjamÈnÈpi candalekhÈ aparisuddhÈ hoti

apariyodÈtÈ, evamayampi tatramajjhattupekkhÈ candalekhÈ
vitakkÈdipaccanÊkadhammatejÈbhibhavÈ sabhÈgÈya ca upekkhÈvedanÈrattiyÈ
appaÔilÈbhÈ vijjamÈnÈpi paÔhamÈdijjhÈnabhedesu aparisuddhÈ hoti. Tassa ca
aparisuddhÈya divÈ aparisuddhacandalekhÈya pabhÈ viya sahajÈtÈpi sati-
Èdayo aparisuddhÈva honti. TasmÈ tesu ekampi “upekkhÈsatipÈrisuddhin”ti
na vuttaÑ. Idha pana vitakkÈdipaccanÊkadhammatejÈbhibhavÈbhÈvÈ
sabhÈgÈya ca upekkhÈvedanÈrattiyÈ paÔilÈbhÈ ayaÑ tatramajjhattupekkhÈ-
candalekhÈ ativiya parisuddhÈ. TassÈ parisuddhattÈ parisuddhacandalekhÈya
pabhÈ viya sahajÈtÈpi sati-Èdayo parisuddhÈ honti pariyodÈtÈ. TasmÈ
idameva “upekkhÈsatipÈrisuddhin”ti vuttanti veditabbaÑ.
Catutthanti gaÓanÈnupubbatÈ catutthaÑ. IdaÑ catutthaÑ samÈpajjatÊtipi
catutthaÑ. YaÑ pana vuttaÑ “eka~gavippahÊnaÑ duva~gasamannÈgatan”ti,
tattha somanassassa pahÈnavasena eka~gavippahÊnatÈ veditabbÈ. TaÒca pana
somanassaÑ ekavÊthiyaÑ purimajavanesuyeva pahÊyati. Tenassa taÑ
pahÈna~ganti vuccati. UpekkhÈvedanÈ cittassekaggatÈti imesaÑ pana
dvinnaÑ uppattivasena duva~gasamannÈgatatÈ veditabbÈ. SesaÑ
paÔhamajjhÈne vuttanayameva. Esa tÈva catukkajjhÈne nayo.

PaÒcakajjhÈnaÑkathÈ
90. PaÒcakajjhÈnaÑ pana nibbattentena paguÓapaÔhamajjhÈnato
vuÔÔhÈya “ayaÑ samÈpatti ÈsannanÊvaraÓapaccatthikÈ, vitakkassa oÄÈrikattÈ
a~gadubbalÈ”ti ca tattha dosaÑ disvÈ dutiyajjhÈnaÑ santato manasikaritvÈ
paÔhamajjhÈne nikantiÑ pariyÈdÈya dutiyÈdhigamÈya yogo kÈtabbo. Athassa
yadÈ paÔhamajjhÈnÈ vuÔÔhÈya satassa sampajÈnassa jhÈna~gÈni
paccavekkhato vitakkamattaÑ oÄÈrikato upaÔÔhÈti, vicÈrÈdayo santato.
TadÈssa oÄÈrika~gappahÈnÈya santa~gapaÔilÈbhÈya ca tadeva nimittaÑ
“pathavÊ pathavÊ”ti punappunaÑ manasikaroto vuttanayeneva dutiyajjhÈnaÑ
uppajjati. Tassa vitakkamattameva pahÈna~gaÑ. VicÈrÈdÊni cattÈri
samannÈgata~gÈni. SesaÑ vuttappakÈrameva.
164 Visuddhimagga

evamadhigate pana tasmimpi vuttanayeneva paÒcahÈkÈrehi ciÓÓavasinÈ

hutvÈ paguÓadutiyajjhÈnato vuÔÔhÈya “ayaÑ samÈpatti
ÈsannavitakkapaccatthikÈ, vicÈrassa oÄÈrikattÈ a~gadubbalÈ”ti ca tattha
dosaÑ disvÈ tatiyaÑ jhÈnaÑ santato manasikaritvÈ dutiyajjhÈne nikantiÑ
pariyÈdÈya tatiyÈdhigamÈya yogo kÈtabbo. Athassa yadÈ dutiyajjhÈnato
vuÔÔhÈya satassa sampajÈnassa jhÈna~gÈni paccavekkhato vicÈramattaÑ
oÄÈrikato upaÔÔhÈti, pÊti-ÈdÊni santato. TadÈssa oÄÈrika~gappahÈnÈya
santa~gapaÔilÈbhÈya ca tadeva nimittaÑ “pathavÊ pathavÊ”ti punappunaÑ
manasikaroto vuttanayeneva tatiyaÑ jhÈnaÑ uppajjati. Tassa
vicÈramattameva pahÈna~gaÑ catukkanayassa dutiyajjhÈne viya pÊti-ÈdÊni
tÊÓi samannÈgata~gÈni. SesaÑ vuttappakÈrameva.
Iti yaÑ catukkanaye dutiyaÑ, taÑ dvidhÈ bhinditvÈ paÒcakanaye
dutiyaÒceva tatiyaÒca hoti. YÈni ca tattha tatiyacatutthÈni, tÈni ca
catutthapaÒcamÈni honti. PaÔhamaÑ paÔhamamevÈti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

SamÈdhibhÈvanÈdhikÈre

PathavÊkasiÓaniddeso nÈma

Catuttho paricchedo.
 5. SesakasiÓaniddesa

ŒpokasiÓakathÈ
91. IdÈni pathavÊkasiÓÈnantare ÈpokasiÓe vitthÈrakathÈ hoti. Yatheva hi
pathavÊkasiÓaÑ, evaÑ ÈpokasiÓampi bhÈvetukÈmena sukhanisinnena
ÈpasmiÑ nimittaÑ gaÓhitabbaÑ, kate vÈ akate vÈti sabbaÑ vitthÈretabbaÑ.
YathÈ ca idha, evaÑ sabbattha. Ito paraÒhi ettakampi avatvÈ
visesamattameva vakkhÈma.
IdhÈpi pubbekatÈdhikÈrassa puÒÒavato akate ÈpasmiÑ pokkharaÓiyÈ vÈ
taÄÈke vÈ loÓiyaÑ vÈ samudde vÈ nimittaÑ uppajjati C|Äasivattherassa viya.
Tassa kirÈyasmato lÈbhasakkÈraÑ pahÈya vivittavÈsaÑ vasissÈmÊti
MahÈtitthe nÈvamÈr|hitvÈ JambudÊpaÑ gacchato antarÈ mahÈsamuddaÑ
olokayato tappaÔibhÈgaÑ kasiÓanimittaÑ udapÈdi.
AkatÈdhikÈrena cattÈro kasiÓadose pariharantena
nÊlapÊtalohitodÈtavaÓÓÈnamaÒÒataravaÓÓaÑ ÈpaÑ agahetvÈ yampana
bh|miÑ asampattameva ÈkÈse suddhavatthena gahitaÑ udakaÑ, aÒÒaÑ vÈ
tathÈr|paÑ vippasannaÑ anÈvilaÑ, tena pattaÑ vÈ kuÓÉikaÑ vÈ
samatittikaÑ p|retvÈ vihÈrapaccante vuttappakÈre paÔicchanne okÈse
ÔhapetvÈ sukhanisinnena na vaÓÓo paccavekkhitabbo. Na lakkhaÓaÑ manasi
kÈtabbaÑ. NissayasavaÓÓameva katvÈ ussadavasena paÓÓattidhamme cittaÑ
ÔhapetvÈ ambu, udakaÑ, vÈri, salilanti-ÈdÊsu ÈponÈmesu
pÈkaÔanÈmavaseneva “Èpo Èpo”ti bhÈvetabbaÑ.
TassevaÑ bhÈvayato anukkamena vuttanayeneva nimittadvayaÑ
uppajjati. Idha pana uggahanimittaÑ calamÈnaÑ viya upaÔÔhÈti, sace
pheÓapupphuÄaka1 missaÑ udakaÑ hoti, tÈdisameva upaÔÔhÈti, kasiÓadoso
paÒÒÈyati. PaÔibhÈganimittampana nipparipphandaÑ2 ÈkÈse
ÔhapitamaÓitÈlavaÓÔaÑ viya maÓimayÈdÈsamaÓÉalamiva ca hutvÈ upaÔÔhÈti.
So tassa saha
______________________________________________________________
1. PheÓabubbuÄaka- (SÊ, I) 2. ParipphandanaÑ (Ka-SÊ, Ka)
166 Visuddhimagga

upaÔÔhÈneneva upacÈrajjhÈnaÑ, vuttanayeneva catukkapaÒcakajjhÈnÈni ca

pÈpuÓÈtÊti. . ŒpokasiÓaÑ.

TejokasiÓakathÈ
92. TejokasiÓaÑ bhÈvetukÈmenÈpi tejasmiÑ nimittaÑ gaÓhitabbaÑ.
Tattha katÈdhikÈrassa puÒÒavato akate nimittaÑ gaÓhantassa dÊpasikhÈya vÈ
uddhane vÈ pattapacanaÔÔhÈne vÈ davadÈhe vÈ yattha katthaci1 aggijÈlaÑ
olokentassa nimittaÑ uppajjati Cittaguttattherassa viya. Tassa hÈyasmato
dhammassavanadivase uposathÈgÈraÑ paviÔÔhassa dÊpasikhaÑ olokentasseva
nimittaÑ uppajji.
Itarena pana kÈtabbaÑ. TatridaÑ karaÓavidhÈnaÑ, siniddhÈni
sÈradÈr|ni phÈletvÈ sukkhÈpetvÈ ghaÔikaÑ ghaÔikaÑ katvÈ patir|paÑ
rukkham|laÑ vÈ maÓÉapaÑ vÈ gantvÈ pattapacanÈkÈrena rÈsiÑ katvÈ
ÈlimpetvÈ kaÔasÈrake vÈ camme vÈ paÔe vÈ vidatthicatura~gulappamÈÓaÑ
chiddaÑ kÈtabbaÑ. TaÑ purato ÔhapetvÈ vuttanayeneva nisÊditvÈ heÔÔhÈ
tiÓakaÔÔhaÑ vÈ upari dh|masikhaÑ vÈ amanasikaritvÈ vemajjhe ghanajÈlÈya
nimittaÑ gaÓhitabbaÑ, nÊlanti vÈ pÊtanti vÈti-Èdivasena vaÓÓo na
paccavekkhitabbo, uÓhattavasena lakkhaÓaÑ na manasi kÈtabbaÑ.
NissayasavaÓÓameva katvÈ ussadavasena paÓÓattidhamme cittaÑ ÔhapetvÈ
pÈvako, kaÓhavattanÊ, jÈtavedo, hutÈsanoti-ÈdÊsu agginÈmesu
pÈkaÔanÈmavaseneva “tejo tejo”ti bhÈvetabbaÑ.
TassevaÑ bhÈvayato anukkamena vuttanayeneva nimittadvayaÑ
uppajjati. Tattha uggahanimittaÑ jÈlaÑ chijjitvÈ chijjitvÈ patanasadisaÑ
hutvÈ upaÔÔhÈti. Akate gaÓhantassa pana kasiÓadoso paÒÒÈyati,
alÈtakhaÓÉaÑ vÈ a~gÈrapiÓÉo vÈ chÈrikÈ vÈ dh|mo vÈ upaÔÔhÈti.
PaÔibhÈganimittaÑ niccalaÑ ÈkÈse ÔhapitarattakambalakhaÓÉaÑ viya
suvaÓÓatÈlavaÓÔaÑ viya kaÒcanatthambho viya ca upaÔÔhÈti. So tassa saha
upaÔÔhÈneneva upacÈrajjhÈnaÑ, vuttanayeneva catukkapaÒcakajjhÈnÈni ca
pÈpuÓÈtÊti. . TejokasiÓaÑ.
______________________________________________________________
1. Yatthakatthacideva (Ka-SÊ, SyÈ, I)
 5. SesakasiÓaniddesa 167

VÈyokasiÓakathÈ
93. VÈyokasiÓaÑ bhÈvetukÈmenÈpi vÈyusmiÑ nimittaÑ gaÓhitabbaÑ.
TaÒca kho diÔÔhavasena vÈ phuÔÔhavasena vÈ. VuttaÒhetaÑ AÔÔhakathÈsu
“vÈyokasiÓaÑ uggaÓhanto vÈyusmiÑ nimittaÑ gaÓhÈti, ucchaggaÑ vÈ
eritaÑ sameritaÑ upalakkheti, veÄaggaÑ vÈ -pa- rukkhaggaÑ vÈ kesaggaÑ
vÈ eritaÑ sameritaÑ upalakkheti, kÈyasmiÑ vÈ phuÔÔhaÑ upalakkhetÊ”ti.
TasmÈ samasÊsaÔÔhitaÑ ghanapattaÑ ucchuÑ vÈ veÄuÑ vÈ rukkhaÑ vÈ
catura~gulappamÈÓaÑ ghanakesassa purisassa sÊsaÑ vÈ vÈtena
pahariyamÈnaÑ disvÈ “ayaÑ vÈto etasmiÑ ÔhÈne paharatÊ”ti satiÑ ÔhapetvÈ,
yaÑ vÈ panassa vÈtapÈnantarikÈya vÈ bhittichiddena vÈ pavisitvÈ vÈto
kÈyappadesaÑ paharati, tattha satiÑ ÔhapetvÈ vÈtamÈluta-anilÈdÊsu
vÈyunÈmesu pÈkaÔanÈmavaseneva “vÈto vÈto”ti bhÈvetabbaÑ. Idha
uggahanimittavaÉÉhanato otÈritamattassa pÈyÈsassa usumavaÔÔisadisaÑ
calaÑ hutvÈ upaÔÔhÈti. PaÔibhÈganimittaÑ sannisinnaÑ hoti niccalaÑ. SesaÑ
vuttanayeneva veditabbanti. . VÈyokasiÓaÑ.

NÊlakasiÓakathÈ
94. Tadanantarampana nÊlakasiÓaÑ uggaÓhanto nÊlakasmiÑ nimittaÑ
gaÓhÈti phupphasmiÑ vÈ vatthasmiÑ vÈ vaÓÓadhÈtuyÈ vÈti vacanato
katÈdhikÈrassa puÒÒavato tÈva tathÈr|paÑ mÈlÈgacchaÑ vÈ p|jÈÔhÈnesu
pupphasantharaÑ vÈ nÊlavatthamaÓÊnaÑ vÈ aÒÒataraÑ disvÈva nimittaÑ
uppajjati. Itarena nÊluppalagirikaÓÓikÈdÊni pupphÈni gahetvÈ yathÈ kesaraÑ
vÈ vaÓÔaÑ vÈ na paÒÒÈyati, evaÑ ca~goÔakaÑ vÈ karaÓÉapaÔalaÑ vÈ1
pattehiyeva samatittikaÑ p|retvÈ santharitabbaÑ. NÊlavaÓÓena vÈ vatthena
bhaÓÉikaÑ bandhitvÈ p|retabbaÑ. MukhavaÔÔiyaÑ vÈ assa bheritalamiva
bandhitabbaÑ. KaÑsanÊla palÈsanÊla aÒjananÊlÈnaÑ vÈ aÒÒatarena dhÈtunÈ
pathavÊkasiÓe vuttanayena saÑhÈrimaÑ vÈ bhittiyaÑyeva vÈ
kasiÓamaÓÉalaÑ katvÈ visabhÈgavaÓÓena paricchinditabbaÑ. Tato
pathavÊkasiÓe vuttanayena “nÊlaÑ nÊlan”ti manasikÈro pavattetabbo. IdhÈpi
uggahanimitte kasiÓadoso paÒÒÈyati, kesaradaÓÉakapattantarikÈdÊni
upaÔÔhahanti. PaÔibhÈganimittaÑ kasiÓamaÓÉalato muÒcitvÈ
______________________________________________________________
1. Ca~koÔakaÑ vÈ karaÓÉakapaÔalaÑ vÈ (Ka)
168 Visuddhimagga

ÈkÈse maÓitÈlavaÓÔasadisaÑ upaÔÔhÈti. SesaÑ vuttanayeneva veditabbanti. .

NÊlakasiÓaÑ.

PÊtakasiÓakathÈ
95. PÊtakasiÓepi eseva nayo. VuttaÒhetaÑ pÊtakasiÓaÑ uggaÓhanto
pÊtakasmiÑ nimittaÑ gaÓhÈti pupphasmiÑ vÈ vatthasmiÑ vÈ vaÓÓadhÈtuyÈ
vÈti. TasmÈ idhÈpi katÈdhikÈrassa puÒÒavato tathÈr|paÑ mÈlÈgacchaÑ vÈ
pupphasantharaÑ vÈ pÊtavatthadhÈt|naÑ vÈ aÒÒataraÑ disvÈva nimittaÑ
uppajjati Cittaguttattherassa viya. Tassa kirÈyasmato Cittalapabbate
patta~gapuppheti kataÑ Èsanap|jaÑ passato saha dassaneneva
ÈsanappamÈÓaÑ nimittaÑ udapÈdi. Itarena kaÓikÈrapupphÈdinÈ vÈ
pÊtavatthena vÈ dhÈtunÈ vÈ nÊlakasiÓe vuttanayeneva kasiÓaÑ katvÈ
“pÊtakaÑ pÊtakan”ti manasikÈro pavattetabbo. SesaÑ tÈdisamevÈti. .
PÊtakasiÓaÑ.

LohitakasiÓakathÈ
96. LohitakasiÓepi eseva nayo. VuttaÒhetaÑ lohitakasiÓaÑ uggaÓhanto
lohitakasmiÑ nimittaÑ gaÓhÈti pupphasmiÑ vÈ vatthasmiÑ vÈ
vaÓÓadhÈtuyÈ vÈti. TasmÈ idhÈpi katÈdhikÈrassa puÒÒavato tathÈr|paÑ
bandhujÊvakÈdimÈlÈgacchaÑ vÈ pupphasantharaÑ vÈ
lohitakavatthamaÓidhÈt|naÑ vÈ aÒÒataraÑ disvÈva nimittaÑ uppajjati.
Itarena jayasumana bandhujÊvakarattakoraÓÉakÈdipupphehi vÈ rattavatthena
vÈ dhÈtunÈ vÈ nÊlakasiÓe vuttanayeneva kasiÓaÑ katvÈ “lohitakaÑ
lohitakan”ti manasikÈro pavattetabbo. SesaÑ tÈdisamevÈti. . LohitakasiÓaÑ.

OdÈtakasiÓakathÈ
97. OdÈtakasiÓepi odÈtakasiÓaÑ uggaÓhanto odÈtasmiÑ nimittaÑ
gaÓhÈti pupphasmiÑ vÈ vatthasmiÑ vÈ vaÓÓadhÈtuyÈ vÈti vacanato
katÈdhikÈrassa tÈva puÒÒavato tathÈr|paÑ mÈlÈgacchaÑ vÈ
vassikasumanÈdipupphasantharaÑ vÈ kumudapadumarÈsiÑ vÈ
odÈtavatthadhÈt|naÑ vÈ aÒÒataraÑ disvÈva nimittaÑ uppajjati, tipumaÓÉala
rajatamaÓÉala candamaÓÉalesupi uppajjatiyeva.
 5. SesakasiÓaniddesa 169

Itarena vuttappakÈrehi odÈtapupphehi vÈ odÈtavatthena vÈ dhÈtunÈ vÈ

nÊlakasiÓe vuttanayeneva kasiÓaÑ katvÈ “odÈtaÑ odÈtan”ti manasikÈro
pavattetabbo. SesaÑ tÈdisamevÈti. . OdÈtakasiÓaÑ.

ŒlokakasiÓakathÈ
98. ŒlokakasiÓe pana ÈlokakasiÓaÑ uggaÓhanto ÈlokasmiÑ nimitaÑ
gaÓhÈti bhittichidde vÈ tÈÄacchidde vÈ vÈtapÈnantarikÈya vÈti vacanato
katÈdhikÈrassa tÈva puÒÒavato yaÑ bhittichiddÈdÊnaÑ aÒÒatarena
s|riyÈloko vÈ candÈloko vÈ pavisitvÈ bhittiyaÑ vÈ bh|miyaÑ vÈ maÓÉalaÑ
samuÔÔhÈpeti, ghanapaÓÓarukkhasÈkhantarena vÈ ghanasÈkhÈmaÓÉa-
pantarena vÈ nikkhamitvÈ bh|miyameva maÓÉalaÑ samuÔÔhÈpeti, taÑ
disvÈva nimittaÑ uppajjati. ItarenÈpi tadeva vuttappakÈramobhÈsamaÓÉalaÑ
“obhÈso obhÈso”ti vÈ “Èloko Èloko”ti vÈ bhÈvetabbaÑ. TathÈ asakkontena
ghaÔe dÊpaÑ jÈletvÈ ghaÔamukhaÑ pidahitvÈ ghaÔe chiddaÑ katvÈ
bhittimukhaÑ ÔhapetabbaÑ. Tena chiddena dÊpÈloko nikkhamitvÈ bhittiyaÑ
maÓÉalaÑ karoti, taÑ Èloko Èlokoti bhÈvetabbaÑ. Idamitarehi ciraÔÔhitikaÑ
hoti. Idha uggahanimittaÑ bhittayaÑ vÈ bh|miyaÑ vÈ
uÔÔhitamaÓÉalasadisameva hoti. PaÔibhÈganimittaÑ ghanavippasanna-
ÈlokapuÒjasadisaÑ. SesaÑ tÈdisamevÈti. . ŒlokakasiÓaÑ.

ParicchinnÈkÈsakasiÓakathÈ
99. ParicchinnÈkÈsakasiÓepi ÈkÈsakasiÓaÑ uggaÓhanto ÈkÈsasmiÑ
nimittaÑ gaÓhÈti bhittichidde vÈ tÈÄacchidde vÈ vÈtapÈnantarikÈya vÈti
vacanato katÈdhikÈrassa tÈva puÒÒavato bhittichiddÈdÊsu aÒÒataraÑ disvÈva
nimittaÑ uppajjati. Itarena succhannamaÓÉape vÈ cammakaÔasÈrakÈdÊnaÑ
vÈ aÒÒatarasmiÑ vidatthicatura~gulappamÈÓaÑ chiddaÑ katvÈ tadeva vÈ
bhittichiddÈdibhedaÑ chiddaÑ “ÈkÈso ÈkÈso”ti bhÈvetabbaÑ. Idha
uggahanimittaÑ saddhiÑ bhittipariyantÈdÊhi chiddasadisameva hoti,
vaÉÉhiyamÈnampi na vaÉÉhati. PaÔibhÈganimittamÈkÈsamaÓÉalameva hutvÈ
upaÔÔhÈti, vaÉÉhiyamÈnaÒca vaÉÉhati. SesaÑ pathavÊkasiÓe vuttanayeneva
veditabbanti. . ParicchinnÈkÈsakasiÓaÑ.
170 Visuddhimagga

Iti kasiÓÈni dasabalo,

Dasa yÈni avoca sabbadhammadaso.
R|pÈvacaramhi catukkapaÒcakajjhÈnahet|ni.
EvaÑ tÈni ca tesaÒca,
BhÈvanÈnayamimaÑ viditvÈna.
Tesveva ayaÑ bhiyyo,
PakiÓÓakakathÈpi viÒÒeyyÈ.

PakiÓÓakakathÈ
100. Imesu hi pathavÊkasiÓavasena ekopi hutvÈ bahudhÈ hotÊti-
ÈdibhÈvo, ÈkÈse vÈ udake vÈ udake vÈ pathaviÑ nimminitvÈ padasÈ
gamanaÑ, ÔhÈnanisajjÈdikappanaÑ vÈ, paritta-appamÈÓanayena
abhibhÈyatanapaÔilÈbhoti evamÈdÊni ijjhanti.
ŒpokasiÓavasena pathaviyaÑ ummujjananimmujjanaÑ,
udakavuÔÔhisamuppÈdanaÑ, nadÊsamuddÈdinimmÈnaÑ,
pathavÊpabbatapÈsÈdÈdÊnaÑ kampananti evamÈdÊni ijjhanti.
TejokasiÓavasena dh|mÈyanÈ, pajjalanÈ, a~gÈravuÔÔhisamuppÈdanaÑ,
tejasÈ tejopariyÈdÈnaÑ, yadeva so icchati tassa ÉahanasamatthatÈ, dibbena
cakkhunÈ r|padassanatthÈya ÈlokakaraÓaÑ, parinibbÈnasamaye tejodhÈtuyÈ
sarÊrajjhÈpananti evamÈdÊni ijjhanti.
VÈyokasiÓavasena vÈyugatigamanaÑ, vÈtavuÔÔhisamuppÈdananti
evamÈdÊni ijjhanti.
NÊlakasiÓavasena nÊlar|panimmÈnaÑ, andhakÈrakaraÓaÑ,
suvaÓÓadubbaÓÓanayena abhibhÈyatanapaÔilÈbho, subhavimokkhÈdhigamoti
evamÈdÊni ijjhanti.
PÊtakasiÓavasena pÊtakar|panimmÈnaÑ, suvaÓÓanti adhimuccanÈ,
vuttanayeneva abhibhÈyatanapaÔilÈbho, subhavimokkhÈdhigamo cÈti
evamÈdÊni ijjhanti.
LohitakasiÓavasena lohitakar|panimmÈnaÑ, vuttanayeneva
abhibhÈyatanapaÔilÈbho, subhavimokkhÈdhigamoti evamÈdÊni ijjhanti.
 5. SesakasiÓaniddesa 171

OdÈtakasiÓavasena odÈtar|panimmÈnaÑ, thinamiddhassa

d|rabhÈvakaraÓaÑ, andhakÈravidhamanaÑ, dibbena cakkhunÈ
r|padassanatthÈya ÈlokakaraÓanti evamÈdÊni ijjhanti.
ŒlokakasiÓavasena sappabhÈr|panimmÈnaÑ, thinamiddhassa
d|rabhÈvakaraÓaÑ, andhakÈravidhamanaÑ, dibbena cakkhunÈ
r|padassanatthaÑ ÈlokakaraÓanti evamÈdÊni ijjhanti.
ŒkÈsakasiÓavasena paÔicchannÈnaÑ vivaÔakaraÓaÑ,
antopathavÊpabbatÈdÊsupi ÈkÈsaÑ nimminitvÈ iriyÈpathakappanaÑ,
tirokuÉÉÈdÊsu asajjamÈnagamananti evamÈdÊni ijjhanti.
SabbÈneva uddhaÑ adho tiriyaÑ advayaÑ appamÈÓanti imaÑ
pabhedaÑ labhanti. VuttaÒhetaÑ “pathavÊkasiÓameko saÒjÈnÈti.
UddhamadhotiriyaÑ advayamappamÈÓan”ti-Èdi.
Tattha uddhanti uparigaganatalÈbhimukhaÑ. Adhoti
heÔÔhÈbh|mitalÈbhimukhaÑ. Tiriyanti khettamaÓÉalamiva samantÈ
paricchinditaÑ. Ekacco hi uddhameva kasiÓaÑ vaÉÉheti, ekacco adho,
ekacco samantato. Tena tena vÈ kÈraÓena evaÑ pasÈreti. Œlokamiva
dibbacakkhunÈ r|padassanakÈmo. Tena vuttaÑ uddhamadhotiriyanti.
Advayanti idampana ekassa aÒÒabhÈvÈnupagamanatthaÑ vuttaÑ. YathÈ hi
udakaÑ paviÔÔhassa sabbadisÈsu udakameva hoti, na aÒÒaÑ, evameva
pathavÊkasiÓaÑ pathavÊkasiÓameva hoti, natthi tassa aÒÒo kasiÓasambhedoti.
Eseva nayo sabbattha. AppamÈÓanti idaÑ tassa pharaÓa-appamÈÓavasena
vuttaÑ. TaÒhi cetasÈ pharanto sakalameva pharati. Na ayamassa Èdi idaÑ
majjhanti pamÈÓaÑ gaÓhÈtÊti.

101. Ye ca te sattÈ kammÈvaraÓena vÈ samannÈgatÈ kilesÈvaraÓena vÈ

samannÈgatÈ vipÈkÈvaraÓena vÈ samannÈgatÈ asaddhÈ acchandikÈ duppaÒÒÈ
abhabbÈ niyÈmaÑ okkamituÑ kusalesu dhammesu sammattanti vuttÈ,
tesamekassÈpekakasiÓepi bhÈvanÈ na ijjhati. Tattha kammÈvaraÓena
samannÈgatÈti Ènantariyakammasama~gino. KilesÈvaraÓena samannÈgatÈti
niyatamicchÈdiÔÔhikÈ ceva ubhatobyaÒjanakapaÓÉakÈ ca. VipÈkÈvaraÓena
samannÈgatÈti ahetukadvihetukapaÔisandhikÈ. AsaddhÈti BuddhÈdÊsu
saddhÈvirahitÈ. AcchandikÈti apaccanÊkapaÔipadÈyaÑ
172 Visuddhimagga

chandavirahitÈ. DuppaÒÒÈti lokiyalokuttarasammÈdiÔÔhiyÈ virahitÈ. AbhabbÈ

niyÈmaÑ okkamituÑ kusalesu dhammesu sammattanti kusalesu dhammesu
niyÈmasa~khÈtaÑ sammattasa~khÈtaÒca ariyamaggaÑ okkamituÑ abhabbÈti
attho. Na kevalaÒca kasiÓeyeva, aÒÒesupi kammaÔÔhÈnesu etesamekassapi
bhÈvanÈ na ijjhati. TasmÈ vigatavipÈkÈvaraÓenapi kulaputtena
kammÈvaraÓaÒca kilesÈvaraÓaÒca ÈrakÈ parivajjetvÈ
saddhammassavanasappuris|panissayÈdÊhi saddhaÒca chandaÒca paÒÒaÒca
vaÉÉhetvÈ kammaÔÔhÈnÈnuyoge yogo karaÓÊyoti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

SamÈdhibhÈvanÈdhikÈre

SesakasiÓaniddeso nÈma

PaÒcamo paricchedo.
 6. AsubhakammaÔÔhÈnaniddesa
UddhumÈtakÈdipadatthavaÓÓanÈ
102. KasiÓÈnantaramuddiÔÔhesu pana uddhumÈtakaÑ, vinÊlakaÑ,
vipubbakaÑ, vicchiddakaÑ, vikkhÈyitakaÑ, vikkhittakaÑ,
hatavikkhittakaÑ, lohitakaÑ, puÄavakaÑ1, aÔÔhikanti dasasu
aviÒÒÈÓakÈsubhesu bhastÈ viya vÈyunÈ uddhaÑ jÊvitapariyÈdÈnÈ
yathÈnukkamaÑ samuggatena s|nabhÈvena uddhumÈtattÈ2 uddhumÈtaÑ,
uddhumÈtameva uddhumÈtakaÑ. PaÔikk|lattÈ vÈ kucchitaÑ uddhumÈtanti
uddhumÈtakaÑ. TathÈr|passa chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ.
VinÊlaÑ vuccati viparibhinnanÊlavaÓÓaÑ, vinÊlameva vinÊlakaÑ.
PaÔikk|lattÈ vÈ kucchitaÑ vinÊlanti vinÊlakaÑ. MaÑsussadaÔÔhÈnesu
rattavaÓÓassa pubbasannicayaÔÔhÈnesu setavaÓÓassa yebhuyyena ca
nÊlavaÓÓassa nÊlaÔÔhÈne nÊlasÈÔakapÈrutasseva
chavasarÊrassetamadhivacanaÑ.
ParibhinnaÔÔhÈnesu vissandamÈnaÑ pubbaÑ vipubbaÑ, vipubbameva
vipubbakaÑ. PaÔikk|lattÈ vÈ kucchitaÑ vipubbanti vipubbakaÑ.
TathÈr|passa chavasarÊrassetamadhivacanaÑ.
VicchiddaÑ vuccati dvidhÈ chindanena apadhÈritaÑ3, vicchiddameva
vicchiddakaÑ. PaÔikk|lattÈ vÈ kucchitaÑ vicchiddanti vicchiddakaÑ.
Vemajjhe chinnassa chavasarÊrassetamadhivacanaÑ.
Ito ca etto ca vividhÈkÈrena soÓasi~gÈlÈdÊhi khÈditanti vikkhÈyitaÑ,
vikkhÈyitameva vikkhÈyitakaÑ. PaÔikk|lattÈ vÈ kucchitaÑ vikkhÈyitanti
vikkhÈyitakaÑ. TathÈr|passa chavasarÊrassetamadhivacanaÑ.
VividhaÑ khittaÑ vikkhittaÑ, vikkhittameva vikkhittakaÑ. PaÔikk|lattÈ
vÈ kucchitaÑ vikkhittanti vikkhittakaÑ. AÒÒena hatthaÑ aÒÒena pÈdaÑ
aÒÒena sÊsanti evaÑ tato tato khittassa chavasarÊrassetamadhivacanaÑ.
HataÒca taÑ purimanayeneva vikkhittakaÒcÈti hatavikkhittakaÑ.
KÈkapadÈkÈrena a~gapacca~gesu satthena hanitvÈ vuttanayena vikkhittassa
chavasarÊrassetamadhivacanaÑ.
______________________________________________________________
1. PuÄuvakaÑ (SyÈ, I, Ka) 2. MÈtattÈ (Ka) 3. ApavÈritaÑ (SÊ, I)
174 Visuddhimagga

LohitaÑ kirati vikkhipati ito cito ca paggharatÊti lohitakaÑ.

Paggharitalohitamakkhitassa chavasarÊrassetamadhivacanaÑ.
PuÄavÈ1 vuccanti kimayo, puÄave2 kiratÊti puÄavakaÑ. KimiparipuÓÓassa
chavasarÊrassetamadhivacanaÑ.
AÔÔhiyeva aÔÔhikaÑ. PaÔikk|lattÈ vÈ kucchitaÑ aÔÔhÊti aÔÔhikaÑ.
AÔÔhisa~khalikÈyapi ekaÔÔhikassapetamadhivacanaÑ. ImÈni ca pana
uddhumÈtakÈdÊni nissÈya uppannanimittÈnampi nimittesu
paÔiladdhajjhÈnÈnampetÈneva nÈmÈni.

UddhumÈtakakammaÔÔhÈna
103. Tattha uddhumÈtakasarÊre uddhumÈtakanimittaÑ uppÈdetvÈ
uddhumÈtakasa~khÈtaÑ jhÈnaÑ bhÈvetukÈmena yoginÈ pathavÊkasiÓe
vuttanayeneva vuttappakÈraÑ ÈcariyaÑ upasa~kamitvÈ kammaÔÔhÈnaÑ
uggahetabbaÑ. Tenassa kammaÔÔhÈnaÑ kathentena asubhanimittatthÈya
gamanavidhÈnaÑ, samantÈ nimittupalakkhaÓaÑ, ekÈdasavidhena
nimittaggÈho, gatÈgatamaggapaccavekkhaÓanti evaÑ appanÈvidhÈna-
pariyosÈnaÑ sabbaÑ kathetabbaÑ. TenÈpi sabbaÑ sÈdhukaÑ uggahetvÈ
pubbe vuttappakÈraÑ senÈsanaÑ upagantvÈ uddhumÈtakanimittaÑ
pariyesantena vihÈtabbaÑ.

104. EvaÑ viharantena ca asukasmiÑ nÈma gÈmadvÈre vÈ aÔavimukhe

vÈ panthe vÈ pabbatapÈde vÈ rukkham|le vÈ susÈne vÈ uddhumÈtakasarÊraÑ
nikkhittanti kathentÈnaÑ vacanaÑ sutvÈpi na tÈvadeva atitthena
pakkhandantena viya gantabbaÑ. KasmÈ? AsubhaÑ hi nÈmetaÑ
vÈÄamigÈdhiÔÔhitampi amanussÈdhiÔÔhitampi hoti. Tatrassa jÊvitantarÈyopi
siyÈ. Gamanamaggo vÈ panettha gÈmadvÈrena vÈ nahÈnatitthena vÈ
kedÈrakoÔiyÈ vÈ hoti. Tattha visabhÈgar|paÑ ÈpÈthamÈgacchati, tadeva vÈ
sarÊraÑ visabhÈgaÑ, hoti. Purisassa hi itthisarÊraÑ itthiyÈ ca purisasarÊraÑ
visabhÈgaÑ, tadetaÑ adhunÈmataÑ subhatopi upaÔÔhÈti, tenassa
brahmacariyantarÈyopi siyÈ. Sace pana “nayidaÑ mÈdisassa bhÈriyan”ti
attÈnaÑ takkayati, evaÑ takkayamÈnena gantabbaÑ.
______________________________________________________________
1. PuÄuvÈ (SyÈ, I, Ka) 2. PuÄuvettha (SyÈ) puÄuve (I, Ka)
 6. AsubhakammaÔÔhÈnaniddesa 175

105. Gacchantena ca saÑghattherassa vÈ aÒÒatarassa1 vÈ abhiÒÒÈtassa

bhikkhuno kathetvÈ gantabbaÑ. KasmÈ? Sace hissa susÈne
amanussasÊhabyagghÈdÊnaÑ r|pasaddÈdi-aniÔÔhÈrammaÓÈbhibh|tassa
a~gapacca~gÈni vÈ pavedhenti2, bhuttaÑ vÈ na parisaÓÔhÈti, aÒÒo vÈ ÈbÈdho
hoti. Athassa so vihÈre pattacÊvaraÑ surakkhitaÑ karissati. Dahare vÈ
sÈmaÓere vÈ pahiÓitvÈ taÑ bhikkhuÑ paÔijaggissati. Apica susÈnaÑ nÈma
nirÈsa~kaÔÔhÈnanti maÒÒamÈnÈ katakammÈpi akatakammÈpi corÈ
samosaranti. Te manussehi anubaddhÈ3 bhikkhussa samÊpe bhaÓÉakaÑ
chaÉÉetvÈpi palÈyanti. ManussÈ “sahoÉÉhaÑ4 coraÑ addasÈmÈ”ti bhikkhuÑ
gahetvÈ viheÔhenti. Athassa so “mÈ imaÑ viheÔhayittha, mamÈyaÑ kathetvÈ
iminÈ nÈma kammena gato”ti te manusse saÒÒÈpetvÈ sotthibhÈvaÑ karissati.
AyaÑ ÈnisaÑso kathetvÈ gamane. TasmÈ vuttappakÈrassa bhikkhuno
kathetvÈ asubhanimittadassane saÒjÈtÈbhilÈsena yathÈnÈma khattiyo
abhisekaÔÔhÈnaÑ, yajamÈno yaÒÒasÈlaÑ, adhano vÈ pana nidhiÔÔhÈnaÑ
pÊtisomanassajÈto gacchati, evaÑ pÊtisomanassaÑ uppÈdetvÈ AÔÔhakathÈsu
vuttena vidhinÈ gantabbaÑ. VuttaÒhetaÑ–
“UddhumÈtakaÑ asubhanimittaÑ uggaÓhanto eko adutiyo gacchati
upaÔÔhitÈya satiyÈ asammuÔÔhÈya antogatehi indriyehi abahigatena
mÈnasena gatÈgatamaggaÑ paccavekkhamÈno. YasmiÑ padese
uddhumÈtakaÑ asubhanimittaÑ nikkhittaÑ hoti, tasmiÑ padese
pÈsÈÓaÑ vÈ vammikaÑ vÈ rukkhaÑ vÈ gacchaÑ vÈ lataÑ vÈ
sanimittaÑ karoti, sÈrammaÓaÑ karoti. SanimittaÑ katvÈ sÈrammaÓaÑ
katvÈ uddhumÈtakaÑ asubhanimittaÑ sabhÈvabhÈvato upalakkheti,
vaÓÓatopi li~gatopi saÓÔhÈnatopi disatopi okÈsatopi paricchedatopi
sandhito vivarato ninnato thalato samantato. So taÑ nimittaÑ
suggahitaÑ karoti, s|padhÈritaÑ upadhÈreti, suvavatthitaÑ
vavatthapeti. So taÑ nimittaÑ suggahitaÑ katvÈ s|padhÈritaÑ
upadhÈretvÈ suvavatthitaÑ vavatthapetvÈ eko adutiyo gacchati
upaÔÔhitÈya
______________________________________________________________
1. AÒÒassa (SÊ) 2. Pavedhanti (SyÈ)
3. AnubandhÈ (SyÈ, I, Ka) 4. SahoÉhaÑ (SÊ, SyÈ) sakkatÈnulomaÑ.
176 Visuddhimagga

satiyÈ asammuÔÔhÈya antogatehi indriyehi abahigatena mÈnasena

gatÈgatamaggaÑ paccavekkhamÈno. So ca~kamantopi tabbhÈgiyaÒÒeva
ca~kamaÑ adhiÔÔhÈti. NisÊdantopi tabbhÈgiyaÒÒeva ÈsanaÑ paÒÒapeti.
SamantÈ nimittupalakkhaÓÈ kimatthiyÈ kimÈnisaÑsÈti? SamantÈ
nimittupalakkhaÓÈ asammohatthÈ asammohÈnisaÑsÈ. EkÈdasavidhena
nimittaggÈho kimatthiyo kimÈnisaÑsoti? EkÈdasavidhena nimittaggÈho
upanibandhanattho upanibandhanÈnisaÑso.
GatÈgatamaggapaccavekkhaÓÈ kimatthiyÈ kimÈnisaÑsÈti?
GatÈgatamaggapaccavekkhaÓÈ vÊthisampaÔipÈdanatthÈ
vÊthisampaÔipÈdanÈnisaÑsÈ.
So ÈnisaÑsadassÈvÊ ratanasaÒÒÊ hutvÈ cittÊkÈraÑ upaÔÔhapetvÈ
sampiyÈyamÈno tasmiÑ ÈrammaÓe cittaÑ upanibandhati ‘addhÈ imÈya
paÔipadÈya jarÈmaraÓamhÈ parimuccissÈmÊ’ti. So vivicceva kÈmehi -pa-
paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharati. TassÈdhigataÑ hoti
r|pÈvacaraÑ paÔhamaÑ jhÈnaÑ dibbo ca vihÈro bhÈvanÈmayaÒca
puÒÒakiriyavatthun”ti.

106. TasmÈ yo cittasaÒÒattatthÈya sivathikadassanaÑ gacchati, so

ghaÓÉiÑ paharitvÈ gaÓaÑ sannipÈtetvÈpi gacchatu. KammaÔÔhÈnasÊsena
pana gacchantena ekakena adutiyena m|lakammaÔÔhÈnaÑ avissajjetvÈ taÑ
manasikaronteneva susÈne soÓÈdiparissayavinodanatthaÑ kattaradaÓÉaÑ vÈ
yaÔÔhiÑ vÈ gahetvÈ, s|paÔÔhita1 bhÈvasampÈdanena asammuÔÔhaÑ satiÑ
katvÈ, manacchaÔÔhÈnaÒca indriyÈnaÑ antogatabhÈvasampÈdanato
abahigatamanena hutvÈ gantabbaÑ.
VihÈrato nikkhamanteneva asukadisÈya asukadvÈrena nikkhantomhÊti
dvÈraÑ sallakkhetabbaÑ. Tato yena maggena gacchati, so maggo
vavatthapetabbo, ayaÑ maggo pÈcinadisÈbhimukho vÈ gacchati, pacchima-
uttaradakkhiÓadisÈbhimukho vÈ vidisÈbhimukhovÈti2. ImasmiÑ pana ÔhÈne
vÈmato gacchati, imasmiÑ ÔhÈne dakkhiÓato, imasmiÑ cassa ÔhÈne
______________________________________________________________
1. SuppatiÔÔhita- (Ka) 2. VÈ gacchati (?)
 6. AsubhakammaÔÔhÈnaniddesa 177

pÈsÈÓo, imasmiÑ vammiko, imasmiÑ rukkho, imasmiÑ gaccho, imasmiÑ

latÈti. EvaÑ gamanamaggaÑ vavatthapentena nimittaÔÔhÈnaÑ gantabbaÑ.
No ca kho paÔivÈtaÑ. PaÔivÈtaÑ gacchantassa hi kuÓapagandho ghÈnaÑ
paharitvÈ matthalu~gaÑ vÈ sa~khobheyya, ÈhÈraÑ vÈ chaÉÉÈpeyya,
vippaÔisÈraÑ vÈ janeyya “ÊdisaÑ nÈma kuÓapaÔÔhÈnaÑ ÈgatomhÊ”ti. TasmÈ
paÔivÈtaÑ vajjetvÈ anuvÈtaÑ gantabbaÑ. Sace anuvÈtamaggena na sakkÈ
hoti gantuÑ, antarÈ1 pabbato vÈ papÈto vÈ pÈsÈÓo vÈ vati vÈ
kaÓÔakaÔÔhÈnaÑ2 vÈ udakaÑ vÈ cikkhallaÑ vÈ hoti, cÊvarakaÓÓena nÈsaÑ
pidahitvÈ gantabbaÑ. Idamassa gamanavattaÑ.

107. EvaÑ gatena pana na tÈva asubhanimittaÑ oloketabbaÑ. DisÈ

vavatthapetabbÈ. EkasmiÑ hi disÈbhÈge Ôhitassa ÈrammaÓaÒca na vibh|taÑ
hutvÈ khÈyati, cittaÒca na kammaniyaÑ hoti. TasmÈ taÑ vajjetvÈ yattha
Ôhitassa ÈrammaÓaÒca vibh|taÑ hutvÈ khÈyati, cittaÒca kammaniyaÑ hoti,
tattha ÔhÈtabbaÑ. PaÔivÈtÈnuvÈtaÒca pahÈtabbaÑ. PaÔivÈte Ôhitassa hi
kuÓapagandhena ubbÈÄhassa cittaÑ vidhÈvati. AnuvÈte Ôhitassa sace tattha
adhivatthÈ amanussÈ honti, te kujjhitvÈ anatthaÑ karonti. TasmÈ ÊsakaÑ
ukkamma nÈti-anuvÈte ÔhÈtabbaÑ. EvaÑ tiÔÔhamÈnenÈpi nÈtid|re
nÈccÈsanne nÈnupÈdaÑ nÈnusÊsaÑ ÔhÈtabbaÑ. Atid|re Ôhitassa hi
ÈrammaÓaÑ avibh|taÑ hoti. AccÈsanne bhayamuppajjati. AnupÈdaÑ vÈ
anusÊsaÑ vÈ Ôhitassa sabbaÑ asubhaÑ samaÑ na paÒÒÈyati. TasmÈ nÈtid|re
nÈccÈsanne olokentassa phÈsukaÔÔhÈne sarÊravemajjhabhÈge ÔhÈtabbaÑ.

108. EvaÑ Ôhitena “tasmiÑ padese pÈsÈÓaÑ vÈ -pa- lataÑ vÈ

sanimittaÑ karotÊ”ti evaÑ vuttÈni samantÈ nimittÈni upalakkhetabbÈni.
TatridaÑ upalakkhaÓavidhÈnaÑ, sace tassa nimittassa samantÈ cakkhupathe
pÈsÈÓo hoti, so “ayaÑ pÈsÈÓo ucco vÈ nÊco vÈ khuddako vÈ mahanto vÈ
tambo vÈ kÈÄo vÈ seto vÈ dÊgho vÈ parimaÓÉalo vÈ”ti vavatthapetabbo. Tato
“imasmiÑ nÈma okÈse ayaÑ pÈsÈÓo idaÑ asubhanimittaÑ, idaÑ
asubhanimittaÑ ayaÑ pÈsÈÓo”ti sallakkhetabbaÑ. Sace vammiko hoti, sopi
“ucco vÈ nÊco vÈ
______________________________________________________________
1. AntarÈmagge (SÊ, Ka) 2. KaÓakÈdhÈnaÑ (SÊ, I)
178 Visuddhimagga

khuddako vÈ mahanto vÈ tambo vÈ kÈÄo vÈ seto vÈ dÊgho vÈ parimaÓÉalo

vÈ”ti vavatthapetabbo. Tato “imasmiÑ nÈma okÈse ayaÑ vammiko idaÑ
asubhanimittan”ti sallakkhetabbaÑ. Sace rukkho hoti, sopi “assattho vÈ
nigrodho vÈ kacchako vÈ kapÊtano1 vÈ ucco vÈ nÊco vÈ khuddako vÈ
mahanto vÈ tambo vÈ kÈÄo vÈ seto vÈ”ti vavatthapetabbo. Tato “imasmiÑ
nÈma okÈse ayaÑ rukkho idaÑ asubhanimittan”ti sallakkhetabbaÑ. Sace
gaccho hoti, sopi “sindi vÈ karamando vÈ kaÓavÊro2 vÈ kuraÓÉako vÈ ucco
vÈ nÊco vÈ khuddako vÈ mahanto vÈ”ti vavatthapetabbo. Tato “imasmiÑ
nÈma okÈse ayaÑ gaccho idaÑ asubhanimittan”ti sallakkhetabbaÑ. Sace
latÈ hoti, sÈpi “lÈbu vÈ kumbhaÓÉÊ vÈ sÈmÈ vÈ kÈÄavalli vÈ p|tilatÈ vÈ”ti
vavatthapetabbÈ. Tato “imasmiÑ nÈma okÈse ayaÑ latÈ idaÑ
asubhanimittaÑ, idaÑ asubhanimittaÑ ayaÑ latÈ”ti sallakkhetabbaÑ.

109. Yampana vuttaÑ sanimittaÑ karoti sÈrammaÓaÑ karotÊti, taÑ

idheva antogadhaÑ. PunappunaÑ vavatthapento hi sanimittaÑ karoti nÈma.
AyaÑ pÈsÈÓo idaÑ asubhanimittaÑ, idaÑ asubhanimittaÑ ayaÑ pÈsÈÓoti
evaÑ dve dve samÈsetvÈ samÈsetvÈ vavatthapento sÈrammaÓaÑ karoti
nÈma.
EvaÑ sanimittaÑ sÈrammaÓaÒca katvÈ pana sabhÈvabhÈvato
vavatthapetÊti vuttattÈ yvÈssa sabhÈvabhÈvo anaÒÒasÈdhÈraÓo attaniyo
uddhumÈtakabhÈvo, tena manasikÈtabbaÑ. VaÓitaÑ uddhumÈtakanti evaÑ
sabhÈvena sarasena vavatthapetabbanti attho.

110. EvaÑ vavatthapetvÈ vaÓÓatopi li~gatopi saÓÔhÈnatopi disatopi

okÈsatopi paricchedatopÊti chabbidhena nimittaÑ gahetabbaÑ. KathaÑ?
Tena hi yoginÈ idaÑ sarÊraÑ kÈÄassa vÈ odÈtassa vÈ ma~guracchavino vÈti
vaÓÓato vavatthapetabbaÑ. Li~gato pana itthili~gaÑ vÈ purisali~gaÑ vÈti
avavatthapetvÈ paÔhamavaye vÈ majjhimavaye vÈ pacchimavaye vÈ Ôhitassa
idaÑ sarÊranti vavatthapetabbaÑ. SaÓÔhÈnato
______________________________________________________________
1. Kapitthano (SÊ, Ka), kapiÔÔhano (SyÈ) 2. Kanaciro (Ka)
 6. AsubhakammaÔÔhÈnaniddesa 179

uddhumÈtakassa saÓÔhÈnavaseneva idamassa sÊsasaÓÔhÈnaÑ, idaÑ

gÊvÈsaÓÔhÈnaÑ, idaÑ hatthasaÓÔhÈnaÑ, idaÑ udarasaÓÔhÈnaÑ, idaÑ
nÈbhisaÓÔhÈnaÑ, idaÑ kaÔisaÓÔhÈnaÑ, idaÑ |rusaÓÔhÈnaÑ, idaÑ
ja~ghÈsaÓÔhÈnaÑ, idaÑ pÈdasaÓÔhÈnanti vavatthapetabbaÑ. Disato pana
imasmiÑ sarÊre dve disÈ nÈbhiyÈ adho heÔÔhimadisÈ uddhaÑ uparimadisÈti
vavatthapetabbaÑ. Atha vÈ ahaÑ imissÈ disÈya Ôhito asubhanimittaÑ
imissÈti vavatthapetabbaÑ. OkÈsato pana imasmiÑ nÈma okÈse hatthÈ,
imasmiÑ pÈdÈ, imasmiÑ sÊsaÑ, imasmiÑ majjhimakÈyo Ôhitoti
vavatthapetabbaÑ. Atha vÈ ahaÑ imasmiÑ okÈse Ôhito asubhanimittaÑ
imasminti vavatthapetabbaÑ. Paricchedato idaÑ sarÊraÑ adho pÈdatalena
upari kesamatthakena tiriyaÑ tacena paricchinnaÑ, yathÈparicchinne ca
ÔhÈne dvattiÑsakuÓapabharitamevÈti vavatthapetabbaÑ. Atha vÈ ayamassa
hatthaparicchedo, ayaÑ pÈdaparicchedo, ayaÑ sÊsaparicchedo, ayaÑ
majjhimakÈyaparicchedoti vavatthapetabbaÑ. YattakaÑ vÈ pana ÔhÈnaÑ
gaÓhati, tattakameva idaÑ ÊdisaÑ uddhumÈtakanti paricchinditabbaÑ.
Purisassa pana itthisarÊraÑ itthiyÈ vÈ purisasarÊraÑ na vaÔÔati. VisabhÈge
sarÊre ÈrammaÓaÑ na upaÔÔhÈti, vipphandanasseva paccayo hoti.
“UgghÈÔitÈpi hi itthÊ purisassa cittaÑ pariyÈdÈya tiÔÔhatÊ”ti1
MajjhimaÔÔhakathÈyaÑ vuttaÑ. TasmÈ sabhÈgasarÊreyeva evaÑ chabbidhena
nimittaÑ gaÓhitabbaÑ.

111. Yo pana purimabuddhÈnaÑ santike ÈsevitakammaÔÔhÈno

parihatadhuta~go parimadditamahÈbh|to pariggahitasa~khÈro
vavatthÈpitanÈmar|po ugghÈÔitasattasaÒÒo katasamaÓadhammo vÈsitavÈsano
bhÈvitabhÈvano sabÊjo ÒÈÓuttaro appakileso kulaputto, tassa
olokitolokitaÔÔhÈneyeva paÔibhÈganimittaÑ upaÔÔhÈti. No ce evaÑ upaÔÔhÈti,
athevaÑ chabbidhena nimittaÑ gaÓhato upaÔÔhÈti. Yassa pana evampi na
upaÔÔhÈti, tena sandhito vivarato ninnato thalato samantatoti punapi
paÒcavidhena nimittaÑ gahetabbaÑ.

112. Tattha sandhitoti asÊtisatasandhito. UddhumÈtake pana kathaÑ

asÊtisatasandhayo vavatthapessati. TasmÈnena tayo dakkhiÓahatthasandhÊ,
tayo vÈmahatthasandhÊ, tayo dakkhiÓapÈdasandhÊ, tayo
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 60 piÔÔhe.
180 Visuddhimagga

vÈmapÈdasandhÊ, eko gÊvasandhi, eko kaÔisandhÊti evaÑ

cuddasamahÈsandhivasena sandhito vavatthapetabbaÑ. Vivaratoti vivaraÑ
nÈma hatthantaraÑ pÈdantaraÑ udarantaraÑ kaÓÓantaranti evaÑ vivarato
vavatthapetabbaÑ. AkkhÊnampi nimmÊlitabhÈvo vÈ ummÊlitabhÈvo vÈ
mukhassa ca pihitabhÈvo vÈ vivaÔabhÈvo vÈ vavatthapetabbo. Ninnatoti yaÑ
sarÊre ninnaÔÔhÈnaÑ akkhik|po vÈ antomukhaÑ vÈ galavÈÔako vÈ, taÑ
vavatthapetabbaÑ. Atha vÈ ahaÑ ninne Ôhito sarÊraÑ unnateti
vavatthapetabbaÑ. Thalatoti yaÑ sarÊre unnataÔÔhÈnaÑ jaÓÓukaÑ vÈ uro vÈ
nalÈÔaÑ vÈ, taÑ vavatthapetabbaÑ. Atha vÈ ahaÑ thale Ôhito sarÊraÑ ninneti
vavatthapetabbaÑ. Samantatoti sabbaÑ sarÊraÑ samantato
vavatthapetabbaÑ. SakalasarÊre ÒÈÓaÑ cÈretvÈ yaÑ ÔhÈnaÑ vibh|taÑ hutvÈ
upaÔÔhÈti, tattha “uddhumÈtakaÑ uddhumÈtakan”ti cittaÑ ÔhapetabbaÑ. Sace
evampi na upaÔÔhÈti, udarapariyosÈnaÑ atirekaÑ uddhumÈtakaÑ hoti, tattha
“uddhumÈtakaÑ uddhumÈtakan”ti cittaÑ ÔhapetabbaÑ.

113. IdÈni “so taÑ nimittaÑ suggahitaÑ karotÊ”ti-ÈdÊsu ayaÑ

vinicchayakathÈ–
Tena yoginÈ tasmiÑ sarÊre yathÈvuttanimittaggÈhavasena suÔÔhu
nimittaÑ gaÓhitabbaÑ. SatiÑ s|paÔÔhitaÑ katvÈ ÈvajjitabbaÑ. EvaÑ
punappunaÑ karontena sÈdhukaÑ upadhÈretabbaÒceva vavatthapetabbaÒca.
SarÊrato nÈtid|re nÈccÈsanne padese Ôhitena vÈ nisinnena vÈ cakkhuÑ
ummÊletvÈ oloketvÈ nimittaÑ gaÓhitabbaÑ. “UddhumÈtakapaÔikk|laÑ
uddhumÈtakapaÔikk|lan”ti satakkhattuÑ sahassakkhattuÑ ummÊletvÈ
oloketabbaÑ, nimmÊletvÈ ÈvajjitabbaÑ. EvaÑ punappunaÑ karontassa
uggahanimittaÑ suggahitaÑ hoti. KadÈ suggahitaÑ hoti? YadÈ ummÊletvÈ
olokentassa nimmÊletvÈ Èvajjentassa ca ekasadisaÑ hutvÈ ÈpÈthamÈgacchati,
tadÈ suggahitaÑ nÈma hoti.
So taÑ nimittaÑ evaÑ suggahitaÑ katvÈ s|padhÈritaÑ upadhÈretvÈ
suvavatthitaÑ vavatthapetvÈ sace tattheva bhÈvanÈpariyosÈnaÑ pattuÑ na
sakkoti, athÈnena ÈgamanakÈle vuttanayeneva ekakena adutiyena tadeva
kammaÔÔhÈnaÑ manasikarontena s|paÔÔhitaÑ satiÑ katvÈ
 6. AsubhakammaÔÔhÈnaniddesa 181

antogatehi indriyehi abahigatena mÈnasena attano senÈsanameva

gantabbaÑ1.
SusÈnÈ nikkhamanteneva ca Ègamanamaggo vavatthapetabbo, yena
maggena nikkhantosmi, ayaÑ maggo pÈcÊnadisÈbhimukho vÈ gacchati,
pacchima-uttaradakkhiÓadisÈbhimukho vÈ gacchati, vidisÈbhimukho vÈ
gacchati. ImasmiÑ pana ÔhÈne vÈmato gacchati, imasmiÑ dakkhiÓato,
imasmiÑ cassa ÔhÈne pÈsÈÓo, imasmiÑ vammiko, imasmiÑ rukkho,
imasmiÑ gaccho, imasmiÑ latÈti evaÑ ÈgamanamaggaÑ vavatthapetvÈ
Ègatena ca~kamantenÈpi tabbhÈgiyova ca~kamo adhiÔÔhÈtabbo,
asubhanimittadisÈbhimukhe bh|mippadese ca~kamitabbanti attho.
NisÊdantena Èsanampi tabbhÈgiyameva paÒÒapetabbaÑ. Sace pana tassaÑ
disÈyaÑ sobbho vÈ papÈto vÈ rukkho vÈ vati vÈ kalalaÑ vÈ hoti, na sakkÈ
taÑdisÈbhimukhe bh|mippadese ca~kamituÑ, Èsanampi anokÈsattÈ na sakkÈ
paÒÒapetuÑ. TaÑ disaÑ anapalokentenÈpi2 okÈsÈnur|pe ÔhÈne
ca~kamitabbaÒceva nisÊditabbaÒca. CittaÑ pana taÑdisÈbhimukhaÑyeva
kÈtabbaÑ.

114. IdÈni “samantÈ nimittupalakkhaÓÈ kimatthiyÈ”ti-ÈdipaÒhÈnaÑ

“asammohatthÈ”ti-Èdivissajjane ayaÑ adhippÈyo. Yassa hi avelÈyaÑ
uddhumÈtakanimittaÔÔhÈnaÑ gantvÈ samantÈ nimittupalakkhaÓaÑ katvÈ
nimittaggahaÓatthaÑ cakkhuÑ ummÊletvÈ olokentasseva taÑ matasarÊraÑ
uÔÔhahitvÈ ÔhitaÑ viya ajjhottharamÈnaÑ viya anubandhamÈnaÑ viya ca
hutvÈ upaÔÔhÈti, so taÑ bÊbhacchaÑ bheravÈrammaÓaÑ disvÈ vikkhittacitto
ummattako viya hoti, bhayaÑ chambhitattaÑ lomahaÑsaÑ pÈpuÓÈti.
PÈÄiyaÑ hi vibhatta-aÔÔhatiÑsÈrammaÓesu aÒÒaÑ evar|paÑ
bheravÈrammaÓaÑ nÈma natthi. ImasmiÑ hi kammaÔÔhÈne
jhÈnavibbhantako nÈma hoti. KasmÈ? AtibheravattÈ kammaÔÔhÈnassa. TasmÈ
tena yoginÈ santhambhetvÈ satiÑ s|paÔÔhitaÑ katvÈ matasarÊraÑ uÔÔhahitvÈ
anubandhanakaÑ nÈma natthi. Sace hi so “etassa samÊpe Ôhito pÈsÈÓo vÈ latÈ
vÈ Ègaccheyya, sarÊrampi Ègaccheyya. YathÈ pana so pÈsÈÓo vÈ latÈ vÈ
nÈgacchati, evaÑ sarÊrampi nÈgacchati. Ayampana tuyhaÑ upaÔÔhÈnÈkÈro
saÒÒajo saÒÒÈsambhavo,
______________________________________________________________
1. SenÈsanamevÈgantabbaÑ (SÊ) 2. AnavalokentenÈpi (SÊ, SyÈ, I)
182 Visuddhimagga

kammaÔÔhÈnaÑ te ajja upaÔÔhitaÑ, mÈ bhÈyi bhikkh|”ti tÈsaÑ vinodetvÈ

hÈsaÑ uppÈdetvÈ tasmiÑ nimitte cittaÑ saÒcarÈpetabbaÑ. EvaÑ
visesamadhigacchati. IdametaÑ sandhÈya vuttaÑ “samantÈ
nimittupalakkhaÓÈ asammohatthÈ”ti.
EkÈdasavidhena pana nimittaggÈhaÑ sampÈdento kammaÔÔhÈnaÑ
upanibandhati. Tassa hi cakkh|ni ummÊletvÈ olokanapaccayÈ
uggahanimittaÑ uppajjati. TasmiÑ mÈnasaÑ cÈrentassa paÔibhÈganimittaÑ
uppajjati. Tattha mÈnasaÑ cÈrento appanaÑ pÈpuÓÈti. AppanÈyaÑ ÔhatvÈ
vipassanaÑ vaÉÉhento1 arahattaÑ sacchikaroti. Tena vuttaÑ
“ekÈdasavidhena nimittaggÈho upanibandhanattho”ti.

115. GatÈgatamaggapaccavekkhaÓÈ vÊthisampaÔipÈdanatthÈti ettha pana

yÈ gatamaggassa ca Ègatamaggassa ca paccavekkhaÓÈ vuttÈ, sÈ
kammaÔÔhÈnavÊthiyÈ sampaÔipÈdanatthÈti attho. Sace hi imaÑ bhikkhuÑ
kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈ ÈgacchantaÑ antarÈmagge keci ajja bhante katimÊti2
divasaÑ vÈ pucchanti, paÒhaÑ vÈ pucchanti, paÔisanthÈraÑ vÈ karonti,
ahaÑ kammaÔÔhÈnikoti tuÓhÊbh|tena gantuÑna vaÔÔati. Divaso kathetabbo,
paÒho vissajjetabbo. Sace na jÈnÈti, na jÈnÈmÊti vattabbaÑ. Dhammiko
paÔisanthÈro kÈtabbo. TassevaÑ karontassa uggahitaÑ taruÓanimittaÑ
nassati. TasmiÑ nassantepi divasaÑ puÔÔhena kathetabbameva. PaÒhaÑ
ajÈnantena na jÈnÈmÊti vattabbaÑ. JÈnantena ekadesena3 kathetumpi vaÔÔati,
paÔisanthÈropi kÈtabbo. ŒgantukaÑ pana bhikkhuÑ disvÈ
ÈgantukapaÔisanthÈro kÈtabbova. AvasesÈnipi
cetiya~gaÓavattabodhiya~gaÓavatta uposathÈgÈravatta bhojanasÈlÈjantÈghara
ÈcariyupajjhÈya Ègantuka gamikavattÈdÊni sabbÈni khandhakavattÈni
p|retabbÈneva. Tassa tÈni p|rentassÈpi taÑ taruÓanimittaÑ nassati, puna
gantvÈ nimittaÑ gaÓhissÈmÊti gantukÈmassÈpi amanussehi vÈ vÈÄamigehi vÈ
adhiÔÔhitattÈ susÈnampi gantuÑ na sakkÈ hoti, nimittaÑ vÈ antaradhÈyati.
UddhumÈtakaÑ hi ekameva vÈ dve vÈ divase ÔhatvÈ vinÊlakÈdibhÈvaÑ
gacchati. SabbakammaÔÔhÈnesu etena samaÑ dullabhaÑ kammaÔÔhÈnaÑ
nÈma natthi. TasmÈ evaÑ naÔÔhe nimitte tena bhikkhunÈ rattiÔÔhÈne vÈ
divÈÔhÈne vÈ nisÊditvÈ ahaÑ iminÈ nÈma dvÈrena vihÈrÈ nikkhamitvÈ
asukadisÈbhimukhaÑ maggaÑ paÔipajjitvÈ
______________________________________________________________
1. VaÉÉhetvÈ (Ka) 2. KatamÊti (SÊ, SyÈ, I) 3. EkaÑsena (I, Ka)
 6. AsubhakammaÔÔhÈnaniddesa 183

asukasmiÑ nÈma ÔhÈne vÈmaÑ gaÓhi, asukasmiÑ dakkhiÓaÑ. Tassa

asukasmiÑ ÔhÈne pÈsÈÓo, asukasmiÑ vammikarukkhagacchalatÈ-
namaÒÒataraÑ. SohaÑ tena maggena gantvÈ asukasmiÑ nÈma ÔhÈne
asubhaÑ addasaÑ. Tattha asukadisÈbhimukho ÔhatvÈ evaÒcevaÒca samantÈ
nimittÈni sallakkhetvÈ evaÑ asubhanimittaÑ uggahetvÈ asukadisÈya
susÈnato nikkhamitvÈ evar|pena nÈma maggena idaÒcidaÒca karonto
ÈgantvÈ idha nisinnoti evaÑ yÈva palla~kaÑ ÈbhujitvÈ nisinnaÔÔhÈnaÑ, tÈva
gatÈgatamaggo paccavekkhitabbo. TassevaÑ paccavekkhato taÑ nimittaÑ
pÈkaÔaÑ hoti, purato nikkhittaÑ viya upaÔÔhÈti. KammaÔÔhÈnaÑ
purimÈkÈreneva vÊthiÑ paÔipajjati. Tena vuttaÑ
“gatÈgatamaggapaccavekkhaÓÈ vÊthisampaÔipÈdanatthÈ”ti.

116. IdÈni ÈnisaÑsadassÈvÊ ratanasaÒÒÊ hutvÈ cittÊkÈraÑ upaÔÔhapetvÈ

sampiyÈyamÈno tasmiÑ ÈrammaÓe cittaÑ upanibandhatÊti ettha
uddhumÈtakapaÔikk|le mÈnasaÑ cÈretvÈ jhÈnaÑ nibbattetvÈ
jhÈnapadaÔÔhÈnaÑ vipassanaÑ vaÉÉhento “addhÈ imÈya paÔipadÈya
jarÈmaraÓamhÈ parimuccissÈmÊ”ti evaÑ ÈnisaÑsadassÈvinÈ bhavitabbaÑ.
YathÈ pana duggato puriso mahagghaÑ maÓiratanaÑ labhitvÈ
dullabhaÑ vata me laddhanti tasmiÑ ratanasaÒÒÊ hutvÈ gÈravaÑ janetvÈ
vipulena pemena sampiyÈyamÈno taÑ rakkheyya, evameva “dullabhaÑ me
idaÑ kammaÔÔhÈnaÑ laddhaÑ duggatassa mahagghamaÓiratanasadisaÑ.
CatudhÈtukammaÔÔhÈniko hi attano cattÈro mahÈbh|te pariggaÓhÈti,
ÈnÈpÈnakammaÔÔhÈniko attano nÈsikavÈtaÑ pariggaÓhÈti,
kasiÓakammaÔÔhÈniko kasiÓaÑ katvÈ yathÈsukhaÑ bhÈveti, evaÑ itarÈni
kammaÔÔhÈnÈni sulabhÈni. ‘IdaÑ pana ekameva vÈ dve vÈ divase tiÔÔhati,
tato paraÑ vinÊlakÈdibhÈvaÑ pÈpuÓÈtÊ’ti natthi ito dullabhataran”ti tasmiÑ
ratanasaÒÒinÈ hutvÈ cittÊkÈraÑ upaÔÔhapetvÈ sampiyÈyamÈnena taÑ
nimittaÑ rakkhitabbaÑ. RattiÔÔhÈne ca divÈÔhÈne ca “uddhumÈtaka-
paÔikk|laÑ uddhumÈtakapaÔikk|lan”ti tattha punappunaÑ cittaÑ
upanibandhitabbaÑ. PunappunaÑ taÑ nimittaÑ ÈvajjitabbaÑ,
manasikÈtabbaÑ. TakkÈhataÑ vitakkÈhataÑ kÈtabbaÑ.

117. TassevaÑ karoto paÔibhÈganimittaÑ uppajjati. TatridaÑ

nimittadvayassa nÈnÈkaraÓaÑ, uggahanimittaÑ vir|paÑ bÊbhacchaÑ
bheravadassanaÑ hutvÈ
184 Visuddhimagga

upaÔÔhÈti. PaÔibhÈganimittaÑ pana yÈvadatthaÑ bhuÒjitvÈ nipanno

th|la~gapacca~gapuriso viya. Tassa paÔibhÈganimittapaÔilÈbhasamakÈlameva
bahiddhÈ kÈmÈnaÑ amanasikÈrÈ vikkhambhanavasena kÈmacchando
pahÊyati. AnunayappahÈneneva cassa lohitappahÈnena pubbo viya byÈpÈdopi
pahÊyati. TathÈ ÈraddhavÊriyatÈya thinamiddhaÑ, avippaÔisÈrakarasanta-
dhammÈnuyogavasena uddhaccakukkuccaÑ, adhigatavisesassa
paccakkhatÈya paÔipattidesake Satthari paÔipattiyaÑ paÔipattiphale ca
1vicikicchÈ pahÊyatÊti1 paÒca nÊvaraÓÈni pahÊyanti. TasmiÒÒeva ca nimitte
cetaso abhiniropanalakkhaÓo vitakko, nimittÈnumajjanakiccaÑ
sÈdhayamÈno vicÈro, paÔiladdhavisesÈdhigamapaccayÈ pÊti, pÊtimanassa
passaddhisambhavato passaddhi, tannimittaÑ sukhaÑ, sukhitassa
cittasamÈdhisambhavato sukhanimittÈ ekaggatÈ cÈti jhÈna~gÈni
pÈtubhavanti. Evamassa paÔhamajjhÈnapaÔibimbabh|taÑ upacÈrajjhÈnampi
ta~khaÓaÒÒeva nibbattati. Ito paraÑ yÈva paÔhamajjhÈnassa appanÈ ceva
vasippatti ca, tÈva sabbaÑ pathavÊkasiÓe vuttanayeneva veditabbaÑ.

VinÊlakÈdikammaÔÔhÈna
118. Ito paresu pana vinÊlakÈdÊsupi yaÑ taÑ “uddhumÈtakaÑ
asubhanimittaÑ uggaÓhanto eko adutiyo gacchati upaÔÔhitÈya satiyÈ”ti-ÈdinÈ
nayena gamanaÑ ÈdiÑ katvÈ lakkhaÓaÑ vuttaÑ, taÑ sabbaÑ “vinÊlakaÑ
asubhanimittaÑ uggaÓhanto, vipubbakaÑ asubhanimittaÑ uggaÓhanto”ti
evaÑ tassa tassa vasena tattha tattha uddhumÈtakapadamattaÑ parivattetvÈ
vuttanayeneva savinicchayÈdhippÈyaÑ veditabbaÑ.
AyaÑ pana viseso–vinÊlake “vinÊlakapaÔikk|laÑ vinÊlakapaÔikk|lan”ti
manasikÈro pavattetabbo. UggahanimittaÒcettha kabarakabaravaÓÓaÑ hutvÈ
upaÔÔhÈti. PaÔibhÈganimittaÑ pana ussadavasena upaÔÔhÈti.
Vipubbake “vipubbakapaÔikk|laÑ vipubbakapaÔikk|lan”ti manasikÈro
pavattetabbo. UggahanimittaÑ panettha paggharantamiva upaÔÔhÈti.
PaÔibhÈganimittaÑ niccalaÑ sannisinnaÑ hutvÈ upaÔÔhÈti.
VicchiddakaÑ yuddhamaÓÉale vÈ corÈÔaviyaÑ vÈ susÈne vÈ yattha
______________________________________________________________
1-1. VicikicchÈti (SÊ, I)
 6. AsubhakammaÔÔhÈnaniddesa 185

rÈjÈno core chindÈpenti. AraÒÒe vÈ pana sÊhabyagghehi chinnapurisaÔÔhÈne

labbhati. TasmÈ tathÈr|paÑ ÔhÈnaÑ gantvÈ sace nÈnÈdisÈyaÑ patitampi
ekÈvajjanena ÈpÈthamÈgacchati iccetaÑ kusalaÑ. No ce Ègacchati, sayaÑ
hatthena na parÈmasitabbaÑ. ParÈmasanto hi vissÈsaÑ Èpajjati. TasmÈ
ÈrÈmikena vÈ samaÓuddesena vÈ aÒÒena vÈ kenaci ekaÔÔhÈne kÈretabbaÑ.
Alabhantena kattarayaÔÔhiyÈ vÈ daÓÉakena vÈ eka~gulantaraÑ katvÈ
upanÈmetabbaÑ. EvaÑ upanÈmetvÈ “vicchiddakapaÔikk|laÑ
vicchiddakapaÔikk|lan”ti manasikÈro pavattetabbo. Tattha uggahanimittaÑ
majjhe chiddaÑ1 viya upaÔÔhÈti. PaÔibhÈganimittaÑ pana paripuÓÓaÑ hutvÈ
upaÔÔhÈti.
VikkhÈyitake vikkhÈyitakapaÔikk|laÑ vikkhÈyitakapaÔikk|lanti
manasikÈro pavattetabbo. UggahanimittaÑ panettha tahiÑ tahiÑ
khÈyitasadisameva upaÔÔhÈti. PaÔibhÈganimittaÑ paripuÓÓaÑva hutvÈ
upaÔÔhÈti.
Vikkhittakampi vicchiddake vuttanayeneva a~gula~gulantaraÑ kÈretvÈ
vÈ katvÈ vÈ “vikkhittakapaÔikk|laÑ vikkhittakapaÔikk|lan”ti manasikÈro
pavattetabbo. Ettha uggahanimittaÑ pÈkaÔantaraÑ hutvÈ upaÔÔhÈti.
PaÔibhÈganimittaÑ pana paripuÓÓaÑva hutvÈ upaÔÔhÈti.
Hatavikkhittakampi vicchiddake vuttappakÈresuyeva ÔhÈnesu labbhati.
TasmÈ tattha gantvÈ vuttanayeneva a~gula~gulantaraÑ kÈretvÈ vÈ katvÈ vÈ
“hatavikkhittakapaÔikk|laÑ hatavikkhittakapaÔikk|lan”ti manasikÈro
pavattetabbo. UggahanimittaÑ panettha paÒÒÈyamÈnaÑ pahÈramukhaÑ2
viya hoti. PaÔibhÈganimittaÑ paripuÓÓameva hutvÈ upaÔÔhÈti.
LohitakaÑ yuddhamaÓÉalÈdÊsu laddhappahÈrÈnaÑ hatthapÈdÈdÊsu vÈ
chinnesu bhinnagaÓÉapÊÄakÈdÊnaÑ vÈ mukhato paggharamÈnakÈle labbhati.
TasmÈ taÑ disvÈ “lohitakapaÔikk|laÑ lohitakapaÔikk|lan”ti manasikÈro
pavattetabbo. Ettha uggahanimittaÑ vÈtappahatÈ viya rattapaÔÈkÈ
calamÈnÈkÈraÑ upaÔÔhÈti. PaÔibhÈganimittaÑ pana sannisinnaÑ hutvÈ
upaÔÔhÈti.
PuÄavakaÑ dvÊhatÊhaccayena kuÓapassa navahi vaÓamukhehi
kimirÈsipaggharaÓakÈle hoti. Apica taÑ soÓasi~gÈlamanussagoma-
hiÑsahatthi-assa-ajagarÈdÊnaÑ sarÊrappamÈÓameva hutvÈ sÈlibhattarÈsi viya
______________________________________________________________
1. ChinnaÑ (SÊ) 2. PaÒÒÈyamÈnapahÈramukhaÑ (SÊ)
186 Visuddhimagga

tiÔÔhati. Tesu yattha katthaci “puÄavakapaÔikk|laÑ puÄavakapaÔikk|lan”ti

manasikÈro pavattetabbo. C|ÄapiÓÉapÈtikatissattherassa hi KÈÄadÊghavÈpiyÈ
anto hatthikuÓape nimittaÑ upaÔÔhÈsi. UggahanimittaÑ panettha calamÈnaÑ
viya upaÔÔhÈti. PaÔibhÈganimittaÑ sÈlibhattapiÓÉo viya sannisinnaÑ hutvÈ
upaÔÔhÈti.
AÔÔhikaÑ “seyyathÈpi1 passeyya sarÊraÑ sivathikÈya chaÉÉitaÑ
aÔÔhisa~khalikaÑ samaÑsalohitaÑ nahÈrusambandhan”ti-ÈdinÈ2 nayena
nÈnappakÈrato vuttaÑ. Tattha yattha taÑ nikkhittaÑ hoti, tattha
purimanayeneva gantvÈ samantÈpÈsÈÓÈdÊnaÑ vasena sanimittaÑ
sÈrammaÓaÑ katvÈ idaÑ aÔÔhikanti sabhÈvabhÈvato upalakkhetvÈ
vaÓÓÈdivasena ekÈdasahÈkÈrehi nimittaÑ uggahetabbaÑ.

119. TaÑ pana vaÓÓato setanti olokentassa na upaÔÔhÈti,

odÈtakasiÓasambhedo hoti. TasmÈ aÔÔhikanti paÔikk|lavaseneva
oloketabbaÑ. Li~ganti idha hatthÈdÊnaÑ nÈmaÑ. TasmÈ hatthapÈdasÊsa-
urabÈhukaÔi-|ruja~ghÈnaÑ vasena li~gato vavatthapetabbaÑ.
DÊgharassavaÔÔacaturassakhuddakamahantavasena pana saÓÔhÈnato
vavatthapetabbaÑ. DisokÈsÈ vuttanayÈ eva. Tassa tassa aÔÔhino
pariyantavasena paricchedato vavatthapetvÈ yadevettha pÈkaÔaÑ hutvÈ
upaÔÔhÈti, taÑ gahetvÈ appanÈ pÈpuÓitabbÈ. Tassa tassa aÔÔhino
ninnaÔÔhÈnathalaÔÔhÈnavasena pana ninnato ca thalato ca vavatthapetabbaÑ.
PadesavasenÈpi ahaÑ ninne Ôhito, aÔÔhi thale, ahaÑ thale, aÔÔhi ninnetipi
vavatthapetabbaÑ. DvinnaÑ pana aÔÔhikÈnaÑ ghaÔitaghaÔitaÔÔhÈnavasena
sandhito vavatthapetabbaÑ. AÔÔhikÈnaÑyeva antaravasena vivarato
vavatthapetabbaÑ. Sabbattheva pana ÒÈÓaÑ cÈretvÈ imasmiÑ ÔhÈne
idamaÔÔhÊti3 samantato vavatthapetabbaÑ. Evampi nimitte anupaÔÔhahante
nalÈÔaÔÔhimhi cittaÑ saÓÔhapetabbaÑ.

120. YathÈ cettha, evaÑ idaÑ ekÈdasavidhena nimittaggahaÓaÑ ito

purimesu puÄavakÈdÊsupi yujjamÈnavasena sallakkhetabbaÑ. IdaÒca pana
kammaÔÔhÈnaÑ sakalÈyapi aÔÔhikasa~khalikÈya ekasmimpi aÔÔhike
sampajjati. TasmÈ tesu yatthakatthaci ekÈdasavidhena nimittaÑ uggahetvÈ
“aÔÔhikapaÔikk|laÑ
______________________________________________________________
1. So (sabbattha) 2. DÊ 1. 235; Ma 3. 134 piÔÔhÈdÊsu. 3. IdamatthÊti (I, Ka)
 6. AsubhakammaÔÔhÈnaniddesa 187

aÔÔhikapaÔikk|lan”ti manasikÈro pavattetabbo. Idha uggahanimittampi

paÔibhÈganimittampi ekasadisameva hotÊti vuttaÑ, taÑ ekasmiÑ aÔÔhike
yuttaÑ. AÔÔhikasa~khalikÈya pana uggahanimitte paÒÒÈyamÈne vivaratÈ1.
PaÔibhÈganimitte paripuÓÓabhÈvo yujjati. EkaÔÔhikepi ca uggahanimittena
bÊbhacchena bhayÈnakena bhavitabbaÑ. PaÔibhÈganimittena
pÊtisomanassajanakena, upacÈrÈvahattÈ.
ImasmiÑ hi okÈse yaÑ AÔÔhakathÈsu vuttaÑ, taÑ dvÈraÑ datvÈva
vuttaÑ. TathÈ hi tattha “cat|su brahmavihÈresu dasasu ca asubhesu
paÔibhÈganimittaÑ natthi. BrahmavihÈresu hi sÊmasambhedoyeva nimittaÑ.
Dasasu ca asubhesu nibbikappaÑ katvÈ paÔikk|labhÈveyeva diÔÔhe nimittaÑ
nÈma hotÊ”ti vatvÈpi puna anantarameva “duvidhaÑ idha nimittaÑ
uggahanimittaÑ paÔibhÈganimittaÑ. UggahanimittaÑ vir|paÑ bÊbhacchaÑ
bhayÈnakaÑ hutvÈ upaÔÔhÈtÊ”ti-Èdi2 vuttaÑ. TasmÈ yaÑ vicÈretvÈ
avocumha, idamevettha yuttaÑ.
Apica MahÈtissattherassa dantaÔÔhikamattÈvalokanena sakalitthisarÊrassa
aÔÔhisa~ghÈtabhÈvena upaÔÔhÈnÈdÊni cettha nidassanÈnÊti.
Iti asubhÈni subhaguÓo, dasasatalocanena thutakitti.
YÈni avoca Dasabalo, ekekajjhÈnahetunÊti.
EvaÑ tÈni ca tesaÒca, bhÈvanÈnayamimaÑ viditvÈna.
Tesveva ayaÑ bhiyyo, pakiÓÓakakathÈpi viÒÒeyyÈ.

PakiÓÓakakathÈ
121. Etesu hi yattha katthaci adhigatajjhÈno suvikkhambhitarÈgattÈ
vÊtarÈgo viya nilloluppacÈro hoti. EvaÑ santepi yvÈyaÑ asubhappabhedo
vutto, so sarÊrasabhÈvappattivasena ca rÈgacaritabhedavasena cÈti veditabbo.
ChavasarÊraÑ hi paÔikk|labhÈvaÑ ÈpajjamÈnaÑ uddhumÈtaka-
sabhÈvappattaÑ vÈ siyÈ, vinÊlakÈdÊnaÑ vÈ aÒÒatarasabhÈvappattaÑ. Iti
yÈdisaÑ yÈdisaÑ sakkÈ hoti laddhuÑ, tÈdise tÈdise uddhumÈtakapaÔikk|laÑ
vinÊlakapaÔikk|lanti evaÑ nimittaÑ gaÓhitabbamevÈti
sÈrÊrasabhÈvappattivasena dasadhÈ asubhappabhedo vuttoti veditabbo.
______________________________________________________________
1. PaÒÒÈyamÈnavivaratÈ (SÊ, SyÈ) 2. UpaÔÔhÈtÊti (SÊ)
188 Visuddhimagga

Visesato cettha uddhumÈtakaÑ sarÊrasaÓÔhÈnavipattippakÈsanato

saÓÔhÈnarÈgino sappÈyaÑ. VinÊlakaÑ chavirÈgavipattippakÈsanato
sarÊravaÓÓarÈgino sappÈyaÑ. VipubbakaÑ kÈyavaÓapaÔibaddhassa
duggandhabhÈvassa pakÈsanato mÈlÈgandhÈdivasena
samuÔÔhÈpitasarÊragandharÈgino sappÈyaÑ. VicchiddakaÑ
antosusirabhÈvappakÈsanato sarÊre ghanabhÈvarÈgino sappÈyaÑ.
VikkhÈyitakaÑ maÑsupacayasampattivinÈsappakÈsanato thanÈdÊsu
sarÊrappadesesu maÑsupacayarÈgino sappÈyaÑ. VikkhittakaÑ
a~gapacca~gÈnaÑ vikkhepappakÈsanato a~gapacca~galÊlÈrÈgino sappÈyaÑ.
HatavikkhittakaÑ sarÊrasa~ghÈtabhedavikÈrappakÈsanato
sarÊrasa~ghÈtasampattirÈgino sappÈyaÑ. LohitakaÑ
lohitamakkhitapaÔikk|labhÈvappakÈsanato ala~kÈrajanitasobharÈgino
sappÈyaÑ. PuÄavakaÑ kÈyassa anekakimikulasÈdhÈraÓabhÈvappakÈsanato
kÈye mamattarÈgino sappÈyaÑ. AÔÔhikaÑ sarÊraÔÔhÊnaÑ
paÔikk|labhÈvappakÈsanato dantasampattirÈgino sappÈyanti evaÑ
rÈgacaritabhedavasenÈpi dasadhÈ asubhappabhedo vuttoti veditabbo.
YasmÈ pana dasavidhepi etasmiÑ asubhe seyyathÈpi nÈma
aparisaÓÔhitajalÈya sÊghasotÈya nadiyÈ arittabaleneva nÈvÈ tiÔÔhati, vinÈ
arittena na sakkÈ ÔhapetuÑ, evameva dubbalattÈ ÈrammaÓassa
vitakkabaleneva cittaÑ ekaggaÑ hutvÈ tiÔÔhati, vinÈ vitakkena na sakkÈ
ÔhapetuÑ, tasmÈ paÔhamajjhÈnamevettha hoti, na dutiyÈdÊni.
PaÔikk|lepi ca etasmiÑ ÈrammaÓe “addhÈ imÈya paÔipadÈya
jarÈmaraÓamhÈ parimuccissÈmÊ”ti evamÈnisaÑsadassÈvitÈya ceva
nÊvaraÓasantÈpappahÈnena ca pÊtisomanassaÑ uppajjati, “bahuÑ dÈni
vetanaÑ labhissÈmÊ”ti ÈnisaÑsadassÈvino pupphachaÉÉakassa g|tharÈsimhi
viya, ussannabyÈdhidukkhassa rogino vamanavirecanappavattiyaÑ viya ca.

122. Dasavidhampi cetaÑ asubhaÑ lakkhaÓato1 ekameva hoti.

DasavidhassÈpi hetassa asuciduggandhajegucchapaÔikk|labhÈvo eva
lakkhaÓaÑ. TadetaÑ iminÈ lakkhaÓena na kevalaÑ matasarÊre,
dantaÔÔhikadassÈvino pana CetiyapabbatavÈsino MahÈtissattherassa viya,
hatthikkhandhagataÑ rÈjÈnaÑ olokentassa SaÑgharakkhitatther|paÔÔhÈka
sÈmaÓerassa viya ca
______________________________________________________________
1. AsubhalakkhaÓato (SÊ)
 6. AsubhakammaÔÔhÈnaniddesa 189

jÊvamÈnakasarÊrepi upaÔÔhÈti. Yatheva hi matasarÊraÑ, evaÑ jÊvamÈnakampi

asubhameva. AsubhalakkhaÓaÑ panettha Ègantukena ala~kÈrena
paÔicchannattÈ na paÒÒÈyati. PakatiyÈ pana idaÑ sarÊraÑ nÈma atirekatisata-
aÔÔhikasamussayaÑ asÊtisatasandhisaÑghaÔitaÑ navanhÈrusatanibandhanaÑ1
navamaÑsapesisatÈnulittaÑ allacammapariyonaddhaÑ chaviyÈ
paÔicchannaÑ chiddÈvachiddaÑ medakathÈlikÈ viya
niccuggharitapaggharitaÑ kimisaÑghanisevitaÑ rogÈnaÑ ÈyatanaÑ
dukkhadhammÈnaÑ vatthu paribhinnapurÈÓagaÓÉo viya navahi
vaÓamukhehi satatavissandanaÑ. Yassa ubhohi akkhÊhi akkhig|thako
paggharati, kaÓÓabilehi kaÓÓag|thako, nÈsÈpuÔehi si~ghÈÓikÈ, mukhato
ÈhÈrapittasemharudhirÈni, adhodvÈrehi uccÈrapassÈvÈ, navanavutiyÈ
lomak|pasahassehi asuciseday|so paggharati. NÊlamakkhikÈdayo
samparivÈrenti. YaÑ dantakaÔÔhamukhadhovanasÊsamakkhana-
nahÈnanivÈsanapÈrupanÈdÊhi2 appaÔijaggitvÈ yathÈjÈtova
pharusavippakiÓÓakeso hutvÈ gÈmena gÈmaÑ vicaranto rÈjÈpi
pupphachaÉÉakacaÓÉÈlÈdÊsu aÒÒataropi samasarÊrapaÔikk|latÈya nibbiseso
hoti, evaÑ asuciduggandhajegucchapaÔikk|latÈya raÒÒo vÈ caÓÉÈlassa vÈ
sarÊre vemattaÑ3 nÈma natthi. DantakaÔÔhamukhadhovanÈdÊhi panettha
dantamalÈdÊni pamajjitvÈ nÈnÈvatthehi hirikopÊnaÑ paÔicchÈdetvÈ
nÈnÈvaÓÓena surabhivilepanena vilimpitvÈ pupphÈbharaÓÈdÊhi ala~karitvÈ
“ahaÑ maman”ti gahetabbÈkÈrappattaÑ karonti. Tato iminÈ Ègantukena
ala~kÈrena paÔicchannattÈ tadassa yÈthÈvasarasaÑ asubhalakkhaÓaÑ
asaÒjÈnantÈ purisÈ itthÊsu, itthiyo ca purisesu ratiÑ karonti. Paramatthato
panettha rajjitabbakayuttaÔÔhÈnaÑ nÈma aÓumattampi natthi. TathÈ hi
kesalomanakhadantakheÄasi~ghÈÓika-uccÈrapassÈvÈdÊsu ekakoÔÔhÈsampi
sarÊrato bahi patitaÑ sattÈ hatthena chupitumpi4 na icchanti, aÔÔÊyanti
harÈyanti jigucchanti. YaÑ yaÑ panettha avasesaÑ hoti, taÑ taÑ evaÑ
paÔikk|lampi samÈnaÑ avijjandhakÈrapariyonaddhÈ attasineharÈgarattÈ
“iÔÔhaÑ kantaÑ niccaÑ sukhaÑ attÈ”ti gaÓhanti. Te evaÑ gaÓhantÈ
aÔaviyaÑ kiÑsukarukkhaÑ disvÈ rukkhato apatitapupphaÑ “ayaÑ
maÑsapesÊ”ti5 vihaÒÒamÈnena jarasi~gÈlena samÈnataÑ Èpajjanti. TasmÈ–
______________________________________________________________
1. ...nibaddhaÑ (SÊ) 2. PÈpuraÓÈdÊhi (SÊ), pÈvuraÓÈdÊhi (?)
3. SarÊravemattaÑ (I) 4. Phusitumpi (SÊ)
5. ApatitaÑ apatitaÑ pupphaÑ “ayaÑ maÑsapesi ayaÑ maÑsapesÊ”ti (SÊ)
190 Visuddhimagga

YathÈpi1 pupphitaÑ disvÈ, si~gÈlo kiÑsukaÑ vane.

MaÑsarukkho mayÈ laddho, iti gantvÈna vegasÈ.
PatitaÑ patitaÑ pupphaÑ, ÉaÑsitvÈ atilolupo.
NayidaÑ maÑsaÑ aduÑ maÑsaÑ, yaÑ rukkhasminti gaÓhati.
KoÔÔhÈsaÑ patitaÑyeva, asubhanti tathÈ budho.
AggahetvÈna gaÓheyya, sarÊraÔÔhampi naÑ tathÈ.
ImaÒhi subhato kÈyaÑ, gahetvÈ tattha mucchitÈ.
BÈlÈ karontÈ pÈpÈni, dukkhÈ na parimuccare.
TasmÈ passeyya medhÈvÊ, jÊvato vÈ matassa vÈ.
SabhÈvaÑ p|tikÈyassa, subhabhÈvena vajjitaÑ.
VuttaÒhetaÑ–

Duggandho asuci kÈyo, kuÓapo ukkar|pamo.

Nindito cakkhubh|tehi, kÈyo bÈlÈbhinandito.
AllacammapaÔicchanno, navadvÈro mahÈvaÓo.
Samantato paggharati, asuci p|tigandhiyo.
Sace imassa kÈyassa, anto bÈhirako2 siyÈ.
DaÓÉaÑ n|na gahetvÈna, kÈke soÓe nivÈraye3ti.
TasmÈ dabbajÈtikena bhikkhunÈ jÊvamÈnasarÊraÑ vÈ hotu matasarÊraÑ
vÈ yattha yattha asubhÈkÈro paÒÒÈyati, tattha tattheva nimittaÑ gahetvÈ
kammaÔÔhÈnaÑ appanaÑ pÈpetabbanti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

SamÈdhibhÈvanÈdhikÈre

AsubhakammaÔÔhÈnaniddeso nÈma

ChaÔÔho paricchedo.
______________________________________________________________
1. YathÈ hi (SÊ) 2. BÈhirato (SÊ, SyÈ)
3. KÈke soÓe ca vÈraye (SÊ), kÈkasoÓe nivÈraye (SyÈ)
 7. Cha-anussatiniddesa

BuddhÈnussatikathÈ
123. AsubhÈnantaraÑ uddiÔÔhÈsu pana dasasu anussatÊsu punappunaÑ
uppajjanato satiyeva anussati, pavattitabbaÔÔhÈnamhiyeva vÈ pavattattÈ
saddhÈpabbajitassa kulaputtassa anur|pÈ satÊtipi anussati, BuddhaÑ Èrabbha
uppannÈ anussati BuddhÈnussati, BuddhaguÓÈrammaÓÈya satiyÈ
etamadhivacanaÑ. DhammaÑ Èrabbha uppannÈ anussati dhammÈnussati,
svÈkkhÈtatÈdidhammaguÓÈrammaÓÈya satiyÈ etamadhivacanaÑ. SaÑghaÑ
Èrabbha uppannÈ anussati saÑghÈnussati, suppaÔipannatÈdi-
saÑghaguÓÈrammaÓÈya satiyÈ etamadhivacanaÑ. SÊlaÑ Èrabbha uppannÈ
anussati sÊlÈnussati, akhaÓÉatÈdisÊlaguÓÈrammaÓÈya satiyÈ
etamadhivacanaÑ. CÈgaÑ Èrabbha uppannÈ anussati cÈgÈnussati,
muttacÈgatÈdicÈgaguÓÈrammaÓÈya satiyÈ etamadhivacanaÑ. DevatÈ Èrabbha
uppannÈ anussati devatÈnussati, devatÈ sakkhiÔÔhÈne ÔhapetvÈ attano
saddhÈdiguÓÈrammaÓÈya satiyÈ etamadhivacanaÑ. MaraÓaÑ Èrabbha
uppannÈ anussati maraÓÈnussati1, jÊvitindriyupacchedÈrammaÓÈya satiyÈ
etamadhivacanaÑ. KesÈdibhedaÑ r|pakÈyaÑ gatÈ, kÈye vÈ gatÈti kÈyagatÈ,
kÈyagatÈ ca sÈ sati cÈti kÈyagatasatÊti vattabbe rassaÑ akatvÈ kÈyagatÈsatÊti
vuttÈ, kesÈdikÈyakoÔÔhÈsanimittÈrammaÓÈya satiyÈ etamadhivacanaÑ.
ŒnÈpÈne Èrabbha uppannÈ sati ÈnÈpÈnassati, assÈsapassÈsa-
nimittÈrammaÓÈya satiyÈ etamadhivacanaÑ. UpasamaÑ Èrabbha uppannÈ
anussati upasamÈnussati, sabbadukkh|pasamÈrammaÓÈya satiyÈ
etamadhivacanaÑ.

124. Iti imÈsu dasasu anussatÊsu BuddhÈnussatiÑ tÈva bhÈvetukÈmena

aveccappasÈdasamannÈgatena yoginÈ patir|pasenÈsane rahogatena
paÔisallÊnena “itipi so BhagavÈ ArahaÑ SammÈsambuddho
VijjÈcaraÓasampanno Sugato Lokavid| Anuttaro
______________________________________________________________
1. UppannÈ sati maraÓasati (SÊ), AÑ 1. 268 piÔÔhena sameti.
192 Visuddhimagga

purisadammasÈrathi SatthÈ devamanussÈnaÑ Buddho BhagavÈ”ti1 evaÑ

Buddhassa Bhagavato guÓÈ anussaritabbÈ.
TatrÈyaÑ anussaraÓanayo–so BhagavÈ itipi ArahaÑ, itipi
SammÈsambuddho -pa- itipi BhagavÈti anussÈrati. IminÈ ca iminÈ ca
kÈraÓenÈti vuttaÑ hoti.

125. Tattha ÈrakattÈ arÊnaÑ arÈnaÒca hatattÈ paccayÈdÊnaÑ arahattÈ

pÈpakaraÓe rahÈbhÈvÈti imehi tÈva kÈraÓehi so BhagavÈ Arahanti
anussarati. ŒrakÈ hi so sabbakilesehi suvid|ravid|re Ôhito maggena
savÈsanÈnaÑ kilesÈnaÑ viddhaÑsitattÈti ÈrakattÈ ArahaÑ.
So tato ÈrakÈ nÈma, yassa yenÈsama~gitÈ.
Asama~gÊ ca dosehi, NÈtho tenÈrahaÑ matoti.

126. Te cÈnena kilesÈrayo maggena hatÈti arÊnaÑ hatattÈpi ArahaÑ.

YasmÈ rÈgÈdisa~khÈtÈ, sabbepi arayo hatÈ.
PaÒÒÈsatthena NÈthena, tasmÈpi ArahaÑ matoti2.

127. YaÒcetaÑ avijjÈbhavataÓhÈmayanÈbhi puÒÒÈdi-abhisa~khÈrÈraÑ

jarÈmaraÓanemi Èsavasamudayamayena akkhena vijjhitvÈ tibhavarathe
samÈyojitaÑ anÈdikÈlappavattaÑ saÑsÈracakkaÑ, tassÈnena BodhimaÓÉe
vÊriyapÈdehi sÊlapathaviyaÑ patiÔÔhÈya saddhÈhatthena kammakkhayakaraÑ
ÒÈÓapharasuÑ gahetvÈ sabbe arÈ hatÈti arÈnaÑ hatattÈpi ArahaÑ.

128. Atha vÈ saÑsÈracakkanti anamataggaÑ saÑsÈravaÔÔaÑ vuccati.

Tassa ca avijjÈ nÈbhi, m|lattÈ. JarÈmaraÓaÑ nemi, pariyosÈnattÈ. SesÈ dasa
dhammÈ arÈ, avijjÈm|lakattÈ jarÈmaraÓapariyantattÈ ca, tattha dukkhÈdÊsu
aÒÒÈÓaÑ avijjÈ. KÈmabhave ca avijjÈ kÈmabhave sa~khÈrÈnaÑ paccayo
hoti, r|pabhave avijjÈ r|pabhave sa~khÈrÈnaÑ paccayo hoti, ar|pabhave
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 252 piÔÔhÈdÊsu. 2. Mato (katthaci)
 7. Cha-anussatiniddesa 193

avijjÈ ar|pabhave sa~khÈrÈnaÑ paccayo hoti. KÈmabhave sa~khÈrÈ

kÈmabhave paÔisandhiviÒÒÈÓassa paccayÈ honti, esa nayo itaresu.
KÈmabhave paÔisandhiviÒÒÈÓaÑ kÈmabhave nÈmar|passa paccayo hoti,
tathÈ r|pabhave. Ar|pabhave nÈmasseva paccayo hoti. KÈmabhave
nÈmar|paÑ kÈmabhave saÄÈyatanassa paccayo hoti, r|pabhave nÈmar|paÑ
r|pabhave tiÓÓaÑ ÈyatanÈnaÑ paccayo hoti, ar|pabhave nÈmaÑ ar|pabhave
ekassa Èyatanassa paccayo hoti. KÈmabhave saÄÈyatanaÑ kÈmabhave
chabbidhassa phassassa paccayo hoti, r|pabhave tÊÓi ÈyatanÈni r|pabhave
tiÓÓaÑ phassÈnaÑ paccayÈ honti, ar|pabhave ekaÑ ÈyatanaÑ ar|pabhave
ekassa phassassa paccayo hoti. KÈmabhave cha phassÈ kÈmabhave channaÑ
vedanÈnaÑ paccayÈ honti, r|pabhave tayo phassÈ tattheva tissannaÑ,
ar|pabhave eko tattheva ekissÈ vedanÈya paccayo hoti. KÈmabhave cha
vedanÈ kÈmabhave channaÑ taÓhÈkÈyÈnaÑ paccayÈ honti, r|pabhave tisso
tattheva tiÓÓaÑ, ar|pabhave ekÈ vedanÈ ar|pabhave ekassa taÓhÈkÈyassa
paccayo hoti. Tattha tattha sÈ sÈ taÓhÈ tassa tassa upÈdÈnassa, upÈdÈnÈdayo
bhavÈdÊnaÑ.
KathaÑ? Idhekacco kÈme paribhuÒjissÈmÊti kÈmupÈdÈnapaccayÈ
kÈyena duccaritaÑ carati, vÈcÈya duccaritaÑ carati, manasÈ duccaritaÑ
carati, duccaritapÈrip|riyÈ apÈye upapajjati1. Tatthassa upapattihetubh|taÑ2
kammaÑ kammabhavo, kammanibbattÈ khandhÈ upapattibhavo,
khandhÈnaÑ nibbatti jÈti, paripÈko jarÈ, bhedo maraÓaÑ.
Aparo saggasampattiÑ anubhavissÈmÊti tatheva sucaritaÑ carati,
sucaritapÈrip|riyÈ sagge upapajjati1. Tatthassa upapattihetubh|taÑ2
kammaÑ kammabhavoti so eva nayo.
Aparo pana brahmalokasampattiÑ anubhavissÈmÊti
kÈmupÈdÈnapaccayÈ-eva mettaÑ bhÈveti, karuÓaÑ, muditaÑ, upekkhaÑ
bhÈveti, bhÈvanÈpÈrip|riyÈ brahmaloke nibbattati. Tatthassa
nibbattihetubh|taÑ kammaÑ kammabhavoti so eva nayo.
______________________________________________________________
1. Uppajjati (SÊ, SyÈ) 2. Uppattihetubh|taÑ (SÊ, SyÈ)
194 Visuddhimagga

Aparo ar|pabhave sampattiÑ anubhavissÈmÊti tatheva

ÈkÈsÈnaÒcÈyatanÈdisamÈpattiyo bhÈveti, bhÈvanÈpÈrip|riyÈ tattha tattha
nibbattati. Tatthassa nibbattihetubh|taÑ kammaÑ kammabhavo,
kammanibbattÈ khandhÈ upapattibhavo, khandhÈnaÑ nibbatti jÈti, paripÈko
jarÈ, bhedo maraÓanti. Esa nayo sesupÈdÈnam|likÈsupi yojanÈsu.
EvaÑ ayaÑ avijjÈ hetu, sa~khÈrÈ hetusamuppannÈ, ubhopete
hetusamuppannÈti paccayapariggahe paÒÒÈ dhammaÔÔhitiÒÈÓaÑ. AtÊtampi
addhÈnaÑ anÈgatampi addhÈnaÑ avijjÈ hetu, sa~khÈrÈ hetusamuppannÈ,
ubhopete hetusamuppannÈti paccayapariggahe paÒÒÈ dhammaÔÔhitiÒÈÓanti
eteneva nayena sabbapadÈni vitthÈretabbÈni.
Tattha avijjÈsa~khÈrÈ eko sa~khepo, viÒÒÈÓanÈmar|pasaÄÈyatanaphassa-
vedanÈ eko, taÓhupÈdÈnabhavÈ eko, jÈtijarÈmaraÓaÑ eko. Purimasa~khepo
cettha atÊto addhÈ, dve majjhimÈ paccuppanno, jÈtijarÈmaraÓaÑ anÈgato.
AvijjÈsa~khÈraggahaÓena cettha taÓhupÈdÈnabhavÈ gahitÈva hontÊti ime
paÒca dhammÈ atÊte kammavaÔÔaÑ, viÒÒÈÓÈdayo paÒca etarahi
vipÈkavaÔÔaÑ, taÓhupÈdÈnabhavaggahaÓena avijjÈsa~khÈrÈ gahitÈva hontÊti
ime paÒca dhammÈ etarahi kammavaÔÔaÑ, jÈtijarÈmaraÓÈpadesena
viÒÒÈÓÈdÊnaÑ niddiÔÔhattÈ ime paÒca dhammÈ ÈyatiÑ vipÈkavaÔÔaÑ. Te1
ÈkÈrato vÊsatividhÈ honti. Sa~khÈraviÒÒÈÓÈnaÒcettha antarÈ eko sandhi,
vedanÈtaÓhÈnamantarÈ eko, bhavajÈtÊnamantarÈ ekoti2, iti BhagavÈ etaÑ
catusa~khepaÑ tiyaddhaÑ vÊsatÈkÈraÑ tisandhiÑ paÔiccasamuppÈdaÑ
sabbÈkÈrato jÈnÈti passati aÒÒÈti paÔivijjhati. TaÑ ÒÈtaÔÔhena ÒÈÓaÑ,
pajÈnanaÔÔhena paÒÒÈ, tena vuccati paccayapariggahe paÒÒÈ
dhammaÔÔhitiÒÈÓanti. IminÈ dhammaÔÔhitiÒÈÓena BhagavÈ te dhamme
yathÈbh|taÑ ÒatvÈ tesu nibbindanto virajjanto vimuccanto vuttappakÈrassa
imassa saÑsÈracakkassa are hani vihani viddhaÑsesi. Evampi arÈnaÑ
hatattÈ ArahaÑ.
ArÈ saÑsÈracakkassa, hatÈ ÒÈÓÈsinÈ yato.
LokanÈthena tenesa, Arahanti pavuccati.
______________________________________________________________
1. Ye (Vi-®Ôha 86) 2. Eko (Vi-®Ôha 1. 86)
 7. Cha-anussatiniddesa 195

129. AggadakkhiÓeyyattÈ ca cÊvarÈdipaccaye arahati p|jÈvisesaÒca.

Teneva ca uppanne TathÈgate yekeci mahesakkhÈ devamanussÈ, na te
aÒÒattha p|jaÑ karonti. TathÈhi brahmÈ Sahampati Sinerumattena
ratanadÈmena TathÈgataÑ p|jesi. YathÈbalaÒca aÒÒe devÈ manussÈ ca
BimbisÈrakosalarÈjÈdayo. Parinibbutampi ca BhagavantaÑ uddissa
channavutikoÔidhanaÑ vissajjetvÈ AsokamahÈrÈjÈ sakalajambudÊpe
caturÈsÊtivihÈrasahassÈni patiÔÔhÈpesi. Ko pana vÈdo aÒÒesaÑ
p|jÈvisesÈnanti paccayÈdÊnaÑ arahattÈpi ArahaÑ.
P|jÈvisesaÑ saha paccayehi,
YasmÈ ayaÑ arahati LokanÈtho.
AtthÈnur|paÑ Arahanti loke,
TasmÈ Jino arahati nÈmametaÑ.

130. YathÈ ca loke yekeci paÓÉitamÈnino bÈlÈ asilokabhayena raho

pÈpaÑ karonti, evamesa na kadÈci karotÊti pÈpakaraÓe rahÈbhÈvatopi
ArahaÑ.
YasmÈ natthi raho nÈma, pÈpakammesu tÈdino.
RahÈbhÈvena tenesa, ArahaÑ iti vissuto.
EvaÑ sabbathÈpi–
ŒrakattÈ hatattÈ ca, kilesÈrÊna so Muni.
HatasaÑsÈracakkÈro, paccayÈdÊna cÈraho.
Na raho karoti pÈpÈni, ArahaÑ tena vuccatÊti. (1)

131. SammÈ sÈmaÒca sabbadhammÈnaÑ buddhattÈ pana

SammÈsambuddho. TathÈhi esa sabbadhamme sammÈ sÈmaÒca Buddho1,
abhiÒÒeyye dhamme abhiÒÒeyyato Buddho, pariÒÒeyye dhamme
pariÒÒeyyato, pahÈtabbe dhamme pahÈtabbato, sacchikÈtabbe dhamme
sacchikÈtabbato, bhÈvetabbe dhamme bhÈvetabbato. Teneva cÈha–
AbhiÒÒeyyaÑ abhiÒÒÈtaÑ, bhÈvetabbaÒca bhÈvitaÑ.
PahÈtabbaÑ pahÊnaÑ me, tasmÈ Buddhosmi brÈhmaÓÈti2.
______________________________________________________________
1. Sabbadhamme sammÈ Sambuddho (SÊ) 2. Ma 2. 352; Khu 1. 368 piÔÔhesu.
196 Visuddhimagga

132. Apica cakkhuÑ dukkhasaccaÑ, tassa m|lakÈraÓabhÈvena

samuÔÔhÈpikÈ purimataÓhÈ samudayasaccaÑ, ubhinnaÑ appavatti
nirodhasaccaÑ, nirodhapajÈnanÈ paÔipadÈ maggasaccanti evaÑ
ekekapaduddhÈrenÈpi sabbadhamme sammÈ sÈmaÒca Buddho, esa nayo
sotaghÈnajivhÈkÈyamanesu. Eteneva nayena r|pÈdÊni cha ÈyatanÈni,
cakkhuviÒÒÈÓÈdayo chaviÒÒÈÓakÈyÈ cakkhusamphassÈdayo cha phassÈ,
cakkhusamphassajÈdayo cha vedanÈ, r|pasaÒÒÈdayo cha saÒÒÈ,
r|pasaÒcetanÈdayo cha cetanÈ, r|pataÓhÈdayo cha taÓhÈkÈyÈ,
r|pavitakkÈdayo cha vitakkÈ, r|pavicÈrÈdayo cha vicÈrÈ, r|pakkhandhÈdayo
paÒcakkhandhÈ, dasa kasiÓÈni, dasa anussatiyo, uddhumÈtakasaÒÒÈdivasena
dasa saÒÒÈ, kesÈdayo dvattiÑsÈkÈrÈ, dvÈdasÈyatanÈni, aÔÔhÈrasa dhÈtuyo,
kÈmabhavÈdayo nava bhavÈ, paÔhamÈdÊni cattÈri jhÈnÈni, mettÈbhÈvanÈdayo
catasso appamaÒÒÈ, catasso ar|pasamÈpattiyo, paÔilomato jarÈmaraÓÈdÊni,
anulomato avijjÈdÊni paÔiccasamuppÈda~gÈni ca yojetabbÈni.
TatrÈyaÑ ekapadayojanÈ, jarÈmaraÓaÑ dukkhasaccaÑ. JÈti
samudayasaccaÑ. Ubhinnampi nissaraÓaÑ nirodhasaccaÑ. NirodhapajÈnanÈ
paÔipadÈ maggasaccanti evamekekapaduddhÈrena sabbadhamme sammÈ
sÈmaÒca Buddho anubuddho paÔibuddho. Tena vuttaÑ “sammÈ sÈmaÒca
sabbadhammÈnaÑ buddhattÈ pana SammÈsambuddho”ti. (2)

133. VijjÈhi pana caraÓena ca sampannattÈ VijjÈcaraÓasampanno.

Tattha vijjÈti tissopi vijjÈ aÔÔhapi vijjÈ. Tisso vijjÈ Bhayabheravasutte1
vuttanayeneva veditabbÈ, aÔÔha AmbaÔÔhasutte2. Tatra hi vipassanÈÒÈÓena
manomayiddhiyÈ ca saha cha abhiÒÒÈ pariggahetvÈ aÔÔha vijjÈ vuttÈ.
CaraÓanti sÊlasaÑvaro, indriyesu guttadvÈratÈ, bhojane mattaÒÒutÈ,
jÈgariyÈnuyogo, satta saddhammÈ, cattÈri r|pÈvacarajjhÈnÈnÊti ime
pannarasa dhammÈ veditabbÈ. Imeyeva hi pannarasa dhammÈ yasmÈ etehi
carati ariyasÈvako gacchati amataÑ disaÑ, tasmÈ caraÓanti vuttÈ. YathÈha
“idha MahÈnÈma ariyasÈvako sÊlavÈ hotÊ”ti sabbaÑ MajjhimapaÓÓÈsake3
vuttanayeneva veditabbaÑ. BhagavÈ imÈhi vijjÈhi iminÈ ca caraÓena
samannÈgato. Tena vuccati VijjÈcaraÓasampannoti.
______________________________________________________________
1. Ma 1. 26 piÔÔhe. 2. DÊ 1. 94 piÔÔhe. 3. Ma 2. 17 piÔÔhe.
 7. Cha-anussatiniddesa 197

Tattha vijjÈsampadÈ Bhagavato sabbaÒÒutaÑ p|retvÈ ÔhitÈ.

CaraÓasampadÈ mahÈkÈruÓikataÑ. So sabbaÒÒutÈya sabbasattÈnaÑ
atthÈnatthaÑ ÒatvÈ mahÈkÈruÓikatÈya anatthaÑ parivajjetvÈ atthe niyojeti.
YathÈ taÑ VijjÈcaraÓasampanno. Tenassa sÈvakÈ suppaÔipannÈ honti, no
duppaÔipannÈ vijjÈcaraÓavipannÈnaÑ1 sÈvakÈ attantapÈdayo viya. (3)

134. SobhanagamanattÈ, sundaraÑ ÔhÈnaÑ gatattÈ, sammÈ gatattÈ,

sammÈ ca gadattÈ Sugato. Gamanampi hi gatanti vuccati. TaÒca Bhagavato
sobhanaÑ parisuddhamanavajjaÑ. KiÑ pana tanti? Ariyamaggo. Tena hesa
gamanena khemaÑ disaÑ asajjamÈno gatoti sobhanagamanattÈ Sugato.
SundaraÒcesa ÔhÈnaÑ gato amataÑ nibbÈnanti sundaraÑ ÔhÈnaÑ gatattÈpi
Sugato. SammÈ ca gato tena tena maggena pahÊne kilese puna
apaccÈgacchanto. VuttaÒhetaÑ “sotÈpattimaggena ye kilesÈ pahÊnÈ, te kilese
na puneti na pacceti na paccÈgacchatÊti Sugato -pa- arahattamaggena ye
kilesÈ pahÊnÈ, te kilesena puneti na pacceti na paccÈgacchatÊti Sugato”ti2,
sammÈ vÈ gato DÊpa~karapÈdam|lato pabhuti yÈva BodhimaÓÉÈ3 tÈva
samatiÑsapÈramÊp|rikÈya sammÈpaÔipattiyÈ sabbalokassa hitasukhameva
karonto sassataÑ, ucchedaÑ, kÈmasukhaÑ, attakilamathanti ime ca ante
anupagacchanto gatoti sammÈ gatattÈpi Sugato. SammÈ cesa gadati
yuttaÔÔhÈne yuttameva vÈcaÑ bhÈsatÊti sammÈ gadattÈpi Sugato. TatridaÑ
sÈdhakasuttaÑ “yaÑ TathÈgato vÈcaÑ jÈnÈti abh|taÑ atacchaÑ
anatthasaÒhitaÑ, sÈ ca paresaÑ appiyÈ amanÈpÈ, na taÑ TathÈgato vÈcaÑ
bhÈsati. Yampi TathÈgato vÈcaÑ jÈnÈti bh|taÑ tacchaÑ anatthasaÒhitaÑ, sÈ
ca paresaÑ appiyÈ amanÈpÈ, tampi TathÈgato vÈcaÑ na bhÈsati. YaÒca kho
TathÈgato vÈcaÑ jÈnÈti bh|taÑ tacchaÑ atthasaÒhitaÑ, sÈ ca paresaÑ
appiyÈ amanÈpÈ, tatra kÈlaÒÒ| TathÈgato hoti tassÈ vÈcÈya veyyÈkaraÓÈya.
YaÑ TathÈgato vÈcaÑ jÈnÈti abh|taÑ atacchaÑ anatthasaÒhitaÑ, sÈ ca
paresaÑ piyÈ manÈpÈ, na taÑ TathÈgato vÈcaÑ bhÈsati. Yampi TathÈgato
vÈcaÑ jÈnÈti bh|taÑ tacchaÑ anatthasaÒhitaÑ, sÈ ca paresaÑ piyÈ manÈpÈ,
tampi TathÈgato vÈcaÑ na bhÈsati. YaÒca kho TathÈgato vÈcaÑ jÈnÈti
bh|taÑ tacchaÑ atthasaÒhitaÑ,
______________________________________________________________
1. ...vipannÈnaÑ hi (SÊ) 2. MahÈni 88 piÔÔhe. 3. BodhimaÓÉo (?)
198 Visuddhimagga

sÈ ca paresaÑ piyÈ manÈpÈ, tatra kÈlaÒÒ| TathÈgato hoti tassÈ vÈcÈya

veyyÈkaraÓÈyÈ”ti1. EvaÑ sammÈ gadattÈpi Sugatoti veditabbo. (4)

135. SabbathÈpi viditalokattÈ pana Lokavid|. So hi BhagavÈ sabhÈvato

samudayato nirodhato nirodh|pÈyatoti sabbathÈ lokaÑ avedi aÒÒÈsi
paÔivijjhi. YathÈha “yattha kho Èvuso na jÈyati na jÊyati na mÊyati na cavati
na upapajjati, nÈhaÑ taÑ gamanena lokassa antaÑ ÒÈteyyaÑ daÔÔheyyaÑ
patteyyanti vadÈmi, na cÈhaÑ Èvuso apatvÈva lokassa antaÑ dukkhassa
antakiriyaÑ vadÈmi. Api cÈhaÑ Èvuso imasmiÒÒeva byÈmamatte kaÄevare
sasaÒÒimhi samanake lokaÒca paÒÒapemi lokasamudayaÒca lokanirodhaÒca
lokanirodhagÈminiÒca paÔipadaÑ.

Gamanena na pattabbo, lokassanto kudÈcanaÑ.

Naca apatvÈ lokantaÑ, dukkhÈ atthi pamocanaÑ.

TasmÈ have Lokavid| Sumedho,

Lokantag| v|sitabrahmacariyo.
Lokassa antaÑ samitÈvi ÒatvÈ,
NÈsÊsati lokamimaÑ paraÒcÈti2.

136. Apica tayo lokÈ sa~khÈraloko sattaloko okÈsalokoti. Tattha eko

loko sabbe sattÈ ÈhÈraÔÔhitikÈti3 ÈgataÔÔhÈne sa~khÈraloko veditabbo. Sassato
lokoti vÈ asassato lokoti vÈti4 ÈgataÔÔhÈne sattaloko.

YÈvatÈ candimas|riyÈ pariharanti, disÈ bhanti virocamÈnÈ5.

TÈva sahassadhÈ loko, ettha te vattatÊ vasoti6.

ŒgataÔÔhÈne okÈsaloko. Tampi BhagavÈ sabbathÈ avedi. TathÈ hissa

“eko loko sabbe sattÈ ÈhÈraÔÔhitikÈ. Dve lokÈ nÈmaÒca r|paÒca. Tayo lokÈ
tisso vedanÈ. CattÈro
______________________________________________________________
1. Ma 2. 57 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 61; AÑ 1. 357 piÔÔhe. 3. PaÔisaÑ 117 piÔÔhe.
4. DÊ 1. 175 piÔÔhÈdÊsu. 5. VirocanÈ (SÊ, SyÈ) 6. Ma 1. 404 piÔÔhe.
 7. Cha-anussatiniddesa 199

lokÈ cattÈro ÈhÈrÈ. PaÒca lokÈ paÒcupÈdÈnakkhandhÈ. Cha lokÈ cha

ajjhattikÈni ÈyatanÈni. Satta lokÈ satta viÒÒÈÓaÔÔhitiyo. AÔÔha lokÈ aÔÔha
lokadhammÈ. NavalokÈ nava sattÈvÈsÈ. Dasa lokÈ dasÈyatanÈni. DvÈdasa
lokÈ dvÈdasÈyatanÈni. AÔÔhÈrasa lokÈ aÔÔhÈrasa dhÈtuyo”ti1 ayaÑ
sa~khÈralokopi sabbathÈ vidito.
YasmÈ panesa sabbesampi sattÈnaÑ ÈsayaÑ jÈnÈti, anusayaÑ jÈnÈti,
caritaÑ jÈnÈti, adhimuttiÑ jÈnÈti, apparajakkhe mahÈrajakkhe, tikkhindriye
mudindriye, svÈkÈre dvÈkÈre, suviÒÒÈpaye duviÒÒÈpaye, bhabbe abhabbe
satte jÈnÈti. TasmÈssa sattalokopi sabbathÈ vidito.

137. YathÈ ca sattaloko, evaÑ okÈsalokopi. TathÈ hesa ekaÑ

cakkavÈÄaÑ ÈyÈmato ca vitthÈrato ca yojanÈnaÑ dvÈdasasatasahassÈni
catutiÑsasatÈni ca paÒÒÈsaÒca yojanÈni.
Parikkhepato pana–
SabbaÑ satasahassÈni, chattiÑsaparimaÓÉalaÑ.
Dasa ceva2 sahassÈni, aÉÉhuÉÉhÈni satÈni ca.
Tattha–
Duve satasahassÈni, cattÈri nahutÈni ca.
EttakaÑ bahalattena, sa~khÈtÈyaÑ vasundharÈ.
TassÈyeva sandhÈrakaÑ–
CattÈri satasahassÈni, aÔÔheva nahutÈni ca.
EttakaÑ bahalattena, jalaÑ vÈte patiÔÔhitaÑ.
TassÈpi sandhÈrako–
Nava satasahassÈni, mÈluto nabhamuggato.
SaÔÔhiÒceva sahassÈni, esÈ lokassa saÓÔhiti.
EvaÑ saÓÔhite cettha yojanÈnaÑ–
______________________________________________________________
1. PaÔisaÑ 117 piÔÔhe. 2. DasaÒceva (SyÈ, Ka)
200 Visuddhimagga

CaturÈsÊti sahassÈni, ajjhogÈÄho mahaÓÓave.

Accuggato tÈvadeva, Sineru pabbatuttamo.
Tato upaÉÉhupaÉÉhena, pamÈÓena yathÈkkamaÑ.
AjjhogÈÄhuggatÈ dibbÈ, nÈnÈratanacittitÈ1.
Yugandharo ¢sadharo, KaravÊko Sudassano.
Nemindharo Vinatako, AssakaÓÓo giri brahÈ.
Ete satta mahÈselÈ, Sinerussa samantato.
MahÈrÈjÈnamÈvÈsÈ, devayakkhanisevitÈ.
YojanÈnaÑ satÈnucco, HimavÈ paÒca pabbato.
YojanÈnaÑ sahassÈni, tÊÓi Èyatavitthato.
CaturÈsÊtisahassehi, k|Ôehi paÔimaÓÉito.
TipaÒcayojanakkhandha-parikkhepÈ nagavhayÈ.
PaÒÒÈsayojanakkhandha-sÈkhÈyÈmÈ samantato.
SatayojanavitthiÓÓÈ, tÈvadeva ca uggatÈ.
Jamb| yassÈnubhÈvena, JambudÊpo pakÈsito.
YaÒcetaÑ jambuyÈ pamÈÓaÑ, etadeva asurÈnaÑ CitrapÈÔaliyÈ,
garuÄÈnaÑ Simbalirukkhassa, AparagoyÈne Kadambassa, Uttarakur|su
Kapparukkhassa, Pubbavidehe SirÊsassa, TÈvatiÑsesu2 PÈricchattakassÈti.
TenÈhu porÈÓÈ–
“PÈÔalÊ SimbalÊ jamb|, devÈnaÑ PÈricchattako.
Kadambo Kapparukkho ca, SirÊsena bhavati sattamanti.
Dve-asÊti sahassÈni, ajjhogÈÄho mahaÓÓave.
Accuggato tÈvadeva, cakkavÈÄasiluccayo.
ParikkhipitvÈ taÑ sabbaÑ, lokadhÈtumayaÑ Ôhito”ti.
Tattha candamaÓÉalaÑ ek|napaÒÒÈsayojanaÑ. S|riyamaÓÉalaÑ
paÒÒÈsayojanaÑ. TÈvatiÑsabhavanaÑ dasasahassayojanaÑ. TathÈ
AsurabhavanaÑ AvÊcimahÈnirayo JambudÊpo ca. AparagoyÈnaÑ
sattasahassayojanaÑ.
______________________________________________________________
1. NÈnÈratanacittakÈ (SyÈ), nÈnÈratanavicittÈ (Ka) 2. TÈvatiÑse (Ka)
 7. Cha-anussatiniddesa 201

TathÈ pubbavidehaÑ. Uttarakuru aÔÔhasahassayojanaÑ. Ekameko cettha

mahÈdÊpo paÒcasatapaÒcasataparittadÊpaparivÈro. TaÑ sabbampi ekaÑ
cakkavÈÄaÑ ekÈ lokadhÈtu. Tadantaresu LokantarikanirayÈ.
EvaÑ anantÈni cakkavÈÄÈni anantÈ lokadhÈtuyo BhagavÈ anantena
BuddhaÒÈÓena avedi aÒÒÈsi paÔivijjhi. Evamassa okÈsalokopi sabbathÈ
vidito. Evampi sabbathÈ viditalokattÈ Lokavid|. (5)

138. AttanÈ pana guÓehi visiÔÔhatarassa kassaci abhÈvato natthi etassa

uttaroti Anuttaro. TathÈ hesa sÊlaguÓenÈpi sabbaÑ lokamabhibhavati,
samÈdhi paÒÒÈ vimutti vimuttiÒÈÓadassanaguÓenÈpi. SÊlaguÓenÈpi asamo
asamasamo appaÔimo appaÔibhÈgo appaÔipuggalo -pa- vimuttiÒÈÓadassana-
guÓenÈpi. YathÈha “na kho panÈhaÑ samanupassÈmi1 sadevake loke
samÈrake -pa- sadevamanussÈya pajÈya attanÈ sÊlasampannataran”ti vitthÈro.
EvaÑ AggapasÈdasuttÈdÊni2 “na me Ècariyo atthÊ”ti-ÈdikÈ3 gÈthÈyo ca
vitthÈretabbÈ. (6)

139. Purisadamme sÈretÊti purisadammasÈrathi. Dameti vinetÊti vuttaÑ

hoti. Tattha purisadammÈti adantÈ dametuÑ yuttÈ tiracchÈnapurisÈpi
manussapurisÈpi amanussapurisÈpi. TathÈ hi BhagavatÈ tiracchÈnapurisÈpi
ApalÈlo nÈgarÈjÈ, C|Äodaro, Mahodaro, Aggisikho, Dh|masikho, AravÈÄo
nÈgarÈjÈ, DhanapÈlako hatthÊti evamÈdayo damitÈ nibbisÈ katÈ saraÓesu ca
sÊlesu ca patiÔÔhÈpitÈ, manussapurisÈpi SaccakanigaÓÔhaputta-
ambaÔÔhamÈÓavapokkharasÈtisoÓadantak|ÔadantÈdayo, amanussapurisÈpi
ŒÄavakas|cilomakharalomayakkhasakkadevarÈjÈdayo damitÈ vinÊtÈ vicitrehi
vinayan|pÈyehi. “AhaÑ kho Kesi purisadamme saÓhenapi vinemi,
pharusenapi vinemi, saÓhapharusenapi vinemÊ”ti idaÒcettha suttaÑ4
vitthÈretabbaÑ.
Apica BhagavÈ visuddhasÊlÈdÊnaÑ paÔhamajjhÈnÈdÊni sotÈpannÈdÊnaÒca
uttari maggapaÔipadaÑ Ècikkhanto dantepi dametiyeva.
______________________________________________________________
1. PassÈmi (SaÑ 1. 141; AÑ 1. 328) 2. AÑ 1. 343; Khu 1. 254 piÔÔhesu.
3. Ma 1. 227; Vi 3. 12 piÔÔhesu. 4. AÑ 1. 427 piÔÔhe.
202 Visuddhimagga

Atha vÈ Anuttaro purisadammasÈrathÊti ekamevidhaÑ atthapadaÑ.

BhagavÈ hi tathÈ purisadamme sÈreti, yathÈ ekapalla~keneva nisinnÈ aÔÔha
disÈ asajjamÈnÈ dhÈvanti. TasmÈ Anuttaro purisadammasÈrathÊti vuccati.
“Hatthidamakena bhikkhave hatthidammo sÈrito ekaÑyeva disaÑ dhÈvatÊ”ti
idaÒcettha suttaÑ1 vitthÈretabbaÑ. (7)

140. DiÔÔhadhammikasamparÈyikaparamatthehi yathÈrahaÑ anusÈsatÊti

SatthÈ. Apica SatthÈ viyÈti2 SatthÈ, BhagavÈ satthavÈho. YathÈ satthavÈho
satthe kantÈraÑ tÈreti corakantÈraÑ tÈreti vÈÄakantÈraÑ tÈreti
dubbhikkhakantÈraÑ tÈreti nirudakakantÈraÑ tÈreti uttÈreti nittÈreti patÈreti
khemantabh|miÑ sampÈpeti, evameva BhagavÈ SatthÈ satthavÈho satte
kantÈraÑ tÈreti, jÈtikantÈraÑ tÈretÊti-ÈdinÈ3 niddesanayenapettha attho
veditabbo. DevamanussÈnanti devÈnaÒca manussÈnaÒca.
UkkaÔÔhaparicchedavasena, bhabbapuggalaparicchedavasena cetaÑ vuttaÑ.
BhagavÈ pana tiracchÈnagatÈnampi anusÈsanippadÈnena SatthÈyeva. Tepi hi
Bhagavato dhammassavanena upanissayasampattiÑ patvÈ tÈya eva
upanissayasampattiyÈ dutiye vÈ tatiye vÈ attabhÈve maggaphalabhÈgino
honti. MaÓÉ|kadevaputtÈdayo cettha nidassanaÑ.
Bhagavati kira GaggarÈya pokkharaÓiyÈ tÊre CampÈnagaravÈsÊnaÑ
dhammaÑ desiyamÈne eko MaÓÉ|ko Bhagavato sare nimittaÑ aggahesi,
taÑ eko vacchapÈlako daÓÉaÑ olubbha tiÔÔhanto sÊse sannirumbhitvÈ aÔÔhÈsi.
So tÈvadeva kÈla~katvÈ TÈvatiÑsabhavane dvÈdasayojanike kanakavimÈne
nibbatti. Suttappabuddhoviya ca tattha accharÈsaÑghaparivutaÑ attÈnaÑ
disvÈ “are ahampi nÈma idha nibbatto, kiÑ nu kho kammamakÈsin”ti
Èvajjento na aÒÒaÑ kiÒci addasa aÒÒatra Bhagavato sare nimittaggÈhÈ. So
tÈvadeva saha vimÈnena ÈgantvÈ Bhagavato pÈde sirasÈ vandi. BhagavÈ
jÈnantova pucchi–
“Ko me vandati pÈdÈni, iddhiyÈ yasasÈ jalaÑ.
Abhikkantena vaÓÓena, sabbÈ obhÈsayaÑ disÈ”ti.
______________________________________________________________
1. Ma 3. 264 piÔÔhe. 2. Apica SatthÈti (SÊ, SyÈ, I) 3. MahÈni 357 piÔÔhe.
 7. Cha-anussatiniddesa 203

MaÓÉ|kohaÑ pure ÈsiÑ, udake vÈrigocaro.

Tava dhammaÑ suÓantassa, avadhi vacchapÈlakoti.
BhagavÈ tassa dhammaÑ desesi. CaturÈsÊtiyÈ pÈÓasahassÈnaÑ
dhammÈbhisamayo ahosi. Devaputtopi sotÈpattiphale patiÔÔhÈya sitaÑ katvÈ
pakkamÊti. (8)

141. YaÑ pana kiÒci atthi ÒeyyaÑ nÈma, sabbasseva buddhattÈ

vimokkhantikaÒÒÈÓavasena Buddho. YasmÈ vÈ cattÈri saccÈni attanÈpi
bujjhi, aÒÒepi satte bodhesi, tasmÈ evamÈdÊhipi kÈraÓehi Buddho. Imassa ca
panatthassa viÒÒÈpanatthaÑ “bujjhitÈ saccÈnÊti Buddho. BodhetÈ pajÈyÈti
Buddho”ti evaÑ pavatto sabbopi niddesanayo1 paÔisambhidÈnayo2 vÈ
vitthÈretabbo. (9)

142. BhagavÈti idaÑ panassa guÓavisiÔÔhasabbasattuttama3

garugÈravÈdhivacanaÑ. TenÈhu porÈÓÈ–
“BhagavÈti vacanaÑ seÔÔhaÑ, BhagavÈti vacanamuttamaÑ.
GarugÈravayutto so, BhagavÈ tena vuccatÊ”ti.
CatubbidhaÑ vÈ nÈmaÑ ÈvatthikaÑ li~gikaÑ nemittikaÑ
adhiccasamuppannanti. AdhiccasamuppannaÑ nÈma lokiyavohÈrena
yadicchakanti vuttaÑ hoti. Tattha vaccho dammo balÊbaddoti evamÈdi
ÈvatthikaÑ. DaÓÉÊ chattÊ sikhÊ karÊti evamÈdi li~gikaÑ. Tevijjo
chaÄabhiÒÒoti evamÈdi nemittikaÑ. SirivaÉÉhako dhanavaÉÉhakoti evamÈdi
vacanatthaÑ anapekkhitvÈpavattaÑ adhiccasamuppannaÑ. IdaÑ pana
BhagavÈti nÈmaÑ nemittikaÑ, na MahÈmÈyÈya, na SuddhodanamahÈrÈjena,
ana asÊtiyÈ ÒÈtisahassehi kataÑ, na SakkasantusitÈdÊhi devatÈvisesehi.
Vuttampi cetaÑ DhammasenÈpatinÈ “BhagavÈti netaÑ nÈmaÑ mÈtarÈ kataÑ
-pa- vimokkhantikametaÑ BuddhÈnaÑ BhagavantÈnaÑ bodhiyÈ m|le saha
sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa paÔilÈbhÈ sacchikÈ paÒÒatti yadidaÑ BhagavÈ”ti4.

143. YaÑguÓanemittikaÒcetaÑ nÈmaÑ, tesaÑ guÓÈnaÑ pakÈsanatthaÑ

imaÑ gÈthaÑ vadanti–
______________________________________________________________
1. MahÈni 363 piÔÔhe. 2. PaÔisaÑ 172 piÔÔhe.
3. GuÓavisiÔÔhasattuttama- (SÊ, SyÈ, Vi-®Ôha 1. 94) 4. MahÈni 162 piÔÔhÈdÊsu.
204 Visuddhimagga

“BhagÊ bhajÊ bhÈgi vibhattavÈ iti,

AkÈsi bhagganti gar|ti BhÈgyavÈ.
Bah|hi ÒÈyehi subhÈvitattano,
Bhavantago so BhagavÈti vuccatÊ”ti–
Niddese1 vuttanayeneva cettha tesaÑ tesaÑ padÈnaÑ attho daÔÔhabbo.

144. AyaÑ pana aparo nayo.

BhagyavÈ BhaggavÈ yutto, bhagehi ca vibhattavÈ.
BhattavÈ vantagamano, bhavesu BhagavÈ tatoti.
Tattha vaÓÓagamo vaÓÓavipariyayoti-ÈdikaÑ2 niruttilakkhaÓaÑ gahetvÈ
saddanayena vÈ pisodarÈdipakkhepalakkhaÓaÑ gahetvÈ yasmÈ
lokiyalokuttarasukhÈbhinibbattakaÑ dÈnasÊlÈdipÈrappattaÑ bhÈgyamassa
atthi, tasmÈ BhÈgyavÈti vattabbe BhagavÈti vuccatÊti ÒÈtabbaÑ.
YasmÈ pana lobha dosa moha viparÊtamanasikÈra ahirikÈnottappa
kodh|panÈha makkha paÄÈsa issÈ macchariya mÈyÈ sÈÔheyya thambha
sÈrambha mÈnÈtimÈna mada pamÈda taÓhÈ avijjÈ tividhÈkusalam|la
duccarita saÑkilesa mala visama saÒÒÈ vitakka papaÒca
catubbidhavipariyesa Èsava gantha ogha yoga agati taÓhuppÈdupÈdÈna3
paÒcacetokhÊlavinibandhanÊvaraÓÈbhinandanÈ chavivÈdam|la taÓhÈkÈya
sattÈnusaya aÔÔhamicchatta navataÓhÈm|laka dasÈkusalakammapatha
dvÈsaÔÔhidiÔÔhigata aÔÔhasatataÓhÈvicaritappabheda
sabbadarathapariÄÈhakilesasatasahassÈni, sa~khepato vÈ paÒca kilesakhandha
abhisa~khÈra devaputta maccumÈre abhaÒji. TasmÈ bhaggattÈ etesaÑ
parissayÈnaÑ BhaggavÈti vattabbe BhagavÈti vuccati. Œha cettha–
“BhaggarÈgo bhaggadoso, bhaggamoho anÈsavo.
BhaggÈssa pÈpakÈ dhammÈ, BhagavÈ tena vuccatÊ”ti.
BhÈgyavatÈya cassa satapuÒÒalakkhaÓadharassa r|pakÈyasampatti
dÊpitÈ hoti. BhaggadosatÈya dhammakÈyasampatti. TathÈ
lokiyasarikkhakÈnaÑ bahumatabhÈvo, gahaÔÔhapabbajitehi abhigamanÊyatÈ,
abhigatÈnaÒca nesaÑ
______________________________________________________________
1. MahÈni 162. piÔÔhÈdÊsu. 2. KÈsikÈ 6. 3. 109. 3. TaÓhupÈdÈna (SyÈ, I, Ka)
 7. Cha-anussatiniddesa 205

kÈyacittadukkhÈpanayane paÔibalabhÈvo, ÈmisadÈnadhammadÈnehi

upakÈritÈ, lokiyalokuttarasukhehi ca saÒÒojanasamatthatÈ dÊpitÈ hoti.
YasmÈ ca loke issariya dhamma yasa siri kÈma payattesu chasu
dhammesu bhagasaddo pavattati, paramaÒcassa sakacitte issariyaÑ,
aÓimÈla~ghimÈdikaÑ vÈ lokiyasammataÑ sabbÈkÈraparip|raÑ atthi. TathÈ
lokuttaro dhammo. LokattayabyÈpako yathÈbhuccaguÓÈdhigato ativiya
parisuddho yaso. R|pakÈyadassanabyÈvaÔajananayanappasÈdajanana-
samatthÈ sabbÈkÈraparip|rÈ sabba~gapacca~gasirÊ. YaÑ yaÑ etena icchitaÑ
patthitaÑ attahitaÑ parahitaÑ vÈ, tassa tassa tatheva abhinipphannattÈ
icchitatthanibbattisaÒÒito kÈmo. SabbalokagarubhÈvappattihetubh|to
sammÈvÈyÈmasa~khÈto payatto ca atthi. TasmÈ imehi bhagehi yuttattÈpi
bhagÈ assa santÊti iminÈ atthena BhagavÈti vuccati.
YasmÈ pana kusalÈdÊhi bhedehi sabbadhamme,
khandhÈyatanadhÈtusacca-indriyapaÔiccasamuppÈdÈdÊhi vÈ kusalÈdidhamme,
pÊÄanasa~khatasantÈpavipariÓÈmaÔÔhena vÈ dukkhaÑ ariyasaccaÑ,
Èy|hananidÈnasaÑyogapalibodhaÔÔhena samudayaÑ,
nissaraÓavivekÈsa~khata-amataÔÔhena nirodhaÑ,
niyyÈnikahetudassanÈdhipateyyaÔÔhena maggaÑ vibhattavÈ, vibhajitvÈ
vivaritvÈ desitavÈti vuttaÑ hoti. TasmÈ vibhattavÈti vattabbe BhagavÈti
vuccati.
YasmÈ ca esa dibbabrahma-ariyavihÈre kÈyacitta-upadhiviveke
suÒÒatappaÓihitÈnimittavimokkhe aÒÒe ca lokiyalokuttare
uttarimanussadhamme bhaji sevi bahulaÑ akÈsi, tasmÈ bhattavÈti vattabbe
BhagavÈti vuccati.
YasmÈ pana tÊsu bhavesu taÓhÈsa~khÈtaÑ gamanaÑ anena vantaÑ,
tasmÈ bhavesu vantagamanoti vattabbe bhavasaddato bhakÈraÑ gamana-
saddato gakÈraÑ vantasaddato vakÈraÒca dÊghaÑ katvÈ ÈdÈya BhagavÈti
vuccati yathÈ loke mehanassa khassa mÈlÈti vattabbe mekhalÈti. (10)

145. TassevaÑ iminÈ ca iminÈ ca kÈraÓena so BhagavÈ ArahaÑ -pa-

iminÈ ca iminÈ ca kÈraÓena BhagavÈti BuddhaguÓe anussarato neva tasmiÑ
samaye rÈgapariyuÔÔhitaÑ cittaÑ hoti, na dosapariyuÔÔhitaÑ, na
206 Visuddhimagga

mohapariyuÔÔhitaÑ cittaÑ hoti. Ujugatamevassa tasmiÑ samaye cittaÑ hoti

TathÈgatamÈrabbha1. Iccassa evaÑ rÈgÈdipariyuÔÔhÈnÈbhÈvena
vikkhambhitanÊvaraÓassa kammaÔÔhÈnÈbhimukhatÈya ujugatacittassa
BuddhaguÓapoÓÈ vitakkavicÈrÈ pavattanti. BuddhaguÓe anuvitakkayato
anuvicÈrayato pÊti uppajjati. PÊtimanassa pÊtipadaÔÔhÈnÈya passaddhiyÈ
kÈyacittadarathÈ paÔippassambhanti. Passaddhadarathassa kÈyikampi
cetasikampi sukhaÑ uppajjati. Sukhino BuddhaguÓÈrammaÓaÑ hutvÈ cittaÑ
samÈdhiyatÊti anukkamena ekakkhaÓe jhÈna~gÈni uppajjanti.
BuddhaguÓÈnaÑ pana gambhÊratÈya
nÈnappakÈraguÓÈnussaraÓÈdhimuttatÈya vÈ appanaÑ appatvÈ
upacÈrappattameva jhÈnaÑ hoti. TadetaÑ BuddhaguÓÈnussaraÓavasena
uppannattÈ BuddhÈnussaticceva sa~khaÑ gacchati.
ImaÒca pana BuddhÈnussatiÑ anuyutto bhikkhu Satthari sagÈravo hoti
sappatisso, saddhÈvepullaÑ sativepullaÑ paÒÒÈvepullaÑ puÒÒavepullaÒca
adhigacchati, pÊtipÈmojjabahulo hoti, bhayabheravasaho
dukkhÈdhivÈsanasamattho, SatthÈrÈ saÑvÈsasaÒÒaÑ paÔilabhati.
BuddhaguÓÈnussatiyÈ ajjhÈvutthaÒcassa sarÊrampi cetiyagharamiva
p|jÈrahaÑ hoti. Buddhabh|miyaÑ cittaÑ namati.
VÊtikkamitabbavatthusamÈyoge cassa sammukhÈ SatthÈraÑ passato viya
hirottappaÑ paccupaÔÔhÈti. Uttari appaÔivijjhanto pana sugatiparÈyano hoti.
TasmÈ have appamÈdaÑ, kayirÈtha sumedhaso.
EvaÑ mahÈnubhÈvÈya, BuddhÈnussatiyÈ sadÈti.
IdaÑ tÈva BuddhÈnussatiyaÑ vitthÈrakathÈmukhaÑ.

DhammÈnussatikathÈ
146. DhammÈnussatiÑ bhÈvetukÈmenÈpi rahogatena paÔisallÊnena
“svÈkkhÈto BhagavatÈ dhammo sandiÔÔhiko akÈliko ehipassiko opaneyyiko2
paccattaÑ veditabbo viÒÒ|hÊ”ti3 evaÑ pariyattidhammassa ceva
navavidhassa ca lokuttaradhammassa guÓÈ anussaritabbÈ.

147. SvÈkkhÈtoti imasmiÑ hi pade pariyattidhammopi sa~gahaÑ

gacchati, itaresu lokuttaradhammova. Tattha pariyatthidhammo tÈva
svÈkkhÈto
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 252 piÔÔhÈdÊsu. 2. Opanayiko (SÊ, SyÈ) 3. AÑ 2. 252 piÔÔhÈdÊsu.
 7. Cha-anussatiniddesa 207

ÈdimajjhapariyosÈnakalyÈÓattÈ sÈtthasabyaÒjanakevalaparipuÓÓaparisuddha-
brahmacariyappakÈsanattÈ ca. YaÒhi BhagavÈ ekagÈthampi deseti, sÈ
samantabhaddakattÈ dhammassa paÔhamapÈdena ÈdikalyÈÓÈ,
dutiyatatiyapÈdehi majjhekalyÈÓÈ, pacchimapÈdena pariyosÈnakalyÈÓÈ.
EkÈnusandhikaÑ suttaÑ nidÈnena ÈdikalyÈÓaÑ, nigamanena
pariyosÈnakalyÈÓaÑ, sesena majjhekalyÈÓaÑ. NÈnÈnusandhikaÑ suttaÑ
paÔhamÈnusandhinÈ ÈdikalyÈÓaÑ, pacchimena pariyosÈnakalyÈÓaÑ, sesehi
majjhekalyÈÓaÑ. Apica sanidÈnasa-uppattikattÈ ÈdikalyÈÓaÑ, veneyyÈnaÑ
anur|pato atthassa aviparÊtatÈya ca hetudÈharaÓayuttato ca majjhekalyÈÓaÑ,
sot|naÑ saddhÈpaÔilÈbhajananena nigamanena ca pariyosÈnakalyÈÓaÑ.
Sakalopi sÈsanadhammo attano atthabh|tena sÊlena ÈdikalyÈÓo,
samathavipassanÈmaggaphalehi majjhekalyÈÓo, nibbÈnena
pariyosÈnakalyÈÓo. SÊlasamÈdhÊhi vÈ ÈdikalyÈÓo, vipassanÈmaggehi
majjhekalyÈÓo, phalanibbÈnehi pariyosÈnakalyÈÓo. BuddhasubodhitÈya vÈ
ÈdikalyÈÓo, dhammasudhammatÈya majjhekalyÈÓo, saÑghasuppaÔippattiyÈ
pariyosÈnakalyÈÓo. TaÑ sutvÈ tathatthÈya paÔipannena adhigantabbÈya
abhisambodhiyÈ vÈ ÈdikalyÈÓo, paccekabodhiyÈ majjhekalyÈÓo,
sÈvakabodhiyÈ pariyosÈnakalyÈÓo.
SuyyamÈno cesa nÊvaraÓavikkhambhanato savanenapi kalyÈÓameva
ÈvahatÊti ÈdikalyÈÓo, paÔipajjiyamÈno samathavipassanÈsukhÈvahanato
paÔipattiyÈpi kalyÈÓaÑ ÈvahatÊti majjhekalyÈÓo, tathÈpaÔipanno ca
paÔipattiphale niÔÔhite tÈdibhÈvÈvahanato paÔipattiphalenapi kalyÈÓaÑ
ÈvahatÊti pariyosÈnakalyÈÓoti evaÑ ÈdimajjhapariyosÈnakalyÈÓattÈ
svÈkkhÈto.
YaÑ panesa BhagavÈ dhammaÑ desento sÈsanabrahmacariyaÑ
maggabrahmacariyaÒca pakÈseti nÈnÈnayehi dÊpeti, taÑ yathÈnur|paÑ
atthasampattiyÈ sÈtthaÑ, byaÒjanasampattiyÈ sabyaÒjanaÑ. Sa~kÈsana
pakÈsana vivaraÓa vibhajana uttÈnÊkaraÓapaÒÒatti attha padasamÈyogato
sÈtthaÑ, akkharapadabyaÒjanÈkÈraniruttiniddesasampattiyÈ sabyaÒjanaÑ.
AtthagambhÊratÈpaÔivedhagambhÊratÈhi sÈtthaÑ,
208 Visuddhimagga

dhammagambhÊratÈdesanÈgambhÊratÈhi sabyaÒjanaÑ. AtthapaÔibhÈna-

paÔisambhidÈvisayato sÈtthaÑ, dhammaniruttipaÔisambhidÈvisayato
sabyaÒjanaÑ. PaÓÉitavedanÊyato parikkhaka1 janappasÈdakanti sÈtthaÑ,
saddheyyato lokiyajanappasÈdakanti sabyaÒjanaÑ. GambhÊrÈdhippÈyato
sÈtthaÑ, uttÈnapadato sabyaÒjanaÑ. Upanetabbassa abhÈvato
sakalaparipuÓÓabhÈvena kevalaparipuÓÓaÑ. Apanetabbassa abhÈvato
niddosabhÈvena parisuddhaÑ.
Apica paÔipattiyÈ adhigamabyattito sÈtthaÑ, pariyattiyÈ Ègamabyattito
sabyaÒjanaÑ, sÊlÈdipaÒcadhammakkhandhayuttato kevalaparipuÓÓaÑ,
nirupakkilesato nittaraÓatthÈya pavattito lokÈmisanirapekkhato ca
parisuddhanti evaÑ sÈtthasabyaÒjanakevalaparipuÓÓaparisuddha-
brahmacariyappakÈsanato svÈkkhÈto.
AtthavipallÈsÈbhÈvato vÈ suÔÔhu akkhÈtoti svÈkkhÈto. YathÈ hi
aÒÒatitthiyÈnaÑ dhammassa attho vipallÈsamÈpajjati, antarÈyikÈti
vuttadhammÈnaÑ antarÈyikattÈbhÈvato, niyyÈnikÈti vuttadhammÈnaÑ
niyyÈnikattÈbhÈvato. Tena te durakkhÈtadhammÈyeva honti, na tathÈ
Bhagavato dhammassa attho vipallÈsamÈpajjati. Ime dhammÈ antarÈyikÈ,
ime dhammÈ niyyÈnikÈti evaÑ vuttadhammÈnaÑ tathÈbhÈvÈnatikka-
manatoti. EvaÑ tÈva pariyattidhammo svÈkkhÈto.
Lokuttaradhammo pana nibbÈnÈnur|pÈya paÔipattiyÈ paÔipadÈnur|passa
ca nibbÈnassa akkhÈtattÈ svÈkkhÈto. YathÈha “supaÒÒattÈ kho pana tena
BhagavatÈ sÈvakÈnaÑ nibbÈnagÈminÊ paÔipadÈ saÑsandati nibbÈnaÒca
paÔipadÈ ca. SeyyathÈpi nÈma Ga~godakaÑ Yamunodakena saÑsandati
sameti, evameva supaÒÒattÈ2 tena BhagavatÈ sÈvakÈnaÑ nibbÈnagÈminÊ
paÔipadÈ saÑsandati nibbÈnaÒca paÔipadÈ cÈ”ti3. Ariyamaggo cettha
antadvayaÑ anupagamma majjhimÈ paÔipadÈbh|tova “majjhimÈ paÔipadÈ”ti
akkhÈtattÈ svÈkkhÈto. SÈmaÒÒaphalÈni paÔipassaddhakilesÈneva
“paÔipassaddhakilesÈnÊ”ti akkhÈtattÈ svÈkkhÈtÈni. NibbÈnaÑ sassatÈmata
tÈÓa leÓÈdisabhÈvameva sassatÈdisabhÈvavasena akkhÈtattÈ svÈkkhÈtanti
evaÑ lokuttaradhammopi svÈkkhÈto. (1)
______________________________________________________________
1. Sarikkhaka- (I, Ka) 2. SupaÒÒattÈ kho pana (bah|su) 3. DÊ 2. 180 piÔÔhe.
 7. Cha-anussatiniddesa 209

148. SandiÔÔhikoti ettha pana ariyamaggo tÈva attano santÈne rÈgÈdÊnaÑ

abhÈvaÑ karontena ariyapuggalena sÈmaÑ daÔÔhabboti sandiÔÔhiko. YathÈha
“ratto kho brÈhmaÓa rÈgena abhibh|to pariyÈdiÓÓacitto attabyÈbÈdhÈyapi
ceteti, parabyÈbÈdhÈyapi ceteti, ubhayabyÈbÈdhÈyapi ceteti. CetasikaÑ
dukkhaÑ domanassaÑ paÔisaÑvedeti. RÈge pahÊne neva attabyÈbÈdhÈya
ceteti, na parabyÈbÈdhÈya ceteti, na ubhayabyÈbÈdhÈya ceteti, na cetasikaÑ
dukkhaÑ domanassaÑ paÔisaÑvedeti. Evampi kho brÈhmaÓa sandiÔÔhiko
dhammo hotʔti1.
Apica navavidhopi lokuttaradhammo yena yena adhigato hoti, tena tena
parasaddhÈya gantabbattaÑ hitvÈ paccavekkhaÓaÒÈÓena sayaÑ daÔÔhabboti
sandiÔÔhiko. Atha vÈ pasatthÈ diÔÔhi sandiÔÔhi, sandiÔÔhiyÈ jayatÊti sandiÔÔhiko.
TathÈ hettha ariyamaggo sampayuttÈya, ariyaphalaÑ kÈraÓabh|tÈya,
nibbÈnaÑ visayibh|tÈya sandiÔÔhiyÈ kilese jayati. TasmÈ yathÈ rathena
jayatÊti rathiko, evaÑ navavidhopi lokuttaradhammo sandiÔÔhiyÈ jayatÊti
sandiÔÔhiko.
Atha vÈ diÔÔhanti dassanaÑ vuccati. DiÔÔhameva sandiÔÔhaÑ, dassananti
attho. SandiÔÔhaÑ arahatÊti sandiÔÔhiko. Lokuttaradhammo hi
bhÈvanÈbhisamayavasena sacchikiriyÈbhisamayavasena ca dissamÈnoyeva
vaÔÔabhayaÑ nivatteti. TasmÈ yathÈ vatthaÑ arahatÊti vatthiko, evaÑ
sandiÔÔhaÑ arahatÊti sandiÔÔhiko. (2)

149. Attano phaladÈnaÑ sandhÈya nÈssa kÈloti akÈlo. AkÈloyeva

akÈliko. Na paÒcÈhasattÈhÈdibhedaÑ kÈlaÑ khepetvÈ phalaÑ deti, attano
pana pavattisamanantarameva phaladoti vuttaÑ hoti. Atha vÈ attano
phaladÈne pakaÔÔho kÈlo patto assÈti kÈliko. Ko so. Lokiyo kusaladhammo.
AyaÑ pana samanantaraphalattÈ na kÈlikoti akÈliko. IdaÑ maggameva
sandhÈya vuttaÑ. (3)

150. “Ehi passa imaÑ dhamman”ti evaÑ pavattaÑ ehipassavidhiÑ

arahatÊti ehipassiko. KasmÈ panesa taÑ vidhiÑ arahatÊti? VijjamÈnattÈ
parisuddhattÈ
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 156 piÔÔhe.
210 Visuddhimagga

ca. RittamuÔÔhiyaÑ hi hiraÒÒaÑ vÈ suvaÓÓaÑ vÈ atthÊti vatvÈpi “ehi passa

iman”ti na sakkÈ vattuÑ. KasmÈ? AvijjamÈnattÈ. VijjamÈnampi ca g|thaÑ
vÈ muttaÑ vÈ manuÒÒabhÈvappakÈsanena cittasampahaÑsanatthaÑ “ehi
passa iman”ti na sakkÈ vattuÑ. Apica kho pana tiÓehi vÈ paÓÓehi vÈ
paÔicchÈdetabbameva hoti. KasmÈ? AparisuddhattÈ. Ayampana navavidhopi
lokuttaradhammo sabhÈvatova vijjamÈno vigatavalÈhake ÈkÈse
sampuÓÓacandamaÓÉalaÑ viya paÓÉukambale nikkhittajÈtimaÓi viya ca
parisuddho. TasmÈ vijjamÈnattÈ parisuddhattÈ ca ehipassavidhiÑ arahatÊti
ehipassiko. (4)

151. Upanetabboti opaneyyiko1. AyaÑ panettha vinicchayo,

upanayanaÑ upanayo, ÈdittaÑ celaÑ vÈ sÊsaÑ vÈ ajjhupekkhitvÈpi
bhÈvanÈvasena attano citte upanayanaÑ arahatÊti opanayiko2. (Opanayikova
opaneyyiko)3. IdaÑ sa~khate lokuttaradhamme yujjati. Asa~khate pana
attano cittena upanayanaÑ arahatÊti opaneyyiko. SacchikiriyÈvasena
allÊyanaÑ arahatÊti attho.
Atha vÈ nibbÈnaÑ upanetÊti ariyamaggo upaneyyo. SacchikÈtabbataÑ
upanetabboti phalanibbÈnadhammo upaneyyo. Upaneyyo eva opaneyyiko4.
(5)

152. PaccattaÑ veditabbo viÒÒ|hÊti sabbehipi ugghaÔitaÒÒ|-ÈdÊhi

viÒÒ|hi attani attani veditabbo “bhÈvito me maggo, adhigataÑ phalaÑ,
sacchikato nirodho”ti. Na hi upajjhÈyena bhÈvitena maggena5
saddhivihÈrikassa kilesÈ pahÊyanti, na so tassa phalasamÈpattiyÈ
phÈsuviharati, na tena sacchikataÑ nibbÈnaÑ sacchikaroti. TasmÈ na esa
parassa sÊse ÈbharaÓaÑ viya daÔÔhabbo, attano pana citteyeva daÔÔhabbo,
anubhavitabbo viÒÒ|hÊti vuttaÑ hoti. BÈlÈnaÑ pana avisayo cesa. (6)
______________________________________________________________
1. Opanayiko (SÊ, SyÈ) 2. Opaneyiko (Ka), upanayiko (SyÈ)
3. (Upanayikova opanayiko) (SyÈ), SÊ-potthake panetaÑ natthi.
4. Upaneyyo eva opanayiko (SÊ, SyÈ) 5. BhÈvite magge (SÊ, I)
 7. Cha-anussatiniddesa 211

Apica svÈkkhÈto ayaÑ dhammo. KasmÈ? SandiÔÔhikattÈ. SandiÔÔhiko,

akÈlikattÈ. AkÈliko, ehipassikattÈ. Yo ca ehipassiko, so nÈma opaneyyiko
hotÊti.

153. TassevaÑ svÈkkhÈtatÈdibhede dhammaguÓe anussarato neva

tasmiÑ samaye rÈgapariyuÔÔhitaÑ cittaÑ hoti. Na dosa -pa- na
mohapariyuÔÔhitaÑ cittaÑ hoti. Ujugatamevassa tasmiÑ samaye cittaÑ hoti
dhammaÑ ÈrabbhÈti1 purimanayeneva vikkhambhitanÊvaraÓassa ekakkhaÓe
jhÈna~gÈni uppajjanti. DhammaguÓÈnampana gambhÊratÈya
nÈnappakÈraguÓÈnussaraÓÈdhimuttatÈya vÈ appanaÑ appatvÈ
upacÈrappattameva jhÈnaÑ hoti. TadetaÑ dhammaguÓÈnussaraÓavasena
uppannattÈ dhammÈnussaticceva sa~khaÑ gacchati.
ImaÒca pana dhammÈnussatiÑ anuyutto bhikkhu evaÑ opaneyyikassa
dhammassa desetÈraÑ iminÈpa~gena samannÈgataÑ SatthÈraÑ neva
atÊtaÑse samanupassÈmi, na panetarahi aÒÒatra BhagavatÈti evaÑ
dhammaguÓadassaneneva Satthari sagÈravo hoti sappatisso. Dhamme
garucittÊkÈro saddhÈdivepullaÑ adhigacchati, pÊtipÈmojjabahulo hoti,
bhayabheravasaho, dukkhÈdhivÈsanasamattho, dhammena saÑvÈsasaÒÒaÑ
paÔilabhati, dhammaguÓÈnussatiyÈ ajjhÈvutthaÒcassa sarÊrampi
cetiyagharamiva p|jÈrahaÑ hoti, anuttaradhammÈdhigamÈya cittaÑ namati,
vÊtikkamitabbavatthusamÈyoge cassa dhammasudhammataÑ samanussarato
hirottappaÑ paccupaÔÔhÈti. Uttari appaÔivijjhanto pana sugatiparÈyano hoti.
TasmÈ have appamÈdaÑ, kayirÈtha sumedhaso.
EvaÑ mahÈnubhÈvÈya, dhammÈnussatiyÈ sadÈti.
IdaÑ dhammÈnussatiyaÑ vitthÈrakathÈmukhaÑ.

3. SaÑghÈnussatikathÈ
154. SaÑghÈnussatiÑ bhÈvetukÈmenÈpi rahogatena paÔisallÊnena
“suppaÔipanno Bhagavato sÈvakasaÑgho, ujuppaÔipanno Bhagavato
sÈvakasaÑgho, ÒÈyappaÔipanno Bhagavato sÈvakasaÑgho, sÈmÊcippaÔipanno
Bhagavato sÈvakasaÑgho, yadidaÑ cattÈri purisayugÈni aÔÔha
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 252 piÔÔhÈdÊsu.
212 Visuddhimagga

purisapuggalÈ, esa Bhagavato sÈvakasaÑgho Èhuneyyo, pÈhuneyyo,

dakkhiÓeyyo, aÒjalikaraÓÊyo, anuttaraÑ puÒÒakkhettaÑ lokassÈ”ti1 evaÑ
ariyasaÑghaguÓÈ anussaritabbÈ.

155. Tattha suppaÔipannoti suÔÔhu paÔipanno, sammÈpaÔipadaÑ

anivattipaÔipadaÑ anulomapaÔipadaÑ apaccanÊkapaÔipadaÑ
dhammÈnudhammapaÔipadaÑ paÔipannoti vuttaÑ hoti. Bhagavato
ovÈdÈnusÈsaniÑ sakkaccaÑ suÓantÊti sÈvakÈ. SÈvakÈnaÑ saÑgho
sÈvakasaÑgho, sÊladiÔÔhisÈmaÒÒatÈya saÑghÈtabhÈvamÈpanno
sÈvakasam|hoti attho. YasmÈ pana sÈ sammÈpaÔipadÈ uju ava~kÈ akuÔilÈ
ajimhÈ, ariyo ca ÒÈyotipi vuccati, anucchavikattÈ ca sÈmÊcÊtipi sa~khaÑ
gatÈ. TasmÈ tampaÔipanno ariyasaÑgho ujuppaÔipanno ÒÈyappaÔipanno
sÈmÊcippaÔipannotipi vutto.
Ettha ca ye maggaÔÔhÈ, te sammÈpaÔipattisama~gitÈya suppaÔipannÈ. Ye
phalaÔÔhÈ, te sammÈpaÔipadÈya adhigantabbassa adhigatattÈ atÊtaÑ
paÔipadaÑ sandhÈya suppaÔipannÈti veditabbÈ.
Apica svÈkkhÈte dhammavinaye yathÈnusiÔÔhaÑ paÔipannattÈpi
apaÓÓakapaÔipadaÑ paÔipannattÈpi suppaÔipanno. (1)
MajjhimÈya paÔipadÈya antadvayamanupagamma paÔipannattÈ
kÈyavacÊmanova~kakuÔilajimhadosappahÈnÈya paÔipannattÈ ca
ujuppaÔipannattÈ ca ujuppaÔipanno. (2)
©Èyo vuccati nibbÈnaÑ. TadatthÈya paÔipannattÈ ÒÈyappaÔipanno. (3)
YathÈ paÔipannÈ sÈmÊcippaÔipannÈrahÈ honti, tathÈ paÔipannattÈ
sÈmÊcippaÔipanno. (4)

156. Yadidanti yÈni imÈni. CattÈri purisayugÈnÊti yugaÄavasena

paÔhamamaggaÔÔho phalaÔÔhoti idamekaÑ yugaÄanti evaÑ cattÈri
purisayugaÄÈni honti. AÔÔha purisapuggalÈti purisapuggalavasena eko
paÔhamamaggaÔÔho eko phalaÔÔhoti iminÈ nayena aÔÔheva purisapuggalÈ
honti. Ettha ca purisoti vÈ puggaloti vÈ ekatthÈni etÈni padÈni.
Veneyyavasena panetaÑ vuttaÑ. Esa Bhagavato sÈvakasaÑghoti yÈnimÈni
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 252 piÔÔhÈdÊsu.
 7. Cha-anussatiniddesa 213

yugavasena cattÈri purisayugÈni, pÈÔi-ekkato aÔÔha purisapuggalÈ, esa

Bhagavato sÈvakasaÑgho, Èhuneyyoti-ÈdÊsu ÈnetvÈ hunitabbanti ÈhunaÑ,
d|ratopi ÈnetvÈ sÊlavantesu dÈtabbanti attho. CatunnaÑ
paccayÈnametamadhivacanaÑ. TaÑ ÈhunaÑ paÔiggahetuÑ yutto tassa
mahapphalakaraÓatoti Èhuneyyo. Atha vÈ d|ratopi ÈgantvÈ
sabbasÈpateyyampi ettha hunitabbanti ÈhavanÊyo. SakkÈdÊnampi vÈ
ÈhavanaÑ arahatÊti ÈhavanÊyo. Yo cÈyaÑ brÈhmaÓÈnaÑ ÈhavanÊyo nÈma
aggi, yattha hutaÑ mahapphalanti tesaÑ laddhi. Sace hutassa
mahapphalatÈya ÈhavanÊyo, saÑghova ÈhavanÊyo. SaÑghe hutaÒhi
mahapphalaÑ hoti. YathÈha–
“Yo ca vassasataÑ jantu, aggiÑ paricare vane.
EkaÒca bhÈvitattÈnaÑ, muhuttamapi p|jaye.
SÈyeva p|janÈ seyyo, yaÒce vassasataÑ hutan”ti1.
TadetaÑ nikÈyantare ÈhavanÊyoti padaÑ idha Èhuneyyoti iminÈ padena
atthato ekaÑ. ByaÒjanato panettha kiÒcimattameva nÈnaÑ. Iti Èhuneyyo. (5)
PÈhuneyyoti ettha pana pÈhunaÑ vuccati disÈvidisato ÈgatÈnaÑ
piyamanÈpÈnaÑ ÒÈtimittÈnamatthÈya sakkÈrena paÔiyattaÑ ÈgantukadÈnaÑ.
Tampi ÔhapetvÈ te tathÈr|pe pÈhunake saÑghasseva dÈtuÑ yuttaÑ,
saÑghova taÑ2 paÔiggahetuÑ yutto. SaÑghasadiso hi pÈhunako natthi.
TathÈ hesa ekabuddhantare ca dissati, abbokiÓÓaÒca piyamanÈpattakarehi
dhammehi samannÈgatoti. EvaÑ pÈhunamassa dÈtuÑ yuttaÑ pÈhunaÒca
paÔiggahetuÑ yuttoti pÈhuneyyo. Yesampana pÈhavanÊyoti PÈÄi, tesaÑ
yasmÈ saÑgho pubbakÈramarahati, tasmÈ sabbapaÔhamaÑ ÈnetvÈ ettha
hunitabbanti pÈhavanÊyo. SabbappakÈrena vÈ ÈhavanamarahatÊti pÈhavanÊyo.
SvÈyamidha teneva atthena pÈhuneyyoti vuccati. (6)
DakkhiÓÈti pana paralokaÑ saddahitvÈ dÈtabbadÈnaÑ vuccati. TaÑ
dakkhiÓaÑ arahati, dakkhiÓÈya vÈ hito yasmÈ naÑ mahapphalakaraÓatÈya
visodhetÊti dakkhiÓeyyo. (7)
______________________________________________________________
1. Khu 1. 29 Dhammapade. 2. PÈhunaÒca (I, Ka), saÑgho ca taÑ (?)
214 Visuddhimagga

Ubho hatthe sirasmiÑ patiÔÔhapetvÈ sabbalokena kayiramÈnaÑ

aÒjalikammaÑ arahatÊti aÒjalikaraÓÊyo. (8)
AnuttaraÑ puÒÒakkhettaÑ lokassÈti sabbalokassa asadisaÑ
puÒÒavir|hanaÔÔhÈnaÑ. YathÈ hi raÒÒo vÈ amaccassa vÈ sÈlÊnaÑ vÈ
yavÈnaÑ vÈ vir|hanaÔÔhÈnaÑ raÒÒo sÈlikkhetaÑ raÒÒo yavakkhettanti
vuccati, evaÑ saÑgho sabbalokassa puÒÒÈnaÑ vir|hanaÔÔhÈnaÑ. SaÑghaÑ
nissÈya hi lokassa nÈnappakÈrahitasukhasaÑvattanikÈni puÒÒÈni vir|hanti.
TasmÈ saÑgho anuttaraÑ puÒÒakkhettaÑ lokassÈti. (9)

157. EvaÑ suppaÔipannatÈdibhede saÑghaguÓe anussarato neva tasmiÑ

samaye rÈgapariyuÔÔhitaÑ cittaÑ hoti. Na dosa -pa- na mohapariyuÔÔhitaÑ
cittaÑ hoti. Ujugatamevassa tasmiÑ samaye cittaÑ hoti saÑghaÑ
ÈrabbhÈti1 purimanayeneva vikkhambhitanÊvaraÓassa ekakkhaÓe jhÈna~gÈni
uppajjanti. SaÑghaguÓÈnaÑ pana gambhÊratÈya nÈnappakÈra-
guÓÈnussaraÓÈdhimuttatÈya vÈ appanaÑ appatvÈ upacÈrappattameva jhÈnaÑ
hoti. TadetaÑ saÑghaguÓÈnussaraÓavasena uppannattÈ saÑghÈnussaticceva
sa~khaÑ gacchati.
ImaÒca pana saÑghÈnussatiÑ anuyutto bhikkhu saÑghe sagÈravo hoti
sappatisso. SaddhÈdivepullaÑ adhigacchati, pÊtipÈmojjabahulo hoti,
bhayabheravasaho, dukkhÈdhivÈsanasamattho, saÑghena saÑvÈsasaÒÒaÑ
paÔilabhati. SaÑghaguÓÈnussatiyÈ ajjhÈvutthaÒcassa sarÊraÑ2
sannipatitasaÑghamiva uposathÈgÈraÑ p|jÈrahaÑ hoti,
saÑghaguÓÈdhigamÈya cittaÑ namati, vÊtikkamitabbavatthusamÈyoge cassa
sammukhÈ saÑghaÑ passato viya hirottappaÑ paccupaÔÔhÈti, uttari
appaÔivijjhanto pana sugatiparÈyano hoti.
TasmÈ have appamÈdaÑ, kayirÈtha sumedhaso.
EvaÑ mahÈnubhÈvÈya, saÑghÈnussatiyÈ sadÈti.
IdaÑ saÑghÈnussatiyaÑ vitthÈrakathÈmukhaÑ.
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 253 piÔÔhÈdÊsu. 2. SarÊrampi (SyÈ), purimakathÈ hi pana sameti.
 7. Cha-anussatiniddesa 215

4. SÊlÈnussatikathÈ
158. SÊlÈnussatiÑ bhÈvetukÈmena pana rahogatena paÔisallÊnena “aho
vata me sÊlÈni akhaÓÉÈni acchiddÈni asabalÈni akammÈsÈni bhujissÈni
viÒÒuppasatthÈni aparÈmaÔÔhÈni samÈdhisaÑvattanikÈnÊ”ti1 evaÑ
akhaÓÉatÈdiguÓavasena attano sÊlÈni anussaritabbÈni. TÈni ca gahaÔÔhena
gahaÔÔhasÊlÈni, pabbajitena pabbajitasÊlÈni.
GahaÔÔhasÊlÈni vÈ hontu pabbajitasÊlÈni vÈ, yesaÑ Èdimhi vÈ ante vÈ
ekampi na bhinnaÑ, tÈni pariyante2 chinnasÈÔako viya na khaÓÉÈnÊti
akhaÓÉÈni. YesaÑ vemajjhe ekampi na bhinnaÑ, tÈni majjhe
vinividdhasÈÔako viya na chiddÈnÊti acchiddÈni. YesaÑ paÔipÈÔiyÈ dve vÈ
tÊÓi vÈ na bhinnÈni, tÈni piÔÔhiyÈ vÈ kucchiyÈ vÈ uÔÔhitena dÊghavaÔÔÈdi-
saÓÔhÈnena visabhÈgavaÓÓena kÈÄarattÈdÊnaÑ aÒÒatarasarÊravaÓÓÈ gÈvÊ viya
na sabalÈnÊti asabalÈni. YÈni antarantarÈ na bhinnÈni, tÈni
visabhÈgabinduvicitrÈ gÈvÊ viya na kammÈsÈnÊti akammÈsÈni. Avisesena vÈ
sabbÈnipi sattavidhena methunasaÑyogena kodhupanÈhÈdÊhi ca
pÈpadhammehi anupahatattÈ akhaÓÉÈni acchiddÈni asabalÈni akammÈsÈni.
TÈniyeva taÓhÈdÈsabyato mocetvÈ bhujissabhÈvakaraÓena bhujissÈni.
BuddhÈdÊhi viÒÒ|hi pasatthattÈ viÒÒuppasatthÈni. TaÓhÈdiÔÔhÊhi
aparÈmaÔÔhatÈya kenaci vÈ ayaÑ te sÊlesu dosoti evaÑ parÈmaÔÔhuÑ
asakkuÓeyyatÈya aparÈmaÔÔhÈni. UpacÈrasamÈdhiÑ appanÈsamÈdhiÑ vÈ,
atha vÈ pana maggasamÈdhiÑ phalasamÈdhiÒcÈpi saÑvattentÊti
samÈdhisaÑvattanikÈni.

159. EvaÑ akhaÓÉatÈdiguÓavasena attano sÊlÈni anussarato nevassa

tasmiÑ samaye rÈgapariyuÔÔhitaÑ cittaÑ hoti. Na dosa -pa- na
mohapariyuÔÔhitaÑ cittaÑ hoti. Ujugatamevassa tasmiÑ samaye cittaÑ hoti,
sÊlaÑ ÈrabbhÈti1 purimanayeneva vikkhambhitanÊvaraÓassa ekakkhaÓe
jhÈna~gÈni uppajjanti. SÊlaguÓÈnaÑ pana gambhÊratÈya nÈnappakÈra-
guÓÈnussaraÓÈdhimuttatÈya vÈ appanaÑ appatvÈ upacÈrappattameva jhÈnaÑ
hoti.
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 253 piÔÔhÈdÊsu. 2. Pariyanta- (SyÈ, I, Ka)
216 Visuddhimagga

TadetaÑ sÊlaguÓÈnussaraÓavasena uppannattÈ sÊlÈnussaticceva sa~khaÑ

gacchati.
ImaÒca pana sÊlÈnussatiÑ anuyutto bhikkhu sikkhÈya sagÈravo hoti
sabhÈgavutti, paÔisanthÈre appamatto, attÈnuvÈdÈdibhayavirahito,
aÓumattesu vajjesu abhayadassÈvÊ, saddhÈdivepullaÑ adhigacchati,
pÊtipÈmojjabahulo hoti. Uttari appaÔivijjhanto pana sugatiparÈyano hoti.
TasmÈ have appamÈdaÑ, kayirÈtha sumedhaso.
EvaÑ mahÈnubhÈvÈya, sÊlÈnussatiyÈ sadÈti.
IdaÑ sÊlÈnussatiyaÑ vitthÈrakathÈmukhaÑ.

5. CÈgÈnussatikathÈ
160. CÈgÈnussatiÑ bhÈvetukÈmena pana pakatiyÈ cÈgÈdhimuttena
niccappavattadÈnasaÑvibhÈgena bhavitabbaÑ. Atha vÈ pana bhÈvanaÑ
Èrabhantena ito dÈni pabhuti sati paÔiggÈhake antamaso ekÈlopamattampi
dÈnaÑ adatvÈ na bhuÒjissÈmÊti samÈdÈnaÑ katvÈ taÑdivasaÑ
guÓavisiÔÔhesu paÔiggÈhakesu yathÈsatti yathÈbalaÑ1 dÈnaÑ datvÈ tattha
nimittaÑ gaÓhitvÈ rahogatena paÔisallÊnena “lÈbhÈ vata me suladdhaÑ vata
me, yohaÑ maccheramalapariyuÔÔhitÈya pajÈya vigatamalamaccherena
cetasÈ viharÈmi muttacÈgo payatapÈÓi vossaggarato yÈcayogo
dÈnasaÑvibhÈgarato”ti evaÑ vigatamalamaccheratÈdiguÓavasena attano
cÈgo anussaritabbo.
Tattha lÈbhÈ vata meti mayhaÑ vata lÈbhÈ2, ye ime “ÈyuÑ kho pana
datvÈ Èyussa bhÈgÊ hoti dibbassa vÈ mÈnusassa vÈ” iti3 ca, “dadaÑ piyo hoti
bhajanti naÑ bah|” iti4 ca, “dadamÈno piyo hoti, sataÑ dhammaÑ
anukkamaÑ” iti3 ca evamÈdÊhi nayehi BhagavatÈ dÈyakassa lÈbhÈ
saÑvaÓÓitÈ, te mayhaÑ avassaÑ bhÈgino5ti adhippÈyo. SuladdhaÑ vata
meti yaÑ mayÈ idaÑ sÈsanaÑ manussattaÑ vÈ laddhaÑ, taÑ suladdhaÑ
vata me.
______________________________________________________________
1. YathÈbalaÑ saÑvibhÈgena (I, Ka) 2. LÈbhÈ varaÑ (I, Ka)
3. AÑ 2. 35 piÔÔhe. 4. AÑ 2. 34 piÔÔhe. 5. BhÈvino (SÊ)
 7. Cha-anussatiniddesa 217

KasmÈ? YohaÑ maccheramalapariyuÔÔhitÈya pajÈya -pa-

dÈnasaÑvibhÈgaratoti.
Tattha maccheramalapariyuÔÔhitÈyÈti maccheramalena abhibh|tÈya.
PajÈyÈti pajÈyanavasena sattÈ vuccanti. TasmÈ attano sampattÊnaÑ
parasÈdhÈraÓabhÈvamasahanalakkhaÓena cittassa pabhassarabhÈva-
d|sakÈnaÑ kaÓhadhammÈnaÑ aÒÒatarena maccheramalena abhibh|tesu
sattes|ti ayamettha attho. VigatamalamaccherenÈti aÒÒesampi
rÈgadosÈdimalÈnaÒceva maccherassa ca vigatattÈ vigatamalamaccherena.
CetasÈ viharÈmÊti yathÈvuttappakÈracitto hutvÈ vasÈmÊti attho. Suttesu pana
MahÈnÈmasakkassa sotÈpannassa sato nissayavihÈraÑ pucchato
nissayavihÈravasena desitattÈ agÈraÑ ajjhÈvasÈmÊti vuttaÑ. Tattha
abhibhavitvÈ vasÈmÊti attho.
MuttacÈgoti vissaÔÔhacÈgo. PayatapÈÓÊti parisuddhahattho. SakkaccaÑ
sahatthÈ deyyadhammaÑ dÈtuÑ sadÈ dhotahatthoyevÈti vuttaÑ hoti.
Vossaggaratoti vossajjanaÑ vossaggo, pariccÈgoti attho. TasmiÑ vossagge
satatÈbhiyogavasena ratoti vossaggarato. YÈcayogoti yaÑ yaÑ pare yÈcanti,
tassa tassa dÈnato yÈcanayogoti attho. YÈjayogotipi pÈÔho.
Yajanasa~khÈtena yÈjena yuttoti attho. DÈnasaÑvibhÈgaratoti dÈne ca
saÑvibhÈge ca rato. AhaÒhi dÈnaÒca demi, attanÈ paribhuÒjitabbatopi ca
saÑvibhÈgaÑ karomi, ettheva casmi ubhaye ratoti evaÑ anussaratÊti attho.

161. TassevaÑ vigatamalamaccheratÈdiguÓavasena attano cÈgaÑ

anussarato neva tasmiÑ samaye rÈgapariyuÔÔhitaÑ cittaÑ hoti. Na dosa -pa-
na mohapariyuÔÔhikaÑ cittaÑ hoti. Ujugatamevassa tasmiÑ samaye cittaÑ
hoti cÈgaÑ ÈrabbhÈti1 purimanayeneva vikkhambhitanÊvaraÓassa ekakkhaÓe
jhÈna~gÈni uppajjanti. CÈgaguÓÈnaÑ pana gambhÊratÈya nÈnappakÈra-
cÈgaguÓÈnussaraÓÈdhimuttatÈya vÈ appanaÑ appatvÈ upacÈrappattameva
jhÈnaÑ hoti. TadetaÑ cÈgaguÓÈnussaraÓavasena uppannattÈ
cÈgÈnussaticceva sa~khaÑ gacchati.
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 253 piÔÔhÈdÊsu.
218 Visuddhimagga

ImaÒca pana cÈgÈnussatiÑ anuyutto bhikkhu bhiyyoso mattÈya

cÈgÈdhimutto hoti, alobhajjhÈsayo, mettÈya anulomakÈrÊ, visÈrado,
pÊtipÈmojjabahulo, uttari appaÔivijjhanto pana sugatiparÈyano hoti.
TasmÈ have appamÈdaÑ, kayirÈtha sumedhaso.
EvaÑ mahÈnubhÈvÈya, cÈgÈnussatiyÈ sadÈti.
IdaÑ cÈgÈnussatiyaÑ vitthÈrakathÈmukhaÑ.

6. DevatÈnussatikathÈ
162. DevatÈnussatiÑ bhÈvetukÈmena pana ariyamaggavasena
samudÈgatehi saddhÈdÊhi guÓehi samannÈgatena bhavitabbaÑ. Tato
rahogatena paÔisallÊnena “santi devÈ CÈtumahÈrÈjikÈ1, santi devÈ TÈvatiÑsÈ,
YÈmÈ, TusitÈ, NimmÈnaratino, Paranimmitavasavattino, santi devÈ
brahmakÈyikÈ, santi devÈ tatuttari2, yathÈr|pÈya saddhÈya samannÈgatÈ tÈ
devatÈ ito cutÈ tattha upapannÈ3, mayhampi tathÈr|pÈ saddhÈ saÑvijjati.
YathÈr|pena sÊlena. YathÈr|pena sutena. YathÈr|pena cÈgena. YathÈr|pÈya
paÒÒÈya samannÈgatÈ tÈ devatÈ ito cutÈ tattha upapannÈ, mayhampi
tathÈr|pÈ paÒÒÈ saÑvijjatÊ”ti4 evaÑ devatÈ sakkhiÔÔhÈne ÔhapetvÈ attano
saddhÈdiguÓÈ anussaritabbÈ.
Sutte pana yasmiÑ MahÈnÈma samaye ariyassÈvako attano ca tÈsaÒca
devatÈnaÑ saddhaÒca sÊlaÒca sutaÒca cÈgaÒca paÒÒaÒca anussarati, nevassa
tasmiÑ samaye rÈgapariyuÔÔhitaÑ cittaÑ hotÊti vuttaÑ. KiÒcÈpi vuttaÑ, atha
kho taÑ sakkhiÔÔhÈne ÔhapetabbadevatÈnaÑ attano saddhÈdÊhi
samÈnaguÓadÊpanatthaÑ vuttanti veditabbaÑ. AÔÔhakathÈyaÒhi devatÈ
sakkhiÔÔhÈne ÔhapetvÈ attano guÓe anussaratÊti daÄhaÑ katvÈ vuttaÑ.

163. TasmÈ pubbabhÈge devatÈnaÑ guÓe anussaritvÈ aparabhÈge attano

saÑvijjamÈne saddhÈdiguÓe anussarato cassa neva tasmiÑ
______________________________________________________________
1. CÈtummahÈrÈjikÈ (SÊ, SyÈ) 2. TatuttariÑ (SÊ, I)
3. UppannÈ (SÊ, SyÈ) 4. AÑ 2. 254 piÔÔhÈdÊsu.
 7. Cha-anussatiniddesa 219

samaye rÈgapariyuÔÔhitaÑ cittaÑ hoti. Na dosa -pa- na mohapariyuÔÔhitaÑ

cittaÑ hoti, ujugatamevassa tasmiÑ samaye cittaÑ hoti devatÈ ÈrabbhÈti1
purimanayeneva vikkhambhitanÊvaraÓassa ekakkhaÓe jhÈna~gÈni uppajjanti.
SaddhÈdiguÓÈnampana gambhÊratÈya nÈnappakÈraguÓÈnussaraÓÈdhimutta-
tÈya vÈ appanaÑ appatvÈ upacÈrappattameva jhÈnaÑ hoti. TadetaÑ
devatÈnaÑ guÓasadisasaddhÈdiguÓÈnussaraÓavasena devatÈnussaticceva
sa~khaÑ gacchati.

ImaÒca pana devatÈnussatiÑ anuyutto bhikkhu devatÈnaÑ piyo hoti

manÈpo, bhiyyoso mattÈya saddhÈdivepullaÑ adhigacchati, pÊtipÈmojja-
bahulo viharati. Uttari appaÔivijjhanto pana sugatiparÈyano hoti.

TasmÈ have appamÈdaÑ, kayirÈtha sumedhaso.

EvaÑ mahÈnubhÈvÈya, devatÈnussatiyÈ sadÈti.

IdaÑ devatÈnussatiyaÑ vitthÈrakathÈmukhaÑ.

PakiÓÓakakathÈ

164. YaÑ pana etÈsaÑ vitthÈradesanÈyaÑ “ujugatamevassa tasmiÑ

samaye cittaÑ hoti TathÈgataÑ ÈrabbhÈ”ti-ÈdÊni vatvÈ “ujugatacitto kho
pana MahÈnÈma ariyasÈvako labhati atthavedaÑ, labhati dhammavedaÑ,
labhati dhamm|pasaÑhitaÑ pÈmojjaÑ, pamuditassa pÊti jÈyatÊ”ti2 vuttaÑ,
tattha itipi so BhagavÈti-ÈdÊnaÑ atthaÑ nissÈya uppannaÑ tuÔÔhiÑ sandhÈya
labhati atthavedanti vuttaÑ. PÈÄiÑ nissÈya uppannaÑ tuÔÔhiÑ sandhÈya
labhati dhammavedaÑ. Ubhayavasena labhati dhamm|pasaÑhitaÑ
pÈmojjanti vuttanti veditabbaÑ.

YaÒca devatÈnussatiyaÑ devatÈ ÈrabbhÈti vuttaÑ, taÑ pubbabhÈge

devatÈ Èrabbha pavattacittavasena devatÈguÓasadise vÈ devatÈbhÈva-
nipphÈdake guÓe Èrabbha pavattacittavasena vuttanti veditabbaÑ.
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 254 piÔÔhÈdÊsu. 2. AÑ 2. 252 piÔÔhe.
220 Visuddhimagga

165. ImÈ pana cha anussatiyo ariyasÈvakÈnaÒÒeva ijjhanti. TesaÑ hi

BuddhadhammasaÑghaguÓÈ pÈkaÔÈ honti. Te ca akhaÓÉatÈdiguÓehi sÊlehi,
vigatamalamaccherena cÈgena, mahÈnubhÈvÈnaÑ devatÈnaÑ guÓasadisehi
saddhÈdiguÓehi samannÈgatÈ. MahÈnÈmasutte1 ca sotÈpannassa
nissayavihÈraÑ puÔÔhena BhagavatÈ sotÈpannassa nissayavihÈra-
dassanatthameva etÈ vitthÈrato kathitÈ.
Gedhasuttepi “idha bhikkhave ariyasÈvako TathÈgataÑ anussarati, itipi
so BhagavÈ -pa- ujugatamevassa tasmiÑ samaye cittaÑ hoti nikkhantaÑ
muttaÑ vuÔÔhitaÑ gedhamhÈ. Gedhoti kho bhikkhave paÒcannetaÑ
kÈmaguÓÈnamadhivacanaÑ. Idampi kho bhikkhave ÈrammaÓaÑ karitvÈ
evamidhekacce sattÈ visujjhantÊ”ti2 evaÑ ariyasÈvakassa anussativasena
cittaÑ visodhetvÈ uttari paramatthavisuddhi-adhigamatthÈya kathitÈ.
ŒyasmatÈ MahÈkaccÈnena desite SambÈdhokÈsasuttepi “acchariyaÑ
Èvuso abbhutaÑ Èvuso yÈvaÒcidaÑ tena BhagavatÈ jÈnatÈ passatÈ ArahatÈ
SammÈsambuddhena sambÈdhe okÈsÈdhigamo anubuddho sattÈnaÑ
visuddhiyÈ -pa- NibbÈnassa sacchikiriyÈya yadidaÑ cha anussatiÔÔhÈnÈni.
KatamÈni cha. IdhÈvuso ariyasÈvako TathÈgataÑ anussarati -pa-
evamidhekacce sattÈ visuddhidhammÈ bhavantÊ”ti3 evaÑ ariyasÈvakasseva
paramatthavisuddhidhammatÈya okÈsÈdhigamavasena kathitÈ.
Uposathasuttepi “kathaÒca VisÈkhe ariy|posatho hoti. UpakkiliÔÔhassa
VisÈkhe cittassa upakkamena pariyodapanÈ hoti. KathaÒca VisÈkhe
upakkiliÔÔhassa cittassa upakkamena pariyodapanÈ hoti. Idha visÈkhe
ariyasÈvako TathÈgataÑ anussaratÊ”ti4 evaÑ ariyasÈvakasseva uposathaÑ
upavasato cittavisodhanakammaÔÔhÈnavasena uposathassa
mahapphalabhÈvadassanatthaÑ kathitÈ.
EkÈdasanipÈtepi “saddho kho MahÈnÈma ÈrÈdhako hoti, no assaddho.
ŒraddhavÊriyo, upaÔÔhitasati, samÈhito, paÒÒavÈ
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 252 piÔÔhe. 2. AÑ 2. 275 piÔÔhe.
3. AÑ 2. 277 piÔÔhe. 4. AÑ 1. 207 piÔÔhe.
 7. Cha-anussatiniddesa 221

MahÈnÈma ÈrÈdhako hoti, no duppaÒÒo. Imesu kho tvaÑ MahÈnÈma

paÒcasu dhammesu patiÔÔhÈya cha dhamme uttari bhaveyyÈsi. Idha tvaÑ
MahÈnÈma TathÈgataÑ anussareyyÈsi itipi so BhagavÈ”ti1 evaÑ
ariyasÈvakasseva “tesaÑ no bhante nÈnÈvihÈrena viharataÑ kenassa
vihÈrena viharitabban”ti1 pucchato vihÈradassanatthaÑ kathitÈ.

166. EvaÑ santepi parisuddhasÊlÈdiguÓasamannÈgatena puthujjanenÈpi

manasi kÈtabbÈ. Anussava2 vasenÈpi hi BuddhÈdÊnaÑ guÓe anussarato
cittaÑ pasÊdatiyeva. YassÈnubhÈvena nÊvaraÓÈni vikkhambhetvÈ
uÄÈrapÈmojjo vipassanaÑ ÈrabhitvÈ arahattaÑyeva sacchikareyya KaÔa-
andhakÈravÈsÊ Phussadevatthero viya.
So kirÈyasmÈ MÈrena nimmitaÑ Buddhar|paÑ disvÈ “ayaÑ tÈva
sarÈgadosamoho evaÑ sobhati, kathaÑ nu kho BhagavÈ na sobhati, so hi3
sabbaso vÊtarÈgadosamoho”ti BuddhÈrammaÓaÑ pÊtiÑ paÔilabhitvÈ
vipassanaÑ vaÉÉhetvÈ arahattaÑ pÈpuÓÊti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

SamÈdhibhÈvanÈdhikÈre

Cha-anussatiniddeso nÈma

Sattamo paricchedo.

______________________________________________________________
1. AÑ 3. 530 piÔÔhe. 2. AnussaraÓa- (SyÈ, Ka)
3. KathaÑ nu kho BhagavÈ sobhittha (SyÈ)
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa

MaraÓassatikathÈ
167. IdÈni ito anantarÈya maraÓassatiyÈ bhÈvanÈniddeso anuppatto.
Tattha maraÓanti ekabhavapariyÈpannassa jÊvitindriyassa upacchedo.
YampanetaÑ arahantÈnaÑ vaÔÔadukkhasamucchedasa~khÈtaÑ
samucchedamaraÓaÑ, sa~khÈrÈnaÑ khaÓabha~gasa~khÈtaÑ
khaÓikamaraÓaÑ, rukkho mato lohaÑ matanti-ÈdÊsu sammutimaraÓaÒca, na
taÑ idha adhippetaÑ.
Yampi cetaÑ adhippetaÑ, taÑ kÈlamaraÓaÑ akÈlamaraÓanti duvidhaÑ
hoti. Tattha kÈlamaraÓaÑ puÒÒakkhayena vÈ Èyukkhayena vÈ
ubhayakkhayena vÈ hoti. AkÈlamaraÓaÑ kammupacchedakakammavasena.
Tattha yaÑ vijjamÈnÈyapi ÈyusantÈnajanakapaccayasampattiyÈ kevalaÑ
paÔisandhijanakassa kammassa vipakkavipÈkattÈ maraÓaÑ hoti, idaÑ
puÒÒakkhayena maraÓaÑ nÈma. YaÑ gatikÈlÈhÈrÈdisampattiyÈ abhÈvena
ajjatanakÈlapurisÈnaÑ viya vassasatamattaparimÈÓassa Èyuno khayavasena
maraÓaÑ hoti, idaÑ Èyukkhayena maraÓaÑ nÈma. YaÑ pana D|sÊmÈra
KalÈburÈjÈdÊnaÑ viya ta~khaÓaÒÒeva ÔhÈnÈcÈvanasamatthena kammunÈ
upacchinnasantÈnÈnaÑ, purimakammavasena vÈ satthaharaÓÈdÊhi
upakkamehi upacchijjamÈnasantÈnÈnaÑ maraÓaÑ hoti, idaÑ akÈlamaraÓaÑ
nÈma. TaÑ sabbampi vuttappakÈrena jÊvitindriyupacchedena sa~gahitaÑ. Iti
jÊvitindriyupacchedasa~khÈtassa maraÓassa saraÓaÑ maraÓassati.

168. TaÑ bhÈvetukÈmena rahogatena paÔisallÊnena “maraÓaÑ

bhavissati, jÊvitindriyaÑ upacchijjissatÊ”ti vÈ, “maraÓaÑ maraÓan”ti vÈ
yoniso manasikÈro pavattetabbo. Ayoniso pavattayato hi iÔÔhajana-
maraÓÈnussaraÓe soko uppajjati vijÈtamÈtuyÈ piyaputtamaraÓÈnussaraÓe
viya. AniÔÔhajanamaraÓÈnussaraÓe pÈmojjaÑ uppajjati verÊnaÑ
verimaraÓÈnussaraÓe viya. MajjhattajanamaraÓÈnussaraÓe saÑvego na
uppajjati matakaÄevaradassane chavaÉÈhakassa viya. Attano
maraÓÈnussaraÓe santÈso uppajjati ukkhittÈsikaÑ vadhakaÑ disvÈ
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 223

bhÊrukajÈtikassa viya. TadetaÑ sabbampi satisaÑvegaÒÈÓavirahato hoti.

TasmÈ tattha tattha hatamatasatte oloketvÈ diÔÔhapubbasampattÊnaÑ
sattÈnaÑ matÈnaÑ maraÓaÑ ÈvajjetvÈ satiÒca saÑvegaÒca ÒÈÓaÒca yojetvÈ
“maraÓaÑ bhavissatÊ”ti-ÈdinÈ nayena manasikÈro pavattetabbo. EvaÑ
pavattento hi yoniso pavatteti, upÈyena pavattetÊti attho. EvaÑ
pavattayatoyeva hi ekaccassa nÊvaraÓÈni vikkhambhanti, maraÓÈrammaÓÈ
sati saÓÔhÈti, upacÈrappattameva kammaÔÔhÈnaÑ hoti.

169. Yassa pana ettÈvatÈ na hoti, tena vadhakapaccupaÔÔhÈnato,

sampattivipattito, upasaÑharaÓato, kÈyabahusÈdhÈraÓato, Èyudubbalato,
animittato, addhÈnaparicchedato, khaÓaparittatoti imehi aÔÔhahÈkÈrehi
maraÓaÑ anussaritabbaÑ.
Tattha vadhakapaccupaÔÔhÈnatoti vadhakassa viya paccupaÔÔhÈnato.
YathÈ hi imassa sÊsaÑ chindissÈmÊti asiÑ gahetvÈ gÊvÈya cÈrayamÈno
vadhako paccupaÔÔhitova hoti, evaÑ maraÓampi paccupaÔÔhitamevÈti
anussaritabbaÑ. KasmÈ? Saha jÈtiyÈ Ègatato, jÊvitaharaÓato ca. YathÈ hi
ahicchattakamakuÄaÑ matthakena paÑsuÑ gahetvÈva uggacchati, evaÑ sattÈ
jarÈmaraÓaÑ gahetvÈva nibbattanti. TathÈ hi nesaÑ paÔisandhicittaÑ
uppÈdÈnantarameva jaraÑ patvÈ pabbatasikharato patitasilÈ viya bhijjati
saddhiÑ sampayuttakhandhehi. EvaÑ khaÓikamaraÓaÑ tÈva saha jÈtiyÈ
ÈgataÑ. JÈtassa pana avassaÑ maraÓato idhÈdhippetamaraÓampi saha jÈtiyÈ
ÈgataÑ. TasmÈ esa satto jÈtakÈlato paÔÔhÈya yathÈ nÈma uÔÔhito s|riyo
atthÈbhimukho gacchateva, gatagataÔÔhÈnato Êsakampi na nivattati. YathÈ vÈ
nadÊ pabbateyyÈ sÊghasotÈ hÈrahÈrinÊ sandateva vattateva Êsakampi na
nivattati, evaÑ Êsakampi anivattamÈno maraÓÈbhimukhova yÈti. Tena
vuttaÑ–
“YamekarattiÑ paÔhamaÑ, gabbhe vasati mÈÓavo.
AbbhuÔÔhitova so yÈti, sa gacchaÑ na nivattatÊ”ti1.
EvaÑ gacchato cassa gimhÈbhitattÈnaÑ kunnadÊnaÑ khayo viya, pÈto
ÈporasÈnugatabandhanÈnaÑ dumapphalÈnaÑ patanaÑ viya,
muggarÈbhitÈÄitÈnaÑ
______________________________________________________________
1. JÈ 1. 353 piÔÔhe.
224 Visuddhimagga

mattikabhÈjanÈnaÑ bhedo viya, s|riyarasmisamphuÔÔhÈnaÑ

ussÈvabind|naÑ viddhaÑsanaÑ viya ca maraÓameva ÈsannaÑ hoti.
TenÈha–
“Accayanti ahorattÈ, jÊvitamuparujjhati.
Œyu khÊyati maccÈnaÑ, kunnadÊnaÑva odakaÑ1.
‘PhalÈnamiva pakkÈnaÑ, pÈto papatato bhayaÑ.
EvaÑ jÈtÈna maccÈnaÑ, niccaÑ maraÓato bhayaÑ.
YathÈpi kumbhakÈrassa, kataÑ mattikabhÈjanaÑ2.
KhuddakaÒca mahantaÒca, yaÑ pakkaÑ yaÒca ÈmakaÑ.
SabbaÑ bhedanapariyantaÑ3, evaÑ maccÈna jÊvitaÑ’4.
UssÈvova tiÓaggamhi, s|riyuggamanaÑ pati.
EvamÈyu manussÈnaÑ, mÈ maÑ amma nivÈrayÈ”ti5.
EvaÑ ukkhittÈsiko vadhako viya saha jÈtiyÈ ÈgatampanetaÑ maraÓaÑ
gÊvÈya asiÑ cÈrayamÈno so vadhako viya jÊvitaÑ haratiyeva, na aharitvÈ6
nivattati. TasmÈ saha jÈtiyÈ Ègatato, jÊvitaharaÓato ca ukkhittÈsiko vadhako
viya maraÓampi paccupaÔÔhitamevÈti evaÑ vadhakapaccupaÔÔhÈnato
maraÓaÑ anussaritabbaÑ. (1)

170. Sampattivipattitoti idha sampatti nÈma tÈvadeva sobhati, yÈva naÑ

vipatti nÈbhibhavati, na ca sÈ sampatti nÈma atthi, yÈ vipattiÑ atikkamma
tiÔÔheyya. TathÈ hi–
“SakalaÑ mediniÑ7 bhutvÈ, datvÈ koÔisataÑ sukhÊ.
AÉÉhÈmalakamattassa, ante issarataÑ gato.
Teneva dehabandhena, puÒÒamhi khayamÈgate.
MaraÓÈbhimukho sopi, asoko sokamÈgato”ti.
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 110 piÔÔhe. 2. KatÈ mattikabhÈjanÈ (Khu 1. 371)
3. Sabbe bhedanapariyantÈ (Khu 1. 371) 4. Khu 1. 371 piÔÔhe.
5. JÈ 1. 236 piÔÔhe. 6. Na ÈharitvÈ (I, Ka), anÈharitvÈ na (SÊ)
7. MedaniÑ (Ka)
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 225

Apica sabbaÑ ÈrogyaÑ byÈdhipariyosÈnaÑ, sabbaÑ yobbanaÑ

jarÈpariyosÈnaÑ, sabbaÑ jÊvitaÑ maraÓapariyosÈnaÑ, sabboyeva
lokasannivÈso jÈtiyÈ anugato, jarÈya anusaÔo, byÈdhinÈ abhibh|to, maraÓena
abbhÈhato. TenÈha–
“YathÈpi selÈ vipulÈ, nabhaÑ Èhacca pabbatÈ.
SamantÈ anupariyeyyuÑ1, nippothentÈ catuddisÈ.
EvaÑ jarÈ ca maccu ca, adhivattanti pÈÓine.
Khattiye brÈhmaÓe vesse, sudde caÓÉÈlapukkuse.
Na kiÒci parivajjeti, sabbamevÈbhimaddati.
Na tattha hatthÊnaÑ bh|mi, na rathÈnaÑ na pattiyÈ.
Na cÈpi mantayuddhena, sakkÈ jetuÑ dhanena vÈ”ti2.
EvaÑ jÊvitasampattiyÈ maraÓavipattipariyosÈnataÑ vavatthapentena
sampattivipattito maraÓaÑ anussaritabbaÑ. (2)

171. UpasaÑharaÓatoti parehi saddhiÑ attano upasaÑharaÓato. Tattha

sattahÈkÈrehi upasaÑharaÓato maraÓaÑ anussaritabbaÑ, yasamahattato,
puÒÒamahattato, thÈmamahattato, iddhimahattato, paÒÒÈmahattato,
Paccekabuddhato, SammÈsambuddhatoti. KathaÑ? IdaÑ maraÓaÑ nÈma
mahÈyasÈnaÑ mahÈparivÈrÈnaÑ sampannadhanavÈhanÈnaÑ
MahÈsammatamandhÈtumahÈsudassanadaÄhaneminimippabhutÊnampi upari
nirÈsa~kameva patitaÑ, kima~gaÑ3 pana mayhaÑ upari na patissati.
MahÈyasÈ rÈjavarÈ, mahÈsammata-Èdayo.
Tepi maccuvasaÑ pattÈ, mÈdisesu kathÈva kÈti.
EvaÑ tÈva yasamahattato anussaritabbaÑ. (3-Ka)
KathaÑ puÒÒamahattato?
Jotiko JaÔilo Uggo, MeÓÉako atha PuÓÓako.
Ete caÒÒe ca ye loke, mahÈpuÒÒÈti vissutÈ.
Sabbe maraÓamÈpannÈ, mÈdisesu kathÈva kÈti.
EvaÑ puÒÒamahattato anussaritabbaÑ. (3-Kha)
______________________________________________________________
1. SamantÈnupariyÈyeyyuÑ (SaÑ 1. 102) 2. SaÑ 1. 102 piÔÔhe. 3. Kima~ga (SÊ, I)
226 Visuddhimagga

KathaÑ thÈmamahattato?
VÈsudevo Baladevo, BhÊmaseno YudhiÔÔhilo.
CÈnuro yo mahÈmallo1, antakassa vasaÑ gatÈ.
EvaÑ thÈmabal|petÈ, iti lokamhi vissutÈ.
Etepi maraÓaÑ yÈthÈ, mÈdisesu kathÈva kÈti.
EvaÑ thÈmamahattato anussaritabbaÑ. (3-8)
KathaÑ iddhimahattato?
PÈda~guÔÔhakamattena, Vejayantamakampayi.
Yo nÈmiddhimataÑ seÔÔho, dutiyo aggasÈvako.
Sopi maccumukhaÑ ghoraÑ, migo sÊhamukhaÑ viya.
PaviÔÔho saha iddhÊhi, mÈdisesu kathÈva kÈti.
EvaÑ iddhimahattato anussaritabbaÑ. (3-Gha)
KathaÑ paÒÒÈmahattato?
LokanÈthaÑ ÔhapetvÈna, ye caÒÒe atthi pÈÓino.
PaÒÒÈya SÈriputtassa, kalaÑ nÈgghanti soÄasiÑ.
EvaÑ nÈma mahÈpaÒÒo, paÔhamo aggasÈvako.
MaraÓassa vasaÑ patto, mÈdisesu kathÈva kÈti.
EvaÑ paÒÒÈmahattato anussaritabbaÑ. (3-^a)
KathaÑ Paccekabuddhato? Yepi te attano ÒÈÓavÊriyabalena
sabbakilesasattunimmathanaÑ katvÈ paccakabodhiÑ pattÈ
khaggavisÈÓakappÈ sayambhuno, tepi maraÓato na muttÈ, kuto panÈhaÑ
muccissÈmÊti2.
TaÑ taÑ nimittamÈgamma, vÊmaÑsantÈ mahesayo.
SayambhuÒÒÈÓatejena, ye pattÈ ÈsavakkhayaÑ.
EkacariyanivÈsena, khaggasi~gasam|pamÈ.
Tepi nÈtigatÈ maccuÑ, mÈdisesu kathÈva kÈti.
______________________________________________________________
1. CÈnuro piyadÈmallo (SÊ) 2. MuccissÈmi (?)
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 227

EvaÑ Paccekabuddhato anussaritabbaÑ. (3-Ca)

KathaÑ SammÈsambuddhato? Yopi so BhagavÈ asÊti-
anubyaÒjanapaÔimaÓÉitadvattiÑsamahÈpurisalakkhaÓavicitrar|pakÈyo
sabbÈkÈraparisuddhasÊlakkhandhÈdiguÓaratanasamiddhadhammakÈyo
yasamahatta puÒÒamahatta thÈmamahatta-iddhimahattapaÒÒÈmahattÈnaÑ
pÈraÑ gato asamo asamasamo appaÔipuggalo ArahaÑ SammÈsambuddho,
sopi salilavuÔÔhinipÈtena mahÈ-aggikkhandho viya maraÓavuÔÔhinipÈtena
ÔhÈnaso v|pasanto.
EvaÑ mahÈnubhÈvassa, yaÑ nÈmetaÑ Mahesino.
Na bhayena na lajjÈya, maraÓaÑ vasamÈgataÑ.
NillajjaÑ vÊtasÈrajjaÑ, sabbasattÈbhimaddanaÑ.
TayidaÑ mÈdisaÑ sattaÑ, kathaÑ nÈbhibhavissatÊti.
EvaÑ SammÈsambuddhato anussaritabbaÑ. (3-Cha)
TassevaÑ yasamahattatÈdisampannehi parehi saddhiÑ
maraÓasÈmaÒÒatÈya attÈnaÑ upasaÑharitvÈ tesaÑ viya sattavisesÈnaÑ
mayhampi maraÓaÑ bhavissatÊti anussarato upacÈrappattaÑ kammaÔÔhÈnaÑ
hotÊti. EvaÑ upasaÑharaÓato maraÓaÑ anussaritabbaÑ. (3)

172. KÈyabahusÈdhÈraÓatoti ayaÑ kÈyo bahusÈdhÈraÓo. AsÊtiyÈ tÈva

kimikulÈnaÑ sÈdhÈraÓo, tattha chavinissitÈ pÈÓÈ chaviÑ khÈdanti,
cammanissitÈ cammaÑ khÈdanti, maÑsanissitÈ maÑsaÑ khÈdanti,
nhÈrunissitÈ nhÈruÑ khÈdanti, aÔÔhinissitÈ aÔÔhiÑ khÈdanti, miÒjanissitÈ
miÒjaÑ khÈdanti. Tattheva jÈyanti jÊyanti mÊyanti, uccÈrapassÈvaÑ karonti.
KÈyova nesaÑ s|tigharaÒceva1 gilÈnasÈlÈ ca susÈnaÒca vaccakuÔi ca
passÈvadoÓikÈ ca. SvÈyaÑ tesampi kimikulÈnaÑ pakopena maraÓaÑ
nigacchatiyeva. YathÈ ca asÊtiyÈ kimikulÈnaÑ, evaÑ ajjhattikÈnaÑyeva
anekasatÈnaÑ rogÈnaÑ bÈhirÈnaÒca ahivicchikÈdÊnaÑ maraÓassa
paccayÈnaÑ sÈdhÈraÓo.
YathÈ hi catumahÈpathe Ôhapite lakkhamhi sabbadisÈhi ÈgatÈ sara satti
tomara pÈsÈÓÈdayo nipatanti, evaÑ kÈyepi sabbupaddavÈ
______________________________________________________________
1. Pas|tigharaÒceva (SyÈ, I, Ka)
228 Visuddhimagga

nipatanti. SvÈyaÑ tesampi upaddavÈnaÑ nipÈtena maraÓaÑ nigacchatiyeva.

TenÈha BhagavÈ–“Idha bhikkhave bhikkhu divase nikkhante rattiyÈ
paÔihitÈya iti paÔisaÒcikkhati, bahukÈ kho me paccayÈ maraÓassa, ahi vÈ
maÑ ÉaÑseyya, vicchiko vÈ maÑ ÉaÑseyya, satapadÊ vÈ maÑ ÉaÑseyya,
tena me assa kÈlaÑkiriyÈ, so mamassa antarÈyo, upakkhalitvÈ vÈ
papateyyaÑ, bhattaÑ vÈ me bhuttaÑ byÈpajjeyya, pittaÑ vÈ me kuppeyya,
semhaÑ vÈ me kuppeyya, satthakÈ vÈ me vÈtÈ kuppeyyuÑ, tena me assa
kÈlaÑkiriyÈ so mamassa antarÈyo”ti1. EvaÑ kÈyabahusÈdhÈraÓato maraÓaÑ
anussaritabbaÑ. (4)

173. Œyudubbalatoti Èyu nÈmetaÑ abalaÑ dubbalaÑ. TathÈ hi sattÈnaÑ

jÊvitaÑ assÈsapassÈs|panibaddhaÒceva2 iriyÈpath|panibaddhaÒca3
sÊtuÓh|panibaddhaÒca mahÈbh|t|panibaddhaÒca ÈhÈr|panibaddhaÒca.
TadetaÑ assÈsapassÈsÈnaÑ samavuttitaÑ labhamÈnameva pavattati. Bahi
nikkhantanÈsikavÈte pana anto apavisante, paviÔÔhe vÈ anikkhamante mato
nÈma hoti. CatunnaÑ iriyÈpathÈnampi samavuttitaÑ labhamÈnameva
pavattati. AÒÒataraÒÒatarassa pana adhimattatÈya Èyusa~khÈrÈ upacchijjanti.
SÊtuÓhÈnampi samavuttitaÑ labhamÈnameva pavattati. AtisÊtena pana ati-
uÓhena vÈ abhibh|tassa vipajjati. MahÈbh|tÈnampi samavuttitaÑ
labhamÈnameva pavattati. PathavÊdhÈtuyÈ pana ÈpodhÈtu-ÈdÊnaÑ vÈ
aÒÒataraÒÒatarassa pakopena balasampannopi puggalo patthaddhakÈyo vÈ
atisÈrÈdivasena kilinnap|tikÈyo vÈ mahÈÉÈhapareto vÈ sambhijjamÈna-
sandhibandhano vÈ hutvÈ jÊvitakkhayaÑ pÈpuÓÈti. KabaÄÊkÈrÈhÈrampi
yuttakÈle labhantasseva jÊvitaÑ pavattati, ÈhÈraÑ alabhamÈnassa pana
parikkhayaÑ gacchatÊti. EvaÑ Èyudubbalato maraÓaÑ anussaritabbaÑ. (5)

174. Animittatoti avavatthÈnato, paricchedÈbhÈvatoti attho. SattÈnaÑ

hi–
JÊvitaÑ byÈdhi kÈlo ca, dehanikkhepanaÑ gati.
PaÒcete jÊvalokasmiÑ, animittÈ na nÈyare.
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 270 piÔÔhe. 2. ...nibandhaÒceva (I, Ka)
3. ...nibandhaÒca (I, Ka) evamuparipi.
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 229

Tattha jÊvitaÑ tÈva “ettakameva jÊvitabbaÑ, na ito paran”ti

vavatthÈnÈbhÈvato animittaÑ. KalalakÈlepi hi sattÈ maranti, abbuda
pesighana mÈsika dvemÈsa temÈsa catumÈsa paÒcamÈsa dasamÈsakÈlepi.
Kucchito nikkhantasamayepi. Tato paraÑ vassasatassa antopi bahipi
marantiyeva. ByÈdhipi “iminÈva byÈdhinÈ sattÈ maranti, nÈÒÒenÈ”ti
vavatthÈnÈbhÈvato animitto. CakkhurogenÈpi hi sattÈ maranti,
sotarogÈdÊnaÑ aÒÒatarenÈpi. KÈlopi “imasmiÑyeva kÈle maritabbaÑ,
nÈÒÒasmin”ti evaÑ vavatthÈnÈbhÈvato animitto. PubbaÓhepi hi sattÈ
maranti, majjhanhikÈdÊnaÑ aÒÒatarasmimpi. Dehanikkhepanampi “idheva
mÊyamÈnÈnaÑ dehena patitabbaÑ, nÈÒÒatrÈ”ti evaÑ vavatthÈnÈbhÈvato
animittaÑ. AntogÈme jÈtÈnaÑ hi bahigÈmepi attabhÈvo patati. BahigÈme
jÈtÈnampi antogÈme. TathÈ thalajÈnaÑ vÈ jale, jalajÈnaÑ vÈ thaleti
anekappakÈrato vitthÈretabbaÑ. Gatipi “ito cutena idha nibbattitabban”ti
evaÑ vavatthÈnÈbhÈvato animittÈ. Devalokato hi cutÈ manussesupi
nibbattanti, manussalokato cutÈ devalokÈdÊnampi yattha katthaci
nibbattantÊti evaÑ yantayuttagoÓo viya gatipaÒcake loko samparivattatÊti
evaÑ animittato maraÓaÑ anussaritabbaÑ. (6)

175. AddhÈnaparicchedatoti manussÈnaÑ jÊvitassa nÈma etarahi paritto

addhÈ1. Yo ciraÑ jÊvati, so vassasataÑ, appaÑ vÈ bhiyyo. TenÈha
BhagavÈ–“appamidaÑ bhikkhave manussÈnaÑ Èyu, gamanÊyo samparÈyo,
kattabbaÑ kusalaÑ, caritabbaÑ brahmacariyaÑ, natthi jÈtassa amaraÓaÑ.
Yo bhikkhave ciraÑ jÊvati, so vassasataÑ, appaÑ vÈ bhiyyoti2.
AppamÈyumanussÈnaÑ, hÊÄeyya naÑ suporiso.
CareyyÈdittasÊsova, natthi maccussa nÈgamoti2.
Aparampi Èha–“bh|tapubbaÑ bhikkhave Arako nÈma satthÈ ahosÊ”ti
sabbampi sattahi upamÈhi ala~kataÑ suttaÑ vitthÈretabbaÑ.
Aparampi Èha–“yocÈyaÑ bhikkhave bhikkhu evaÑ maraÓassatiÑ
bhÈveti, aho vatÈhaÑ rattindivaÑ jÊveyyaÑ, Bhagavato sÈsanaÑ
manasikareyyaÑ, bahuÑ vata me kataÑ assÈti. YocÈyaÑ bhikkhave
bhikkhu evaÑ maraÓassatiÑ
______________________________________________________________
1. Etarahi na paricchedo na tathÈ addhÈ (SÊ) 2. SaÑ 1. 109 piÔÔhe.
230 Visuddhimagga

bhÈveti, aho vatÈhaÑ divasaÑ jÊveyyaÑ, Bhagavato sÈsanaÑ

manasikareyyaÑ, bahuÑ vata me kataÑ assÈti. Yo cÈyaÑ bhikkhave
bhikkhu evaÑ maraÓassatiÑ bhÈveti, aho vatÈhaÑ tadantaraÑ jÊveyyaÑ,
yadantaraÑ ekaÑ piÓÉapÈtaÑ bhuÒjÈmi, Bhagavato sÈsanaÑ
manasikareyyaÑ, bahuÑ vata me kataÑ assÈti. Yo cÈyaÑ bhikkhave
bhikkhu evaÑ maraÓassatiÑ bhÈveti, aho vatÈhaÑ tadantaraÑ jÊveyyaÑ,
yadantaraÑ cattÈro paÒca Èlope sa~khÈditvÈ ajjhoharÈmi, Bhagavato
sÈsanaÑ manasikareyyaÑ, bahuÑ vata me kataÑ assÈti. Ime vuccanti
bhikkhave bhikkh| pamattÈ viharanti, dandhaÑ maraÓassatiÑ bhÈventi
ÈsavÈnaÑ khayÈya. Yo ca khvÈyaÑ bhikkhave bhikkhu evaÑ maraÓassatiÑ
bhÈveti, aho vatÈhaÑ tadantaraÑ jÊveyyaÑ, yadantaraÑ ekaÑ ÈlopaÑ
sa~khÈditvÈ ajjhoharÈmi, Bhagavato sÈsanaÑ manasikareyyaÑ, bahuÑ vata
me kataÑ assÈti. Yo cÈyaÑ bhikkhave bhikkhu evaÑ maraÓassatiÑ bhÈveti,
aho vatÈhaÑ tadantaraÑ jÊveyyaÑ, yadantaraÑ assasitvÈ vÈ passasÈmi,
passasitvÈ vÈ assasÈmi, Bhagavato sÈsanaÑ manasikareyyaÑ, bahuÑ vata
me kataÑ assÈti. Ime vuccanti bhikkhave bhikkh| appamattÈ viharanti,
tikkhaÑ maraÓassatiÑ bhÈventi ÈsavÈnaÑ khayÈyÈ”ti1. EvaÑ
catupaÒcÈlopasa~khÈdanamattaÑ avissÈsiyo paritto jÊvitassa addhÈti evaÑ
addhÈnaparicchedato maraÓaÑ anussaritabbaÑ. (7)

176. KhaÓaparittatoti paramatthato hi atiparitto sattÈnaÑ jÊvitakkhaÓo

ekacittappavattimattoyeva. YathÈ nÈma rathacakkaÑ pavattamÈnampi
ekeneva nemippadesena pavattati, tiÔÔhamÈnampi ekeneva tiÔÔhati, evameva
ekacittakkhaÓikaÑ sattÈnaÑ jÊvitaÑ. TasmiÑ citte niruddhamatte satto
niruddhoti vuccati. YathÈha–“atÊte cittakkhaÓe jÊvittha, na jÊvati, na
jÊvissati. AnÈgate cittakkhaÓe na jÊvittha, na jÊvati, jÊvissati. Paccuppanne
cittakkhaÓe na jÊvittha, jÊvati, na jÊvissati.
JÊvitaÑ attabhÈvo ca, sukhadukkhÈ ca kevalÈ.
EkacittasamÈyuttÈ, lahuso vattate khaÓo.
Ye niruddhÈ marantassa, tiÔÔhamÈnassa vÈ idha.
Sabbepi sadisÈ khandhÈ, gatÈ appaÔisandhikÈ.
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 269 piÔÔhe.
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 231

Anibbattena na jÈto, paccuppannena jÊvati.

Cittabha~gÈ mato loko, paÒÒatti paramatthiyÈ”ti1.

EvaÑ khaÓaparittato maraÓaÑ anussaritabbaÑ. (8)

177. Iti imesaÑ aÔÔhannaÑ ÈkÈrÈnaÑ aÒÒataraÒÒatarena anussaratopi

punappunaÑ manasikÈravasena cittaÑ ÈsevanaÑ labhati, maraÓÈrammaÓÈ
sati santiÔÔhati, nÊvaraÓÈni vikkhambhanti, jhÈna~gÈni pÈtubhavanti.
SabhÈvadhammattÈ pana saÑvejanÊyattÈ ca ÈrammaÓassa appanaÑ appatvÈ
upacÈrappattameva jhÈnaÑ hoti. LokuttarajjhÈnaÑ pana dutiyacatutthÈni ca
ÈruppajjhÈnÈni sabhÈvadhammepi bhÈvanÈvisesena appanaÑ pÈpuÓanti.
VisuddhibhÈvanÈnukkamavasena hi lokuttaraÑ appanaÑ pÈpuÓÈti.
ŒrammaÓÈtikkamabhÈvanÈvasena ÈruppaÑ. AppanÈpattasseva hi jhÈnassa
ÈrammaÓasamatikkamanamattaÑ tattha hoti. Idha pana tadubhayampi natthi.
TasmÈ upacÈrappattameva jhÈnaÑ hoti. TadetaÑ maraÓassatibalena
uppannattÈ maraÓassaticceva sa~khaÑ gacchati.

ImaÒca pana maraÓassatiÑ anuyutto bhikkhu satataÑ appamatto hoti,

sabbabhavesu anabhiratisaÒÒaÑ paÔilabhati, jÊvitanikantiÑ jahÈti, pÈpagarahÊ
hoti, asannidhibahulo parikkhÈresu vigatamalamacchero, aniccasaÒÒÈ cassa
paricayaÑ gacchati, tadanusÈreneva dukkhasaÒÒÈ anattasaÒÒÈ ca upaÔÔhÈti.
YathÈ abhÈvitamaraÓÈ sattÈ sahasÈ vÈÄamigayakkha sappa cora
vadhakÈbhibh|tÈ viya maraÓasamaye bhayaÑ santÈsaÑ sammohaÑ
Èpajjanti, evaÑ anÈpajjitvÈ abhayo asamm|Äho kÈlaÑ karoti. Sace diÔÔheva
dhamme amataÑ nÈrÈdheti2, kÈyassa bhedÈ sugatiparÈyano hoti.

TasmÈ have appamÈdaÑ, kayirÈtha sumedhaso.

EvaÑ mahÈnubhÈvÈya, maraÓassatiyÈ sadÈti.

IdaÑ maraÓassatiyaÑ vitthÈrakathÈmukhaÑ.

______________________________________________________________
1. MahÈni 90 piÔÔhe. 2. NÈdhigameti (I, Ka)
232 Visuddhimagga

KÈyagatÈsatikathÈ
178. IdÈni yaÑ taÑ aÒÒatra BuddhuppÈdÈ appavattapubbaÑ
sabbatitthiyÈnaÑ avisayabh|taÑ tesu tesu suttantesu “ekadhammo
bhikkhave bhÈvito bahulÊkato mahato saÑvegÈya saÑvattati. Mahato
atthÈya saÑvattati. Mahato yogakkhemÈya saÑvattati. Mahato
satisampajaÒÒÈya saÑvattati. ©ÈÓadassanapaÔilÈbhÈya saÑvattati.
DiÔÔhadhammasukhavihÈrÈya saÑvattati. VijjÈvimuttiphalasacchikiriyÈya
saÑvattati. Katamo ekadhammo. KÈyagatÈ sati1. AmataÑ te bhikkhave
paribhuÒjanti, ye kÈyagatÈsatiÑ paribhuÒjanti. AmataÑ te bhikkhave na
paribhuÒjanti, ye kÈyagatÈsatiÑ na paribhuÒjanti. AmataÑ tesaÑ bhikkhave
paribhuttaÑ. AparibhuttaÑ. ParihÊnaÑ. AparihÊnaÑ. ViraddhaÑ.
AviraddhaÑ, yesaÑ kÈyagatÈsati ÈraddhÈti2 evaÑ BhagavatÈ anekehi
ÈkÈrehi pasaÑsitvÈ “kathaÑ bhÈvitÈ bhikkhave kÈyagatÈ sati kathaÑ
bahulÊkatÈ mahapphalÈ hoti mahÈnisaÑsÈ. Idha bhikkhave bhikkhu
araÒÒagato vÈ”ti-ÈdinÈ3 nayena ÈnÈpÈnapabbaÑ, iriyÈpathapabbaÑ,
catusampajaÒÒapabbaÑ, paÔikk|lamanasikÈrapabbaÑ,
dhÈtumanasikÈrapabbaÑ, nava sivathikapabbÈnÊti imesaÑ cuddasannaÑ
pabbÈnaÑ vasena kÈyagatÈsatikammaÔÔhÈnaÑ niddiÔÔhaÑ, tassa
bhÈvanÈniddeso anuppatto.
Tattha yasmÈ iriyÈpathapabbaÑ catusampajaÒÒapabbaÑ
dhÈtumanasikÈrapabbanti imÈni tÊÓi vipassanÈvasena vuttÈni.
NavasivathikapabbÈni vipassanÈÒÈÓesuyeva ÈdÊnavÈnupassanÈvasena
vuttÈni. YÈpi cettha uddhumÈtakÈdÊsu samÈdhibhÈvanÈ ijjheyya, sÈ
asubhaniddese pakÈsitÈyeva. ŒnÈpÈnapabbaÑ pana
paÔikk|lamanasikÈrapabbaÒca imÈnevettha dve samÈdhivasena vuttÈni. Tesu
ÈnÈpÈnapabbaÑ ÈnÈpÈnassativasena visuÑ kammaÔÔhÈnaÑyeva. YaÑ
panetaÑ “puna caparaÑ bhikkhave bhikkhu imameva kÈyaÑ uddhaÑ
pÈdatalÈ adho kesamatthakÈ tacapariyantaÑ p|raÑ nÈnappakÈrassa asucino
paccavekkhati. Atthi imasmiÑ kÈye kesÈ lomÈ -pa- muttan”ti4 evaÑ
matthalu~gaÑ aÔÔhimiÒcena sa~gahetvÈ paÔikk|lamanasikÈravasena desitaÑ
dvattiÑsÈkÈrakammaÔÔhÈnaÑ, idamidha kÈyagatÈsatÊti adhippetaÑ.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 44 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 47 piÔÔhe. 3. Ma 3. 131 piÔÔhe. 4. Ma 3. 132 piÔÔhe.
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 233

179. TatthÈyaÑ PÈÄivaÓÓanÈpubba~gamo bhÈvanÈniddeso. Imameva

kÈyanti imaÑ catumahÈbh|tikaÑ p|tikÈyaÑ. UddhaÑ pÈdatalÈti pÈdatalato
upari. Adho kesamatthakÈti kesaggato heÔÔhÈ. Tacapariyantanti tiriyaÑ
tacaparicchinnaÑ. P|raÑ nÈnappakÈrassa asucino paccavekkhatÊti
nÈnappakÈrakesÈdi-asucibharito ayaÑ kÈyoti passati. KathaÑ? Atthi
imasmiÑ kÈye kesÈ -pa- muttanti.
Tattha atthÊti saÑvijjanti. Imasminti yvÈyaÑ uddhaÑ pÈdatalÈ adho
kesamatthakÈ tacapariyanto p|ro nÈnappakÈrassa asucinoti vuccati, tasmiÑ.
KÈyeti sarÊre. SarÊraÑ hi asucisaÒcayato kucchitÈnaÑ kesÈdÊnaÒceva
cakkhurogÈdÊnaÒca rogasatÈnaÑ Èyabh|tato kÈyoti vuccati. KesÈ lomÈti ete
kesÈdayo dvattiÑsÈkÈrÈ. Tattha atthi imasmiÑ kÈye kesÈ, atthi imasmiÑ
kÈye lomÈti evaÑ sambandho veditabbo.
ImasmiÑ hi pÈdatalÈ paÔÔhÈya upari, kesamatthakÈ paÔÔhÈya heÔÔhÈ,
tacato paÔÔhÈya paritoti ettake byÈmamatte kaÄevare sabbÈkÈrenapi vicinanto
na koci kiÒci muttaÑ vÈ maÓiÑ vÈ veÄuriyaÑ vÈ agaruÑ vÈ ku~kumaÑ vÈ
kapp|raÑ vÈ vÈsacuÓÓÈdiÑ vÈ aÓumattampi sucibhÈvaÑ passati, atha kho
paramaduggandhajegucchaÑ asirikadassanaÑ nÈnappakÈraÑ
kesalomÈdibhedaÑ asuciÑyeva passati. Tena vuttaÑ “atthi imasmiÑ kÈye
kesÈ lomÈ -pa- muttan”ti. Ayamettha padasambandhato vaÓÓanÈ.

180. ImaÑ pana kammaÔÔhÈnaÑ bhÈvetukÈmena Èdikammikena

kulaputtena vuttappakÈraÑ kalyÈÓamittaÑ upasa~kamitvÈ idaÑ
kammaÔÔhÈnaÑ gahetabbaÑ. TenÈpissa kammaÔÔhÈnaÑ kathentena sattadhÈ
uggahakosallaÑ dasadhÈ ca manasikÈrakosallaÑ ÈcikkhitabbaÑ. Tattha
vacasÈ manasÈ vaÓÓato saÓÔhÈnato disato okÈsato paricchedatoti evaÑ
sattadhÈ uggahakosallaÑ ÈcikkhitabbaÑ.
ImasmiÑ hi paÔikk|lamanasikÈrakammaÔÔhÈne yopi tipiÔako hoti, tenÈpi
manasikÈrakÈle paÔhamaÑ vÈcÈya sajjhÈyo kÈtabbo. Ekaccassa hi sajjhÈyaÑ
karontasseva kammaÔÔhÈnaÑ pÈkaÔaÑ hoti malayavÈsÊ MahÈdevattherassa
santike uggahitakammaÔÔhÈnÈnaÑ dvinnaÑ therÈnaÑ viya.
234 Visuddhimagga

Thero kira tehi kammaÔÔhÈnaÑ yÈcito cattÈro mÈse imaÑyeva sajjhÈyaÑ

karothÈti dvattiÑsÈkÈrapÈÄiÑ adÈsi. Te kiÒcÈpi nesaÑ dve tayo nikÈyÈ
paguÓÈ, padakkhiÓaggÈhitÈya pana cattÈro mÈse dvattiÑsÈkÈraÑ
sajjhÈyantÈva sotÈpannÈ ahesuÑ. TasmÈ kammaÔÔhÈnaÑ kathentena
Ècariyena antevÈsiko vattabbo “paÔhamaÑ tÈva vÈcÈya sajjhÈyaÑ karohÊ”ti.
Karontena ca tacapaÒcakÈdÊni paricchinditvÈ anulomapaÔilomavasena
sajjhÈyo kÈtabbo. KesÈ lomÈ nakhÈdantÈ tacoti hi vatvÈ puna paÔilomato
taco dantÈ nakhÈ lomÈ kesÈti vattabbaÑ.
TadanantaraÑ vakkapaÒcake maÑsaÑ nhÈru1 aÔÔhi aÔÔhimiÒjaÑ
vakkanti vatvÈ puna paÔilomato vakkaÑ aÔÔhimiÒjaÑ aÔÔhi nhÈru maÑsaÑ,
taco dantÈ nakhÈ lomÈ kesÈti vattabbaÑ.
Tato papphÈsapaÒcake hadayaÑ yakanaÑ kilomakaÑ pihakaÑ
papphÈsanti vatvÈ puna paÔilomato papphÈsaÑ pihakaÑ kilomakaÑ
yakanaÑ hadayaÑ, vakkaÑ aÔÔhimiÒjaÑ aÔÔhi nhÈru maÑsaÑ, taco dantÈ
nakhÈ lomÈ kesÈti vattabbaÑ.
Tato matthalu~gapaÒcake antaÑ antaguÓaÑ udariyaÑ karÊsaÑ
matthalu~ganti vatvÈ puna paÔilomato matthalu~gaÑ karÊsaÑ udariyaÑ
antaguÓaÑ antaÑ, papphÈsaÑ pihakaÑ kilomakaÑ yakanaÑ hadayaÑ,
vakkaÑ aÔÔhimiÒjaÑ aÔÔhi nhÈru maÑsaÑ, taco dantÈ nakhÈ lomÈ kesÈti
vattabbaÑ.
Tato medachakke pittaÑ semhaÑ pubbo lohitaÑ sedo medoti vatvÈ
puna paÔilomato medo sedo lohitaÑ pubbo semhaÑ pittaÑ, matthalu~gaÑ
karÊsaÑ udariyaÑ antaguÓaÑ antaÑ, papphÈsaÑ pihakaÑ kilomakaÑ
yakanaÑ hadayaÑ, vakkaÑ aÔÔhimiÒjaÑ aÔÔhi nhÈru maÑsaÑ, taco dantÈ
nakhÈ lomÈ kesÈti vattabbaÑ.
Tato muttachakke assu vasÈ kheÄo si~ghÈÓikÈ lasikÈ muttanti vatvÈ
puna paÔilomato muttaÑ lasikÈ si~ghÈÓikÈ kheÄo vasÈ assu, medo sedo
lohitaÑ pubbo semhaÑ pittaÑ, matthalu~gaÑ karÊsaÑ udariyaÑ antaguÓaÑ
antaÑ, papphÈsaÑ pihakaÑ kilomakaÑ yakanaÑ hadayaÑ, vakkaÑ
aÔÔhimiÒjaÑ aÔÔhi nhÈru maÑsaÑ, taco dantÈ nakhÈ lomÈ kesÈti vattabbaÑ.
______________________________________________________________
1. NahÈru (SÊ) evamuparipi.
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 235

EvaÑ kÈlasataÑ kÈlasahassaÑ kÈlasatasahassampi vÈcÈya sajjhÈyo

kÈtabbo. VacasÈ sajjhÈyena hi kammaÔÔhÈnatanti paguÓÈ hoti, na ito cito ca
cittaÑ vidhÈvati. KoÔÔhÈsÈ pÈkaÔÈ honti, hatthasa~khalikÈ viya vatipÈdapanti
viya ca khÈyanti. (1)
YathÈ pana vacasÈ, tatheva manasÈpi sajjhÈyo kÈtabbo. VacasÈ sajjhÈyo
hi manasÈ sajjhÈyassa paccayo hoti. ManasÈ sajjhÈyo lakkhaÓapaÔivedhassa
paccayo hoti. (2)
VaÓÓatoti kesÈdÊnaÑ vaÓÓo vavatthapetabbo. (3)
SaÓÔhÈnatoti tesaÒÒeva saÓÔhÈnaÑ vavatthapetabbaÑ. (4)
Disatoti imasmiÑ hi sarÊre nÈbhito uddhaÑ uparimadisÈ, adho
heÔÔhimadisÈ, tasmÈ ayaÑ koÔÔhÈso imissÈ nÈma disÈyÈti disÈ
vavatthapetabbÈ. (5)
OkÈsatoti ayaÑ koÔÔhÈso imasmiÑ nÈma okÈse patiÔÔhitoti evaÑ tassa
tassa okÈso vavatthapetabbo. (6)
Paricchedatoti sabhÈgaparicchedo visabhÈgaparicchedoti dve
paricchedÈ. Tattha ayaÑ koÔÔhÈso heÔÔhÈ ca upari ca tiriyaÒca iminÈ nÈma
paricchinnoti evaÑ sabhÈgaparicchedo veditabbo. KesÈ na lomÈ, lomÈpi na
kesÈti evaÑ amissakatÈvasena visabhÈgaparicchedo veditabbo. (7)
EvaÑ sattadhÈ uggahakosallaÑ Ècikkhantena pana idaÑ kammaÔÔhÈnaÑ
asukasmiÑ1 sutte paÔikk|lavasena kathitaÑ, asukasmiÑ dhÈtuvasenÈti ÒatvÈ
ÈcikkhitabbaÑ. IdaÒhi mahÈsatipaÔÔhÈne2 paÔikk|lavaseneva kathitaÑ.
MahÈhatthipadopama3 MahÈrÈhulovÈda4 DhÈtuvibha~gesu5 dhÈtuvasena
kathitaÑ. KÈyagatÈsatisutte6 pana yassa vaÓÓato upaÔÔhÈti, taÑ sandhÈya
cattÈri jhÈnÈni vibhattÈni. Tattha dhÈtuvasena kathitaÑ vipassanÈ-
kammaÔÔhÈnaÑ hoti. PaÔikk|lavasena kathitaÑ samathakammaÔÔhÈnaÑ.
TadetaÑ idha samathakammaÔÔhÈnamevÈti.
______________________________________________________________
1. ImasmiÑ (Ka) 2. DÊ 2. 233 piÔÔhe. 3. Ma 1. 242 piÔÔhe.
4. Ma 2. 84 piÔÔhe. 5. Ma 3. 283 piÔÔhe. 6. Ma 3. 132 piÔÔhe.
236 Visuddhimagga

181. EvaÑ sattadhÈ uggahakosallaÑ ÈcikkhitvÈ anupubbato,

nÈtisÊghato, nÈtisaÓikato, vikkhepapaÔibÈhanato, paÓÓattisamatikkamanato,
anupubbamuÒcanato, appanÈto, tayo ca suttantÈti evaÑ dasadhÈ
manasikÈrakosallaÑ ÈcikkhitabbaÑ. Tattha anupubbatoti idaÒhi
sajjhÈyakaraÓato paÔÔhÈya anupaÔipÈÔiyÈ manasikÈtabbaÑ, na ekantarikÈya.
EkantarikÈya hi manasikaronto yathÈ nÈma akusalo puriso dvattiÑsapadaÑ
nisseÓiÑ ekantarikÈya Èrohanto kolantakÈyo patati, na ÈrohanaÑ sampÈdeti,
evameva bhÈvanÈsampattivasena adhigantabbassa assÈdassa anadhigamÈ
kilantacitto patati, na bhÈvanaÑ sampÈdeti.

Anupubbato manasikarontenÈpi ca nÈtisÊghato manasikÈtabbaÑ.

AtisÊghato manasikaroto hi yathÈ nÈma tiyojanamaggaÑ paÔipajjitvÈ
okkamanavissajjanaÑ asallakkhetvÈ sÊghena javena satakkhattumpi
gamanÈgamanaÑ karoto purisassa kiÒcÈpi addhÈnaÑ parikkhayaÑ gacchati,
atha kho pucchitvÈva gantabbaÑ hoti, evameva kevalaÑ1 kammaÔÔhÈnaÑ
pariyosÈnaÑ pÈpuÓÈti, avibh|taÑ pana hoti, na visesaÑ Èvahati, tasmÈ
nÈtisÊghato manasikÈtabbaÑ.

YathÈ ca nÈtisÊghato, evaÑ nÈtisaÓikatopi. AtisaÓikato manasikaroto hi

yathÈ nÈma tadaheva tiyojanamaggaÑ gantukÈmassa purisassa antarÈmagge
rukkhapabbatataÄÈkÈdÊsu vilambamÈnassa maggo parikkhayaÑ na gacchati,
dvÊhatÊhena pariyosÈpetabbo hoti, evameva kammaÔÔhÈnaÑ pariyosÈnaÑ na
gacchati, visesÈdhigamassa paccayo na hoti.

VikkhepapaÔibÈhanatoti kammaÔÔhÈnaÑ vissajjetvÈ bahiddhÈ

puthuttÈrammaÓe cetaso vikkhepo paÔibÈhitabbo. AppaÔibÈhato hi yathÈ
nÈma ekapadikaÑ papÈtamaggaÑ paÔipannassa purisassa akkamanapadaÑ
asallakkhetvÈ ito cito ca vilokayato padavÈro virajjhati, tato sataporise
papÈte patitabbaÑ hoti, evameva bahiddhÈ vikkhepe sati kammaÔÔhÈnaÑ
parihÈyati paridhaÑsati. TasmÈ vikkhepapaÔibÈhanato manasikÈtabbaÑ.
______________________________________________________________
1. KevalaÑ kiÒcÈpi (Ka)
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 237

PaÓÓattisamatikkamanatoti yÈyaÑ kesÈlomÈti-ÈdikÈ paÓÓatti, taÑ

atikkamitvÈ paÔikk|lanti cittaÑ ÔhapetabbaÑ. YathÈ hi udakadullabhakÈle
manussÈ araÒÒe udapÈnaÑ disvÈ tattha tÈlapaÓÓÈdikaÑ kiÒcideva saÒÒÈÓaÑ
bandhitvÈ tena saÒÒÈÓena ÈgantvÈ nhÈyanti ceva pivanti ca. YadÈ pana
nesaÑ abhiÓhasaÒcÈrena ÈgatÈgatapadaÑ pÈkaÔaÑ hoti, tadÈ saÒÒÈÓena
kiccaÑ na hoti, icchiticchitakkhaÓe gantvÈ nhÈyanti ceva pivanti ca,
evameva pubbabhÈge kesÈlomÈtipaÓÓattivasena manasikaroto
paÔikk|labhÈvo pÈkaÔo hoti. Atha kesÈlomÈtipaÓÓattiÑ samatikkamitvÈ
paÔikk|labhÈveyeva cittaÑ ÔhapetabbaÑ.
AnupubbamuÒcanatoti yo yo koÔÔhÈso na upaÔÔhÈti, taÑ taÑ
muÒcantena anupubbamuÒcanato manasikÈtabbaÑ. Œdikammikassa hi kesÈti
manasikaroto manasikÈro gantvÈ muttanti imaÑ pariyosÈnakoÔÔhÈsameva
Èhacca tiÔÔhati. Muttanti ca manasikaroto manasikÈro gantvÈ kesÈti imaÑ
ÈdikoÔÔhÈsameva Èhacca tiÔÔhati. Athassa manasikaroto manasikaroto keci
koÔÔhÈsÈ upaÔÔhahanti, keci na upaÔÔhahanti. Tena ye ye upaÔÔhahanti, tesu
tesu tÈva kammaÑ kÈtabbaÑ. YÈva dvÊsu upaÔÔhitesu tesampi eko
suÔÔhutaraÑ upaÔÔhahati, evaÑ upaÔÔhitaÑ pana tameva punappunaÑ
manasikarontena appanÈ uppÈdetabbÈ.
TatrÈyaÑ upamÈ. YathÈ hi dvattiÑsatÈlake tÈlavane vasantaÑ
makkaÔaÑ gahetukÈmo luddo Èdimhi ÔhitatÈlassa paÓÓaÑ sarena vijjhitvÈ
ukkuÔÔhiÑ kareyya, atha kho so makkaÔo paÔipÈÔiyÈ tasmiÑ tasmiÑ tÈle
patitvÈ pariyantatÈlameva gaccheyya, tatthapi gantvÈ luddena tatheva kate
puna teneva nayena ÈditÈlaÑ Ègaccheyya, so evaÑ punappunaÑ
paripÈtiyamÈno1 ukkuÔÔhukkuÔÔhiÔÔhÈneyeva uÔÔhahitvÈ anukkamena
ekasmiÑ tÈle nipatitvÈ tassa vemajjhe makuÄatÈlapaÓÓas|ciÑ daÄhaÑ
gahetvÈ vijjhiyamÈnopi na uÔÔhaheyya, evaÑsampadamidaÑ daÔÔhabbaÑ.
TatridaÑ opammasaÑsandanaÑ, yathÈ hi tÈlavane dvattiÑsatÈlÈ, evaÑ
imasmiÑ kÈye dvattiÑsakoÔÔhÈsÈ. MakkaÔo viya cittaÑ. Luddo viya
yogÈvacaro. MakkaÔassa dvattiÑsatÈlake tÈlavane nivÈso viya
______________________________________________________________
1. PaÔipÈÔiyamÈno (I, Ka), paÔipÈÔiyÈ gacchamÈno (Abhi-®Ôha 2. 218)
238 Visuddhimagga

yogino cittassa dvattiÑsakoÔÔhÈsake kÈye ÈrammaÓavasena anusaÒcaraÓaÑ.

Luddena Èdimhi ÔhitatÈlassa paÓÓaÑ sarena vijjhitvÈ ukkuÔÔhiyÈ katÈya
makkaÔassa tasmiÑ tasmiÑ tÈle patitvÈ pariyantatÈlagamanaÑ viya yogino
kesÈti manasikÈre Èraddhe paÔipÈÔiyÈ gantvÈ pariyosÈnakoÔÔhÈseyeva cittassa
saÓÔhÈnaÑ. Puna paccÈgamanepi eseva nayo. PunappunaÑ
paripÈtiyamÈnassa makkaÔassa ukkuÔÔhukkuÔÔhiÔÔhÈne uÔÔhÈnaÑ viya
punappunaÑ manasikaroto kesuci kesuci upaÔÔhitesu anupaÔÔhahante
vissajjetvÈ upaÔÔhitesu parikammakaraÓaÑ. Anukkamena ekasmiÑ tÈle
nipatitvÈ tassa majjhe makuÄatÈlapaÓÓas|ciÑ daÄhaÑ gahetvÈ
vijjhiyamÈnassapi anuÔÔhÈnaÑ viya avasÈne dvÊsu upaÔÔhitesu yo
suÔÔhutaraÑ upaÔÔhÈti, tameva punappunaÑ manasikaritvÈ appanÈya
uppÈdanaÑ.
AparÈpi upamÈ, yathÈ nÈma piÓÉapÈtiko bhikkhu dvattiÑsakulaÑ
gÈmaÑ upanissÈya vasanto paÔhamageheyeva dve bhikkhÈ labhitvÈ parato
ekaÑ vissajjeyya. Punadivase tisso labhitvÈ parato dve vissajjeyya.
Tatiyadivase Èdimhiyeva pattap|raÑ labhitvÈ ÈsanasÈlaÑ gantvÈ
paribhuÒjeyya. EvaÑsampadamidaÑ daÔÔhabbaÑ. DvattiÑsakulagÈmo viya
hi dvattiÑsÈkÈro. PiÓÉapÈtiko viya yogÈvacaro. Tassa taÑ gÈmaÑ
upanissÈya vÈso viya yogino dvattiÑsÈkÈre parikammakaraÓaÑ.
PaÔhamagehe dve bhikkhÈ labhitvÈ parato ekissÈ vissajjanaÑ viya
dutiyadivase tisso labhitvÈ parato dvinnaÑ vissajjanaÑ viya ca
manasikaroto manasikaroto anupaÔÔhahante vissajjetvÈ upaÔÔhitesu yÈva
koÔÔhÈsadvaye parikammakaraÓaÑ. Tatiyadivase Èdimhiyeva pattap|raÑ
labhitvÈ ÈsanasÈlÈyaÑ nisÊditvÈ paribhogo viya dvÊsu yo suÔÔhutaraÑ
upaÔÔhÈti, tameva punappunaÑ manasikaritvÈ appanÈya uppÈdanaÑ.
AppanÈtoti appanÈkoÔÔhasato kesÈdÊsu ekekasmiÑ koÔÔhÈse appanÈ
hotÊti veditabbÈti ayamevettha adhippÈyo.
Tayo ca suttantÈti adhicittaÑ, sÊtibhÈvo, bojjha~gakosallanti ime tayo
suttantÈ vÊriyasamÈdhiyojanatthaÑ veditabbÈti ayamettha adhippÈyo.
Tattha–
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 239

“Adhicittamanuyuttena bhikkhave bhikkhunÈ tÊÓi nimittÈni

kÈlenakÈlaÑ manasikÈtabbÈni. KÈlenakÈlaÑ samÈdhinimittaÑ
manasikÈtabbaÑ. KÈlenakÈlaÑ paggahanimittaÑ manasikÈtabbaÑ.
kÈlenakÈlaÑ upekkhÈnimittaÑ manasikÈtabbaÑ. Sace bhikkhave
adhicittamanuyutto bhikkhu ekantaÑ samÈdhinimittaÒÒeva
manasikareyya, ÔhÈnaÑ taÑ cittaÑ kosajjÈya saÑvatteyya. Sace
bhikkhave adhicittamanuyutto bhikkhu ekantaÑ paggahanimittaÒÒeva
manasikareyya, ÔhÈnaÑ taÑ cittaÑ uddhaccÈya saÑvatteyya. Sace
bhikkhave adhicittamanuyutto bhikkhu ekantaÑ upekkhÈnimittaÒÒeva
manasikareyya, ÔhÈnaÑ taÑ cittaÑ na sammÈ samÈdhiyeyya ÈsavÈnaÑ
khayÈya. Yato ca kho bhikkhave adhicittamanuyutto bhikkhu
kÈlenakÈlaÑ samÈdhinimittaÑ paggahanimittaÑ upekkhÈnimittaÑ
manasikaroti, taÑ hoti cittaÑ muduÒca kammaÒÒaÒca pabhassaraÒca,
na ca pabha~gu, sammÈ samÈdhiyati ÈsavÈnaÑ khayÈya.
SeyyathÈpi bhikkhave suvaÓÓakÈro vÈ suvaÓÓakÈrantevÈsÊ vÈ
ukkaÑ bandhati, ukkaÑ bandhitvÈ ukkÈmukhaÑ Èlimpeti, ukkÈmukhaÑ
ÈlimpetvÈ saÓÉÈsena jÈtar|paÑ gahetvÈ ukkÈmukhe pakkhipitvÈ
kÈlenakÈlaÑ abhidhamati, kÈlenakÈlaÑ udakena paripphoseti,
kÈlenakÈlaÑ ajjhupekkhati. Sace bhikkhave suvaÓÓakÈro vÈ
suvaÓÓakÈrantevÈsÊ vÈ taÑ jÈtar|paÑ ekantaÑ abhidhameyya, ÔhÈnaÑ
taÑ jÈtar|paÑ Éaheyya. Sace bhikkhave suvaÓÓakÈro vÈ
suvaÓÓakÈrantevÈsÊ vÈ taÑ jÈtar|paÑ ekantaÑ udakena paripphoseyya,
ÔhÈnaÑ taÑ jÈtar|paÑ nibbÈyeyya. Sace bhikkhave suvaÓÓakÈro vÈ
suvaÓÓakÈrantevÈsÊ vÈ taÑ jÈtar|paÑ ekantaÑ ajjhupekkheyya, ÔhÈnaÑ
taÑ jÈtar|paÑ na sammÈ paripÈkaÑ gaccheyya. Yato ca kho bhikkhave
suvaÓÓakÈro vÈ suvaÓÓakÈrantevÈsÊ vÈ taÑ jÈtar|paÑ kÈlenakÈlaÑ
abhidhamati, kÈlenakÈlaÑ udakena paripphoseti, kÈlenakÈlaÑ
ajjhupekkhati, taÑ hoti jÈtar|paÑ muduÒca kammaÒÒaÒca
pabhassaraÒca, na ca pabha~gu, sammÈ upeti kammÈya. YassÈ yassÈ ca
piÄandhanavikatiyÈ Èka~khati yadi paÔikÈya yadi kuÓÉalÈya
240 Visuddhimagga

yadi gÊveyyÈya yadi suvaÓÓamÈlÈya, taÒcassa atthaÑ anubhoti.

Evameva kho bhikkhave adhicittamanuyuttena -pa- samÈdhiyati
ÈsavÈnaÑ khayÈya. Yassa yassa ca abhiÒÒÈ sacchikaraÓÊyassa
dhammassa cittaÑ abhininnÈmeti abhiÒÒÈ sacchikiriyÈya, tatra tatreva
sakkhibhabbataÑ pÈpuÓÈti sati sati Èyatane”ti1.
IdaÑ suttaÑ adhicittanti veditabbaÑ.
“Chahi bhikkhave dhammehi samannÈgato bhikkhu bhabbo
anuttaraÑ sÊtibhÈvaÑ sacchikÈtuÑ. Katamehi chahi, idha bhikkhave
bhikkhu yasmiÑ samaye cittaÑ niggahetabbaÑ, tasmiÑ samaye cittaÑ
niggaÓhÈti. YasmiÑ samaye cittaÑ paggahetabbaÑ, tasmiÑ samaye
cittaÑ paggaÓhÈti. YasmiÑ samaye cittaÑ sampahaÑsitabbaÑ, tasmiÑ
samaye cittaÑ sampahaÑseti. YasmiÑ samaye cittaÑ
ajjhupekkhitabbaÑ, tasmiÑ samaye cittaÑ ajjhupekkhati.
PaÓÊtÈdhimuttiko ca hoti nibbÈnÈbhirato. Imehi kho bhikkhave chahi
dhammehi samannÈgato bhikkhu bhabbo anuttaraÑ sÊtibhÈvaÑ
sacchikÈtun”ti2.
IdaÑ suttaÑ anuttaraÑ sÊtibhÈvoti veditabbaÑ.
Bojjha~gakosallaÑ “pana evameva kho bhikkhave yasmiÑ samaye
lÊnaÑ cittaÑ hoti, akÈlo tasmiÑ samaye passaddhisambojjha~gassa
bhÈvanÈyÈ”ti3 appanÈkosallakathÈyaÑ dassitameva.
Iti idaÑ sattavidhaÑ uggahakosallaÑ suggahitaÑ katvÈ idaÒca
dasavidhaÑ manasikÈrakosallaÑ suÔÔhu vavatthapetvÈ tena yoginÈ
ubhayakosallavasena kammaÔÔhÈnaÑ sÈdhukaÑ uggahetabbaÑ. Sace
panassa Ècariyena saddhiÑ ekavihÈreyeva phÈsu hoti, evaÑ vitthÈrena
akathÈpetvÈ kammaÔÔhÈnaÑ suÔÔhu vavatthapetvÈ kammaÔÔhÈnaÑ
anuyujjantena visesaÑ labhitvÈ upar|pari kathÈpetabbaÑ. AÒÒattha
vasitukÈmena yathÈvuttena vidhinÈ vitthÈrato kathÈpetvÈ punappunaÑ
parivattetvÈ sabbaÑ gaÓÔhiÔÔhÈnaÑ chinditvÈ pathavÊkasiÓaniddese
vuttanayeneva ananur|paÑ senÈsanaÑ pahÈya
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 258 piÔÔhe. 2. AÑ 2. 379 piÔÔhe. 3. SaÑ 3. 99 piÔÔhe.
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 241

anur|pe vihÈre vasantena khuddakapalibodhupacchedaÑ katvÈ

paÔikk|lamanasikÈre parikammaÑ kÈtabbaÑ.
Karontena pana kesesu tÈva nimittaÑ gahetabbaÑ. KathaÑ? EkaÑ vÈ
dve vÈ kese luÒcitvÈ hatthatale ÔhapetvÈ vaÓÓo tÈva vavatthapetabbo.
ChinnaÔÔhÈnepi kese oloketuÑ vaÔÔati. Udakapatte vÈ yÈgupatte vÈ
oloketumpi vaÔÔatiyeva. KÈÄakakÈle disvÈ kÈÄakÈti manasikÈtabbÈ. SetakÈle
setÈti. MissakakÈle pana ussadavasena manasikÈtabbÈ honti. YathÈ ca
kesesu, evaÑ sakalepi tacapaÒcake disvÈva nimittaÑ gahetabbaÑ.

KoÔÔhÈsava vatthÈpanakathÈ
182. EvaÑ nimittaÑ gahetvÈ sabbakoÔÔhÈse
vaÓÓasaÓÔhÈnadisokÈsaparicchedavasena vavatthapetvÈ vaÓÓasaÓÔhÈna-
gandha-ÈsayokÈsavasena paÒcadhÈ paÔikk|lato vavatthapetabbÈ.
TatrÈyaÑ sabbakoÔÔhÈsesu anupubbakathÈ. KesÈ tÈva pakativaÓÓena
kÈÄakÈ addÈriÔÔhakavaÓÓÈ. SaÓÔhÈnato dÊghavaÔÔalikÈ1 tulÈdaÓÉa saÓÔhÈnÈ.
Disato uparimadisÈya jÈtÈ. OkÈsato ubhosu passesu kaÓÓac|ÄikÈhi, purato
nalÈÔantena, pacchato galavÈÔakena paricchinnÈ. SÊsakaÔÈhaveÔhanaÑ
allacammaÑ kesÈnaÑ okÈso. Paricchedato kesÈ sÊsaveÔhanacamme
vÊhaggamattaÑ pavisitvÈ patiÔÔhitena heÔÔhÈ attano m|latalena, upari
ÈkÈsena, tiriyaÑ aÒÒamaÒÒena paricchinnÈ, dve kesÈ ekato natthÊti ayaÑ
sabhÈgaparicchedo. KesÈ na lomÈ, lomÈ na kesÈti evaÑ avasesa-
ekatiÑsakoÔÔhÈsehi amissÊkatÈ kesÈ nÈma pÈÔiyekko ekakoÔÔhÈsoti ayaÑ
visabhÈgaparicchedo. IdaÑ kesÈnaÑ vaÓÓÈdito vavatthÈpanaÑ.

183. IdaÑ pana nesaÑ vaÓÓÈdivasena paÒcadhÈ paÔikk|lato

vavatthÈpanaÑ. KesÈ nÈmete vaÓÓatopi paÔikk|lÈ. SaÓÔhÈnatopi gandhatopi
Èsayatopi okÈsatopi paÔikk|lÈ.
______________________________________________________________
1. DÊghavaÔÔa- (SÊ)
242 Visuddhimagga

ManuÒÒepi hi yÈgupatte vÈ bhattapatte vÈ kesavaÓÓaÑ kiÒci disvÈ

kesamissakamidaÑ haratha nanti jigucchanti. EvaÑ kesÈ vaÓÓato paÔikk|lÈ.
RattiÑ bhuÒjantÈpi kesasaÓÔhÈnaÑ akkavÈkaÑ vÈ makacivÈkaÑ vÈ
chupitvÈpi tatheva jigucchanti. EvaÑ saÓÔhÈnato paÔikk|lÈ.
Telamakkhanapupphadh|pÈdi1 sa~khÈravirahitÈnaÒca kesÈnaÑ gandho
paramajeguccho hoti. Tato jegucchataro aggimhi pakkhittÈnaÑ. KesÈ hi
vaÓÓasaÓÔhÈnato appaÔikk|lÈpi siyuÑ, gandhena pana paÔikk|lÈyeva. YathÈ
hi daharassa kumÈrassa vaccaÑ vaÓÓato haliddivaÓÓaÑ, saÓÔhÈnatopi
haliddipiÓÉasaÓÔhÈnaÑ. Sa~kÈraÔÔhÈne chaÉÉitaÒca uddhumÈtakakÈÄa-
sunakhasarÊraÑ vaÓÓato tÈlapakkavaÓÓaÑ. SaÓÔhÈnato vaÔÔetvÈ
vissaÔÔhamudi~gasaÓÔhÈnaÑ. DÈÔhÈpissa sumanamakuÄasadisÈti ubhayampi
vaÓÓasaÓÔhÈnato siyÈ appaÔikk|laÑ gandhena pana paÔikk|lameva. EvaÑ
kesÈpi siyuÑ vaÓÓasaÓÔhÈnato appaÔikk|lÈ gandhena pana paÔikk|lÈyevÈti.
YathÈ pana asuciÔÔhÈne gÈmanissandena jÈtÈni s|peyyapaÓÓÈni
nÈgarikamanussÈnaÑ jegucchÈni honti aparibhogÈni, evaÑ kesÈpi
pubbalohitamuttakarÊsapittasemhÈdinissandena jÈtattÈ jegucchÈti idaÑ
nesaÑ Èsayato pÈÔikkulyaÑ.
Ime ca kesÈ nÈma g|tharÈsimhi uÔÔhitakaÓÓikaÑ viya
ekatiÑsakoÔÔhÈsarÈsimhi jÈtÈ. Te susÈnasa~kÈraÔÔhÈnÈdÊsu jÈtasÈkaÑ viya
parikkhÈdÊsu jÈtakamalakuvalayÈdipupphaÑ viya ca asuciÔÔhÈne jÈtattÈ
paramajegucchÈti idaÑ nesaÑ okÈsato pÈÔikkulyaÑ.
YathÈ ca kesÈnaÑ, evaÑ sabbakoÔÔhÈsÈnaÑ
vaÓÓasaÓÔhÈnagandhÈsayokÈsavasena paÒcadhÈ paÔikk|latÈ veditabbÈ2.
VaÓÓasaÓÔhÈnadisokÈsaparicchedavasena pana sabbepi visuÑ visuÑ
vavatthapetabbÈ.

184. Tattha lomÈ tÈva pakativaÓÓato na kesÈ viya asambhinnakÈÄakÈ,

kÈÄapi~galÈ pana honti. SaÓÔhÈnato onataggÈ tÈlam|lasaÓÔhÈnÈ. Disato dvÊsu
disÈsu jÈtÈ. OkÈsato ÔhapetvÈ kesÈnaÑ patiÔÔhitokÈsaÒca hatthapÈdatalÈni ca
yebhuyyena avasesasarÊraveÔhanacamme jÈtÈ. Paricchedato
sarÊraveÔhanacamme likhÈmattaÑ
______________________________________________________________
1. ...pupphadh|mÈdi- (Ka) 2. VavatthapetabbÈ (Ka)
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 243

pavisitvÈ patiÔÔhitena heÔÔhÈ attano m|latalena, upari ÈkÈsena, tiriyaÑ

aÒÒamaÒÒena paricchinnÈ, dve lomÈ ekato natthi, ayaÑ nesaÑ
sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

185. NakhÈti vÊsatiyÈ nakhapattÈnaÑ nÈmaÑ. Te sabbepi vaÓÓato setÈ.

SaÓÔhÈnato macchasakalikasaÓÔhÈnÈ. Disato pÈdanakhÈ heÔÔhimadisÈya,
hatthanakhÈ uparimadisÈyÈti dvÊsu disÈsu jÈtÈ. OkÈsato a~gulÊnaÑ
aggapiÔÔhesu patiÔÔhitÈ. Paricchedato dvÊsu disÈsu a~gulikoÔimaÑsehi, anto
a~gulipiÔÔhimaÑsena, bahi ceva agge ca ÈkÈsena, tiriyaÑ aÒÒamaÒÒena
paricchinnÈ, dve nakhÈ ekato natthi, ayaÑ nesaÑ sabhÈgaparicchedo.
VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

186. DantÈti paripuÓÓadantassa dvattiÑsa dantaÔÔhikÈni. Tepi vaÓÓato

setÈ. SaÓÔhÈnato anekasaÓÔhÈnÈ. TesaÑ hi heÔÔhimÈya tÈva dantapÈÄiyÈ
majjhe cattÈro dantÈ mattikÈpiÓÉe paÔipÈÔiyÈ Ôhapita-alÈbubÊjasaÓÔhÈnÈ.
TesaÑ ubhosu passesu ekeko ekam|lako ekakoÔiko mallikamakuÄasaÓÔhÈno.
Tato ekeko dvim|lako dvikoÔiko yÈnaka-upatthambhinisaÓÔhÈno. Tato dve
dve tim|lÈtikoÔikÈ. Tato dve dve catum|lÈ catukoÔikÈti. UparimapÈÄiyÈpi
eseva nayo. Disato uparimadisÈya jÈtÈ. OkÈsato dvÊsu hanukaÔÔhikesu
patiÔÔhitÈ. Paricchedato heÔÔhÈ hanukaÔÔhike patiÔÔhitena attano m|latalena,
upari ÈkÈsena, tiriyaÑ aÒÒamaÒÒena paricchinnÈ, dve dantÈ ekato natthi,
ayaÑ nesaÑ sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

187. Tacoti sakalasarÊraÑ veÔhetvÈ ÔhitacammaÑ. Tassa upari

kÈÄasÈmapÊtÈdivaÓÓÈ chavi nÈma yÈ sakalasarÊratopi sa~kaÉÉhiyamÈnÈ
badaraÔÔhimattÈ hoti. Taco pana vaÓÓato setoyeva. So cassa setabhÈvo
aggijÈlÈbhighÈtapaharaÓappahÈrÈdÊhi viddhaÑsitÈya chaviyÈ pÈkaÔo hoti.
SaÓÔhÈnato sarÊrasaÓÔhÈnova hoti. Ayamettha sa~khepo.
244 Visuddhimagga

VitthÈrato pana pÈda~gulittaco kosakÈrakakosasaÓÔhÈno. PiÔÔhipÈdattaco

puÔabandha-upÈhanasaÓÔhÈno. Ja~ghattaco bhattapuÔakatÈlapaÓÓasaÓÔhÈno.
ruttaco taÓÉulabharitadÊghatthavikasaÓÔhÈno. Œnisadattaco
udakap|ritapaÔaparissÈvanasaÓÔhÈno. PiÔÔhittaco phalakonaddhacamma-
saÓÔhÈno. Kucchittaco vÊÓÈdoÓikonaddhacammasaÓÔhÈno. Urattaco
yebhuyyena caturassasaÓÔhÈno. UbhayabÈhuttaco
t|ÓironaddhacammasaÓÔhÈno. PiÔÔhihatthattaco khurakosasaÓÔhÈno,
phaÓakatthavikasaÓÔhÈno vÈ. Hattha~gulittaco kuÒcikÈkosakasaÓÔhÈno.
GÊvattaco galakaÒcukasaÓÔhÈno. Mukhattaco chiddÈvachiddo
kÊÔakulÈvakasaÓÔhÈno. SÊsattaco pattatthavikasaÓÔhÈnoti.
TacapariggaÓhakena ca yogÈvacarena uttaroÔÔhato paÔÔhÈya
uparimukhaÑ ÒÈÓaÑ pesetvÈ paÔhamaÑ tÈva mukhaÑ pariyonandhitvÈ
ÔhitacammaÑ vavatthapetabbaÑ. Tato nalÈÔaÔÔhicammaÑ. Tato thavikÈya
pakkhittapattassa ca thavikÈya ca antarena hatthamiva sÊsaÔÔhikassa ca
sÊsacammassa ca antarena ÒÈÓaÑ pesetvÈ aÔÔhikena saddhiÑ cammassa
ekÈbaddhabhÈvaÑ viyojentena sÊsacammaÑvavatthapetabbaÑ. Tato
khandhacammaÑ. Tato anulomena paÔilomena ca dakkhiÓahatthacammaÑ.
Atha teneva nayena vÈmahatthacammaÑ. Tato piÔÔhicammaÑ taÑ
vavatthapetvÈ anulomena paÔilomena ca dakkhiÓapÈdacammaÑ. Atha teneva
nayena vÈmapÈdacammaÑ. Tato anukkameneva vatthi-
udarahadayagÊvacammÈni vavatthapetabbÈni. Atha gÊvacammÈnantÈraÑ
heÔÔhimahanucammaÑ vavatthapetvÈ adharoÔÔhapariyosÈnaÑ pÈpetvÈ
niÔÔhapetabbaÑ. EvaÑ oÄÈrikoÄÈrikaÑ pariggaÓhantassa sukhumampi
pÈkaÔaÑ hoti. Disato dvÊsu disÈsu jÈto. OkÈsato sakalasarÊraÑ
pariyonandhitvÈ Ôhito. Paricchedato heÔÔhÈ patiÔÔhitatalena, upari ÈkÈsena
paricchinno, ayamassa sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana
kesasadisoyeva.

188. MaÑsanti nava maÑsapesisatÈni. TaÑ sabbampi vaÓÓato rattaÑ

kiÑsukapupphasadisaÑ. SaÓÔhÈnato ja~ghapiÓÉikamaÑsaÑ
tÈlapaÓÓapuÔabhattasaÓÔhÈnaÑ. rumaÑsaÑ nisadapotasaÓÔhÈnaÑ.
ŒnisadamaÑsaÑ uddhanakoÔisaÓÔhÈnaÑ. PiÔÔhimaÑsaÑ
tÈlaguÄapaÔalasaÓÔhÈnaÑ. PhÈsukadvayamaÑsaÑ1 koÔÔhalikÈya kucchiyaÑ
tanumattikÈlepasaÓÔhÈnaÑ. ThanamaÑsaÑ vaÔÔetvÈ
avakkhittamattikÈpiÓÉasaÓÔhÈnaÑ.
______________________________________________________________
1. PÈsukadvayamaÑsaÑ (I, Ka)
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 245

bÈhudvayamaÑsaÑ dviguÓaÑ katvÈ ÔhapitaniccammamahÈm|sika-

saÓÔhÈnaÑ. EvaÑ oÄÈrikoÄÈrikaÑ pariggaÓhantassa sukhumampi pÈkaÔaÑ
hoti. Disato dvÊsu disÈsu jÈtaÑ. OkÈsato vÊsÈdhikÈni tÊÓi aÔÔhisatÈni
anulimpitvÈ ÔhitaÑ. Paricchedato heÔÔhÈ aÔÔhisa~ghÈte patiÔÔhitatalena, upari
tacena, tiriyaÑ aÒÒamaÒÒena paricchinnaÑ, ayamassa sabhÈgaparicchedo.
VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

189. NhÈr|ti1 nava nhÈrusatÈni. VaÓÓato sabbepi nhÈr| setÈ. SaÓÔhÈnato

nÈnÈsaÓÔhÈnÈ. Etesu hi gÊvÈya uparimabhÈgato paÔÔhÈya paÒca mahÈnhÈr|
sarÊraÑ vinandhamÈnÈ purimapassena otiÓÓÈ. PaÒca pacchimapassena.
PaÒca dakkhiÓapassena. PaÒca vÈmapassena. DakkhiÓahatthaÑ
vinandhamÈnÈpi hatthassa purimapassena paÒca. Pacchimapassena paÒca.
TathÈ vÈmahatthaÑ vinandhamÈnÈ. DakkhiÓapÈdaÑ vinandhamÈnÈpi
pÈdassa purimapassena paÒca. Pacchimapassena paÒca. TathÈ vÈmapÈdaÑ
vinandhamÈnÈpÊti evaÑ sarÊradhÈrakÈ nÈma saÔÔhimahÈnhÈr| kÈyaÑ
vinandhamÈnÈ otiÓÓÈ. Ye kaÓÉarÈtipi vuccanti. Te sabbepi
kandalamakuÄasaÓÔhÈnÈ. AÒÒe pana taÑ taÑ padesaÑ ajjhottharitvÈ ÔhitÈ.
Tato sukhumatarÈ suttarajjukasaÓÔhÈnÈ. AÒÒe tato sukhumatarÈ p|tilatÈ
saÓÔhÈnÈ, aÒÒe tato sukhumatarÈ mahÈvÊÓÈtantisaÓÔhÈnÈ. AÒÒe
th|lasuttakasaÓÔhÈnÈ. HatthapÈdapiÔÔhÊsu nhÈr| sakuÓapÈdasaÓÔhÈnÈ. SÊse
nhÈr| dÈrakÈnaÑ sÊsajÈlakasaÓÔhÈnÈ. PiÔÔhiyaÑ nhÈr| Ètape pasÈrita-
allajÈlasaÓÔhÈnÈ. AvasesÈ taÑ taÑ a~gapacca~gÈnugatÈ nhÈr| sarÊre
paÔimukkajÈlakaÒcukasaÓÔhÈnÈ. Disato dvÊsu disÈsu jÈtÈ. OkÈsato
sakalasarÊre aÔÔhÊni ÈbandhitvÈ ÔhitÈ. Paricchedato heÔÔhÈ tiÓÓaÑ
aÔÔhisatÈnaÑ upari patiÔÔhitatalehi, upari maÑsacammÈni Èhacca
Ôhitappadesehi, tiriyaÑ aÒÒamaÒÒena paricchinnÈ, ayaÑ nesaÑ
sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

190. AÔÔhÊti ÔhapetvÈ dvattiÑsa dantaÔÔhÊni avasesÈni catusaÔÔhi

hatthaÔÔhÊni, catusaÔÔhi pÈdaÔÔhÊni, catusaÔÔhi maÑsanissitÈni mudu-aÔÔhÊni,
dve paÓhikaÔÔhÊni, ekekasmiÑ pÈde dve dve gopphakaÔÔhÊni, dve
ja~ghaÔÔhÊni, ekaÑ jaÓÓukaÔÔhi, ekaÑ |ruÔÔhi, dve kaÔiÔÔhÊni, aÔÔhÈrasa
piÔÔhikaÓÔakaÔÔhÊni, catuvÊsati phÈsukaÔÔhÊni, cuddasa
______________________________________________________________
1. NahÈr|ti (SÊ) evamuparipi.
246 Visuddhimagga

uraÔÔhÊni, ekaÑ hadayaÔÔhi, dve akkhakaÔÔhÊni, dve koÔÔaÔÔhÊni, dve

bÈhuÔÔhÊni1, dve dve aggabÈhuÔÔhÊni, satta gÊvaÔÔhÊni, dve hanukaÔÔhÊni, ekaÑ
nÈsikaÔÔhi, dve akkhiÔÔhÊni, dve kaÓÓaÔÔhÊni, ekaÑ nalÈÔaÔÔhi. EkaÑ
muddhaÔÔhi, nava sÊsakapÈlaÔÔhÊnÊti evaÑ timattÈni aÔÔhisatÈni, tÈni sabbÈnipi
vaÓÓato setÈni. SaÓÔhÈnato nÈnÈsaÓÔhÈnÈni.
Tattha hi aggapÈda~guli-aÔÔhÊni katakabÊjasaÓÔhÈnÈni. TadanantarÈni
majjhapabbaÔÔhÊni panasaÔÔhisaÓÔhÈnÈni. M|lapabbaÔÔhÊni paÓavasaÓÔhÈnÈni.
PiÔÔhipÈdaÔÔhÊni koÔÔitakandalakandarÈsisaÓÔhÈnÈni. PaÓhikaÔÔhi
ekaÔÔhitÈlaphalabÊjasaÓÔhÈnaÑ. GopphakaÔÔhÊni baddhakÊÄÈgoÄakasaÓÔhÈnÈni.
Ja~ghaÔÔhÊnaÑ gopphakaÔÔhÊsu patiÔÔhitaÔÔhÈnaÑ
apanÊtatacasindikaÄÊrasaÓÔhÈnaÑ. Khuddakaja~ghaÔÔhitaÑ
dhanukadaÓÉasaÓÔhÈnaÑ. MahantaÑ milÈtasappapiÔÔhisaÓÔhÈnaÑ.
JaÓÓukaÔÔhi ekato parikkhÊÓapheÓakasaÓÔhÈnaÑ. Tattha ja~ghaÔÔhikassa
patiÔÔhitaÔÔhÈnaÑ atikhiÓaggagosi~gasaÓÔhÈnaÑ. ruÔÔhi
duttacchitavÈsiparasudaÓÉasaÓÔhÈnaÑ. Tassa kaÔiÔÔhimhi patiÔÔhitaÔÔhÈnaÑ
kÊÄÈgoÄakasaÓÔhÈnaÑ. Tena kaÔiÔÔhino patiÔÔhitaÔÔhÈnaÑ
aggacchinnamahÈpunnÈgaphalasaÓÔhÈnaÑ.
KaÔiÔÔhÊni dvepi ekÈbaddhÈni hutvÈ kumbhakÈrika-uddhanasaÓÔhÈnÈni.
PÈÔiyekkaÑ kammÈrak|ÔayottakasaÓÔhÈnÈni. KoÔiyaÑ ÔhitaÑ ÈnisadaÔÔhi
adhomukhaÑ katvÈ gahitasappaphaÓasaÓÔhÈnaÑ, sattaÔÔhaÔÔhÈnesu
chiddÈvachiddaÑ. PiÔÔhikaÓÔakaÔÔhÊni abbhantarato upar|pani
ÔhapitasÊsapaÔÔaveÔhakasaÓÔhÈnÈni. BÈhirato vaÔÔanÈvaÄisaÓÔhÈnÈni. TesaÑ
antarantarÈ kakacadantasadisÈ dve tayo kaÓÔakÈ honti. CatuvÊsatiyÈ
phÈsukaÔÔhÊsu aparipuÓÓÈni aparipuÓÓa-asisaÓÔhÈnÈni. ParipuÓÓÈni
paripuÓÓa-asisaÓÔhÈnÈni. SabbÈnipi odÈtakukkuÔassa
pasÈritapakkhasaÓÔhÈnÈni. Cuddasa uraÔÔhÊni
jiÓÓasandamÈnikapaÒjarasaÓÔhÈnÈni. HadayaÔÔhi dabbiphaÓasaÓÔhÈnaÑ.
AkkhakaÔÔhÊni khuddakalohavÈsidaÓÉasaÓÔhÈnÈni. KoÔÔaÔÔhÊni ekato
parikkhÊÓasÊhaÄakuddÈlasaÓÔhÈnÈni. BÈhuÔÔhÊni ÈdÈsadaÓÉakasaÓÔhÈnÈni.
AggabÈhuÔÔhÊni yamakatÈlakandasaÓÔhÈnÈni. MaÓibandhaÔÔhÊni ekato
alliyÈpetvÈ ÔhapitasÊsakapaÔÔaveÔhakasaÓÔhÈnÈni. PiÔÔhihatthaÔÔhÊni
koÔÔitakandala-
______________________________________________________________
1. BÈhaÔÔhÊni (I, Ka)
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 247

kandarÈsisaÓÔhÈnÈni. Hattha~gulÊsu m|lapabbaÔÔhÊni paÓavasaÓÔhÈnÈni.

MajjhapabbaÔÔhÊni aparipuÓÓapanasaÔÔhisaÓÔhÈnÈni. AggapabbaÔÔhÊni
katakabÊjasaÓÔhÈnÈni.
Satta gÊvaÔÔhÊni daÓÉena vijjhitvÈ paÔipÈÔiyÈ
ÔhapitavaÑsakaÄÊracakkalakasaÓÔhÈnÈni. HeÔÔhimahanukaÔÔhi kammÈrÈnaÑ
ayok|ÔayottakasaÓÔhÈnaÑ. UparimaÑ avalekhanasatthakasaÓÔhÈnaÑ.
Akkhik|panÈsak|paÔÔhÊni apanÊtamiÒjataruÓatÈlaÔÔhisaÓÔhÈnÈni. NalÈÔaÔÔhi
adhomukhaÔÔhapitasa~khathÈlakakapÈlasaÓÔhÈnaÑ. KaÓÓac|ÄikaÔÔhÊni
nhÈpita1 khurakosasaÓÔhÈnÈni. NalÈÔakaÓÓac|ÄikÈnaÑ upari
paÔÔabandhanokÈse aÔÔhisa~kuÔitaghaÔapuÓÓapaÔalakhaÓÉasaÓÔhÈnaÑ.
MuddhaÔÔhi mukhacchinnava~kanÈÄikerasaÓÔhÈnaÑ. SÊsaÔÔhÊni sibbetvÈ
ÔhapitajajjaralÈbukaÔÈhasaÓÔhÈnÈni.
Disato dvÊsu disÈsu jÈtÈni. OkÈsato avisesena sakalasarÊre ÔhitÈni.
Visesena panettha sÊsaÔÔhÊni givaÔÔhÊsu patiÔÔhitÈni. GÊvaÔÔhÊni
piÔÔhikaÓÔakaÔÔhÊsu. PiÔÔhikaÓÔakaÔÔhÊni kaÔiÔÔhÊsu. KaÔiÔÔhÊni |ruÔÔhÊsu.
ruÔÔhÊni jaÓÓukaÔÔhÊsu. JaÓÓukaÔÔhÊni ja~ghaÔÔhÊsu. Ja~ghaÔÔhÊni
gopphakaÔÔhÊsu. GopphakaÔÔhÊni piÔÔhipÈdaÔÔhÊsu patiÔÔhitÈni. Paricchedato
anto aÔÔhimiÒjena, uparito maÑsena, agge m|le ca aÒÒamaÒÒena
paricchinnÈni, ayaÑ nesaÑ sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana
kesasadisoyeva.

191. AÔÔhimiÒjanti tesaÑ tesaÑ aÔÔhÊnaÑ abbhantaragataÑ miÒjaÑ.

TaÑ vaÓÓato setaÑ. SaÓÔhÈnato mahantamahantÈnaÑ aÔÔhÊnaÑ
abbhantaragataÑ veÄunÈÄiyaÑ pakkhittaseditamahÈvettaggasaÓÔhÈnaÑ.
KhuddÈnukhuddakÈnaÑ abbhantaragataÑ veÄuyaÔÔhipabbesu
pakkhittaseditatanuvettaggasaÓÔhÈnaÑ. Disato dvÊsu disÈsu jÈtaÑ. OkÈsato
aÔÔhÊnaÑ abbhantare patiÔÔhitaÑ. Paricchedato aÔÔhÊnaÑ abbhantaratalehi
paricchinnaÑ, ayamassa sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana
kesasadisoyeva.

192. Vakkanti ekabandhanÈ dve maÑsapiÓÉikÈ. TaÑ vaÓÓato

mandarattaÑ PÈÄibhaddakaÔÔhivaÓÓaÑ. SaÓÔhÈnato dÈrakÈnaÑ
yamakakÊÄÈgoÄakasaÓÔhÈnaÑ, ekavaÓÔapaÔibaddha-
ambaphaladvayasaÓÔhÈnaÑ vÈ. Disato uparimÈya disÈya jÈtaÑ. OkÈsato
galavÈÔakÈ nikkhantena ekam|lena thokaÑ gantvÈ
______________________________________________________________
1. NahÈpita- (SÊ)
248 Visuddhimagga

dvidhÈ bhinnena th|lanhÈrunÈ vinibaddhaÑ1 hutvÈ hadayamaÑsaÑ

parikkhipitvÈ ÔhitaÑ. Paricchedato vakkaÑ vakkabhÈgena paricchinnaÑ,
ayamassa sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

193. Hadayanti hadayamaÑsaÑ. TaÑ vaÓÓato

rattapadumapattapiÔÔhivaÓÓaÑ. SaÓÔhÈnato bÈhirapattÈni apanetvÈ
adhomukhaÑ ÔhapitapadumamakuÄasaÓÔhÈnaÑ. Bahi maÔÔhaÑ, anto
kosÈtakÊphalassa abbhantarasadisaÑ. PaÒÒavantÈnaÑ thokaÑ vikasitaÑ,
mandapaÒÒÈnaÑ makuÄitameva2. Anto cassa punnÈgaÔÔhipatiÔÔhÈnamatto
ÈvÈÔako hoti, yattha addhapasatamattaÑ lohitaÑ saÓÔhÈti, yaÑ nissÈya
manodhÈtu ca manoviÒÒÈÓadhÈtu ca vattanti. TaÑ panetaÑ rÈgacaritassa
rattaÑ hoti, dosacaritassa kÈÄakaÑ, mohacaritassa maÑsadhovana-
udakasadisaÑ, vitakkacaritassa kulatthay|savaÓÓaÑ, saddhÈcaritassa
kaÓikÈrapupphavaÓÓaÑ, paÒÒÈcaritassa acchaÑ vippasannaÑ anÈvilaÑ
paÓÉaraÑ parisuddhaÑ niddhotajÈtimaÓi viya jutimantaÑ khÈyati. Disato
uparimÈya disÈya jÈtaÑ. OkÈsato sarÊrabbhantare dvinnaÑ thanÈnaÑ majjhe
patiÔÔhitaÑ. Paricchedato hadayaÑ hadayabhÈgena paricchinnaÑ, ayamassa
sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgapariccheddo pana kesasadisoyeva.

194. Yakananti yamakamaÑsapaÔalaÑ. TaÑ vaÓÓato rattaÑ

paÓÉukadhÈtukaÑ nÈtirattakumudassa3 pattapiÔÔhivaÓÓaÑ. SaÓÔhÈnato m|le
ekaÑ agge yamakaÑ koviÄÈrapattasaÓÔhÈnaÑ. TaÒca dandhÈnaÑ ekameva
hoti mahantaÑ, paÒÒavantÈnaÑ dve vÈ tÊÓi vÈ khuddakÈni. Disato
uparimÈya disÈya jÈtaÑ, okÈsato dvinnaÑ thanÈnaÑ abbhantare
dakkhiÓapassaÑ nissÈya ÔhitaÑ. Paricchedato yakanaÑ yakanabhÈgena
paricchinnaÑ, ayamassa sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana
kesasadisoyeva.

195. Kilomakanti paÔicchannÈpaÔicchannabhedato duvidhaÑ

pariyonahanamaÑsaÑ. TaÑ duvidhampi vaÓÓato setaÑ
duk|lapilotikavaÓÓaÑ. SaÓÔhÈnato attano okÈsasaÓÔhÈnaÑ. Disato
paÔicchannakilomakaÑ uparimÈya disÈya. ItaraÑ dvÊsu disÈsu jÈtaÑ.
OkÈsato
______________________________________________________________
1. VinibandhaÑ (I, Ka) 2. MukuÄitameva (SÊ) 3. NÈtirattaÑ kumudassa (Ka)
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 249

paÔicchannakilomakaÑ hadayaÒca vakkaÒca paÔicchÈdetvÈ,

appaÔicchannakilomakaÑ sakalasarÊre cammassa heÔÔhato maÑsaÑ
pariyonandhitvÈ ÔhitaÑ. Paricchedato heÔÔhÈ maÑsena, upari cammena,
tiriyaÑ kilomakabhÈgena paricchinnaÑ, ayamassa sabhÈgaparicchedo.
VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

196. Pihakanti udarajivhÈmaÑsaÑ. TaÑ vaÓÓato nÊlaÑ

nigguÓÉipupphavaÓÓaÑ. SaÓÔhÈnato satta~gulappamÈÓaÑ abandhanaÑ
kÈÄavacchakajivhÈsaÓÔhÈnaÑ. Disato uparimÈya disÈya jÈtaÑ. OkÈsato
hadayassa vÈmapasse udarapaÔalassa matthakapassaÑ nissÈya ÔhitaÑ,
yasmiÑ paharaÓappahÈrena bahinikkhante sattÈnaÑ jÊvitakkhayo hoti.
Paricchedato pihakabhÈgena paricchinnaÑ, ayamassa sabhÈgaparicchedo.
VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

197. PapphÈsanti dvattiÑsamaÑsakhaÓÉappabhedaÑ1

papphÈsamaÑsaÑ. TaÑ vaÓÓato rattaÑ nÈtipakka-udumbaraphalavaÓÓaÑ.
SaÓÔhÈnato visamacchinnabahalap|vakhaÓÉasaÓÔhÈnaÑ. Abbhantare
asitapÊtÈnaÑ abhÈve uggatena kammajatejusmÈnÈ abbhÈhatattÈ
saÑkhÈditapalÈlapiÓÉamiva nirasaÑ nirojaÑ. Disato uparimÈya disÈya
jÈtaÑ. OkÈsato sarÊrabbhantare dvinnaÑ thanÈnaÑ antare hadayaÒca
yakanaÒca upari chÈdetvÈ olambantaÑ ÔhitaÑ. Paricchedato
papphÈsabhÈgena paricchinnaÑ, ayamassa sabhÈgaparicchedo.
VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

198. Antanti purisassa dvattiÑsahatthÈ2 itthiyÈ aÔÔhavÊsatihatthÈ2

ekavÊsatiyÈ ÔhÈnesu obhaggÈ antavaÔÔi. TadetaÑ vaÓÓato setaÑ
sakkharasudhÈvaÓÓaÑ. SaÓÔhÈnato lohitadoÓiyaÑ ÈbhujitvÈ
ÔhapitasÊsacchinnasappasaÓÔhÈnaÑ. Disato dvÊsu disÈsu jÈtaÑ. OkÈsato upari
galavÈÔake heÔÔhÈ ca karÊsamagge vinibandhattÈ galavÈÔakakarÊsamagga-
pariyante sarÊrabbhantare ÔhitaÑ. Paricchedato antabhÈgena paricchinnaÑ,
ayamassa sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.
______________________________________________________________
1. DvattimaÑsakhaÓÉappabhedaÑ (SÊ) 2. ...hatthaÑ (SyÈ, I, Ka)
250 Visuddhimagga

199. AntaguÓanti antabhogaÔÔhÈnesu bandhanaÑ. TaÑ vaÓÓato setaÑ

dakasÊtalikam|lavaÓÓaÑ. SaÓÔhÈnato dakasÊtalikam|lasaÓÔhÈnameva. Disato
dvÊsu disÈsu jÈtaÑ. OkÈsato kuddÈlapharasukammÈdÊni karontÈnaÑ
yantÈkaÉÉhanakÈle yantasuttakamiva yantaphalakÈni antabhoge ekato
agaÄante ÈbandhitvÈ pÈdapuÒchanarajjumaÓÉalakassa antarÈ saÑsibbitvÈ1
ÔhitarajjukÈ viya ekavÊsatiyÈ antabhogÈnaÑ antarÈ ÔhitaÑ. Paricchedato
antaguÓabhÈgena paricchinnaÑ, ayamassa sabhÈgaparicchedo.
VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

200. Udariyanti udare bhavaÑ asitapÊtakhÈyitasÈyitaÑ. TaÑ vaÓÓato

ajjhohaÔÈhÈravaÓÓaÑ. SaÓÔhÈnato parissÈvane sithilabaddhataÓÉula-
saÓÔhÈnaÑ. Disato uparimÈya disÈya jÈtaÑ. OkÈsato udare ÔhitaÑ.
UdaraÑ nÈma ubhato nippÊÄiyamÈnassa allasÈÔakassa majjhe
saÒjÈtaphoÔakasadisaÑ antapaÔalaÑ, bahi maÔÔhaÑ, anto
maÑsakasambupaliveÔhanakiliÔÔha2pÈvÈrakapupphakasadisaÑ,
kuthita3panasatacassa abbhantarasadisantipi vattuÑ vaÔÔati, yattha takkoÔakÈ
gaÓÉuppÈdakÈ tÈlahÊrakÈ s|cimukhakÈ paÔatantasuttakÈ4
iccevamÈdidvattiÑsakulappabhedÈ kimayo ÈkulabyÈkulÈ saÓÉasaÓÉacÈrino
hutvÈ nivasanti, ye pÈnabhojanÈdimhi avijjamÈne ulla~ghitvÈ viravantÈ
hadayamaÑsaÑ abhihananti, pÈnabhojanÈdi-ajjhoharaÓavelÈyaÒca
uddhaÑmukhÈ hutvÈ paÔhamajjhohaÔe dve tayo Èlope turitaturitÈ viluppanti,
yaÑ tesaÑ kimÊnaÑ s|tigharaÑ vaccakuÔi gilÈnasÈlÈ susÈnaÒca hoti. Yattha
seyyathÈpi nÈma caÓÉÈlagÈmadvÈre candanikÈya nidÈghasamaye
th|laphusitake deve vassante udakena vuyhamÈnaÑ muttakarÊsacamma-
aÔÔhinhÈrukhaÓÉakheÄasi~ghÈÓikÈlohitappabhutinÈnÈkuÓapajÈtaÑ nipatitvÈ
kaddamodakÈluÄitaÑ dvÊhatÊhaccayena saÒjÈtakimikulaÑ
s|riyÈtapasantÈpavegakuthitaÑ upari pheÓapupphuÄake5 muÒcantaÑ
abhinÊlavaÓÓaÑ paramaduggandhajegucchaÑ neva upagantuÑ, na daÔÔhuÑ
arahar|pataÑ ÈpajjitvÈ tiÔÔhati,
______________________________________________________________
1. TaÑ sibbitvÈ (I, Ka) 2. ...kiliÔÔhaÑ (SyÈ) 3. KuÔÔhita (SyÈ), kudhita (Ka)
4. PaÔatantukÈ suttakÈ (SÊ), paÔatant| suttakÈ (SyÈ), paÔatantusuttakÈ (I)
5. PheÓabubbuÄake (SÊ, I)
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 251

pageva ghÈyituÑ vÈ sÈyituÑ vÈ, evameva nÈnappakÈraÑ pÈnabhojanÈdi-

dantamusalasaÒcuÓÓitaÑ jivhÈhatthaparivattitakheÄalÈlÈpalibuddhaÑ
ta~khaÓavigatavaÓÓagandharasÈdisampadaÑ tantavÈyakhalisuvÈna-
vamathusadisaÑ nipatitvÈ pittasemhavÈtapaliveÔhitaÑ hutvÈ
udaraggisantÈpavegakuthitaÑ kimikulÈkulaÑ upar|pari pheÓapupphuÄakÈni
muÒcantaÑ paramakasambuduggandhajegucchabhÈvaÑ ÈpajjitvÈ tiÔÔhati.
YaÑ sutvÈpi pÈnabhojanÈdÊsu amanuÒÒatÈ saÓÔhÈti, pageva paÒÒÈcakkhunÈ
avaloketvÈ. Yattha ca patitaÑ pÈnabhojanÈdi paÒcadhÈ vivekaÑ gacchati,
ekaÑ bhÈgaÑ pÈÓakÈ khÈdanti, ekaÑ bhÈgaÑ udaraggi jhÈpeti, eko bhÈgo
muttaÑ hoti, eko bhÈgo karÊsaÑ, eko bhÈgo rasabhÈvaÑ ÈpajjitvÈ
soÓitamaÑsÈdÊni upabr|hayati.
Paricchedato udarapaÔalena ceva udariyabhÈgena ca paricchinnaÑ.
Ayamassa sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

201. KarÊsanti vaccaÑ. TaÑ vaÓÓato yebhuyyena

ajjhohaÔÈhÈravaÓÓameva hoti. SaÓÔhÈnato okÈsasaÓÔhÈnaÑ. Disato
heÔÔhimÈya disÈya jÈtaÑ. OkÈsato pakkÈsaye ÔhitaÑ. PakkÈsayo nÈma
heÔÔhÈnÈbhipiÔÔhikaÓÔakam|lÈnaÑ antare antÈvasÈne ubbedhena
aÔÔha~gulamatto veÄunÈÄikasadiso, yattha seyyathÈpi nÈma upari bh|mibhÈge
patitaÑ vassodakaÑ ogaÄitvÈ heÔÔhÈ bh|mibhÈgaÑ p|retvÈ tiÔÔhati, evameva
yaÑkiÒci ÈmÈsaye patitaÑ pÈnabhojanÈdikaÑ udaragginÈ pheÓuddehakaÑ
pakkaÑ pakkaÑ nisadÈya pisitamiva saÓhabhÈvaÑ ÈpajjitvÈ antabilena
ogaÄitvÈ ogaÄitvÈ omadditvÈ veÄupabbe pakkhipamÈnapaÓÉumattikÈ viya
sannicitaÑ hutvÈ tiÔÔhati. Paricchedato pakkÈsayapaÔalena ceva
karÊsabhÈgena ca paricchinnaÑ, ayamassa sabhÈgaparicchedo.
VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

202. Matthalu~ganti sÊsakaÔÈhabbhantare ÔhitamiÒjarÈsi. TaÑ vaÓÓato

setaÑ ahicchattakapiÓÉavaÓÓaÑ. DadhibhÈvaÑ asampattaÑ
duÔÔhakhÊravaÓÓantipi vattuÑ vaÔÔati. SaÓÔhÈnato okÈsasaÓÔhÈnaÑ. Disato
uparimÈya disÈya jÈtaÑ. OkÈsato sÊsakaÔÈhabbhantare cattÈro sibbinimagge
nissÈya samodhÈnetvÈ ÔhapitÈ cattÈro piÔÔhapiÓÉÈ viya samohitaÑ tiÔÔhati.
Paricchedato sÊsakaÔÈhassa abbhantaratalehi ceva matthalu~gabhÈgena ca
252 Visuddhimagga

paricchinnaÑ, ayamassa sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana

kesasadisoyeva.

203. Pittanti dve pittÈni baddhapittaÒca abaddhapittaÒca. Tattha

baddhapittaÑ vaÓÓato bahalamadhukatelavaÓÓaÑ. AbaddhapittaÑ milÈta-
ÈkulipupphavaÓÓaÑ. SaÓÔhÈnato ubhayampi okÈsasaÓÔhÈnaÑ. Disato
baddhapittaÑ uparimÈya disÈya jÈtaÑ, itaraÑ dvÊsu disÈsu jÈtaÑ. OkÈsato
abaddhapittaÑ ÔhapetvÈ kesalomadantanakhÈnaÑ
maÑsavinimuttaÔÔhÈnaÒceva thaddhasukkhacammaÒca udakamiva telabindu
avasesasarÊraÑ byÈpetvÈ ÔhitaÑ, yamhi kupite akkhÊni pÊtakÈni honti,
bhamanti, gattaÑ kampati, kaÓÉ|yati. BaddhapittaÑ hadayapapphÈsÈnaÑ
antare yakanamaÑsaÑ nissÈya patiÔÔhite mahÈkosÈtakÊkosakasadise
pittakosake ÔhitaÑ, yamhi kupite sattÈ ummattakÈ honti, vipallatthacittÈ
hirottappaÑ chaÉÉetvÈ akÈtabbaÑ karonti, abhÈsitabbaÑ bhÈsanti,
acintitabbaÑ cintenti. Paricchedato pittabhÈgena paricchinnaÑ, ayamassa
sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

204. Semhanti sarÊrabbhantare ekapatthap|rappamÈÓaÑ1 semhaÑ. TaÑ

vaÓÓato setaÑ nÈgabalÈpaÓÓarasavaÓÓaÑ. SaÓÔhÈnato okÈsasaÓÔhÈnaÑ.
Disato uparimÈya disÈya jÈtaÑ. OkÈsato udarapaÔale ÔhitaÑ. YaÑ
pÈnabhojanÈdi-ajjhoharaÓakÈle seyyathÈpi nÈma udake sevÈlapaÓakaÑ
kaÔÔhe vÈ kathale vÈ patante chijjitvÈ dvidhÈ hutvÈ puna ajjhottharitvÈ
tiÔÔhati, evameva pÈnabhojanÈdimhi nipatante chijjitvÈ dvidhÈ hutvÈ puna
ajjhottharitvÈ tiÔÔhati, yamhi ca mandÊbh|te pakkagaÓÉo viya
p|tikukkuÔaÓÉamiva ca udaraÑ paramajegucchaÑ kuÓapagandhaÑ hoti, tato
uggatena ca gandhena uddekopi mukhampi duggandhaÑ p|tikuÓapasadisaÑ
hoti. So ca puriso apehi duggandhaÑ vÈyasÊti vattabbataÑ Èpajjati, yaÒca
vaÉÉhitvÈ bahalattamÈpannaÑ pidhÈnaphalakamiva vaccakuÔiyaÑ
udarapaÔalassa abbhantareyeva kuÓapagandhaÑ sannirumbhitvÈ tiÔÔhati.
Paricchedato semhabhÈgena paricchinnaÑ, ayamassa sabhÈgaparicchedo.
VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.
______________________________________________________________
1. Ekapattap|rappamÈÓaÑ (SÊ, SyÈ, I)
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 253

205. Pubboti p|tilohitavasena pavattapubbaÑ. TaÑ vaÓÓato

paÓÉupalÈsavaÓÓo. MatasarÊre pana p|tibahalÈcÈmavaÓÓo hoti. SaÓÔhÈnato
okÈsasaÓÔhono. Disato dvÊsu disÈsu hoti. OkÈsato pana pubbassa okÈso
nÈma nibaddho natthi, yattha so sannicito tiÔÔheyya, yatra yatra
khÈÓukaÓÔakapaharaÓaggijÈlÈdÊhi abhihate sarÊrappadese lohitaÑ
saÓÔhahitvÈ paccati, gaÓÉapÊÄakÈdayo vÈ uppajjanti, tatra tatra tiÔÔhati.
Paricchedato pubbabhÈgena paricchinno, ayamassa sabhÈgaparicchedo.
VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

206. Lohitanti dve lohitÈni sannicitalohitaÒca saÑsaraÓalohitaÒca.

Tattha sannicitalohitaÑ vaÓÓato nipakkabahalalÈkhÈrasavaÓÓaÑ.
SaÑsaraÓalohitaÑ acchalÈkhÈrasavaÓÓaÑ. SaÓÔhÈnato ubhayampi
okÈsasaÓÔhÈnaÑ. Disato sannicitalohitaÑ uparimÈya disÈya jÈtaÑ. ItaraÑ
dvisu disÈsu jÈtaÑ. OkÈsato saÑsaraÓalohitaÑ ÔhapetvÈ kesalomadanta-
nakhÈnaÑ maÑsavinimuttaÔÔhÈnaÒceva thaddhasukkhacammaÒca
dhamanijÈlÈnusÈrena sabbaÑ upÈdiÓÓasarÊraÑ pharitvÈ ÔhitaÑ.
SannicitalohitaÑ yakanaÔÔhÈnassa heÔÔhÈbhÈgaÑ p|retvÈ
ekapatthap|ramattaÑ hadayavakkapapphÈsÈnaÑ upari thokaÑ thokaÑ
paggharantaÑ vakkahadayayakanapapphÈse temayamÈnaÑ ÔhitaÑ. TasmiÑ
hi vakkahadayÈdÊni atemente sattÈ pipÈsitÈ honti. Paricchedato
lohitabhÈgena paricchinnaÑ, ayamassa sabhÈgaparicchedo.
VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

207. Sedoti lomak|pÈdÊhi paggharaÓaka-ÈpodhÈtu. So vaÓÓato

vippasannatilatelavaÓÓo. SaÓÔhÈnato okÈsasaÓÔhÈno. Disato dvÊsu disÈsu
jÈto. OkÈsato sedassokÈso nÈma nibaddho natthi, yattha so lohitaÑ viya
sadÈ tiÔÔheyya. YadÈ pana aggisantÈpas|riyasantÈpa-utuvikÈrÈdÊhi sarÊraÑ
santapati, tadÈ udakato abb|ÄhamattavisamacchinnabhisamuÄÈlakumududa-
nÈÄakalÈpo viya sabbakesalomak|pavivarehi paggharati, tasmÈ tassa
saÓÔhÈnampi kesalomak|pavivarÈnaÒÒeva vasena veditabbaÑ.
SedapariggaÓhakena ca yoginÈ kesalomak|pavivare p|retvÈ Ôhitavaseneva
sedo manasi kÈtabbo.
254 Visuddhimagga

paricchedato sedabhÈgena paricchinno, ayamassa sabhÈgaparicchedo.

VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.
Medoti thinasineho. So vaÓÓato phÈlitahaliddivaÓÓo. SaÓÔhÈnato
th|lasarÊrassa tÈva cammamaÑsantare ÔhapitahaliddivaÓÓaduk|lapilotika-
saÓÔhÈno hoti. KisasarÊrassa ja~ghamaÑsaÑ |rumaÑsaÑ
piÔÔhikaÓÔakanissitaÑ piÔÔhimaÑsaÑ udaravaÔÔimaÑsanti etÈni nissÈya
diguÓatiguÓaÑ katvÈ ÔhapitahaliddivaÓÓaduk|lapilotikasaÓÔhÈno. Disato
dvÊsu disÈsu jÈto. OkÈsato th|lassa sakalasarÊraÑ pharitvÈ kisassa
ja~ghamaÑsÈdÊni nissÈya Ôhito, yaÑ sinehasa~khaÑ gatampi
paramajegucchattÈ neva muddhani telatthÈya, na nÈsatelÈdÊnamatthÈya
gaÓhanti. Paricchedato heÔÔhÈ maÑsena, upari cammena, tiriyaÑ
medabhÈgena paricchinno, ayamassa sabhÈgaparicchedo.
VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

208. Ass|ti akkhÊhi paggharaÓaka-ÈpodhÈtu. TaÑ vaÓÓato

vippasannatilatelavaÓÓaÑ. SaÓÔhÈnato okÈsasaÓÔhÈnaÑ. Disato uparimÈya
disÈya jÈtaÑ. OkÈsato akkhik|pakesu ÔhitaÑ. Na cetaÑ pittakosake
pittamiva akkhik|pakesu sadÈ sannicitaÑ tiÔÔhati. YadÈ pana sattÈ
somanassajÈtÈ mahÈhasitaÑ hasanti, domanassajÈtÈ rodanti paridevanti,
tathÈr|paÑ vÈ visamÈhÈraÑ ÈhÈrenti, yadÈ ca nesaÑ akkhÊni dh|maraja-
paÑsukÈdÊhi abhihaÒÒanti. TadÈ etehi somanassadomanassavisabhÈgÈhÈra-
ut|hi samuÔÔhahitvÈ akkhik|pake p|retvÈ tiÔÔhati vÈ paggharati vÈ.
AssupariggaÓhakena ca yoginÈ akkhik|pake p|retvÈ Ôhitavaseneva
pariggaÓhitabbaÑ. Paricchedato assubhÈgena paricchinnaÑ, ayamassa
sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

209. VasÈti vilÊnasineho. SÈ vaÓÓato nÈÄikeratelavaÓÓÈ. ŒcÈme

ÈsittatelavaÓÓÈtipi vattuÑ vaÔÔati. SaÓÔhÈnato nhÈnakÈle pasanna-udakassa
upari paribbhamantasinehabinduvisaÔasaÓÔhÈnÈ. Disato dvÊsu disÈsu jÈtÈ.
OkÈsato yebhuyyena hatthatalahatthapiÔÔhipÈdatalapÈdapiÔÔhinÈsapuÔanalÈÔa-
aÑsak|Ôesu ÔhitÈ. Na cesÈ etesu okÈsesu sadÈ vilÊnÈva hutvÈ tiÔÔhati. YadÈ
pana aggisantÈpas|riyasantÈpa-utuvisabhÈgadhÈtuvisabhÈgehi te padesÈ
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 255

usmÈjÈtÈ honti, tadÈ tattha nhÈnakÈle pasanna-udak|pari sinehabinduvisaÔo

viya ito cito ca saÒcarati. Paricchedato vasÈbhÈgena paricchinnÈ, ayamassa
sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

210. KheÄoti antomukhe pheÓamissÈ ÈpodhÈtu. So vaÓÓato seto

pheÓavaÓÓo. SaÓÔhÈnato okÈsasaÓÔhÈno. PheÓasaÓÔhÈnotipi vattuÑ vaÔÔati.
Disato uparimÈya disÈya jÈto. OkÈsato ubhohi kapolapassehi or|yha jivhÈya
Ôhito. Na cesa ettha sadÈ sannicito hutvÈ tiÔÔhati. YadÈ pana sattÈ
tathÈr|pamÈhÈraÑ passanti vÈ saranti vÈ, uÓhatittakaÔukaloÓambilÈnaÑ vÈ
kiÒci mukhe Ôhapenti, yadÈ vÈ nesaÑ hadayaÑ ÈgilÈyati1, kismiÒci deva vÈ
jigucchÈ uppajjati, tadÈ kheÄo uppajjitvÈ ubhohi kapolapassehi or|yha
jivhÈya saÓÔhÈti. AggajivhÈya cesa tanuko hoti, m|lajivhÈya bahalo, mukhe
pakkhittaÒca puthukaÑ vÈ taÓÉulaÑ vÈ aÒÒaÑ vÈ kiÒci khÈdanÊyaÑ
nadÊpuline khatak|pakasalilaÑ viya parikkhayaÑ agacchantova temetuÑ
samattho hoti. Paricchedato kheÄabhÈgena paricchinno, ayamassa
sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisova.

211. Si~ghÈÓikÈti matthalu~gato paggharaÓaka-asuci. SÈ vaÓÓato

taruÓatÈlaÔÔhimiÒjavaÓÓÈ. SaÓÔhÈnato okÈsasaÓÔhÈnÈ. Disato uparimÈya
disÈya jÈtÈ. OkÈsato nÈsÈpuÔe p|retvÈ ÔhitÈ. Na cesÈ ettha sadÈ sannicitÈ
hutvÈ tiÔÔhati, atha kho yathÈ nÈma puriso paduminipatte dadhiÑ bandhitvÈ
heÔÔhÈ kaÓÔakena vijjheyya, athÈnena chiddena dadhimuttaÑ gaÄitvÈ bahi
pateyya, evameva yadÈ sattÈ rodanti, visabhÈgÈhÈra-utuvasena vÈ
saÒjÈtadhÈtukhobhÈ honti, tadÈ anto sÊsato p|tisemhabhÈvamÈpannaÑ
matthalu~gaÑ gaÄitvÈ tÈlumatthakavivarena otaritvÈ nÈsÈpuÔe p|retvÈ tiÔÔhati
vÈ paggharati vÈ. Si~ghÈÓikÈ pariggaÓhakena ca yoginÈ nÈsÈpuÔe p|retvÈ
Ôhitavaseneva pariggaÓhitabbÈ. Paricchedato si~ghÈÓikÈbhÈgena
paricchinnÈ, ayamassÈ sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana
kesasadisova.
______________________________________________________________
1. ŒkilÈyati (SÊ, Ka)
256 Visuddhimagga

212. LasikÈti sarÊrasandhÊnaÑ abbhantare picchilakuÓapaÑ. SÈ vaÓÓato

kaÓikÈraniyyÈsavaÓÓÈ. SaÓÔhÈnato okÈsasaÓÔhÈnÈ. Disato dvÊsu disÈsu jÈtÈ.
OkÈsato aÔÔhisandhÊnaÑ abbhaÒjanakiccaÑ, sÈdhayamÈnÈ
asÊtisatasandhÊnaÑ abbhantare ÔhitÈ. Yassa cesÈ mandÈ hoti, tassa
uÔÔhahantassa nisÊdantassa abhikkamantassa paÔikkamantassa samiÒjantassa
pasÈrentassa aÔÔhikÈni kaÔakaÔÈyanti, accharÈsaddaÑ karonto viya saÒcarati.
EkayojanadviyojanamattaÑ addhÈnaÑ gatassa vÈyodhÈtu kuppati, gattÈni
dukkhanti. Yassa pana bahukÈ honti, tassa uÔÔhÈnanisajjÈdÊsu na aÔÔhÊni
kaÔakaÔÈyanti, dÊghampi addhÈnaÑ gatassa na vÈyodhÈtu kuppati, na gattÈni
dukkhanti. Paricchedato lasikÈbhÈgena paricchinnÈ, ayamassÈ
sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisova.

213. Muttanti muttarasaÑ. TaÑ1 vaÓÓato mÈsakhÈrodakavaÓÓaÑ.

SaÓÔhÈnato adhomukhaÔÔhapita udakakumbha abbhantaragata udaka
saÓÔhÈnaÑ. Disato heÔÔhimÈya disÈya jÈtaÑ. OkÈsato vatthissa abbhantare
ÔhitaÑ. Vatthi nÈma vatthi puÔo vuccati. Yattha seyyathÈpi candanikÈya
pakkhitte amukhe2 ravaÓaghaÔe3 candanikÈraso pavisati, na cassa
pavisanamaggo paÒÒÈyati, evameva sarÊrato muttaÑ pavisati, na cassa
pavisanamaggo paÒÒÈyati, nikkhamanamaggo pana pÈkaÔo hoti. Yamhi ca
muttassa bharite passÈvaÑ karomÈti sattÈnaÑ Èy|hanaÑ hoti. Paricchedato
vatthi-abbhantarena ceva muttabhÈgena ca paricchinnaÑ, ayamassa
sabhÈgaparicchedo. VisabhÈgaparicchedo pana kesasadisova.

214. EvaÒhi kesÈdike koÔÔhÈse vaÓÓasaÓÔhÈnadisokÈsaparicchedavasena

vavatthapetvÈ anupubbato nÈtisÊghatoti-ÈdinÈ nayena vaÓÓasaÓÔhÈna-
gandhÈsayokÈsavasena paÒcadhÈ paÔikk|lÈ paÔikk|lÈti manasikaroto
paÓÓattisamatikkamÈvasÈne seyyathÈpi cakkhumato purisassa
dvattiÑsavaÓÓÈnaÑ kusumÈnaÑ ekasuttakaganthitaÑ mÈlaÑ olokentassa
sabbapupphÈni apubbÈpariyamiva pÈkaÔÈni honti, evameva atthi imasmiÑ
kÈye kesÈti imaÑ kÈyaÑ olokentassa sabbe te
______________________________________________________________
1. Muttanti (SÊ, SyÈ, Ka), muttanti passÈvo. TaÑ (?) 2. Adhomukhe (SyÈ)
3. YavanaghaÔe (SÊ)
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 257

dhammÈ apubbÈpariyÈva pÈkaÔÈ honti. Tena vuttaÑ

manasikÈrakosallakathÈyaÑ “Èdikammikassa hi kesÈti manasikaroto
manasikÈro gantvÈ muttanti imaÑ pariyosÈnakoÔÔhÈsameva Èhacca
tiÔÔhatÊ”ti.
Sace pana bahiddhÈpi manasikÈraÑ upasaÑharati, athassa evaÑ
sabbakoÔÔhÈsesu pÈkaÔÊbh|tesu ÈhiÓÉantÈ manussatiracchÈnÈdayo sattÈkÈraÑ
vijahitvÈ koÔÔhÈsarÈsivaseneva upaÔÔhahanti, tehi ca ajjhohariyamÈnaÑ
pÈnabhojanÈdi koÔÔhÈsarÈsimhi pakkhipamÈnamiva upaÔÔhÈti.
Athassa anupubbamuÒcanÈdivasena paÔikk|lÈ paÔikk|lÈti punappunaÑ
manasikaroto anukkamena appanÈ uppajjati. Tattha kesÈdÊnaÑ
vaÓÓasaÓÔhÈnadisokÈsaparicchedavasena upaÔÔhÈnaÑ uggahanimittaÑ.
SabbÈkÈrato paÔikk|lavasena upaÔÔhÈnaÑ paÔibhÈganimittaÑ. TaÑ Èsevato
bhÈvayato vuttanayena asubhakammaÔÔhÈnesu viya paÔhamajjhÈnavaseneva
appanÈ uppajjati.
SÈ yassa ekova koÔÔhÈso pÈkaÔo hoti, ekasmiÑ vÈ koÔÔhÈse appanaÑ
patvÈ puna aÒÒasmiÑ yogaÑ na karoti, tassa ekÈva uppajjati. Yassa pana
aneke koÔÔhÈsÈ pÈkaÔÈ honti, ekasmiÑ vÈ jhÈnaÑ patvÈ puna aÒÒasmiÑpi
yogaÑ karoti, tassa Mallakattherassa viya koÔÔhÈsagaÓanÈya
paÔhamajjhÈnÈni nibbattanti.
So kirÈyasmÈ DÊghabhÈÓaka-abhayattheraÑ hatthe gahetvÈ “Èvuso
Abhaya imaÑ tÈva paÒhaÑ uggaÓhÈhÊ”ti vatvÈ Èha “Mallakatthero
dvattiÑsakoÔÔhÈsesu dvattiÑsÈya paÔhamajjhÈnÈnaÑ lÈbhÊ. Sace rattiÑ
ekaÑ, divÈ ekaÑ samÈpajjati, atirekaddhamÈsena puna sampajjati, sace pana
devasikaÑ ekaÑ samÈpajjati, atirekamÈsena puna sampajjatÊ”ti.
EvaÑ paÔhamajjhÈnavasena ijjhamÈnampi cetaÑ kammaÔÔhÈnaÑ
vaÓÓasaÓÔhÈnÈdÊsu satibalena ijjhanato kÈyagatÈsatÊti vuccati.
ImaÒca kÈyagatÈsatimanuyutto bhikkhu aratiratisaho hoti, na ca naÑ
arati1 sahati, uppannaÑ aratiÑ abhibhuyya abhibhuyya viharati.
Bhayabheravasaho hoti, na ca naÑ bhayabheravaÑ sahati, uppannaÑ
bhayabheravaÑ abhibhuyya abhibhuyya viharati. Khamo hoti sÊtassa
______________________________________________________________
1. Aratirati (SÊ)
258 Visuddhimagga

uÓhassa -pa- pÈÓaharÈnaÑ adhivÈsakajÈtiko hoti1. KesÈdÊnaÑ vaÓÓabhedaÑ

nissÈya catunnaÑ jhÈnÈnaÑ lÈbhÊ hoti. Cha abhiÒÒÈ paÔivijjhati1.

TasmÈ have appamatto, anuyuÒjetha paÓÉito.

EvaÑ anekÈnisaÑsaÑ, imaÑ kÈyagatÈsatinti.

IdaÑ kÈyagatÈsatiyaÑ vitthÈrakathÈmukhaÑ.

ŒnÈpÈnassatikathÈ

215. IdÈni yantaÑ BhagavatÈ “ayampi kho bhikkhave

ÈnÈpÈnassatisamÈdhi bhÈvito bahulÊkato santo ceva paÓÊto ca asecanako ca
sukho ca vihÈro, uppannuppanne ca pÈpake akusale dhamme ÔhÈnaso
antaradhÈpeti v|pasametÊ”ti evaÑ pasaÑsitvÈ–

“KathaÑ bhÈvito ca bhikkhave ÈnÈpÈnassatisamÈdhi kathaÑ

bahulÊkato santo ceva paÓÊto ca asecanako ca sukho ca vihÈro,
uppannuppanne ca pÈpake akusale dhamme ÔhÈnaso antaradhÈpeti
v|pasameti. Idha bhikkhave bhikkhu araÒÒagato vÈ rukkham|lagato vÈ
suÒÒÈgÈragato vÈ nisÊdati palla~kaÑ ÈbhujitvÈ ujuÑ kÈyaÑ paÓidhÈya
parimukhaÑ satiÑ upaÔÔhapetvÈ, so satova assasati sato passasati.
DÊghaÑ vÈ assasanto dÊghaÑ assasÈmÊti pajÈnÈti. DÊghaÑ vÈ passasanto
-pa-. RassaÑ vÈ assasanto -pa-. RassaÑ vÈ passasanto rassaÑ
passasÈmÊti pajÈnÈti. SabbakÈyapaÔisaÑvedÊ assasissÈmÊti sikkhati.
SabbakÈyapaÔisaÑvedÊ passasissÈmÊti sikkhati. PassambhayaÑ
kÈyasa~khÈraÑ assasissÈmÊti sikkhati. PassambhayaÑ kÈyasa~khÈraÑ
passasissÈmÊti sikkhati. PÊtipaÔisaÑvedÊ. SukhapaÔisaÑvedÊ.
Cittasa~khÈrapaÔisaÑvedÊ. PassambhayaÑ cittasa~khÈraÑ.
CittapaÔisaÑvedÊ. AbhippamodayaÑ cittaÑ. SamÈdahaÑ cittaÑ.
VimocayaÑ.
______________________________________________________________
1. Ma 3. 139 piÔÔhe.
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 259

cittaÑ. AniccÈnupassÊ. VirÈgÈnupassÊ. NirodhÈnupassÊ.

PaÔinissaggÈnupassÊ assasissÈmÊti sikkhati. PaÔinissaggÈnupassÊ
passasissÈmÊti sikkhatÊ”ti1–

EvaÑ soÄasavatthukaÑ ÈnÈpÈnassatikammaÔÔhÈnaÑ niddiÔÔhaÑ. Tassa

bhÈvanÈnayo anuppatto. So pana yasmÈ PÈÄivaÓÓanÈnusÈreneva vuccamÈno
sabbÈkÈraparip|ro hoti. TasmÈ ayamettha PÈÄivaÓÓanÈpubba~gamo niddeso.

216. KathaÑ bhÈvito ca bhikkhave ÈnÈpÈnassati samÈdhÊti ettha tÈva

kathanti ÈnÈpÈnassatisamÈdhibhÈvanaÑ nÈnappakÈrato
vitthÈretukamyatÈpucchÈ. BhÈvito ca bhikkhave ÈnÈpÈnassatisamÈdhÊti
nÈnappakÈrato vitthÈretukamyatÈya puÔÔhadhammanidassanaÑ. KathaÑ
bahulÊkato -pa- v|pasametÊti etthÈpi eseva nayo. Tattha bhÈvitoti uppÈdito
vaÉÉhito vÈ. ŒnÈpÈnassatisamÈdhÊti ÈnÈpÈnapariggÈhikÈya satiyÈ saddhiÑ
sampayutto samÈdhi. ŒnÈpÈnassatiyaÑ vÈ samÈdhi ÈnÈpÈnassatisamÈdhi.
BahulÊkatoti punappunaÑ kato. Santoceva paÓÊto cÈti santo ceva paÓÊto
ceva. Ubhayattha eva saddena niyamo veditabbo. KiÑ vuttaÑ hoti? AyaÒhi
yathÈ asubhakammaÔÔhÈnaÑ kevalaÑ paÔivedhavasena santaÒca paÓÊtaÒca,
oÄÈrikÈrammaÓattÈ pana paÔikk|lÈrammaÓattÈ ca ÈrammaÓavasena neva
santaÑ na paÓÊtaÑ, na evaÑ kenaci pariyÈyena asanto vÈ apaÓÊto vÈ, atha
kho ÈrammaÓasantatÈyapi santo v|pasanto nibbuto, paÔivedhasa~khÈta-
a~gasantatÈyapi. ŒrammaÓapaÓÊtatÈyapi paÓÊto atittikaro,
a~gapaÓÊtatÈyapÊti. Tena vuttaÑ “santo ceva paÓÊto cÈ”ti.

Asecanako ca sukho ca vihÈroti ettha pana nÈssa secananti asecanako,

anÈsittako abbokiÓÓo pÈÔiyekko ÈveÓiko. Natthi ettha parikammena vÈ
upacÈrena vÈ santatÈ. ŒdisamannÈhÈrato pabhuti attano sabhÈveneva santo
ca paÓÊto cÈti attho. Keci pana asecanakoti anÈsittako ojavanto
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 279; Vi 1. 88 piÔÔhesu.
260 Visuddhimagga

sabhÈveneva madhuroti vadanti. EvaÑ ayaÑ asecanako ca,

appitappitakkhaÓe kÈyikacetasikasukhapaÔilÈbhÈya saÑvattanato sukho ca
vihÈroti veditabbo. Uppannuppanneti avikkhambhite avikkhambhite.
PÈpaketi lÈmake. Akusale dhammeti akosallasambh|te dhamme. ®hÈnaso
antaradhÈpetÊti khaÓeneva antaradhÈpeti vikkhambheti. V|pasametÊti suÔÔhu
upasameti. NibbedhabhÈgiyattÈ vÈ anupubbena ariyamaggavuddhippatto
samucchindati, paÔippassambhetÊti vuttaÑ hoti.
AyaÑ panettha sa~khepattho. Bhikkhave kena pakÈrena kenÈkÈrena
kena vidhinÈ bhÈvito ÈnÈpÈnassatisamÈdhi kena pakÈrena bahulÊkato santo
ceva -pa- v|pasametÊti.

217. IdÈni tamatthaÑ vitthÈrento “idha bhikkhave”ti-ÈdimÈha. Tattha

idha bhikkhave bhikkh|ti bhikkhave imasmiÑ sÈsane bhikkhu. AyaÒhi ettha
imasaddo sabbappakÈra-ÈnÈpÈnassatisamÈdhinibbattakassa puggalassa
sannissayabh|tasÈsanaparidÊpano aÒÒasÈsanassa tathÈbhÈvapaÔisedhano ca.
VuttaÒhetaÑ idheva bhikkhave samaÓo -pa- suÒÒÈ parappavÈdÈ samaÓobhi
aÒÒehÊ”ti1. Tena vuttaÑ “imasmiÑ sÈsane bhikkh|”ti.
AraÒÒagato vÈ -pa- suÒÒÈgÈragato vÈti idamassa ÈnÈpÈnassatisamÈdhi-
bhÈvanÈnur|pasenÈsanapariggahaparidÊpanaÑ. Imassa hi bhikkhuno
dÊgharattaÑ r|pÈdÊsu ÈrammaÓesu anuvisaÔaÑ cittaÑ ÈnÈpÈnassatisamÈdhi-
ÈrammaÓaÑ abhiruhituÑ na icchati, k|ÔagoÓayuttaratho viya uppathameva
dhÈvati. TasmÈ seyyathÈpi nÈma gopo k|ÔadhenuyÈ sabbaÑ khÊraÑ pivitvÈ
vaÉÉhitaÑ k|ÔavacchaÑ dametukÈmo dhenuto apanetvÈ ekamante
mahantaÑ thambhaÑ nikhaÓitvÈ tattha yottena bandheyya, athassa so
vaccho ito cito ca vipphanditvÈ palÈyituÑ asakkonto tameva thambhaÑ
upanisÊdeyya vÈ upanipajjeyya vÈ, evameva iminÈpi bhikkhunÈ dÊgharattaÑ
r|pÈrammaÓÈdirasapÈnavaÉÉhitaÑ duÔÔhacittaÑ dametukÈmena r|pÈdi-
ÈrammaÓato apanetvÈ araÒÒaÑ vÈ -pa- suÒÒÈgÈraÑ vÈ pavesetvÈ tattha
assÈsapassÈsathambhe satiyottena bandhitabbaÑ. Evamassa taÑ cittaÑ ito
cito ca vipphanditvÈpi pubbe ÈciÓÓÈrammaÓaÑ alabhamÈnaÑ satiyottaÑ
chinditvÈ
______________________________________________________________
1. Ma 1. 92 piÔÔhe.
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 261

palÈyituÑ asakkontaÑ tamevÈrammaÓaÑ upacÈrappanÈvasena upanisÊdati

ceva upanipajjati ca. TenÈhu porÈÓÈ–
“YathÈ thambhe nibandheyya, vacchaÑ damaÑ naro idha.
BandheyyevaÑ sakaÑ cittaÑ, satiyÈrammaÓe daÄhan”ti1.
EvamassetaÑ senÈsanaÑ bhÈvanÈnur|paÑ hoti. Tena vuttaÑ “idamassa
ÈnÈpÈnassatisamÈdhibhÈvanÈnur|pasenÈsanapariggahaparidÊpanan”ti.
Atha vÈ yasmÈ idaÑ kammaÔÔhÈnappabhede muddhabh|taÑ
SabbaÒÒubuddhapaccekabuddhabuddhasÈvakÈnaÑ visesÈdhigama
diÔÔhadhammasukhavihÈrapadaÔÔhÈnaÑ ÈnÈpÈnassatikammaÔÔhÈnaÑ
itthipurisahatthi-assÈdisaddasamÈkulaÑ gÈmantaÑ apariccajitvÈ na sukaraÑ
bhÈvetuÑ, saddakaÓÔakattÈ jhÈnassa. AgÈmake pana araÒÒe sukaraÑ
yogÈvacarena idaÑ kammaÔÔhÈnaÑ pariggahetvÈ ÈnÈpÈnacatutthajjhÈnaÑ
nibbattetvÈ tadeva pÈkadaÑ katvÈ sa~khÈre sammasitvÈ aggaphalaÑ
arahattaÑ sampÈpuÓituÑ. TasmÈssa anur|pasenÈsanaÑ dassento BhagavÈ
“araÒÒagato vÈ”ti-ÈdimÈha.
VatthuvijjÈcariyo viya hi BhagavÈ, so yathÈ vatthuvijjÈcariyo
nagarabh|miÑ passitvÈ suÔÔhu upaparikkhitvÈ “ettha nagaraÑ mÈpethÈ”ti
upadisati, SotthinÈ ca nagare niÔÔhite rÈjakulato mahÈsakkÈraÑ labhati,
evameva yogÈvacarassa anur|pasenÈsanaÑ upaparikkhitvÈ “ettha
kammaÔÔhÈnaÑ anuyuÒjitabban”ti upadisati, tato tattha kammaÔÔhÈnaÑ
anuyuttena yoginÈ kamena arahatte patte “SammÈsambuddho vata so
BhagavÈ”ti mahantaÑ sakkÈraÑ labhati.
Ayampana bhikkhu dÊpisadisoti vuccati. YathÈ hi MahÈdÊpirÈjÈ araÒÒe
tiÓagahanaÑ vÈ vanagahanaÑ vÈ pabbatagahanaÑ vÈ nissÈya nilÊyitvÈ
vanamahiÑsagokaÓÓas|karÈdayo mige gaÓhÈti, evameva ayaÑ araÒÒÈdÊsu
kammaÔÔhÈnaÑ anuyuÒjanto bhikkhu yathÈkkamena sotÈpattisakadÈgÈmi-
anÈgÈmi-arahattamagge ceva ariyaphalaÒca gaÓhatÊti veditabbo. TenÈhu
porÈÓÈ–
______________________________________________________________
1. Vi ®Ôha 2. 12; DÊ ®Ôha 2. 353; Ma-®Ôha 1. 252 piÔÔhesu.
262 Visuddhimagga

“YathÈpi DÊpiko nÈma, nilÊyitvÈ gaÓhatÊ mige.

TathevÈyaÑ Buddhaputto, yuttayogo vipassako.
AraÒÒaÑ pavisitvÈna, gaÓhÈti phalamuttaman”ti1.
Tenassa parakkamajavayoggabh|miÑ araÒÒasenÈsanaÑ dassento
BhagavÈ “araÒÒagato vÈ”ti-ÈdimÈha.

218. Tattha araÒÒagatoti “araÒÒanti2 nikkhamitvÈ bahi indakhÊlÈ

sabbametaÑ araÒÒan”ti3 ca, “ÈraÒÒakaÑ nÈma senÈsanaÑ
paÒcadhanusatikaÑ pacchiman”ti4 ca evaÑ vuttalakkhaÓesu araÒÒesu
yaÑkiÒci pavivekasukhaÑ araÒÒaÑ gato. Rukkham|lagatoti
rukkhasamÊpaÑ gato. SuÒÒÈgÈragatoti suÒÒaÑ vivittokÈsaÑ gato. Ettha ca
ÔhapetvÈ araÒÒaÒca rukkham|laÒca avasesasattavidhasenÈsanagatopi
suÒÒÈgÈragatoti vattuÑ vaÔÔati.
Evamassa ututtayÈnuk|laÑ dhÈtucariyÈnuk|laÒca ÈnÈpÈnassati-
bhÈvanÈnur|paÑ senÈsanaÑ upadisitvÈ alÊnÈnuddhaccapakkhikaÑ santaÑ
iriyÈpathaÑ upadisanto nisÊdatÊti Èha. Athassa nisajjÈya daÄhabhÈvaÑ
assÈsapassÈsÈnaÑ pavattanasukhataÑ ÈrammaÓapariggah|pÈyaÒca dassento
palla~kaÑ ÈbhujitvÈti-ÈdimÈha. Tattha palla~kanti samantato
|rubaddhÈsanaÑ. ŒbhujitvÈti bandhitvÈ. UjuÑ kÈyaÑ paÓidhÈyÈti
uparimasarÊraÑ ujukaÑ ÔhapetvÈ. AÔÔhÈrasapiÔÔhikaÓÔake koÔiyÈ koÔiÑ
paÔipÈdetvÈ. EvaÒhi nisÊdantassa cammamaÑsanhÈr|ni na paÓamanti.
Athassa yÈ tesaÑ paÓamanappaccayÈ khaÓe khaÓe vedanÈ uppajjeyyuÑ, tÈ
na uppajjanti. TÈsu anuppajjamÈnÈsu cittaÑ ekaggaÑ hoti, kammaÔÔhÈnaÑ
na paripatati, vuddhiÑ phÈtiÑ upagacchati. ParimukhaÑ satiÑ
upaÔÔhapetvÈti kammaÔÔhÈnÈbhimukhaÑ satiÑ ÔhapayitvÈ. Atha vÈ parÊti
pariggahaÔÔho. Mukhanti niyyÈnaÔÔho. SatÊti upaÔÔhÈnaÔÔho. Tena vuccati
“parimukhaÑ satin”ti evaÑ PaÔisambhidÈyaÑ5 vuttanayena pettha attho
daÔÔhabbo. TatrÈyaÑ sa~khepo, pariggahitaniyyÈnaÑ6 satiÑ katvÈti.
______________________________________________________________
1. Vi ®Ôha 2. 12; DÊ ®Ôha 2. 354; Ma-®Ôha 1. 253 piÔÔhesu.
2. AraÒÒaÑ nÈma (sabbattha) 3. Abhi 2. 260 Vibha~ge. 4. Vi 1. 377 piÔÔhe.
5. PaÔisaÑ 174 piÔÔhe. 6. PariggahitaniyyÈna- (I, Ka)
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 263

219. So satova assasati sato passasatÊti so bhikkhu evaÑ nisÊditvÈ

evaÒca satiÑ upaÔÔhapetvÈ taÑ satiÑ avijahanto sato eva assasati sato
passasati, sato kÈrÊ hotÊti vuttaÑ hoti. IdÈni yehÈkÈrehi sato kÈrÊ hoti, te
dassetuÑ dÊghaÑ vÈ assasantoti-ÈdimÈha. VuttaÒhetaÑ PaÔisambhidÈyaÑ
“so satova assasati sato passasatÊ”ti etasseva Vibha~ge–

“BÈttiÑsÈya ÈkÈrehi sato kÈrÊ hoti. DÊghaÑ assÈsavasena cittassa

ekaggataÑ avikkhepaÑ pajÈnato sati upaÔÔhitÈ hoti. TÈya satiyÈ tena
ÒÈÓena sato kÈrÊ hoti. DÊghaÑ passÈsavasena -pa- paÔinissaggÈnupassÊ
assÈsavasena. PaÔinissaggÈnupassÊ passÈsavasena cittassa ekaggataÑ
avikkhepaÑ pajÈnato sati upaÔÔhitÈ hoti. TÈya satiyÈ tena ÒÈÓena sato
kÈrÊ hotÊ”ti1.

Tattha dÊghaÑ vÈ assasantoti dÊghaÑ vÈ assÈsaÑ pavattayanto. AssÈsoti

bahi nikkhamanavÈto. PassÈsoti anto pavisanavÈtoti VinayaÔÔhakathÈyaÑ
vuttaÑ. SuttantaÔÔhakathÈsu pana uppaÔipÈÔiyÈ ÈgataÑ. Tattha sabbesampi
gabbhaseyyakÈnaÑ mÈtukucchito nikkhamanakÈle paÔhamaÑ
abbhantaravÈto bahi nikkhamati. PacchÈ bÈhiravÈto sukhumarajaÑ gahetvÈ
abbhantaraÑ pavisanto tÈluÑ Èhacca nibbÈyati. EvaÑ tÈva assÈsapassÈsÈ
veditabbÈ.

YÈ pana tesaÑ dÊgharassatÈ, sÈ addhÈnavasena veditabbÈ. YathÈ hi

okÈsaddhÈnaÑ pharitvÈ ÔhitaÑ udakaÑ vÈ vÈlikÈ vÈ “dÊghamudakaÑ dÊghÈ
vÈlikÈ, rassamudakaÑ rassÈ vÈlikÈ”ti vuccati, evaÑ cuÓÓavicuÓÓÈpi
assÈsapassÈsÈ hatthisarÊre ca ahisarÊre ca tesaÑ attabhÈvasa~khÈtaÑ dÊghaÑ
addhÈnaÑ saÓikaÑ p|retvÈ saÓikameva nikkhamanti. TasmÈ dÊghÈti
vuccanti. SunakhasasÈdÊnaÑ attabhÈvasa~khÈtaÑ rassaÑ addhÈnaÑ sÊghaÑ
p|retvÈ sÊghameva nikkhamanti, tasmÈ rassÈti vuccanti. Manussesu pana
keci hatthi-ahi-Èdayo viya kÈladdhÈnavasena dÊghaÑ assasanti ca passasanti
ca. Keci sunakhasasÈdayo viya rassaÑ, tasmÈ tesaÑ kÈlavasena
______________________________________________________________
1. PaÔisaÑ 174 piÔÔhe.
264 Visuddhimagga

dÊghamaddhÈnaÑ nikkhamantÈ ca pavisantÈ ca te “dÊghÈ” ittaramaddhÈnaÑ

nikkhamantÈ ca pavisantÈ ca “rassÈ”ti veditabbÈ.

TatrÈyaÑ bhikkhu navahÈkÈrehi dÊghaÑ assasanto passasanto ca

“dÊghaÑ assasÈmi, passasÈmÊ”ti pajÈnÈti. EvaÑ pajÈnato cassa ekenÈkÈrena
kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnabhÈvanÈ sampajjatÊti veditabbÈ. YathÈha
PaÔisambhidÈyaÑ1–

“KathaÑ dÊghaÑ assasanto dÊghaÑ assasÈmÊti pajÈnÈti. DÊghaÑ

passasanto dÊghaÑ passasÈmÊti pajÈnÈti. DÊghaÑ assÈsaÑ
addhÈnasa~khÈte assasati. DÊghaÑ passÈsaÑ addhÈnasa~khÈte passasati.
DÊghaÑ assÈsapassÈsaÑ addhÈnasa~khÈte assasatipi passasatipi.
DÊghaÑ assÈsapassÈsaÑ addhÈnasa~khÈte assasatopi passasatopi chando
uppajjati. Chandavasena tato sukhumataraÑ dÊghaÑ assÈsaÑ
addhÈnasa~khÈte assasati. Chandavasena tato sukhumataraÑ dÊghaÑ
passÈsaÑ -pa- dÊghaÑ assÈsapassÈsaÑ addhÈnasa~khÈte assasatipi
passasatipi. Chandavasena tato sukhumataraÑ dÊghaÑ assÈsapassÈsaÑ
addhÈnasa~khÈte assasatopi passasatopi pÈmojjaÑ uppajjati.
PÈmojjavasena tato sukhumataraÑ dÊghaÑ assÈsaÑ addhÈnasa~khÈte
assasati. PÈmojjavasena tato sukhumataraÑ dÊghaÑ passÈsaÑ -pa-
dÊghaÑ assÈsapassÈsaÑ addhÈnasa~khÈte assasatipi passasatipi.
PÈmojjavasena tato sukhumataraÑ dÊghaÑ assÈsapassÈsaÑ
addhÈnasa~khÈte assasatopi passasatopi dÊghaÑ assÈsapassÈsÈ cittaÑ
vivattati, upekkhÈ saÓÔhÈti. Imehi navahi ÈkÈrehi dÊghaÑ assÈsapassÈsÈ
kÈyo. UpaÔÔhÈnaÑ sati. AnupassanÈ ÒÈÓaÑ. KÈyo upaÔÔhÈnaÑ, no sati.
Sati upaÔÔhÈnaÒceva sati ca. TÈya satiyÈ tena ÒÈÓena taÑ kÈyaÑ
anupassati. Tena vuccati kÈye kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnabhÈvanÈ”ti.
______________________________________________________________
1. PaÔisaÑ 175 piÔÔhe.
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 265

Esa nayo rassapadepi. AyaÑ pana viseso, yathÈ ettha “dÊghaÑ assÈsaÑ
addhÈnasa~khÈte”ti vuttaÑ, evamidha “rassaÑ assÈsaÑ ittarasa~khÈte
assasatÊ”ti ÈgataÑ. TasmÈ rassavasena yÈva “tena vuccati kÈye
kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnabhÈvanÈ”ti, tÈva yojetabbaÑ.

EvaÑ ayaÑ addhÈnavasena ittaravasena ca imehÈkÈrehi assÈsapassÈse

pajÈnanto dÊghaÑ vÈ assasanto dÊghaÑ assasÈmÊti pajÈnÈti -pa- rassaÑ vÈ
passasanto rassaÑ passasÈmÊti pajÈnÈtÊti veditabbo. EvaÑ pajÈnato cassa–

DÊgho rasso ca assÈso,

PassÈsopi ca tÈdiso.
CattÈro vaÓÓÈ vattanti,
NÈsikaggeva bhikkhunoti1.

220. SabbakÈyapaÔisaÑvedÊ assasissÈmi -pa- pasasissÈmÊti sikkhatÊti

sakalassa assÈsakÈyassa ÈdimajjhapariyosÈnaÑ viditaÑ karonto pÈkaÔaÑ
karonto assasissÈmÊti sikkhati. Sakalassa passÈsakÈyassa
ÈdimajjhapariyosÈnaÑ viditaÑ karonto pÈkaÔaÑ karonto passasissÈmÊti
sikkhati. EvaÑ viditaÑ karonto pÈkaÔaÑ karonto ÒÈÓasampayuttacittena
assasati ceva passasati ca. TasmÈ “assasissÈmi passasissÈmÊ”ti sikkhatÊti
vuccati. Ekassa hi bhikkhuno cuÓÓavicuÓÓavisaÔe assÈsakÈye passÈsakÈye vÈ
Èdi pÈkaÔo hoti, na majjhapariyosÈnaÑ. So Èdimeva pariggahetuÑ sakkoti,
majjhapariyosÈne kilamati. Ekassa majjhaÑ pÈkaÔaÑ hoti, na
ÈdipariyosÈnaÑ. Ekassa pariyosÈnaÑ pÈkaÔaÑ hoti, na ÈdimajjhaÑ. So
pariyosÈnaÑyeva pariggahetuÑ sakkoti, Èdimajjhe kilamati. Ekassa
sabbampi pÈkaÔaÑ hoti, so sabbampi pariggahetuÑ sakkoti, na katthaci
kilamati, tÈdisena bhavitabbanti dassento Èha “sabbakÈyapaÔisaÑvedÊ
assasissÈmÊti -pa- passasissÈmÊti sikkhatÊ”ti.
______________________________________________________________
1. Vi ®Ôha 2. 16 piÔÔhe.
266 Visuddhimagga

Tattha sikkhatÊti evaÑ ghaÔati vÈyamati. Yo vÈ tathÈbh|tassa saÑvaro,

ayamettha adhisÊlasikkhÈ. Yo tathÈbh|tassa samÈdhi, ayaÑ adhicittasikkhÈ.
YÈ tathÈbh|tassa paÒÒÈ, ayaÑ adhipaÒÒÈsikkhÈti imÈ tisso sikkhÈyo tasmiÑ
ÈrammaÓetÈya satiyÈ tena manasikÈrena sikkhati Èsevati bhÈveti
bahulÊkarotÊti evamettha attho daÔÔhabbo.

Tattha yasmÈ1 purimanaye kevalaÑ assasitabbaÑ passasitabbameva, na

ca aÒÒaÑ kiÒci kÈtabbaÑ. Ito paÔÔhÈya pana ÒÈÓuppÈdanÈdÊsu yogo
karaÓÊyo. TasmÈ tattha assasÈmÊti pajÈnÈti passasÈmÊti pajÈnÈticceva
vattamÈnakÈlavasena PÈÄiÑ vatvÈ ito paÔÔhÈya kattabbassa ÒÈÓuppÈdanÈdino
ÈkÈrassa dassanatthaÑ sabbakÈyapaÔisaÑvedÊ assasissÈmÊti-ÈdinÈ nayena
anÈgatavacanavasena PÈÄi ÈropitÈti veditabbÈ.

PassambhayaÑ kÈyasa~khÈraÑ assasissÈmÊti -pa- passasissÈmÊti

sikkhatÊti oÄÈrikaÑ kÈyasa~khÈraÑ passambhento paÔippassambhento
nirodhento v|pasamento assasissÈmi passasissÈmÊti sikkhati. Tatra evaÑ
oÄÈrikasukhumatÈ ca passaddhi ca veditabbÈ. Imassa hi bhikkhuno pubbe
apariggahitakÈle kÈyo ca cittaÒca sadarathÈ honti oÄÈrikÈ. KÈyacittÈnaÑ
oÄÈrikatte av|pasante assÈsapassÈsÈpi oÄÈrikÈ honti, balavatarÈ hutvÈ
pavattanti, nÈsikÈ nappahoti, mukhena assasantopi passasantopi tiÔÔhati.
YadÈ panassa kÈyopi cittampi pariggahitÈ honti, tadÈ te santÈ honti
v|pasantÈ. Tesu v|pasantesu assÈsapassÈsÈ sukhumÈ hutvÈ pavattanti, “atthi
nu kho natthÊ”ti vicetabbatÈkÈrappattÈ honti.

SeyyathÈpi purisassa dhÈvitvÈ, pabbatÈ vÈ orohitvÈ, mahÈbhÈraÑ vÈ

sÊsato oropetvÈ Ôhitassa oÄÈrikÈ assÈsapassÈsÈ honti, nÈsikÈ nappahoti,
mukhena assasantopi passasantopi tiÔÔhati. YadÈ panesa taÑ parissamaÑ
vinodetvÈ nhatvÈ ca pivitvÈ ca allasÈÔakaÑ hadaye katvÈ sÊtÈya chÈyÈya
nipanno hoti, athassa te
______________________________________________________________
1. Tattha yasmÈ tassa (Ka)
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 267

assÈsapassÈsÈ sukhumÈ honti “atthi nu kho natthÊ”ti vicetabbatÈkÈrappattÈ,

evameva imassa bhikkhuno pubbe apariggahitakÈle kÈyo ca -pa-
vicetabbatÈkÈrappattÈ honti. TaÑ kissa hetu. TathÈ hissa pubbe
apariggahitakÈle “oÄÈrikoÄÈrike kÈyasa~khÈre passambhemÊ”ti
ÈbhogasamannÈhÈramanasikÈrapaccavekkhaÓÈ natthi, pariggahitakÈle pana
atthi. Tenassa apariggahitakÈlato pariggahitakÈle kÈyasa~khÈro sukhumo
hoti. TenÈhu porÈÓÈ–
“SÈraddhe kÈye citte ca, adhimattaÑ pavattati.
AsÈraddhamhi kÈyamhi, sukhumaÑ sampavattatÊ”ti1.

221. Pariggahepi oÄÈriko, paÔhamajjhÈnupacÈre sukhumo. Tasmimpi

oÄÈriko, pathamajjhÈne sukhumo. PaÔhamajjhÈne ca dutiyajjhÈnupacÈre ca
oÄÈriko, dutiyajjhÈne sukhumo. DutiyajjhÈne ca tatiyajjhÈnupacÈre ca
oÄÈriko, tatiyajjhÈne sukhumo. TatiyajjhÈne ca catutthajjhÈnupacÈre ca
oÄÈriko, catutthajjhÈne atisukhumo appavattimeva pÈpuÓÈtÊti. IdaÑ tÈva
DÊghabhÈÓakasaÑyuttabhÈÓakÈnaÑ mataÑ.
MajjhimabhÈÓakÈ pana paÔhamajjhÈne oÄÈriko, dutiyajjhÈnupacÈre
sukhumoti evaÑ heÔÔhimaheÔÔhimajjhÈnato upar|parijjhÈnupacÈrepi
sukhumataramicchanti. SabbesaÒÒeva pana matena apariggahitakÈle
pavattakÈyasa~khÈro pariggahitakÈle paÔippassambhati. PariggahitakÈle
pavattakÈyasa~khÈro paÔhamajjhÈnupacÈre -pa- catutthajjhÈnupacÈre
pavattakÈyasa~khÈro catutthajjhÈne paÔippassambhati. AyaÑ tÈva samathe
nayo.
VipassanÈyaÑ pana apariggahe pavatto kÈyasa~khÈro oÄÈriko,
mahÈbh|tapariggahe sukhumo. Sopi oÄÈriko, upÈdÈr|papariggahe sukhumo.
Sopi oÄÈriko, sakalar|papariggahe sukhumo. Sopi oÄÈriko, ar|papariggahe
sukhumo. Sopi oÄÈriko, r|pÈr|papariggahe sukhumo. Sopi oÄÈriko,
paccayapariggahe sukhumo. Sopi oÄÈriko, sappaccayanÈmar|papariggahe2
sukhumo. Sopi oÄÈriko, lakkhaÓÈrammaÓikavipassanÈya sukhumo. Sopi
dubbalavipassanÈya oÄÈriko, balavavipassanÈya sukhumo. Tattha pubbe
vuttanayeneva purimassa purimassa
______________________________________________________________
1. Vi ®Ôha 2. 17 piÔÔhe. 2. SappaccayanÈmar|padassane (SyÈ, I, Ka)
268 Visuddhimagga

pacchimena pacchimena paÔippassaddhi veditabbÈ. Evamettha

oÄÈrikasukhumatÈ ca passaddhi ca veditabbÈ.
PaÔisambhidÈyaÑ1 panassa saddhiÑ codanÈsodhanÈhi evamattho
vutto–
“KathaÑ passambhayaÑ kÈyasa~khÈraÑ assasissÈmi -pa-
passasissÈmÊti sikkhati. Katame kÈyasa~khÈrÈ2. DÊghaÑ assÈsapassÈsÈ
kÈyikÈ ete dhammÈ kÈyapaÔibaddhÈ kÈyasa~khÈrÈ. Te kÈyasa~khÈre
passambhento nirodhento v|pasamento sikkhati -pa-. YathÈr|pehi
kÈyasa~khÈrehi kÈyassa ÈnamanÈ, vinamanÈ, sannamanÈ, paÓamanÈ,
iÒjanÈ, phandanÈ, calanÈ, kampanÈ passambhayaÑ kÈyasa~khÈraÑ
assasissÈmÊti sikkhati, passambhayaÑ kÈyasa~khÈraÑ passasissÈmÊti
sikkhati. YathÈr|pehi kÈyasa~khÈrehi kÈyassa na ÈnamanÈ, na
vinamanÈ, na sannamanÈ, na paÓamanÈ, aniÒjanÈ, aphandanÈ, acalanÈ,
akampanÈ santaÑ sukhumaÑ passambhayaÑ kÈyasa~khÈraÑ
assasissÈmi passasissÈmÊti sikkhati.
Iti kira passambhayaÑ kÈyasa~khÈraÑ assasissÈmÊti sikkhati.
PassambhayaÑ kÈyasa~khÈraÑ passasissÈmÊti sikkhati. EvaÑ sante
vÈt|paladdhiyÈ ca pabhÈvanÈ na hoti. AssÈsapassÈsÈnaÒca pabhÈvanÈ
na hoti. ŒnÈpÈnassatiyÈ ca pabhÈvanÈ na hoti, ÈnÈpÈnassatisamÈdhissa
ca pabhÈvanÈ na hoti, na ca naÑ taÑ samÈpattiÑ paÓÉitÈ samÈpajjantipi
vuÔÔhahantipi.
Iti kira passambhayaÑ kÈyasa~khÈraÑ assasissÈmi passasissÈmÊti
sikkhati. EvaÑ sante vÈt|paladdhiyÈ ca pabhÈvanÈ hoti,
assÈsapassÈsÈnaÒca pabhÈvanÈ hoti, ÈnÈpÈnassatiyÈ ca pabhÈvanÈ hoti,
ÈnÈpÈnassatisamÈdhissa ca pabhÈvanÈ hoti, taÒca naÑ samÈpattiÑ
paÓÉitÈ samÈpajjantipi vuÔÔhahantipi. YathÈ kathaÑ viya?
SeyyathÈpi kaÑse ÈkoÔite paÔhamaÑ oÄÈrikÈ saddÈ pavattanti.
OÄÈrikÈnaÑ saddÈnaÑ nimittaÑ sugahitattÈ sumanasikatattÈ
s|padhÈritattÈ niruddhepi oÄÈrike sadde atha pacchÈ
______________________________________________________________
1. PaÔisaÑ 183 piÔÔhe. 2. Katamo kÈyasa~khÈro (PÈÄiyaÑ)
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 269

sukhumakÈ saddÈ pavattanti. SukhumakÈnaÑ saddÈnaÑ nimittaÑ

suggahitattÈ sumanasikatattÈ s|padhÈritattÈ niruddhepi sukhumake
sadde atha pacchÈ sukhumasaddanimittÈrammaÓatÈpi cittaÑ pavattati,
evameva paÔhamaÑ oÄÈrikÈ assÈsapassÈsÈ pavattanti. OÄÈrikÈnaÑ
assÈsapassÈsÈnaÑ nimittaÑ suggahitattÈ sumanasikatattÈ s|padhÈritattÈ
niruddhepi oÄÈrike assÈsapassÈse atha pacchÈ sukhumakÈ assÈsapassÈsÈ
pavattanti. SukhumakÈnaÑ assÈsapassÈsÈnaÑ nimittaÑ suggahitattÈ
sumanasikatattÈ s|padhÈritattÈ niruddhepi sukhumake assÈsapassÈse
atha pacchÈ sukhuma-assÈsapassÈsanimittÈrammaÓatÈpi cittaÑ na
vikkhepaÑ gacchati.
EvaÑ sante vÈt|paladdhiyÈ ca pabhÈvanÈ hoti, assÈsapassÈsÈnaÒca
pabhÈvanÈ hoti, ÈnÈpÈnassatiyÈ ca pabhÈvanÈ hoti,
ÈnÈpÈnassatisamÈdhissa ca pabhÈvanÈ hoti, taÒca naÑ samÈpattiÑ
paÓÉitÈ samÈpajjantipi vuÔÔhahantipi. PassambhayaÑ kÈyasa~khÈraÑ
assÈsapassÈsÈ kÈyo, upaÔÔhÈnaÑ sati, anupassanÈ ÒÈÓaÑ, kÈyo
upaÔÔhÈnaÑ, no sati, sati upaÔÔhÈnaÒceva sati ca, tÈya satiyÈ tena ÒÈÓena
taÑ kÈyaÑ anupassati. Tena vuccati kÈye kÈyÈnupassanÈ
satipaÔÔhÈnabhÈvanÈ”ti.
AyaÑ tÈvettha kÈyÈnupassanÈvasena vuttassa paÔhamacatukkassa
anupubbapadavaÓÓanÈ.

222. YasmÈ panettha idameva catukkaÑ Èdikammikassa

kammaÔÔhÈnavasena vuttaÑ. ItarÈni pana tÊÓi catukkÈni ettha pattajjhÈnassa
vedanÈcittadhammÈnupassanÈvasena vuttÈni. TasmÈ idaÑ kammaÔÔhÈnaÑ
bhÈvetvÈ ÈnÈpÈnacatutthajjhÈna1 padaÔÔhÈnÈya vipassanÈya saha
paÔisambhidÈhi arahattaÑ pÈpuÓitukÈmena Èdikammikena kulaputtena
pubbe vuttanayeneva sÊlaparisodhanÈdÊni sabbakiccÈni katvÈ
vuttappakÈrassa Ècariyassa santike paÒcasandhikaÑ kammaÔÔhÈnaÑ
uggahetabbaÑ.
______________________________________________________________
1. ...catukkajjhÈna- (Ka)
270 Visuddhimagga

Tatrime paÒca sandhayo uggaho, paripucchÈ, upaÔÔhÈnaÑ, appanÈ,

lakkhaÓanti. Tattha uggaho nÈma kammaÔÔhÈnassa uggaÓhanaÑ. ParipucchÈ
nÈma kammaÔÔhÈnassa paripucchanÈ. UpaÔÔhÈnaÑ nÈma kammaÔÔhÈnassa
upaÔÔhÈnaÑ. AppanÈ nÈma kammaÔÔhÈnassa appanÈ. LakkhaÓaÑ nÈma
kammaÔÔhÈnassa lakkhaÓaÑ. “EvaÑ lakkhaÓamidaÑ kammaÔÔhÈnan”ti
kammaÔÔhÈnasabhÈv|padhÈraÓanti vuttaÑ hoti.
EvaÑ paÒcasandhikaÑ kammaÔÔhÈnaÑ uggaÓhanto attanÈpi na kilamati,
Ècariyampi na viheseti. TasmÈ thokaÑ uddisÈpetvÈ bahukÈlaÑ sajjhÈyitvÈ
evaÑ paÒcasandhikaÑ kammaÔÔhÈnaÑ uggahetvÈ Ècariyassa santike vÈ
aÒÒatra vÈ pubbe vuttappakÈre senÈsane vasantena
upacchinnakhuddakapalibodhena katabhattakiccena bhattasammadaÑ
paÔivinodetvÈ sukhanisinnena ratanattayaguÓÈnussaraÓena cittaÑ
sampahaÑsetvÈ Ècariyuggahato ekapadampi asammuyhantena idaÑ
ÈnÈpÈnassatikammaÔÔhÈnaÑ manasi kÈtabbaÑ. TatrÈyaÑ manasikÈravidhi–

223. GaÓanÈ anubandhanÈ, phusanÈ ÔhapanÈ sallakkhaÓÈ.

VivaÔÔanÈ pÈrisuddhi, tesaÒca paÔipassanÈti.
Tattha gaÓanÈti gaÓanÈyeva. AnubandhanÈti anuvahanÈ1. PhusanÈti
phuÔÔhaÔÔhÈnaÑ. ®hapanÈti appanÈ. SallakkhaÓÈti vipassanÈ. VivaÔÔanÈti
maggo. PÈrisuddhÊti phalaÑ. TesaÒca paÔipassanÈti paccavekkhaÓÈ.
Tattha iminÈ Èdikammikena kulaputtena paÔhamaÑ gaÓanÈya idaÑ
kammaÔÔhÈnaÑ manasi kÈtabbaÑ. GaÓentena ca paÒcannaÑ heÔÔhÈ na
ÔhapetabbaÑ. DasannaÑ upari na netabbaÑ. AntarÈ khaÓÉaÑ na
dassetabbaÑ. PaÒcannaÑ heÔÔhÈ Ôhapentassa hi sambÈdhe okÈse cittuppÈdo
vipphandati sambÈdhe vaje sanniruddhagogaÓo viya. Dasannampi upari
nentassa gaÓananissitako cittuppÈdo hoti. AntarÈ khaÓÉaÑ dassentassa
“sikhÈppattaÑ nu kho me kammaÔÔhÈnaÑ, no”ti cittaÑ vikampati. TasmÈ
ete dose vajjetvÈ gaÓetabbaÑ.
GaÓentena ca paÔhamaÑ dandhagaÓanÈya dhaÒÒamÈpakagaÓanÈya
gaÓetabbaÑ. DhaÒÒamÈpako hi nÈÄiÑ p|retvÈ “ekan”ti vatvÈ okirati. Puna
p|rento kiÒci kacavaraÑ disvÈ taÑ chaÉÉento “ekaÑ ekan”ti vadati. Esa
nayo dve dveti-ÈdÊsu. Evameva iminÈpi assÈsapassÈsesu yo upaÔÔhÈti,
______________________________________________________________
1. AnugahaÓÈ (Ka)
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 271

taÑ gahetvÈ “ekaÑ ekan”ti-ÈdiÑ katvÈ yÈva “dasa dasÈ”ti pavattamÈnaÑ

pavattamÈnaÑ upalakkhetvÈva gaÓetabbaÑ. Tassa evaÑ gaÓayato
nikkhamantÈ ca pavisantÈ ca assÈsapassÈsÈ pÈkaÔÈ honti.
AthÈnena taÑ dandhagaÓanaÑ dhaÒÒamÈpagaÓanaÑ pahÈya
sÊghagaÓanÈya gopÈlakagaÓanÈya gaÓetabbaÑ. Cheko hi gopÈlako
sakkharÈdayo uccha~gena gahetvÈ rajjudaÓÉahattho pÈtova vajaÑ gantvÈ
gÈvo piÔÔhiyaÑ paharitvÈ palighatthambhamatthake nisinno dvÈrappattaÑ
dvÈrappattaÑyeva1 gÈviÑ ekÈ dveti sakkharaÑ khipitvÈ gaÓeti.
TiyÈmarattiÑ sambÈdhe okÈse dukkhaÑ2 vutthagogaÓo nikkhamanto
nikkhamanto aÒÒamaÒÒaÑ upanighaÑsanto vegena puÒjapuÒjo hutvÈ
nikkhamati. So vegena vegena3 “tÊÓi cattÈri paÒca dasÈ”ti gaÓetiyeva,
evamimassÈpi purimanayena gaÓayato assÈsapassÈsÈ pÈkaÔÈ hutvÈ sÊghaÑ
sÊghaÑ punappunaÑ saÒcaranti. Tatonena “punappunaÑ saÒcarantÊ”ti ÒatvÈ
anto ca bahi ca agahetvÈ dvÈrappattaÑ dvÈrappattaÑyeva gahetvÈ “eko dve
tÊÓi cattÈri paÒca cha. Eko dve tÊÓi cattÈri paÒca cha satta -pa- aÔÔha, nava,
dasÈ”ti sÊghaÑ sÊyaÑ gaÓetabbameva. GaÓanapaÔibaddhe hi kammaÔÔhÈne
gaÓanabaleneva cittaÑ ekaggaÑ hoti, arittupatthambhanavasena caÓÉasote
nÈvÈÔÔhapanamiva.
TassevaÑ sÊghaÑ sÊghaÑ gaÓayato kammaÔÔhÈnaÑ nirantaraÑ
pavattaÑ viya hutvÈ upaÔÔhÈti. Atha nirantaraÑ pavattatÊti ÒatvÈ anto ca bahi
ca vÈtaÑ apariggahetvÈ purimanayeneva vegena vegena4 gaÓetabbaÑ. Anto
pavisanavÈtena hi saddhiÑ cittaÑ pavesayato abbhantaraÑ vÈtabbhÈhataÑ
medap|ritaÑ viya hoti. Bahi nikkhamanavÈtena saddhiÑ cittaÑ nÊharato
bahiddhÈ puthuttÈrammaÓe cittaÑ vikkhipati. PhuÔÔhaphuÔÔhokÈse pana
satiÑ ÔhapetvÈ bhÈventasseva bhÈvanÈ sampajjati. Tena vuttaÑ “anto ca
bahi ca vÈtaÑ apariggahetvÈ purimanayeneva vegena vegena gaÓetabban”ti.
KÊvaciraÑ panetaÑ gaÓetabbanti? YÈva vinÈ gaÓanÈya
assÈsapassÈsÈrammaÓe sati santiÔÔhati. BahivisaÔavitakkavicchedaÑ katvÈ
assÈsapassÈsÈrammaÓe satisaÓÔhÈpanatthaÑyeva hi gaÓanÈti.
______________________________________________________________
1. DvÈraÑ pattaÑ pattaÑyeva (SyÈ, I, Ka) 2. Dukkha- (Ka)
3. So vegena (I, Ka), so vegavegena (SyÈ) 4. Vegavegena (SyÈ), vegena (I, Ka)
272 Visuddhimagga

224. EvaÑ gaÓanÈya manasi katvÈ anubandhanÈya manasi kÈtabbaÑ.

AnubandhanÈ nÈma gaÓanaÑ paÔisaÑharitvÈ satiyÈ nirantaraÑ
assÈsapassÈsÈnaÑ anugamanaÑ. TaÒca kho na ÈdimajjhapariyosÈnÈnu-
gamanavasena. BahinikkhamanavÈtassa hi nÈbhi Èdi, majjhaÑ, nÈsikaggaÑ
pariyosÈnaÑ. AbbhantaraÑ pavisanavÈtassa nÈsikaggaÑ Èdi, hadayaÑ
majjhaÑ nÈbhi pariyosÈnaÑ. TaÒcassa anugacchato vikkhepagataÑ cittaÑ
sÈraddhÈya1 ceva hoti iÒjanÈya ca. YathÈha–
“AssÈsÈdimajjhapariyosÈnaÑ satiyÈ anugacchato ajjhattaÑ
vikkhepagatena cittena kÈyopi cittampi sÈraddhÈ ca honti iÒjitÈ ca
phanditÈ ca. PassÈsÈdimajjhapariyosÈnaÑ satiyÈ anugacchato bahiddhÈ
vikkhepagatena cittena kÈyopi cittampi sÈraddhÈ ca honti iÒjitÈ ca
phanditÈ cÈ”ti2.
TasmÈ anubandhanÈya manasikarontena ÈdimajjhapariyosÈnavasena na
manasi kÈtabbaÑ. Apica kho phusanÈvasena ca ÔhapanÈvasena ca manasi
kÈtabbaÑ. GaÓanÈnubandhanÈvasena viya hi phusanÈÔhapanÈvasena visuÑ
manasikÈro natthi. PhuÔÔhaphuÔÔhaÔÔhÈneyeva pana gaÓento gaÓanÈya ca
phusanÈya ca manasi karoti. Tattheva gaÓanaÑ paÔisaÑharitvÈ te satiyÈ
anubandhanto, appanÈvasena ca cittaÑ Ôhapento anubandhanÈya ca
phusanÈya ca ÔhapanÈya ca manasi karotÊti vuccati. SvÈyamattho
AÔÔhakathÈsu vuttapa~guÄadovÈrik|pamÈhi PaÔisambhidÈyaÑ
vuttakakac|pamÈya ca veditabbo.

225. TatrÈyaÑ pa~guÄopamÈ–seyyathÈpi pa~guÄo dolÈya kÊÄataÑ mÈtÈ

puttÈnaÑ dolaÑ khipitvÈ tattheva dolÈthambham|le nisinno kamena
Ègacchantassa ca gacchantassa ca dolÈphalakassa ubho koÔiyo majjhaÒca
passati, na ca ubhokoÔimajjhÈnaÑ dassanatthaÑ byÈvaÔo hoti, evamevÈyaÑ
bhikkhu sativasena upanibandhanathambham|le ÔhatvÈ assÈsapassÈsadolaÑ
khipitvÈ tattheva nimitte satiyÈ nisÊdanto kamena ÈgacchantÈnaÒca
gacchantÈnaÒca phuÔÔhaÔÔhÈne assÈsapassÈsÈnaÑ ÈdimajjhapariyosÈnaÑ
satiyÈ anugacchanto tattha ca cittaÑ Ôhapento passati, na ca tesaÑ
dassanatthaÑ byÈvaÔo hoti, ayaÑ pa~guÄopamÈ.
______________________________________________________________
1. SÈrambhÈya (SÊ) 2. PaÔisaÑ 165. piÔÔhe.
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 273

226. AyaÑ pana dovÈrik|pamÈ–seyyathÈpi dovÈriko nagarassa anto

ca bahi ca purise “ko tvaÑ, kuto vÈ Ègato, kuhiÑ vÈ gacchasi, kiÑ vÈ te
hatthe”ti na vÊmaÑsati. Na hi tassa te bhÈrÈ, dvÈrappattaÑ
dvÈrappattaÑyeva pana vÊmaÑsati, evameva imassa bhikkhuno
antopaviÔÔhavÈtÈ ca bahinikkhantavÈtÈ ca na bhÈrÈ honti, dvÈrappattÈ
dvÈrappattÈyeva bhÈrÈti ayaÑ dovÈrik|pamÈ.

227. Kakac|pamÈ pana Èdito paÔÔhÈya evaÑ veditabbÈ. VuttaÒhetaÑ–

“NimittaÑ assÈsapassÈsÈ, anÈrammaÓamekacittassa.
AjÈnato ca tayo dhamme, bhÈvanÈ nupalabbhati.
NimittaÑ assÈsapassÈsÈ, anÈrammaÓamekacittassa.
JÈnato ca1 tayo dhamme, bhÈvanÈ upalabbhatÊti.
KathaÑ ime tayo dhammÈ ekacittassa ÈrammaÓÈ na honti, na cime
tayo dhammÈ aviditÈ honti, na ca cittaÑ vikkhepaÑ gacchati,
padhÈnaÒca paÒÒÈyati, payogaÒca sÈdheti, visesamadhi gacchati?
SeyyathÈpi rukkho same bh|mibhÈge nikkhitto, tamenaÑ puriso
kakacena chindeyya. Rukkhe phuÔÔhakakacadantÈnaÑ vasena purisassa
sati upaÔÔhitÈ hoti, na Ègate vÈ gate vÈ kakacadante manasi karoti, na
ÈgatÈ vÈ gatÈ vÈ kakacadantÈ aviditÈ honti, padhÈnaÒca paÒÒÈyati,
payogaÒca sÈdheti, visesamadhigacchati.
YathÈ rukkho same bh|mibhÈge nikkhitto, evaÑ
upanibandhanÈnimittaÑ. YathÈ kakacadantÈ, evaÑ assÈsapassÈsÈ. YathÈ
rukkhe phuÔÔhakakacadantÈnaÑ vasena purisassa sati upaÔÔhitÈ hoti, na
Ègate vÈ gate vÈ kakacadante manasi karoti, na ÈgatÈ vÈ gatÈ vÈ
kakacadantÈ aviditÈ honti, padhÈnaÒca paÒÒÈyati, payogaÒca sÈdheti,
visesamadhigacchati, evameva bhikkhu nÈsikagge vÈ mukhanimitte vÈ
satiÑ upaÔÔhapetvÈ nisinno hoti, na Ègate vÈ gate vÈ assÈsapassÈse
manasi karoti, na ca ÈgatÈ vÈ gatÈ vÈ assÈsapassÈsÈ
______________________________________________________________
1. JÈnatova (Ka)
274 Visuddhimagga

aviditÈ honti, padhÈnaÒca paÒÒÈyati, payogaÒca sÈdheti,

visesamadhigacchati.
PadhÈnanti katamaÑ padhÈnaÑ? ŒraddhavÊriyassa kÈyopi cittampi
kammaniyaÑ hoti, idaÑ padhÈnaÑ. Katamo payogo? ŒraddhavÊriyassa
upakkilesÈ pahÊyanti, vitakkÈ v|pasamanti, ayaÑ payogo. Katamo
viseso? ŒraddhavÊriyassa saÑyojanÈ pahÊyanti, anusayÈ byantÊ honti,
ayaÑ viseso. EvaÑ ime tayo dhammÈ ekacittassa ÈrammaÓÈ na honti,
na cime tayo dhammÈ aviditÈ honti, na ca cittaÑ vikkhepaÑ gacchati,
padhÈnaÒca paÒÒÈyati, payogaÒca sÈdheti, visesamadhigacchati.
ŒnÈpÈnassati yassa, paripuÓÓÈ subhÈvitÈ.
AnupubbaÑ paricitÈ, yathÈ Buddhena desitÈ.
So imaÑ lokaÑ kaÑ pabhÈseti, abbhÈ muttova candimÈ”ti1.
AyaÑ kakac|pamÈ. Idha panassa ÈgatÈgatavasena
amanasikÈramattameva payojananti veditabbaÑ.

228. IdaÑ kammaÔÔhÈnaÑ manasikaroto kassaci na cireneva nimittaÒca

uppajjati, avasesajhÈna~gapaÔimaÓÉitÈ appanÈsa~khÈtÈ ÔhapanÈ ca
sampajjati. Kassaci pana gaÓanÈvaseneva manasikÈrakÈlato pabhuti2
anukkamato oÄÈrika-assÈsapassÈsanirodhavasena kÈyadarathe v|pasante
kÈyopi cittampi lahukaÑ hoti, sarÊraÑ ÈkÈse la~ghanÈkÈrappattaÑ viya
hoti2. YathÈ sÈraddhakÈyassa maÒce vÈ pÊÔhe vÈ nisÊdato maÒcapÊÔhaÑ
onamati, vik|jati, paccattharaÓaÑ valiÑ gaÓhÈti. AsÈraddhakÈyassa pana
nisÊdato neva maÒcapÊÔhaÑ onamati, na vik|jati, na paccattharaÓaÑ valiÑ
gaÓhÈti, t|lapicup|ritaÑ viya maÒcapÊÔhaÑ hoti. KasmÈ? YasmÈ asÈraddho
kÈyo lahuko hoti. Evameva gaÓanÈvasena manasikÈrakÈlato pabhuti
anukkamato oÄÈrika-assÈsapassÈsanirodhavasena kÈyadarathe v|pasante
kÈyopi cittampi lahukaÑ hoti, sarÊraÑ ÈkÈse la~ghanÈkÈrappattaÑ viya hoti.
______________________________________________________________
1. PaÔisaÑ 169 piÔÔhe.
2-2. Ettako gantho parihÊnoti ®ÊkÈyaÑ. I~galisa-potthake ceso na pakÈsito.
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 275

Tassa oÄÈrike assÈsapassÈse niruddhe sukhumassÈsapassÈsa-

nimittÈrammaÓaÑ cittaÑ pavattati. Tasmimpi niruddhe aparÈparaÑ tato
sukhumataraÑ sukhumataraÑ nimittÈrammaÓaÑ pavattatiyeva. KathaÑ,
yathÈ puriso mahatiyÈ lohasalÈkÈya kaÑsathÈlaÑ ÈkoÔeyya, ekappahÈrena
mahÈsaddo uppajjeyya, tassa oÄÈrikasaddÈrammaÓaÑ cittaÑ pavatteyya.
Niruddhe oÄÈrike sadde atha pacchÈ sukhumasaddanimittÈrammaÓaÑ,
tasmimpi niruddhe aparÈparaÑ tato sukhumataraÑ sukhumataraÑ
saddanimittÈrammaÓaÑ pavattateva, evanti veditabbaÑ. Vuttampi cetaÑ–
“seyyathÈpi kaÑse ÈkoÔite”ti1 vitthÈro.

229. YathÈ hi aÒÒÈni kammaÔÔhÈnÈni upar|pari vibh|tÈni honti, na tathÈ

idaÑ. IdaÑ pana upar|pari bhÈventassa sukhumattaÑ gacchati,
upaÔÔhÈnampi na upagacchati, evaÑ anupaÔÔhahante pana tasmiÑ tena
bhikkhunÈ uÔÔhÈyÈsanÈ cammakhaÓÉaÑ papphoÔetvÈ na gantabbaÑ. KiÑ
kÈtabbaÑ? “ŒcariyaÑ pucchissÈmÊ”ti vÈ, “naÔÔhaÑ dÈni me
kammaÔÔhÈnan”ti vÈ na vuÔÔhÈtabbaÑ. IriyÈpathaÑ vikopetvÈ gacchato hi
kammaÔÔhÈnaÑ navanavameva hoti. TasmÈ yathÈnisinneneva desato
ÈharitabbaÑ.
TatrÈyaÑ ÈharaÓ|pÈyo, tena hi bhikkhunÈ kammaÔÔhÈnassa
anupaÔÔhÈnabhÈvaÑ ÒatvÈ iti paÔisaÒcikkhitabbaÑ, ime assÈsapassÈsÈ nÈma
kattha atthi, kattha natthi. Kassa vÈ atthi, kassa vÈ natthÊti. AthevaÑ
paÔisaÒcikkhatÈ ime antomÈtukucchiyaÑ natthi, udake nimuggÈnaÑ natthi,
tathÈ asaÒÒÊbh|tÈnaÑ, matÈnaÑ, catutthajjhÈnasamÈpannÈnaÑ,
r|pÈr|pabhavasama~gÊnaÑ, nirodhasamÈpannÈnanti ÒatvÈ evaÑ attanÈva
attÈ paÔicodetabbo “nanu tvaÑ paÓÉita neva mÈtukucchigato, na udake
nimuggo, na asaÒÒÊbh|to, na mato, na catutthajjhÈnasamÈpanno, na
r|pÈr|pabhavasama~gÊ, na nirodhasamÈpanno. Atthiyeva te assÈsapassÈsÈ,
mandapaÒÒatÈya pana pariggahetuÑ na sakkosÊ”ti. AthÈnena
pakatiphuÔÔhavasena cittaÑ ÔhapetvÈ manasikÈro pavattetabbo. Ime hi
dÊghanÈsikassa nÈsÈpuÔaÑ ghaÔÔentÈ pavattanti. RassanÈsikassa uttaroÔÔhaÑ.
TasmÈnena imaÑ nÈma ÔhÈnaÑ ghaÔÔentÊti nimittaÑ ÔhapetabbaÑ. Imameva
hi atthavasaÑ paÔicca vuttaÑ BhagavatÈ–“nÈhaÑ bhikkhave muÔÔhasatissa
asampajÈnassa ÈnÈpÈnassatibhÈvanaÑ vadÈmÊ”ti2.
______________________________________________________________
1. PaÔisaÑ 184 piÔÔhe. 2. Ma 3. 127; SaÑ 3. 294 piÔÔhesu.
276 Visuddhimagga

230. KiÒcÈpi hi yaÑkiÒci kammaÔÔhÈnaÑ satassa sampajÈnasseva

sampajjati. Ito aÒÒaÑ pana manasikarontassa pÈkaÔaÑ hoti. IdaÑ pana
ÈnÈpÈnassatikammaÔÔhÈnaÑ garukaÑ garukabhÈvanaÑ
BuddhapaccekabuddhabuddhaputtÈnaÑ mahÈpurisÈnaÑyeva
manasikÈrabh|mibh|taÑ, na ceva ittaraÑ, na ca ittarasattasamÈsevitaÑ.
YathÈ yathÈ manasi karÊyati, tathÈ tathÈ santaÒceva hoti sukhumaÒca. TasmÈ
ettha balavatÊ sati ca paÒÒÈ ca icchitabbÈ.
YathÈ hi maÔÔhasÈÔakassa1 tunnakaraÓakÈle s|cipi sukhumÈ icchitabbÈ.
S|cipÈsavedhanampi tato sukhumataraÑ, evameva maÔÔhasÈÔakasadisassa
imassa kammaÔÔhÈnassa bhÈvanÈkÈle s|cipaÔibhÈgÈ satipi,
s|cipÈsavedhanapaÔibhÈgÈ taÑsampayuttÈ paÒÒÈpi balavatÊ icchitabbÈ. TÈhi
ca pana satipaÒÒÈhi samannÈgatena bhikkhunÈ na te assÈsapassÈsÈ aÒÒatra
pakatiphuÔÔhokÈsÈ pariyesitabbÈ.
YathÈ pana kassako kasmiÑ kasitvÈ balÊbadde muÒcitvÈ gocaramukhe
katvÈ chÈyÈya nisinno vissameyya, athassa te balÊbaddÈ vegena aÔaviÑ
paviseyyuÑ. Yo hoti cheko kassako, so puna te gahetvÈ yojetukÈmo na
tesaÑ anupadaÑ gantvÈ aÔaviÑ ÈhiÓÉahi, atha kho rasmiÒca patodaÒca
gahetvÈ ujukameva tesaÑ nipÈtanatitthaÑ gantvÈ nisÊdati vÈ nipajjati vÈ,
atha te goÓe divasabhÈgaÑ caritvÈ nipÈtanatitthaÑ otaritvÈ nhatvÈ ca pivitvÈ
ca paccuttaritvÈ Ôhite disvÈ rasmiyÈ bandhitvÈ patodena vijjhanto ÈnetvÈ
yojetvÈ puna kammaÑ karoti, evameva tena bhikkhunÈ na te assÈsapassÈsÈ
aÒÒatra pakatiphuÔÔhokÈsÈ pariyesitabbÈ. SatirasmiÑ pana paÒÒÈpatodaÒca
gahetvÈ pakatiphuÔÔhokÈse cittaÑ ÔhapetvÈ manasikÈro pavattetabbo.
EvaÒhissa manasikaroto na cirasseva te upaÔÔhahanti nipÈtanatitthe viya
goÓÈ. Tatonena satirasmiyÈ bandhitvÈ tasmiÑyeva ÔhÈne yojetvÈ
paÒÒÈpatodena vijjhantena punappunaÑ kammaÔÔhÈnaÑ anuyuÒjitabbaÑ.

231. TassevamanuyuÒjato na cirasseva nimittaÑ upaÔÔhÈti. TampanetaÑ

na sabbesaÑ ekasadisaÑ hoti. Apica kho kassaci sukhasamphassaÑ
uppÈdayamÈno t|lapicu viya kappÈsapicu viya vÈtadhÈrÈ viya ca upaÔÔhÈtÊti
ekacce Èhu.
______________________________________________________________
1. PaÔÔasÈÔakassa (SÊ)
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 277

AyaÑ pana AÔÔhakathÈsu vinicchayo, idaÒhi kassaci tÈrakar|paÑ viya

maÓiguÄikÈ viya muttÈguÄikÈ viya ca, kassaci kharasamphassaÑ hutvÈ
kappÈsaÔÔhi viya dÈrusÈras|ci viya ca, kassaci DÊghapÈma~gasuttaÑ viya
kusumadÈmaÑ viya dh|masikhÈ viya ca, kassaci vitthataÑ
MakkaÔakasuttaÑ viya valÈhakapaÔalaÑ viya padumapupphaÑ vira
rathacakkaÑ viya candamaÓÉalaÑ viya s|riyamaÓÉalaÑ viya ca upaÔÔhÈti.
TaÒca panetaÑ yathÈ sambahulesu bhikkh|su suttantaÑ sajjhÈyitvÈ
nisinnesu ekena bhikkhunÈ “tumhÈkaÑ kÊdisaÑ hutvÈ idaÑ suttaÑ
upaÔÔhÈtÊ”ti vutte eko “mayhaÑ mahatÊ pabbateyyÈ nadÊ viya hutvÈ
upaÔÔhÈtÊ”ti Èha. Aparo “mayhaÑ ekÈ vanarÈji viya”. AÒÒo “mayhaÑ eko
sÊtacchÈyo sÈkhÈsampanno phalabhÈrabharitarukkho viyÈ”ti. TesaÑ hi taÑ
ekameva suttaÑ saÒÒÈnÈnatÈya nÈnato upaÔÔhÈti. EvaÑ ekameva
kammaÔÔhÈnaÑ saÒÒÈnÈnatÈya nÈnato upaÔÔhÈti. SaÒÒajaÒhi etaÑ
saÒÒÈnidÈnaÑ saÒÒÈpabhavaÑ. TasmÈ saÒÒÈnÈnatÈya nÈnato upaÔÔhÈtÊti
veditabbaÑ.
Ettha ca aÒÒameva assÈsÈrammaÓaÑ cittaÑ, aÒÒaÑ passÈsÈrammaÓaÑ,
aÒÒaÑ nimittÈrammaÓaÑ. Yassa hi ime tayo dhammÈ natthi, tassa
kammaÔÔhÈnaÑ neva appanaÑ, na upacÈraÑ pÈpuÓÈti. Yassa pana ime tayo
dhammÈ atthi, tasseva kammaÔÔhÈnaÑ upacÈraÒca appanaÒca pÈpuÓÈti.
VuttaÒhetaÑ–
“NimittaÑ assÈsapassÈsÈ, anÈrammaÓamekacittassa.
AjÈnato tayo dhamme, bhÈvanÈ nupalabbhati.
NimittaÑ assÈsapassÈsÈ, anÈrammaÓamekacittassa.
JÈnatova tayo dhamme, bhÈvanÈ upalabbhatÊ”ti.

232. EvaÑ upaÔÔhite pana nimitte tena bhikkhunÈ Ècariyassa santikaÑ

gantvÈ ÈrocetabbaÑ “mayhaÑ bhante evar|paÑ nÈma upaÔÔhÈtÊ”ti.
Œcariyena pana etaÑ nimittanti vÈ na vÈ nimittanti na vattabbaÑ. “EvaÑ
hoti Èvuso”ti vatvÈ punappunaÑ manasi karohÊti vattabbo. Nimittanti hi
vutte vosÈnaÑ Èpajjeyya. Na nimittanti vutte nirÈso visÊdeyya. TasmÈ
tadubhayampi avatvÈ manasikÈreyeva niyojetabboti. EvaÑ tÈva
DÊghabhÈÓakÈ.
MajjhimabhÈÓakÈ panÈhu “nimittamidaÑ Èvuso, kammaÔÔhÈnaÑ
punappunaÑ manasi karohi sappurisÈti vattabbo”ti. AthÈnena nimitteyeva
cittaÑ
278 Visuddhimagga

ÔhapetabbaÑ. EvamassÈyaÑ ito pabhuti ÔhapanÈvasena bhÈvanÈ hoti.

VuttaÒhetaÑ porÈÓehi–
“Nimitte ÔhapayaÑ cittaÑ, nÈnÈkÈraÑ vibhÈvayaÑ.
DhÊro assÈsapassÈse, sakaÑ cittaÑ nibandhatÊ”ti1.
TassevaÑ nimittupaÔÔhÈnato pabhuti nÊvaraÓÈni vikkhambhitÈneva
honti, kilesÈ sannisinnÈva. Sati upaÔÔhitÈyeva. CittaÑ upacÈrasamÈdhinÈ
samÈhitameva. AthÈnena taÑ nimittaÑ neva vaÓÓato manasi kÈtabbaÑ, na
lakkhaÓato paccavekkhitabbaÑ. Apica kho khattiyamahesiyÈ
cakkavattigabbho viya kassakena sÈliyavagabbho viya ca ÈvÈsÈdÊni satta
asappÈyÈni vajjetvÈ tÈneva satta sappÈyÈni sevantena sÈdhukaÑ
rakkhitabbaÑ. Atha naÑ evaÑ rakkhitvÈ punappunaÑ manasikÈravasena
vuddhaÑ vir|ÄhiÑ gamayitvÈ dasavidhaÑ appanÈkosallaÑ sampÈdetabbaÑ,
vÊriyasamatÈ yojetabbÈ. TassevaÑ ghaÔentassa pathavÊkasiÓe
vuttÈnukkameneva tasmiÑ nimitte catukkapaÒcakajjhÈnÈni nibbattanti.

233. EvaÑ nibbattacatukkapaÒcakajjhÈno panettha bhikkhu sallakkhaÓÈ

vivaÔÔanÈvasena kammaÔÔhÈnaÑ vaÉÉhetvÈ pÈrisuddhiÑ pattukÈmo tadeva
jhÈnaÑ paÒcahÈkÈrehi vasippattaÑ paguÓaÑ katvÈ nÈmar|paÑ
vavatthapetvÈ vipassanaÑ paÔÔhapeti. KathaÑ? So hi samÈpattito vuÔÔhÈya
assÈsapassÈsÈnaÑ samudayo karajakÈyo ca cittaÒcÈti passati. YathÈ hi
kammÈragaggariyÈ dhamamÈnÈya bhastaÒca purisassa ca tajjaÑ vÈyÈmaÑ
paÔicca vÈto saÒcarati, evameva kÈyaÒca cittaÒca paÔicca assÈsapassÈsÈti.
Tato assÈsapassÈse ca kÈyaÒca r|panti cittaÒca taÑsampayuttadhamme ca
ar|panti vavatthapeti. Ayamettha sa~khepo. VitthÈrato pana
nÈmar|pavavatthÈnaÑ parato Èvibhavissati.
EvaÑ nÈmar|paÑ vavatthapetvÈ tassa paccayaÑ pariyesati. Pariyesanto
ca naÑ disvÈ tÊsupi addhÈsu nÈmar|passa pavattiÑ Èrabbha ka~khaÑ
vitarati. VitiÓÓaka~kho kalÈpasammasanavasena tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ
udayabbayÈnupassanÈya pubbabhÈge uppanne obhÈsÈdayo dasa
vipassanupakkilese
______________________________________________________________
1. Vi ®Ôha 2. 30 piÔÔhe.
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 279

pahÈya upakkilesavimuttaÑ paÔipadÈÒÈÓaÑ paggoti vavatthapetvÈ udayaÑ

pahÈya bha~gÈnupassanaÑ patvÈ nirantaraÑ bha~gÈnupassanena vayato
upaÔÔhitesu sabbasa~khÈresu nibbindanto virajjanto vimuccanto
yathÈkkamena cattÈro ariyamagge pÈpuÓitvÈ arahattaphale patiÔÔhÈya
ek|navÊsatibhedassa paccavekkhaÓÈÒÈÓassa pariyantaÑ patto sadevakassa
lokassa aggadakkhiÓeyyo hoti.
EttÈvatÈ cassa gaÓanaÑ ÈdiÑ katvÈ vipassanÈpariyosÈnÈ
ÈnÈpÈnassatisamÈdhibhÈvanÈ samattÈ hotÊti ayaÑ sabbÈkÈrato
paÔhamacatukkavaÓÓanÈ.

234. Itaresu pana tÊsu catukkesu yasmÈ visuÑ

kammaÔÔhÈnabhÈvanÈnayo nÈma natthi. TasmÈ anupadavaÓÓanÈnayeneva
tesaÑ evaÑ attho veditabbo.
PÊtipaÔisaÑvedÊti pÊtiÑ paÔisaÑviditaÑ karonto pÈkaÔaÑ karonto
assasissÈmi passasissÈmÊti sikkhati. Tattha dvÊhÈkÈrehi pÊti paÔisaÑviditÈ
hoti ÈrammaÓato ca asammohato ca.
KathaÑ ÈrammaÓato pÊti paÔisaÑviditÈ hoti? SappÊtike dve jhÈne
samÈpajjati. Tassa samÈpattikkhaÓe jhÈnapaÔilÈbhena ÈrammaÓato pÊti
paÔisaÑviditÈ hoti, ÈrammaÓassa paÔisaÑviditattÈ. KathaÑ asammohato?
SappÊtike dve jhÈne samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya jhÈnasampayuttaÑ pÊtiÑ khayato
vayato sammasati. Tassa vipassanÈkkhaÓe lakkhaÓapaÔivedhena
asammohato pÊti paÔisaÑviditÈ hoti. VuttaÒhetaÑ PaÔisambhidÈyaÑ1–
“DÊghaÑ assÈsavasena cittassa ekaggataÑ avikkhepaÑ pajÈnato
sati upaÔÔhitÈ hoti. TÈya satiyÈ tena ÒÈÓena sÈ pÊti paÔisaÑviditÈ hoti.
DÊghaÑ passÈsavasena. RassaÑ assÈsavasena. RassaÑ passÈsavasena.
SabbakÈyapaÔisaÑvedÊ assÈsapassÈsavasena. PassambhayaÑ
kÈyasa~khÈraÑ assÈsapassÈsavasena cittassa ekaggataÑ avikkhepaÑ
pajÈnato
______________________________________________________________
1. PaÔisaÑ 185 piÔÔhe.
280 Visuddhimagga

sati upaÔÔhitÈ hoti. TÈya satiyÈ tena ÒÈÓena sÈ pÊti paÔisaÑviditÈ hoti.
Œvajjato sÈ pÊti paÔisaÑviditÈ hoti. JÈnato passato paccavekkhato cittaÑ
adhiÔÔhahato saddhÈya adhimuccato vÊriyaÑ paggaÓhato satiÑ
upaÔÔhÈpayato cittaÑ samÈdahato paÒÒÈya pajÈnato abhiÒÒeyyaÑ
pariÒÒeyyaÑ pahÈtabbaÑ bhÈvetabbaÑ sacchikÈtabbaÑ sacchikaroto sÈ
pÊti paÔisaÑviditÈ hoti. EvaÑ sÈ pÊti paÔisaÑviditÈ hotÊ”ti.
Eteneva nayena avasesapadÈnipi atthato veditabbÈni. Idampanettha
visesamattaÑ, tiÓÓaÑ jhÈnÈnaÑ vasena sukhapaÔisaÑveditÈ, catunnampi
vasena cittasa~khÈrapaÔisaÑveditÈ veditabbÈ. Cittasa~khÈroti vedanÈdayo
dve khandhÈ. SukhapaÔisaÑvedÊpade cettha vipassanÈbh|midassanatthaÑ
“sukhanti dve sukhÈni kÈyikaÒca sukhaÑ cetasikaÒcÈ”ti paÔisambhidÈyaÑ1
vuttaÑ. PassambhayaÑ cittasa~khÈranti oÄÈrikaÑ oÄÈrikaÑ cittasa~khÈraÑ
passambhento, nirodhentoti attho. So vitthÈrato kÈyasa~khÈre vuttanayeneva
veditabbo.
Apicettha pÊtipade pÊtisÊsena vedanÈ vuttÈ. Sukhapade sar|peneva
vedanÈ. DvÊsu cittasa~khÈrapadesu “saÒÒÈ ca vedanÈ ca cetasikÈ ete
dhammÈ cittapaÔibaddhÈ cittasa~khÈrÈ”ti2 vacanato saÒÒÈsampayuttÈ
vedanÈti evaÑ vedanÈnupassanÈnayena idaÑ catukkaÑ bhÈsitanti
veditabbaÑ.

235. Tatiyacatukkepi catunnaÑ jhÈnÈnaÑ vasena cittapaÔisaÑveditÈ

veditabbÈ. AbhippamodayaÑ cittanti cittaÑ modento pamodento hÈsento
pahÈsento assasissÈmi passasissÈmÊti sikkhati. Tattha dvÊhÈkÈrehi
abhippamodo hoti samÈdhivasena ca vipassanÈvasena ca.
KathaÑ samÈdhivasena? SappÊtike dve jhÈne samÈpajjati. So
samÈpattikkhaÓe sampayuttapÊtiyÈ cittaÑ Èmodeti pamodeti. KathaÑ
vipassanÈvasena? SappÊtike dve jhÈne samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya
jhÈnasampayuttapÊtiÑ khayato vayato sammasati. EvaÑ vipassanÈkkhaÓe
jhÈnasampayuttaÑ pÊtiÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ cittaÑ Èmodeti pamodeti.
______________________________________________________________
1. PaÔisaÑ 186 piÔÔhe. 2. PaÔisaÑ 187; Ma 1. 376 piÔÔhesu.
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 281

EvaÑ paÔipanno “abhippamodayaÑ cittaÑ assasissÈmi passasissÈmÊti

sikkhatʔti vuccati.
SamÈdahaÑ cittanti paÔhamajjhÈnÈdivasena ÈrammaÓe cittaÑ samaÑ
Èdahanto1 samaÑ Ôhapento. TÈni vÈ pana jhÈnÈni samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya
jhÈnasampayuttaÑ cittaÑ khayato vayato sampassato vipassanÈkkhaÓe
lakkhaÓapaÔivedhena uppajjati khaÓikacittekaggatÈ. EvaÑ uppannÈya
khaÓikacittekaggatÈya vasenapi ÈrammaÓe cittaÑ samaÑ Èdahanto samaÑ
Ôhapento “samÈdahaÑ cittaÑ assasissÈmi passasissÈmÊti sikkhatÊ”ti vuccati.
VimocayaÑ cittanti paÔhamajjhÈnena nÊvaraÓehi cittaÑ mocento
vimocento, dutiyena vitakkavicÈrehi, tatiyena pÊtiyÈ, catutthena
sukhadukkhehi cittaÑ mocento vimocento. TÈni vÈ pana jhÈnÈni
samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya jhÈnasampayuttaÑ cittaÑ khayato vayato sammasati.
So vipassanÈkkhaÓe aniccÈnupassanÈya niccasaÒÒÈto cittaÑ mocento,
dukkhÈnupassanÈya sukhasaÒÒÈto, anattÈnupassanÈya attasaÒÒÈto,
nibbidÈnupassanÈya nandito, virÈgÈnupassanÈya rÈgato, nirodhÈnupassanÈya
samudayato, paÔinissaggÈnupassanÈya ÈdÈnato cittaÑ mocento assasati ceva
passasati ca. Tena vuccati “vimocayaÑ cittaÑ assasissÈmi passasissÈmÊti
sikkhatÊ”ti. EvaÑ cittÈnupassanÈvasena idaÑ catukkaÑ bhÈsitanti
veditabbaÑ.

236. Catutthacatukke pana aniccÈnupassÊti ettha tÈva aniccaÑ

veditabbaÑ. AniccatÈ veditabbÈ. AniccÈnupassanÈ veditabbÈ. AniccÈnupassÊ
veditabbo.
Tattha aniccanti paÒcakkhandhÈ. KasmÈ? UppÈdavayaÒÒathattabhÈvÈ.
AniccatÈti tesaÑyeva uppÈdavayaÒÒathattaÑ, hutvÈ abhÈvo vÈ, nibbattÈnaÑ
tenevÈkÈrena aÔÔhatvÈ khaÓabha~gena bhedoti attho. AniccÈnupassanÈti
tassÈ aniccatÈya vasena r|pÈdÊsu aniccanti anupassanÈ. AniccÈnupassÊti tÈya
anupassanÈya samannÈgato. TasmÈ evaÑ bh|to
______________________________________________________________
1. SamÈdahanto (Ka)
282 Visuddhimagga

assasanto passasanto ca idha “aniccÈnupassÊ assasissÈmi passasissÈmÊti

sikkhatʔti veditabbo.
VirÈgÈnupassÊti ettha pana dve virÈgÈ khayavirÈgo ca accantavirÈgo ca.
Tattha khayavirÈgoti sa~khÈrÈnaÑ khaÓabha~go. AccantavirÈgoti
nibbÈnaÑ. VirÈgÈnupassanÈti tadubhayadassanavasena pavattÈ vipassanÈ ca
maggo ca. TÈya duvidhÈyapi anupassanÈya samannÈgato hutvÈ assasanto
passasanto ca “virÈgÈnupassÊ assasissÈmi passasissÈmÊti sikkhatÊ”ti
veditabbo. NirodhÈnupassÊpadepi eseva nayo.
PaÔinissaggÈnupassÊti etthÈpi dve paÔinissaggÈ pariccÈgapaÔinissaggo ca
pakkhandanapaÔinissaggo ca. PaÔinissaggoyeva anupassanÈ
paÔinissaggÈnupassanÈ. VipassanÈmaggÈnaÑ etamadhivacanaÑ.
VipassanÈ hi tada~gavasena saddhiÑ khandhÈbhisa~khÈrehi kilese
pariccajati, sa~khatadosadassanena ca tabbiparÊte nibbÈne tanninnatÈya
pakkhandatÊti pariccÈgapaÔinissaggo ceva pakkhandanapaÔinissaggoti ca
vuccati. Maggo samucchedavasena saddhiÑ khandhÈbhisa~khÈrehi kilese
pariccajati, ÈrammaÓakaraÓena ca nibbÈne pakkhandatÊti
pariccÈgapaÔinissaggo ceva pakkhandanapaÔinissaggoti va vuccati.
Ubhayampi pana purimapurimaÒÒÈÓÈnaÑ anu-anupassanato anupassanÈti
vuccati. TÈya duvidhÈyapi paÔinissaggÈnupassanÈya samannÈgato hutvÈ
assasanto passasanto ca “paÔinissaggÈnupassÊ assasissÈmi passasissÈmÊti
sikkhatʔti veditabbo.
IdaÑ catutthacatukkaÑ suddhavipassanÈvasenena vuttaÑ. PurimÈni
pana tÊÓi samathavipassanÈvasena. EvaÑ catunnaÑ catukkÈnaÑ vasena
soÄasavatthukÈya ÈnÈpÈnassatiyÈ bhÈvanÈ veditabbÈ. EvaÑ
soÄasavatthuvasena ca pana ayaÑ ÈnÈpÈnassati mahapphalÈ hoti
mahÈnisaÑsÈ.

237. Tatrassa1 “ayampi kho bhikkhave ÈnÈpÈnassatisamÈdhi bhÈvito

bahulÊkato santo ceva paÓÊto cÈ”ti-Èdivacanato santabhÈvÈdivasenÈpi
mahÈnisaÑsatÈ veditabbÈ, vitakkupacchedasamatthatÈyapi. AyaÒhi
santapaÓÊta-asecanakasukhavihÈrattÈ samÈdhi-antarÈyakarÈnaÑ vitakkÈnaÑ
vasena ito cito ca cittassa vidhÈvanaÑ vicchinditvÈ
______________________________________________________________
1. TatrassÈ (SÊ, SyÈ, Ka), assÈti ÈnÈpÈnassatisamÈdhissa iti ®ÊkÈ.
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 283

ÈnÈpÈnÈrammaÓÈbhimukhameva cittaÑ karoti. Teneva vuttaÑ “ÈnÈpÈnassati

bhÈvetabbÈ vitakkupacchedÈyÈ”ti1.
VijjÈvimuttipÈrip|riyÈ m|labhÈvenÈpi cassÈ2 mahÈnisaÑsatÈ veditabbÈ.
VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ–“ÈnÈpÈnassati bhikkhave bhÈvitÈ bahulÊkatÈ
cattÈro satipaÔÔhÈne parip|reti, cattÈro satipaÔÔhÈnÈ bhÈvitÈ bahulÊkatÈ satta
bojjha~ge parip|renti, satta bojjha~gÈ bhÈvitÈ bahulÊkatÈ vijjÈvimuttiÑ
parip|rentʔti3.
Apica carimakÈnaÑ assÈsapassÈsÈnaÑ viditabhÈvakaraÓatopissÈ4
mahÈnisaÑsatÈ veditabbÈ. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ–“evaÑ bhÈvitÈya kho
RÈhula ÈnÈpÈnassatiyÈ evaÑ bahulÊkatÈya yepi te carimakÈ assÈsapassÈsÈ,
tepi viditÈva nirujjhanti, no aviditÈ”ti5.

238. Tattha nirodhavasena tayo carimakÈ bhavacarimakÈ,

jhÈnacarimakÈ, cuticarimakÈti. Bhavesu hi kÈmabhave assÈsapassÈsÈ
pavattanti, r|pÈr|pabhavesu nappavattanti, tasmÈ te bhavacarimakÈ. JhÈnesu
purime jhÈnattaye pavattanti, catutthe nappavattanti, tasmÈ te
jhÈnacarimakÈ. Ye pana cuticittassa purato soÄasamena cittena saddhiÑ
uppajjitvÈ cuticittena saha nirujjhanti, cuticarimakÈ nÈma. Ime idha
“carimakÈ”ti adhippetÈ.
ImaÑ kira kammaÔÔhÈnaÑ anuyuttassa bhikkhuno ÈnÈpÈnÈrammaÓassa
suÔÔhu pariggahitattÈ cuticittassa purato soÄasamassa cittassa uppÈdakkhaÓe
uppÈdaÑ Èvajjayato uppÈdopi nesaÑ pÈkaÔo hoti. ®hitiÑ Èvajjayato Ôhitipi
nesaÑ pÈkaÔÈ hoti. Bha~gaÑ Èvajjayato ca bha~go nesaÑ pÈkaÔo hoti.
Ito aÒÒaÑ kammaÔÔhÈnaÑ bhÈvetvÈ arahattaÑ pattassa bhikkhuno hi
Èyu-antaraÑ paricchinnaÑ vÈ hoti aparicchinnaÑ vÈ. IdaÑ pana
soÄasavatthukaÑ ÈnÈpÈnassatiÑ bhÈvetvÈ arahattaÑ pattassa Èyu-antaraÑ
paricchinnameva hoti. So “ettakaÑ dÈni me Èyusa~khÈrÈ pavattissanti, na
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 165 piÔÔhe. 2. Cassa (?) ®ÊkÈnulomaÑ. 3. Ma 3. 124 piÔÔhe.
4. Pissa (?) 5. Ma 2. 89 piÔÔhe.
284 Visuddhimagga

ito paran”ti ÒatvÈ attano dhammatÈya eva sarÊrapaÔijaggananivÈsanapÈru

panÈdÊni sabbakiccÈni katvÈ akkhÊni nimÊleti KoÔapabbatavihÈra-
vÈsÊtissatthero viya MahÈkaraÒjiyavihÈravÈsÊmahÈtissatthero viya
DevaputtamahÈraÔÔhe PiÓÉapÈtikatissatthero viya CittalapabbatavihÈravÈsino
dve BhÈtiyattherÈ viya ca.
TatridaÑ ekavatthuparidÊpanaÑ. DvebhÈtiyattherÈnaÑ kireko
puÓÓamuposathadivase pÈtimokkhaÑ osÈretvÈ bhikkhusaÑghaparivuto
attano vasanaÔÔhÈnaÑ gantvÈ ca~kame Ôhito candÈlokaÑ oloketvÈ attano
Èyusa~khÈre upadhÈretvÈ bhikkhusaÑghamÈha “tumhehi kathaÑ
parinibbÈyantÈ bhikkh| diÔÔhapubbÈ”ti. Tatra keci ÈhaÑsu “amhehi Èsane
nisinnakÈva parinibbÈyantÈ diÔÔhapubbÈ”ti. Keci “amhehi ÈkÈse
palla~kamÈbhujitvÈ nisinnakÈ”ti. Thero Èha “ahaÑ dÈni vo ca~kamantameva
parinibbÈyamÈnaÑ dassessÈmÊ”ti tato ca~kame lekhaÑ katvÈ “ahaÑ ito
ca~kamakoÔito parakoÔiÑ gantvÈ nivattamÈno imaÑ lekhaÑ patvÈva
parinibbÈyissÈmÊ”ti vatvÈ ca~kamaÑ or|yha parabhÈgaÑ gantvÈ
nivattamÈno ekena pÈdena lekhaÑ akkantakkhaÓeyeva parinibbÈyi.
TasmÈ have appamatto, anuyuÒjetha paÓÉito.
EvaÑ anekÈnisaÑsaÑ, ÈnÈpÈnassatiÑ sadÈti.
IdaÑ ÈnÈpÈnassatiyaÑ vitthÈrakathÈmukhaÑ.

UpasamÈnussatikathÈ
239. ŒnÈpÈnassatiyÈ anantaraÑ uddiÔÔhaÑ pana upasamÈnussatiÑ
bhÈvetukÈmena1 rahogatena paÔisallÊnena–“yÈvatÈ bhikkhave dhammÈ
sa~khatÈ vÈ asa~khatÈ vÈ virÈgo tesaÑ dhammÈnaÑ aggamakkhÈyati,
yadidaÑ madanimmadano pipÈsavinayo ÈlayasamugghÈto vaÔÔupacchedo
taÓhakkhayo virÈgo nirodho nibbÈnan”ti2 evaÑ
sabbadukkh|pasamasa~khÈtassa nibbÈnassa guÓÈ anussaritabbÈ.
Tattha yÈvatÈti yattakÈ. DhammÈti sabhÈvÈ. Sa~khatÈ vÈ asa~khatÈ vÈti
sa~gamma samÈgamma paccayehi katÈ vÈ akatÈ vÈ. VirÈgo tesaÑ
______________________________________________________________
1. BhÈvetukÈmena yogÈvacarena (SÊ) 2. AÑ 1. 343; Khu 1. 254 piÔÔhesu.
 8. AnussatikammaÔÔhÈnaniddesa 285

dhammÈnaÑ aggamakkhÈyatÊti tesaÑ sa~khatÈsa~khatadhammÈnaÑ virÈgo

aggamakkhÈyati seÔÔho uttamoti vuccati. Tattha virÈgoti na
rÈgÈbhÈvamattameva, atha kho yadidaÑ madanimmadano -pa- nibbÈnanti
yo so madanimmadanoti-ÈdÊni nÈmÈni asa~khatadhammo labhati, so
virÈgoti paccetabbo. So hi yasmÈ tamÈgamma sabbepi
mÈnamadapurisamadÈdayo madÈ nimmadÈ amadÈ honti vinassanti, tasmÈ
madanimmadanoti vuccati. YasmÈ ca tamÈgamma sabbÈpi kÈmapipÈsÈ
vinayaÑ abbhatthaÑ yÈti, tasmÈ pipÈsavinayoti vuccati. YasmÈ pana
tamÈgamma paÒcakÈmaguÓÈlayÈ samugghÈtaÑ gacchanti, tasmÈ
ÈlayasamugghÈtoti vuccati. YasmÈ ca tamÈgamma tebh|makaÑ vaÔÔaÑ
upacchijjati, tasmÈ vaÔÔupacchedoti vuccati. YasmÈ pana tamÈgamma
sabbaso taÓhÈ khayaÑ gacchati virajjati nirujjhati ca, tasmÈ taÓhakkhayo
virÈgo nirodhoti vuccati. YasmÈ panesa catasso yoniyo paÒca gatiyo satta
viÒÒÈÓaÔÔhitiyo nava ca sattÈvÈse aparÈparabhÈvÈya vinanato Èbandhanato
saÑsibbanato vÈnanti laddhavohÈrÈya taÓhÈya nikkhanto nissaÔo
visaÑyutto, tasmÈ nibbÈnanti vuccatÊti.
EvametesaÑ madanimmadanatÈdÊnaÑ guÓÈnaÑ vasena
nibbÈnasa~khÈto upasamo anussaritabbo. Ye vÈ panaÒÒepi BhagavatÈ–
“asa~khataÒca vo bhikkhave desessÈmi. SaccaÒca. PÈraÒca. SududdasaÒca.
AjaraÒca. DhuvaÒca. NippapaÒcaÒca. AmataÒca. SivaÒca. KhemaÒca.
AbbhutaÒca. AnÊtikaÒca. AbyÈbajjhaÒca1. VisuddhiÒca. DÊpaÒca. TÈÓaÒca.
LeÓaÒca vo bhikkhave desessÈmÊ”ti-ÈdÊsu2 suttesu upasamaguÓÈ vuttÈ,
tesampi vasena anussaritabboyeva.
TassevaÑ madanimmadanatÈdiguÓavasena upasamaÑ anussarato neva
tasmiÑ samaye rÈgapariyuÔÔhitaÑ cittaÑ hoti, na dosa. Na
mohapariyuÔÔhitaÑ cittaÑ hoti. Ujugatamevassa tasmiÑ samaye cittaÑ hoti
upasamaÑ3 ÈrabbhÈti BuddhÈnussati-ÈdÊsu vuttanayeneva vikkhambhita-
nÊvaraÓassa ekakkhaÓe jhÈna~gÈni uppajjanti. UpasamaguÓÈnaÑ pana
gambhÊratÈya nÈnappakÈraguÓÈnussaraÓÈdhimuttatÈya vÈ appanaÑ appatvÈ
upacÈrappattameva jhÈnaÑ4
______________________________________________________________
1. AbyÈpajjaÒca (SÊ, Ka), abyÈpajjaÒca (SyÈ, I) 2. SaÑ 2. 535, 543 piÔÔhesu.
3. TathÈgatanti-ÈdipadÈnaÑ ÔhÈne tiÔÔhati. 4. UpacÈrappattajjhÈnameva (Ka)
286 Visuddhimagga

hoti. TadetamupasamaguÓÈnussaraÓavasena upasamÈnussaticceva sa~khyaÑ

gacchati.
Cha anussatiyo viya ca ayampi ariyasÈvakasseva ijjhati, evaÑ santepi
upasamagarukena puthujjanenÈpi manasi kÈtabbÈ. SutavasenÈpi hi upasame
cittaÑ pasÊdati. ImaÒca pana upasamÈnussatiÑ anuyutto bhikkhu sukhaÑ
supati, sukhaÑ paÔibujjhati, santindriyo hoti santamÈnaso
hirottappasamannÈgato pÈsÈdiko paÓÊtÈdhimuttiko sabrahmacÈrÊnaÑ garu ca
bhÈvanÊyo ca. Uttari appaÔivijjhanto1 pana sugatiparÈyano hoti.
TasmÈ have appamatto, bhÈvayetha vicakkhaÓo.
EvaÑ anekÈnisaÑsaÑ, ariye upasame satinti.
IdaÑ upasamÈnussatiyaÑ vitthÈrakathÈmukhaÑ.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

SamÈdhibhÈvanÈdhikÈre

AnussatikammaÔÔhÈnaniddesonÈma

AÔÔhamo paricchedo.

______________________________________________________________
1. UttariÑ appaÔivijjhanto (SÊ, SyÈ, I) uttarimappaÔivijjhanto (Ka)
 9. BrahmavihÈraniddesa

MettÈbhÈvanÈkathÈ
240. AnussatikammaÔÔhÈnÈnantaraÑ uddiÔÔhesu pana mettÈ, karuÓÈ,
muditÈ, upekkhÈti imesu cat|su brahmavihÈresu mettaÑ bhÈvetukÈmena
tÈva Èdikammikena yogÈvacarena upacchinnapalibodhena
gahitakammaÔÔhÈnena bhattakiccaÑ katvÈ bhattasammadaÑ paÔivinodetvÈ
vivitte padese supaÒÒatte Èsane sukhanisinnena Èdito tÈva dose ÈdÊnavo,
khantiyaÒca ÈnisaÑso paccavekkhitabbo.
KasmÈ? ImÈya hi bhÈvanÈya doso pahÈtabbo, khanti adhigantabbÈ. Na
ca sakkÈ kiÒci adiÔÔhÈdÊnavaÑ pahÈtuÑ, aviditÈnisaÑsaÑ vÈ adhigantuÑ.
TasmÈ “duÔÔho kho Èvuso dosena abhibh|to pariyÈdiÓÓacitto pÈÓampi
hanatÊ”ti-ÈdÊnaÑ1 vasena dose ÈdÊnavo daÔÔhabbo.
“KhantÊ paramaÑ tapo titikkhÈ, nibbÈnaÑ paramaÑ vadanti BuddhÈ”2.
“KhantibalaÑ balÈnÊkaÑ, tamahaÑ br|mi brÈhmaÓaÑ”3.
“KhantyÈ bhiyyo na vijjatÊ”ti-ÈdÊnaÑ4 vasena khantiyaÑ ÈnisaÑso
veditabbo.
AthevaÑ diÔÔhÈdÊnavato dosato cittaÑ vivecanatthÈya, viditÈnisaÑsÈya
ca khantiyÈ saÑyojanatthÈya mettÈbhÈvanÈ ÈrabhitabbÈ. Œrabhantena ca
Èditova puggalabhedo jÈnitabbo “imesu puggalesu mettÈ paÔhamaÑ na
bhÈvetabbÈ, imesu neva bhÈvetabbÈ”ti.
AyaÒhi mettÈ appiyapuggale, atippiyasahÈyake, majjhatte, verÊpuggaleti
imesu cat|su paÔhamaÑ na bhÈvetabbÈ. Li~gavisabhÈge odhiso na
bhÈvetabbÈ. KÈlakate5 na bhÈvetabbÈva. KiÑkÈraÓÈ appiyÈdÊsu paÔhamaÑ
na bhÈvetabbÈ? AppiyaÑ hi piyaÔÔhÈne Ôhapento kilamati.
AtippiyasahÈyakaÑ majjhattaÔÔhÈne Ôhapento kilamati, appamattakepi cassa
dukkhe uppanne ÈrodanÈkÈrappatto viya hoti.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 217. 2. DÊ 2. 42; Khu 1. 41 piÔÔhesu. 3. Khu 1. 70, 376 piÔÔhesu.
4. SaÑ 1. 223 piÔÔhe. 5. KÈla~kate (Ka)
288 Visuddhimagga

MajjhattaÑ garuÔÔhÈne ca piyaÔÔhÈne ca Ôhapento kilamati. Verimanussarato1

kodho uppajjati, tasmÈ appiyÈdÊsu paÔhamaÑ na bhÈvetabbÈ.
Li~gavisabhÈge pana tameva Èrabbha odhiso bhÈventassa rÈgo
uppajjati. AÒÒataro kira amaccaputto kul|pakattheraÑ pucchi “bhante kassa
mettÈ bhÈvetabbÈ”ti. Thero “piyapuggale”ti Èha. Tassa attano bhariyÈ piyÈ
hoti. So tassÈ mettaÑ bhÈvento sabbarattiÑ bhittiyuddhamakÈsi. TasmÈ
li~gavisabhÈge odhiso na bhÈvetabbÈ.
KÈlakate pana bhÈvento neva appanaÑ, na upacÈraÑ pÈpuÓÈti.
AÒÒataro kira daharabhikkhu ÈcariyaÑ Èrabbha mettaÑ Èrabhi. Tassa mettÈ
nappavattati. So mahÈtherassa santikaÑ gantvÈ “bhante paguÓÈva me
mettÈjhÈnasamÈpatti, na ca naÑ samÈpajjituÑ sakkomi, kiÑ nukho
kÈraÓan”ti Èha. Thero “nimittaÑ Èvuso gavesÈhÊ”ti Èha. So gavesanto
Ècariyassa matabhÈvaÑ ÒatvÈ aÒÒaÑ Èrabbha mettÈyanto samÈpattiÑ
appesi. TasmÈ kÈlakate na bhÈvetabbÈva.

241. SabbapaÔhamaÑ pana “ahaÑ sukhito homi niddukkho”ti vÈ, “avero

abyÈpajjo anÊgho sukhÊ attÈnaÑ pariharÈmÊ”ti vÈ evaÑ punappunaÑ
attaniyeva bhÈvetabbÈ.
EvaÑ sante yaÑ Vibha~ge2 vuttaÑ–
“KathaÒca bhikkhu mettÈsahagatena cetasÈ ekaÑ disaÑ pharitvÈ
viharati. SeyyathÈpi nÈma ekaÑ puggalaÑ piyaÑ manÈpaÑ disvÈ
mettÈyeyya, evameva sabbe satte mettÈya pharatÊ”ti.
“YaÒca PaÔisambhidÈyaÑ3–
“Katamehi paÒcahÈkÈrehi anodhisopharaÓÈ mettÈ cetovimutti
bhÈvetabbÈ, sabbe sattÈ averÈ hontu “abyÈpajjÈ anÊghÈ sukhÊ attÈnaÑ
pariharantu. Sabbe pÈÓÈ. Sabbe bh|tÈ. Sabbe puggalÈ. Sabbe
attabhÈvapariyÈpannÈ averÈ abyÈpajjÈ anÊghÈ sukhÊ attÈnaÑ
pariharant|”ti-Èdi–
VuttaÑ. YaÒca Mettasutte4–
______________________________________________________________
1. VeriÑ samanussarato (SÊ, SyÈ) 2. Abhi 2. 284 piÔÔhe.
3. PaÔisaÑ 314 piÔÔhe. 4. Khu 1. 11, 301 piÔÔhesu.
 9. BrahmavihÈraniddesa 289

“Sukhinova khemino hontu,

SabbasattÈ bhavantu sukhitattÈ”ti-Èdi–

VuttaÑ, taÑ virujjhati. Na hi tattha attani bhÈvanÈ vuttÈti ce. TaÒca na

virujjhati. KasmÈ? TaÒhi appanÈvasena vuttaÑ. IdaÑ sakkhibhÈvavasena.

Sacepi hi vassasataÑ vassasahassaÑ vÈ “ahaÑ sukhito homÊ”ti-ÈdinÈ

nayena attani mettaÑ bhÈveti, nevassa appanÈ uppajjati. “AhaÑ sukhito
homÊ”ti bhÈvayato pana yathÈ ahaÑ sukhakÈmo dukkhapaÔikk|lo jÊvitukÈmo
amaritukÈmo ca, evaÑ aÒÒepi sattÈti attÈnaÑ sakkhiÑ katvÈ aÒÒasattesu
hitasukhakÈmatÈ uppajjati. BhagavatÈpi–

“SabbÈ disÈ anuparigamma cetasÈ,

NevajjhagÈ piyataramattanÈ kvaci.
EvaÑ piyo puthu attÈ paresaÑ,
TasmÈ na hiÑse paramattakÈmo”ti1–

VadatÈ ayaÑ nayo dassito.

242. TasmÈ sakkhibhÈvatthaÑ paÔhamaÑ attÈnaÑ mettÈya pharitvÈ

tadanantaraÑ sukhappavattanatthaÑ yvÈyaÑ piyo manÈpo garu bhÈvanÊyo
Ècariyo vÈ Ècariyamatto vÈ upajjhÈyo vÈ upajjhÈyamatto vÈ tassa dÈna2
viyavacanÈdÊni piyamanÈpattakÈraÓÈni sÊlasutÈdÊni
garubhÈvanÊyattakÈraÓÈni ca anussaritvÈ “esa sappuriso sukhÊ hotu
niddukkho”ti-ÈdinÈ nayena mettÈ bhÈvetabbÈ.

Evar|pe ca puggale kÈmaÑ appanÈ sampajjati, iminÈ pana bhikkhunÈ

tÈvatakeneva tuÔÔhiÑ anÈpajjitvÈ sÊmÈsambhedaÑ kattukÈmena
tadanantaraÑ atippiyasahÈyake, atippiyasahÈyakato majjhatte, majjhattato
verÊpuggale mettÈ bhÈvetabbÈ. BhÈventena ca ekekasmiÑ koÔÔhÈse muduÑ
kammaniyaÑ cittaÑ katvÈ tadanantare tadanantare upasaÑharitabbaÑ.
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 75; Khu 1. 133 piÔÔhesu. 2. TÈni (I, Ka)
290 Visuddhimagga

Yassa pana verÊpuggalo vÈ natthi, mahÈpurisajÈtikattÈ vÈ anatthaÑ

karontepi pare verÊsaÒÒÈva nuppajjati, tena “majjhatte me mettacittaÑ
kammaniyaÑ jÈtaÑ, idÈni naÑ verimhi upasaÑharÈmÊ”ti byÈpÈrova na
kÈtabbo. Yassa pana atthi, taÑ sandhÈya vuttaÑ “majjhattato verÊpuggale
mettÈ bhÈvetabbÈ”ti.

243. Sace panassa verimhi cittamupasaÑharato tena

katÈparÈdhÈnussaraÓena paÔighamuppajjati, athÈnena purimapuggalesu
yattha katthaci punappunaÑ mettaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhahitvÈ punappunaÑ
taÑ puggalaÑ mettÈyantena paÔighaÑ vinodetabbaÑ. Sace evampi
vÈyamato na nibbÈti. Atha–
Kakac|pama-ovÈda-ÈdÊnaÑ anusÈrato.
PaÔighassa pahÈnÈya, ghaÔitabbaÑ punappunaÑ.
TaÒca kho iminÈ ÈkÈrena attÈnaÑ ovadanteneva “are kujjhanapurisa
nanu vuttaÑ BhagavatÈ–
‘UbhatodaÓÉakena cepi bhikkhave kakacena corÈ ocarakÈ
a~gama~gÈni okanteyyuÑ, tatrÈpi yo manopadoseyya. Na me so tena
sÈsanakaro’ti1 ca,
‘Tasseva tena pÈpiyo, yo kuddhaÑ paÔikujjhati.
KuddhamappaÔikujjhanto, sa~gÈmaÑ jeti dujjayaÑ.
UbhinnamatthaÑ carati, attano ca parassa ca.
ParaÑ sa~kupitaÑ ÒatvÈ, yo sato upasammatÊ’ti2 ca,
‘Sattime bhikkhave dhammÈ sapattakantÈ sapattakaraÓÈ kodhanaÑ
Ègacchanti itthiÑ vÈ purisaÑ vÈ. Katame satta, idha bhikkhave sapatto
sapattassa evaÑ icchati aho vatÈyaÑ dubbaÓÓo assÈti. TaÑ kissahetu,
na bhikkhave sapatto sapattassa vaÓÓavatÈya nandati. KodhanÈyaÑ
bhikkhave purisapuggalo kodhÈbhibh|to kodhapareto kiÒcÈpi so hoti
sunhÈto suvilitto kappitakesamassu odÈtavatthavasano, atha kho so
dubbaÓÓova hoti kodhÈbhibh|to. AyaÑ
______________________________________________________________
1. Ma 1. 181 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 164 piÔÔhe.
 9. BrahmavihÈraniddesa 291

bhikkhave paÔhamo dhammo sapattakanto sapattakaraÓo kodhanaÑ

Ègacchati itthiÑ vÈ purisaÑ vÈ. Puna caparaÑ bhikkhave sapatto
sapattassa evaÑ icchati ahovatÈyaÑ dukkhaÑ sayeyyÈti -pa- na
pacurattho assÈti -pa- na bhogavÈ assÈti -pa- na yasavÈ assÈti -pa- na
mittavÈ assÈti -pa-1 na kÈyassa bhedÈ paraÑ maraÓÈ sugatiÑ saggaÑ
lokaÑ upapajjeyyÈti1. TaÑ kissa hetu, na bhikkhave sapatto sapattassa
sugatigamanena nandati. KodhanÈyaÑ bhikkhave purisapuggalo
kodhÈbhibh|to kodhapareto kÈyena duccaritaÑ carati, vÈcÈya manasÈ
duccaritaÑ carati. So kÈyena vÈcÈya manasÈ duccaritaÑ caritvÈ kÈyassa
bhedÈ paraÑ maraÓÈ apÈyaÑ duggatiÑ vinipÈtaÑ nirayaÑ upapajjati
kodhÈbhibh|to’ti2 ca,
‘SeyyathÈpi bhikkhave chavÈlÈtaÑ ubhatopadittaÑ majjhe
g|thagataÑ neva gÈme kaÔÔhatthaÑ pharati, na araÒÒe kaÔÔhatthaÑ
pharati. Tath|pamÈhaÑ bhikkhave imaÑ puggalaÑ vadÈmÊ’ti3 ca,
So dÈnaÑ tvaÑ evaÑ kujjhanto na ceva Bhagavato sÈsanakaro
bhavissasi, paÔikujjhanto ca kuddhapurisatopi pÈpiyo hutvÈ na dujjayaÑ
sa~gÈmaÑ jessasi, sapattakaraÓe ca dhamme attÈva attano karissasi,
chavÈlÈt|pamo ca bhavissasÊ”ti.

244. TassevaÑ ghaÔayato vÈyamato sace taÑ paÔighaÑ v|pasammati,

icchetaÑ kusalaÑ. No ce v|pasammati, atha yo yo dhammo tassa
puggalassa v|pasanto hoti parisuddho, anussariyamÈno pasÈdaÑ Èvahati,
taÑ taÑ anussaritvÈ ÈghÈto paÔivinetabbo.
Ekaccassa hi kÈyasamÈcÈrova upasanto hoti. UpasantabhÈvo cassa
bahuÑ vattapaÔipattiÑ karontassa sabbajanena ÒÈyati.
VacÊsamÈcÈramanosamÈcÈrÈ pana av|pasantÈ honti. Tassa te acintetvÈ
kÈyasamÈcÈrav|pasamoyeva anussaritabbo.
______________________________________________________________
1-1. KÈyassa bhedÈ paraÑ maraÓÈ apÈyaÑ duggatiÑ vinipÈtaÑ nirayaÑ
upapajjeyyÈti (PÈÄiyaÑ)
2. AÑ 2. 469 piÔÔhe. 3. AÑ 2. 408; Khu 1. 255 piÔÔhesu.
292 Visuddhimagga

Ekaccassa vacÊsamÈcÈrova upasanto hoti. UpasantabhÈvo cassa

sabbajanena ÒÈyati. So hi pakatiyÈ ca paÔisanthÈrakusalo hoti sakhilo
sukhasambhÈso sammodako uttÈnamukho pubbabhÈsÊ madhurena sarena
dhammaÑ osÈreti, parimaÓÉalehi padabyaÒjanehi dhammakathaÑ katheti.
KÈyasamÈcÈramanosamÈcÈro pana av|pasantÈ honti, tassa te acintetvÈ
vacÊsamÈcÈrav|pasamoyeva anussaritabbo.

Ekaccassa manosamÈcÈrova upasanto hoti, upasantabhÈvo cassa

cetiyavandanÈdÊsu sabbajanassa pÈkaÔo hoti. Yo hi av|pasantacitto hoti, so
cetiyaÑ vÈ bodhiÑ vÈ there vÈ vandamÈno na sakkaccaÑ vandati,
dhammassavanamaÓÉape vikkhittacitto vÈ pacalÈyanto vÈ nisÊdati.
Upasantacitto pana okappetvÈ vandati, ohitasoto aÔÔhiÑkatvÈ kÈyena vÈ
vÈcÈya vÈ cittappasÈdaÑ karonto dhammaÑ suÓÈti. Iti ekaccassa
manosamÈcÈrova upasanto hoti, kÈyavacÊsamÈcÈrÈ av|pasantÈ honti, tassa
te acintetvÈ manosamÈcÈrav|pasamoyeva anussaritabbo.

Ekaccassa pana imesu tÊsu dhammesu ekopi av|pasanto hoti, tasmiÑ

puggale “kiÒcÈpi esa idÈni manussaloke carati, atha kho katipÈhassa
accayena aÔÔhamahÈnirayasoÄasa-ussadanirayaparip|rako bhavissatÊ”ti
kÈruÒÒaÑ upaÔÔhapetabbaÑ. KÈruÒÒampi hi paÔicca ÈghÈto v|pasammati.

Ekaccassa tayopimo dhammÈ v|pasantÈ honti, tassa yaÑ yaÑ icchati,

taÑ taÑ anussaritabbaÑ. TÈdise hi puggale na dukkarÈ hoti mettÈbhÈvanÈti.

Imassa ca atthassa ÈvibhÈvatthaÑ–“paÒcime Èvuso ÈghÈtapaÔivinayÈ.

Yattha bhikkhuno uppanno ÈghÈto sabbaso paÔivinodetabbo”ti1 idaÑ
PaÒcakanipÈte ŒghÈtapaÔivinayasuttaÑ vitthÈretabbaÑ.

245. Sace panassa evampi vÈyamato ÈghÈto uppajjatiyeva, athÈnena

evaÑ attÈ ovaditabbo–
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 164 piÔÔhe.
 9. BrahmavihÈraniddesa 293

“Attano visaye dukkhaÑ, kataÑ te yadi verinÈ.

KiÑ tassÈvisaye dukkhaÑ, sacitte kattumicchasi.
Bah|pakÈraÑ hitvÈna, ÒÈtivaggaÑ rudammukhaÑ.
MahÈnatthakaraÑ kodhaÑ, sapattaÑ na jahÈsi kiÑ.
YÈni rakkhasi sÊlÈni, tesaÑ m|lanikantanaÑ.
KodhaÑ nÈmupaÄÈlesi, ko tayÈ sadiso jaÄo.
KataÑ anariyaÑ kammaÑ, parena iti kujjhasi.
KiÑ nu tvaÑ tÈdisaÑyeva, yo sayaÑ kattumicchasi.
DosetukÈmo1 yadi taÑ, amanÈpaÑ paro kari.
DosuppÈdena2 tasseva, kiÑ p|resi manorathaÑ.
DukkhaÑ tassa ca nÈma tvaÑ, kuddho kÈhasi vÈ navÈ.
AttÈnaÑ panidÈneva, kodhadukkhena bÈdhasi.
KodhaÑ vÈ3 ahitaÑ maggaÑ, Èr|ÄhÈ yadi verino.
KasmÈ tuvampi kujjhanto, tesaÑyevÈnusikkhasi.
YaÑ dosaÑ tava nissÈya, sattunÈ appiyaÑ kataÑ.
Tameva dosaÑ chindassu, kimaÔÔhÈne vihaÒÒasi.
KhaÓikattÈ ca dhammÈnaÑ, yehi khandhehi te kataÑ.
AmanÈpaÑ niruddhÈ te, kassa dÈnÊdha kujjhasi.
DukkhaÑ karoti yo yassa, taÑ vinÈ kassa so kare.
Sayampi dukkhahetutta, miti kiÑ tassa kujjhasÊ”ti.

246. Sace panassa evaÑ attÈnaÑ ovadatopi paÔighaÑ neva

v|pasammati, athÈnena attano ca parassa ca kammassakatÈ
paccavekkhitabbÈ. Tattha attano tÈva evaÑ paccavekkhitabbÈ “ambho tvaÑ
tassa kuddho kiÑ karissasi, nanu taveva cetaÑ dosanidÈnaÑ kammaÑ
anatthÈya saÑvattissati. Kammassako hi tvaÑ kammadÈyÈdo kammayoni
kammabandhu kammapaÔisaraÓo, yaÑ kammaÑ karissasi, tassa dÈyÈdo
bhavissasi, idaÒca te kammaÑ neva
______________________________________________________________
1. RosetukÈmo (SÊ, SyÈ) 2. RosuppÈdena (SyÈ) 3. KodhandhÈ (SÊ, I)
294 Visuddhimagga

sammÈsambodhiÑ, na paccekabodhiÑ, na sÈvakabh|miÑ, na

brahmattasakkattacakkavattipadesarÈjÈdisampattÊnaÑ aÒÒataraÑ sampattiÑ
sÈdhetuÑ samatthaÑ, atha kho sÈsanato cÈvetvÈ vighÈsÈdÈdibhÈvassa ceva
nerayikÈdidukkhavisesÈnaÒca te saÑvattanikamidaÑ kammaÑ. So tvaÑ
idaÑ karonto ubhohi hatthehi vÊtaccite vÈ a~gÈre, g|thaÑ vÈ gahetvÈ paraÑ
paharitukÈmo puriso viya attÈnameva paÔhamaÑ dahasi ceva duggandhaÒca
karosʔti.
EvaÑ attano kammassakataÑ paccavekkhitvÈ parassapi evaÑ
paccavekkhitabbÈ “esopi tava kujjhitvÈ kiÑ karissati, nanu etassevetaÑ
anatthÈya saÑvattissati. Kammassako hi ayamÈyasmÈ kammadÈyÈdo -pa-
yaÑ kammaÑ karissati, tassa dÈyÈdo bhavissati. IdaÒcassa kammaÑ neva
sammÈsambodhiÑ, na paccekabodhiÑ, na sÈvakabh|miÑ, na
brahmattasakkattacakkavattipadesarÈjÈdisampattÊnaÑ aÒÒataraÑ sampattiÑ
sÈdhetuÑ samatthaÑ, atha kho sÈsanato cÈvetvÈ vighÈsÈdÈdibhÈvassa ceva
nerayikÈdidukkhavisesÈnaÒcassa saÑvattanikamidaÑ kammaÑ. SvÈyaÑ
idaÑ karonto paÔivÈte ÔhatvÈ paraÑ rajena okiritukÈmo puriso viya
attÈnaÑyeva okirati1. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ–
‘Yo appaduÔÔhassa narassa dussati,
Suddhassa posassa ana~gaÓassa.
Tameva bÈlaÑ pacceti pÈpaÑ,
Sukhumo rajo paÔivÈtaÑva khitto’ti”2.

247. Sace panassa evaÑ kammassakatampi paccavekkhato neva

v|pasammati, athÈnena Satthu pubbacariyaguÓÈ anussaritabbÈ.
TatrÈyaÑ paccavekkhaÓÈnayo–ambho pabbajita nanu te SatthÈ
pubbeva sambodhÈ anabhisambuddho bodhisattopi samÈno cattÈri
asa~khyeyyÈni kappasatasahassaÒca pÈramiyo p|rayamÈno tattha tattha
vadhakesupi paccatthikesu cittaÑ nappad|sesi. SeyyathidaÑ, SÊlavajÈtake
tÈva attano deviyÈ paduÔÔhena pÈpa-amaccena ÈnÊtassa paÔiraÒÒo
______________________________________________________________
1. OkiratÊti (SÊ, SyÈ) 2. Khu 1. 32, 382 piÔÔhesu.
 9. BrahmavihÈraniddesa 295

tiyojanasataÑ rajjaÑ gaÓhantassa nisedhanatthÈya uÔÔhitÈnaÑ amaccÈnaÑ

Èvudhampi chupituÑ na adÈsi. Puna saddhiÑ amaccasahassena ÈmakasusÈne
galappamÈÓaÑ bh|miÑ khaÓitvÈ nikhaÒÒamÈno cittappadosamattampi
akatvÈ kuÓapakhÈdanatthaÑ ÈgatÈnaÑ si~gÈlÈnaÑ paÑsuviy|hanaÑ nissÈya
purisakÈraÑ katvÈ paÔiladdhajÊvito yakkhÈnubhÈvena attano sirigabbhaÑ
or|yha sirisayane sayitaÑ paccatthikaÑ disvÈ kopaÑ akatvÈva aÒÒamaÒÒaÑ
sapathaÑ katvÈ taÑ mittaÔÔhÈne ÔhapayitvÈ Èha–
“ŒsÊsetheva1 puriso, na nibbindeyya paÓÉito.
PassÈmi vohamattÈnaÑ, yathÈ icchiÑ tathÈ ah|”ti2.
KhantivÈdÊjÈtake dummedhena KÈsiraÒÒÈ “kiÑvÈdÊ tvaÑ samaÓÈ”ti
puÔÔho “KhantivÈdÊ nÈmÈhan”ti vutte sakaÓÔakÈhi kasÈhi tÈÄetvÈ
hatthapÈdesu chijjamÈnesu kopamattampi nÈkÈsi.
AnacchariyaÒcetaÑ, yaÑ mahallako pabbajj|pagato evaÑ kareyya.
C|ÄadhammapÈlajÈtake pana uttÈnaseyyakopi samÈno–
“CandanarasÈnulittÈ, bÈhÈ chijjanti DhammapÈlassa.
DÈyÈdassa pathabyÈ, pÈÓÈ me deva rujjhantÊ”ti3.
EvaÑ vippalapamÈnÈya mÈtuyÈ pitarÈ MahÈpatÈpena nÈma raÒÒÈ
vaÑsakaÄÊresu viya cat|su hatthapÈdesu chedÈpitesu tÈvatÈpi santuÔÔhiÑ
anÈpajjitvÈ sÊsamassa chindathÈti ÈÓatte “ayaÑ dÈni te cittapariggaÓhana-
kÈlo, idÈni ambho DhammapÈla sÊsacchedÈÓÈpake pitari, sÊsacchedake
purise, paridevamÈnÈya mÈtari, attani cÈti imesu cat|su samacitto hotÊ”ti
daÄhaÑ samÈdÈnamadhiÔÔhÈya paduÔÔhÈkÈramattampi nÈkÈsi.
IdaÒcÈpi anacchariyameva, yaÑ manussabh|to evamakÈsi.
TiracchÈnabh|topi pana Chaddanto nÈma vÈraÓo hutvÈ visappitena sallena
nÈbhiyaÑ viddhopi tÈva anatthakÈrimhi luddake cittaÑ nappad|sesi.
YathÈha–
______________________________________________________________
1. AsiÑsetheva (SÊ, SyÈ, I) 2. JÈ 1. 13 piÔÔhe. 3. JÈ 1. 126 piÔÔhe.
296 Visuddhimagga

“Samappito puthusallena nÈgo,

AduÔÔhacitto luddakaÑ ajjhabhÈsi.
Ki’matthayaÑ kissa vÈ samma hetu,
MamaÑ vadhÊ kassa vÈ’yaÑ payogo”ti1.
EvaÑ vatvÈ ca KÈsiraÒÒo mahesiyÈ tava dantÈnamatthÈya pesitomhi
bhadanteti vutte tassÈ manorathaÑ p|rento
chabbaÓÓarasminiccharaÓasamujjalitacÈrusobhe attano dante chetvÈ adÈsi.
MahÈkapi hutvÈ attanÈyeva pabbatapapÈtato uddharitena purisena–
“Bhakkho ayaÑ manussÈnaÑ, yathevaÒÒe vane migÈ.
YaÑn|nimaÑ vadhitvÈna, chÈto khÈdeyya vÈnaraÑ.
Œhitova gamissÈmi, maÑsamÈdÈya sambalaÑ.
KantÈraÑ nittharissÈmi, pÈtheyyaÑ me bhavissatÊ”ti2–
EvaÑ cintetvÈ silaÑ ukkhipitvÈ matthake sampadÈlite assupuÓÓehi
nettehi taÑ purisaÑ udikkhamÈno–
“MÈ ayyosi me bhadante, tvaÑ nÈmetÈdisaÑ kari3.
TvaÑ khosi nÈma dÊghÈvu, aÒÒaÑ vÈretumarahasÊ”ti4–
VatvÈ tasmiÑ purise cittaÑ appad|setvÈ attano ca dukkhaÑ acintetvÈ
tameva purisaÑ khemantabh|miÑ sampÈpesi.
Bh|ridatto nÈma nÈgarÈjÈ hutvÈ uposatha~gÈni adhiÔÔhÈya
vammikamuddhani sayamÈno kappuÔÔhÈnaggisadisena osadhena sakalasarÊre
siÒciyamÈnopi peÄÈya pakkhipitvÈ sakalajambudÊpe kÊÄÈpiyamÈnopi tasmiÑ
brÈhmaÓe manopadosamattampi na akÈsi. YathÈha–
“PeÄÈya pakkhipantepi, maddantepi ca pÈÓinÈ.
AlampÈne5 na kuppÈmi, sÊlakhaÓÉabhayÈ mamÈ”ti6.
______________________________________________________________
1. JÈ 1. 374 piÔÔhe. 2. JÈ 1. 382 piÔÔhe.
3. MÈyyosi me bhadante tvaÑ, tuvaÑ nÈmedisaÑ kari (SÊ) 4. JÈ 1. 383 piÔÔhe passa.
5. ŒlambaÓe (SÊ), ÈlambÈne (SyÈ, Ka), alampÈyane (CariyÈpÈÄi)
6. CariyÈ 400 piÔÔhe.
 9. BrahmavihÈraniddesa 297

Campeyyopi nÈgarÈjÈhutvÈ ahituÓÉikena viheÔhiyamÈno

manopadosamattampi nuppÈdesi. YathÈha–

“TadÈpi maÑ dhammacÈriÑ, upavuttha-uposathaÑ.

AhituÓÉiko gahetvÈna, rÈjadvÈramhi kÊÄati.

YaÑ so vaÓÓaÑ cintayati, nÊlaÑ pÊtaÑ va1 lohitaÑ.

Tassa cittÈnuvattanto, homi cintitasannibho.

ThalaÑ kareyyaÑ udakaÑ, udakampi thalaÑ kare.

YadihaÑ tassa kuppeyyaÑ, khaÓena chÈrikaÑ kare.

Yadi cittavasÊ hessaÑ, parihÈyissÈmi sÊlato.

SÊlena parihÊnassa, uttamattho na sijjhatÊ”ti2.

Sa~khapÈlanÈgarÈjÈ hutvÈ tikhiÓÈhi sattÊhi aÔÔhasu ÔhÈnesu ovijjhitvÈ

pahÈramukhehi sakaÓÔakÈ latÈyo pavesetvÈ nÈsÈya daÄhaÑ rajjuÑ
pakkhipitvÈ soÄasahi bhojaputtehi kÈjenÈdÈya vayhamÈno dharaÓÊtale
ghaÑsiyamÈnasarÊro mahantaÑ dukkhaÑ paccanubhonto kujjhitvÈ
olokitamatteneva sabbe bhojaputte bhasmiÑ kÈtuÑ samatthopi samano
cakkhuÑ ummÊletvÈ paduÔÔhÈkÈramattampi na akÈsi. YathÈha–

“CÈtuddasiÑ paÒcadasiÒca’ÄÈra3,
UposathaÑ niccamupÈvasÈmi.
AthÈgamuÑ soÄasabhojaputtÈ,
RajjuÑ gahetvÈna daÄhaÒca pÈsaÑ.

BhetvÈna4 nÈsaÑ atikassa rajjuÑ,

NayiÑsu maÑ samparigayha luddÈ5.
EtÈdisaÑ dukkhamahaÑ titikkhaÑ,
UposathaÑ appaÔikopayanto”ti6.
______________________________________________________________
1. NÊlaÑ pÊtaÒca (sabbattha), nÊlaÑ va pÊta (CariyÈpÈÄi) ®ÊkÈ passitabbÈ.
2. CariyÈ 400. 401 piÔÔhesu. 3. PaÒcadasiÑ aÄÈra (Ka)
4. ChetvÈna (I, Ka) 5. £uddÈ (SÊ) 6. JÈ 2. 22 piÔÔhe.
298 Visuddhimagga

Na kevalaÒca etÈneva, aÒÒÈnipi MÈtuposakajÈtakÈdÊsu anekÈni

acchariyÈni akÈsi. Tassa te idÈni sabbaÒÒutaÑ pattaÑ sadevaloke kenaci
appaÔisamakhantiguÓaÑ taÑ BhagavantaÑ SatthÈraÑ apadisato
paÔighacittaÑ nÈma uppÈdetuÑ ativiya ayuttaÑ appatir|panti.

248. Sace panassa evaÑ Satthu pubbacaritaguÓaÑ paccavekkhatopi

dÊgharattaÑ kilesÈnaÑ dÈsabyaÑ upagatassa neva taÑ paÔighaÑ
v|pasammati, athÈnena anamataggiyÈni paccavekkhitabbÈni. Tatra hi
vuttaÑ–
“Na so bhikkhave satto sulabhar|po, yo na mÈtÈ bh|tapubbo, yo na
pitÈ bh|tapubbo, yo na bhÈtÈ, yo na bhaginÊ, yo na putto, yo na dhÊtÈ
bh|tapubbȔti1.
TasmÈ tasmiÑ puggale evaÑ cittaÑ uppÈdetabbaÑ, “ayaÑ kira me atÊte
mÈtÈ hutvÈ dasamÈse kucchiyÈ pariharitvÈ muttakarÊsakheÄasi~ghÈÓikÈdÊni
haricandanaÑ viya ajigucchamÈnÈ2 apanetvÈ ure naccÈpentÊ3 a~gena
pariharamÈnÈ4 posesi, pitÈ hutvÈ ajapathasa~kupathÈdÊni gantvÈ vÈÓijjaÑ
payojayamÈno mayhamatthÈya jÊvitampi pariccajitvÈ ubhatoby|Ähe sa~gÈme
pavisitvÈ nÈvÈya mahÈsamuddaÑ pakkhanditvÈ aÒÒÈni ca dukkarÈni karitvÈ
‘puttake posessÈmÊ’ti tehi tehi upÈyehi dhanaÑ saÑharitvÈ maÑ posesi.
BhÈtÈ, bhaginÊ, putto, dhÊtÈ ca hutvÈpi idaÒcidaÒcupakÈraÑ akÈsÊti tatra me
nappatir|paÑ manaÑ pad|setun”ti.

249. Sace pana evampi cittaÑ nibbÈpetuÑ na sakkotiyeva, athÈnena

evaÑ mettÈnisaÑsÈ paccavekkhitabbÈ–“Ambho pabbajita nanu vuttaÑ
BhagavatÈ–
‘MettÈya kho bhikkhave cetovimuttiyÈ ÈsevitÈya bhÈvitÈya
bahulÊkatÈya yÈnÊkatÈya vatthukatÈya anuÔÔhitÈya paricitÈya
susamÈraddhÈya ekÈdasÈnisaÑsÈ
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 395 piÔÔhe. 2. AjigucchamÈno (SyÈ, I, Ka)
3. NipajjÈpento (SyÈ), naccÈpento (I), nacchÈdento (Ka)
4. PariharamÈno (SyÈ, I, Ka)
 9. BrahmavihÈraniddesa 299

pÈÔika~khÈ. Katame ekÈdasa, sukhaÑ supati, sukhaÑ paÔibujjhati, na

pÈpakaÑ supinaÑ passati, manussÈnaÑ piyo hoti, amanussÈnaÑ piyo
hoti, devatÈ rakkhanti, nÈssa aggi vÈ visaÑ vÈ satthaÑ vÈ kamati,
tuvaÔaÑ cittaÑ samÈdhiyati, mukhavaÓÓo pasÊdati, asamm|Äho
kÈla~karoti, uttarimappaÔivijjhanto brahmalok|pago hotÊ’ti1.
Sace tvaÑ idaÑ cittaÑ na nibbÈpessasi, imehi ÈnisaÑsehi paribÈhiro
bhavissasʔti.

250. Evampi nibbÈpetuÑ asakkontena pana dhÈtuvinibbhogo kÈtabbo.

KathaÑ? “Ambho pabbajita tvaÑ etassa kujjhamÈno kassa kujjhasi, kiÑ
kesÈnaÑ kujjhasi, udÈhu lomÈnaÑ, nakhÈnaÑ -pa- muttassa kujjhasi. Atha
vÈ pana kesÈdÊsu pathavÊdhÈtuyÈ kujjhasi, ÈpodhÈtuyÈ, tejodhÈtuyÈ,
vÈyodhÈtuyÈ kujjhasi. Ye vÈ paÒcakkhandhe dvÈdasÈyatanÈni aÔÔhÈrasa
dhÈtuyo upÈdÈya ayamÈyasmÈ itthannÈmoti vuccati, tesu kiÑ
r|pakkhandhassa kujjhasi, udÈhu vedanÈ, saÒÒÈ, sa~khÈra,
viÒÒÈÓakkhandhassa kujjhasi. KiÑ vÈ cakkhÈyatanassa kujjhasi, kiÑ
r|pÈyatanassa kujjhasi -pa-. KiÑ manÈyatanassa kujjhasi, kiÑ
dhammÈyatanassa kujjhasi. KiÑ vÈ cakkhudhÈtuyÈ kujjhasi, kiÑ
r|padhÈtuyÈ, kiÑ cakkhuviÒÒÈÓadhÈtuyÈ -pa-. KiÑ manodhÈtuyÈ, kiÑ
dhammadhÈtuyÈ, kiÑ manoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ”ti. EvaÒhi dhÈtuvinibbhogaÑ
karoto Èragge sÈsapassa viya ÈkÈse cittakammassa viya ca kodhassa
patiÔÔhÈnaÔÔhÈnaÑ na hoti.

251. DhÈtuvinibbhogaÑ pana kÈtuÑ asakkontena dÈnasaÑvibhÈgo

kÈtabbo. Attano santakaÑ parassa dÈtabbaÑ, parassa santakaÑ attanÈ
gahetabbaÑ. Sace pana paro bhinnÈjÊvo hoti aparibhogÈrahaparikkhÈro,
attano santakameva dÈtabbaÑ. TassevaÑ karoto ekanteneva tasmiÑ puggale
ÈghÈto v|pasammati. Itarassa ca atÊtajÈtito paÔÔhÈya anubandhopi kodho
ta~khaÓaÒÒeva v|pasammati, CittalapabbatavihÈre tikkhattuÑ
vuÔÔhÈpitasenÈsanena PiÓÉapÈtikattherena
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 542 piÔÔhe.
300 Visuddhimagga

“ayaÑ bhante aÔÔhakahÈpaÓagghanako patto mama mÈtarÈ upÈsikÈya dinno

dhammiyalÈbho, mahÈ-upÈsikÈya puÒÒalÈbhaÑ karothÈ”ti vatvÈ dinnaÑ
pattaÑ laddhamahÈtherassa viya. EvaÑ mahÈnubhÈvametaÑ dÈnaÑ nÈma.
Vuttampi cetaÑ–
“AdantadamanaÑ dÈnaÑ, dÈnaÑ sabbatthasÈdhakaÑ1.
DÈnena piyavÈcÈya, unnamanti namanti cÈ”ti.

252. TassevaÑ verÊpuggale v|pasantapaÔighassa yathÈ

piyÈtippiyasahÈyakamajjhattesu, evaÑ tasmimpi mettÈvasena cittaÑ
pavattati. AthÈnena punappunaÑ mettÈyantena attani piyapuggale majjhatte
verÊpuggaleti cat|su janesu samacittataÑ sampÈdentena sÊmÈsambhedo2
kÈtabbo. TassidaÑ lakkhaÓaÑ, sace imasmiÑ puggale piyamajjhattaverÊhi
saddhiÑ attacatutthe ekasmiÑ padese nisinne corÈ ÈgantvÈ “bhante ekaÑ
bhikkhuÑ amhÈkaÑ dethÈ”ti vatvÈ “kiÑ kÈraÓÈ”ti vutte “taÑ mÈretvÈ
galalohitaÑ gahetvÈ balikaraÓatthÈyÈ”ti vadeyyuÑ, tatra ceso bhikkhu
“asukaÑ vÈ asukaÑ vÈ gaÓhant|”ti cinteyya, akatova hoti sÊmÈsambhedo.
Sacepi “maÑ gaÓhantu, mÈ ime tayo”tipi cinteyya, akatova hoti
sÊmÈsambhedo. KasmÈ? Yassa yassa hi gahaÓamicchati, tassa tassa ahitesÊ
hoti, itaresaÑyeva hitesÊ hoti.
YadÈ pana catunnaÑ janÈnamantare ekampi corÈnaÑ dÈtabbaÑ na
passati, attani ca tesu ca tÊsu janesu samameva cittaÑ pavatteti, kato hoti
sÊmÈsambhedo. TenÈhu porÈÓÈ–
“Attani hitamajjhatte, ahite ca catubbidhe.
YadÈ passati nÈnattaÑ, hitacittova pÈÓinaÑ.
Na nikÈmalÈbhÊ mettÈya, kusalÊti pavuccati.
YadÈ catasso sÊmÈyo, sambhinnÈ honti bhikkhuno.
SamaÑ pharati mettÈya, sabbalokaÑ sadevakaÑ.
MahÈviseso purimena, yassa sÊmÈ na ÒÈyatÊ”ti.
______________________________________________________________
1. AdÈnaÑ dantad|sakaÑ (DÊ-®Ôha 3. 227) 2. SÊmasambhedo (SyÈ, I, Ka)
 9. BrahmavihÈraniddesa 301

253. EvaÑ sÊmÈsambhedasamakÈlameva ca iminÈ bhikkhunÈ nimittaÒca

upacÈraÒca laddhaÑ hoti. SÊmÈsambhede pana kate tameva nimittaÑ
Èsevanto bhÈvento bahulÊkaronto appakasireneva pathavÊkasiÓe
vuttanayeneva appanaÑ pÈpuÓÈti.
EttÈvatÈnena adhigataÑ hoti paÒca~gavippahÊnaÑ
paÒca~gasamannÈgataÑ tividhakalyÈÓaÑ dasalakkhaÓasampannaÑ
paÔhamajjhÈnaÑ mettÈsahagataÑ. Adhigate ca tasmiÑ tadeva nimittÑ
Èsevanto bhÈvento bahulÊkaronto anupubbena catukkanaye
dutiyatatiyajjhÈnÈni, paÒcakanaye dutiyatatiyacatutthajjhÈnÈni ca pÈpuÓÈti.
So hi paÔhamajjhÈnÈdÊnaÑ aÒÒataravasena mettÈsahagatena cetasÈ ekaÑ
disaÑ pharitvÈ viharati. TathÈ dutiyaÑ, tathÈ tatiyaÑ, tathÈ catutthaÑ1. Iti
uddhamadho tiriyaÑ sabbadhi sabbattatÈya sabbÈvantaÑ lokaÑ
mettÈsahagatena cetasÈ vipulena mahaggatena appamÈÓena averena
abyÈpajjena2 pharitvÈ viharati3. PaÔhamajjhÈnÈdivasena
appanÈppattacittasseva hi ayaÑ vikubbanÈ sampajjati.

254. Ettha ca mettÈsahagatenÈti mettÈya samannÈgatena. CetasÈti

cittena. EkaÑ disanti ekamekissÈ disÈya paÔhamapariggahitaÑ sattaÑ
upÈdÈya ekadisÈpariyÈpannasattapharaÓavasena vuttaÑ. PharitvÈti phusitvÈ
ÈrammaÓaÑ katvÈ. ViharatÊti brahmavihÈrÈdhiÔÔhitaÑ iriyÈpathavihÈraÑ
pavatteti. TathÈ dutiyanti yathÈ puratthimÈdÊsu disÈsu yaÑkiÒci4 ekaÑ
disaÑ pharitvÈ viharati, tatheva tadanantaraÑ dutiyaÑ tatiyaÑ catutthaÒcÈti
attho. Iti uddhanti eteneva nayena uparimaÑ disanti vuttaÑ hoti. Adho
tiriyanti adhodisampi tiriyaÑdisampi evameva. Tattha ca adhoti heÔÔhÈ.
Tiriyanti anudisÈsu. EvaÑ sabbadisÈsu assamaÓÉale assamiva
mettÈsahagataÑ cittaÑ sÈretipi paccÈsÈretipÊti. EttÈvatÈ ekaÑ disaÑ
pariggahetvÈ odhiso mettÈpharaÓaÑ dassitaÑ.
SabbadhÊti-Èdi pana anodhiso dassanatthaÑ vuttaÑ. Tattha sabbadhÊti
sabbattha. SabbattatÈyÈti sabbesu hÊnamajjhimukkaÔÔha
mittasapattamajjhattÈdippabhedesu
______________________________________________________________
1. CatutthiÑ (SÊ, I) 2. AbyÈpajjhena (I)
3. Vibha~ga 284; DÊ 1. 234 piÔÔhÈdÊsu. 4. YaÑ kaÒci (?)
302 Visuddhimagga

attatÈya. “AyaÑ parasatto”ti vibhÈgaÑ akatvÈ attasamatÈyÈti vuttaÑ hoti.

Atha vÈ sabbattatÈyÈti sabbena cittabhagena Êsakampi bahi avikkhipamÈnoti
vuttaÑ hoti. SabbÈvantanti sabbasattavantaÑ, sabbasattayuttanti attho.
Lokanti sattalokaÑ. VipulenÈti-evamÈdipariyÈyadassanato panettha puna
mettÈsahagatenÈti vuttaÑ. YasmÈ vÈ ettha odhiso pharaÓe viya puna tathÈ
saddo iti saddo vÈ na vutto, tasmÈ puna mettÈsahagatena cetasÈti vuttaÑ.
Nigamavasena vÈ etaÑ vuttaÑ. VipulenÈti ettha ca pharaÓavasena vipulatÈ
daÔÔhabbÈ. Bh|mivasena pana etaÑ mahaggataÑ paguÓavasena ca
appamÈÓasattÈrammaÓavasena ca appamÈÓaÑ, byÈpÈdapaccatthikappahÈ-
nena averaÑ, domanassappahÈnato abyÈpajjaÑ1, niddukkhanti vuttaÑ hoti.
AyaÑ mettÈsahagatena cetasÈti-ÈdinÈ nayana vuttÈya vikubbanÈya attho.

255. YathÈ cÈyaÑ appanÈppattacittasseva vikubbanÈ sampajjati, tathÈ

yampi PaÔisambhidÈyaÑ2 “paÒcahÈkÈrehi anodhisopharaÓÈ mettÈ
cetovimutti, sattahÈkÈrehi odhisopharaÓÈ mettÈ cetovimutti, dasahÈkÈrehi
disÈpharaÓÈ mettÈ cetovimuttÊ”ti vuttaÑ, tampi appanÈppattacittasseva
sampajjatÊti veditabbaÑ.
Tattha ca sabbe sattÈ averÈ abyÈpajjÈ3 anÊghÈ sukhÊ attÈnaÑ
pariharantu, sabbe pÈÓÈ, sabbe bh|tÈ, sabbe puggalÈ, sabbe
attabhÈvapariyÈpannÈ averÈ -pa- pariharant|ti imehi paÒcahÈkÈrehi
anodhisopharaÓÈ mettÈ cetovimutti veditabbÈ.
SabbÈ itthiyo averÈ -pa- attÈnaÑ pariharantu, sabbe purisÈ, sabbe ariyÈ,
sabbe anariyÈ, sabbe devÈ, sabbe manussÈ, sabbe vinipÈtikÈ averÈ -pa-
pariharant|ti imehi sattahÈkÈrehi odhisopharaÓÈ mettÈ cetovimutti
veditabbÈ.
Sabbe puratthimÈya disÈya sattÈ averÈ -pa- attÈnaÑ pariharantu. Sabbe
pacchimÈya disÈya, sabbe uttarÈya disÈya, sabbe dakkhiÓÈya disÈya, sabbe
puratthimÈya anudisÈya, sabbe pacchimÈya anudisÈya,
______________________________________________________________
1. AbyÈpajjhaÑ (I) 2. PaÔisaÑ 314 piÔÔhe. 3. AbyÈpajjhÈ (I)
 9. BrahmavihÈraniddesa 303

sabbe uttarÈya anudisÈya, sabbe dakkhiÓÈya anudisÈya, sabbe heÔÔhimÈya

disÈya, sabbe uparimÈya disÈya sattÈ averÈ -pa- pariharantu. Sabbe
puratthimÈya disÈya pÈÓÈ, bh|tÈ, puggalÈ, attabhÈvapariyÈpannÈ, averÈ -pa-
pariharantu. SabbÈ puratthimÈya disÈya itthiyo, sabbe purisÈ, ariyÈ, anariyÈ,
devÈ, manussÈ, vinipÈtikÈ averÈ -pa- pariharantu. SabbÈ pacchimÈya disÈya,
uttarÈya, dakkhiÓÈya, puratthimÈya anudisÈya, pacchimÈya, uttarÈya,
dakkhiÓÈya anudisÈya, heÔÔhimÈya disÈya, uparimÈya disÈya itthiyo -pa-
vinipÈtikÈ averÈ abyÈpajjÈ anÊghÈ sukhÊ attÈnaÑ pariharant|ti imehi
dasahÈkÈrehi disÈpharaÓÈ mettÈ cetovimutti veditabbÈ.

256. Tattha sabbeti anavasesapariyÈdÈnametaÑ. SattÈti r|pÈdÊsu

khandhesu chandarÈgena sattÈ visattÈti sattÈ. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ–

“R|pe kho rÈdha yo chando yo rÈgo yÈ nandÊ yÈ taÓhÈ, tatra satto,

tatra visatto, tasmÈ sattoti vuccati. VedanÈya. SaÒÒÈya. Sa~khÈresu.
ViÒÒÈÓe yo chando yo rÈgo yÈ nandÊ yÈ taÓhÈ, tatra satto, tatra visatto,
tasmÈ sattoti vuccatÊ”ti1.

R|ÄhÊsaddena pana vÊtarÈgesupi ayaÑ vohÈro vattatiyeva, vilÊvamayepi

bÊjanivisese tÈlavaÓÔavohÈro viya. AkkharacintakÈ pana atthaÑ avicÈretvÈ
nÈmamattametanti icchanti. Yepi atthaÑ vicÈrenti, te satvayogena sattÈti
icchanti.

PÈÓanatÈya pÈÓÈ, assÈsapassÈsÈyattavuttitÈyÈti attho. Bh|tattÈ bh|tÈ,

saÑbh|tattÈ abhinibbattattÈti attho. Punti vuccati nirayo. TasmiÑ galantÊti
puggalÈ, gacchantÊti attho. AttabhÈvo vuccati sarÊraÑ.
KhandhapaÒcakameva vÈ, tamupÈdÈya paÒÒattimattasambhavato. TasmiÑ
attabhÈve pariyÈpannÈti attabhÈvapariyÈpannÈ. PariyÈpannÈti paricchinnÈ,
antogadhÈti attho.
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 155 piÔÔhe.
304 Visuddhimagga

YathÈ ca sattÈti vacanaÑ, evaÑ sesÈnipi r|ÄhÊvasena ÈropetvÈ

sabbÈnetÈni sabbasattavevacanÈnÊti veditabbÈni. KÈmaÒca aÒÒÈnipi sabbe
jant| sabbe jÊvÈti-ÈdÊni sabbasattavevacanÈni atthi, pÈkaÔavasena pana
imÈneva paÒca gahetvÈ “paÒcahÈkÈrehi anodhisopharaÓÈ mettÈ
cetovimuttÊ”ti vuttaÑ.

Ye pana sattÈ pÈÓÈti-ÈdÊnaÑ na kevalaÑ vacanamattatova, atha kho

atthatopi nÈnattameva iccheyyuÑ, tesaÑ anodhisopharaÓÈ virujjhati, tasmÈ
tathÈ atthaÑ agahetvÈ imesu paÒcasu ÈkÈresu aÒÒataravasena anodhiso
mettÈ pharitabbÈ.

257. Ettha ca sabbe sattÈ averÈ hont|ti ayamekÈ appanÈ. AbyÈpajjÈ

hont|ti ayamekÈ appanÈ. AbyÈpajjÈti byÈpÈdarahitÈ. AnÊghÈ hont|ti
ayamekÈ appanÈ. AnÊghÈti niddukkhÈ. SukhÊ attÈnaÑ pariharant|ti ayamekÈ
appanÈ. TasmÈ imesupi padesu yaÑ yaÑ pÈkaÔaÑ hoti, tassa tassa vasena
mettÈ pharitabbÈ. Iti paÒcasu ÈkÈresu catunnaÑ appanÈnaÑ vasena
anodhisopharaÓe vÊsati appanÈ honti.

OdhisopharaÓe pana sattasu ÈkÈresu catunnaÑ vasena aÔÔhavÊsati. Ettha

ca itthiyo purisÈti li~gavasena vuttaÑ. AriyÈ anariyÈti
ariyaputhujjanavasena. DevÈ manussÈ vinipÈtikÈti upapattivasena.

DisÈpharaÓe pana sabbe puratthimÈya disÈya sattÈti-ÈdinÈ nayena

ekamekissÈ disÈya vÊsati vÊsati katvÈ dvesatÈni, sabbÈ puratthimÈya disÈya
itthiyoti-ÈdinÈ nayena ekamekissÈ disÈya aÔÔhavÊsati aÔÔhavÊsati katvÈ asÊti
dvesatÈnÊti cattÈrisatÈni asÊti ca appanÈ. Iti sabbÈnipi PaÔisambhidÈyaÑ
vuttÈni aÔÔhavÊsÈdhikÈni paÒca appanÈsatÈnÊti.

Iti etÈsu appanÈsu yassa kassaci vasena mettaÑ cetovimuttiÑ bhÈvetvÈ

ayaÑ yogÈvacaro “sukhaÑ supatÊ”ti-ÈdinÈ nayena vutte ekÈdasÈnisaÑse
paÔilabhati.
 9. BrahmavihÈraniddesa 305

258. Tattha sukhaÑ supatÊti yathÈ sesÈ janÈ samparivattamÈnÈ

kÈkacchamÈnÈ dukkhaÑ supanti, evaÑ asupitvÈ sukhaÑ supati. NiddaÑ
okkantopi samÈpattiÑ samÈpanno viya hoti. (1)

SukhaÑ paÔibujjhatÊti yathÈ aÒÒe nitthunantÈ vijambhantÈ

samparivattantÈ dukkhaÑ paÔibujjhanti, evaÑ appaÔibujjhitvÈ
vikasamÈnamiva padumaÑ sukhaÑ nibbikÈraÑ paÔibujjhati. (2)

Na pÈpakaÑ supinaÑ passatÊti supinaÑ passantopi bhaddakameva

supinaÑ passati, cetiyaÑ vandanto viya p|jaÑ karonto viya dhammaÑ
suÓanto viya ca hoti. YathÈ pana aÒÒe attÈnaÑ corehi samparivÈritaÑ viya
vÈÄehi upaddutaÑ viya papÈte patantaÑ viya ca passanti, evaÑ pÈpakaÑ
supinaÑ na passati. (3)

ManussÈnaÑ piyo hotÊti ure Èmutta1muttÈhÈro viya sÊse piÄandhamÈlÈ

viya ca manussÈnaÑ piyo hoti manÈpo. (4)

AmanussÈnaÑ piyo hotÊti yatheva manussÈnaÑ, evaÑ amanussÈnampi

piyo hoti VisÈkhatthero viya.

So kira PÈÔaliputte kuÔumbiyo ahosi. So tattheva vasamÈno assosi

“TambapaÓÓidÊpo kira cetiyamÈlÈla~kato kÈsÈvapajjato
icchiticchitaÔÔhÈneyeva ettha sakkÈ nisÊdituÑ vÈ nipajjituÑ vÈ utusappÈyaÑ
senÈsanasappÈyaÑ puggalasappÈyaÑ dhammassavanasappÈyanti
sabbamettha sulabhan”ti.

So attano bhogakkhandhaÑ puttadÈrassa niyyÈdetvÈ2 dussante3

baddhena ekakahÈpaÓeneva gharÈ nikkhamitvÈ samuddatÊre nÈvaÑ
udikkhamÈno ekamÈsaÑ vasi. So vohÈrakusalatÈya imasmiÑ ÔhÈne bhaÓÉaÑ
kiÓitvÈ asukasmiÑ vikkiÓanto dhammikÈya vaÓijjÈya tenevantaramÈsena
sahassaÑ abhisaÑhari4. Anupubbena MahÈvihÈraÑ ÈgantvÈ pabbajjaÑ yÈci.
______________________________________________________________
1. Œmukka- (?) 2. NÊyÈdetvÈ (SÊ), niyyÈtetvÈ (?)
3. Dasante (SÊ, I) 4. AbhisaÑharÊti (I), abhisaÑharati (SyÈ, Ka)
306 Visuddhimagga

So pabbÈjanatthÈya sÊmaÑ nÊto taÑ sahassatthavikaÑ ovaÔÔikantarena

bh|miyaÑ pÈtesi. “Kimetan”ti ca vutte “kahÈpaÓasahassaÑ bhante”ti vatvÈ
“upÈsaka pabbajitakÈlato paÔÔhÈya na sakkÈ vicÈretuÑ, idÈnevetaÑ
vicÈrehÊ”ti vutte “VisÈkhassa pabbajjaÔÔhÈnamÈgatÈ mÈ rittahatthÈ
gamiÑs|”ti muÒcitvÈ sÊmÈmÈÄake vippakiritvÈ pabbajitvÈ upasampanno.

So paÒcavasso hutvÈ dvemÈtikÈ paguÓÈ katvÈ pavÈretvÈ attano

sappÈyaÑ kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈ ekekasmiÑ vihÈre cattÈro mÈse katvÈ
samappavattavÈsaÑ vasamÈno cari. EvaÑ caramÈno–

Vanantare Ôhito thero, VisÈkho gajjamÈnako.

Attano guÓamesanto, imamatthaÑ abhÈsatha.

“YÈvatÈ upasampanno, yÈvatÈ idha Ègato.

Etthantare khalitaÑ natthi, aho lÈbhÈ te mÈrisÈ”ti.

So CittalapabbatavihÈraÑ gacchanto dvedhÈ pathaÑ patvÈ “ayaÑ nukho

maggo udÈhu ayan”ti cintayanto aÔÔhÈsi. Athassa pabbate adhivatthÈ devatÈ
hatthaÑ pasÈretvÈ “esa maggo”ti vatvÈ dasseti. So CittalapabbatavihÈraÑ
gantvÈ tattha cattÈro mÈse vasitvÈ pacc|se gamissÈmÊti cintetvÈ nipajji.
Ca~kamasÊse MaÓilarukkhe adhivatthÈ devatÈ sopÈnaphalake nisÊditvÈ
parodi.

Thero “ko eso”ti Èha. AhaÑ bhante maÓiliyÈti. Kissa rodasÊti.

TumhÈkaÑ gamanaÑ paÔiccÈti. Mayi idha vasante tumhÈkaÑ ko guÓoti.
Tumhesu bhante idha vasantesu amanussÈ aÒÒamaÒÒaÑ mettaÑ
paÔilabhanti, te dÈni tumhesu gatesu kalahaÑ karissanti, duÔÔhullampi
kathayissantÊti. Thero “sace mayi idha vasante tumhÈkaÑ phÈsuvihÈro hoti,
sundaran”ti vatvÈ aÒÒepi cattÈro mÈse tattheva vasitvÈ puna tatheva
gamanacittaÑ uppÈdeti. DevatÈpi puna tatheva parodi. EtenevupÈyena thero
tattheva vasitvÈ tattheva parinibbÈyÊti evaÑ mettÈvihÈrÊ bhikkhu
amanussÈnaÑ piyo hoti. (5)

DevatÈ rakkhantÊti puttamiva mÈtÈpitaro devatÈ rakkhanti. (6)

 9. BrahmavihÈraniddesa 307

NÈssa aggi vÈsaÑ vÈ satthaÑ kamatÊti mettÈvihÈrissa kÈye UttarÈya

upÈsikÈya viya aggi vÈ, SaÑyuttabhÈÓakac|Äasivattherasseva visaÑ vÈ,
SaÑkiccasÈmaÓerasseva satthaÑ vÈ na kamati, na pavisati. NÈssa kÈyaÑ
vikopetÊti vuttaÑ hoti. Dhenuvatthumpi cettha kathayanti. EkÈ kira dhenu
vacchakassa khÊradhÈraÑ muÒcamÈnÈ aÔÔhÈsi. Eko luddako taÑ vijjhissÈmÊti
hatthena samparivattetvÈ dÊghadaÓÉasattiÑ muÒci. SÈ tassÈ sarÊraÑ Èhacca
tÈlapaÓÓaÑ viya pavaÔÔamÈno gatÈ, neva upacÈrabalena, na appanÈbalena,
kevalaÑ vacchake balavapiyacittatÈya. EvaÑ mahÈnubhÈvÈ mettÈti. (7)
TuvaÔaÑ cittaÑ samÈdhiyatÊti mettÈvihÈrino khippameva cittaÑ
samÈdhiyati, natthi tassa dandhÈyitattaÑ. (8)
MukhavaÓÓo vippasÊdatÊti bandhanÈ pavuttaÑ tÈlapakkaÑ viya cassa
vippasannavaÓÓaÑ mukhaÑ hoti. (9)
Asamm|Äho kÈla~karotÊti mettÈvihÈrino sammohamaraÓaÑ nÈma
natthi, asamm|Ähova niddaÑ okkamanto viya kÈlaÑ karoti. (10)
UttarimappaÔivijjhantoti mettÈsamÈpattito uttariÑ arahattaÑ
adhigantuÑ asakkonto ito cavitvÈ suttappabuddho viya
brahmalokamupapajjatÊti. (11)
AyaÑ mettÈbhÈvanÈyaÑ vitthÈrakathÈ.

KaruÓÈbhÈvanÈvaÓÓanÈ
259. KaruÓaÑ bhÈvetukÈmena pana nikkaruÓatÈya ÈdÊnavaÑ karuÓÈya
ca ÈnisaÑsaÑ paccavekkhitvÈ karuÓÈbhÈvanÈ ÈrabhitabbÈ. TaÒca pana
Èrabhantena paÔhamaÑ piyapuggalÈdÊsu na ÈrabhitabbÈ. Piyo hi
piyaÔÔhÈneyeva tiÔÔhati. AtippiyasahÈyako atippiyasahÈyakaÔÔhÈneyeva.
Majjhatto majjhattaÔÔhÈneyeva. Appiyo appiyaÔÔhÈneyeva. VerÊ
veriÔÔhÈneyeva tiÔÔhati. Li~gavisabhÈgakÈlakatÈ akhettameva.
“KathaÒca bhikkhu karuÓÈsahagatena cetasÈ ekaÑ disaÑ pharitvÈ
viharati. SeyyathÈpi nÈma ekaÑ puggalaÑ duggataÑ dur|petaÑ disvÈ
karuÓÈyeyya,
308 Visuddhimagga

evameva sabbasatte karuÓÈya pharatÊ”ti Vibha~ge1 pana vuttattÈ

sabbapaÔhamaÑ tÈva kaÒcideva karuÓÈyitabbar|paÑ2 paramakicchappattaÑ
duggataÑ dur|petaÑ kapaÓapurisaÑ chinnÈhÈraÑ kapÈlaÑ3 purato ÔhapetvÈ
anÈthasÈlÈya nisinnaÑ hatthapÈdehi paggharantakimigaÓaÑ aÔÔassaraÑ
karontaÑ disvÈ “kicchaÑ vatÈyaÑ satto Èpanno, appeva nÈma imamhÈ
dukkhÈ mucceyyÈ”ti karuÓÈ pavattetabbÈ. TaÑ alabhantena sukhitopi
pÈpakÈrÊ puggalo vajjhena upametvÈ karuÓÈyitabbo.
KathaÑ? SeyyathÈpi saha bhaÓÉena gahitacoraÑ “vadhetha nan”ti
raÒÒo ÈÓÈya4 rÈjapurisÈ bandhitvÈ catukke catukke pahÈrasatÈni dentÈ
ÈghÈtanaÑ nenti. Tassa manussÈ khÈdanÊyampi bhojanÊyampi
mÈlÈgandhavilepanatambulÈnipi denti. KiÒcÈpi so tÈni khÈdanto ceva
paribhuÒjanto ca sukhito bhogasamappito viya gacchati, atha kho taÑ neva
koci “sukhito ayaÑ mahÈbhogo”ti maÒÒati, aÒÒadatthu “ayaÑ varÈko idÈni
marissati, yaÑ yadeva hi ayaÑ padaÑ nikkhipati, tena tena santike
maraÓassa hotÊ”ti taÑ jano karuÓÈyati. Evameva karuÓÈkammaÔÔhÈnikena
bhikkhunÈ sukhitopi puggalo evaÑ karuÓÈyitabbo “ayaÑ varÈko kiÒcÈpi
idÈni sukhito susajjito bhoge paribhuÒjati, atha kho tÊsu dvÈresu ekenÈpi
katassa kalyÈÓakammassa abhÈvÈ idÈni apÈyesu anappakaÑ dukkhaÑ
domanassaÑ paÔisaÑvedissatÊ”ti.
EvaÑ taÑ puggalaÑ karuÓÈyitvÈ tato paraÑ eteneva upÈyena
piyapuggale, tato majjhatte, tato verimhÊti anukkamena karuÓÈ pavattetabbÈ.
Sace panassa pubbe vuttanayeneva verimhi paÔighaÑuppajjati, taÑ mettÈya
vuttanayeneva v|pasametabbaÑ. Yopi cettha katakusalo hoti, tampi
ÒÈtirogabhogabyasanÈdÊnaÑ aÒÒatarena byasanena samannÈgataÑ disvÈ vÈ
sutvÈ vÈ tesaÑ abhÈvepi vaÔÔadukkhaÑ anatikkantattÈ5 “dukkhitova ayan”ti
evaÑ sabbathÈpi karuÓÈyitvÈ vuttatikkantattÈ5 “dukkhitova ayan”ti evaÑ
sabbathÈpi karuÓÈyitvÈ vuttanayeneva attani piyapuggale majjhatte verimhÊti
cat|su janesu sÊmÈsambhedaÑ
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 286 piÔÔhe. 2. KaruÓÈyitabbaÑ vir|paÑ (SyÈ, I, Ka)
3. KapallaÑ (I, Ka) 4. RaÒÒÈ ÈÓÈpitÈ (SÊ) 5. AnatÊtattÈ (SÊ, I)
 9. BrahmavihÈraniddesa 309

katvÈ taÑ nimittaÑ Èsevantena bhÈventena bahulÊkarontena mettÈya

vuttanayeneva tikacatukkajjhÈnavasena appanÈ vaÉÉhetabbÈ.
A~guttaraÔÔhakathÈyaÑ pana paÔhamaÑ veripuggalo karuÓÈyitabbo,
tasmiÑcittaÑ muduÑ katvÈ duggato, tato piyapuggalo, tato attÈti ayaÑ
kamo vutto, so “duggataÑ dur|petan”ti PÈÄiyÈ na sameti, tasmÈ
vuttanayenevettha bhÈvanamÈrabhitvÈ sÊmÈsambhedaÑ katvÈ appanÈ
vaÉÉhetabbÈ. Tato paraÑ “paÒcahÈkÈrehi anodhisopharaÓÈ sattahÈkÈrehi
odhisopharaÓÈ dasahÈkÈrehi disÈpharaÓÈ”ti ayaÑ vikubbanÈ, “sukhaÑ
supatÊ”ti-Èdayo ÈnisaÑsÈ ca mettÈyaÑ vuttanayeneva veditabbÈti.
AyaÑ karuÓÈbhÈvanÈya vitthÈrakathÈ.

MuditÈbhÈvanÈvaÓÓanÈ
260. MuditÈbhÈvanaÑ ÈrabhantenÈpi na paÔhamaÑ piyapuggalÈdÊsu
ÈrabhitabbÈ. Na hi piyo piyabhÈvamatteneva muditÈya padaÔÔhÈnaÑ hoti,
pageva majjhattaverino. Li~gavisabhÈgakÈlakatÈ akhettameva.
AtippiyasahÈyako pana siyÈ padaÔÔhÈnaÑ, yo AÔÔhakathÈyaÑ
soÓÉasahÈyoti vutto. So hi muditamuditova hoti, paÔhamaÑ hasitvÈ pacchÈ
katheti, tasmÈ so vÈ paÔhamaÑ muditÈya pharitabbo. PiyapuggalaÑ vÈ
sukhitaÑ sajjitaÑ modamÈnaÑ disvÈ vÈ sutvÈ vÈ “modati vatÈyaÑ satto,
aho sÈdhu aho suÔÔh|”ti muditÈ uppÈdetabbÈ. Imameva hi atthavasaÑ
paÔicca Vibha~ge1 vuttaÑ “kathaÒca bhikkhu muditÈsahagatena cetasÈ ekaÑ
disaÑ pharitvÈ viharati. SeyyathÈpi nÈma ekaÑ puggalaÑ piyaÑ manÈpaÑ
disvÈ mudito assa, evameva sabbasatte muditÈya pharatÊ”ti.
Sacepissa so soÓÉasahÈyo vÈ piyapuggalo vÈ atÊte sukhito ahosi,
sampati pana duggato dur|peto, atÊtameva cassa sukhitabhÈvaÑ anussaritvÈ
“esa atÊte evaÑ mahÈbhogo mahÈparivÈro niccappamudito ahosÊ”ti
tamevassa muditÈkÈraÑ gahetvÈ muditÈ uppÈdetabbÈ “anÈgate vÈ pana puna
taÑ sampattiÑ
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 287 piÔÔhe.
310 Visuddhimagga

labhitvÈ hatthikkhandha-assapiÔÔhisuvaÓÓasivikÈdÊhi vicarissatÊ”ti

anÈgatampissa muditÈkÈraÑ gahetvÈ muditÈ uppÈdetabbÈ.
EvaÑ piyapuggale muditaÑ uppÈdetvÈ atha majjhatte tato verimhÊti
anukkamena muditÈ pavattetabbÈ. AppanÈ vaÉÉhetabbÈ. Sace panassa pubbe
vuttanayeneva verimhi paÔighaÑ uppajjati, taÑ mettÈyaÑ vuttanayeneva
v|pasametvÈ “imesu ca tÊsu1 attani cÈ”ti cat|su janesu samacittatÈya
sÊmÈsambhedaÑ katvÈ taÑ nimittaÑ Èsevantena bhÈventena bahulÊkarontena
mettÈyaÑ vuttanayeneva tikacatukkajjhÈnavaseneva appanÈ vaÉÉhetabbÈ.
Tato paraÑ “paÒcahÈkÈrehi anodhisopharaÓÈ sattahÈkÈrehi tato paraÑ
“paÒcahÈkÈrehi anodhisopharaÓÈ sattahÈkÈrehi odhisopharaÓÈ dasahÈkÈrehi
disÈpharaÓÈ”ti ayaÑ vikubbanÈ, “sukhaÑ supatÊ”ti-Èdayo ÈnisaÑsÈ ca
mettÈyaÑ vuttanayeneva veditabbÈti.
AyaÑ muditÈbhÈvanÈya vitthÈrakathÈ.

UpekkhÈbhÈvanÈvaÓÓanÈ
261. UpekkhÈbhÈvanaÑ bhÈvetukÈmena pana mettÈdÊsu
paÔiladdhatikacatukkajjhÈnena paguÓatatiyajjhÈnÈ vuÔÔhÈya “sukhitÈ
hont|”ti-Èdivasena sattakelÈyanamanasikÈrayuttattÈ,
paÔighÈnunayasamÊpacÈrittÈ, somanassayogena oÄÈrikattÈ ca purimÈsu
ÈdÊnavaÑ, santasabhÈvattÈ2 upekkhÈya ÈnisaÑsaÒca disvÈ yvÈssa3
pakatimajjhatto puggalo, taÑ ajjhupekkhitvÈ4 upekkhÈ uppÈdetabbÈ. Tato
piyapuggalÈdÊsu. VuttaÒhetaÑ “kathaÒca bhikkhu upekkhÈsahagatena cetasÈ
ekaÑ disaÑ pharitvÈ viharati. SeyyathÈpi nÈma ekaÑ puggalaÑ neva
manÈpaÑ na amanÈpaÑ disvÈ upekkhako assa, evameva sabbe satte
upekkhÈya pharatÊ”ti5.
TasmÈ vuttanayena majjhattapuggale upekkhaÑ uppÈdetvÈ atha
piyapuggale, tato soÓÉasahÈyake, tato verimhÊti evaÑ “imesu ca tÊsu1 attani
cÈ”ti sabbattha majjhattavasena sÊmÈsambhedaÑ katvÈ taÑ nimittaÑ
ÈsevitabbaÑ bhÈvetabbaÑ bahulÊkÈtabbaÑ. TassevaÑ karoto pathavÊkasiÓe
vuttanayeneva catutthajjhÈnaÑ uppajjati.
______________________________________________________________
1. TÊsu janesu (I, Ka) 2. SantabhÈvato (SÊ, SyÈ), santasabhÈvato (®Ê)
3. YvÈyaÑ (I, Ka) 4. AjjhupekkhitvÈ ajjhupekkhitvÈ (SÊ)
5. Abhi 2. 288 Vibha~ge.
 9. BrahmavihÈraniddesa 311

KiÑ panetaÑ pathavÊkasiÓÈdÊsu uppannatatiyajjhÈnassÈpi uppajjatÊti?1

Nuppajjati. KasmÈ? ŒrammaÓavisabhÈgatÈya. MettÈdÊsu
uppannatatiyajjhÈnasseva pana uppajjati, ÈrammaÓasabhÈgatÈyÈti. Tato
paraÑ pana vikubbanÈ ca ÈnisaÑsapaÔilÈbho ca mettÈyaÑ vuttanayeneva
veditabboti.
AyaÑ upekkhÈbhÈvanÈya vitthÈrakathÈ.

PakiÓÓakakathÈ
262. Brahmuttamena kathite, brahmavihÈre ime iti viditvÈ.
Bhiyyo etesu ayaÑ, pakiÓÓakakathÈpi viÒÒeyyÈ.
EtÈsu hi mettÈkaruÓÈmuditÈ-upekkhÈsu atthato tÈva mejjatÊti mettÈ,
siniyhatÊti attho. Mitte vÈ bhavÈ, mittassa vÈ esÈ pavattÊtipi mettÈ.
Paradukkhe sati sÈdh|naÑ hadayakampanaÑ karotÊti karuÓÈ. KiÓÈti vÈ
paradukkhaÑ hiÑsati vinÈsetÊti karuÓÈ. Kiriyati vÈ dukkhitesu
pharaÓavasena pasÈriyatÊti karuÓÈ. Modanti tÈya taÑsama~gino, sayaÑ vÈ
modati, modanamattameva vÈ tanti muditÈ. “AverÈ hont|”ti-
ÈdibyÈpÈrappahÈnena majjhattabhÈv|pagamanena ca upekkhatÊti upekkhÈ.

263. LakkhaÓÈdito panettha hitÈkÈrappavattilakkhaÓÈ mettÈ,

hit|pasaÑhÈrarasÈ, ÈghÈtavinayapaccupaÔÔhÈnÈ, sattÈnaÑ
manÈpabhÈvadassanapadaÔÔhÈnÈ. ByÈpÈd|pasamo etissÈ sampatti,
sinehasambhavo vipatti. DukkhÈpanayanÈkÈrappavattilakkhaÓÈ karuÓÈ,
paradukkhÈsahanarasÈ, avihiÑsÈpaccupaÔÔhÈnÈ, dukkhÈbhibh|tÈnaÑ
anÈthabhÈvadassanapadaÔÔhÈnÈ. VihiÑs|pasamo tassÈ sampatti,
sokasambhavo vipatti. PamodanalakkhaÓÈ muditÈ, anissÈyanarasÈ,
arativighÈtapaccupaÔÔhÈnÈ, sattÈnaÑ sampattidassanapadaÔÔhÈnÈ.
Arativ|pasamo tassÈ sampatti, pahÈsasambhavo vipatti. Sattesu
majjhattÈkÈrappavattilakkhaÓÈ upekkhÈ, sattesu samabhÈvadassanarasÈ,
paÔighÈnunayav|pasamapaccupaÔÔhÈnÈ, “kammassakÈ sattÈ, te
______________________________________________________________
1. Uppajjati nuppajjatÊti (Ka)
312 Visuddhimagga

kassa ruciyÈ sukhitÈ vÈ bhavissanti, dukkhato vÈ muccissanti,

pattasampattito vÈ na parihÈyissantÊ”ti evaÑ pavattakammassakatÈdassana-
padaÔÔhÈnÈ. PaÔighÈnunayav|pasamo tassÈ sampatti, gehasitÈya
aÒÒÈÓupekkhÈya sambhavo vipatti.

264. Catunnampi panetesaÑ brahmavihÈrÈnaÑ vipassanÈsukhaÒceva

bhavasampatti ca sÈdhÈraÓappayojanaÑ. ByÈpÈdÈdipaÔighÈto ÈveÓikaÑ.
ByÈpÈdapaÔighÈtappayojanÈ hettha mettÈ. VihiÑsÈ-
aratirÈgapaÔighÈtappayojanÈ itarÈ. Vuttampi cetaÑ–
“NissaraÓaÒhetaÑ Èvuso byÈpÈdassa yadidaÑ mettÈ cetovimutti.
NissaraÓaÒhetaÑ Èvuso vihesÈya yadidaÑ karuÓÈ cetovimutti.
NissaraÓaÒhetaÑ Èvuso aratiyÈ yadidaÑ muditÈ cetovimutti.
NissaraÓaÒhetaÑ Èvuso rÈgassa yadidaÑ upekkhÈ cetovimuttÊ”ti1.

265. Ekekassa cettha Èsannad|ravasena dve dve paccatthikÈ.

MettÈbrahmavihÈrassa hi samÊpacÈro viya purisassa sapatto
guÓadassanasabhÈgatÈya rÈgo Èsannapaccatthiko, so lahuÑ otÈraÑ labhati,
tasmÈ tato suÔÔhu mettÈ rakkhitabbÈ. PabbatÈdigahananissito viya purisassa
sapatto sabhÈgavisabhÈgatÈya2 byÈpÈdo d|rapaccatthiko, tasmÈ tato
nibbhayena mettÈyitabbaÑ. MettÈyissati ca nÈma, kopaÒca karissatÊti
aÔÔhÈnametaÑ.
KaruÓÈbrahmavihÈrassa “cakkhuviÒÒeyyÈnaÑ r|pÈnaÑ iÔÔhÈnaÑ
kantÈnaÑ manÈpÈnaÑ manoramÈnaÑ lokÈmisapaÔisaÑyuttÈnaÑ
appaÔilÈbhaÑ vÈ appaÔilÈbhato samanupassato pubbevÈ paÔiladdhapubbaÑ
atÊtaÑ niruddhaÑ vipariÓataÑ samanussarato uppajjati domanassaÑ, yaÑ
evar|paÑ domanassaÑ, idaÑ vuccati gehasitaÑ domanassan”ti-ÈdinÈ3
nayena ÈgataÑ gehasitaÑ domanassaÑ vipattidassanasabhÈgatÈya
ÈsannapaccatthikaÑ. SabhÈgavisabhÈgatÈya vihiÑsÈ
______________________________________________________________
1. DÊ 3. 205; AÑ 2. 257 piÔÔhesu.
2. Ettha rÈgo guÓadassanavasena mettÈya sabhÈgo, byÈpÈdo tassa rÈgassa visabhÈgoti
mettÈya sabhÈgassa, sabhÈgena vÈ rÈgena visabhÈgatÈyÈti vuttaÑ siyÈ.
SabhÈvavisabhÈgatÈyÈti vÈ pÈÔho bhaveyya. Evamuparipi.
3. Ma 3. 260 piÔÔhe.
 9. BrahmavihÈraniddesa 313

d|rapaccatthikÈ. TasmÈ tato nibbhayena karuÓÈyitabbaÑ. KaruÓaÒca nÈma

karissati, pÈÓi-ÈdÊhi ca viheÔhissatÊti1 aÔÔhÈnametaÑ.
MuditÈbrahmavihÈrassa “cakkhuviÒÒeyyÈnaÑ r|pÈnaÑ iÔÔhÈnaÑ -pa-
lokÈmisapaÔisaÑyuttÈnaÑ paÔilÈbhaÑ vÈ paÔilÈbhato samanupassato pubbe
vÈ paÔiladdhapubbaÑ atÊtaÑ niruddhaÑ vipariÓataÑ samanussarato uppajjati
somanassaÑ, yaÑ evar|paÑ somanassaÑ, idaÑ vuccati gehasitaÑ
somanassan”ti-ÈdinÈ2 nayena ÈgataÑ gehasitaÑ somanassaÑ
sampattidassanasabhÈgatÈya ÈsannapaccatthikaÑ, sabhÈgavisabhÈgatÈya
arati d|rapaccatthikÈ. TasmÈ tato nibbhayena muditÈ bhÈvetabbÈ. Mudito ca
nÈma bhavissati, pantasenÈsanesu ca adhikusalesu dhammesu vÈ
ukkaÓÔhissatÊti aÔÔhÈnametaÑ.
UpekkhÈbrahmavihÈrassa pana “cakkhunÈ r|paÑ disvÈ uppajjati
upekkhÈ bÈlassa m|Ähassa puthujjanassa anodhijinassa avipÈkajinassa
anÈdÊnavadassÈvino assutavato puthujjanassa yÈ evar|pÈ upekkhÈ, r|paÑ sÈ
nÈtivattati. TasmÈ sÈ upekkhÈ gehasitÈti vuccatÊ”ti-ÈdinÈ3 nayena ÈgatÈ
gehasitÈ aÒÒÈÓupekkhÈ dosaguÓÈvicÈraÓavasena sabhÈgattÈ
ÈsannapaccatthikÈ. SabhÈgavisabhÈgatÈya rÈgapaÔighÈ d|rapaccatthikÈ.
TasmÈ tato nibbhayena upekkhitabbaÑ. Upekkhissati ca nÈma, rajjissati ca
paÔihaÒÒissati cÈti aÔÔhÈnametaÑ.

266. Sabbesampi ca etesaÑ kattukÈmatÈ chando Èdi,

nÊvaraÓÈdivikkhambhanaÑ majjhaÑ, appanÈ pariyosÈnaÑ.
PaÒÒattidhammavasena eko vÈ satto aneke vÈ sattÈ ÈrammaÓaÑ. UpacÈre vÈ
appanÈya vÈ pattÈya ÈrammaÓavaÉÉhanaÑ.
TatrÈyaÑ vaÉÉhanakkamo, yathÈ hi kusalo kassako kasitabbaÔÔhÈnaÑ
paricchinditvÈ kasati, evaÑ paÔhamameva ekamÈvÈsaÑ paricchinditvÈ tattha
sattesu imasmiÑ ÈvÈse sattÈ averÈ hont|ti-ÈdinÈ nayena mettÈ bhÈvetabbÈ.
Tattha cittaÑ muduÑ kammaniyaÑ katvÈ dve ÈvÈsÈ paricchinditabbÈ. Tato
anukkamena tayo, cattÈro, paÒca, cha, satta, aÔÔha, nava, dasa, ekÈ racchÈ,
upaÉÉhagÈmo, gÈmo, janapado, rajjaÑ, ekÈ disÈti evaÑ yÈva ekaÑ
cakkavÈÄaÑ, tato vÈ pana bhiyyo tattha tattha sattesu
______________________________________________________________
1. VihesessatÊti (SyÈ), vihiÑsissatÊti (?) 2. Ma 3. 260 piÔÔhe. 3. Ma 3. 261 piÔÔhe.
314 Visuddhimagga

mettÈ bhÈvetabbÈ. TathÈ karuÓÈdayoti ayamettha

ÈrammaÓavaÉÉhanakkamo.

267. YathÈ pana kasiÓÈnaÑ nissando ÈruppÈ, samÈdhinissando

nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ, vipassanÈnissando phalasamÈpatti,
samathavipassanÈnissando nirodhasamÈpatti, evaÑ purimabrahma-
vihÈrattayanissando ettha upekkhÈbrahmavihÈro. YathÈ hi thambhe
anussÈpetvÈ tulÈsa~ghÈÔaÑ anÈropetvÈ na sakkÈ ÈkÈse k|ÔagopÈnasiyo
ÔhapetuÑ, evaÑ purimesu tatiyajjhÈnaÑ vinÈ na sakkÈ catutthaÑ bhÈvetunti.

268. Ettha siyÈ, kasmÈ panetÈ mettÈkaruÓÈmuditÈ-upekkhÈ

brahmavihÈrÈti vuccanti, kasmÈ ca catassova, ko ca etÈsaÑ kamo,
abhidhamme ca kasmÈ appamaÒÒÈti vuttÈti. Vuccate, seÔÔhaÔÔhena tÈva
niddosabhÈvena cettha brahmavihÈratÈ veditabbÈ. Sattesu sammÈ
paÔipattibhÈvena hi seÔÔhÈ ete vihÈrÈ. YathÈ ca brahmÈno niddosacittÈ
viharanti, evaÑ etehi sampayuttÈ yogino brahmasamÈ hutvÈ viharantÊti
seÔÔhaÔÔhena niddosabhÈvena ca brahmavihÈrÈti vuccanti.

269. KasmÈ ca catassovÈti-Èdi paÒhassa pana idaÑ vissajjanaÑ.

VisuddhimaggÈdivasÈ catasso,
HitÈdi-ÈkÈravasÈ panÈsaÑ.
Kamo pavattanti ca appamÈÓe,
TÈ gocare yena tadappamaÒÒÈ.
EtÈsu hi yasmÈ mettÈ byÈpÈdabahulassa, karuÓÈ vihesÈbahulassa,
muditÈ aratibahulassa, upekkhÈ rÈgabahulassa visuddhi maggo. YasmÈ ca
hit|pasaÑhÈra-ahitÈpanayanasampattimodana-anÈbhogavasena
catubbidhoyeva sattesu manasikÈro. YasmÈ ca yathÈ mÈtÈ dahara gilÈna
yobbanappatta sakiccapasutesu cat|su puttesu daharassa abhivuÉÉhikÈmÈ
hoti, gilÈnassa gelaÒÒÈpanayanakÈmÈ, yobbanappattassa yobbanasampattiyÈ
ciraÔÔhitikÈmÈ, sakakiccapasutassa kismiÒci pariyÈye abyÈvaÔÈ hoti, tathÈ
appamaÒÒÈvihÈrikenÈpi sabbasattesu mettÈdivasena bhavitabbaÑ. TasmÈ ito
VisuddhimaggÈdivasÈ catassova appamaÒÒÈ.
 9. BrahmavihÈraniddesa 315

YasmÈ catassopetÈ bhÈvetukÈmena paÔhamaÑ hitÈkÈrappavattivasena

sattesu paÔipajjitabbaÑ, hitÈkÈrappavattilakkhaÓÈ ca mettÈ. Tato evaÑ
patthitahitÈnaÑ sattÈnaÑ dukkhÈbhibhavaÑ disvÈ vÈ sutvÈ vÈ sambhÈvetvÈ
vÈ dukkhÈpanayanÈkÈrappavattivasena, dukkhÈpanayanÈkÈrappavatti-
lakkhaÓÈ ca karuÓÈ. AthevaÑ patthitahitÈnaÑ patthitadukkhÈpagamÈnaÒca
nesaÑ sampattiÑ disvÈ sampattipamodanavasena, pamodanalakkhaÓÈ ca
muditÈ. Tato paraÑ pana kattabbÈbhÈvato ajjhupekkhakattasa~khÈtena
majjhattÈkÈrena paÔipajjitabbaÑ, majjhattÈkÈrappavattilakkhaÓÈ ca upekkhÈ.
TasmÈ ito hitÈdi-ÈkÈravasÈ panÈsaÑ paÔhamaÑ mettÈ vuttÈ, atha karuÓÈ
muditÈ upekkhÈti ayaÑ kamo veditabbo.
YasmÈ pana sabbÈpetÈ appamÈÓe gocare pavattanti. AppamÈÓÈ hi sattÈ
etÈsaÑ gocarabh|tÈ. EkasattassÈpi ca ettake padese mettÈdayo bhÈvetabbÈti
evaÑ pamÈÓaÑ agahetvÈ sakalapharaÓavaseneva pavattÈti. Tena vuttaÑ–
VisuddhimaggÈdivasÈ catasso,
HitÈdi-ÈkÈravasÈ panÈsaÑ.
Kamo pavattanti ca appamÈÓe,
TÈ gocare yena tadappamaÒÒÈti.

270. EvaÑ appamÈÓagocaratÈya ekalakkhaÓÈsu cÈpi etÈsu purimÈ tisso

tikacatukkajjhÈnikÈva honti. KasmÈ? SomanassÈvippayogato. KasmÈ
panÈyaÑ somanassena avippayogoti? DomanassasamuÔÔhitÈnaÑ
byÈpÈdÈdÊnaÑ nissaraÓattÈ. PacchimÈ pana avasesa-ekajjhÈnikÈva. KasmÈ?
UpekkhÈvedanÈsampayogato. Na hi sattesu majjhattÈkÈrappavattÈ
brahmavihÈrupekkhÈ upekkhÈvedanaÑ vinÈ vattatÊti.

271. Yo panevaÑ vadeyya “yasmÈ BhagavatÈ AÔÔhakanipÈte cat|supi

appamaÒÒÈsu avisesena vuttaÑ ‘tato tvaÑ bhikkhu imaÑ samÈdhiÑ
savitakkampi savicÈraÑ bhÈveyyÈsi, avitakkampi vicÈramattaÑ bhÈveyyÈsi,
avitakkampi avicÈraÑ bhÈveyyÈsi, sappÊtikampi bhÈveyyÈsi, nippÊtikampi
bhÈveyyÈsi, sÈtasahagatampi bhÈveyyÈsi, upekkhÈsahagatampi
bhÈveyyÈsÊ”ti1,
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 121 piÔÔhe.
316 Visuddhimagga

tasmÈ catasso appamaÒÒÈ catukkapaÒcakajjhÈnikÈ”ti. So mÈhevantissa

vacanÊyo. EvaÒhi sati kÈyÈnupassanÈdayopi catukkapaÒcakajjhÈnikÈ siyuÑ,
vedanÈdÊsu ca paÔhamajjhÈnampi natthi, pageva dutiyÈdÊni. TasmÈ
byaÒjanacchÈyÈmattaÑ gahetvÈ mÈ BhagavantaÑ abbhÈcikkhi, gambhÊraÑ
hi BuddhavacanaÑ, taÑ Ècariye payir|pÈsitvÈ adhippÈyato gahetabbaÑ.

272. AyaÒhi tatrÈdhippÈyo–“sÈdhu me bhante BhagavÈ saÑkhittena

dhammaÑ desetu, yamahaÑ Bhagavato dhammaÑ sutvÈ eko v|pakaÔÔho
appamatto ÈtÈpÊ pahitatto vihareyyan”ti evaÑ ÈyÈcitadhammadesanaÑ kira
taÑ bhikkhuÑ yasmÈ so pubbepi dhammaÑ sutvÈ tattheva vasati, na
samaÓadhammaÑ kÈtuÑ gacchati, tasmÈ naÑ BhagavÈ “evameva
panidhekacce moghapurisÈ mamaÒÒeva ajjhesanti, dhamme ca bhÈsite
mamaÒÒeva anubandhitabbaÑ maÒÒantÊ”ti apasÈdetvÈ puna yasmÈ so
arahattassa upanissayasampanno, tasmÈ naÑ ovadanto Èha “tasmÈtiha te
bhikkhu evaÑ sikkhitabbaÑ, ajjhattaÑ me cittaÑ ÔhitaÑ bhavissati
susaÓÔhitaÑ, na cuppannÈ pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ cittaÑ pariyÈdÈya
ÔhassantÊti. EvaÒhi te bhikkhu sikkhitabban”ti.
IminÈ panassa ovÈdena niyakajjhattavasena cittekaggatÈmatto
m|lasamÈdhi vutto. Tato “ettakeneva santuÔÔhiÑ anÈpajjitvÈ evaÑ so eva
samÈdhi vaÉÉhetabbo”ti dassetuÑ “yato kho te bhikkhu ajjhattaÑ cittaÑ
ÔhitaÑ hoti susaÓÔhitaÑ, na cuppannÈ pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ cittaÑ
pariyÈdÈya tiÔÔhanti. Tato te bhikkhu evaÑ sikkhitabbaÑ mettÈ me
cetovimutti bhÈvitÈ bhavissati bahulÊkatÈ yÈnikatÈ vatthukatÈ anuÔÔhitÈ
paricitÈ susamÈraddhÈti. EvaÒhi te bhikkhu sikkhitabban”ti evamassa
mettÈvasena bhÈvanaÑ vatvÈ puna “yato kho te bhikkhu ayaÑ samÈdhi
evaÑ bhÈvito hoti bahulÊkato, tato tvaÑ bhikkhu imaÑ m|lasamÈdhiÑ
savitakkampi savicÈraÑ bhÈveyyÈsi -pa- upekkhÈsahagatampi bhÈveyyÈsÊ”ti
vuttaÑ.
Tassattho–yadÈ te bhikkhu ayaÑ m|lasamÈdhi evaÑ mettÈvasena
bhÈvito hoti, tadÈ tvaÑ tÈvatakenÈpi tuÔÔhiÑ anÈpajjitvÈva imaÑ
 9. BrahmavihÈraniddesa 317

m|lasamÈdhiÑ aÒÒesupi ÈrammaÓesu catukkapaÒcakajjhÈnÈni pÈpayamÈno

savitakkampi savicÈranti-ÈdinÈ nayena bhÈveyyÈsÊti.
EvaÑ vatvÈ ca puna karuÓÈdi-avasesabrahmavihÈrapubba~gamampissa
aÒÒesu ÈrammaÓesu catukkapaÒcakajjhÈnavasena bhÈvanaÑ kareyyÈsÊti
dassento “yato kho te bhikkhu ayaÑ samÈdhi evaÑ bhÈvito hoti bahulÊkato.
Tato te bhikkhu evaÑ sikkhitabbaÑ karuÓÈ me cetovimuttÊ”ti-ÈdimÈha.
EvaÑ mettÈdipubba~gamaÑ catukkapaÒcakajjhÈnavasena bhÈvanaÑ
dassetvÈ puna kÈyÈnupassanÈdipubba~gamaÑ dassetuÑ “yato kho te
bhikkhu ayaÑ samÈdhi evaÑ bhÈvito hoti bahulÊkato, tato te bhikkhu evaÑ
sikkhitabbaÑ kÈye kÈyÈnupassÊ viharissÈmÊ”ti-ÈdiÑ vatvÈ “yato kho te
bhikkhu ayaÑ samÈdhi evaÑ bhÈvito bhavissati subhÈvito, tato tvaÑ
bhikkhu yena yeneva gagghasi, phÈsuÒÒeva gagghasi, yattha yattheva
Ôhassasi, phÈsuÒÒeva Ôhassasi, yattha yattheva nisÊdissasi, phÈsuÒÒeva
nisÊdissasi, yattha yattheva seyyaÑ kappessasi, phÈsuÒÒeva seyyaÑ
kappessasÊ”ti arahattanik|Ôena desanaÑ samÈpesi1. TasmÈ
tikacatukkajjhÈnikÈva mettÈdayo, upekkhÈ pana avasesa-ekajjhÈnikÈvÈti
veditabbÈ. Tatheva ca abhidhamme2 vibhattÈti.

273. EvaÑ tikacatukkajjhÈnavasena ceva avasesa-ekajjhÈnavasena ca

dvidhÈ ÔhitÈnampi etÈsaÑ subhaparamÈdivasena aÒÒamaÒÒaÑ asadiso
ÈnubhÈvaviseso veditabbo. HaliddavasanasuttasmiÑ hi etÈ
subhaparamÈdibhÈvena vesesetvÈ vuttÈ. YathÈha “subhaparamÈhaÑ
bhikkhave mettaÑ3 cetovimuttiÑ vadÈmi. ŒkÈsÈnaÒcÈyatanaparamÈhaÑ
bhikkhave karuÓaÑ4 cetovimuttiÑ vadÈmi. ViÒÒÈÓaÒcÈyatanaparamÈhaÑ
bhikkhave muditaÑ5 cetovimuttiÑ vadÈmi. ŒkiÒcaÒÒÈyatanaparamÈhaÑ
bhikkhave upekkhaÑ6 cetovimuttiÑ vadÈmÊ”ti7.
______________________________________________________________
1. SamÈdapeti (Ka), samÈdapesi (SyÈ) 2. Abhi 1. 66, 67; Abhi 2. 289, 293 piÔÔhÈdÊsu.
3. MettÈ (SÊ) 4. KaruÓÈ (SÊ) 5. MuditÈ (SÊ)
6. UpekkhÈ (SÊ, PÈÄiyampi) 7. SaÑ 3. 104, 105 piÔÔhesu.
318 Visuddhimagga

KasmÈ panetÈ evaÑ vuttÈti? Tassa tassa upanissayattÈ. MettÈvihÈrissa

hi sattÈ appaÔikk|lÈ honti. Athassa appaÔikk|laparicayÈ appaÔikk|lesu
parisuddhavaÓÓesu nÊlÈdÊsu cittaÑ upasaÑharato appakasireneva tattha
cittaÑ pakkhandati. Iti mettÈ subhavimokkhassa upanissayo hoti, na tato
paraÑ, tasmÈ subhaparamÈti vuttÈ.
KaruÓÈvihÈrissa pana daÓÉÈbhighÈtÈdir|panimittaÑ sattadukkhaÑ
samanupassantassa karuÓÈya pavattisambhavato r|pe ÈdÊnavo parividito
hoti. Athassa parividitar|pÈdÊnavattÈ pathavÊkasiÓÈdÊsu aÒÒataraÑ
ugghÈÔetvÈ r|panissaraÓe ÈkÈse cittaÑ upasaÑharato appakasireneva tattha
cittaÑ pakkhandati. Ito karuÓÈ ÈkÈsÈnaÒcÈyatanassa upanissayo hoti, na tato
paraÑ, tasmÈ ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaparamÈti vuttÈ.
MuditÈvihÈrissa pana tena tena pÈmojjakÈraÓena
uppannapÈmojjasattÈnaÑ viÒÒÈÓaÑ samanupassantassa muditÈya
pavattisambhavato viÒÒÈÓaggahaÓaparicitaÑ cittaÑ hoti. Athassa
anukkamÈdhigataÑ ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ atikkamma ÈkÈsanimittagocare
viÒÒÈÓe cittaÑ upasaÑharato appakasireneva tattha cittaÑ pakkhandatÊti
muditÈ viÒÒÈÓaÒcÈyatanassa upanissayo hoti, na tato paraÑ, tasmÈ
viÒÒÈÓaÒcÈyatanaparamÈti vuttÈ.
UpekkhÈvihÈrissa pana “sattÈ sukhitÈ vÈ hontu dukkhato vÈ
vimuccantu1, sampattasukhato vÈ mÈ vimuccant|”ti2 ÈbhogÈbhÈvato
sukhadukkhÈdiparamatthagÈhavimukhabhÈvato avijjamÈnaggahaÓadukkhaÑ
cittaÑ hoti. Athassa paramatthagÈhato vimukhabhÈvaparicitacittassa
paramatthato avijjamÈnaggahaÓadukkhacittassa ca anukkamÈdhigataÑ
viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ samatikkamma sabhÈvato avijjamÈne
paramatthabh|tassa viÒÒÈÓassa abhÈve cittaÑ upasaÑharato appakasireneva
tattha cittaÑ pakkhandati. Iti upekkhÈ ÈkiÒcaÒÒÈyatanassa upanissayo hoti,
na tato paraÑ, tasmÈ ÈkiÒcaÒÒÈyatanaparamÈti vuttÈti.

274. EvaÑ subhaparamÈdivasena etÈsaÑ ÈnubhÈvaÑ viditvÈ puna

sabbÈpetÈ dÈnÈdÊnaÑ sabbakalyÈÓadhammÈnaÑ parip|rikÈti veditabbÈ.
______________________________________________________________
1. Parimuccantu (SÊ) 2. MÈ viyujjiÑs|ti (SyÈ)
 9. BrahmavihÈraniddesa 319

Sattesu hi hitajjhÈsayatÈya sattÈnaÑ dukkhÈsahanatÈya, patta1

sampattivisesÈnaÑ ciraÔÔhitikÈmatÈya, sabbasattesu ca pakkhapÈtÈbhÈvena
samappavattacittÈ mahÈsattÈ “imassa dÈtabbaÑ, imassa na dÈtabban”ti
vibhÈgaÑ akatvÈ sabbasattÈnaÑ sukhanidÈnaÑ dÈnaÑ denti. TesaÑ
upaghÈtaÑ parivajjayantÈ sÊlaÑ samÈdiyanti. SÊlaparip|raÓatthaÑ
nekkhammaÑ bhajanti. SattÈnaÑ hitÈhitesu asammohatthÈya paÒÒaÑ
pariyodapenti. SattÈnaÑ hitasukhatthÈya niccaÑ vÊriyamÈrabhanti.
UttamavÊriyavasena vÊrabhÈvaÑ pattÈpi ca sattÈnaÑ nÈnappakÈrakaÑ
aparÈdhaÑ khamanti. “IdaÑ vo dassÈma karissÈmÈ’ti kataÑ paÔiÒÒaÑ na
visaÑvÈdenti. TesaÑ hitasukhÈya avicalÈdhiÔÔhÈnÈ honti. Tesu avicalÈya
mettÈya pubbakÈrino honti. UpekkhÈya paccupakÈraÑ nÈsÊsantÊti evaÑ
pÈramiyo p|retvÈ yÈva dasabalacatuvesÈrajjacha-asÈdhÈraÓaÒÈÓa-
aÔÔhÈrasabuddhadhammappabhede sabbepi kalyÈÓadhamme parip|rentÊti
evaÑ dÈnÈdisabbakalyÈÓadhammaparip|rikÈ etÈva hontÊti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

SamÈdhibhÈvanÈdhikÈre

BrahmavihÈraniddeso nÈma

Navamo paricchedo.

______________________________________________________________
1. Satta- (SÊ, SyÈ)
 10. Œruppaniddesa

PaÔhamÈruppavaÓÓanÈ
275. BrahmavihÈrÈnantaraÑ uddiÔÔhesu pana cat|su Èruppesu
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ tÈva bhÈvetukÈmo “dissante kho pana r|pÈdhikaraÓaÑ
daÓÉÈdÈna satthÈdÈna kalaha viggaha vivÈdÈ1, natthi kho panetaÑ sabbaso
Èruppeti. So iti paÔisa~khÈya r|pÈnaÑyeva nibbidÈya virÈgÈya nirodhÈya
paÔipanno hotÊ”ti2 vacanato etesaÑ daÓÉÈdÈnÈdÊnaÒceva
cakkhusotarogÈdÊnaÒca ÈbÈdhasahassÈnaÑ vasena karajar|pe ÈdÊnavaÑ
disvÈ tassÈ samatikkamÈya ÔhapetvÈ paricchinnÈkÈsakasiÓaÑ navasu
pathavÊkasiÓÈdÊsu aÒÒatarasmiÑ catutthajjhÈnaÑ uppÈdeti.
Tassa kiÒcÈpi r|pÈvacaracatutthajjhÈnavasena karajar|paÑ atikkantaÑ
hoti, atha kho kasiÓar|pampi yasmÈ tappaÔibhÈgameva, tasmÈ tampi
samatikkamitukÈmo hoti. KathaÑ? YathÈ ahibhÊruko puriso araÒÒe sappena
anubaddho vegena palÈyitvÈ palÈtaÔÔhÈne lekhÈcittaÑ tÈlapaÓÓaÑ vÈ valliÑ
vÈ rajjuÑ vÈ phalitÈya vÈ pana pathaviyÈ phalitantaraÑ disvÈ bhÈyateva
uttasateva, neva naÑ dakkhitukÈmo hoti. YathÈ ca anatthakÈrinÈ
veripurisena saddhiÑ ekagÈme vasamÈno puriso tena
vadhabandhagehajhÈpanÈdÊhi upadduto aÒÒaÑ gÈmaÑ vasanatthÈya gantvÈ
tatrÈpi verinÈ samÈnar|pasaddasamudÈcÈraÑ3 purisaÑ disvÈ bhÈyateva
uttasateva, neva naÑ dakkhitukÈmo hoti.
TatridaÑ opammasaÑsandanaÑ–tesaÑ hi purisÈnaÑ ahinÈ verinÈ vÈ
upaddutakÈlo viya bhikkhuno ÈrammaÓavasena karajar|pasama~gikÈlo.
TesaÑ vegena palÈyana-aÒÒagÈmagamanÈni viya bhikkhuno
r|pÈvacaracatutthajjhÈnavasena karajar|pasamatikkamanakÈlo. TesaÑ
palÈtaÔÔhÈne ca aÒÒagÈme ca lekhÈcitta tÈlapaÓÓÈdÊni ceva verisadisaÑ
purisaÒca disvÈ bhayasantÈsa-adassanakÈmatÈ viya bhikkhuno
kasiÓar|pampi tappaÔibhÈgameva idanti sallakkhetvÈ tampi
samatikkamitukÈmatÈ. S|karÈbhihatasunakhapisÈcabhÊrukÈdikÈpi cettha
upamÈ veditabbÈ4.
______________________________________________________________
1. ...vivÈda tuvaÑtuvaÑ pesuÒÒa musÈvÈdÈ (PÈÄiyaÑ) 2. Ma 2. 73 piÔÔhe.
3. SaddasamÈcÈraÑ (Ka) 4. VattabbÈ (SyÈ, I)
 10. Œruppaniddesa 321

276. EvaÑ so tasmÈ catutthajjhÈnassa ÈrammaÓabh|tÈ kasiÓar|pÈ

nibbijja pakkamitukÈmo paÒcahÈkÈrehi ciÓÓavasÊ hutvÈ paguÓar|pÈvacara-
catutthajjhÈnato vuÔÔhÈya tasmiÑ jhÈne “imaÑ mayÈ nibbiÓÓaÑ r|paÑ
ÈrammaÓaÑ karotÊ”ti ca, “Èsannasomanassapaccatthikan”ti ca,
“santavimokkhato oÄÈrikan”ti ca ÈdÊnavaÑ passati. A~goÄÈrikatÈ panettha
natthi. Yatheva hetaÑ r|paÑ duva~gikaÑ, evaÑ ÈruppÈnipÊti.

So tattha evaÑ ÈdÊnavaÑ disvÈ nikantiÑ pariyÈdÈya

ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ santato anantato manasikaritvÈ cakkavÈÄapariyantaÑ vÈ
yattakaÑ icchati tattakaÑ vÈ kasiÓaÑ pattharitvÈ tena phuÔÔhokÈsaÑ “ÈkÈso
ÈkÈso”ti vÈ, “ananto ÈkÈso”ti vÈ manasikaronto ugghÈÔeti kasiÓaÑ.
UgghÈÔento1 hi neva kilaÒjaÑ viya saÑvelleti, na kapÈlato p|vaÑ viya
uddharati, kevalaÑ pana taÑ neva Èvajjeti, na manasi karoti, na
paccavekkhati, anÈvajjento amanasikaronto apaccavekkhanto ca aÒÒadatthu
tena phuÔÔhokÈsaÑ “ÈkÈso ÈkÈso”ti manasikaronto kasiÓaÑ ugghÈÔeti nÈma.
KasiÓampi ugghÈÔiyamÈnaÑ neva ubbaÔÔati na vivaÔÔati, kevalaÑ imassa
amanasikÈraÒca “ÈkÈso ÈkÈso”ti manasikÈraÒca paÔicca ugghÈÔitaÑ nÈma
hoti, kasiÓugghÈÔimÈkÈsamattaÑ paÒÒÈyati. KasiÓugghÈÔimÈkÈsanti vÈ
kasiÓaphuÔÔhokÈsoti vÈ kasiÓavivittÈkÈsanti vÈ sabbametaÑ ekameva.

So taÑ kasiÓugghÈÔimÈkÈsanimittaÑ “ÈkÈso ÈkÈso”ti punappunaÑ

Èvajjeti, takkÈhataÑ vitakkÈhataÑ karoti. TassevaÑ punappunaÑ Èvajjayato
takkÈhataÑ vitakkÈhataÑ karoto nÊvaraÓÈni vikkhambhanti, sati santiÔÔhati,
upacÈrena cittaÑ samÈdhiyati. So taÑ nimittaÑ punappunaÑ Èsevati,
bhÈveti, bahulÊkaroti. TassevaÑ punappunaÑ Èvajjayato manasikaroto
pathavÊkasiÓÈdÊsu r|pÈvacaracittaÑ viya ÈkÈse ÈkÈsÈnaÒcÈyatanacittaÑ
appeti. IdhÈpi hi purimabhÈge tÊÓi cattÈri vÈ javanÈni kÈmÈvacarÈni
upekkhÈvedanÈsampayuttÈneva honti. CatutthaÑ paÒcamaÑ vÈ
ar|pÈvacaraÑ. SesaÑ pathavÊkasiÓe vuttanayameva.
______________________________________________________________
1. UgghÈÔeti. KasiÓaÑ ugghÈÔento (SyÈ, I, Ka) ®ÊkÈyaÑ vÈkyacchedo passitabbo.
322 Visuddhimagga

AyaÑ pana viseso, evaÑ uppanne ar|pÈvacaracitte so bhikkhu yathÈ

nÈma yÈnapputoÄi1 kumbhimukhÈdÊnaÑ aÒÒataraÑ nÊlapilotikÈya vÈ
pÊtalohitodÈtÈdÊnaÑ vÈ aÒÒatarÈya pilotikÈya bandhitvÈ pekkhamÈno puriso
vÈtavegena vÈ aÒÒena vÈ kenaci apanÊtÈya pilotikÈya ÈkÈsaÑyeva
pekkhamÈno tiÔÔheyya, evameva pubbe kasiÓamaÓÉalaÑ jhÈnacakkhunÈ
pekkhamÈno viharitvÈ “ÈkÈso ÈkÈso”ti iminÈ parikammamanasikÈrena
sahasÈ apanÊte tasmiÑ nimitte ÈkÈsaÒÒeva pekkhamÈno viharati. EttÈvatÈ
cesa “sabbaso r|pasaÒÒÈnaÑ samatikkamÈ paÔighasaÒÒÈnaÑ attha~gamÈ
nÈnattasaÒÒÈnaÑ amanasikÈrÈ ‘ananto ÈkÈso’ti ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ
upasampajja viharatʔti2 vuccati.

277. Tattha sabbasoti sabbÈkÈrena, sabbÈsaÑ vÈ anavasesÈnanti attho.

R|pasaÒÒÈnanti saÒÒÈsÊsena vuttar|pÈvacarajjhÈnÈnaÒceva
tadÈrammaÓÈnaÒca. R|pÈvacarajjhÈnampi hi r|panti vuccati “r|pÊ r|pÈni
passatÊ”ti-ÈdÊsu3, tassa ÈrammaÓampi “bahiddhÈ r|pÈni passati
suvaÓÓadubbaÓÓÈnÊ”ti-ÈdÊsu4, tasmÈ idha r|pe saÒÒÈ r|pasaÒÒÈti evaÑ
saÒÒÈsÊsena vuttar|pÈvacarajjhÈnassetaÑ adhivacanaÑ. R|paÑ saÒÒÈ assÈti
r|pasaÒÒaÑ. R|paÑ assa nÈmanti vuttaÑ hoti. PathavÊkasiÓÈdibhedassa
tadÈrammaÓassa cetaÑ adhivacananti veditabbaÑ. SamatikkamÈti virÈgÈ
nirodhÈ ca. KiÑ vuttaÑ hoti, etÈsaÑ kusalavipÈkakiriyavasena
paÒcadasannaÑ jhÈnasa~khÈtÈnaÑ r|pasaÒÒÈnaÑ, etesaÒca
pathavÊkasiÓÈdivasena navannaÑ ÈrammaÓasa~khÈtÈnaÑ r|pasaÒÒÈnaÑ
sabbÈkÈrena anavasesÈnaÑ vÈ virÈgÈ ca nirodhÈ ca virÈgahetuÒceva
nirodhahetuÒca ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ upasampajja viharati. Na hi sakkÈ
sabbaso anatikkantar|pasaÒÒena etaÑ upasampajja viharitunti.
Tattha yasmÈ ÈrammaÓe avirattassa saÒÒÈsamatikkamo na hoti,
samatikkantÈsu ca saÒÒÈsu ÈrammaÓaÑ samatikkantameva hoti. TasmÈ
ÈrammaÓasamatikkamaÑ avatvÈ “tattha katamÈ r|pasaÒÒÈ
r|pÈvacarasamÈpattiÑ samÈpannassa vÈ upapannassa vÈ
diÔÔhadhammasukhavihÈrissa vÈ saÒÒÈ saÒjÈnanÈ
______________________________________________________________
1. YÈnappatoÄi (SÊ, SyÈ, I) 2. Abhi 2. 254; DÊ 2. 60 piÔÔhÈdÊsu.
3. DÊ 2. 60 piÔÔhÈdÊsu. 4. DÊ 2. 92 piÔÔhÈdÊsu.
 10. Œruppaniddesa 323

saÒjÈnitattaÑ, imÈ vuccanti r|pasaÒÒÈyo. ImÈ r|pasaÒÒÈyo atikkanto hoti

vÊtikkanto samatikkanto. Tena vuccati sabbaso r|pasaÒÒÈnaÑ
samatikkamÈ”ti evaÑ Vibha~ge1 saÒÒÈnaÑyeva samatikkamo vutto. YasmÈ
pana ÈrammaÓasamatikkamena pattabbÈ etÈ samÈpattiyo, na ekasmiÒÒeva
ÈrammaÓe paÔhamajjhÈnÈdÊni viya. TasmÈ ayaÑ
ÈrammaÓasamatikkamavasenÈpi atthavaÓÓanÈ katÈti veditabbÈ.

278. PaÔighasaÒÒÈnaÑ attha~gamÈti cakkhÈdÊnaÑ vatth|naÑ

r|pÈdÊnaÑ ÈrammaÓÈnaÒca paÔighÈtena samuppannÈ saÒÒÈ paÔighasaÒÒÈ.
R|pasaÒÒÈdÊnaÑ etamadhivacanaÑ. YathÈha “tattha katamÈ paÔighasaÒÒÈ,
r|pasaÒÒÈ saddasaÒÒÈ gandhasaÒÒÈ rasasaÒÒÈ phoÔÔhabbasaÒÒÈ, imÈ
vuccanti paÔighasaÒÒÈyo”ti2. TÈsaÑ kusalavipÈkÈnaÑ paÒcannaÑ,
akusalavipÈkÈnaÑ paÒcannanti sabbaso dasannampi paÔighasaÒÒÈnaÑ
attha~gamÈ pahÈnÈ asamuppÈdÈ appavattiÑ katvÈti vuttaÑ hoti.
KÈmaÒcetÈ paÔhamajjhÈnÈdÊni samÈpannassÈpi na santi. Na hi tasmiÑ
samaye paÒcadvÈravasena cittaÑ pavattati. EvaÑ santepi aÒÒattha
pahÊnÈnaÑ sukhadukkhÈnaÑ catutthajjhÈne viya, sakkÈyadiÔÔhÈdÊnaÑ
tatiyamagge viya ca imasmiÑ jhÈne ussÈhajananatthaÑ imassa jhÈnassa
pasaÑsÈvasena etÈsamettha vacanaÑ veditabbaÑ.
Atha vÈ kiÒcÈpi tÈ r|pÈvacaraÑ samÈpannassÈpi na santi, atha kho na
pahÊnattÈ na santi. Na hi r|pavirÈgÈya r|pÈvacarabhÈvanÈ saÑvattati,
r|pÈyattÈ ca etÈsaÑ pavatti. AyaÑ pana bhÈvanÈ r|pavirÈgÈya saÑvattati.
TasmÈ tÈ ettha pahÊnÈti vattuÑ vaÔÔati. Na kevalaÒca vattuÑ, ekaÑseneva
evaÑ dhÈretumpi vaÔÔati. TÈsaÒhi ito pubbe appahÊnattÈyeva paÔhamaÑ
jhÈnaÑ samÈpannassa saddo “kaÓÔako”ti3 vutto BhagavatÈ. Idha ca
pahÊnattÈyeva ar|pasamÈpattÊnaÑ ÈneÒjatÈ4 santavimokkhatÈ5 ca vuttÈ.
ŒÄÈro ca KÈlÈmo ar|pasamÈpanno paÒcamattÈni sakaÔasatÈni nissÈya
nissÈya atikkamantÈni neva addasa, na pana saddaÑ assosÊti6.
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 272 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 272 piÔÔhe. 3. AÑ 3. 363 piÔÔhe.
4. Abhi 2. 142 piÔÔhe. 5. Ma 1. 40 piÔÔhÈdÊsu. 6. DÊ 2. 108 piÔÔhe.
324 Visuddhimagga

279. NÈnattasaÒÒÈnaÑ amanasikÈrÈti nÈnatte vÈ gocare pavattÈnaÑ

saÒÒÈnaÑ, nÈnattÈnaÑ vÈ saÒÒÈnaÑ. YasmÈ hi etÈ “tatha katamÈ
nÈnattasaÒÒÈ, asamÈpannassa amanodhÈtusama~gissa vÈ
manoviÒÒÈÓadhÈtusama~gissa vÈ saÒÒÈ saÒjÈnanÈ saÒjÈnitattaÑ, imÈ
vuccanti nÈnattasaÒÒÈyo”ti evaÑ Vibha~ge1 vibhajitvÈ vuttÈ idha adhippetÈ
asamÈpannassa manodhÈtumanoviÒÒÈÓadhÈtusa~gahitÈ saÒÒÈ
r|pasaddÈdibhede nÈnatte nÈnÈsabhÈve gocare pavattanti, yasmÈ cetÈ
aÔÔhakÈmÈvacarakusalasaÒÒÈ, dvÈdasÈkusalasaÒÒÈ,
ekÈdasakÈmÈvacarakusalavipÈkasaÒÒÈ, dve akusalavipÈkasaÒÒÈ,
ekÈdasakÈmÈvacarakiriyasaÒÒÈti evaÑ catucattÈlÊsampi saÒÒÈ nÈnattÈ
nÈnÈsabhÈvÈ aÒÒamaÒÒaÑ asadisÈ, tasmÈ nÈnattasaÒÒÈti vuttÈ. TÈsaÑ
sabbaso nÈnattasaÒÒÈnaÑ amanasikÈrÈ anÈvajjanÈ asamannÈhÈrÈ
apaccavekkhaÓÈ. YasmÈ tÈ nÈvajjeti, na manasi karoti, na paccavekkhati,
tasmÈti vuttaÑ hoti.
YasmÈ cettha purimÈ r|pasaÒÒÈ paÔighasaÒÒÈ ca iminÈ jhÈnena nibbatte
bhavepi na vijjanti. Pageva tasmiÑ bhave imaÑ jhÈnaÑ upasampajja
viharaÓakÈle, tasmÈ tÈsaÑ samatikkamÈ attha~gamÈti dvedhÈpi abhÈvoyeva
vutto. NÈnattasaÒÒÈsu pana yasmÈ aÔÔha kÈmÈvacarakusalasaÒÒÈ, nava
kiriyasaÒÒÈ, dasÈkusalasaÒÒÈti imÈ sattavÊsatisaÒÒÈ iminÈ jhÈnena nibbatte
bhave vijjanti, tasmÈ tÈsaÑ amanasikÈrÈti vuttanti veditabbaÑ. TatrÈpi hi
imaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharanto tÈsaÑ amanasikÈrÈyeva upasampajja
viharati, tÈ pana manasikaronto asamÈpanno hotÊti.
Sa~khepato cettha r|pasaÒÒÈnaÑ samatikkamÈti iminÈ
sabbar|pÈvacaradhammÈnaÑ pahÈnaÑ vuttaÑ. PaÔighasaÒÒÈnaÑ
attha~gamÈ nÈnattasaÒÒÈnaÑ amanasikÈrÈti iminÈ sabbesaÑ
kÈmÈvacaracittacetasikÈnaÑ pahÈnaÒca amanasikÈro ca vuttoti veditabbo.

280. Ananto ÈkÈsoti ettha nÈssa uppÈdanto vÈ vayanto vÈ paÒÒÈyatÊti

ananto. ŒkÈsoti kasiÓugghÈÔimÈkÈso vuccati. ManasikÈravasenÈpi cettha
anantatÈ veditabbÈ.
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 272 piÔÔhe.
 10. Œruppaniddesa 325

Teneva Vibha~ge vuttaÑ “tasmiÑ ÈkÈse cittaÑ Ôhapeti, saÓÔhapeti, anantaÑ

pharati, tena vuccati ananto ÈkÈso”ti1.
ŒkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ upasampajja viharatÊti ettha pana nÈssa antoti
anantaÑ, ÈkÈsaÑ anantaÑ ÈkÈsÈnantaÑ, ÈkÈsÈnantameva ÈkÈsÈnaÒcaÑ, taÑ
ÈkÈsÈnaÒcaÑ adhiÔÔhÈnaÔÔhena Èyatanamassa sasampayuttadhammassa
jhÈnassa devÈnaÑ devÈyatanamivÈti ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ.
Upasampajja viharatÊti tamÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ patvÈ nipphÈdetvÈ
tadanur|pena iriyÈpathavihÈrena viharatÊti.
AyaÑ ÈkÈsÈnaÒcÈyatanakammaÔÔhÈne vitthÈrakathÈ.

ViÒÒÈÓaÒcÈyatanakathÈ
281. ViÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ bhÈvetukÈmena pana paÒcahÈkÈrehi
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasamÈpattiyaÑ ciÓÓavasÊbhÈvena
“Èsannar|pÈvacarajjhÈnapaccatthikÈ ayaÑ samÈpatti, no ca
viÒÒÈÓaÒcÈyatanamiva santÈ”ti ÈkÈsÈnaÒcÈyatane ÈdÊnavaÑ disvÈ tattha
nikantiÑ pariyÈdÈya viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ santato manasikaritvÈ taÑ ÈkÈsaÑ
pharitvÈ pavattaviÒÒÈÓaÑ “viÒÒÈÓaÑ viÒÒÈÓan”ti punappunaÑ
ÈvajjitabbaÑ, manasikÈtabbaÑ, paccavekkhitabbaÑ, takkÈhataÑ
vitakkÈhataÑ kÈtabbaÑ. “AnantaÑ anantan”ti pana na manasikÈtabbaÑ.
TassevaÑ tasmiÑ nimitte punappunaÑ cittaÑ cÈrentassa nÊvaraÓÈni
vikkhambhanti, sati santiÔÔhati, upacÈrena cittaÑ samÈdhiyati. So taÑ
nimittaÑ punappunaÑ Èsevati, bhÈveti, bahulÊkaroti. TassevaÑ karoto ÈkÈse
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ viya ÈkÈsaphuÔe viÒÒÈÓe viÒÒÈÓaÒcÈyatanacittaÑ appeti.
AppanÈnayo panettha vuttanayeneva veditabbo. EttÈvatÈ cesa “sabbaso
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ samatikkamma anantaÑ viÒÒÈÓanti viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ
upasampajja viharatʔti2 vuccati.

282. Tattha sabbasoti idaÑ vuttanayameva. ŒkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ

samatikkammÈti ettha pana pubbe vuttanayena jhÈnampi
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ,
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 272 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 254; DÊ 2. 60 piÔÔhÈdÊsu.
326 Visuddhimagga

ÈrammaÓampi. ŒrammaÓampi hi purimanayeneva ÈkÈsÈnaÒcaÒca taÑ

paÔhamassa ÈruppajjhÈnassa ÈrammaÓattÈ devÈnaÑ devÈyatanaÑ viya
adhiÔÔhÈnaÔÔhena ÈyatanaÒcÈti ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ. TathÈ ÈkÈsÈnaÒcaÒca taÑ
tassa jhÈnassa saÒjÈtihetuttÈ “KambojÈ assÈnaÑ Èyatanan”ti-ÈdÊni viya
saÒjÈtidesaÔÔhena ÈyatanaÒcÈtipi ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ. EvametaÑ jhÈnaÒca
ÈrammaÓaÒcÈti ubhayampi appavattikaraÓena ca amanasikaraÓena ca
samatikkamitvÈva yasmÈ idaÑ viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ upasampajja
vihÈtabbaÑ, tasmÈ ubhayampetaÑ ekajjhaÑ katvÈ “ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ
samatikkammÈ”ti idaÑ vuttanti veditabbaÑ.
AnantaÑ viÒÒÈÓanti taÑyeva ananto ÈkÈsoti evaÑ pharitvÈ
pavattaviÒÒÈÓaÑ “anantaÑ viÒÒÈÓan”ti evaÑ manasikarontoti vuttaÑ hoti.
ManasikÈravasena vÈ anantaÑ. So hi tamÈkÈsÈrammaÓaÑ viÒÒÈÓaÑ
anavasesato manasikaronto “anantan”ti manasi karoti. Yampana1 Vibha~ge
vuttaÑ “anantaÑ viÒÒÈÓanti, taÑyeva ÈkÈsaÑ viÒÒÈÓena phuÔaÑ manasi
karoti, anantaÑ pharati, tena vuccati anantaÑ viÒÒÈÓan”ti2.
Tattha viÒÒÈÓenÈti upayogatthe karaÓavacanaÑ veditabbaÑ. EvaÒhi
AÔÔhakathÈcariyÈ tassa atthaÑ vaÓÓayanti, anantaÑ pharati3 taÒÒeva ÈkÈsaÑ
phuÔaÑ viÒÒÈÓaÑ manasi karotÊti vuttaÑ hoti.
ViÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ upasampajja viharatÊti ettha pana nÈssa antoti
anantaÑ. Anantameva ÈnaÒcaÑ. ViÒÒÈÓaÑ ÈnaÒcaÑ viÒÒÈÓÈnaÒcanti
avatvÈ viÒÒÈÓaÒcanti vuttaÑ. AyaÒhettha r|ÄhÊsaddo. TaÑ viÒÒÈÓaÒcaÑ
adhiÔÔhÈnaÔÔhena Èyatanamassa sasampayuttadhammassa jhÈnassa devÈnaÑ
devÈyatanamivÈti viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ. SesaÑ purimasadisamevÈti.
AyaÑ viÒÒÈÓaÒcÈyatanakammaÔÔhÈne vitthÈrakathÈ.

ŒkiÒcaÒÒÈyatanakathÈ
283. ŒkiÒcaÒÒÈyatanaÑ bhÈvetukÈmena pana paÒcahÈkÈrehi
viÒÒÈÓaÒcÈyatanasamÈpattiyaÑ ciÓÓavasÊbhÈvena “Èsanna-
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanapaccatthikÈ ayaÑ samÈpatti, no ca ÈkiÒcaÒÒÈyatanamiva
santȔti
______________________________________________________________
1. Yampi (SyÈ, I) 2. Abhi 2. 273 piÔÔhe. 3. PharatÊti (SÊ, Ka)
 10. Œruppaniddesa 327

viÒÒÈÓaÒcÈyatane ÈdÊnavaÑ disvÈ tattha nikantiÑ pariyÈdÈya

ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ santato manasikaritvÈ tasseva
viÒÒÈÓaÒcÈyatanÈrammaÓabh|tassa ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaviÒÒÈÓassa abhÈvo
suÒÒatÈ vivittÈkÈro manasikÈtabbo. KathaÑ? TaÑ viÒÒÈÓaÑ amanasikaritvÈ
“natthi natthÊ”ti vÈ, “suÒÒaÑ suÒÒan”ti vÈ, “vivittaÑ vivittan”ti vÈ
punappunaÑ ÈvajjitabbaÑ, manasikÈtabbaÑ, paccavekkhitabbaÑ,
takkÈhataÑ vitakkÈhataÑ kÈtabbaÑ.
TassevaÑ tasmiÑ nimitte cittaÑ cÈrentassa nÊvaraÓÈni vikkhambhanti,
sati santiÔÔhati, upacÈrena cittaÑ samÈdhiyati. So taÑ nimittaÑ punappunaÑ
Èsevati, bhÈveti, bahulÊkaroti. TassevaÑ karoto ÈkÈse phuÔe
mahaggataviÒÒÈÓe viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ viya tasseva ÈkÈsaÑ pharitvÈ
pavattassa mahaggataviÒÒÈÓassa suÒÒavivittanatthibhÈve ÈkiÒcaÒÒÈyatana-
cittaÑ appeti. EtthÈpi ca appanÈnayo vuttanayeneva veditabbo.
Ayampana viseso, tasmiÑ hi appanÈcitte uppanne so bhikkhu yathÈ
nÈma puriso maÓÉalamÈÄÈdÊsu kenacideva karaÓÊyena sannipatitaÑ
bhikkhusaÑghaÑ disvÈ katthaci gantvÈ sannipÈtakiccÈvasÈneva uÔÔhÈya
pakkantesu bhikkh|su ÈgantvÈ dvÈre ÔhatvÈ puna taÑ ÔhÈnaÑ olokento
suÒÒameva passati, vivittameva passati. NÈssa evaÑ hoti “ettakÈ nÈma
bhikkh| kÈla~katÈ vÈ disÈpakkantÈ vÈ”ti, atha kho suÒÒamidaÑ vivittanti
natthibhÈvameva passati, evameva pubbe ÈkÈse pavattitaviÒÒÈÓaÑ
viÒÒÈÓaÒcÈyatanajjhÈnacakkhunÈ passanto viharitvÈ “natthi natthÊ”ti-ÈdinÈ
parikammamanasikÈrena antarahite tasmiÑ viÒÒÈÓe tassa
apagamasa~khÈtaÑ abhÈvameva passanto viharati. EttÈvatÈ cesa “sabbaso
viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ samatikkamma natthi kiÒcÊti ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ
upasampajja viharatʔti1 vuccati.

284. IdhÈpi sabbasoti idaÑ vuttanayameva. ViÒÒÈÓaÒcÈyatananti

etthÈpi ca pubbe vuttanayeneva jhÈnampi viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ
ÈrammaÓampi. ŒrammaÓampi hi purimanayeneva viÒÒÈÓaÒcaÒca taÑ
dutiyassa ÈruppajjhÈnassa ÈrammaÓattÈ devÈnaÑ devÈyatanaÑ viya
adhiÔÔhÈnaÔÔhena ÈyatanaÒcÈti
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 254; DÊ 2. 60 piÔÔhÈdÊsu.
328 Visuddhimagga

viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ. TathÈ viÒÒÈÓaÒcaÒca taÑ tasseva jhÈnassa

saÒjÈtihetuttÈ “KambojÈ assÈnaÑ Èyatanan”ti-ÈdÊni viya saÒjÈtidesaÔÔhena
ÈyatanaÒcÈtipi viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ. EvametaÑ jhÈnaÒca ÈrammaÓaÒcÈti
ubhayampi appavattikaraÓena ca amanasikaraÓena ca samatikkamitvÈva
yasmÈ idaÑ ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ upasampajja vihÈtabbaÑ, tasmÈ
ubhayampetaÑ ekajjhaÑ katvÈ viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ samatikkammÈti idaÑ
vuttanti veditabbaÑ.
Natthi kiÒcÊti natthi natthi, suÒÒaÑ suÒÒaÑ, vivittaÑ vivittanti evaÑ
manasikarontoti vuttaÑ hoti. Yampi Vibha~ge vuttaÑ “natthi kiÒcÊti
taÒÒeva viÒÒÈÓaÑ abhÈveti vibhÈveti antaradhÈpeti natthi kiÒcÊti passati,
tena vuccati natthi kiÒcÊ”ti, taÑ kiÒcÈpi khayato sammasanaÑ viya vuttaÑ,
atha khvassa evameva attho daÔÔhabbo. TaÒhi viÒÒÈÓaÑ anÈvajjento
amanasikaronto apaccavekkhanto kevalamassa natthibhÈvaÑ suÒÒabhÈvaÑ
vivittabhÈvameva manasikaronto abhÈveti vibhÈveti antaradhÈpetÊti vuccati,
na aÒÒathÈti.
ŒkiÒcaÒÒÈyatanaÑ upasampajja viharatÊti ettha pana nÈssa kiÒcananti
akiÒcanaÑ, antamaso bha~gamattampi assa avasiÔÔhaÑ natthÊti vuttaÑ hoti.
AkiÒcanassa bhÈvo ÈkiÒcaÒÒaÑ, ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaviÒÒaÓÈpagamassetaÑ
adhivacanaÑ. TaÑ ÈkiÒcaÒÒaÑ adhiÔÔhÈnaÔÔhena Èyatanamassa jhÈnassa
devÈnaÑ devÈyatanamivÈti ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ. SesaÑ purimasadisamevÈti.
AyaÑ ÈkiÒcaÒÒÈyatanakammaÔÔhÈne vitthÈrakathÈ.

NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanakathÈ
285. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ bhÈvetukÈmena pana paÒcahÈkÈrehi
ÈkiÒcaÒÒÈyatanasamÈpattiyaÑ ciÓÓavasÊbhÈvena “ÈsannaviÒÒÈÓaÒcÈyatana-
paccatthikÈ ayaÑ samÈpatti, no ca nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ viya santÈ”ti
vÈ “saÒÒÈ rogo, saÒÒÈ gaÓÉo, saÒÒÈ sallaÑ, etaÑ santaÑ, etaÑ paÓÊtaÑ
yadidaÑ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈ”ti vÈ evaÑ ÈkiÒcaÒÒÈyatane ÈdÊnavaÑ, upari
ÈnisaÑsaÒca disvÈ ÈkiÒcaÒÒÈyatane nikantiÑ pariyÈdÈya
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ santato manasikaritvÈ “sÈva abhÈvaÑ
ÈrammaÓaÑ katvÈ pavattitÈ ÈkiÒcaÒÒÈyatanasamÈpatti santÈ
 10. Œruppaniddesa 329

santÈ”ti punappunaÑ ÈvajjitabbÈ, manasikÈtabbÈ, paccavekkhitabbÈ,

takkÈhatÈ vitakkÈhatÈ kÈtabbÈ.
TassevaÑ tasmiÑ nimitte punappunaÑ mÈnasaÑ cÈrentassa nÊvaraÓÈni
vikkhambhanti, sati santiÔÔhati, upacÈrena cittaÑ samÈdhiyati. So taÑ
nimittaÑ punappunaÑ Èsevati, bhÈveti, bahulÊkaroti. TassevaÑ karoto
viÒÒÈÓÈpagame ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ viya
ÈkiÒcaÒÒÈyatanasamÈpattisa~khÈtesu cat|su khandhesu
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanacittaÑ appeti. AppanÈnayo panettha vuttanayeneva
veditabbo. EttÈvatÈ cesa “sabbaso ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ samatikkamma
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ upasampajja viharatÊ”ti1 vuccati.

286. IdhÈpi sabbasoti idaÑ vuttanayameva. ŒkiÒcaÒÒÈyatanaÑ

samatikkammÈti etthÈpi pubbe vuttanayeneva jhÈnampi ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ
ÈrammaÓampi. ŒrammaÓampi hi purimanayeneva ÈkiÒcaÒÒaÒca taÑ
tatiyassa ÈruppajjhÈnassa ÈrammaÓattÈ devÈnaÑ devÈyatanaÑ viya
adhiÔÔhÈnaÔÔhena ÈyatanaÒcÈti ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ. TathÈ ÈkiÒcaÒÒaÒca taÑ
tasseva jhÈnassa saÒjÈtihetuttÈ KambojÈ assÈnaÑ Èyatananti-ÈdÊni viya
saÒjÈtidesaÔÔhena ÈyatanaÒcÈtipi ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ. EvametaÑ jhÈnaÒca
ÈrammaÓaÒcÈti ubhayampi appavattikaraÓena ca amanasikaraÓena ca
samatikkamitvÈva yasmÈ idaÑ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ upasampajja
vihÈtabbaÑ, tasmÈ ubhayampetaÑ ekajjhaÑ katvÈ ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ
samatikkammÈti idaÑ vuttanti veditabbaÑ.
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatananti ettha pana yÈya saÒÒÈya bhÈvato taÑ
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatananti vuccati. YathÈ paÔipannassa sÈ saÒÒÈ hoti, taÑ
tÈva dassetuÑ Vibha~ge “nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊ”ti uddharitvÈ “taÒÒeva
ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ santato manasi karoti, sa~khÈrÈvasesasamÈpattiÑ
bhÈveti, tena vuccati nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊ”ti2 vuttaÑ. Tattha santato manasi
karotÊti “santÈ vatÈyaÑ samÈpatti, yatra hi nÈma natthibhÈvampi
ÈrammaÓaÑ karitvÈ ÔhassatÊ”ti evaÑ santÈrammaÓatÈya taÑ santÈti manasi
karoti.
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 254; DÊ 2. 60 piÔÔhÈdÊsu. 2. Abhi 2. 274 piÔÔhe.
330 Visuddhimagga

Santato ce manasi karoti, kathaÑ samatikkamo hotÊti?

AsamÈpajjitukÈmatÈya. So hi kiÒcÈpi taÑ santato manasi karoti, atha
khvassa “ahametaÑ ÈvajjissÈmi, samÈpajjissÈmi, adhiÔÔhahissÈmi,
vuÔÔhahissÈmi, paccavekkhissÈmÊ”ti esa Èbhogo samannÈhÈro manasikÈro na
hoti. KasmÈ? ŒkiÒcaÒÒÈyatanato nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanassa
santatarapaÓÊtataratÈya.
YathÈ hi rÈjÈ mahacca rÈjÈnubhÈvena hatthikkhandhavaragato
nagaravÊthiyaÑ vicaranto dantakÈrÈdayo sippike ekaÑ vatthaÑ daÄhaÑ
nivÈsetvÈ ekena sÊsaÑ veÔhetvÈ dantacuÓÓÈdÊhi samokiÓÓagatte anekÈni
dantavikati-ÈdÊni sippÈni karonte disvÈ “aho vata re chekÈ ÈcariyÈ ÊdisÈnipi
nÈma sippÈni karissantÊ”ti evaÑ tesaÑ chekatÈya tussati, na cassa evaÑ hoti
“aho vatÈhaÑ rajjaÑ pahÈya evar|po sippiko bhaveyyan”ti. TaÑ kissa hetu.
RajjasiriyÈ mahÈnisaÑsatÈya. So sippino samatikkamitvÈva gacchati.
Evameva esa1 kiÒcÈpi taÑ samÈpattiÑ santato manasi karoti, atha khvassa
“ahametaÑ samÈpattiÑ ÈvajjissÈmi, samÈpajjissÈmi, adhiÔÔhahissÈmi,
vuÔÔhahissÈmi, paccavekkhissÈmÊ”ti neva esa Èbhogo samannÈhÈro
manasikÈro hoti.
So taÑ santato manasikaronto pubbe vuttanayena taÑ
paramasukhumaÑ appanÈppattaÑ2 saÒÒaÑ pÈpuÓÈti, yÈya nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊ
nÈma hoti, sa~khÈrÈvasesasamÈpattiÑ bhÈvetÊti vuccati.
Sa~khÈrÈvasesasamÈpattinti accantasukhumabhÈvappattasa~khÈraÑ
catutthÈruppasamÈpattiÑ.

287. IdÈni yantaÑ evamadhigatÈya saÒÒÈya vasena

nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatananti vuccati, taÑ atthato dassetuÑ
“nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatananti nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ samÈpannassa vÈ
upapannassa vÈ diÔÔhadhammasukhavihÈrissa vÈ cittacetasikÈ dhammÈ”ti3
vuttaÑ. Tesu idha samÈpannassa cittacetasikÈ dhammÈ adhippetÈ.
Vacanattho panettha oÄÈrikÈya saÒÒÈya abhÈvato sukhumÈya ca bhÈvato
nevassa sasampayuttadhammassa jhÈnassa saÒÒÈ nÈsaÒÒanti4
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒaÑ. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒaÒca
______________________________________________________________
1. Cesa (SÊ, SyÈ, Ka) 2. ParamasukhumappattaÑ (?)
3. Abhi 2. 274 piÔÔhe. 4. SaÒÒÈti (SÊ, SyÈ, I)
 10. Œruppaniddesa 331

taÑ manÈyatanadhammÈyatanapariyÈpannattÈ ÈyatanaÒcÈti

nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ. Atha vÈ yÈyamettha saÒÒÈ, sÈ paÔusaÒÒÈkiccaÑ
kÈtuÑ asamatthatÈya nevasaÒÒÈ, sa~khÈrÈvasesasukhumabhÈvena
vijjamÈnattÈ nÈsaÒÒÈti nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈ. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈ ca sÈ
sesadhammÈnaÑ adhiÔÔhÈnaÔÔhena ÈyatanaÒcÈti nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ.

Na kevalaÒcettha saÒÒÈva edisÊ, atha kho vedanÈpi

nevavedanÈnÈvedanÈ, cittampi nevacittaÑnÈcittaÑ, phassopi
nevaphassonÈphasso. Esa nayo sesasampayuttadhammesu. SaÒÒÈsÊsena
panÈyaÑ desanÈ katÈti veditabbÈ. PattamakkhanatelappabhutÊhi ca upamÈhi
esa attho vibhÈvetabbo.

SÈmaÓero kira telena pattaÑ makkhetvÈ Ôhapesi, taÑ yÈgupÈnakÈle

thero pattamÈharÈti Èha. So “patte telamatthi bhante”ti Èha. Tato “Èhara
sÈmaÓera telaÑ, nÈÄiÑ p|ressÈmÊ”ti vutte “natthi bhante telan”ti Èha. Tattha
yathÈ antovutthattÈ yÈguyÈ saddhiÑ akappiyaÔÔhena “telamatthÊ”ti hoti.
NÈÄip|raÓÈdÊnaÑ vasena “natthÊ”ti hoti. EvaÑ sÈpi saÒÒÈ paÔusaÒÒÈkiccaÑ
kÈtuÑ asamatthatÈya nevasaÒÒÈ, sa~khÈrÈvasesasukhumabhÈvena
vijjamÈnattÈ nÈsaÒÒÈ hoti.

KiÑ panettha saÒÒÈkiccanti. ŒrammaÓasaÒjÈnanaÒceva vipassanÈya ca

visayabhÈvaÑ upagantvÈ nibbidÈjananaÑ. Dahanakiccamiva hi sukhodake
tejodhÈtu saÒjÈnanakiccaÑpesÈ paÔuÑ kÈtuÑ na sakkoti. SesasamÈpattÊsu
saÒÒÈ viya vipassanÈya visayabhÈvaÑ upagantvÈ nibbidÈjananampi kÈtuÑ
na sakkoti. AÒÒesu hi khandhesu akatÈbhiniveso bhikkhu
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanakkhandhe sammasitvÈ nibbidaÑ pattuÑ samattho
nÈma natthi apica1 ÈyasmÈ SÈriputto. Pakativipassako pana mahÈpaÒÒo
SÈriputtasadisova sakkuÓeyya. Sopi “evaÑ kirime2 dhammÈ ahutvÈ
sambhonti, hutvÈ paÔiventÊ”ti3 evaÑ kalÈpasammasanavaseneva, no
anupadadhammavipassanÈvasena. EvaÑ sukhumattaÑ gatÈ esÈ samÈpatti.
______________________________________________________________
1. Api (?) 2. Kirame (SÊ, I) 3. Ma 3. 78 piÔÔhe.
332 Visuddhimagga

YathÈ ca pattamakkhanatel|pamÈya, evaÑ maggudak|pamÈyapi

ayamattho vibhÈvetabbo. MaggappaÔipannassa kira therassa purato
gacchanto sÈmaÓero thokaÑ udakaÑ disvÈ “udakaÑ bhante upÈhanÈ
omuÒcathÈ”ti Èha. Tato therena “sace udakamatthi, Èhara nhÈnasÈÔikaÑ,
nhÈyissÈmÈ”ti vutte “natthi bhante”ti Èha. Tattha yathÈ
upÈhanatemanamattaÔÔhena “udakamatthÊ”ti hoti, nhÈyanaÔÔhena “natthÊ”ti
hoti. Evampi sÈ paÔusaÒÒÈkiccaÑ kÈtuÑ asamatthatÈya nevasaÒÒÈ,
sa~khÈrÈvasesasukhumabhÈvena vijjamÈnattÈ nÈsaÒÒÈ hoti.
Na kevalaÒca etÈheva, aÒÒÈhipi anur|pÈhi upamÈhi esa attho
vibhÈvetabbo. Upasampajja viharatÊti idaÑ vuttanayamevÈti.
AyaÑ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanakammaÔÔhÈne vitthÈrakathÈ.

PakiÓÓakakathÈ
288. Asadisar|po NÈtho, ÈruppaÑ yaÑ catubbidhaÑ Èha.
TaÑ iti ÒatvÈ tasmiÑ, pakiÓÓakakathÈpi viÒÒeyyÈ.

289. ŒruppasamÈpattiyo hi–

ŒrammaÓÈtikkamato, catassopi bhavantimÈ.
A~gÈtikkamametÈsaÑ, na icchanti vibhÈvino.
EtÈsu hi r|panimittÈtikkamato paÔhamÈ, ÈkÈsÈtikkamato dutiyÈ, ÈkÈse
pavattitaviÒÒÈÓÈtikkamato tatiyÈ. ŒkÈse pavattitaviÒÒÈÓassa
apagamÈtikkamato catutthÊti sabbathÈ ÈrammaÓÈtikkamato catassopi
bhavantimÈ ÈruppasamÈpattiyoti veditabbÈ. A~gÈtikkamaÑ pana etÈsaÑ na
icchanti paÓÉitÈ. Na hi r|pÈvacarasamÈpattÊsu viya etÈsu a~gÈtikkamo atthi.
SabbÈsupi hi etÈsu upekkhÈ, cittekaggatÈti dve eva jhÈna~gÈni honti.

290. EvaÑ santepi–

SuppaÓÊtatarÈ honti, pacchimÈ pacchimÈ idha.
UpamÈ tattha viÒÒeyyÈ, pÈsÈdatalasÈÔikÈ.
 10. Œruppaniddesa 333

YathÈ hi catubh|mikassa pÈsÈdassa heÔÔhimatale dibbanaccagÊtavÈdita-

surabhigandhamÈlÈbhojanasayanacchÈdanÈdivasena paÓÊtÈ paÒcakÈmaguÓÈ
paccupaÔÔhitÈ assu. Dutiye tato paÓÊtatarÈ. Tatiye tato paÓÊtatarÈ1. Catutthe
sabbapaÓÊtatarÈ2. Tattha kiÒcÈpi tÈni cattÈripi pÈsÈdatalÈneva, natthi nesaÑ
pÈsÈdatalabhÈvena viseso. PaÒcakÈmaguÓasamiddhavisesena pana
heÔÔhimato heÔÔhimato uparimaÑ uparimaÑ paÓÊtataraÑ hoti.

YathÈ ca ekÈya itthiyÈ kantitath|lasaÓhasaÓhatarasaÓhatamasuttÈnaÑ

catupalatipaladvipala-ekapalasÈÔikÈ assu ÈyÈmena ca vitthÈrena ca
samappamÈÓÈ. Tattha kiÒcÈpi tÈ sÈÔikÈ catassopi ÈyÈmato ca vitthÈrato ca
samappamÈÓÈ, natthi tÈsaÑ pamÈÓato viseso. Sukhasamphassa-
sukhumabhÈvamahagghabhÈvehi pana purimÈya purimÈya pacchimÈ
pacchimÈ paÓÊtatarÈ honti, evameva kiÒcÈpi cat|su etÈsu upekkhÈ,
cittekaggatÈti etÈni dveyeva a~gÈni honti, atha kho bhÈvanÈvisesena tesaÑ
a~gÈni paÓÊtapaÓÊtatarabhÈvena suppaÓÊtatarÈ honti pacchimÈ pacchimÈ
idhÈti veditabbÈ.

291. EvaÑ anupubbena paÓÊtapaÓÊtÈ cetÈ–

Asucimhi maÓÉape laggo, eko tannissito paro.

AÒÒo bahi anissÈya, taÑ taÑ nissÈya cÈparo.

®hito cat|hi etehi, purisehi yathÈkkamaÑ.

SamÈnatÈya ÒÈtabbÈ, catassopi vibhÈvinÈ.

TatrÈyamatthayojanÈ–asucimhi kira dese eko maÓÉapo, atheko puriso

ÈgantvÈ taÑ asuciÑ jigucchamÈno taÑ maÓÉapaÑ hatthehi ÈlambitvÈ tattha
laggo laggito viya aÔÔhÈsi. AthÈparo ÈgantvÈ taÑ maÓÉape laggaÑ purisaÑ
nissito. AthaÒÒo ÈgantvÈ cintesi “yo esa maÓÉapalaggo, yo ca tannissito,
ubhopete duÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. PaÓÊtatamÈ (SÊ, Abhi ®Ôha 1. 255) 2. SabbapaÓÊtÈ (I, Abhi-®Ôha 1. 255)
334 Visuddhimagga

Dhuvo ca nesaÑ maÓÉapapapÈte pÈto, handÈhaÑ bahiyeva tiÔÔhÈmÊ”ti. So

tannissitaÑ anissÈya bahiyeva aÔÔhÈsi. AthÈparo ÈgantvÈ maÓÉapalaggassa
ca tannissitassa ca akhemabhÈvaÑ cintetvÈ bahiÔÔhitaÒca suÔÔhitoti1 mantvÈ
taÑ nissÈya aÔÔhÈsi. Tattha asucimhi dese maÓÉapo viya
kasiÓugghÈÔimÈkÈsaÑ daÔÔhabbaÑ, asucijigucchÈya maÓÉapalaggo puriso
viya r|panimittajigucchÈya ÈkÈsÈrammaÓaÑ ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ,
maÓÉapalaggaÑ purisaÑ nissito viya ÈkÈsÈrammaÓaÑ ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ
Èrabbha pavattaÑ viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ, tesaÑ dvinnampi akhemabhÈvaÑ
cintetvÈ anissÈya taÑ maÓÉapalaggaÑ bahiÔÔhito viya ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ
ÈrammaÓaÑ akatvÈ tadabhÈvÈrammaÓaÑ ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ,
maÓÉapalaggassa tannissitassa ca akhemataÑ cintetvÈ bahiÔÔhitaÒca
suÔÔhitoti2 mantvÈ taÑ nissÈya Ôhito viya viÒÒÈÓÈbhÈvasa~khÈte bahipadese
ÔhitaÑ ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ Èrabbha pavattaÑ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ
daÔÔhabbaÑ.

292. EvaÑ pavattamÈnaÒca–

ŒrammaÓaÑ karoteva, aÒÒÈbhÈvena taÑ idaÑ.
DiÔÔhadosampi rÈjÈnaÑ, vuttihetu jano yathÈ.
IdaÒhi nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ “ÈsannaviÒÒÈÓaÒcÈyatanapaccatthikÈ
ayaÑ samÈpattÊ”ti evaÑ diÔÔhadosampi taÑ ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ aÒÒassa
ÈrammaÓassa abhÈvÈ ÈrammaÓaÑ karoteva. YathÈ kiÑ? DiÔÔhadosampi
rÈjÈnaÑ vuttihetu yathÈ jano. YathÈ hi asaÑyataÑ pharusakÈyavacÊmano-
samÈcÈraÑ kaÒci sabbadisampatiÑ3 rÈjÈnaÑ “pharusasamÈcÈro ayan”ti
evaÑ diÔÔhadosampi aÒÒattha vuttiÑ alabhamÈno jano vuttihetu nissÈya
vattati4, evaÑ diÔÔhadosampi taÑ ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ aÒÒaÑ ÈrammaÓaÑ
alabhamÈnamidaÑ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ ÈrammaÓaÑ karoteva.

293. EvaÑ kurumÈnaÒca–

Œr|Äho dÊghanisseÓiÑ, yathÈ nisseÓibÈhukaÑ.
PabbataggaÒca Èr|Äho, yathÈ pabbatamatthakaÑ.
______________________________________________________________
1. SuÔÔhitanti (SÊ, Ka), suÔÔhitaÑ (SyÈ, Ka) 2. Sabbatthapi samÈnameva.
3. SabbadÊpapatiÑ (SyÈ) 4. Pavattati (SÊ)
 10. Œruppaniddesa 335

YathÈ vÈ girimÈr|Äho, attanoyeva jaÓÓukaÑ.

Olubbhati tathevetaÑ, jhÈnamolubbha vattatÊti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

SamÈdhibhÈvanÈdhikÈre

Œruppaniddeso nÈma

Dasamo paricchedo.
 11. SamÈdhiniddesa

ŒhÈrepaÔikk|labhÈvanÈ
292. IdÈni ÈruppÈnantaraÑ ekÈ saÒÒÈti evaÑ uddiÔÔhÈya ÈhÈre
paÔikk|lasaÒÒÈya bhÈvanÈniddeso anuppatto. Tattha ÈharatÊti ÈhÈro. So
catubbidho kabaÄÊkÈrÈhÈro, phassÈhÈro, manosaÒcetanÈhÈro, viÒÒÈÓÈhÈroti.
Ko panettha kimÈharatÊti? KabaÄÊkÈrÈhÈro ojaÔÔhamakaÑ r|paÑ Èharati.
PhassÈhÈro tisso vedanÈ Èharati. ManosaÒcetanÈhÈro tÊsu bhavesu
paÔisandhiÑ Èharati. ViÒÒÈÓÈhÈro paÔisandhikkhaÓe nÈmar|paÑ Èharati.
Tesu kabaÄÊkÈrÈhÈre nikantibhayaÑ. PhassÈhÈre upagamanabhayaÑ.
ManosaÒcetanÈhÈre upapattibhayaÑ. ViÒÒÈÓÈhÈre paÔisandhibhayaÑ. EvaÑ
sappaÔibhayesu ca tesu kabaÄÊkÈrÈhÈro puttamaÑs|pamena1 dÊpetabbo.
PhassÈhÈro niccammagÈv|pamena2. ManosaÒcetanÈhÈro
a~gÈrakÈs|pamena3. ViÒÒÈÓÈhÈro sattisat|pamenÈti4. Imesu pana cat|su
ÈhÈresu asitapÊtakhÈyitasÈyitappabhedo kabaÄÊkÈro ÈhÈrova imasmiÑ atthe
ÈhÈroti adhippeto. TasmiÑ ÈhÈre paÔikk|lÈkÈraggahaÓavasena uppannÈ
saÒÒÈ ÈhÈre paÔikk|lasaÒÒÈ.
TaÑ ÈhÈre paÔikk|lasaÒÒaÑ bhÈvetukÈmena kammaÔÔhÈnaÑ uggahetvÈ
uggahato ekapadampi avirajjhantena rahogatena paÔisallÊnena
asitapÊtakhÈyitasÈyitappabhede kabaÄÊkÈrÈhÈre dasahÈkÈrehi paÔikk|latÈ
paccavekkhitabbÈ. SeyyathidaÑ, gamanato, pariyesanato, paribhogato,
Èsayato, nidhÈnato, aparipakkato, paripakkato, phalato, nissandato,
sammakkhanatoti.

295. Tattha gamanatoti evaÑ mahÈnubhÈve nÈma sÈsane pabbajitena

sakalarattiÑ BuddhavacanasajjhÈyaÑ vÈ samaÓadhammaÑ vÈ katvÈ
kÈlasseva vuÔÔhÈya cetiya~gaÓabodhiya~gaÓavattaÑ katvÈ pÈnÊyaÑ
paribhojanÊyaÑ upaÔÔhapetvÈ
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 322 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 323 piÔÔhe. 3-4. SaÑ 1. 324 piÔÔhe.
 11. SÈmÈdhiniddesa 337

pariveÓaÑ sammajjitvÈ sarÊraÑ paÔijaggitvÈ ÈsanamÈr|yha vÊsatiÑsavÈre

kammaÔÔhÈnaÑ manasikaritvÈ uÔÔhÈya pattacÊvaraÑ gahetvÈ
nijanasambÈdhÈni pavivekasukhÈni chÈy|dakasampannÈni sucÊni sÊtalÈni
ramaÓÊyabh|mibhÈgÈni tapovanÈni pahÈya ariyaÑ vivekaratiÑ anapekkhitvÈ
susÈnÈbhimukhena si~gÈlena1 viya ÈhÈratthÈya gÈmÈbhimukhena
gantabbaÑ.
EvaÑ gacchatÈ ca maÒcamhÈ vÈ pÊÔhamhÈ vÈ otaraÓato paÔÔhÈya
pÈdaraja gharagolikavaccÈdi samparikiÓÓaÑ paccattharaÓaÑ akkamitabbaÑ
hoti. Tato appekadÈ m|sikajatukavaccÈdÊhi upahatattÈ antogabbhato
paÔikk|lataraÑ pamukhaÑ daÔÔhabbaÑ hoti. Tato ul|kapÈrÈvatÈdi-
vaccasammakkhitattÈ uparimatalato paÔikk|lataraÑ heÔÔhimatalaÑ. Tato
kadÈci kadÈci vÈteritehi purÈÓatiÓapaÓÓehi gilÈnasÈmaÓerÈnaÑ
muttakarÊsakheÄasi~ghÈÓikÈhi vassakÈle udakacikkhallÈdÊhi ca saÑkiliÔÔhattÈ
heÔÔhimatalato paÔikk|lataraÑ pariveÓaÑ. PariveÓato paÔikk|latarÈ
vihÈraracchÈ daÔÔhabbÈ hoti.
Anupubbena pana bodhiÒca cetiyaÒca vanditvÈ vitakkamÈÄake Ôhitena
muttarÈsisadisaÑ cetiyaÑ morapiÒcha2 kalÈpamanoharaÑ bodhiÑ
devavimÈnasampattisassirÊkaÑ senÈsanaÒca anapaloketvÈ evar|paÑ nÈma
ramaÓÊyaÑ padesaÑ piÔÔhito katvÈ ÈhÈrahetu gantabbaÑ bhavissatÊti
pakkamitvÈ gÈmamaggaÑ paÔipannena khÈÓukaÓÔakamaggopi
udakavegabhinnavisamamaggopi daÔÔhabbo hoti.
Tato gaÓÉaÑ paÔicchÈdentena viya nivÈsanaÑ nivÈsetvÈ vaÓacoÄakaÑ
bandhantena viya kÈyabandhanaÑ bandhitvÈ aÔÔhisa~ghÈtaÑ
paÔicchÈdentena viya cÊvaraÑ pÈrupitvÈ bhesajjakapÈlaÑ nÊharantena viya
pattaÑ nÊharitvÈ gÈmadvÈrasamÊpaÑ pÈpuÓantena hatthikuÓapa assakuÓapa
gokuÓapa mahiÑsakuÓapa manussakuÓapa ahikuÓapa kukkurakuÓapÈnipi
daÔÔhabbÈni bhavanti. Na kevalaÒca daÔÔhabbÈni, gandhopi nesaÑ ghÈnaÑ
paÔihanamÈno adhivÈsetabbo hoti. Tato gÈmadvÈre ÔhatvÈ caÓÉahatthi-
assÈdiparissayaparivajjanatthaÑ gÈmaracchÈ oloketabbÈ honti.
______________________________________________________________
1. SigÈlena (SÊ, SyÈ) 2. MorapiÒja (SÊ, I)
338 Visuddhimagga

IccetaÑ paccattharaÓÈdi-anekakuÓapapariyosÈnaÑ paÔikk|laÑ

ÈhÈrahetu akkamitabbaÒca daÔÔhabbaÒca ghÈyitabbaÒca hoti. Aho vata bho
paÔikk|lo ÈhÈroti evaÑ gamanato paÔikk|latÈ paccevekkhitabbÈ. (1)

296. KathaÑ pariyesanato? EvaÑ gamanapaÔikk|la adhivÈsetvÈpi

gÈmaÑ paviÔÔhena sa~ghÈÔipÈrutena kapaÓamanussena viya kapÈlahatthena
gharapaÔipÈÔiyÈ gÈmavÊthÊsu caritabbaÑ hoti. Yattha vassakÈle akkanta-
akkantaÔÔhÈne yÈva piÓÉikamaÑsÈpi udakacikkhalle pÈdÈ pavisanti, ekena
hatthena pattaÑ gahetabbaÑ hoti, ekena cÊvaraÑ ukkhipitabbaÑ. GimhakÈle
vÈtavegena samuÔÔhitehi paÑsutiÓarajehi okiÓÓasarÊrena caritabbaÑ. TaÑ
taÑ gehadvÈraÑ patvÈ macchadhovanamaÑsadhovanataÓÉula1
dhovanakheÄasi~ghÈÓikasunakhas|karavaccÈdÊhi sammissÈni kimikulÈkulÈni
nÊlamakkhikaparikiÓÓÈni oÄigallÈni ceva candanikaÔÔhÈnÈni ca daÔÔhabbÈni
honti akkamitabbÈnipi. Yato tÈ makkhikÈ uÔÔhahitvÈ sa~ghÈÔiyampi pattepi
sÊsepi nilÊyanti.
GharaÑ paviÔÔhassÈpi keci denti, keci na denti. DadamÈnÈpi ekacce
hiyyo pakkabhattampi purÈÓakhajjakampi p|tikummÈsap|pÈdÊnipi dadanti.
AdadamÈnÈpi kecideva “aticchatha bhante”ti vadanti, keci pana apassamÈnÈ
viya tuÓhÊ honti, keci aÒÒena mukhaÑ2 karonti, keci “gaccha re
muÓÉakÈ”ti-ÈdÊhi pharusavÈcÈhi samudÈcaranti. EvaÑ kapaÓamanussena
viya gÈme piÓÉÈya caritvÈ nikkhamitabbanti.
IccetaÑ gÈmappavesanato paÔÔhÈya yÈva nikkhamanÈ
udakacikkhallÈdipaÔikk|laÑ ÈhÈrahetu akkamitabbaÒceva daÔÔhabbaÒca
adhivÈsetabbaÒca hoti. Aho vata bho paÔikk|lo ÈhÈroti evaÑ pariyesanato
paÔikk|latÈ paccavekkhitabbÈ. (2)

297. KathaÑ paribhogato? EvaÑ pariyiÔÔhÈhÈrena pana bahigÈme

phÈsukaÔÔhÈne sukhanisinnena yÈva tattha hatthaÑ na otÈreti, tÈva
tathÈr|paÑ garuÔÔhÈniyaÑ bhikkhuÑ vÈ lajjimanussaÑ3 vÈ disvÈ
nimantetumpi sakkÈ hoti. BhuÒjitukÈmatÈya panettha hatthe otÈritamatte
“gaÓhathÈ”ti
______________________________________________________________
1. KaÓÉ|va- (Ka) 2. Mukhampi (Ka) 3. LajjiÑ manussaÑ (SÊ, Ka)
 11. SÈmÈdhiniddesa 339

vadantena lajjitabbaÑ hoti. HatthaÑ pana otÈretvÈ maddantassa paÒca~guli-

anusÈrena sedo paggharamÈno sukkhathaddhabhattampi temento muduÑ
karoti.
Atha tasmiÑ parimaddanamattenÈpi sambhinnasobhe ÈlopaÑ katvÈ
mukhe Ôhapite heÔÔhimadantÈ udukkhalakiccaÑ sÈdhenti, uparimÈ
musalakiccaÑ, jivhÈ hatthakiccaÑ. TaÑ tattha suvÈnadoÓiyaÑ
suvÈnapiÓÉamiva dantamusalehi koÔÔetvÈ jivhÈya samparivattiyamÈnaÑ
jivhÈgge tanupasannakheÄo makkheti, vemajjhato paÔÔhÈya bahalakheÄo
makkheti, dantakaÔÔhena asampattaÔÔhÈne1 dantag|thako makkheti. So evaÑ
vicuÓÓitamakkhito ta~khaÓaÒÒeva antarahitavaÓÓagandhasa~khÈraviseso
suvÈnadoÓiyaÑ ÔhitasuvÈnavamathu viya paramajegucchabhÈvaÑ
upagacchati. Evar|popi samÈno cakkhussa ÈpÈthaÑ atÊtattÈ ajjhoharitabbo
hotÊti evaÑ paribhogato paÔikk|latÈ paccavekkhitabbÈ. (3)

298. KathaÑ Èsayato? EvaÑ paribhogaÑ upagato ca panesa anto

pavisamÈno yasmÈ BuddhapaccekabuddhÈnampi raÒÒopi cakkavattissa
pittasemhapubbalohitÈsayesu cat|su aÒÒataro Èsayo hotiyeva.
MandapuÒÒÈnampana cattÈro ÈsayÈ honti. TasmÈ yassa pittÈsayo adhiko
hoti, tassa bahalamadhukatelamakkhito viya paramajeguccho hoti. Yassa
semhÈsayo adhiko hoti, tassa nÈgabalapaÓÓarasamakkhito viya. Yassa
pubbÈsayo adhiko hoti, tassa p|titakkamakkhito viya. Yassa lohitÈsayo
adhiko hoti, tassa rajanamakkhito viya paramajeguccho hotÊti evaÑ Èsayato
paÔikk|latÈ paccavekkhitabbÈ. (4)

299. KathaÑ nidhÈnato? So imesu cat|su Èsayesu aÒÒatarena Èsayena

makkhito anto-udaraÑ pavisitvÈ neva suvaÓÓabhÈjane na
maÓirajatÈdibhÈjanesu nidhÈnaÑ gacchati. Sace pana dasavassikena
ajjhohariyati dasa vassÈni adhotavaccak|pasadise okÈse patiÔÔhahati. Sace
vÊsa, tiÑsa, cattÈlÊsa, paÒÒÈsa, saÔÔhi, sattati, asÊti, navutivassikena, sace
vassasatikena ajjhohariyati. VassasataÑ
______________________________________________________________
1. AppattaÔÔhÈne (SÊ, SyÈ)
340 Visuddhimagga

adhotavaccak|pasadise okÈse patiÔÔhahatÊti evaÑ nidhÈnato paÔikk|latÈ

paccavekkhitabbÈ. (5)

300. KathaÑ aparipakkato? So panÈyamÈhÈro evar|pe okÈse

nidhÈnamupagato yÈva aparipakko hoti, tÈva tasmiÒÒeva yathÈvuttappakÈre
paramandhakÈratimise nÈnÈkuÓapagandhavÈsitapavanavicarite
atiduggandhajegucche padese yathÈ nÈma nidÈghe akÈlameghena1
abhivuÔÔhamhi caÓÉÈlagÈmadvÈra-ÈvÈÔe patitÈni tiÓapaÓÓakilaÒjakhaÓÉa-
ahikukkuramanussakuÓapÈdÊni s|riyÈtapena santattÈni
pheÓapupphuÄakÈcitÈni tiÔÔhanti, evameva taÑdivasampi hiyyopi tato purime
divasepi ajjhohato sabbo ekato hutvÈ semhapaÔalapariyonaddho
kÈyaggisantÈpakuthitakuthanasaÒjÈtapheÓapupphuÄakÈcito
paramajegucchabhÈvaÑ upagantvÈ tiÔÔhatÊti evaÑ aparipakkato paÔikk|latÈ
paccavekkhitabbÈ. (6)

301. KathaÑ paripakkato? So tattakÈyagginÈ paripakko samÈno na

suvaÓÓarajatÈdidhÈtuyo viya suvaÓÓarajatÈdibhÈvaÑ upagacchati.
PheÓapupphuÄake pana muÒcanto saÓhakaraÓiyaÑ pisitvÈ2 nÈÄike
pakkhitta3paÓÉumattikÈ viya karÊsabhÈvaÑ upagantvÈ pakkÈsayaÑ,
muttabhÈvaÑ upagantvÈ muttavatthiÒca p|retÊti evaÑ paripakkato
paÔikk|latÈ paccavekkhitabbÈ. (7)

302. KathaÑ phalato? SammÈ paripaccamÈno ca panÈyaÑ

kesalomanakhadantÈdÊni nÈnÈkuÓapÈni nipphÈdeti asammÈparipaccamÈno
daddukaÓÉukacchukuÔÔhakilÈsasosakÈsÈtisÈrappabhutÊni rogasatÈni,
idamassa phalanti evaÑ phalato paÔikk|latÈ paccavekkhitabbo. (8)

303. KathaÑ nissandato? AjjhohariyamÈno cesa ekena dvÈrena

pavisitvÈ nissandamÈno akkhimhÈ akkhig|thako kaÓÓamhÈ kaÓÓag|thakoti-
ÈdinÈ pakÈrena anekehi dvÈrehi nissandati. AjjhoharaÓasamaye cesa
mahÈparivÈrenÈpi ajjhohariyati. Nissandanasamaye pana
uccÈrapassÈvÈdibhÈvaÑ upagato ekakeneva nÊhariyati. PaÔhamadivase
______________________________________________________________
1. AkÈlameghe (I, Ka) 2. PiÑsitvÈ (SÊ, SyÈ, I)
3. PakkhippamÈna- (SyÈ), pakkhipamÈna- (I, Ka)
 11. SÈmÈdhiniddesa 341

ca naÑ paribhuÒjanto haÔÔhapahaÔÔhopi hoti udaggudaggo pÊtisomanassajÈto.

Dutiyadivase nissandento pihitanÈsiko hoti vikuÓitamukho jegucchÊ
ma~kubh|to. PaÔhamadivase ca naÑ ratto giddho gadhito mucchitopi
ajjhoharitvÈ dutiyadivase ekarattivÈsena viratto aÔÔÊyamÈno harÈyamÈno
jigucchamÈno nÊharati. TenÈhu porÈÓÈ–
“AnnaÑ pÈnaÑ khÈdanÊyaÑ, bhojanaÒca mahÈrahaÑ.
EkadvÈrena pavisitvÈ, navadvÈrehi sandati.
AnnaÑ pÈnaÑ khÈdanÊyaÑ, bhojanaÒca mahÈrahaÑ.
BhuÒjati saparivÈro, nikkhÈmento nilÊyati.
AnnaÑ pÈnaÑ khÈdanÊyaÑ, bhojanaÒca mahÈrahaÑ.
BhuÒjati abhinandanto, nikkhÈmento jigucchati.
AnnaÑ pÈnaÑ khÈdanÊyaÑ, bhojanaÒca mahÈrahaÑ.
EkarattiparivÈsÈ, sabbaÑ bhavati p|tikan”ti.
EvaÑ nissandato paÔikk|latÈ paccavekkhitabbÈ. (9)

304. KathaÑ sammakkhanato? ParibhogakÈlepi cesa hattha-

oÔÔhajivhÈtÈl|ni sammakkheti. TÈni tena sammakkhitattÈ paÔikk|lÈni honti,
yÈni dhotÈnipi gandhaharaÓatthaÑ punappunaÑ dhovitabbÈni honti.
Paribhutto samano yathÈ nÈma odane paccamÈne thusakaÓakuÓÉakÈdÊni1
uttaritvÈ ukkhalimukhavaÔÔi pidhÈniyo makkhanti, evameva
sakalasarÊrÈnugatena kÈyagginÈ pheÓuddehakaÑ paccitvÈ uttaramÈno dante
dantamalabhÈvena sammakkheti. JivhÈtÈluppabhutÊni kheÄasemhÈdibhÈvena,
akkhikaÓÓanÈsa-adhomaggÈdike akkhig|thaka kaÓÓag|thaka si~ghÈÓikÈ
mutta karÊsÈdibhÈvena sammakkheti. Yena sammakkhitÈni imÈni dvÈrÈni
divase divase dhoviyamÈnÈnipi neva sucÊni, na manoramÈni honti. Yesu
ekaccaÑ dhovitvÈ hattho puna udakena dhovitabbo hoti. EkaccaÑ dhovitvÈ
dvattikkhattuÑ gomayenapi mattikÈyapi gandhacuÓÓenapi dhovato
pÈÔikulyatÈ vigacchatÊti evaÑ sammakkhanato paÔikk|latÈ paccavekkhitabbÈ.
(10)
______________________________________________________________
1. ThusakaÓakoÓÉakÈdÊni (SyÈ, I, Ka)
342 Visuddhimagga

305. TassevaÑ dasahÈkÈrehi paÔikk|lataÑ paccavekkhato takkÈhataÑ

vitakkÈhataÑ karontassa paÔikk|lÈkÈravasena kabaÄÊkÈrÈhÈro pÈkaÔo hoti. So
taÑ nimittaÑ punappunaÑ Èsevati bhÈveti bahulÊkaroti. TassevaÑ karoto
nÊvaraÓÈni vikkhambhanti. KabaÄÊkÈrÈhÈrassa sabhÈvadhammatÈya
gambhÊrattÈ appanaÑ appattena upacÈrasamÈdhinÈ cittaÑ samÈdhiyati.
PaÔikk|lÈkÈraggahaÓavasena panettha saÒÒÈ pÈkaÔÈ hoti. TasmÈ imaÑ
kammaÔÔhÈnaÑ ÈhÈre paÔikk|lasaÒÒÈ icceva sa~khaÑ gacchati.
ImaÒca pana ÈhÈre paÔikk|lasaÒÒaÑ anuyuttassa bhikkhuno rasataÓhÈya
cittaÑ patilÊyati patikuÔati pativaÔÔati. So kantÈranittharaÓatthiko viya
puttamaÑsaÑ vigatamado ÈhÈraÑ ÈhÈreti yÈvadeva dukkhassa
nittharaÓatthÈya. Athassa appakasireneva kabaÄÊkÈrÈhÈrapariÒÒÈmukhena
paÒcakÈmaguÓiko rÈgo pariÒÒaÑ gacchati. So paÒcakÈmaguÓapariÒÒÈ-
mukhena r|pakkhandhaÑ parijÈnÈti. AparipakkÈdipaÔikk|labhÈvavasena
cassa kÈyagatÈsatibhÈvanÈpi pÈrip|riÑ gacchati, asubhasaÒÒÈya
anulomapaÔipadaÑ paÔipanno hoti. ImaÑ pana paÔipattiÑ nissÈya diÔÔheva
dhamme amatapariyo sÈnataÑ1 anabhisambhuÓanto sugatiparÈyano hotÊti.
AyaÑ ÈhÈre paÔikk|lasaÒÒÈbhÈvanÈya vitthÈrakathÈ.

CatudhÈtuvavatthÈnabhÈvanÈ
306. IdÈni ÈhÈre paÔikk|lasaÒÒÈnantaraÑ ekaÑ vavatthÈnanti evaÑ
uddiÔÔhassa catudhÈtuvavatthÈnassa bhÈvanÈniddeso anuppatto. Tattha
vavatthÈnanti sabhÈv|palakkhaÓavasena sanniÔÔhÈnaÑ, catunnaÑ dhÈt|naÑ
vavatthÈnaÑ catudhÈtuvavatthÈnaÑ. DhÈtumanasikÈro,
dhÈtukammaÔÔhÈnaÑ, catudhÈtuvavatthÈnanti atthato ekaÑ. TayidaÑ dvidhÈ
ÈgataÑ sa~khepato ca vitthÈrato ca. Sa~khepato MahÈsatipaÔÔhÈne ÈgataÑ.
VitthÈrato mahÈhatthipad|pame RÈhulovÈde DhÈtuvibha~ge ca. TaÒhi–
“SeyyathÈpi bhikkhave dakkho goghÈtako vÈ goghÈtakantevÈsÊ vÈ
gÈviÑ vadhitvÈ catumahÈpathe2
______________________________________________________________
1. AmatapariyosÈnaÑ (SÊ) 2. CÈtummahÈpathe (SÊ, SyÈ, I)
 11. SÈmÈdhiniddesa 343

bilaso vibhajitvÈ1 nisinno assa, evameva kho bhikkhave bhikkhu

imameva kÈyaÑ yathÈÔhitaÑ yathÈpaÓihitaÑ dhÈtuso paccavekkhati,
atthi imasmiÑ kÈye pathavÊdhÈtu ÈpodhÈtu tejodhÈtu vÈyodhÈt|”ti–

EvaÑ tikkhapaÒÒassa dhÈtukammaÔÔhÈnikassa vasena

MahÈsatipaÔÔhÈne2 sa~khepato ÈgataÑ.

Tassattho–yathÈ cheko goghÈtako vÈ tasseva vÈ bhattavetanabhato

antevÈsiko gÈviÑ vadhitvÈ vinivijjhitvÈ catasso disÈ gatÈnaÑ mahÈpathÈnaÑ
vemajjhaÔÔhÈnasa~khÈte catumahÈpathe koÔÔhÈsaÑ katvÈ nisinno assa,
evameva bhikkhu catunnaÑ iriyÈpathÈnaÑ yena kenaci ÈkÈrena ÔhitattÈ
yathÈÔhitaÑ. YathÈÔhitattÈva yathÈpaÓihitaÑ kÈyaÑ atthi imasmiÑ kÈye
pathavÊdhÈtu -pa- vÈyodhÈt|ti evaÑ dhÈtuso paccavekkhati.

KiÑ vuttaÑ hoti? YathÈ goghÈtakassa gÈviÑ posentassapi ÈghÈtanaÑ

Èharantassapi ÈharitvÈ tattha bandhitvÈ Ôhapentassapi vadhantassapi
vadhitaÑ mataÑ passantassapi tÈvadeva gÈvÊtisaÒÒÈ na antaradhÈyati, yÈva
naÑ padÈletvÈ bilaso na vibhajati. VibhajitvÈ nisinnassa pana gÈvÊsaÒÒÈ
antaradhÈyati, maÑsasaÒÒÈ pavattati. NÈssa evaÑ hoti “ahaÑ gÈviÑ
vikkiÓÈmi, ime gÈviÑ harantÊ”ti. Atha khvassa “ahaÑ maÑsaÑ vikkiÓÈmi,
imepi maÑsaÑ haranti”cceva hoti, evameva imassÈpi bhikkhuno pubbe
bÈlaputhujjanakÈle gihibh|tassapi pabbajitassapi tÈvadeva sattoti vÈ posoti
vÈ puggaloti vÈ saÒÒÈ na antaradhÈyati, yÈva imameva kÈyaÑ yathÈÔhitaÑ
yathÈpaÓihitaÑ ghanavinibbhogaÑ katvÈ dhÈtuso na paccavekkhati.
DhÈtuso paccavekkhato pana sattasaÒÒÈ antaradhÈyati, dhÈtuvaseneva cittaÑ
santiÔÔhati. TenÈha BhagavÈ “seyyathÈpi bhikkhave dakkho gÈghÈtako vÈ
-pa- nisinno assa, evameva kho bhikkhave bhikkhu -pa- vÈyodhÈt|”ti.

307. MahÈhatthipad|pame3 pana–“katamÈ cÈvuso ajjhattikÈ

pathavÊdhÈtu. YaÑ ajjhattaÑ paccattaÑ kakkhaÄaÑ kharigataÑ upÈdinnaÑ.
______________________________________________________________
1. PaÔivibhajitvÈ (SÊ, I) 2. DÊ 2. 234 piÔÔhe. 3. Ma 1. 242 piÔÔhe.
344 Visuddhimagga

seyyathidaÑ. KesÈ lomÈ -pa- udariyaÑ karÊsaÑ, yaÑ vÈ panaÒÒampi

kiÒci ajjhattaÑ paccattaÑ kakkhaÄaÑ kharigataÑ upÈdinnaÑ, ayaÑ
vuccati Èvuso ajjhattikÈ pathavÊdhÈt|”ti ca,
“KatamÈ cÈvuso ajjhattikÈ ÈpodhÈtu. YaÑ ajjhattaÑ paccattaÑ Èpo
ÈpogataÑ upÈdinnaÑ. SeyyathidaÑ. PittaÑ -pa- muttaÑ, yaÑ vÈ
panaÒÒampi kiÒci ajjhattaÑ paccattaÑ Èpo ÈpogataÑ upÈdinnaÑ, ayaÑ
vuccatÈvuso ajjhattikÈ ÈpodhÈt|”ti ca,
KatamÈ cÈvuso ajjhattikÈ tejodhÈtu. YaÑ ajjhattaÑ paccattaÑ tejo
tejogataÑ upÈdinnaÑ. SeyyathidaÑ. Yena ca santappati, yena ca
jÊrÊyati, yena ca pariÉayhati, yena ca asitapÊtakhÈyitassÈyitaÑ sammÈ
pariÓÈmaÑ gacchati, yaÑ vÈ panaÒÒampi kiÒci ajjhattaÑ paccattaÑ tejo
tejogataÑ upÈdinnaÑ, ayaÑ vuccatÈvuso ajjhattikÈ tejodhÈt|”ti ca,
“KatamÈ cÈvuso ajjhattikÈ vÈyodhÈtu. YaÑ ajjhattaÑ paccattaÑ
vÈyo vÈyogataÑ upÈdinnaÑ. SeyyathidaÑ. Uddha~gamÈ vÈtÈ,
adhogamÈ vÈtÈ, kucchisayÈ vÈtÈ, koÔÔhÈsayÈ1 vÈtÈ, a~gama~gÈnusÈrino
vÈtÈ, assÈso passÈso iti vÈ, yaÑ vÈ panaÒÒampi kiÒci ajjhattaÑ
paccattaÑ vÈyo vÈyogataÑ upÈdinnaÑ, ayaÑ vuccatÈvuso ajjhattikÈ
vÈyodhÈt|”ti ca–
EvaÑ nÈtitikkhapaÒÒassa dhÈtukammaÔÔhÈnikassa vasena vitthÈrato
ÈgataÑ. YathÈ cettha, evaÑ RÈhulovÈdadhÈtuvibha~gesupi.
TatrÈyaÑ anuttÈnapadavaÓÓanÈ, ajjhattaÑ paccattanti idaÑ tÈva
ubhayampi niyakassa adhivacanaÑ. NiyakaÑ nÈma attani jÈtaÑ
sasantÈnapariyÈpannanti attho. TayidaÑ yathÈ loke itthÊsu kathÈ adhitthÊti
vuccati, evaÑ attani pavattattÈ ajjhattaÑ, attÈnaÑ paÔicca paÔicca pavattattÈ
paccattantipi vuccati. KakkhaÄanti thaddhaÑ. Kharigatanti pharusaÑ. Tattha
paÔhamaÑ lakkhaÓavacanaÑ, dutiyaÑ ÈkÈravacanaÑ, kakkhaÄalakkhaÓÈ hi
pathavÊdhÈtu, sÈ pharusÈkÈrÈ hoti, tasmÈ
______________________________________________________________
1. KoÔÔhasayÈ (SÊ, I)
 11. SÈmÈdhiniddesa 345

kharigatanti vuttÈ. UpÈdinnanti daÄhaÑ ÈdinnaÑ, ahaÑ mamanti evaÑ

daÄhaÑ ÈdinnaÑ, gahitaÑ parÈmaÔÔhanti attho. Seyyathidanti nipÈto. Tassa
taÑ katamanti ceti attho. Tato taÑ dassento “kesÈ lomÈ”ti-ÈdimÈha. Ettha ca
matthalu~gaÑ pakkhipitvÈ vÊsatiyÈ ÈkÈrehi pathavÊdhÈtuniddiÔÔhÈti
veditabbÈ. YaÑ vÈ panaÒÒampi kiÒcÊti avasesesu tÊsu koÔÔhÈsesu
pathavÊdhÈtu sa~gahitÈ.
VissandanabhÈvena taÑ taÑ ÔhÈnaÑ appotÊti Èpo.
KammasamuÔÔhÈnÈdivasena nÈnÈvidhesu Èpesu gatanti ÈpogataÑ. KiÑtaÑ?
ŒpodhÈtuyÈ ÈbandhanalakkhaÓaÑ.
Tejanavasena tejo, vuttanayeneva tejesu gatanti tejogataÑ. KiÑ taÑ?
UÓhattalakkhaÓaÑ. Yena cÈti yena tejodhÈtugatena kupitena ayaÑ kÈyo
santappati, ekÈhikajarÈdibhÈvena usumajÈto hoti. Yena ca jÊrÊyatÊti yena
ayaÑ kÈyo jÊrati, indriyavekallataÑ balaparikkhayaÑ valipalitÈdibhÈvaÒca
pÈpuÓÈti. Yena ca pariÉayhatÊti yena kupitena ayaÑ kÈyo Éayhati. So ca
puggalo “ÉayhÈmi ÉayhÈmÊ”ti kandanto satadhotasappigosÊsa1
candanÈdilepaÒceva tÈlavaÓÔavÈtaÒca paccÈsÊsati. Yena ca
asitapÊtakhÈyitasÈyitaÑ sammÈ pariÓÈmaÑ gacchatÊti yenetaÑ asitaÑ vÈ
odanÈdi pÊtaÑ vÈ pÈnakÈdi khÈyitaÑ vÈ piÔÔhakhajjakÈdi sÈyitaÑ vÈ
ambapakkamadhuphÈÓitÈdi sammÈ paripÈkaÑ gacchati, rasÈdibhÈvena
vivekaÑ gacchatÊti attho. Ettha ca purimÈ tayo tejodhÈtusamuÔÔhÈnÈ.
Pacchimo kammasamuÔÔhÈnova.
VÈyanavasena vÈyo, vuttanayeneva vÈyesu gatanti vÈyogataÑ. KiÑ
taÑ? VitthambhanalakkhaÓaÑ. Uddha~gamÈ vÈtÈti uggÈrahikkÈdipavattakÈ
uddhaÑ ÈrohaÓavÈtÈ. AdhogamÈ vÈtÈti uccÈrapassÈ vÈdinÊharaÓakÈ adho
orohaÓavÈtÈ. KucchisayÈ vÈtÈti antÈnaÑ bahivÈtÈ. KoÔÔhÈsayÈ vÈtÈti
antÈnaÑ antovÈtÈ. A~gama~gÈnusÈrino vÈtÈti dhamanijÈlÈnusÈrena
sakalasarÊre a~gama~gÈni anusaÔÈ samiÒjana pasÈraÓÈdinibbattakÈ vÈtÈ.
AssÈsoti antopavisananÈsikavÈto. PassÈsoti bahinikkhamananÈsikavÈto.
Ettha ca purimÈ paÒca catusamuÔÔhÈnÈ.
______________________________________________________________
1. GosÊta- (Ka)
346 Visuddhimagga

AssÈsapassÈsÈ cittasamuÔÔhÈnÈva. Sabbattha yaÑ vÈ panaÒÒampi kiÒcÊti

iminÈ padena avasesakoÔÔhÈsesu ÈpodhÈtu-Èdayo sa~gahitÈ.
Iti vÊsatiyÈ ÈkÈrehi pathavÊdhÈtu, dvÈdasahi ÈpodhÈtu, cat|hi tejodhÈtu,
chahi vÈyodhÈt|ti dvÈcattÈlÊsÈya ÈkÈrehi catasso dhÈtuyo vitthÈritÈ hontÊti
ayaÑ tÈvettha PÈÄivaÓÓanÈ.

308. BhÈvanÈnaye panettha tikkhapaÒÒassa bhikkhuno kesÈ

pathavÊdhÈtu, lomÈ pathavÊdhÈt|ti evaÑ vitthÈrato dhÈtupariggaho
papaÒcato upaÔÔhÈti. YaÑ thaddhalakkhaÓaÑ, ayaÑ pathavÊdhÈtu. YaÑ
ÈbandhanalakkhaÓaÑ, ayaÑ ÈpodhÈtu. YaÑ paripÈcanalakkhaÓaÑ, ayaÑ
tejodhÈtu. YaÑ vitthambhanalakkhaÓaÑ, ayaÑ vÈyodhÈt|ti evaÑ
manasikaroto panassa kammaÔÔhÈnaÑ pÈkaÔaÑ hoti. NÈtitikkhapaÒÒassa
pana evaÑ manasikaroto andhakÈraÑ avibh|taÑ hoti. Purimanayena
vitthÈrato manasikarontassa pÈkaÔaÑ hoti.
KathaÑ? YathÈ dvÊsu bhikkh|su bahupeyyÈlaÑ tantiÑ sajjhÈyantesu
tikkhapaÒÒo bhikkhu sakiÑ vÈ dvikkhattuÑ vÈ peyyÈlamukhaÑ vitthÈretvÈ
tatoparaÑ ubhatokoÔivaseneva sajjhÈyaÑ karonto gacchati. Tatra
nÈtitikkhapaÒÒo evaÑ vattÈ hoti “kiÑsajjhÈyo nÈmesa
oÔÔhapariyÈhatamattaÑ kÈtuÑ na deti, evaÑ sajjhÈye kariyamÈne kadÈ tanti
paguÓÈ bhavissatÊ”ti. So ÈgatÈgataÑ puyyÈlamukhaÑ vitthÈretvÈva
sajjhÈyaÑ karoti. TamenaÑ itaro evamÈha “kiÑsajjhÈyo nÈmesa
pariyosÈnaÑ gantuÑ na deti, evaÑ sajjhÈye kariyamÈne kadÈ tanti
pariyosÈnaÑ gamissatÊ”ti. Evameva tikkhapaÒÒassa kesÈdivasena vitthÈrato
dhÈtupariggaho papaÒcato upaÔÔhÈti. YaÑ thaddhalakkhaÓaÑ, ayaÑ
pathavÊdhÈt|ti-ÈdinÈ nayena sa~khepato manasikaroto kammaÔÔhÈnaÑ
pÈkaÔaÑ hoti. Itarassa tathÈ manasikaroto andhakÈraÑ avibh|taÑ hoti.
KesÈdivasena vitthÈrato manasikarontassa pÈkaÔaÑ hoti.
TasmÈ imaÑ kammaÔÔhÈnaÑ bhÈvetukÈmena tikkhapaÒÒena tÈva
rahogatena paÔisallÊnena sakalampi attano r|pakÈyaÑ ÈvajjetvÈ yo imasmiÑ
kÈye thaddhabhÈvo vÈ kharabhÈvo vÈ, ayaÑ pathavÊdhÈtu. Yo
 11. SÈmÈdhiniddesa 347

ÈbandhanabhÈvo vÈ dravabhÈvo vÈ, ayaÑ ÈpodhÈtu. Yo paripÈcanabhÈvo vÈ

uÓhabhÈvo vÈ, ayaÑ tejodhÈtu. Yo vitthambhanabhÈvo vÈ samudÊraÓabhÈvo
vÈ, ayaÑ vÈyodhÈt|ti evaÑ saÑkhittena dhÈtuyo pariggahetvÈ punappunaÑ
pathavÊdhÈtu ÈpodhÈt|ti dhÈtumattato nissattato nijjÊvato ÈvajjitabbaÑ
manasikÈtabbaÑ paccavekkhitabbaÑ. TassevaÑ vÈyamamÈnassa nacireneva
dhÈtuppabhedÈvabhÈsanapaÒÒÈpariggahito sabhÈvadhammÈrammaÓattÈ
appanaÑ appatto upacÈramatto samÈdhi uppajjati.
Atha vÈ pana ye ime catunnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ nissattabhÈva-
dassanatthaÑ DhammasenÈpatinÈ “aÔÔhiÒca paÔicca nhÈruÒca paÔicca
maÑsaÒca paÔicca cammaÒca paÔicca ÈkÈso parivÈrito r|pantveva sa~khaÑ
gacchatÊ”ti1 cattÈro koÔÔhÈsÈ vuttÈ. Tesu taÑ taÑ antarÈnusÈrinÈ
ÒÈÓahatthena vinibbhujitvÈ vinibbhujitvÈ yo etesu thaddhabhÈvo vÈ
kharabhÈvo vÈ, ayaÑ pathavÊdhÈt|ti purimanayeneva dhÈtuyo pariggahetvÈ
punappunaÑ pathavÊdhÈtu ÈpodhÈt|ti dhÈtumattato nissattato nijjÊvato
ÈvajjitabbaÑ manasikÈtabbaÑ paccavekkhitabbaÑ. TassevaÑ
vÈyamamÈnassa nacireneva dhÈtuppabhedÈvabhÈsanapaÒÒÈpariggahito
sabhÈvadhammÈrammaÓattÈ appanaÑ appatto upacÈramatto samÈdhi
uppajjati. AyaÑ sa~khepato Ègate catudhÈtuvavatthÈne bhÈvanÈnayo.

309. VitthÈrato Ègate pana evaÑ veditabbo. IdaÑ kammaÔÔhÈnaÑ

bhÈvetukÈmena hi nÈtitikkhapaÒÒena yoginÈ Ècariyasantike dvÈcattÈlÊsÈya
ÈkÈrehi vitthÈrato dhÈtuyo uggaÓhitvÈ vuttappakÈre senÈsane viharantena
katasabbakiccena rahogatena paÔisallÊnena sasambhÈrasa~khepato,
sasambhÈravibhattito, salakkhaÓasa~khepato, salakkhaÓavibhattitoti evaÑ
cat|hÈkÈrehi kammaÔÔhÈnaÑ bhÈvetabbaÑ.
Tattha kathaÑ sasambhÈrasa~khepato bhÈveti? Idha bhikkhu vÊsatiyÈ
koÔÔhÈsesu thaddhÈkÈraÑ pathavÊdhÈt|ti vavatthapeti. DvÈdasasu koÔÔhÈsesu
y|sagataÑ udakasa~khÈtaÑ ÈbandhanÈkÈraÑ ÈpodhÈt|ti vavatthapeti.
Cat|su koÔÔhÈsesu paripÈcanakaÑ tejaÑ tejodhÈt|ti
______________________________________________________________
1. Ma 1. 248 piÔÔhe.
348 Visuddhimagga

vavatthapeti. Chasu koÔÔhÈsesu vitthambhanÈkÈraÑ vÈyodhÈt|ti

vavatthapeti. TassevaÑ vavatthÈyapayatoyeva dhÈtuyo pÈkaÔÈ honti. TÈ
punappunaÑ Èvajjato1 manasikaroto vuttanayeneva upacÈrasamÈdhi
uppajjati.

310. Yassa pana evaÑ bhÈvayato kammaÔÔhÈnaÑ na ijjhati, tena

sasambhÈravibhattito bhÈvetabbaÑ. KathaÑ? Tena hi bhikkhunÈ yaÑ taÑ
kÈyagatÈsatikammaÔÔhÈnaniddese sattadhÈ uggahakosallaÑ dasadhÈ
manasikÈrakosallaÒca vuttaÑ. DvattiÑsÈkÈre tÈva taÑ sabbaÑ aparihÈpetvÈ
tacapaÒcakÈdÊnaÑ anulomapaÔilomato vacasÈ sajjhÈyaÑ ÈdiÑkatvÈ sabbaÑ
tattha vuttavidhÈnaÑ kÈtabbaÑ. Ayameva hi viseso, tattha
vaÓÓasaÓÔhÈnadisokÈsaparicchedavasena kesÈdayo manasikaritvÈpi
paÔikk|lavasena cittaÑ ÔhapetabbaÑ, idha dhÈtuvasena. TasmÈ
vaÓÓÈdivasena paÒcadhÈ paÒcadhÈ kesÈdayo manasikaritvÈ avasÈne evaÑ
manasikÈro pavattetabbo.

311. Ime kesÈ nÈma sÊsakaÔÈhapaliveÔhanacamme jÈtÈ. Tattha

yathÈvammikamatthake jÈtesu kuÓÔhatiÓesu na vammikamatthako jÈnÈti
mayi kuÓÔhatiÓÈni jÈtÈnÊti, napi kuÓÔhatiÓÈni jÈnanti mayaÑ
vammikamatthake jÈtÈnÊti, evameva na sÊsakaÔÈhapaliveÔhanacammaÑ jÈnÈti
mayi kesÈ jÈtÈti, napi kesÈ jÈnanti mayaÑ sÊsakaÔÈhaveÔhanacamme jÈtÈti,
aÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti kesÈ nÈma
imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho
pathavÊdhÈt|ti.

312. LomÈ sarÊraveÔhanacamme jÈtÈ. Tattha yathÈ suÒÒagÈmaÔÔhÈne

jÈtesu dabbatiÓakesu na suÒÒagÈmaÔÔhÈnaÑ jÈnÈti mayi dabbatiÓakÈni
jÈtÈnÊti, napi dabbatiÓakÈni jÈnanti mayaÑ suÒÒagÈmaÔÔhÈne jÈtÈnÊti,
evameva na sarÊraveÔhanacammaÑ jÈnÈti mayi lomÈ jÈtÈti. Napi lomÈ
jÈnanti mayaÑ sarÊraveÔhanacamme jÈtÈti. AÒÒamaÒÒaÑ
______________________________________________________________
1. Œvajjayato (SÊ, I)
 11. SÈmÈdhiniddesa 349

ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti lomÈ nÈma imasmiÑ sarÊre

pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho pathavÊdhÈt|ti.

313. NakhÈ a~gulÊnaÑ aggesu jÈtÈ. Tattha yathÈ kumÈrakesu daÓÉakehi

madhukaÔÔhike vijjhitvÈ kÊÄantesu na daÓÉakÈ jÈnanti amhesu madhukaÔÔhikÈ
ÔhapitÈti, napi madhukaÔÔhikÈ jÈnanti mayaÑ daÓÉakesu ÔhapitÈti, evameva
na a~guliyo jÈnanti amhÈkaÑ aggesu nakhÈ jÈtÈti. Napi nakhÈ jÈnanti
mayaÑ a~gulÊnaÑ aggesu jÈtÈti. AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ
ete dhammÈ. Iti nakhÈ nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano
abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho pathavÊdhÈt|ti.

314. DantÈ hanukaÔÔhikesu jÈtÈ. Tattha yathÈ vaÉÉhakÊhi pÈsÈÓa-

udukkhalakesu kenacideva silesajÈtena bandhitvÈ Ôhapitathambhesu na
udukkhalÈ jÈnanti amhesu thambhÈ ÔhitÈti. Napi thambhÈ jÈnanti mayaÑ
udukkhalesu ÔhitÈti, evameva na hanukaÔÔhÊni jÈnanti amhesu dantÈ jÈtÈti.
Napi dantÈ jÈnanti mayaÑ hanukaÔÔhÊsu jÈtÈti. AÒÒamaÒÒaÑ
ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti dantÈ nÈma imasmiÑ sarÊre
pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho pathavÊdhÈt|ti.

315. Taco sakalasarÊraÑ pariyonandhitvÈ Ôhito. Tattha yathÈ

allagocammapariyonaddhÈya mahÈvÊÓÈya na mahÈvÊÓÈ jÈnÈti ahaÑ
allagocammena pariyonaddhÈti. Napi allagocammaÑ jÈnÈti mayÈ mahÈvÊÓÈ
pariyonaddhÈti, evameva na sarÊraÑ jÈnÈti ahaÑ tacena pariyonaddhanti.
Napi taco jÈnÈti mayÈ sarÊraÑ pariyonaddhanti. AÒÒamaÒÒaÑ
ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti taco nÈma imasmiÑ sarÊre
pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho pathavÊdhÈt|ti.

316. MaÑsaÑ aÔÔhisa~ghÈÔaÑ anulimpitvÈ ÔhitaÑ. Tattha yathÈ

mahÈmattikalittÈya bhittiyÈ na bhitti jÈnÈti ahaÑ mahÈmattikÈya littÈti.
350 Visuddhimagga

Napi mahÈmattikÈ jÈnÈti mayÈ bhitti littÈti, evameva na aÔÔhisa~ghÈÔo jÈnÈti

ahaÑ navapesisatappabhedena maÑsena littoti. Napi maÑsaÑ jÈnÈti mayÈ
aÔÔhisa~ghÈÔo littoti. AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ.
Iti maÑsaÑ nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato
suÒÒo nissatto thaddho pathavÊdhÈt|ti.

317. NhÈru sarÊrabbhantare aÔÔhÊni ÈbandhamÈnÈ ÔhitÈ. Tattha yathÈ

vallÊhi vinaddhesu kuÔÔadÈr|su na kuÔÔadÈr|ni jÈnanti mayaÑ vallÊhi
vinaddhÈnÊti. Napi valliyo jÈnanti amhehi kuÔÔadÈr|ni vinaddhÈnÊti, evameva
na aÔÔhÊni jÈnanti mayaÑ nhÈr|hi ÈbaddhÈnÊti. Napi nhÈr| jÈnanti amhehi
aÔÔhÊni ÈbaddhÈnÊti. AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ.
Iti nhÈru nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo
nissatto thaddho pathavÊdhÈt|ti.

318. AÔÔhÊsu paÓhikaÔÔhi gopphakaÔÔhiÑ ukkhipitvÈ ÔhitaÑ.

GopphakaÔÔhi ja~ghaÔÔhiÑ ukkhipitvÈ ÔhitaÑ. Ja~ghaÔÔhi |ruÔÔhiÑ ukkhipitvÈ
ÔhitaÑ. ruÔÔhi kaÔiÔÔhiÑ ukkhipitvÈ ÔhitaÑ. KaÔiÔÔhi piÔÔhikaÓÔakaÑ
ukkhipitvÈ ÔhitaÑ, piÔÔhikaÓÔako gÊvaÔÔhiÑ ukkhipitvÈ Ôhito. GÊvaÔÔhi
sÊsaÔÔhiÑ ukkhipitvÈ ÔhitaÑ. SÊsaÔÔhi gÊvaÔÔhike patiÔÔhitaÑ. GÊvaÔÔhi
piÔÔhikaÓÔake patiÔÔhitaÑ. PiÔÔhikaÓÔako kaÔiÔÔhimhi patiÔÔhito. KaÔiÔÔhi
|ruÔÔhike patiÔÔhitaÑ. ruÔÔhi ja~ghaÔÔhike patiÔÔhitaÑ. Ja~ghaÔÔhi
gopphakaÔÔhike patiÔÔhitaÑ. GopphakaÔÔhi paÓhikaÔÔhike patiÔÔhitaÑ.
Tattha yathÈ iÔÔhakadÈrugomayÈdisaÒcayesu na heÔÔhimÈ heÔÔhimÈ
jÈnanti mayaÑ uparime uparime ukkhipitvÈ ÔhitÈti. Napi uparimÈ uparimÈ
jÈnanti mayaÑ heÔÔhimesu heÔÔhimesu patiÔÔhitÈti, evameva na paÓhikaÔÔhi
jÈnÈti ahaÑ gopphakaÔÔhiÑ ukkhipitvÈ Ôhitanti. Na gopphakaÔÔhi jÈnÈti ahaÑ
ja~ghaÔÔhiÑ ukkhipitvÈ Ôhitanti. Na ja~ghaÔÔhi jÈnÈti ahaÑ |ruÔÔhiÑ
ukkhipitvÈ Ôhitanti. Na |ruÔÔhi jÈnÈti ahaÑ kaÔiÔÔhiÑ ukkhipitvÈ Ôhitanti. Na
kaÔiÔÔhi jÈnÈti ahaÑ piÔÔhikaÓÔakaÑ ukkhipitvÈ Ôhitanti. Na piÔÔhikaÓÔako
jÈnÈti ahaÑ gÊvaÔÔhiÑ ukkhipitvÈ Ôhitanti. Na gÊvaÔÔhi jÈnÈti ahaÑ sÊsaÔÔhiÑ
ukkhipitvÈ Ôhitanti. Na sÊsaÔÔhi jÈnÈti ahaÑ gÊvaÔÔhimhi patiÔÔhitanti. Na
gÊvaÔÔhi jÈnÈti ahaÑ
 11. SÈmÈdhiniddesa 351

piÔÔhikaÓÔake patiÔÔhitanti. Na piÔÔhikaÓÔako jÈnÈti ahaÑ kaÔiÔÔhimhi

patiÔÔhitoti. Na kaÔiÔÔhi jÈnÈti ahaÑ |ruÔÔhimhi patiÔÔhitanti. Na |ruÔÔhi jÈnÈti
ahaÑ ja~ghaÔÔhimhi patiÔÔhitanti. Na ja~ghaÔÔhi jÈnÈti ahaÑ gopphakaÔÔhimhi
patiÔÔhitanti. Na gopphakaÔÔhi jÈnÈti ahaÑ paÓhikaÔÔhimhi patiÔÔhitanti.
AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Ito aÔÔhi nÈma
imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho
pathavÊdhÈt|ti.

319. AÔÔhimiÒjaÑ tesaÑ tesaÑ aÔÔhÊnaÑ abbhantere ÔhitaÑ. Tattha

yathÈ veÄupabbÈdÊnaÑ anto pakkhittachinnavettaggÈdÊsu na veÄupabbÈdÊni
jÈnanti amhesu vettaggÈdÊni pakkhittÈnÊti. Napi vettaggÈdÊni jÈnanti mayaÑ
veÄupabbÈdÊsu ÔhitÈnÊti, evameva na aÔÔhÊni jÈnanti amhÈkaÑ anto miÒjaÑ
Ôhitanti. NÈpi miÒjaÑ jÈnÈti ahaÑ aÔÔhÊnaÑ anto Ôhitanti. AÒÒamaÒÒaÑ
ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti aÔÔhimiÒjaÑ nÈma imasmiÑ
sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho
pathavÊdhÈt|ti.

320. VakkaÑ galavÈÔakato nikkhantena ekam|lena thokaÑ gantvÈ

dvidhÈ bhinnena th|lanhÈrunÈ vinibaddhaÑ hutvÈ hadayamaÑsaÑ
parikkhipitvÈ ÔhitaÑ. Tattha yathÈ vaÓÔupanibaddhe ambaphaladvaye na
vaÓÔaÑ jÈnÈti mayÈ ambaphaladvayaÑ upanibaddhanti. Napi
ambaphaladvayaÑ jÈnÈti ahaÑ vaÓÔena upanibaddhanti, evameva na
th|lanhÈru jÈnÈti mayÈ vakkaÑ upanibaddhanti. Napi vakkaÑ jÈnÈti ahaÑ
th|lanhÈrunÈ upanibaddhanti. AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete
dhammÈ. Iti vakkaÑ nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano
abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho pathavÊdhÈt|ti.

321. HadayaÑ sarÊrabbhantare uraÔÔhipaÒjaramajjhaÑ nissÈya ÔhitaÑ.

Tattha yathÈ jiÓÓasandamÈnikapaÒjaraÑ nissÈya ÔhapitÈya maÑsapesiyÈ na
sandamÈnikapaÒjarabbhantaraÑ jÈnÈti maÑ nissÈya maÑsapesi ÔhitÈti. Napi
maÑsapesi jÈnÈti ahaÑ jiÓÓasandamÈnikapaÒjaraÑ nissÈya ÔhitÈti, evameva
na uraÔÔhipaÒjarabbhantaraÑ jÈnÈti maÑ nissÈya hadayaÑ Ôhitanti. Napi
hadayaÑ jÈnÈti ahaÑ uraÔÔhipaÒjaraÑ nissÈya Ôhitanti. AÒÒamaÒÒaÑ
ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ
352 Visuddhimagga

ete dhammÈ. Iti hadayaÑ nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano
abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho pathavÊdhÈt|ti.

322. YakanaÑ antosarÊre dvinnaÑ thanÈnamabbhantare

dakkhiÓapassaÑ nissÈya ÔhitaÑ. Tattha yathÈ ukkhalikapÈlapassamhi lagge
yamakamaÑsapiÓÉe na ukkhalikapÈlapassaÑ jÈnÈti mayi
yamakamaÑsapiÓÉo laggoti. Napi yamakamaÑsapiÓÉo jÈnÈti ahaÑ
ukkhalikapÈlapasse laggoti, evameva na thanÈnamabbhantare
dakkhiÓapassaÑ jÈnÈti maÑ nissÈya yakanaÑ Ôhitanti. Napi yakanaÑ jÈnÈti
ahaÑ thanÈnamabbhantare dakkhiÓapassaÑ nissÈya Ôhitanti. AÒÒamaÒÒaÑ
ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti yakanaÑ nÈma imasmiÑ sarÊre
pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho pathavÊdhÈt|ti.

323. Kilomakesu paÔicchannakilomakaÑ hadayaÒca vakkaÒca

parivÈretvÈ ÔhitaÑ. AppaÔicchannakilomakaÑ sakalasarÊre cammassa
heÔÔhato maÑsaÑ pariyonandhitvÈ ÔhitaÑ. Tattha yathÈ pilotikapaliveÔhite
maÑse na maÑsaÑ jÈnÈti ahaÑ pilotikÈya paliveÔhitanti. Napi pilotikÈ
jÈnÈti mayÈ maÑsaÑ paliveÔhitanti, evameva na vakkahadayÈni sakalasarÊre
ca maÑsaÑ jÈnÈti ahaÑ kilomakena paÔicchannanti. Napi kilomakaÑ jÈnÈti
mayÈ vakkahadayÈni sakalasarÊre ca maÑsaÑ paÔicchannanti. AÒÒamaÒÒaÑ
ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti kilomakaÑ nÈma imasmiÑ
sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho
pathavÊdhÈt|ti.

324. PihakaÑ hadayassa vÈmapasse udarapaÔalassa matthakapassaÑ

nissÈya ÔhitaÑ. Tattha yathÈ koÔÔhamatthakapassaÑ nissÈya ÔhitÈya
gomayapiÓÉiyÈ na koÔÔhamatthakapassaÑ jÈnÈti gomayapiÓÉi maÑ nissÈya
ÔhitÈti. Napi gomayapiÓÉi jÈnÈti ahaÑ koÔÔhamatthakapassaÑ nissÈya ÔhitÈti,
evameva na udarapaÔalassa matthakapassaÑ jÈnÈti pihakaÑ maÑ nissÈya
Ôhitanti. Napi pihakaÑ jÈnÈti ahaÑ udarapaÔalassa matthakapassaÑ nissÈya
Ôhitanti. AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti pihakaÑ
nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto
thaddho pathavÊdhÈt|ti.
 11. SÈmÈdhiniddesa 353

325. PapphÈsaÑ sarÊrabbhantare dvinnaÑ thanÈnamantare hadayaÒca

yakanaÒca upari chÈdetvÈ olambantaÑ ÔhitaÑ. Tattha yathÈ
jiÓÓakoÔÔhabbhantare lambamÈne sakuÓakulÈvake na jiÓÓakoÔÔhabbhantaraÑ
jÈnÈti mayi sakuÓakulÈvako lambamÈno Ôhitoti. Napi sakuÓakulÈvako jÈnÈti
ahaÑ jiÓÓakoÔÔhabbhantare lambamÈno Ôhitoti, evameva na taÑ
sarÊrabbhantaraÑ jÈnÈti mayi papphÈyaÑ lambamÈnaÑ Ôhitanti. Napi
papphÈsaÑ jÈnÈti ahaÑ evar|pe sarÊrabbhantare lambamÈnaÑ Ôhitanti.
AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti papphÈsaÑ nÈma
imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho
pathavÊdhÈt|ti.

326. AntaÑ galavÈÔakakarÊsamaggapariyante sarÊrabbhantare ÔhitaÑ.

Tattha yathÈ lohitadoÓikÈya obhujitvÈ Ôhapite chinnasÊsadhammanikaÄevare
na lohitadoÓi jÈnÈti mayi dhammanikaÄevaraÑ Ôhitanti. Napi
dhammanikaÄevaraÑ jÈnÈti ahaÑ lohitadoÓiyÈ Ôhitanti, evameva na
sarÊrabbhantaraÑ jÈnÈti mayi antaÑ Ôhitanti. Napi antaÑ jÈnÈti ahaÑ
sarÊrabbhantare Ôhitanti. AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete
dhammÈ. Iti antaÑ nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano
abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho pathavÊdhÈt|ti.

327. AntaguÓaÑ antantare ekavÊsati-antabhoge bandhitvÈ ÔhitaÑ. Tattha

yathÈ pÈdapuÒchanarajjumaÓÉalakaÑ sibbetvÈ Ôhitesu rajjukesu na
pÈdapuÒchanarajjumaÓÉalakaÑ jÈnÈti rajjukÈ maÑ sibbitvÈ ÔhitÈti. Napi
rajjukÈ jÈnanti mayaÑ pÈdapuÒchanarajjumaÓÉalakaÑ sibbitvÈ ÔhitÈti,
evameva na antaÑ jÈnÈti antaguÓaÑ maÑ ÈbandhitvÈ Ôhitanti. Napi
antaguÓaÑ jÈnÈti ahaÑ antaÑ ÈbandhitvÈ Ôhitanti. AÒÒamaÒÒaÑ
ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti antaguÓaÑ nÈma imasmiÑ
sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho
pathavÊdhÈt|ti.

328. UdariyaÑ udare ÔhitaÑ asitapÊtakhÈyitasÈyitaÑ. Tattha yathÈ

suvÈnadoÓiyaÑ Ôhite suvÈnavamathumhi na suvÈnadoÓi jÈnÈti mayi
suvÈnavamathu Ôhitoti. Napi suvÈnavamathu jÈnÈti ahaÑ suvÈnadoÓiyaÑ
Ôhitoti, evameva na udaraÑ jÈnÈti mayi udariyaÑ
354 Visuddhimagga

Ôhitanti. Napi udariyaÑ jÈnÈti ahaÑ udare Ôhitanti. AÒÒamaÒÒaÑ

ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti udariyaÑ nÈma imasmiÑ sarÊre
pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho pathavÊdhÈt|ti.

329. KarÊsaÑ pakkÈsayasa~khÈte aÔÔha~gulaveÄupabbasadise

antapariyosÈne ÔhitaÑ. Tattha yathÈ veÄupabbe omadditvÈ pakkhittÈya
saÓhapaÓÉumattikÈya na veÄupabbaÑ jÈnÈti mayi paÓÉumattikÈ ÔhitÈti. Napi
paÓÉumattikÈ jÈnÈti ahaÑ veÄupabbe ÔhitÈti, evameva na pakkÈsayo jÈnÈti
mayi karÊsaÑ Ôhitanti. Napi karÊsaÑ jÈnÈti ahaÑ pakkÈsaye Ôhitanti.
AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti karÊsaÑ nÈma
imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho
pathavÊdhÈt|ti.

330. Matthalu~gaÑ sÊsakaÔÈhabbhantare ÔhitaÑ. Tattha yathÈ

purÈÓalÈbukaÔÈhe pakkhittÈya piÔÔhapiÓÉiyÈ na lÈbukaÔÈhaÑ jÈnÈti mayi
piÔÔhapiÓÉi ÔhitÈti. Napi piÔÔhapiÓÉi jÈnÈti ahaÑ lÈbukaÔÈhe ÔhitÈti, evameva
na sÊsakaÔÈhabbhantaraÑ jÈnÈti mayi matthalu~gaÑ Ôhitanti. Napi
matthalu~gaÑ jÈnÈti ahaÑ sÊsakaÔÈhabbhantare Ôhitanti. AÒÒamaÒÒaÑ
ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti matthalu~gaÑ nÈma imasmiÑ
sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto thaddho
pathavÊdhÈt|ti.

331. Pittesu abaddhapittaÑ jÊvitindriyapaÔibaddhaÑ sakalasarÊraÑ

byÈpetvÈ ÔhitaÑ. BaddhapittaÑ pittakosake ÔhitaÑ. Tattha yathÈ p|vaÑ
byÈpetvÈ Ôhite tele na p|vaÑ jÈnÈti telaÑ maÑ byÈpetvÈ Ôhitanti. Napi telaÑ
jÈnÈti ahaÑ p|vaÑ byÈpetvÈ Ôhitanti, evameva na sarÊraÑ jÈnÈti
abaddhapittaÑ maÑ byÈpetvÈ Ôhitanti. Napi abaddhapittaÑ jÈnÈti ahaÑ
sarÊraÑ byÈpetvÈ Ôhitanti. YathÈ vassodakena puÓÓe kosÈtakikosake na
kosÈtakikosako jÈnÈti mayi vassodakaÑ Ôhitanti. Napi vassodakaÑ jÈnÈti
ahaÑ kosÈtakikosake Ôhitanti, evameva na pittakosako jÈnÈti mayi
baddhapittaÑ Ôhitanti. Napi baddhapittaÑ jÈnÈti ahaÑ pittakosake Ôhitanti.
AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete
 11. SÈmÈdhiniddesa 355

dhammÈ. Iti pittaÑ nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano

abyÈkato suÒÒo nissatto y|sabh|to ÈbandhanÈkÈro ÈpodhÈt|ti.

332. SemhaÑ ekapatthap|rappamÈÓaÑ udarapaÔale ÔhitaÑ. Tattha yathÈ

upari saÒjÈtapheÓapaÔalÈya candanikÈya na candanikÈ jÈnÈti mayi
pheÓapaÔalaÑ Ôhitanti. Napi pheÓapaÔalaÑ jÈnÈti ahaÑ candanikÈya Ôhitanti,
evameva na udarapaÔalaÑ jÈnÈti mayi semhaÑ Ôhitanti. Napi semhaÑ jÈnÈti
ahaÑ udarapaÔale Ôhitanti. AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete
dhammÈ. Iti semhaÑ nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano
abyÈkato suÒÒo nissatto y|sabh|to ÈbandhanÈkÈro ÈpodhÈt|ti.

333. Pubbo anibaddhokÈso yattha yattheva khÈÓukaÓÔakappaharaÓa-

aggijÈlÈdÊhi abhihate sarÊrappadese lohitaÑ saÓÔhahitvÈ paccati,
gaÓÉapÊÄakÈdayo vÈ uppajjanti, tattha tattha tiÔÔhati. Tattha yathÈ
pharasuppahÈrÈdivasena paggharitaniyyÈse rukkhe na rukkhassa
pahÈrÈdippadesÈ jÈnanti amhesu niyyÈso Ôhitoti, napi niyyÈso jÈnÈti ahaÑ
rukkhassa pahÈrÈdippadesesu Ôhitoti, evameva na sarÊrassa khÈÓukaÓÔakÈdÊhi
abhihatappadesÈ jÈnanti amhesu pubbo Ôhitoti. Napi pubbo jÈnÈti ahaÑ tesu
padesesu Ôhitoti. AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti
pubbo nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo
nissatto y|sabh|to ÈbandhanÈkÈro ÈpodhÈt|ti.

334. Lohitesu saÑsaraÓalohitaÑ pittaÑ viya sakalasarÊraÑ byÈpetvÈ

ÔhitaÑ. SannicitalohitaÑ yakanaÔÔhÈnassa heÔÔhÈbhÈgaÑ p|retvÈ
ekapatthap|ramattaÑ1 vakkahadayayakanapapphÈsÈni tementaÑ ÔhitaÑ.
Tattha saÑsaraÓalohite abaddhapittasadisova vinicchayo. ItaraÑ pana yathÈ
jajjarakapÈle ovaÔÔhe udake heÔÔhÈ leÉÉukhaÓÉÈdÊni temayamÈne na
leÉÉukhaÓÉÈdÊni jÈnanti mayaÑ udakena temiyamÈnÈti. Napi udakaÑ jÈnÈti
______________________________________________________________
1. Ekapattap|ramattaÑ (SÊ, SyÈ, I)
356 Visuddhimagga

ahaÑ leÉÉukhaÓÉÈdÊni tememÊti, evameva na yakanassa heÔÔhÈbhÈgaÔÔhÈnaÑ

vakkÈdÊni vÈ jÈnanti mayi lohitaÑ ÔhitaÑ amhe vÈ temayamÈnaÑ Ôhitanti.
Napi lohitaÑ jÈnÈti ahaÑ yakanassa heÔÔhÈbhÈgaÑ p|retvÈ vakkÈdÊni
temayamÈnaÑ Ôhitanti. AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete
dhammÈ. Iti lohitaÑ nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano
abyÈkato suÒÒo nissatto y|sabh|to ÈbandhanÈkÈro ÈpodhÈt|ti.

335. Sedo aggisantÈpÈdikÈlesu kesalomak|pavivarÈni p|retvÈ tiÔÔhati

ceva paggharati ca. Tattha yathÈ udakÈ abb|Ähamattesu
bhisamuÄÈlakumudanÈÄakalÈpesu na bhisÈdikalÈpavivarÈni jÈnanti amhehi
udakaÑ paggharatÊti. Napi bhisÈdikalÈpavivarehi paggharantaÑ udakaÑ
jÈnÈti ahaÑ bhisÈdikalÈpavivarehi paggharÈmÊti, evameva na
kesalomak|pavivarÈni jÈnanti amhehi sedo paggharatÊti. Napi sedo jÈnÈti
ahaÑ kesalomak|pavivarehi paggharÈmÊti. AÒÒamaÒÒaÑ
ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti sedo nÈma imasmiÑ sarÊre
pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto y|sabh|to
ÈbandhanÈkÈro ÈpodhÈt|ti.

336. Medo th|lassa sakalasarÊraÑ pharitvÈ kisassa ja~ghamaÑsÈdÊni

nissÈya Ôhito patthinnasineho. Tattha yathÈ haliddi1 pilotikapaÔicchanne
maÑsapuÒje na maÑsapuÒjo jÈnÈti maÑ nissÈya haliddipilotikÈ ÔhitÈti. Napi
haliddipilotikÈ jÈnÈti ahaÑ maÑsapuÒjaÑ nissÈya ÔhitÈti, evameva na
sakalasarÊre ja~ghÈdÊsu vÈ maÑsaÑ jÈnÈti maÑ nissÈya medo Ôhitoti. Napi
medo jÈnÈti ahaÑ sakalasarÊre ja~ghÈdÊsu vÈ maÑsaÑ nissÈya Ôhitoti.
AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti medo nÈma
imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto
patthinnay|so ÈbandhanÈkÈro ÈpodhÈt|ti.
______________________________________________________________
1. Haliddhi- (Ka)
 11. SÈmÈdhiniddesa 357

337. Assu yadÈ saÒjÈyati tadÈ akkhik|pake p|retvÈ tiÔÔhati vÈ

paggharati vÈ. Tattha yathÈ udakapuÓÓesu taruÓatÈlaÔÔhik|pakesu na
taruÓatÈlaÔÔhik|pakÈ jÈnanti amhesu udakaÑ Ôhitanti. Napi
taruÓatÈlaÔÔhik|pakesu udakaÑ jÈnÈti ahaÑ taruÓatÈlaÔÔhik|pakesu Ôhitanti,
evameva na akkhik|pakÈ jÈnanti amhesu assu Ôhitanti. Napi assu jÈnÈti
ahaÑ akkhik|pakesu Ôhitanti. AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete
dhammÈ. Iti assu nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato
suÒÒo nissatto y|sabh|to ÈbandhanÈkÈro ÈpodhÈt|ti.

338. VasÈ aggisantÈpÈdikÈle hatthatalahatthapiÔÔhi pÈdatalapÈdapiÔÔhi

nÈsÈpuÔanalÈÔa-aÑsak|Ôesu ÔhitavilÊnasneho. Tattha yathÈ pakkhittatele
ÈcÈme na ÈcÈmo jÈnÈti maÑ telaÑ ajjhottharitvÈ Ôhitanti. Napi telaÑ jÈnÈti
ahaÑ ÈcÈmaÑ ajjhottharitvÈ Ôhitanti, evameva na hatthatalÈdippadeso jÈnÈti
maÑ vasÈ ajjhottharitvÈ ÔhitÈti. Napi vasÈ jÈnÈti ahaÑ hatthatalÈdippadesaÑ
ajjhottharitvÈ ÔhitÈti. AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete
dhammÈ. Iti vasÈ nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano
abyÈkato suÒÒo nissatto y|sabh|to ÈbandhanÈkÈro ÈpodhÈt|ti.

339. KheÄo tathÈr|pe kheÄuppattipaccaye sati ubhohi kapolapassehi

orohitvÈ jivhÈtale tiÔÔhati. Tattha yathÈ abbocchinna-udakanissande
nadÊtÊrak|pake na k|patalaÑ jÈnÈti mayi udakaÑ santiÔÔhatÊti. Napi udakaÑ
jÈnÈti ahaÑ k|patale santiÔÔhÈmÊti, evameva na jivhÈtalaÑ jÈnÈti mayi
ubhohi kapolapassehi orohitvÈ kheÄo Ôhitoti. Napi kheÄo jÈnÈti ahaÑ ubhohi
kapolapassehi orohitvÈ1 jivhÈtale Ôhitoti. AÒÒamaÒÒaÑ Èbhoga-
paccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti kheÄo nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko
koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto y|sabh|to ÈbandhanÈkÈro
ÈpodhÈt|ti.
______________________________________________________________
1. OtaritvÈ (I, Ka)
358 Visuddhimagga

340. Si~ghÈÓikÈ yadÈ saÒjÈyati, tadÈ nÈsÈpuÔe p|retvÈ tiÔÔhati vÈ

paggharati vÈ. Tattha yathÈ p|tidadhibharitÈya sippikÈya na sippikÈ jÈnÈti
mayi p|tidadhi Ôhitanti. Napi p|tidadhi jÈnÈti ahaÑ sippikÈya Ôhitanti,
evameva na nÈsÈpuÔÈ jÈnanti amhesu si~ghÈÓikÈ ÔhitÈti. Napi si~ghÈÓikÈ
jÈnÈti ahaÑ nÈsÈpuÔesu ÔhitÈti. AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ
ete dhammÈ. Iti si~ghÈÓikÈ nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso
acetano abyÈkato suÒÒo nissatto y|sabh|to ÈbandhanÈkÈro ÈpodhÈt|ti.

341. LasikÈ aÔÔhikasandhÊnaÑ abbhaÒjanakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ

asÊtisatasandhÊsu ÔhitÈ. Tattha yathÈ telabbhaÒjite akkhe na akkho jÈnÈti
maÑ telaÑ abbhaÒjitvÈ Ôhitanti. Napi telaÑ jÈnÈti ahaÑ akkhaÑ abbhaÒjitvÈ
Ôhitanti, evameva na asÊtisatasandhayo jÈnanti lasikÈ amhe abbhaÒjitvÈ
ÔhitÈti. Napi lasikÈ jÈnÈti ahaÑ asÊtisatasandhayo abbhaÒjitvÈ ÔhitÈti.
AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti lasikÈ nÈma
imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto
y|sabh|to ÈbandhanÈkÈro ÈpodhÈt|ti.

342. MuttaÑ vatthissa abbhantare ÔhitaÑ. Tattha yathÈ candanikÈya

pakkhitte amukhe1 ravaÓaghaÔe2 na ravaÓaghaÔo jÈnÈti mayi candanikÈraso
Ôhitoti. Napi candanikÈraso jÈnÈti ahaÑ ravaÓaghaÔe Ôhitoti, evameva na
vatthi jÈnÈti mayi muttaÑ Ôhitanti. Napi muttaÑ jÈnÈti ahaÑ vatthimhi
Ôhitanti. AÒÒamaÒÒaÑ ÈbhogapaccavekkhaÓarahitÈ ete dhammÈ. Iti muttaÑ
nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto
y|sabh|to ÈbandhanÈkÈro ÈpodhÈt|ti.

343. EvaÑ kesÈdÊsu manasikÈraÑ pavattetvÈ yena santappati, ayaÑ

imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto
paripÈcanÈkÈro tejodhÈt|ti, yena jÊrÊyati,
______________________________________________________________
1. Adhomukhe (SÊ, SyÈ, Ka), heÔÔhÈ 256 piÔÔhe passitabbaÑ.
2. YavanaghaÔe (SÊ), ravanaghaÔe (Ka)
 11. SÈmÈdhiniddesa 359

yena pariÉayhati, yena asitapÊtakhÈyitasÈyitaÑ sammÈ pariÓÈmaÑ gacchati,

ayaÑ imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto
paripÈcanÈkÈro tejodhÈt|ti evaÑ tejokoÔÔhÈsesu manasikÈro pavattetabbo.

344. Tato uddha~game vÈte uddha~gamavasena pariggahetvÈ adhogame

adhogamavasena, kucchisaye kucchisayavasena, koÔÔhÈsaye
koÔÔhÈsayavasena, a~gama~gÈnusÈrimhi a~gama~gÈnusÈrivasena,
assÈsapassÈse assÈsapassÈsavasena pariggahetvÈ uddha~gamÈ vÈtÈ nÈma
imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto
vitthambhanÈkÈro vÈyodhÈt|ti, adhogamÈ vÈtÈ nÈma, kucchisayÈ vÈtÈ nÈma,
koÔÔhÈsayÈ vÈtÈ nÈma, a~gama~gÈnusÈrino vÈtÈ nÈma, assÈsapassÈsÈ vÈtÈ
nÈma imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko koÔÔhÈso acetano abyÈkato suÒÒo nissatto
vitthambhanÈkÈro vÈyodhÈt|ti evaÑ vÈyokoÔÔhÈsesu manasikÈro
pavattetabbo. TassevaÑ pavattamanasikÈrassa dhÈtuyo pÈkaÔÈ honti. TÈ
punappunaÑ Èvajjato manasikaroto vuttanayeneva upacÈrasamÈdhi
uppajjati.

345. Yassa pana evaÑ bhÈvayato kammaÔÔhÈnaÑ na ijjhati, tena

salakkhaÓasa~khepato bhÈvetabbaÑ. KathaÑ? VÊsatiyÈ koÔÔhÈsesu
thaddhalakkhaÓaÑ pathavÊdhÈt|ti vavatthapetabbaÑ. Tattheva
ÈbandhanalakkhaÓaÑ ÈpodhÈt|ti. ParipÈcanalakkhaÓaÑ tejodhÈt|ti.
VitthambhanalakkhaÓaÑ vÈyodhÈt|ti.

DvÈdasasu koÔÔhÈsesu ÈbandhanalakkhaÓaÑ ÈpodhÈt|ti

vavatthapetabbaÑ. Tattheva paripÈcanalakkhaÓaÑ tejodhÈt|ti.
VitthambhanalakkhaÓaÑ vÈyodhÈt|ti. ThaddhalakkhaÓaÑ pathavÊdhÈt|ti.

Cat|su koÔÔhÈsesu paripÈcanalakkhaÓaÑ tejodhÈt|ti vavatthapetabbaÑ.

Tena avinibhuttaÑ vitthambhanalakkhaÓaÑ vÈyodhÈt|ti.
ThaddhalakkhaÓaÑ pathavÊdhÈt|ti. ŒbandhanalakkhaÓaÑ ÈpodhÈt|ti.
360 Visuddhimagga

Chasu koÔÔhÈsesu vitthambhanalakkhaÓaÑ vÈyodhÈt|ti

vavatthapetabbaÑ. Tattheva thaddhalakkhaÓaÑ pathavÊdhÈt|ti.
ŒbandhanalakkhaÓaÑ ÈpodhÈt|ti. ParipÈcanalakkhaÓaÑ tejodhÈt|ti.
TassevaÑ vavatthÈpayato dhÈtuyo pÈkaÔÈ honti. TÈ punappunaÑ Èvajjato
manasikaroto vuttanayeneva upacÈrasamÈdhi uppajjati.

346. Yassa pana evampi bhÈvayato kammaÔÔhÈnaÑ na ijjhati, tena

salakkhaÓavibhattito bhÈvetabbaÑ. KathaÑ? Pubbe vuttanayeneva kesÈdayo
pariggahetvÈ kesamhi thaddhalakkhaÓaÑ pathavÊdhÈt|ti vavatthapetabbaÑ.
Tattheva ÈbandhanalakkhaÓaÑ ÈpodhÈt|ti. ParipÈcanalakkhaÓaÑ
tejodhÈt|ti. VitthambhanalakkhaÓaÑ vÈyodhÈt|ti. EvaÑ sabbakoÔÔhÈsesu
ekekasmiÑ koÔÔhÈse catasso catasso1 dhÈtuyo vavatthapetabbÈ. TassevaÑ
vavatthÈpayato dhÈtuyo pÈkaÔÈ honti. TÈ punappunaÑ Èvajjato manasikaroto
vuttanayeneva upacÈrasamÈdhi uppajjati.

Apica kho pana vacanatthato, kalÈpato, cuÓÓato, lakkhaÓÈdito,

samuÔÔhÈnato, nÈnattekattato, vinibbhogÈvinibbhogato, sabhÈgavisabhÈgato,
ajjhattikabÈhiravisesato, sa~gahato, paccayato, asamannÈhÈrato,
paccayavibhÈgatoti imehipi ÈkÈrehi dhÈtuyo manasikÈtabbÈ.

347. Tattha vacanatthato manasikarontena patthaÔattÈ pathavÊ. Appoti

Èpiyati appÈyatÊti vÈ Èpo. TejatÊti tejo. VÈyatÊti vÈyo. Avisesena pana
salakkhaÓadhÈraÓato dukkhÈdÈnato dukkhÈdhÈnato ca dhÈt|ti. EvaÑ
visesasÈmaÒÒavasena vacanatthato manasikÈtabbÈ.

348. KalÈpatoti yÈ ayaÑ kesÈlomÈti-ÈdinÈ nayena vÊsatiyÈ ÈkÈrehi

pathavÊdhÈtu, pittaÑ semhanti ca ÈdinÈ nayena dvÈdasahÈkÈrehi ÈpodhÈtu
niddiÔÔhÈ, tattha yasmÈ–
______________________________________________________________
1. KoÔÔhÈse catasso (SÊ, Ka)
 11. SÈmÈdhiniddesa 361

VaÓÓo gandho raso ojÈ, catasso cÈpi dhÈtuyo.

AÔÔhadhammasamodhÈnÈ, hoti kesÈti sammuti.
TesaÑyeva vinibbhogÈ, natthi kesÈti sammuti.
TasmÈ kesÈpi aÔÔhadhammakalÈpamattameva. TathÈ lomÈdayoti1. Yo
panettha kammasamuÔÔhÈno koÔÔhÈso, so jÊvitindriyena ca bhÈvena ca
saddhiÑ dasadhammakalÈpopi hoti. Ussadavasena pana pathavÊdhÈtu
ÈpodhÈt|ti sa~khaÑ gato2. EvaÑ kalÈpato manasikÈtabbÈ.

349. CuÓÓatoti imasmiÑ hi sarÊre majjhimena pamÈÓena

pariggayhamÈnÈ paramÈÓubhedasaÒcuÓÓÈ sukhumarajabh|tÈ pathavÊdhÈtu
doÓamattÈ siya. SÈ tato upaÉÉhappamÈÓÈya ÈpodhÈtuyÈ sa~gahitÈ,
tejodhÈtuyÈ anupÈlitÈ vÈyodhÈtuyÈ vitthambhitÈ na vikiriyati na
viddhaÑsiyati, avikiriyamÈnÈ aviddhaÑsiyamÈnÈ anekavidhaÑ
itthipurisali~gÈdibhÈvavikappaÑ upagacchati,
aÓuth|ladÊgharassathirakathinÈdibhÈvaÒca pakÈseti.
Y|sagatÈ ÈbandhanÈkÈrabh|tÈ panettha ÈpodhÈtu pathavÊpatiÔÔhitÈ
tejÈnupÈlitÈ vÈyovitthambhitÈ na paggharati na parissavati, apaggharamÈnÈ
aparissavamÈnÈ pÊÓitapÊÓitabhÈvaÑ dasseti.
AsitapÊtÈdipÈcakÈ cettha usumÈkÈrabh|tÈ uÓhattalakkhaÓÈ tejodhÈtu
pathavÊpatiÔÔhitÈ Èposa~gahitÈ vÈyovitthambhitÈ imaÑ kÈyaÑ paripÈceti,
vaÓÓasampattiÒcassa Èvahati. TÈya ca pana paripÈcito ayaÑ kÈyo na
p|tibhÈvaÑ dasseti.
A~gama~gÈnusaÔÈ cettha samudÊraÓavitthambhanalakkhaÓÈ vÈyodhÈtu
pathavÊpatiÔÔhitÈ Èposa~gahitÈ tejÈnupÈlitÈ imaÑ kÈyaÑ vitthambheti. TÈya
ca pana vitthambhito ayaÑ kÈyo na paripatati, ujukaÑ saÓÔhÈti. AparÈya
vÈyodhÈtuyÈ samabbhÈhato gamanaÔÔhÈnanisajjÈsayana-iriyÈpathesu
viÒÒattiÑ dasseti, samiÒjeti3, sampasÈreti4, hatthapÈdaÑ lÈÄeti. EvametaÑ
itthipurisÈdibhÈvena bÈlajanavaÒcanaÑ mÈyÈr|pasadisaÑ dhÈtuyantaÑ
pavattatÊti evaÑ cuÓÓato manasikÈtabbÈ.
______________________________________________________________
1. LomÈdayo (Ka-SÊ) 2. Gatoti (I) 3. SammiÒjeti (SÊ, SyÈ) 4. PasÈreti (?)
362 Visuddhimagga

350. LakkhaÓÈditoti pathavÊdhÈtu kiÑ lakkhaÓÈ, kiÑ rasÈ, kiÑ

paccupaÔÔhÈnÈti evaÑ catassopi dhÈtuyo ÈvajjetvÈ pathavÊdhÈtu
kakkhaÄattalakkhaÓÈ, patiÔÔhÈnarasÈ, sampaÔicchanapaccupaÔÔhÈnÈ. ŒpodhÈtu
paggharaÓalakkhaÓÈ, br|hanarasÈ, sa~gahapaccupaÔÔhÈnÈ. TejodhÈtuÑ
uÓhattalakkhaÓÈ, paripÈcanarasÈ, maddavÈnuppadÈnapaccupaÔÔhÈnÈ.
VÈyodhÈtu vitthambhanalakkhaÓÈ, samudÊraÓarasÈ.
AbhinÊhÈrapaccupaÔÔhÈnÈti evaÑ lakkhaÓÈdito manasikÈtabbÈ.

351. SamuÔÔhÈnatoti ye ime pathavÊdhÈtu-ÈdÊnaÑ vitthÈrato

dassanavasena kesÈdayo dvÈcattÈlÊsa koÔÔhÈsÈ dassitÈ. Tesu udariyaÑ
karÊsaÑ pubbo muttanti ime cattÈro koÔÔhÈsÈ utusamuÔÔhÈnÈva. Assu sedo
kheÄo si~ghÈÓikÈti ime cattÈro utucittasamuÔÔhÈnÈ. AsitÈdiparipÈcako tejo
kammasamuÔÔhÈnova. AssÈsapassÈsÈ cittasamuÔÔhÈnÈva. AvasesÈ sabbepi
catusamuÔÔhÈnÈti evaÑ samuÔÔhÈnato manasikÈtabbÈ.

352. NÈnattekattatoti sabbÈsampi dhÈt|naÑ salakkhaÓÈdito nÈnattaÑ.

AÒÒÈneva hi pathavÊdhÈtuyÈ lakkhaÓarasapaccupaÔÔhÈnÈni. AÒÒÈni
ÈpodhÈtu-ÈdÊnaÑ. EvaÑ lakkhaÓÈdivasena pana kammasamuÔÔhÈnÈdivasena
ca nÈnattabh|tÈnampi etÈsaÑ r|pa mahÈbh|ta dhÈtudhamma aniccÈdivasena
ekattaÑ hoti. SabbÈpi hi dhÈtuyo ruppanalakkhaÓaÑ anatÊtattÈ r|pÈni.
MahantapÈtubhÈvÈdÊhi kÈraÓehi mahÈbh|tÈni.
MahantapÈtubhÈvÈdÊhÊti etÈ hi dhÈtuyo mahantapÈtubhÈvato,
mahÈbh|tasÈmaÒÒato, mahÈparihÈrato, mahÈvikÈrato, mahattÈ bh|tattÈ cÈti
imehi kÈraÓehi mahÈbh|tÈnÊti vuccanti.
Tattha mahantapÈtubhÈvatoti etÈni hi anupÈdinnasantÈnepi
upÈdinnasantÈnepi mahantÈni pÈtubh|tÈni. TesaÑ anupÈdinnasantÈne–
Duve satasahassÈni, cattÈri nahutÈni ca.
EttakaÑ bahalattena, sa~khÈtÈyaÑ vasundharÈti–
ŒdinÈ nayena mahantapÈtubhÈvatÈ BuddhÈnussatiniddese vuttÈva.
 11. SÈmÈdhiniddesa 363

UpÈdinnasantÈnepi macchakacchapadevadÈnavÈdisarÊravasena
mahantÈneva pÈtubh|tÈni. VuttaÒhetaÑ “santi bhikkhave mahÈsamudde1
yojanasatikÈpi attabhÈvÈ”ti-Èdi. (1)
MahÈbh|tasÈmaÒÒatoti etÈni hi yathÈ mÈyÈkÈro amaÓiÑyeva udakaÑ
maÓiÑ katvÈ dasseti, asuvaÓÓaÑyeva leÉÉaÑ suvaÓÓaÑ katvÈ dasseti.
YathÈ ca sayaÑ neva yakkho na yakkhÊ samÈno yakkhabhÈvampi
yakkhibhÈvampi dasseti, evameva sayaÑ anÊlÈneva hutvÈ nÊlaÑ upÈdÈr|paÑ
dassenti, apÊtÈni alohitÈni anodÈtÈneva hutvÈ odÈtaÑ upÈdÈr|paÑ dassentÊti
mÈyÈkÈramahÈbh|tasÈmaÒÒato mahÈbh|tÈni.
YathÈ ca yakkhÈdÊni mahÈbh|tÈni yaÑ gaÓhanti, neva nesaÑ tassa anto
na bahi ÔhÈnaÑ upalabbhati, na ca taÑ nissÈya na tiÔÔhanti, evameva tÈnipi
neva aÒÒamaÒÒassa anto na bahi ÔhitÈni hutvÈ upalabbhanti, na ca
aÒÒamaÒÒaÑ nissÈya na tiÔÔhantÊti acinteyyaÔÔhÈnatÈya yakkhÈdi-
mahÈbh|tasÈmaÒÒatopi mahÈbh|tÈni. YathÈ ca yakkhinÊsa~khÈtÈni
mahÈbh|tÈni manÈpehi vaÓÓasaÓÔhÈnavikkhepehi attano bhayÈnakabhÈvaÑ
paÔicchÈdetvÈ satte vaÒcenti, evameva etÈnipi itthipurisasarÊrÈdÊsu manÈpena
chavivaÓÓena manÈpena attano a~gapacca~gasaÓÔhÈnena manÈpena ca
hatthapÈda~gulibhamukavikkhepena attano kakkhaÄattÈdibhedaÑ
sarasalakkhaÓaÑ paÔicchÈdetvÈ bÈlajanaÑ vaÒcenti, attano sabhÈvaÑ
daÔÔhuÑ na dentÊti vaÒcakattena yakkhinÊmahÈbh|tasÈmaÒÒatopi
mahÈbh|tÈni. (2)
MahÈparihÈratoti mahantehi paccayehi pariharitabbato. EtÈni hi divase
divase upanetabbattÈ mahantehi ghÈsacchÈdanÈdÊhi bh|tÈni pavattÈnÊti
mahÈbh|tÈni. mahÈparihÈrÈni vÈ bh|tÈnÊtipi mahÈbh|tÈni. (3)
MahÈvikÈratoti etÈni hi anupÈdinnÈnipi upÈdinnÈnipi mahÈvikÈrÈni
honti. Tattha anupÈdinnÈnaÑ kappavuÔÔhÈne vikÈramahattaÑ pÈkaÔaÑ hoti.
UpÈdinnÈnaÑ dhÈtukkhobhakÈle. TathÈ hi–
______________________________________________________________
1. Vasanti mahÈsamudde (AÑ 3. 45), santi mahÈsamudde (Vi 4. 423; Khu 1. 141)
364 Visuddhimagga

Bh|mito vuÔÔhitÈ yÈva, brahmalokÈ vidhÈvati.

Acci accimato loke, ÉayhamÈnamhi tejasÈ.

KoÔisatasahassekaÑ, cakkavÈÄaÑ vilÊyati.

Kupitena yadÈ loko, salilena vinassati.

KoÔisatasahassekaÑ, cakkavÈÄaÑ vikÊrati.

VÈyodhÈtuppakopena, yadÈ loko vinassati.

Patthaddho bhavati kÈyo, daÔÔho kaÔÔhamukhena vÈ.

PathavÊdhÈtuppakopena, hoti kaÔÔhamukheva so.

P|tiyo bhavati kÈyo, daÔÔho p|timukhena vÈ.

ŒpodhÈtuppakopena, hoti p|timukheva so.

Santatto bhavati kÈyo, daÔÔho aggimukhena vÈ.

TejodhÈtuppakopena, hoti aggimukheva so.

SaÒchinno bhavati kÈyo, daÔÔho satthamukhena vÈ.

VÈyodhÈtuppakopena, hoti satthamukheva so.

Iti mahÈvikÈrÈni bh|tÈnÊti mahÈbh|tÈni. (4)

MahattÈ bh|tattÈ cÈti etÈni hi mahantÈni mahatÈ vÈyÈmena

pariggahetabbattÈ bh|tÈni vijjamÈnattÈti mahattÈ bh|tattÈ ca mahÈbh|tÈni.
(5)

EvaÑ sabbÈpetÈ dhÈtuyo mahantapÈtubhÈvÈdÊhi kÈraÓehi mahÈbh|tÈni.

SalakkhaÓadhÈraÓato pana dukkhÈdÈnato ca dukkhÈdhÈnato ca sabbÈpi

dhÈtulakkhaÓaÑ anatÊtattÈ dhÈtuyo. SalakkhaÓadhÈraÓena ca attano
khaÓÈnur|padhÈraÓena ca dhammÈ. KhayaÔÔhena aniccÈ. BhayaÔÔhena
dukkhÈ. AsÈrakaÔÔhena anattÈ.

Iti sabbÈsampi r|pa mahÈbh|tadhÈtu dhamma aniccÈdivasena ekattanti

evaÑ nÈnattekattato manasikÈtabbÈ.
 11. SÈmÈdhiniddesa 365

353. VinibbhogÈvinibbhogatoti sahuppannÈva etÈ ekekasmiÑ

sabbapariyantime suddhaÔÔhakÈdikalÈpepi padesena avinibbhuttÈ.
LakkhaÓena pana vinibbhuttÈti evaÑ vinibbhogÈvinibbhogato
manasikÈtabbÈ.

354. SabhÈgavisabhÈgatoti evaÑ avinibbhuttÈsu cÈpi etÈsu purimÈ dve

garukattÈ sabhÈgÈ. TathÈ pacchimÈ lahukattÈ. PurimÈ pana pacchimÈhi
pacchimÈ ca purimÈhi visabhÈgÈti evaÑ sabhÈgavisabhÈgato manasikÈtabbÈ.

355. AjjhattikabÈhiravisesatoti ajjhattikÈ dhÈtuyo viÒÒÈÓavatthu

viÒÒatti-indriyÈnaÑ nissayÈ honti, sa-iriyÈpathÈ, catusamuÔÔhÈnÈ. BÈhirÈ
vuttaviparÊtappakÈrÈti evaÑ ajjhattikabÈhiravisesato manasikÈtabbÈ.

356. Sa~gahatoti kammasamuÔÔhÈnÈ pathavÊdhÈtu kammasamuÔÔhÈnÈhi

itarÈhi ekasa~gahÈ hoti samuÔÔhÈnanÈnattÈbhÈvato. TathÈ cittÈdisamuÔÔhÈnÈ
cittÈdisamuÔÔhÈnÈhÊti evaÑ sa~gahato manasikÈtabbÈ.

357. Paccayatoti pathavÊdhÈtu Èposa~gahitÈ tejo-anupÈlitÈ

vÈyovitthambhitÈ tiÓÓaÑ mahÈbh|tÈnaÑ patiÔÔhÈ hutvÈ paccayo hoti.
ŒpodhÈtu pathavÊpatiÔÔhitÈ tejo-anupÈlitÈ vÈyovitthambhitÈ tiÓÓaÑ
mahÈbh|tÈnaÑ ÈbandhanaÑ hutvÈ paccayo hoti. TejodhÈtu pathavÊpatiÔÔhitÈ
Èposa~gahitÈ vÈyovitthambhitÈ tiÓÓaÑ mahÈbh|tÈnaÑ paripÈcanaÑ hutvÈ
paccayo hoti. VÈyodhÈtu pathavÊpatiÔÔhitÈ Èposa~gahitÈ tejoparipÈcitÈ
tiÓÓaÑ mahÈbh|tÈnaÑ vitthambhanaÑ hutvÈ paccayo hotÊti evaÑ paccayato
manasikÈtabbÈ.

358. AsamannÈhÈratoti pathavÊdhÈtu cettha “ahaÑ pathavÊdhÈt|”ti vÈ,

“tiÓÓaÑ mahÈbh|tÈnaÑ patiÔÔhÈ hutvÈ paccayo homÊ”ti vÈ na jÈnÈti.
ItarÈnipi tÊÓi “amhÈkaÑ pathavÊdhÈtu patiÔÔhÈ hutvÈ paccayo hotÊ”ti na
jÈnanti. Esa nayo sabbatthÈti evaÑ asamannÈhÈrato manasikÈtabbÈ.
366 Visuddhimagga

359. PaccayavibhÈgatoti dhÈt|naÑ hi kammaÑ, cittaÑ, ÈhÈro, ut|ti

cattÈro paccayÈ. Tattha kammasamuÔÔhÈnÈnaÑ kammameva paccayo hoti,
na cittÈdayo. CittÈdisamuÔÔhÈnÈnampi cittÈdayova paccayÈ honti, na itare.
KammasamuÔÔhÈnÈnaÒca kammaÑ janakapaccayo hoti, sesÈnaÑ pariyÈyato
upanissayapaccayo hoti. CittasamuÔÔhÈnÈnaÑ cittaÑ janakapaccayo hoti,
sesÈnaÑ pacchÈjÈtapaccayo atthipaccayo avigatapaccayo ca.
ŒhÈrasamuÔÔhÈnÈnaÑ ÈhÈro janakapaccayo hoti, sesÈnaÑ ÈhÈrapaccayo
atthipaccayo avigatapaccayo ca. UtusamuÔÔhÈnÈnaÑ utu janakapaccayo hoti,
sesÈnaÑ atthipaccayo avigatapaccayo ca. KammasamuÔÔhÈnaÑ mahÈbh|taÑ
kammasamuÔÔhÈnÈnampi mahÈbh|tÈnaÑ paccayo hoti
cittÈdisamuÔÔhÈnÈnampi. TathÈ cittasamuÔÔhÈnaÑ, ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ.
UtusamuÔÔhÈnaÑ mahÈbh|taÑ utusamuÔÔhÈnÈnampi mahÈbh|tÈnaÑ paccayo
hoti kammÈdisamuÔÔhÈnÈnampi.
Tattha kammasamuÔÔhÈnÈ pathavÊdhÈtu kammasamuÔÔhÈnÈnaÑ itarÈsaÑ
sahajÈta-aÒÒamaÒÒanissaya-atthi-avigatavasena ceva patiÔÔhÈvasena ca
paccayo hoti, na janakavasena. ItaresaÑ tisantatimahÈbh|tÈnaÑ nissaya-
atthi-avigatavasena paccayo hoti, na patiÔÔhÈvasena na janakavasena.
ŒpodhÈtu cettha itarÈsaÑ tiÓÓaÑ sahajÈtÈdivasena ceva Èbandhanavasena ca
paccayo hoti, na janakavasena. ItaresaÑ tisantatikÈnaÑ nissaya-atthi-
avigatapaccayavaseneva, na Èbandhanavasena na janakavasena.
TejodhÈtupettha itarÈsaÑ tiÓÓaÑ sahajÈtÈdivasena ceva paripÈcanavasena ca
paccayo hoti, na janakavasena. ItaresaÑ tisantatikÈnaÑ nissaya-atthi-
avigatapaccayavaseneva, na paripÈcanavasena, na janakavasena.
VÈyodhÈtupettha itarÈsaÑ tiÓÓaÑ sahajÈtÈdivasena ceva
vitthambhanavasena ca paccayo hoti, na janakavasena. ItaresaÑ
tisantatikÈnaÑ nissaya-atthi-avigatapaccayavaseneva, na
vitthambhanavasena, na janakavasena. Citta-ÈhÈra-
utusamuÔÔhÈnapathavÊdhÈtu-ÈdÊsupi eseva nayo.
EvaÑ sahajÈtÈdipaccayavasappavattÈsu ca panetÈsu dhÈt|su–
EkaÑ paÔicca tisso, catudhÈ tisso paÔicca eko ca.
Dve dhÈtuyo paÔicca, dve chaddho sampavattanti.
 11. SÈmÈdhiniddesa 367

PathavÊ-ÈdÊsu hi ekekaÑ paÔicca itarÈ tisso tissoti evaÑ ekaÑ paÔicca

tisso catudhÈ sampavattanti. TathÈ pathavÊdhÈtu-ÈdÊsu ekekÈ itarÈ tisso tisso
paÔiccÈti evaÑ tisso paÔicca ekÈ catudhÈ sampavattati. PurimÈ pana dve
paÔicca pacchimÈ, pacchimÈ ca dve paÔicca purimÈ, paÔhamatatiyÈ paÔicca
dutiyacatutthÈ, dutiyacatutthÈ paÔicca paÔhamatatiyÈ, paÔhamacatutthÈ
paÔicca dutiyatatiyÈ, dutiyatatiyÈ paÔicca paÔhamacatutthÈti evaÑ dve
dhÈtuyo paÔicca dve chadhÈ sampavattanti.
TÈsu pathavÊdhÈtu abhikkamapaÔikkamÈdikÈle uppÊÄanassa paccayo
hoti. SÈva ÈpodhÈtuyÈ anugatÈ patiÔÔhÈpanassa. PathavÊdhÈtuyÈ pana anugatÈ
ÈpodhÈtu avakkhepanassa1. VÈyodhÈtuyÈ anugatÈ tejodhÈtu uddharaÓassa.
TejodhÈtuyÈ anugatÈ vÈyodhÈtu atiharaÓavÊtiharaÓÈnaÑ paccayo hotÊti evaÑ
paccayavibhÈgato manasikÈtabbÈ.
EvaÑ vacanatthÈdivasena manasi karontassÈpi hi ekekena mukhena
dhÈtuyo pÈkaÔÈ honti. TÈ punappunaÑ Èvajjato manasikaroto vuttanayeneva
upacÈrasamÈdhi uppajjati. SvÈyaÑ catunnaÑ dhÈt|naÑ vavatthÈpakassa
ÒÈÓassÈnubhÈvena uppajjanato catudhÈtuvavatthÈnantveva sa~khaÑ
gacchati.

360. IdaÒca pana catudhÈtuvavatthÈnaÑ anuyutto bhikkhu suÒÒataÑ

avagÈhati, sattasaÒÒaÑ samugghÈteti. So sattasaÒÒÈya sam|hatattÈ
vÈÄamigayakkharakkhasÈdivikappaÑ anÈvajjamÈno bhayabheravasaho hoti,
aratiratisaho, na iÔÔhÈniÔÔhesu ugghÈtanigghÈtaÑ pÈpuÓÈti. MahÈpaÒÒo ca
pana hoti2 amatapariyosÈno vÈ sugatiparÈyano vÈti.
EvaÑ mahÈnubhÈvaÑ, yogivarasahassa kÊÄitaÑ etaÑ.
CatudhÈtuvavatthÈnaÑ, niccaÑ sevetha medhÈvÊti.
AyaÑ catudhÈtuvavatthÈnassa bhÈvanÈniddeso.

361. EttÈvatÈ ca yaÑ samÈdhissa vitthÈraÑ bhÈvanÈnayaÒca dassetuÑ

“ko samÈdhi, kenaÔÔhena samÈdhÊ”ti-ÈdinÈ nayena paÒhÈkammaÑ kataÑ,
tattha
______________________________________________________________
1. Adhikkhepanassa (SÊ, Ka), avikkhepanassa (SyÈ) 2. MahÈpaÒÒo ca hoti (I)
368 Visuddhimagga

“KathaÑ bhÈvetabbo”ti imassa padassa sabbappakÈrato atthavaÓÓanÈ

samattÈ hoti.
Duvidhoyeva hayaÑ1 idha adhippeto upacÈrasamÈdhi ceva
appanÈsamÈdhi ca. Tattha dasasu kammaÔÔhÈnesu, appanÈpubbabhÈgacittesu
ca ekaggatÈ upacÈrasamÈdhi. AvasesakammaÔÔhÈnesu cittekaggatÈ
appanÈsamÈdhi. So duvidhopi tesaÑ kammaÔÔhÈnÈnaÑ bhÈvitattÈ bhÈvito
hoti. Tena vuttaÑ “kathaÑ bhÈvetabboti imassa padassa sabbappakÈrato
atthavaÓÓanÈ samattÈ”ti.

SamÈdhi-ÈnisaÑsakathÈ
362. Yampana vuttaÑ “samÈdhibhÈvanÈya ko ÈnisaÑso”ti, tattha
diÔÔhadhammasukhavihÈrÈdipaÒcavidho samÈdhibhÈvanÈya ÈnisaÑso. TathÈ
hi ye arahanto khÊÓÈsavÈ samÈpajjitvÈ ekaggacittÈ sukhaÑ divasaÑ
viharissÈmÈti samÈdhiÑ bhÈventi, tesaÑ appanÈsamÈdhibhÈvanÈ
diÔÔhadhammasukhavihÈrÈnisaÑsÈ hoti. TenÈha BhagavÈ “na kho panete
Cunda ariyassa vinaye sallekhÈ vuccanti. DiÔÔhadhammasukhavihÈrÈ ete
ariyassa vinaye vuccantʔti2. (1)
SekkhaputhujjanÈnaÑ samÈpattito vuÔÔhÈya samÈhitena cittena
vipassissÈmÈti bhÈvayataÑ vipassanÈya padaÔÔhÈnattÈ appanÈsamÈdhi-
bhÈvanÈpi sambÈdhe okÈsÈdhigamanayena upacÈrasamÈdhibhÈvanÈpi
vipassanÈnisaÑsÈ hoti. TenÈha BhagavÈ “samÈdhiÑ bhikkhave bhÈvetha.
SamÈhito bhikkhave bhikkhu yathÈbh|taÑ pajÈnÈtÊ”ti3. (2)
Ye pana aÔÔha samÈpattiyo nibbattetvÈ abhiÒÒÈpÈdakaÑ jhÈnaÑ
samÈpajjitvÈ samÈpattito vuÔÔhÈya ekopi hutvÈ bahudhÈ hotÊti vuttanayÈ
abhiÒÒÈyo patthento nibbattenti, tesaÑ sati sati Èyatane
abhiÒÒÈpadaÔÔhÈnattÈ appanÈsamÈdhibhÈvanÈ abhiÒÒÈnisaÑsÈ hoti. TenÈha
BhagavÈ “so yassa yassa abhiÒÒÈsacchikaraÓÊyassa
______________________________________________________________
1. SvÈyaÑ (SÊ, I, Ka) 2. Ma 1. 49 piÔÔhe. 3. SaÑ 2. 12 piÔÔhe.
 11. SÈmÈdhiniddesa 369

dhammassa cittaÑ abhininnÈmeti abhiÒÒÈsacchikiriyÈya, tatra tatreva

sakkhibhabbataÑ pÈpuÓÈti sati sati Èyatane”ti1. (3)
Ye aparihÊnajjhÈnÈ brahmaloke nibbattissÈmÈti brahmalok|papattiÑ
patthentÈ apatthayamÈnÈ vÈpi puthujjanÈ samÈdhito na parihÈyanti, tesaÑ
bhavavisesÈvahattÈ appanÈsamÈdhibhÈvanÈ bhavavisesÈnisaÑsÈ hoti.
TenÈha BhagavÈ “paÔhamaÑ jhÈnaÑ parittaÑ bhÈvetvÈ kattha upapajjanti.
BrahmapÈrisajjÈnaÑ devÈnaÑ sahabyataÑ upapajjantÊ”ti-Èdi2. (4)
UpacÈrasamÈdhibhÈvanÈpi pana kÈmÈvacarasugatibhavavisesaÑ
Èvahatiyeva.
Ye pana ariyÈ aÔÔha samÈpattiyo nibbattetvÈ nirodhasamÈpattiÑ
samÈpajjitvÈ sattadivasÈni acittÈ hutvÈ diÔÔheva dhamme nirodhaÑ
nibbÈnaÑ patvÈ sukhaÑ viharissÈmÈti samÈdhiÑ bhÈventi, tesaÑ
appanÈsamÈdhibhÈvanÈ nirodhÈnisaÑsÈ hoti. TenÈha “soÄasahi ÒÈÓacariyÈhi
navahi samÈdhicariyÈhi vasÊbhÈvatÈ paÒÒÈ nirodhasamÈpattiyÈ ÒÈÓan”ti3.
(5)
EvamayaÑ diÔÔhadhammasukhavihÈrÈdi paÒcavidho samÈdhibhÈvanÈya
ÈnisaÑso–
“TasmÈ nekÈnisaÑsamhi, kilesamalasodhane.
SamÈdhibhÈvanÈyoge, nappamajjeyya paÓÉito”ti.

363. EttÈvatÈ ca “sÊle patiÔÔhÈya naro sapaÒÒo”ti imissÈ gÈthÈya

sÊlasamÈdhipaÒÒÈmukhena desite Visuddhimagge samÈdhipi paridÊpito hoti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

SamÈdhiniddeso nÈma4

EkÈdasamo paricchedo.
______________________________________________________________
1. Ma 3. 138 piÔÔhe; AÑ 1. 256 piÔÔhepi atthato samÈnaÑ.
2. Abhi 2. 439 piÔÔhe. 3. PaÔisaÑ 3 piÔÔhe.
4. SamÈdhibhÈvanÈdhikÈre samÈdhiniddeso nÈma (SÊ)
370 Visuddhimagga

364. PaÔhamo sÊlaniddeso. Dutiyo dhuta~ganiddeso. Tatiyo

kammaÔÔhÈnaggahaÓaniddeso. Catuttho pathavÊkasiÓaniddeso. PaÒcamo
sesakasiÓaniddeso. ChaÔÔho asubhaniddeso. Sattamo cha-anussatiniddeso.
AÔÔhamo sesÈnussatiniddeso. Navamo brahmavihÈraniddeso. Dasamo
Èruppaniddeso. PaÔikk|lasaÒÒÈdhÈtuvavatthÈnadvayaniddeso ekÈdasamoti.

Visuddhimaggassa paÔhamo bhÈgo niÔÔhito.

 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko
[A] [A]
AkkosanÈ 28 AniccÈnupassÊ 281
A~gama~gÈnusÈrino vÈtÈ 345 AniccaÑ 281
Agocaro 17 Animittato 228
AggiÉaÉÉhaÑ 60 AnÊghÈ 304
AccantavirÈgo 282 AnuppiyabhÈÓitÈ 27
AcchandikÈ 171 AnubandhanÈ 270
AjjhattaÑ 151, 344 AntaguÓaÑ 250, 353
AjjhattaÑ paccattaÑ 151, 344 AntojaÔÈ bahijaÔÈ 1
AÔÔhapanÈ 26 AntaÑ 249, 353
AÔÔhimiÒjaÑ 247, 351 AppassÈdÈ kÈmÈ 121
AÔÔhi 245, 350 AbbhokÈsika~gaÑ 58
AÓumattesu vajjesu AbyÈpajjÈ 304
bhayadassÈvÊ 19 AbyÈpajjaÑ 302
Attano cariyÈnuk|laÑ 98 AbyÈbajjhaparamatÈya 34
AdukkhamasukhaÑ 162 AbhabbÈ niyÈmaÑ
AddhÈnaparicchedako 229 okkamituÑ 172
AddhÈnaÑ 91 AbhippamodayaÑ cittaÑ 280
AdvayaÑ 171 AbhisamÈcÈro 12
Adho 171, 301 AmanussÈnaÑ piyo hoti 305
AdhogamÈ vÈtÈ 345 Amutra 29
Adho tiriyaÑ 301 AvaÓÓahÈrikÈ 28
Ananto ÈkÈso 324 AvitakkaÑ avicÈraÑ 152
AnantaÑ viÒÒÈÓaÑ 326 Asamm|Äho kÈla~karoti 307
AnavajjatÈ ca phÈsuvihÈro ca 32 AsaddhÈ 171
AniccatÈ 281 AssÈso 263, 345
AniccÈnupassanÈ 281 Assu 254, 357
372 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[Œ] [U]
ŒkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ Utuparissayavinodana-
upasampajja 325
paÔisallÈnÈrÈmatthaÑ 32
ŒkiÒcaÒÒÈyatanaÑ
UttarimappaÔivijjhanto 307
upasampajja 328
ŒgantukabhattaÑ 63 UdariyaÑ 250, 353
ŒcÈragocarasampanno 16 UdaraÑ 250
Œtapo 30 UddesabhattaÑ 63
ŒtÈpÊ 3 Uddha~gamÈ vÈtÈ 345
ŒtÈpÊ nipako 4 UddhumÈtakaÑ 173
ŒnisaÑsadassÈvÊ
UddhaÑ pÈdatalÈ 233
ratanasaÒÒÊ ÈbÈdho 91
UnnahanÈ 26
ŒbhisekikaÑ 60
Œyudubbalato 228 UpacÈrappanÈvahato 107
ŒraÒÒika~gaÑ 58 Upasampajja 141
ŒrambhadhÈtu 128 UpasaÑharaÓato 225
ŒrammaÓato 109 UpÈdinnaÑ 345
ŒlapanÈ 26 UpekkhÈsatipÈrisuddhiÑ 162
ŒvÈso 87
Upekkhako 155
[I] UposathikaÑ 63
IcchÈpakatassa 23 UppannÈnaÑ 34
ItipurÈÓaÒca vedanaÑ
UllapanÈ 26
paÔiha~khÈmi 31
Iddhi 93 [E]
IddhimayaÑ 60 EkÈsanika~gaÑ 58
Imassa kÈyassa 31 EkaÑ disaÑ 301
IriyÈpathato 101
EÔÔhi 29
IriyÈpathassa vÈ 26
[O]
[U]
UkkÈcanÈ 27 Opaneyyiko 210
UkkhepanÈ 28 ObhÈsakammaÑ 27
UÓhassa 30 ObhÈso 27
 SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ 373

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ka ] [ Ga ]
KakkhaÄaÑ 344 GaÓanÈ 270
KammaÔÔhÈnadÈyakaÑ GaÓo 90
kalyÈÓamittaÑ 94 GatapaccÈgataÑ 60
KammÈvaraÓena samannÈgatÈ 171 Gantho 92
KammaÑ 90 GamikabhattaÑ 63
KarÊsaÑ 251, 354 GarahaÓÈ 28
KalÈpato 360 GaveÔÔhi 29
KÈyabahusÈdhÈraÓato 227 GahaÓato 110
KiccÈ 102 GilÈnapaccayabhesajja-
KilesÈvaraÓena samannÈgatÈ 171 parikkhÈraÑ 33
KilomakaÑ 248, 352 GilÈnabhattaÑ 63
KiÑ sÊlaÑ 7 GilÈnupaÔÔhÈkabhattaÑ 63
KucchisayÈ vÈtÈ 345 GokhÈyitÈdi 60
KulaÑ 88 Gocaro 17
KuhanÈ 26 Gotama 1
KenaÔÔhena samÈdhi 81 [ Ca ]
KenaÔÔhena sÊlaÑ 8 CakkhunÈ r|paÑ disvÈ 20
KesÈ 241, 348 CatutthaÑ 163
KoÔÔhÈsayÈ vÈtÈ 345 CariyÈ 98
Ko samÈdhi 81 CariyÈnuk|lato 110
[ Kha ] CÈÔukamyatÈ 27
KhaÓaparittato 230 CittaÑ paÒÒaÒca bhÈvayaÑ 3
KhayavirÈgo 282 CÊvaraÑ 30
KharigataÑ 344 CuÓÓato 361
Cut|papÈtaÒÈÓÈya cetanÈ sÊlaÑ 7
KhalupacchÈbhattika~gaÑ 58
CetasÈ 301
KhipanÈ 28
CetasikaÑ sÊlaÑ 7
Khuddakapalibodhu-
pacchedaÑ 119 [ Ja ]
KheÄo 255, 357 JaÔÈ 1
374 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Jha ] [ Dha ]
JhÈnappabhedato 107 DhajÈhaÔaÑ 60
Dhammapavattito 103
[ ©a ]
DhammÈ 284
©ÈtÊ 91 DhammÈnussati 206
[ ®ha ] Dhuta~gÈni 59
®hapanÈ 26, 270 DhutavÈdo 78
®hitiyÈ 31 DhutÈdÊnaÑ vibhÈgato 78
Dhuto 78
[ a ] DhurabhattaÑ 63
aÑsÈ 30
[ Na ]
[ Ta ] NakhÈ 243, 349
Taco 243, 349 Natthi kiÒci 328
Tassa saÑvarÈya paÔipajjati 21 Na nimittaggÈhÊ 20
TitthacoÄaÑ 60 Na pÈpakaÑ supinaÑ 305
TiriyaÑ 171 Na maÓÉanÈya 30
TividhakalyÈÓaÑ dasa- Na madÈya 30
Naro 3
lakkhaÓasampannaÑ 143
Na vibh|sanÈya 31
TuvaÔaÑ cittaÑ samÈdhiyati 307
NhÈnacoÄaÑ 60
TaÑ taÑ gotama pucchÈmi 1
NhÈru 245, 350
[ Tha ] NÈnattasaÒÒÈnaÑ
Th|pacÊvaraÑ 60 amanasikÈrÈ 324
NÈnubyaÒjanaggÈhÊ 20
[ Da ]
NÈssa aggi vÈ visaÑ vÈ
DantÈ 243, 349
satthaÑ vÈ kamati 307
DutiyaÑ 153 NippesikatÈ 29
DuppaÒÒÈ 172 NikkamadhÈtu 128
DevatÈ rakkhanti 306 NijigÊsanatÈ 29
DevadattiyaÑ 61 Nipako 3
 SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ 375

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Na ] [ Pa ]
NippesikatÈ 29 PÈtimokkhasaÑvaro 7
NibbÈnaÑ 285 PÈpaÓikaÑ 60
NimantanabhattaÑ 63 PÈpanÈ 28
NimittakammaÑ 27 PÈpicchassa 23
NimittaÑ 27, 113 PÈribhaÔyatÈ 27
Neva davÈya 30 PiÓÉapÈtika~gaÑ 58
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ 329 PiÓÉapÈtaÑ 30
Nesajjika~gaÑ 59 PittaÑ 252, 354
[ Pa ] PihakaÑ 249, 352
PakkhikaÑ 63 PÊtiyÈ ca virÈgÈ 154
PaccayapaÔisevanasa~khÈtena 26 PÊtisambojjha~gaÔÔhÈniyÈ 128
PaÔighasaÒÒÈnaÑ attha~gamÈ 323 PÊtipaÔisaÑvedÊ 279
PaÔighÈtÈya 30 PÊtisukhaÑ 139
PaÔinissaggÈnupassÊ 282 PuggalÈ 303
PaÔisa~khÈ yoniso 29 Pubbo 253, 355
PaÔisevati 30 PaÑsuk|lika~gaÑ 57
PattapiÓÉika~gaÑ 58 [ Pha ]
PathavÊkasiÓaÑ 145 PharitvÈ 301
PanthikaÑ 60 PhusanÈ 270
PapphÈsaÑ 249, 353
[ Ba ]
ParakkamadhÈtu 128
BuddhÈnussati 191
ParapiÔÔhimaÑsikatÈ 28
ByÈsato 80
ParikathÈ 28
BrahmacariyÈnuggahÈya 31
PariyÈpannÈ 303
PariyeÔÔhi 29 [ Bha ]
PassambhayaÑ BhagavÈ 204
cittasa~khÈraÑ 280 BhÈkuÔikÈ 26
PassÈso 263, 345 Bhikkhu 3, 16
PÈÔipadikaÑ 63 Bh|mito 110
PÈtimokkhasaÑvarasaÑvuto 16 BhojanÈ 102
376 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ma ] [ La ]
MakasÈ 30 LapanÈ 26
Maggo 2 LasikÈ 256, 358
Matthalu~gaÑ 251, 354 LÈbhasakkÈrasiloka-
ManussÈnaÑ piyo hoti 305 sannissitassa 23
LÈbhÈ vata me 216
MaraÓaÑ 222
LÈbho 90
MahÈvihÈravÈsÊnaÑ 2
LokaÑ 302
MahesinÈ 2
LomÈ 242, 348
MukhavaÓÓo vippasÊdati 307
LohitaÑ 253, 355
Muggas|pyatÈ 27
MuttaÑ 256, 358 [ Va ]
VakkaÑ 247, 351
MettÈsahagatena 301
VaÉÉhanÈvaÉÉhanato 108
Medo 254, 356
VambhanÈ 28
MaÑsaÑ 244, 349
VavatthÈnaÑ 342
[ Ya ] VasÈ 254, 357
YakanaÑ 248, 352 VÈtÈ 30
YatvÈdhikaraÓamenaÑ 21 VÈtÈhaÔaÑ 60
YathÈsanthatika~gaÑ 59 VÈrakabhattaÑ 63
YÈtrÈ ca me bhavissati 32 ViÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ 326
YÈpanÈya 31 VitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ 151
YÈvatÈ 284 VipÈkÈvaraÓena samannÈgatÈ 171
YÈvadeva 30 Vipulena 302
VimocayaÑ cittaÑ 281
Yena ca jÊrÊyati 345
VirÈgÈnupassanÈ 282
Yena ca pariÉayhati 345
VirÈgÈnupassÊ 282
[ Ra ] VirÈgo 285
RathiyacoÄaÑ 60 VinÊlakÈdi 173
Rukkham|lika~gaÑ 58 VivaÔÔanÈ 270
R|pasaÒÒÈnaÑ 322 Vivicceva kÈmehi 135
 SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ 377

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Va ] [ Sa ]
VivekajaÑ 139 Samatikkamato 107
Visuddhi 2 SamatikkamÈ 322
VisuddhikÈmÈ 2 SamÈdahaÑ cittaÑ 281
Visuddhimaggo 2, 7 SamÈdhijaÑ 153
VisuddhimaggaÑ 2 SamÈsabyÈsato 79
VisuddhiyÈ 2 SamukkÈcanÈ 27
Viharati 16, 301
SamukkhepanÈ 28
VihÈrabhattaÑ 63
SamunnahanÈ 27
VihiÑs|paratiyÈ 31
SamullapanÈ 26
VedanÈnaÑ 34
Sampattivipattito 224
VeyyÈbÈdhikÈnaÑ 34
SampasÈdanaÑ 151
[ Sa ] SampÈpanÈ 28
Sa~kÈracoÄaÑ 60 SarÊsapÈ 30
Sa~khatÈ vÈ asa~khatÈ vÈ 284 SalÈkabhattaÑ 63
Sa~khÈtaniddesato 107
SallapanÈ 26
Sa~khÈrÈvasesamÈpattiÑ 330
SallakkhaÓÈ 270
SaÓÔhapanÈ 26
SÈmantajappÈ 27
SatisaÑvaro 7
SÈmantajappitena 26
Sato ca sampajÈno 157
SÈmuddiyaÑ 61
SattÈ 303
Si~ghÈnikÈ 255, 358
SandiÔÔhiko 209
SÊtassa 30
SapaÒÒo 3
SapadÈnacÈrika~gaÑ 58 SÊle patiÔÔhÈya 3
SabbattatÈya 301 SukhaÑ paÔibujjhati 305
Sabbadhi 301 SukhaÑ supati 305
Sabbaso 322 Sugato 197
SabbÈvantaÑ 302 SuladdhaÑ vata me 216
Sabbe 303 Sedo 253, 356
SamaÓacÊvaraÑ 60 SenÈsanaÑ 32
378 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Sa ] [ Sa ]
SemhaÑ 252, 355 SaÑghabhattaÑ 63
SeyyathidaÑ 345 SaÑvaro sÊlaÑ 7
So 20
SotthiyaÑ 60 [ Ha ]
SosÈnika~gaÑ 74 HatavikkhittakaÑ 173
SosÈnikaÑ 60 HadayaÑ 248, 351
SaÑkhipanÈ 28 HirikopÊnaÑ 30
 379

Visuddhimagge paÔhamabhÈge

LakkhitabbÈnaÑ padÈnaÑ visayÈnaÒca anukkamaÓikÈ

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko
[A] [A]
AkammÈsÈni 51, 215 AntaÑ 249, 353
AkhaÓÉÈni 51, 215 AntaguÓaÑ 250, 353
Agocaro 17 AparÈmaÔÔhapÈrisuddhisÊla 11, 46
AccantavirÈgo 282 AparÈmaÔÔhasÊla 11, 14
AcchiddÈni 51, 215 AparÈmaÔÔhÈni 51, 215
AjjhÈsayÈ (cha) 112 ApariyantapÈrisuddhisÊla 11, 44
AÔÔhi 245, 350 ApariyantasÊla 11, 12
AÔÔhika 174 ApariyÈpannasamÈdhi 85
AÔÔhikakammaÔÔhÈna 186 AppanÈ 278
AppanÈkosallaÑ (dasavidhaÑ) 125
nimitta-uggahÈkÈra 186
AppanÈsamÈdhi 82
AÔÔhimiÒjaÑ 247, 351
AppamÈÓaparittÈrammaÓa-
AttÈdhipateyyasÊla 11, 14
samÈdhi 84
AddhÈnapalibodho 91
AppamÈÓasamÈdhi 83
Ananur|pavihÈrÈ 115, 118
Abaddhapitta 252
AnamataggiyÈni 298
AbbhokÈsika 58
AnÈcÈro 17, 28, 19
AbbhokÈsika~ga 58
AniccaÑ 281 AbbhokÈsika~gavaÓÓanÈ 72
AniccatÈ 281 AraÒÒaÑ 69, 262
AniccÈnupassanÈ 281 ArahaÑguÓavaÓÓanÈ 192
AnissitasÊla 11, 12 AriyavaÑsa 57
AnuttaraguÓavaÓÓanÈ 201 Ar|pÈvacarasamÈdhi 85
AnupasampannasÊla 11, 15 AvitakkavicÈramattasamÈdhi 83
AnubandhanÈ 270 AvitakkÈvicÈrasamÈdhi 83
Anur|pavihÈra 119 AviratisÊla 11, 12
Anuloma 134 AvisuddhasÊla 11, 14
AnodhisopharaÓÈmettÈ 302 AvÊtikkamo sÊlaÑ 11, 47
380 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[A] [Œ]
AsappÈyÈ (satta) 123 pa~guÄopamÈ 272
AsabalÈni 51, 215 paÒcasandhi 270
AsamÈhitapuggala- manasikÈravidhi 270
parivajjanatÈ 131 vipassanÈnaya 267
AsubhakammaÔÔhÈna- samathanaya 267
pakiÓÓakakathÈ 187 ŒpÈÓakoÔikasÊla 11, 12
AsubhÈ (dasa) 107, 173 Œpo 345, 360
AsekkhasÊla 11, 14 ŒpokasiÓakathÈ 165
AssÈsapassÈsÈ natthi 275 ŒbÈdhapalibodho 91
Assu 254, 357 ŒbhisamÈcÈrikasÊla 11, 12
Œyatanasaddattho 326
[Œ] ŒyukkhayamaraÓa 222
ŒkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ 325, 326 ŒraÒÒakaÑ 262
ŒkÈsÈnaÒcÈyatanabhÈvanÈ 320, ŒraÒÒika 58
325 ŒraÒÒika~ga 58
ŒkiÒcaÒÒÈyatanaÑ 328, 329 ŒraÒÒika~gavaÓÓanÈ 69
ŒkiÒcaÒÒÈyatanabhÈvanÈ 326 ŒruppabhÈvanÈ
ŒcÈrasÊla 11, 15 pakiÓÓakakathÈ 332
ŒcÈro 17 ŒlokakasiÓakathÈ 169
ŒjÊvapÈrisuddhisÊla 11, 16, 22, 29 ŒvÈsapalibodho 87
ŒjÊvahetu paÒÒattÈni ŒhÈra (catubbidha) 336
cha sikkhÈpadÈni 22 kopanettha kimÈharati? 336
ŒdibrahmacariyakasÊla 11, 12 ŒhÈrepaÔikk|labhÈvanÈ 336
ŒnÈpÈnassati 191 ŒhÈrepaÔikk|lasaÒÒÈ 336
ŒnÈpÈnassatikathÈ 258 ŒhÈresu bhayÈni 336
kakac|pamÈ 273 [I]
gopÈlakagaÓanÈ 271 Iddhipalibodho 93
dovÈrik|pamÈ 273 IndriyasaÑvarasÊla 11, 16, 20, 22
dhaÒÒamÈpakagaÓanÈ 270 IndriyasamattapaÔipÈdana 125
 LakkhitabbÈnaÑ padÈnaÑ visayÈnaÒca anukkamaÓikÈ 381

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[U] [ Ka ]
Uggaho 270 gamanato 336
UdaraÑ 250 pariyesanato 338
UdariyaÑ 250, 353 paribhogato 338
UddhumÈtakaÑ 173 Èsayato 339
UddhumÈtakakammaÔÔhÈna 174 nidhÈnato 339
chabbidhanimitta 178 aparipakkato 340
nimittasuggahitÈkÈra 180 paripakkato 340
paÒcavidhanimitta 179 phalato 340
UpacÈra 134 nissandato 340
UpacÈrasamÈdhi 82
sammakkhanato 341
UpaÔÔhÈnaÑ 270
KammaÔÔhÈnakathetabbÈkÈrÈ
UpasamÈnussati 191
(tividhÈ) 113
UpasamÈnussatikathÈ 284
KammaÔÔhÈnavinicchayo 106, 111
UpekkhÈ 155, 311
sa~khÈtaniddesato 107
dasavidhÈ 155
upacÈrappanÈvahato 107
UpekkhÈbhÈvanÈvaÓÓanÈ 310
jhÈnappabhedato 107
UpekkhÈsahagatasamÈdhi 82, 83
samatikkamato 107
[E] vaÉÉhanÈvaÉÉhanato 108
EkÈsanika 58 ÈrammaÓato 109
EkÈsanika~ga 58
bh|mito 110
EkÈsanika~gavaÓÓanÈ 66
gahaÓato 110
[O] paccayato 110
OkÈsaloka 198 cariyÈnuk|lato 110
OdÈtakasiÓakathÈ 168 Kammapalibodho 90
OdhisopharaÓÈmettÈ 302 KammÈsaÑ (sÊlaÑ) 49
ObhÈso 39 KarÊsaÑ 251, 354
[ Ka ] KaruÓÈ 311
KabaÄÊkÈrÈhÈre paÔikk|latÈ KaruÓÈbhÈvanÈvaÓÓanÈ 307
paccavekkhitabbÈ- KalyÈÓamitta 94
kÈrÈ (dasa) 336, 342 KasiÓavasena ijjhanÈni 170
382 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ka ] [ Ga ]
KasiÓugghÈÔimÈkÈsa 321 upanibandhagocaro 19
KÈmÈvacarasamÈdhi 85 Gotrabhu 134
KÈyagatÈsati 191
[ Ca ]
KÈyagatÈsatikathÈ 232
CatutthajjhÈnakathÈ 159
KÈlapariyantasÊla 11, 12
CatutthajjhÈnasamÈdhi 85
KilesakÈmÈ 136
CatudhÈtuvavatthÈnaÑ 342
KilomakaÑ 248, 352
CatudhÈtuvavatthÈnabhÈvanÈ 342
Kulapalibodho 88
KuhanÈ 22 bhÈvetabbÈkÈra (catu) 347
KesÈ 241, 348 CatupÈrisuddhisampÈdana-
KoÔÔhÈsavavatthÈnakathÈ 241 vidhi 34, 41
CattÈlÊsakammaÔÔhÈnÈni 107
[ Kha ]
CariyÈ (cha) 98
KhaÓikamaraÓa 222
KiÑcaritassa puggalassa
KhaÓÉaÑ (sÊlaÑ) 48
kiÑ sappÈyaÑ? 104, 106
KhayavirÈgo 282
CariyÈnidÈnÈ 99, 101
KhalupacchÈbhattika 58
CÈgÈnussati 191
KhalupacchÈbhattika~ga 58
CÈgÈnussatikathÈ 216
KhalupacchÈbhattika~ga-
CÈrittasÊla 11
vaÓÓanÈ 68
Citta-ajjhupekkhanÈ 131
KhuddakapalibodhÈ 119
KheÄo 255, 357 Cittaniggaha 129
Cittapaggaha 127
[ Ga ] CittasamÈdhi 85
GaÓanÈ 270
CittasampahaÑsanÈ 131
GaÓapalibodho 90
CuticarimakÈ 283
Ganthapalibodho 92
CetanÈ sÊlaÑ 7, 47
GahaÔÔhasÊla 11, 15
Gocaro 17 [ Cha ]
Gocaro (tividho) 19 Cha-anussatipakiÓÓakakathÈ 129
upanissayagocaro 19 ChandasamÈdhi 85
Èrakkhagocaro 19 ChiddaÑ (sÊlaÑ) 49
 LakkhitabbÈnaÑ padÈnaÑ visayÈnaÒca anukkamaÓikÈ 383

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Jha ] [ Da ]
JhÈna DutiyajjhÈnasamÈdhi 85
ciraÔÔhitisampÈdana 145 DevatÈnussati 191
tividhakalyÈÓa 143 DevatÈnussatikathÈ 218
dasalakkhaÓa 143
Dosacarita 98
pahÈna~gÈni 141-2
DosacariyÈ 98
samannÈgata~gÈni 142
JhÈnacarimakÈ 283 [ Dha ]
[ ©a ] DhammatÈsÊla 11, 15
©Ètipalibodho 91 DhammÈdhipateyyasÊla 11, 14
DhammÈnussati 191
[ ®ha ]
DhammÈnussatikathÈ 206
®hapanÈ 270
®hitibhÈgiyasamÈdhi 85 DhÈtu 364
®hitibhÈgiyasÊla 11, 15 DhÈtumanasikÈtabbÈkÈra 360
Dhuta 78
[ Ta ]
Dhuta~ga 59
TacapaÒcaka 234
Taco 243, 349 kusalattikato vaÓÓanÈ 77
TatiyajjhÈnakathÈ 153 byÈsato vaÓÓanÈ 80
TatiyajjhÈnasamÈdhi 85 lakkhaÓarasapaccupaÔÔhÈna-
TecÊvarika 57 padaÔÔhÈnÈni 59
TicÊvarika~ga 57 samÈdhÈnavidhÈna 59
TecÊvarika~gavaÓÓanÈ 62 samÈsato vaÓÓanÈ 79
Tejo 345, 360 Dhuta~gÈni (terasa) 57
TejokasiÓakathÈ 166 Dhutadhamma 78
[ Da ] DhutavÈda 78
DantÈ 243, 349
[ Na ]
DisÈpharaÓÈmettÈ 302, 303
NakhÈ 243, 349
DukkhapaÔipadakhippÈ-
bhiÒÒasamÈdhi 83, 84 NÈma (catubbidha) 203
DukkhapaÔipadadandhÈ- NippÊtikasamÈdhi 82
bhiÒÒasamÈdhi 83, 84 NippesikatÈ 23
DutiyajjhÈnakathÈ 150 NibbedhabhÈgiyasamÈdhi 85
384 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Na ] [ Pa ]
NibbedhabhÈgiyasÊla 11, 15 PaÒcakajjhÈnakathÈ 163
NimittaÑ 39 PaÒcamajjhÈnasamÈdhi 86
Nimittakosalla 126 PaÔighav|pasamananaya 290
PaÔinissaggÈ (dve) 282
NimittÈbhimukhapaÔipÈdana 132
PaÔipassanÈ 270
NiruttilakkhaÓa 204
PaÔippassaddhi-
NissitasÊla 11
pÈrisuddhisÊla 11, 47
taÓhÈnissita 12 PaÔippassaddhisÊla 11, 14
diÔÔhinissita 12 PaÔhamajjhÈnakathÈ 134
NÊlakasiÓakathÈ 167 PaÔhamajjhÈnasamÈdhi 85
NÊvaraÓapaÔipakkhajhÈna~ga 137 PaÓÊtasamÈdhi 82
NemittikatÈ 23 PaÓÊtasÊla 11, 13
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ 330, PattapiÓÉika 58
331 PattapiÓÉika~ga 58
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatana- PattapiÓÉika~gavaÓÓanÈ 67
bhÈvanÈ 328, 332 PathavÊ 360
PathavÊkasiÓakathÈ 115, 164
NevasekkhanÈsekkhasÊla 11, 14
PathavÊdhÈtu 343, 361
Nesajjika 57
PapphÈsaÑ 249, 353
Nesajjika~ga 57
PapphÈsapaÒcaka 234
Nesajjika~gavaÓÓanÈ 76 ParÈmaÔÔhasÊla 11, 14
NhÈru 245, 350 ParikathÈ 39
[ Pa ] Parikamma 134
PaÑsuk|lika 57 PariccÈgapaÔinissagga 282
ParicchinnÈkÈsakasiÓakathÈ 169
PaÑsuk|lika~ga 57
Paritta-appamÈÓÈrammaÓa-
PaÑsuk|lika~gavaÓÓanÈ 59
samÈdhi 84
PakatisÊla 11, 15
ParittaparittÈrammaÓasamÈdhi 84
PakkÈsaya 251 ParittasamÈdhi 83
PakkhandanapaÔinissagga 282 ParipucchÈ 270
PaccayasannissitasÊla11, 16, 29, 34 ParipuÓÓapÈrisuddhisÊla 11, 45
PaccavekkhaÓÈ (duvidha) 41 ParibhogÈ (cattÈro) 41
 LakkhitabbÈnaÑ padÈnaÑ visayÈnaÒca anukkamaÓikÈ 385

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Pa ] [ Ba ]
iÓaparibhoga 41 Baddhapitta 252
theyyaparibhoga 41 BuddhaguÓavaÓÓanÈ 203
dÈyajjaparibhoga 41, 42 BuddhÈnussati 191
sÈmiparibhoga 41, 42 Buddhicarita 98
PariyantapÈrisuddhisÊla 11, 44 BuddhicariyÈ 98
PalibodhÈ (dasa) 86 Bodhisatta 294
BrahmavihÈrapakiÓÓakakathÈ 311
PahÈnaÑ sÊlaÑ 11, 47
PÈtimokkhasaÑvarasÊla 11, 16, 20 [ Bha ]
PÈrisuddhi 270 BhagavÈguÓavaÓÓanÈ 203
PÈrihÈriyakammaÔÔhÈna 94 BhattÈni (cuddasa) 63
PiÓÉapÈtika 58 BhavacarimakÈ 283
PiÓÉapÈtika~ga 58 BhikkhunÊsÊla 11, 15
PiÓÉapÈtika~gavaÓÓanÈ 67 BhikkhusÊla 11, 15
PittaÑ 252, 354 BhujissÈni 51, 215
PisodarÈdipakkhepalakkhaÓa 204 [ Ma ]
PihakaÑ 249, 352 MaÑsaÑ 244, 349
PÊtakasiÓakathÈ 168 MajjhimasamÈdhi 82
PÊti (paÒcavidhÈ) 139 MajjhimasÊla 11, 13
PÊtisahagatasamÈdhi 83 Matthalu~gaÑ 251, 354
PÊtisukhÈnaÑ visesatÈ 140 Matthalu~gapaÒcaka 234
PuÒÒakkhayamaraÓa 222 MaraÓa-anussaritabbÈkÈrÈ
PubbahetukasÊla 11, 15 (aÔÔha) 223
MaraÓassatikathÈ 222
Pubbo 253, 355
MaraÓÈnussati 191
PurisadammasÈrathiguÓa-
MahaggatasamÈdhi 83
vaÓÓanÈ 201
MahÈbh|tÈni 362
PuÄavaka 174
MuttaÑ 256, 358
PuÄavakakammaÔÔhÈna 185
MuditÈ 311
[ Pha ] MuditÈbhÈvanÈvaÓÓanÈ 309
PhusanÈ 270 MettÈ 311
386 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ma ] [ La ]
MettÈnisaÑsÈ (ekÈdasa) 298-9, Lokavid|guÓavaÓÓanÈ 198
304 LokÈdhipateyyasÊla 11, 14
MettÈbhÈvanÈkathÈ 287 LokiyasamÈdhi 82
Methuna (sattavidha) 49 LokiyasÊla 11, 13
Medachakka 234 LokuttarasamÈdhi 82
Medo 254, 356 LokuttarasÊla 11, 13
LomÈ 242, 348
Mohacarita 98
LohitaÑ 253, 355
MohacariyÈ 98
Lohitaka 174
[ Ya ] LohitakakammaÔÔhÈna 185
YakanaÑ 248, 352 LohitakasiÓakathÈ 168
YathÈsanthatika 59
[ Va ]
YathÈsanthatika~ga 59
VakkaÑ 247, 351
YathÈsanthatika~gavaÓÓanÈ 75 VakkapaÒcaka 234
[ Ra ] Vatthi 256
RÈgacarita 98 VatthukÈmÈ 136
RÈgacariyÈ 98 VatthuvisadakiriyÈ 125
RÈgacaritÈdijÈnitabbÈkÈra 101, 104 VasÈ 254, 357
Rukkham|lika 58 Vasiyo (paÒca) 149
Rukkham|lika~ga 58 VÈcÈ (cha) 197
Rukkham|lika~gavaÓÓanÈ 71 VÈyo 345, 360
VÈyokasiÓakathÈ 167
R|pÈvacarasamÈdhi 85
VÈrittasÊla 11
[ La ] VikkhÈyitaka 173
LakkhaÓa 270 VikkhÈyitakakammaÔÔhÈna 185
LapanÈ 23 Vikkhittaka 173
LasikÈ 256, 358 VikkhittakakammaÔÔhÈna 185
LÈbhapalibodho 90 VicÈra 138
LÈbhenalÈbhaÑnijigÊsanatÈ 23 Vicchiddaka 173
 LakkhitabbÈnaÑ padÈnaÑ visayÈnaÒca anukkamaÓikÈ 387

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Va ] [ Sa ]
VicchiddakakammaÔÔhÈna 184 SaÑvara (paÒcavidha) 7
VijjÈcaraÓasampanna- SaÑvaro sÊlaÑ 11, 47
guÓavaÓÓanÈ 196 SaÑvegavatth|ni (aÔÔha) 131
ViÒÒatti 39 Sa~khÈraloka 198
ViÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ 326, 327 Sattaloka 198
ViÒÒÈÓaÒcÈyatanabhÈvanÈ 325 SatthÈdevamanussÈnaÑ-
ViÒÒuppasatthÈni 51, 215 guÓavaÓÓanÈ 202
Vitakka 138
SaddhÈcarita 98
Vitakkacarita 98
SaddhÈcariyÈ 98
VitakkacariyÈ 98
SapadÈnacÈrika 58
VitakkavicÈrÈnaÑ visesatÈ 138
SapadÈnacÈrika~ga 58
VinÊlaka 173
SapadÈnacÈrika~gavaÓÓanÈ 65
VinÊlakakammaÔÔhÈna 184
SapariyantasÊla 11, 12
Vipubbaka 173
VipubbakakammaÔÔhÈna 184 SappÈyÈ (satta) 123
ViratisÊla 11, 12 SappÊtikasamÈdhi 82
VirÈgÈ (dve) 282 SabalaÑ (sÊlaÑ) 49
VivaÔÔanÈ 270 SabbatthakakammaÔÔhÈna 94
Viveka 139 SamÈdhi
VisuddhasÊla 11, 14 ÈnisaÑsa 368
Visuddhimaggo 2 kenaÔÔhena? 81
VisesabhÈgiyasamÈdhi 85 ko 81
VihÈradosÈ (aÔÔhÈrasa) 115 tadadhimuttatÈ 132
VÊmaÑsÈsamÈdhi 85 pabheda 81, 86
VÊriyasamÈdhi 85 bhÈvanÈnaya 86
VematikasÊla 11, 14 lakkhaÓarasapaccupaÔÔhÈna-
VeramaÓÊ sÊlaÑ 11, 47 padaÔÔhÈnÈni 81
VodÈnasampadÈ (dvÊhÈkÈrehi) 51 vodÈna 86
[ Sa ] saÑkilesa 86
SaÑghÈnussati 191 SamÈdhisaÑvattanika 215
SaÑghÈnussatikathÈ 211 SamÈdhisaÑvattanikasÊla 51
388 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Sa ] [ Sa ]
SamÈhitapuggalasevanatÈ 131 Sukha 140
SamucchedamaraÓa 222 SukhapaÔipadakhippÈ-
bhiÒÒasamÈdhi 83, 84
SammÈsambuddhaguÓa-
SukhapaÔipadadandhÈ-
vaÓÓanÈ 195
bhiÒÒasamÈdhi 83-84
SammutimaraÓa 222 SukhasahagatasamÈdhi 82, 83
SallakkhaÓa 270 SugataguÓavaÓÓanÈ 197
SavitakkasavicÈrasamÈdhi 83 Suddhi (catubbidha) 41
Si~ghÈnikÈ 255, 358 SekkhasÊla 11, 14
SÊlaÑ Sedo 253, 356
anisaÑsa 9, 10 SenÈsanassa paÒca a~gÈni 119
kiÑ? 7 SemhaÑ 252, 355
SosÈnika 58
kenaÔÔhena? 8
SosÈnika~ga 58
pabheda 11
SosÈnikavaÓÓanÈ 74
lakkhaÓarasapaccupaÔÔhÈna-
padaÔÔhÈnÈni 8, 9 [ Ha ]
Hatavikkhittaka 173
vipattiyÈ ÈdÊnavÈ 51, 55
HatavikkhittakakammaÔÔhÈna 185
vodÈna 48, 56
HadayaÑ 248, 351
saÑkilesa 48, 55 HÈnabhÈgiyasamÈdhi 58
sampattiyÈ ÈnisaÑsÈ 55, 56 HÈnabhÈgiyasÊla 11, 14-15
SÊlÈnussati 191 HÊnasamÈdhi 82
SÊlÈnussatikathÈ 215 HÊnasÊla 11, 13
 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

NÈmÈnaÑ anukkamaÓikÈ
PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[A] [U]
Ugga 225
Aggisikha 201
Uttarakuru 200, 201
AnurÈdhapura 87
Uttarakuruka 15
Anuruddhatthera 61 UttarÈ upÈsikÈ 307
AparagoyÈna 200 Upanandatthera 78
ApalÈla 201 [ Ka ]
Abhayatthera, Kadamba 200
dÊghabhÈÓaka- 35,257 Kapparukkha 200
KambojÈ 326
AmbaÔÔha 201
KaravÊka (pabbata) 200
Araka 229
KaravÊka (sakuÓa) 108
AravÈÄa 201 KalÈburÈjÈ 222
AvÊci 200 KÈsirÈjÈ 295, 296
Asurabhavana 200 KÈÄadÊghavÈpÊ 186
KumbhakÈragÈma 87
Asoka (mahÈrÈjÈ) 195, 224
K|Ôadanta 201
AssakaÓÓa (pabbata) 200
Kesi 201
Assaguttatthera 95 KosalarÈjÈ 195
[Œ] [ Kha ]
Œnandatthera 36 KhantivÈdÊ 295
Kharaloma 201
΀avaka 201
ŒÄÈra kÈlÈma 323 [ Ga ]
GaggarÈ 202
[¢] Ga~gÈ 88, 93
¢sadhara 200 GirikaÓÉaka 140
390 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ga ] [ Ta ]
GirikaÓÉakavihÈra 139 TambapaÓÓidÊpa 35, 124, 305
Godattatthera, Œbhidhammika- 134 TÈlaveÄimagga 60
TÈvatiÑsÈ devÈ 200, 218
[ Ca ] TÈvatiÑsabhavana 202
CakkavÈÄa 199, 201 Tissatthera, KuÔumbiyaputta 46
CampÈ 202 KoÔapabbatavihÈravÈsÊ 284
Campeyya (nÈgarÈjÈ) 297 C|ÄapiÓÉapÈtika- 112, 186
CÈtumahÈrÈjikÈ 218 piÓÉapÈtika- 284
CÈnura 226 TissÈmaccamÈtÈ 60
Cittaguttatthera, KuraÓÉaka- TulÈdhÈrapabbatavihÈra 93
TusitÈ 218
mahÈleÓavÈsÊ 36
Cittalapabbata 117 [ Tha ]
CittalapabbatavihÈra 299, 306 Th|pÈrÈma 87, 88
Therambatthala 150
CitrapÈÔalÊ 200
C|ÄanÈgaleÓa 124 [ Da ]
C|Äasivatthera, SaÑyutta- DakkhiÓagiri 117
bhÈÓaka 307 DattÈbhayatthera 100
Dahara (bhikkhu), KoÔapabbata-
C|ÄÈbhayatthera, TipiÔaka- 66, 92
vÈsÊ 124
C|Äodara 201
Daharabhikkhu, KoraÓÉaka-
Cetiyagiri 117
vihÈravÈsittherassa
Cetiyapabbata 20, 59 bhÈgineyya- 88
[ Cha ] DaÄhanemi 225
Chaddanta 295 DÈnava 363
DÊghabhÈÓaka (vÈda) 267, 277
[ Ja ] DÊpa~kara 197
JaÔila 225 Dutiya-aggasÈvaka 226
JambudÊpa 195, 200, 296 D|sÊmÈra 222
Jamb| 200 Devatthera, MajjhimabhÈÓaka- 92
Jotika 225 MalayavÈsÊ 92
 NÈmÈnaÑ anukkamaÓikÈ 391

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Da ] [ Pha ]
DevaputtamahÈraÔÔha 284 Phussadevatthera,
DvebhÈtikattherÈ 59 KaÔa-andhakÈravÈsÊ 221
DvebhÈtiyattherÈ, Cittala- [ Ba ]
pabbatavÈsino 284 Baladeva 226
[ Dha ] BÈkulatthera 100
DhanapÈlaka 201 BimbisÈrarÈjÈ 195
DhammapÈla 295 Buddharakkhitatthera 150
DhammasenÈpati 203 BodhimaÓÉa 197
DhammÈsoka 108 Bodhisatta 15, 112, 113
BrahmakÈyikÈ 218
Dh|masÊkha 201
[ Bha ]
[ Na ]
BhÊmasena 226
Nandopananda 150
Bh|ridatta 296
NÈgatthera, KaruÄiyagirivÈsÊ 92
Nimi 225 [ Ma ]
NimmÈnaratino 218 MajjhimabhÈÓaka (vÈda) 267, 277
Nemindhara 200 MaÓiliyÈ 306
MaÓÉ|kadevaputta 202
[ Pa ]
MandhÈtu 225
PadhÈniyatissatthera, Mallakatthera 120, 257
NÈgapabbatavÈsÊ 124 MahÈkassapatthera 15, 65
Paranimmitavasavattino 218 MahÈgÈma 37
PÈcinakhaÓÉarÈji 87 MahÈkaccÈna 220
PÈÔaliputta 305 MahÈcetiya 88, 139
PÈricchattaka 200 MahÈtissatthera 187
PiÓÉapÈtikatthera 299 CiragumbavÈsika-
PuÓÓaka 225 ambakhÈdaka- 40, 44
PuÓÓavallikatthera 139 CetiyapabbatavÈsÊ 20, 188
Pubbavideha 200, 201 PuÓÓavallikavÈsÊ 139
PokkharasÈti 201 MahÈkaraÒjiyavihÈravÈsÊ 284
392 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ma ] [ La ]
MahÈtittha 165 LÈÄudÈyÊ 78
MahÈdhammarakkhitatthera 93 LokadhÈtu 200, 201
Lokantarikaniraya 201
MahÈnÈma 218, 219, 220, 221
LohapÈsÈda 88, 93
MahÈpatÈparÈjÈ 295
MahÈmittatthera, Coraka- [ Va ]
mahÈvihÈravÈsÊ 36, 38 Vakkalitthera 126
Va~gÊsatthera 36
MahÈmoggallÈnatthera 39, 150
VattakÈlakagÈma 139
MahÈrohaÓaguttatthera 150
VÈsudeva 226
MahÈvattani-aÔavÊ 34 Vinataka 200
MahÈvihÈra 92, 305 VisÈkhatthera 305
MahÈvihÈravÈsÊ 2 VisÈkhÈ 220
MahÈsaÑgharakkhitatthera 45, 101 Vejayanta 226
MahÈsammata 225 [ Sa ]
MahÈsudassana 225 SaÑkiccasÈmaÓera 307
MahindaguhÈ 106 SaÑgharakkhitatthera,
Mahodara 201 bhÈgineyya- 45
MÈra 221 SaÑgharakkhitasÈmaÓera,
MiÄÈbhayatthera 76 bhÈgineyya- 43
MeÓÉaka 225 SaÑgharakkhitatthe-
r|paÔÔhÈkasÈmaÓera 188
Metteyyo BhagavÈ 45
SaÑyuttabhÈÓaka (vÈda) 267
[ Ya ] Sakka 201, 203
YÈmÈ 218 Sa~khapÈla 297
Yugandhara 220 Saccaka, nigaÓÔhaputta 201
YudhiÔÔhila 226 Santusita 203
Sahampati brahmÈ 195
[ Ra ] SÈriputtatthera 39, 78, 226
RÈhula 283 SikkhÈpadasa~khyÈ (gÈthÈ) 44
RohaÓa 88, 93 Sineru 195, 200
 NÈmÈnaÑ anukkamaÓikÈ 393

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Sa ] [ Sa ]
SimbalÊ 200 SoÓadanta 201
SirÊsa 200 SopÈkapaÒhÈ 108
Sudassana (pabbata) 200 [ Ha ]
S|ciloma 201 Hatthikucchi 106, 117
SoÓatthera 126 Himavanta 200
 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

NÈnÈpÈÔhÈ
PaÔhamo m|lapÈÔho, SÊ = SÊhaÄapotthakaÑ, SyÈ = SyÈmapotthakaÑ,
KaÑ = KambojapotthakaÑ, I = I~galisapotthakaÑ, Ka = kesuci
Marammapotthakesu dissamÈnapÈÔho, Ka-SÊ = kesuci SÊhaÄapotthakesu
dissamÈnapÈÔho.

Visuddhimagge paÔhamabhÈge
NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ
[A]
Acheko = Accheko (SyÈ, I) evamuparipi. 132
Acheko = Aticheko (SÊ), Aticcheko (SyÈ), Accheko (I) evamuparipi. 132
AÓusahagatÈnaÑ = AnusahagatÈnaÑ (SÊ, Ka) 48
AttatthakÈmo = AtthakÈmo (Ka-SÊ, SyÈ), AttakÈmo (?) 37
AtthÊtipi = Atthi natthÊtipi (SyÈ, Ka-SÊ, Ka) 37
AdhobhÈgaÑ = AdhobhÈgÈ (SÊ, I) 53
AnatikkantattÈ = AnatÊtattÈ (SÊ, I) 308
Anatikkamo = AvÊtikkamo (SÊ) 8
AnapalokentenÈpi = AnavalokentenÈpi (SÊ, SyÈ, I) 181
AnavaÔÔhitakiccatÈ = AnavaÔÔhitacittatÈ (SÊ) 103
Anu-anubyaÒjanato = AnubyaÒjanato (SÊ, SyÈ) 20
AnubaddhÈ = AnubandhÈ (SyÈ, I, Ka) 175
AnubandheyyuÑ = AnuppabandheyyuÑ (SÊ), AnubandheyyuÑ
ajjhotthareyyuÑ (I) 21
AnumajjanabhÈvena = AnumajjanasabhÈvena (SyÈ, I, Ka) 138
AnuvahanÈ = AnugahaÓÈ (Ka) 270
AntarÈ = AntarÈmagge (SÊ, Ka) 177
Antop|tikassa = Antop|tissa (SÊ, SyÈ) 52
ApadhÈritaÑ = ApavÈritaÑ (SÊ, I) 173
396 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[A]
AppÈkiÓÓaÑ = AppokiÓÓaÑ (Ka-SÊ, I, Ka), AppakiÓÓaÑ (Ka-SÊ, SyÈ) 119
AppÈni = AppagghÈni (Ka) 61
AbyÈpajjÈ = AbyÈpajjhÈ (I) 302
AbyÈpajjena = AbyÈpajjhena (I) 301
AbyÈpajjaÑ = AbyÈpajjhaÑ (I) 302
AbyÈbajjha = AbyÈpajjha (SÊ, SyÈ), AbyÈpajja (Ka) 34
AbyÈbajjhaÒca = AbyÈpajjaÒca (SÊ, Ka), AbyÈpajjhaÒca (SyÈ, I) 285
Amukhe = Adhomukhe (SÊ, SyÈ, Ka), HeÔÔhÈ 256 piÔÔhe passitabbaÑ. 358
AyamatthadÊpanÈ = AyamatthaparidÊpanÈ (SÊ, SyÈ) 111
AraÒÒanti = AraÒÒaÑ nÈma (sabbattha) 262
AlampÈne = ŒlambaÓe (SÊ), ŒlambÈne (SyÈ, Ka),
AlampÈyane (CariyÈpÈÄi) 296
Alobho = Alobhe (SyÈ), Alobhe anupatanti (SÊ) 78
Avakkhepanassa = Adhikkhepanassa (SÊ, I), Avikkhepanassa (SyÈ) 367
AvÈsÈya = AnÈvÈsÈya (SyÈ) 117
AvisuddhaÑ = AsuddhaÑ (SÊ) 147
AsampattaÔÔhÈne = AppattaÔÔhÈne (SÊ, SyÈ) 339
AsÊti = AsÊtiÑ (SÊ) 44

[Œ]
ŒgilÈyati = ŒkilÈyati (SÊ, Ka) 255
ŒnÈpÈnassati = ŒnÈpÈnasati (SÊ, I) 107
Œmutta = Œmukka- (?) 305
Œli~getvÈ = Œli~gitvÈ (SÊ, SyÈ) 52
Œvajjato = Œvajjayato (SÊ, I) 348
ŒvikatvÈ = ŒvÊ katvÈ (SyÈ, Ka) 97
Œsavakkhayappattassa = ŒsavakkhayaÑ pattassa (SÊ, I) 95
 NÈnÈpÈÔhÈ 397

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[I]
IdamaÔÔhÊti = IdamatthÊti (I, Ka) 186
IsivÈtapaÔivÈtÈni = IsivÈtaparivÈtÈni (SÊ) 17
ItthÊ vÈ, puriso vÈ ito gato = ItthiÑ vÈ, purisaÑ vÈ ito gataÑ (SyÈ) 21

[U]
UgghÈÔeti kasiÓaÑ. UgghÈÔento = UgghÈÔeti. KasiÓaÑ ugghÈÔento
(SyÈ, I, Ka) 321
UdakapupphaÄamiva = BubbuÄamiva (SÊ, I), Bubbulamiva (SyÈ) 105
Uttari = UttariÑ (SÊ, SyÈ, I) 111
UddaÓÉe = UÔÔaÓÉe (SyÈ, I, Ka) 25
UddhumÈtattÈ = MÈtattÈ (Ka) 173
Upapajjati = Uppajjati (SÊ, SyÈ) 193
Upapajjanti = Sampajjanti (SÊ) 104
UpapannÈ = UppannÈ (SÊ, SyÈ) 218
Upapattihetubh|taÑ = Uppattihetubh|taÑ (SÊ, SyÈ) 193
UparundhitvÈ = UparumbhitvÈ (Ka), SannirumbhitvÈ (SyÈ) 112
UppilÈvitaÑ = UbbillÈvitaÑ (SÊ), UbbilÈvitaÑ (SyÈ, I) 153
UssukkanÈya = UssakkanÈya (I) 148
UssukkamÈno = UssakkamÈno (I) 148

[E]
Ekapatthap|rappamÈÓaÑ = Ekapattap|rappamÈÓaÑ (SÊ, SyÈ, I) 252
Ekapatthap|ramattaÑ = Ekapattap|ramattaÑ (SÊ, SyÈ, I) 355

[O]
Opanayiko = Opaneyiko (Ka), Upanayiko (SyÈ) 210
Opaneyyiko = Opanayiko (SÊ, SyÈ) 206
OrohitvÈ = OtaritvÈ (I, Ka) 357
398 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[ Ka ]
KaÓÔakaÔÔhÈnaÑ = KaÓÔakÈdhÈnaÑ (SÊ, I) 177
Katame kÈyasa~khÈrÈ = Katamo kÈyasa~khÈro (PÈÄiyaÑ) 268
KatimÊti = KatamÊti (SÊ, SyÈ, I) 182
KathaÑ nu kho BhagavÈ na sobhati, so hi = KathaÑ nu kho BhagavÈ
sobhittha (SyÈ) 221
KapÈlaÑ = KapallaÑ (I, Ka) 308
KapÊtano = Kapitthano (SÊ, Ka), KapiÔÔhano (SyÈ) 178
KaruÓÈyitabbar|paÑ = KaruÓÈyitabbaÑ vir|paÑ (SyÈ, I, Ka) 308
KÈmÈnubhÈva = KÈmÈnurÈga- (SÊ, SyÈ, I) 75
KÈyadaÄhÊbahulo = KÈyadaÉÉhibahulo (SÊ) 124
KÈlakate = KÈla~kate (Ka) 287
KÈlakiriyaÑ = KÈlaÑkiriyaÑ (Ka) 112
KiccaÔÔhena = Kiccatthena (SÊ) 9
KiÒci = Kacci (SÊ, SyÈ) KaÒci (?) 21
Kima~gaÑ = Kima~ga (SÊ, I) 225
Kuthita = KuÔÔhita- (SyÈ), Kudhita- (Ka) 250

[ Kha ]
KhÈyanti = PaÒÒÈyanti (SÊ) 106

[ Ga ]
...gadhita = ...gathita (SÊ) 52
...gosÊsa = ...gosÊta (Ka) 345

[ Ca ]
Ca~goÔakaÑ vÈ karaÓÉapaÔalaÑ vÈ = Ca~koÔakaÑ vÈ
karaÓÉakapaÔalaÑ vÈ (Ka) 167
CatutthaÑ = CatutthiÑ (SÊ, I) 301
CatumahÈpathe = CÈtummahÈpathe (SÊ, SyÈ, I) 342
CÈtumahÈrÈjikÈ = CÈtummahÈrÈjikÈ (SÊ, SyÈ) 218
 NÈnÈpÈÔhÈ 399

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[ Cha ]
ChinnapapÈtÈbhimukho = ChinnataÔÈbhimukho (SÊ) 135
Chupitumpi = Phusitumpi (SÊ) 189

[ Ja ]
JÊvikaÑ = JÊvitaÑ (SyÈ, I, Ka) 17

[ ®ha ]
®hitoti = PatiÔÔhitoti (SÊ) 3

[ Ta ]
TaÓhuppÈdupÈdÈna = TaÓhupÈdÈna (SyÈ, I, Ka) 204
Tatuttari = TatuttariÑ (SÊ, I) 218
TirokuÔÔÈ = TirokuÉÉÈ (SÊ, SyÈ, I) TirokuÔÔaÑ (AÑ 2. 439) 50
[ Tha ]
Therambatthale = TherappattaleÓe (Ka) 150

[ Da ]
Dasa ceva = DasaÒceva (SyÈ, Ka) 199
DassanakÈmÈti = DaÔÔhukÈmÈti (Ka) 90
DisÈ sabbÈ = DasadisÈ (SÊ, SyÈ) 55
DuppaÔivinodanÊyaÑ = DuppaÔivinodayaÑ (SÊ) 91
Dubbisodhano = Dubbisodho (SyÈ) 51
Dussante = Dasante (SÊ, I) 305
Devatthero = Revatthero (I, Ka) 92
DosuppÈdena = RosuppÈdena (SyÈ) 293
DosetukÈmo = RosetukÈmo (SÊ, SyÈ) 293
400 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[ Dha ]
DhammakaraÓaÑ = DhammakarakaÑ (SÊ) 25
DhammassavanÈya = DhammasavaÓÈya (SÊ) 72
DhÊ jÊvitaÑ = DhijjÊvitaÑ (SÊ) 54
Dh|pavÈsa = Dh|mavÈsa (Ka) 105
Dh|mÈyanÈ = Dh|pÈyanÈ (SÊ, I) 104

[ Na ]
NijigÊsanatÈ = NijigiÑsanatÈ (SÊ, SyÈ) 23
NipparipphandaÑ = ParipphandanaÑ (Ka-SÊ, Ka) 165
NibaddhaÒca = NibandhaÒca (I, Ka) evamuparipi. 228
NibandhanaÑ = NibaddhaÑ (SÊ) 189
NiyyÈdetabbaÑ = NiyyÈtetabbaÑ (?) 90
NiyyÈdetvÈ = NÊyÈdetvÈ (SÊ) NiyyÈtetvÈ (?) 305
NipisitvÈ = NipiÑsitvÈ (SÊ), NippiÑsitvÈ (SyÈ) 29
N|na = Nanu (Ka) 154
NhatvÈ = NahÈtvÈ (SÊ) 60
NhÈnacoÄaÑ = NahÈnacoÄaÑ (SÊ) 60
NhÈru = NahÈru (SÊ) evamuparipi. 234

[ Pa ]
Pakkhanda = Pakkhanta (SÊ, SyÈ, I) 140
Pakkhando = Pakkhanto (SÊ, SyÈ, I) 132
Pakkhitta = PakkhippamÈna- (SyÈ) PakkhipamÈna- (I, Ka) 340
PaccayapaÔisevana = PaccayapaÔisedhana (SÊ) evamuparipi. 22
PaccÈsÊsanti = PaccÈsiÑsanti (SÊ, SyÈ) PaccÈsisanti (Ka) 91
PaÒcacattÈlÊsa vassÈni = CattÈÄÊsavassÈni (Ka-SÊ) 40
PaÒÒÈsa = PaÒÒÈsaÑ (SÊ) 44
PaÒhÈkammaÑ = PaÒhakammaÑ (SÊ) 7
 NÈnÈpÈÔhÈ 401

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ
[ Pa ]
PaÒhÈbyÈkaraÓe = PaÒhabyÈkaraÓe (SÊ) 3
PaÔatantasuttakÈ = PaÔatantukÈ suttakÈ (SÊ) PaÔutant| suttakÈ (SyÈ),
PaÔatantusuttakÈ (I) 250
PaÔipadÈya = PaÔipattiyÈ (SÊ, SyÈ) 121
PaÔibaddhacitto = PaÔibandhacitto (Ka) 87
PaÓÓasaÔaÑ = PaÓÓakasaÔaÑ (Ka) 71
PattadvÈre = PadvÈre (Ka-SÊ), ParadvÈre (SyÈ) BahidvÈre (I, Ka) 63
PattadvÈre = ParadvÈre (SyÈ), SadvÈre (I, Ka) 65
PathavÊ = PaÔhavÊ (SÊ, SyÈ) 122
PadhÈnapurimaÔÔhita = PadhÈnaparimathita (SÊ, I),
PadhÈnaparamaÔÔhita (SyÈ) 26
Parikkhaka = Sarikkhaka (I-Ka) 208
PariggahitaniyyÈnaÑ = PariggahitaniyyÈna (I, Ka) 262
ParipÈtiyamÈno = PaÔipÈÔiyamÈno (I, Ka), PaÔipÈÔiyÈ gacchamÈno
(Abhi-®Ôha 2. 218) 237
Paribandhakadhamme = Paripanthikadhampe (SÊ, SyÈ) 147
Paribandho = Paripantho (SÊ, SyÈ, I) 143
ParibhuÒjituÑ = PariharituÑ (Ka-SÊ) 80
Pavedhenti = Pavedhanti (SyÈ) 175
PÈyÈsaÑ = PÈyasaÑ (?) 39
PÈrihÈrikapaÒÒaÑ = PÈrihÈriyapaÒÒaÑ (SÊ, I) 3
PÈrupanampissa = PÈpuraÓampissa (Ka-SÊ), PÈvuraÓampissa (?) 105
PÈrupanÈdÊhi = PÈpuraÓÈdÊhi (SÊ), PÈvuraÓÈdÊhi (?) 189
Pidhiyyare = Pithiyyare (SyÈ), PithÊyare (SÊ),
PidhÊyare (I, Khu 8. 30 piÔÔhe) 7
PisitvÈ = PiÑsitvÈ (SÊ, SyÈ, I) 340
PuÄavakaÑ = PuÄuvakaÑ (SyÈ, I, Ka) 173
PuÄavÈ = PuÄuvÈ (SyÈ, I, Ka) 174
PuÄave = PuÄuvettha (SyÈ), PuÄuve (I, Ka) 174
402 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[ Pha ]
PhuÔattÈ = PhuÔÔhattÈ (SÊ, SyÈ) 158
PhuÔo = PhuÔÔo (SÊ, SyÈ) 158

[ Ba ]
BalÈkÈ = BalÈhakÈ (SyÈ), BakÈ (Ka) 122
Bahu = BahuÑ (SÊ, SyÈ, I) 116
BÈhullika = BÈhulika (SÊ) 90
BÈhuÔÔhinÊ = BÈhaÔÔhinÊ (I, Ka) 246

[ Bha ]
BhÈkuÔikÈ = BhÈkuÔitÈ (SÊ) 22
BhetvÈna = ChetvÈna (I, Ka) 297

[ Ma ]
MakuÄitameva = MukuÄitameva (SÊ) 248
Ma~kuÓa = Ma~guÓa (SyÈ) Ma~gula (Ka) 104-105
Majjhimassa = Majjhimassa pana (SyÈ, I, Ka) 62
MaÔÔhasÈÔakassa = PaÔÔassÈÔakassa (SÊ) 276
MatakaÄevaraÑ = MatakaÄebaraÑ (SÊ) 51
MadhupÈyasaÑ = MadhupÈyÈsaÑ (I, Ka) 40
MaraÓÈnussati = MaraÓasati (SÊ), PÈÄiyÈ sameti. 107
MÈgaÓÉiya = MÈgandiya (SÊ, I), MÈgandhiya (Ka) 101
MÈtÈpit|naÑ = MÈtÈpitunnaÑ (SÊ) 27
MÈ vimuccant|ti = MÈ viyujjiÑs|ti (SyÈ) 318
Muttanti muttarasaÑ. TaÑ = Muttanti (SÊ, SyÈ, Ka), Muttanti
passÈvo. TaÑ (?) 256
MedinÊ = MedanÊ (SyÈ, Ka) 122
MediniÑ = MedaniÑ (Ka) 224
MorapiÒcha = MorapiÒja (SÊ, I) 337
 NÈnÈpÈÔhÈ 403

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ
[ Ya ]
Yattha = Yatra (SyÈ, Ka) 116
YÈnapputoÄi = YÈnappatoÄi (SÊ, SyÈ, I) 322
YÈvadicchakaÑ = YÈvaticchakaÑ (SÊ, SyÈ) 132
[ Ra ]
Raj|pavÈhanaÑ = RajappavÈhanaÑ (I) RajuppavÈhanaÑ (Ka) 42
RavaÓaghaÔe = YavanaghaÔe (SÊ) RavanaghaÔe (Ka) 358
Rodi = Parodi (SÊ) 89
[ La ]
La~kÈraÑ = LakÈraÑ (SÊ, SyÈ) 133
LÈÄudÈyÊ = LoÄudÈyÊ (SyÈ) LÈludÈyi (Ka) 78
LuddÈ = £uddÈ (SÊ) 297
[ Va ]
VÈlukaÑ = VÈlikaÑ (SÊ, I) 71
VijambhitÈ = VijambhikÈ (SÊ, SyÈ, I) 32
VinibaddhaÑ = VinibandhaÑ (I, Ka) 248
VibhajitvÈ = PaÔivibhajitvÈ (SÊ, I) 343
Vimuccantu = Parimuccantu (SÊ) 318
Viharato = Virahito (SÊ, SyÈ, I) 151
VirocamÈnÈ = VirocanÈ (SÊ, SyÈ) 198
VivaÔÔacchadassa idamÊdisaÑ = VivattacchaddassidamÊdisaÑ (SÊ) 101
ViheÔhissatÊti = VihesessatÊti (SyÈ) VihiÑsissatÊti (?) 313
VÊsati = VÊsatiÑ (SÊ) 92
Vegena vegena = Vegavegena (SyÈ) Vegena (I, Ka) 271
[ Sa ]
SaÒÒapessÈmi = SaÑyamessÈmi (SÊ)
SaÒÒamissÈmi (SyÈ) PaÒÒapessÈmi (Ka) 46
SattanikÈyasa~khÈtÈ = SattakÈyasa~khÈtÈ (SÊ) 1
404 Visuddhimagge paÔhamabhÈge

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ
[ Sa ]
SannirumbhitvÈ = SannirujjhitvÈ (I, Ka) 139
SappaccayanÈmar|pariggahe = SappaccayanÈmar|padassane(SyÈ, I, Ka)267
SappaÔibhayaÑ = PaÔibhayaÑ (SÊ, SyÈ, I) 118
SamÈpesi = SamÈdapeti (Ka), SamÈdapesi (SyÈ) 317
SamÈnukampitÈ = SamÈnÈnukampitÈ (Ka) 65
SamiÒjitena = SammiÒjitena (SÊ, SyÈ) 19
SamiÒjeti = SammiÒjeti (SÊ, SyÈ) 361
SarÊsapÈti = SiriÑsapÈti (SÊ, SyÈ) 30
SavÈhiniÑ = SavÈhiÓiÑ (SÊ), SavÈhanaÑ (SyÈ, I, Ka) 71
SahoÉÉhaÑ = SahoÉhaÑ (SÊ, SyÈ), SakkatÈnulomaÑ. 175
...sÈdiyane = ...sÈdane (Ka) 54
SÈraddhÈya = SÈrambhÈya (SÊ) 272
Si~gÈlena = SigÈlena (SÊ, SyÈ) 337
SinduvÈra = SindhuvÈra (SyÈ, Ka) 102
SiraÔÔho = Sirattho (SÊ) 8
SÊtalaÔÔho = SÊtalattho (SÊ) 8
SÊmÈsambhedo = SÊmasambhedo (SyÈ, I, Ka) 300
SuparikkhahaÑ = SuparikkhittaÑ (sabbattha) PÈÄi pana passitabbÈ. 33
Suvisadena = Suvisuddhena (SÊ) 142
SusaÑvihitarakkho = SusaÑvihitÈrakkho (SÊ, SyÈ, I) 94
S|tigharaÒceva = Pas|tigharaÒceva (SyÈ, I, Ka) 227
SoceyyabhÈvena = SucibhÈvena (SÊ, I) 9
SaÑsaggena = GihisaÑsaggena (SyÈ, I, Ka) 17
SaÑsibbitvÈ = TaÑ sibbitvÈ (I, Ka) 250

[ Ha ]
Haliddi = Haliddhi (Ka) 356