‫خطي نسخې څه ته وايي؟‬

‫نوماند څېړنیار‪ :‬شریف هللا دوست‬

‫لنډیز‬
‫لنډیز په عام ډول ټولې هغه لیکنې چې په الس کښل سوي وي‪ ،‬خطي نسخې بلل کیږي‪ ،‬زموږ& مطلب‬
‫دلته لرغوني او تاریخي& خطي نسخې دي‪.‬خطي نسخې د یوه هیواد تاریخي‪ ،‬علمي او فرهنګي& هویت‬
‫څرګندوي‪ .‬دخطي نسخې ارزښت دهغه په لرغونتیا‪ ،‬ښکلي خط‪ ،‬تذهیب‪ ،‬تجلید‪ ،‬عتیقه توب‪ ،‬نقاشي‪،‬‬
‫میناتوري‪،‬علمي‪ ،‬ادبي تحقیق کې دی‪ .‬تر عصري تنکالوژۍ& مخکي همدا خطي نسخو د دیني‪ ،‬علمي او‬
‫فرهنګي& مسؤلیت چارې سرته رسولې‪ &،‬د بشر دژوندانه له پیله کله چې انسان‪ ،‬پر لیک کښنه برالسی‬
‫سو د خپل نظر دڅرګندولو& لپاره یې خپل علوم او نظریات& په طبیعي& رنګونو پر توکو کښل‪ ،‬لکه خټین‬
‫توکې‪ ،‬ډبرې‪،‬طال او فلزات‪،‬دڅارویو& پوستکي‪،‬دڅارويو& او ژویو هډوکې‪ ،‬پاپیروس& یا قرطاس‪ ،‬د ونو‬
‫‪.‬پاڼو او پوټکو& باندې کښل‬
‫‪Abstract:‬‬
‫‪Generally all inscriptions written by hand are called manuscript and we focus‬‬
‫‪the ancient and historical manuscripts in this paper.‬‬
‫‪Manuscripts are accounted to be the historical,academic and cultural identities‬‬
‫‪of a country.‬‬
‫‪The Value of a manuscripts depends on, oldest, beauty‬‬
‫‪handwriting,science,gilding,binding,enameling, antique, painting and literature‬‬
‫‪research.‬‬
‫‪Before the development of technology, manuscript used to hold the resposibilty‬‬
‫‪for religious,academic and cultural works.‬‬
‫‪Since the start of written communication,people, choose to convey their idea‬‬
‫‪using valuable and beautiful colors to write on iron,ston,skin of animals,bons‬‬
‫‪,paperos,Qartaas and tree pages.‬‬

‫سریزه ‪:‬‬
‫خطي نسخې یا الس کښنې په نړۍ او ځانګړې& توګه پښتو ادب کې لرغونې مخینه لري‪ .‬نړۍ او په‬
‫ځانګړې توګه آریانا& ‪ ،‬چین ‪ ،‬مصر ‪ ،‬یونان کې تر اسالم وړاندي& خطي نسخې پر لرګیو‪ ،‬د غویانو پر‬
‫پوستکود& خرما پر پاڼو ‪،‬ټوکر‪ ،‬هډوکو‪ ،‬فلزي او طاليي ټوټواو& نورو څيزونو باندي لیکل کېدلې‪ .‬بشر د‬
‫خپلې پوهې‪ ،‬علمي‪ ،‬فرهنګي او حقوقي میراث د بقا او تر نوي نسل پورې رسول د خطي نسخو په مټ‬
‫کول‪ .‬د عصري ټکنالوژۍ او ماشینرۍ& تر منځته را تګ وړاندې همدې خطي نسخو د انسان د معنوي‬

‫‪1‬‬
 ‫امانت چارې سرته رسولې‪ .‬خطي نسخې د موډرن چاپي کتاب پخوانۍ& بڼه ده‪ ،‬هغه چې انسانانو& به په‬
‫الس په خطي بڼه لیکلې‪.‬‬
‫د پام وړ کلمې ‪ :‬نسخه‪ ،‬خط‪ ،‬مخینه کتابت‪ ،‬استنساخ‪ ،‬نسخ‪،‬کتاب‪،‬کاغذ‪ ،‬رنګ‪ ،‬پښتۍ‪.‬‬
‫خطي نسخې په لغت کې‪:‬‬
‫په لغت کې خطي نسخې یو مرکب نوم دی‪ ،‬چې له دوو& کلمو څخه جوړ سوی& دی‪ ،‬لومړی خطي نسبتي‬
‫صفت دی‪ ،‬خط ته منسوب‪ ،‬د چاپ په مقابل کې الس کښنې ته وايي( ‪ )1‬دوهم نسخَ یا نسخه ؛ هغه کتاب‬
‫چې په الس لیکل کیږي‪ ،‬هغه اصل کتاب چې له هغه څخه بل ولیکل سي‪ ،‬یا هغه السي لیکلې پاڼه چې‬
‫معالج ډاکتر د خپل ناروغ& لپاره درمل پکې لیکلي وي(‪ ، ) 2‬په ټوليزه توګه هره لیکنه چې د کتاب په بڼه‬
‫پر کاغذ‪ ،‬پوست ‪ ،‬پاڼو‪ ،‬ونو& پر پوټکو& ولیکل سي خطي نسخه يې بولي‪.‬‬
‫د مخطوطة تعريف& او معنى‪  ‬في معجم المعاني الجامع ‪ -‬معجم عربي عربي‬
‫َمخطوطة‪( :‬اسم‬ ‫‪.1‬‬
‫مؤنَّث مخطوط‬ ‫‪o‬‬
‫َم ْخطوط ‪ ،‬كتاب أو وثيقة أو نصّ مكتوب باليد ل ّما يطبع بعد‬ ‫‪o‬‬
‫هغه کتاب‪ ،‬مخطوطه او وثیقه چې په الس لیکل سوې وي او وروسته طبع سي‬ ‫‪o‬‬
‫َمخطوط‪( :‬اسم‬ ‫‪.2‬‬
‫المؤنث ‪ :‬مخطوطة‬ ‫‪o‬‬
‫مفعول ِم ْن خَطَّ‬ ‫‪o‬‬
‫ال َم ْخطُوطُ‪ : ‬كتاب أو نصّ مكتوب باليد ل ّما يُطبع بعد‬ ‫‪o‬‬
‫ب الَّتِي خَطَّهَا القُ َد َما ُء بِأ َ ْي ِدي ِه ْ&م‬ ‫قِ ْس ُم‪ْ  ‬ال َم ْخطُوطَا ِ‬
‫ت‪ : ‬القِ ْس ُم الَّ ِذي يَحْ ت َِوي& َعلَى ال ُكتُ ِ‬ ‫‪o‬‬
‫هغه ډول لیکنې چې پخوانیو خلکو په الس کولې‬ ‫‪o‬‬
‫مخطوط‪( :‬اسم‬ ‫‪.3‬‬
‫مخطوط‪ : ‬اسم المفعول من خَطَّ( ‪)3‬‬ ‫‪o‬‬
‫په عام ډول ټولې هغه کتابي لیکنې چې پخوا به خلکو په الس کولې مخطوطې بلل کېږي‪&.‬‬
‫په اروپايي ژبو کې خطي نسخې ته ‪ Manuscript‬وايي چې له دوو& التیني کلمو ‪ Manu‬د(الس) او‬
‫معنی‪ ،‬ښندي& او کتيبې ته ‪ Inscription‬وايي ‪ .‬په کمبریج ډیکشنري کې خطي نسخې‬
‫ْ‬ ‫‪ script‬د(لیکنې)‬
‫داسې را پېژني‪:‬‬

‫)‪:man·u·script(măn′yə-skrĭpt′‬‬

‫‪A handwritten book, poem, or other document, or a collection of such han‬‬ ‫‪.1‬‬
‫‪.dwritten documents bound together‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ :‬فرهنګ متوسط دهخدا‪ ،‬جلد دوم ‪ ،‬چاپ اول ‪۱۳۸۵‬ش ص‪۱۱۸۴،‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ :‬فرهنګ متوسط دهخدا‪ ،‬جلد دوم ‪ ،‬چاپ اول ‪۱۳۸۵‬ش‪۲۹۸۸،‬ص‬
‫>‪3‬‬
‫عربي‪: 3‬‬ ‫معجم المعاني الجامع ‪ -‬معجم عربي‬

‫‪2‬‬
 ‫‪ : ۱‬هغه السي لیکلی کتاب‪ ،‬که شعري ټولګه یا بله لیکنه او مجموعه وي ‪ ،‬چي په الس لیکل‬
‫سوی وي خطي نسخه بلل کیږي‪.‬‬
‫‪A version of a book, article, or other work before being published or prep‬‬ ‫‪.2‬‬
‫‪.ared for publication‬‬
‫‪ :۲‬د کتاب هغه متن او بل السي کار چې ال چاپ او خپور سوی نه وي؛خطي نسخه وي‪.‬‬
‫‪)4(Handwriting, especially in contrast to print‬‬ ‫‪.3‬‬
‫‪ :۳‬هغه الس کښنه په ځانګړې توګه‪ ،‬چې چاپ سوې نه وي‪ ،‬خطي نسخه ورته وايي‪.‬‬
‫د خطي نسخې تعریف‪:‬‬
‫پوهانو د خطي نسخو& تعریف داسي کړی دی ‪ :‬هغه لرغوني او پخواني& کتابونه‪ ،‬چې دځانګړي لیکوال‬
‫له خوا پر یوې ځانګړي موضوع& په الس لیکل سوي وي خطي نسخې بلل کیږي ‪ .‬شرط دا چې لکه‬
‫سندونو‪ ،‬قبالو& او مکتبونو& له السي لیکونو& څخه بېل وي‪.‬‬
‫دخطي نسخو په تعریف کې د کاغذ‪ ،‬السي کښنې خبره اړینه ده‪.‬‬
‫ترڅنګ يې اوس مهال هغو علمي‪ ،‬ادبي او تاریخي& السي کښنو ته هم خطي نسخې وايي‪ ،‬چې لیکوال یا‬
‫خطاط په الس لیکلې او چمتو کړې وي چې چاپخانې ته يې د چاپ لپاره واستوي‪.‬‬
‫د نسخې ریښوي& کلمات‪:‬‬
‫نُسّاخ ‪ :‬نسخه لیکونکی‪ ،‬هغه چې دکتاب یا بلې لیکنې څخه لیکنه وکړي‪ &،‬ناسخ‪.‬‬
‫نَسّاخ ‪ :‬ناسخ‪،‬کاتب‪ ،‬خطاط‪ ،‬هغه څوک چې له یوه شي نسخه ولیکي‪.‬‬
‫نَسخ ‪ :‬دشپږګونو ښکلو خطونو& څخه یو ډول چې قرآني خط هم ورته وايي‪.‬‬
‫نُسخَ ت ‪ :‬نوشته‪ ،‬لیکنه‪ ،‬مکتوب‪ ،‬یاداښت‪.‬‬
‫نُسخت کول‪ :‬لیکل‪ ،‬یاداښت کول‪.‬‬
‫نُسخه‪ :‬هغه لیکنه چې پر کاغذ باندې د شخص له خوا په الس وليکل سي‪ ،‬یا هغه پاڼه چې معالج ډاکتر‬
‫خپل ناروغ ته درمل پرې ليکلې وي‪.‬‬
‫نُسخه اخیستل‪ :‬کتاب یا مکتوب ‪ ،‬دبل کتاب یا مکتوب له مخي لیکل‪.‬‬
‫استنساخ‪ :‬نسخه اخیستل‪ ،‬دکتاب له مخې نسخه ایستل ‪ ،‬یو مطلب د یوې بلې لیکنې له مخې لیکل‪)5 (.‬‬

‫د خطي نسخو ارزښت‪:‬‬

‫خطي نسخې دیوه هېواد تاریخي‪ ،‬علمي او فرهنګي هویت څرګندوي‪&.‬‬

‫‪4‬‬
‫‪:Cambridge dictionary,vol 2,online‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ :‬دکتر غالمرضا فدایی‪ ،‬آشنايي با نسخ خطي وآثار کمیاب‪ ،‬چاپ چهارم‪۱۳۹۲ ،‬ش‪،‬تهران‪،‬ص ‪۱۱‬‬

‫‪3‬‬
 ‫په خطي نسخو& کې ارزښتناکه خبره د هغوی لرغونتوب دی‪ ،‬یعنې هره خوانا او بشپړه نسخه چې یا‬
‫مؤلف په خپله لیکلې وي یا هم د هغه په غوښتنه بل خطاط& لیکلې وي او مخینه یې زیاته وي‪ ،‬د ارزښت‬
‫وړ وي‪ .‬دلته یې دوو مهمو ارزښتونو& ته نغوته کوو‪:‬‬
‫الف ‪ :‬د نسخې لرغونتوب& او عتیقه توب ‪ antique‬دی‪،‬په ځانګړې توګه که د لیک ښکال‪ ،‬تذهیب‪،‬‬
‫تجلید‪ ،‬او نقاشي ــ مېناتوري& څخه د نسخې په ښکال کې ګټه اخیستل سوې وې‪.‬‬
‫ب ‪ :‬د نسخې علمي او تحقیقي اړخ‪ :‬یعنې که نسخه تصحیح ‪ ،‬چاپ او خپره سي د متن‪ ،‬سبکپوهنې‪&،‬‬
‫علمي او تحقیقي چارو ته الره پرانیستل کېږي‪) ۵6(.‬‬
‫د خطي نسخو دکښلو انګېزه‪:‬‬
‫د خطي نسخو کښل ځانته ځانګړې بشري انګېزه او علت لري‪ ،‬دلته یې یوازې د دریو& اړینو انګېزو‬
‫یادونه کوو‪:‬‬
‫الف ‪ :‬علمي انګېزه‪:‬‬
‫بشر د تاریخ په اوږدو& کې راتلونکو نسلونو& ته د دیني ‪ ،‬مذهبي‪ ،‬علمي او فرهنګي& میراث د لېږد‬
‫لپاره د خطي نسخو ليکلو ته مخه کړه‪ .‬دا انګېزه د دې المل سوه چې دا مهال په نړۍ کې په مختلفو‬
‫برخو کې سلګونه زره خطي نسخې تر موږ پورې را رسېدلې& دي اوسنی نسل یې تر تصحیح وروسته‬
‫ټولنې ته دګټې اخیستې لپاره وړاندې& کوي‪.‬‬
‫تعلیمي او تربیوي انګېزه‪:‬‬
‫د خطي نسخو دکښلو او خوندیتوب& یوه اړینه انګېزه نوي نسل ته د سالمې تربیې او تعلیم انتقال و‪،‬‬
‫عالمانو‪ ،‬د خپلو شاګردانو د روزلو لپاره په حجرو‪ ،‬مدرسواو مسجدونو کې او صوفیانو& دخپلو ُمریدانو&‬
‫د روحي تزکیې& لپاره په خانقاو کې خطي نسخې لیکلې‪ ،‬چې په اسالمي نړۍ کې يې خاص ارزښت او‬
‫درنښت درلود‪.‬‬

‫د لرغونو خطي نسخو ډولونه‪:‬‬

‫تر دا مهاله نسخه پېژندونکو نړۍ کې د خطي نسخو څلور ډولونه ښودلي& دي‪:‬‬
‫‪ : ۱‬طوماري نسخې‪:‬‬
‫دا دخطي نسخو خورا لرغونی ډول دی‪ ،‬چې تر مېالده ( ‪ ۲۶۰۰‬ـــ ‪)۳۰۰۰‬کاله پخوانۍ بېلګې يې‬
‫مصر کې الس ته راغلی دي‪(.‬وګورئ؛کتابخانه های مصر& باستان)‬
‫‪ : ۲‬بیاض نسخې‪:‬‬
‫دا ډول خطي نسخې تر طوماري وروسته تاریخي ځای لري او د جیب دکتابچو& په اندازه کوچنۍ کچه‬
‫لري‪ ،‬پاڼې يې په بر او عرض صحافي& کېدلې او داوږده اړخه بیرته او پورې& کېدې او د مسلمانانو په‬
‫منځ کې يې رواج درلود‪ &.‬دې ډول نسخو کې به شعر ‪ ،‬نثر‪ ،‬دعاګانې‪ ،‬زیارتنامې او نورې‬
‫موضوعګانې& لیکل کېدې‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫‪ :‬آشنایی با نسخ خطي‪ ،‬مخکنی اثر‪۱۲ ،‬مخ‬

‫‪4‬‬
 ‫‪ُ :۳‬مرقع نسخې‪:‬‬
‫دا ډول خطي نسخې په لرغونې آریانا او ورسته په وړه آسیا او د هند نیمه وچه کې دود وې‪ .‬مرقع‬
‫نسخې د خط له قطعو& او نقاشۍ څخه جوړېدلې& او صحافانو د قطعو له یوځای کېدو څخه صحافي&‬
‫کولې‪ .‬دا ډول نسخې آریایانو له چینایانو& څخه زده کړې وې‪.‬‬
‫‪ :۴‬کتابي نسخې‪:‬‬
‫له دې ډول نسخو څخه موخه اوسني کتابونه دي‪ ،‬چې پخوا یې ورته کدکس (‪)۶7‬وایه‪ ،‬اوس د نړۍ‬
‫ډېرې مروجې& نسخې همدا دي‪۷8.‬‬
‫دخطي نسخو دخوندیتوب ځایونه‪:‬‬
‫خطي نسخو ته په معاصرو پېړویو کې زیات پام نه کېده ‪ ،‬دې چارې ته لومړی ختیځ پېژندونکو& په‬
‫‪ ۱۹‬او ‪ ۲۰‬پېړۍ& کې توجه وکړه‪ .‬معاصرو& استعماري& ټولواکیو& لکه دهند شرقي کمپنۍ د هند له نیمي‬
‫وچې‪ ،‬فرانسې له منځني ختیځ څخه یو زیات شمېر کتیبې او خطي نسخې چور کړې‪ .‬او خپلو‬
‫موزیمونو کې یې خوندي& او فهرست& بندي کړې‪ ،‬د خطي نسخو خوندیتوبب لپاره دا مهال څلور عمومي‬
‫مرکزونه پېژندل سوي& دي‪ ،‬لکه موزیمونه‪ ،‬آرشیفونه‪ ،‬عامه کتابتونونه او د خلکو شخصي کتابخانې‪&.‬‬
‫د خطي نسخې مادي اجزاوي‬
‫د خطي نسخو مادي اجزاوي په الندي ډول دي‪ :‬کاغذ‪ ،‬رنګ‪ ،‬مشواڼۍ‪،‬قلم& ‪،‬پښتۍ ‪ ،‬غچي‪ ،‬قلم‬
‫تراش‪،‬برس ‪،‬توږونکی ‪،‬سوری& کوونکی ‪ ،‬خط کش او نور‪...‬‬
‫د نسخه لیکلو پاڼې‪:‬‬
‫د بشر د ژوندانه له پیله کله چې انسان‪ ،‬پر لیک کښنه برالسی& سو د خپل نظر د څرګندولو لپاره یې‬
‫خپل علوم او نظریات په طبیعي رنګونو& پر توکو& کښل‪ ،‬لکه خټین توکې‪ ،‬ډبرې‪ ،‬طال او‬
‫فلزات‪،‬دڅارویو پوستکي‪،‬دڅارويو& او ژویو& هډوکِي‪ ،‬پاپیروس یا قرطاس‪ ،‬د ونو پاڼې او پوټکي‪.‬‬
‫دوهمه مېالدي پېړۍ& کې دکاغذ اختراع دبشر& له خورا ارزښتناکو& اختراعګانو څخه وه‪ .‬علم ورسره‬
‫پراختیا او پرمختیا وکړه‪ .‬دکاغذ خورا لرغونی شکل پاپیروس& کاغذ دی‪ ،‬چې دوه زره کاله له مېالده‬
‫مخکي د پاپیروس په نوم جګې ونې له مغز څخه جوړېدل‪ .‬وروسته ‪ ۱۰۵‬م کې چینایانو‪ ،‬په لسمه‬
‫مېالدي پېړۍ کې هندیانو د(تاري) په نوم ونې څخه دکاغذ لپاره استفاده وکړه‪.‬کله چې ابومسلم‬
‫خراساني په دوهمه هجري پېړۍ& کې چینایان په جګړو& کې ونیول‪،‬په هغو کې يې یو شمېر د کاغذ‬
‫جوړولو& په فن کې ماهر وو له دې الرې افغانستان ته هم دکاغذ جوړولو& فن راغی او په بېالبېلو&‬
‫ځایونو کې کاغذ جوړول& پیل سول‪ ،‬دې کې د هلمند په زینداور& کې هم کاغذ جوړېده چې زینداوری&‬
‫کاغذ یې باله‪)9(.‬‬
‫د کاغذ ډولونه‪:‬‬
‫چینايي کاغذ‪ ،‬هندی کاغذ‪،‬فرنګي& کاغذ‪،‬سمرقندي& کاغذ‪ ،‬ورېښمین کاغذ‪ ،‬بخارايي کاغذ‪ ،‬طاهري‬
‫کاغذ ‪،‬ماموني کاغذ‪ ،‬نوحي کاغذ‪ ،‬منصوري کاغذ‪ ،‬فرعوني کاغذ‪،‬کشميري& کاغذ‪ ،‬مصلوح کاغذ‪،‬‬

‫‪7‬‬
‫‪Codex :‬‬
‫‪8‬‬

‫‪9‬‬
‫‪ :‬حبیب هللا عظیمي‪،‬نسخه شناسی‪/‬کاغذ درنسخه شناسی وکتاب پردازی نسخ خطی‪،‬ایران‪ ۱۶۹ – ۱۳۸۶،۱۶۸،‬مخونه‬

‫‪5‬‬
 ‫سلیماني کاغذدولت ابادي کاغذ‪ ،‬عادلشاهي کاغذ‪ ،‬بغدادي کاغذ‪ ،‬آملي کاغذ‪ ،‬خونج کاغذ‪ ،‬عالیشاهي‬
‫کاغذ‪ ،‬شامي کاغذ‪ ،‬حموي& کاغذ‪َ ،‬حلَبي کاغذ‪ ،‬دمشقي کاغذ‪ ،‬ابري کاغذ او نور‪...‬‬
‫د خطي نسخې تر لیکلو وروسته مؤلف هڅه کوي چې خپل اثر ته ښکلې او ټینګه پښتۍ ورجوړه‬
‫کړي‪ .‬دجلد او پښتۍ جوړولو& هم په پخوا کې خپل فنکاران درلودل‪ &.‬ښارونو& او کلیو کې به د‬
‫صحافۍځانګړې& دوکانونه پرانیستي& وه‪.‬‬
‫پایله‪:‬‬
‫لرغونې دوره کې چي ال کاغذ نه و اختراع سوی‪ ،‬خلکو دلیکلو لپاره ‪ ،‬د ډبرینو او خټینو ټوټو‪ ،‬څارویو&‬
‫له پوستکو‪،‬د ونو له پاڼو او پوټکو‪ ،‬دژویو له هډکو څخه استفاده کول چې بېلګي يې دنیل په وادي او‬
‫لرغوني بابل کې ډېرې الس ته راغلې دي‪ .‬کله چې کاغذ په چین کې د (تسای لون) په مټ په (‪۱۰۵‬م)‬
‫مېالدي کې اختراع سو د خطي نسخو& کار تر مخکني ډول چټک‪ ،‬منظم او ښکلی سو‪ ،‬علم پراختیا‬
‫ومونده‪)۸(.‬‬
‫خطي نسخه لیکنه په لرغونې آریانا& او اوسني افغانستان کې ډېره لرغونتیا& لري‪ ،‬په پخوانیو وختونو کې‬
‫به واکمنانو په خپلو دربارونو کې دبیرخانې& او لیکنځایونه درلودل‪ ،‬کاتبان او خطاطان به ګمارل سوي‬
‫وو‪ ،‬د دربار اړوندې& پیښي به یې لیکلې‪ ،‬دا چاره معموالً په ټولو شاهي دربارونو کې دود وه‪ ،‬ځینو‬
‫لیکوالو او شاعرانو به بیا په آزاد ډول خپل اثار یا په خپله یا هم د خطاطانو& او کاتبانو& په وسیله لیکل‪،‬‬
‫د بېلګې په توګه پیرو روښان به د خپلو اثارو یو زیات شمېر& نسخې په خپلو ُمریدانو& او کاتبانو& ليکلې‬
‫او دخپراوي لپاره به یې د شاهانو دربارنو او د ملکانو حجرو ته لېږلې چې روښاني فکر او تصوف&‬
‫په سیمه کې خپور کړي‪.‬‬

‫ماخذونه‪:‬‬
‫‪ :۱‬فرهنګ متوسط& دهخدا‪ ،‬جلد دوم ‪ ،‬چاپ اول ‪۱۳۸۵‬ش ص‪.۱۱۸۴،‬‬
‫‪ :۲‬فرهنګ متوسط& دهخدا‪ ،‬جلد دوم ‪ ،‬چاپ اول ‪۱۳۸۵‬ش‪۲۹۸۸،‬ص‪.‬‬
‫‪.‬معجم المعاني الجامع ‪ -‬معجم عربي ـــ عربي ‪۳:‬‬
‫‪Cambridge dictionary,online ۴:‬‬
‫‪ : ۵‬دکتر غالمرضا فدایی‪ ،‬آشنايي با نسخ خطي وآثار کمیاب‪ ،‬چاپ چهارم‪۱۳۹۲ ،‬ش‪،‬تهران‪،‬ص ‪.۱۱‬‬
‫‪ : ۶‬آشنایی با نسخ خطي‪ ،‬مخکنی اثر‪۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪.Codex :۷‬‬
‫‪ :۸‬عظیمي‪ ،‬حبیب هللا ‪،‬نسخه شناسی‪/‬کاغذ درنسخه شناسی وکتاب پردازی& نسخ خطی‪،‬ایران‪،‬‬
‫‪ ۱۶۹ – ۱۳۸۶،۱۶۸‬مخونه‪.‬‬

‫‪6‬‬