UNIVERZITET U TUZLI

FAKULTET ELEKTROTEHNIKE

II Ciklus studija – ak. 2019/20

Predmet: Interakcija električne mreže i pogonskih motora

Zdenko Divković

Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora

Istraživački rad

Tuzla,maj 2020 godine.

SADRŽAJ

1.Uvod ........................................................................................................................................ 1
2.Osnovni pojmovi kvalitete električne energije ........................................................................ 2
2.1 Promjene napona .............................................................................................................. 3
2.2 Treperenje napona ............................................................................................................ 3
2.3 Harmonici ......................................................................................................................... 4
2.4 Frekvencija napona ........................................................................................................... 5
2.5 Nesimetrija napona ........................................................................................................... 5
2.6 Propadi napona ................................................................................................................. 6
2.7 Prekid opskrbe električnom energijom ............................................................................. 6
2.8 Norma EN 50160 .............................................................................................................. 7
3.Uticaj kvalitete napona na rad asinhronih motora ................................................................... 8
3.1 Uticaj krutosti mreže na propade napona pri startovanju asinhronog motora .................. 9
3.2 Uticaj harmonijskog izobličenja mrežnog napona na asinhronu mašinu ....................... 12
3.3 Uticaj neuravnoteženosti mrežnog napona na rad asinhronih mašina ............................ 17
4. Moment asinhronog motora.................................................................................................. 18
5. Zaključak .............................................................................................................................. 20
Literatura .................................................................................................................................. 21
Popis slika
2.1 Parametri kvaliteta električne energije ................................................................................. 2
2.2 Treperenje napona ................................................................................................................ 3
2.3 Harmonijsko izobličenje napona .......................................................................................... 4
2.4 Frekvencija napona ............................................................................................................... 5
2.5 Nesimetrija napona uzrokovana kvarom .............................................................................. 5
2.6 Naponski propadi .................................................................................................................. 6
3.1 Vremenski oblik propada napona ......................................................................................... 9
3.2 Karakteristični oblici propada napona ................................................................................ 10
3.3 Mjerna šema ....................................................................................................................... 11
3.4 propad napona tokom startovanja asinhronog motora pri R=1.5 ....................................... 11
3.5 Propad napona tokom startovanja motora pri R= 3 ............................................................ 11
3.6 Viši harmonici napona ........................................................................................................ 13
3.7 Obrtno polje simetričnog sistema struja 5. harmonica ....................................................... 14
3.8 Rezultujući fluks struja osnovnog i 5. harmonica .............................................................. 15
3.9 Obrtno polje simetričnog sistema struja 7. harmonica ....................................................... 15
3.10 Rezultujući fluks struja osnovnog i 7. harmonica ............................................................ 16
4.1 Asinhroni momenti a)kaveznog b)klizno kolutnog motora ................................................ 19
Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 1

1.Uvod

Kvaliteta napona je veoma važna tema u Distribuciji električne energije pogotovo jer se na
kvaliteti isporučenog proizvoda zasniva ugled na tržištu a samim time i cijena isporučenog
proizvoda. Time kvaliteta napona dolazi u sami fokus pažnje distributera električne energije i
kupca koji tu robu plaća. S obzirom na tu stavku, distribucija je donijela svoje standarde koji
su vezani za europsku normu EN 50160 i time se uklopila u okvir standarda propisanih od
strane Europskog komiteta za standarde u elektrotehnici Električni potrošači koji najviše
pridonose povećanju produktivnosti, po pravilu imaju najveći udio u pogoršanju kvalitete
električne energije. Kako se tehnološka rješenja koja se koriste u raznim tehnološkim
procesima, mijenjaju na sve sofisticiranije i preciznije ureĎaje za nadzor i upravljanje, tako
njihov povratni utjecaj na izvore napajanja el. en. se takoĎer mijenja. U ovom referatu će biti
prikazan utjecaj fenomena propada napona uzrokovan startovanjem asinhronog motora i
uticaj krutosti mreže na propade napona, uticaj harmonijskog izobličenja napona napajanja na
rad asinhronog motora, uticaj neuravnoteženosti napona napajanja na rad asinhronog motora.
Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 2

2.Osnovni pojmovi kvalitete električne energije

Osnovna definicija kvalitete električne energije govori da karakteristike izvora napajanja

moraju omogućiti normalan rad potrošaća. Norme se primjenjuje za razne parametre
elektromagnetske kompatibilnosti i za utvrĎivanje kvalitete električne energije. Norma koja
definira EMC je EN (CENELEC europske ) . Norma koja definira kvalitetu električne
energije je EN 50160 – 2012. Norme opisuju: razinu elektromagnetske kompatibilnosti,
razinu elektromagnetskih opreme i koju potrošač može generirati. Norme ,koje opisuju
kvalitetu električne energije ,reguliraju parametre napona i struje.
Parametri kvalitete električne energije koji se mjere:

 propadi napona i naponski prekidi

 harmonici i meĎuharmonici,
 kolebanje napona,
 prijelazni prenaponi,
 tranzijentni prenaponi,
 valovitost,
 nesimetričnost napona,
 promjene frekvencije mreže,
 postojanje DC signala u AC signalu,
 prisutnost signalnih napona.

Na slici 2.1 takoĎer se mogu vidjeti parametri.

2.1 Parametri kvaliteta električne energije

Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 3

2.1 Promjene napona

Kod promjena napona razlikuju se brze i polagane promjene napona. Promjena napona je
prihvatljiva ako se pri normalnim pogonskim uvjetima 95% svih 10-minutnih srednjih
vrijednosti efektivne vrijednosti opskrbnog napona svakog tjednog intervala nalazi unutar +/-
10% vrijednosti normiranog nazivnog napona (Un). To znači da od ukupno 1008, 10-
minutnih srednjih vrijednosti efektivnih vrijednosti napona izmjerenih tijekom jednog tjedna,
njih 958 mora imati vrijednost unutar područja 207 –253 V.

2.2 Treperenje napona

Treperenje napona (flicker) odreĎuje se na sljedeći način: Ukoliko je u prostoriji 100 ljudi pri
istim uvjetima i 50 ljudi vidi promjenu intenziteta svjetla, možemo reći da je flicker
intenziteta 1. Ljudsko oko je najviše osjetljivo na flickere frekvencije od 7 Hz do 10Hz. Pri
normalnim pogonskim uvjetima dugotrajna jakost tijekom tjedna ne smije prelaziti 1.
Djelovanje raste s amplitudom napona. Jakost flickra ne smije prijeći vrijednost jedan unutar
95% vremena jednog tjedna.

2.2 Treperenje napona

Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 4

2.3 Harmonici

Naponi viših harmonika sinusoidni su naponi frekvencija koje su cjelobrojni višekratnici

osnovne frekvencije. Harmonici imaju negativan utjecaj na rad elektromagnetskog sustava.
Pri normalnim pogonskim uvjetima 95% 10-minutnih srednjih vrijednosti efektivne
vrijednosti napona svakog pojedinog višeg harmonika ne smije ni u jednom tjednom intervalu
prelaziti vrijednost iz tablice 2.3. Više harmonike u mrežnom naponu uglavnom generiraju
viši harmonici struja nelinearnih trošila, koji su spojeni na distribucijsku mrežu. Primjena
frekvencijskih pretvarača i drugih upravljačkih ureĎaja povećava vrijednost meĎuharmonika.

2.3 Harmonijsko izobličenje napona

Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 5

2.4 Frekvencija napona

Frekvencija nazivnog napona iznosi 50 Hz. Pri normalnim pogonskim uvjetima u

distributivnoj mreži vrijedi 98% svih 10 sekundnih vrijednosti temeljne frekvencije mora biti
unutar pojasa : 50 Hz +/- 1 %, a u ostalih 5 % ne smije izlaziti izvan +4 %/ -6 % 50 Hz. Kod
otočnih mreža vrijede nešto drugačija pravila. Na slici 2.4. je prikazana promjena u
frekvenciji koja uključuje varijaciju u frekvenciji iznad ili ispod 50 Hz.

2.4 Frekvencija napona

2.5 Nesimetrija napona

Nesimetrija napona nastaje pri trofaznim mrežama izmeĎu pojedinih faza kod kojih iznos nije
jednak i kut nije 120°. Mjerilo koje pokazuje nesimetriju napona je omjer inverzne i direktne
komponente. Pri normalnim pogonskim uvjetima sve 10-minutne srednje efektivne vrijednosti
inverzne komponente napona ne smije kod 95 % srednjih vrijednosti svakog tjednog intervala
prelaziti 2 % odgovarajuće direktne komponente. Na slici 2.5. vidimo nesimetriju napona
uzrokovanu kvarom.

2.5 Nesimetrija napona uzrokovana kvarom

Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 6

2.6 Propadi napona

Propadi napona uglavnom nastaju radi kvarova u mreži. Propad napona je

naglo(nepredviĎeno), kratkotrajno samanjenje napona na neku od vrijednosti u pojasu od 90
%, pa do 1% nazivnog napona ,nakon čega se napon vraća na početnu vrijednost. Norma EN
50160 ne regulira dozvoljeni broj naponskih propada tijekom tjedna, nego daje ocjenu da je
njihova učestalost godišnje promjenjiva. Očekivani broj propada godišnje od desetak do
tisuću. Većina propada traje manje od 1 sekunde, a dubine do 60 % (slika 2.6.).

2.6 Naponski propadi

2.7 Prekid opskrbe električnom energijom

Prekid opskrbe znači da je opskrbni napon na mjestu predaje manji od 1% nazivnog napona.
Prekidi se ralikuju po planiranim i neplaniranim prekidima te prema trajanju - kratkotrajni i
dugotrajni prekidi. Kratki prekidi traju manje od 3 min, dok dugi traju duže od 3 min. Kratki
prekidi u 70% moraju biti kraći od 1 s, dok kod dugih prekida tolerancija iznosi 10-50 puta
godišnje.
Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 7

2.8 Norma EN 50160

Europsku normu EN 50160 napona u javnim distributivnim električnim mrežama izradio je

CENELEC BTTF 60-6, fizikalne karakteristike električne energije Europskog odbora za
normiranje u elektrotehnici (CLC) ju je ratificirao 5. srpnja 1994. kao EN 50160.
Ova norma sadrži opis bitnih karakteristika opskrbnog napona na mjestu predaje potrošaču u
javnim niskonaponskim i srednjenaponskim električnim mrežama pri normalnim pogonskim
uvjetima. MeĎutim, te karakteristike nisu predviĎene za uporabu kao vrijednosti
elektromagnetske kompatibilnosti ili kao granične vrijednosti koje se iz postrojenja po
vodovima prenose u javne razdjelne mreže.
Dakle, ova norma ne predstavlja odredbe o elektrotehničkoj sigurnosti. MeĎutim, odredbe ove
norme mogu biti korištene kao odredbe elektroenergetske suglasnosti ili ugovora o isporuci
električne energije zaključnih izmeĎu isporučitelja i potrošača električne energije kao i
ugovora izmeĎu kupca i isporučitelja električne opreme.
Članovi CENELEC-a dužni su držati se pravilnika CEN/CENELEC – a kojem su utvrĎeni
uvjeti pod kojima se ovoj europskoj normi mora bez ikakve promjene dati status nacionalne
norme.
Dakle, norma EN 50160 ima za cilj dati karakter značajkama napona napajanja u odnosu na
valni oblik, visinu, frekvenciju i simetriju kod trofazne mreže na mjestu predaje potrošaču.
Cilj je postavljanje graničnih vrijednosti kod normalnih radnih uvjeta. U električnim
niskonaponskim mrežama kvarovi postrojenja mogu dovoditi do velikih smetnji. No
kompletni ispad mreže ne može se smisleno opisati preko graničnih vrijednosti. Zbog toga
nema smisla zadavati stvarne granične vrijednosti. Norma postavlja fiksno one vrijednosti kao
granične, koje ne smiju biti premašene 95% vremena monitoringa.
Mjeri se, zavisno od mjerne veličine, 10 sek. ili 10 min. srednja vrijednost mjerene veličine.
Duţina mjerenja obuhvaća jedan tjedan. Iz registriranih podataka se nakon završetka mjerenja
odreĎuje vjerojatnost pojavljivanja, i podaci se prikazuju u odgovarajućoj formi.
MeĎutim, norma ne vrijedi u izvanrednim situacijama kao što su nesvakidašnje vremenske
prilike ili prirodne katastrofe, koje onemogućavaju utjecaj isporučitelju energije. TakoĎer,
norma ne vrijedi u slučajevima, gdje postrojenje potrošača ne odgovara zadanim normama.
Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 8

3.Uticaj kvalitete napona na rad asinhronih motora

U industrijskim pogonima postoje različiti uzročnici smetnji. Industrijski pogoni su nelinearna

trošila, zbog toga nastaju izobličenja u valnom obliku. Sve to utječe na kvalitetu električne
energije.
Veliki industrijski pogoni su nelinearna trošila. Takva trošila dodatno utječu na valni oblik.
Zbog toga se poduzimaju neke mjere, kako bi se to smanjilo. Industrijske pogone karakterizira
mali faktor snage. Kako bi se izbjeglo plaćanje penala, ugraĎuju se kondenzatorske baterije.
No, zbog toga se pojavljuju strujni harmonici, i kao posljedica toga je rezonancija. Pojavom
rezonancije dolazi do pregrijavanja motora i transformatora. TakoĎer, uzrokuje nepravilan rad
osjetljivih elektroničkih komponenti.
Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 9

3.1 Uticaj krutosti mreže na propade napona pri startovanju asinhronog motora

Propad napona je jedan od najozbiljnijih problema kvaliteta električne energije. Propad

napona predstavlja kratkotrajno smanjenje efektivne vrednosti napona do vrednosti izmeĎu 10
% i 90 % naznačene vrednosti napona obično u trajanju od polovine periode do 1 min. Na
slikama 3.1 i 3.2 prikazan je tipičan vremenski oblik propada napona i njegovi karakteristični
parametri. Uzroci propada napona su kratki spojevi, uključenje velikih potrošača (asinhronih
motora i elektrolučnih peći) i preopterećenje u mreži. Ovaj fenomen ima globalni karakter
budući da zahvata deo mreže, a ne samo jedan čvor.
Najčešće posledice su ispadi ili greške u radu osetljive električne opreme: digitalnih ureĎaja
(računari, procesna oprema u industriji: PLC, mikrokontroleri, robotika...; audio i video
ureĎaji u domaćinstvu), releja i kontaktora. Stoga propadi napona uzrokuju velike probleme u
regulisanim elektromotornim pogonima i računarskim sistemima. Prevencija propada napona
postiže se ureĎajima za besprekidno napajanje i različitim kondicionerima snage.

Posledice propada napona su otkazivanje opreme, prekid programa, gubitak informacija,

prekid proizvodnog procesa ili oštećenje industrijskih proizvoda. Budući da su propadi
napona daleko češći od prekida napajanja, šteta uzrokovana propadima napona čak povlači
veće troškove nego šteta uzrokovana prekidima napajanja.

3.1 Vremenski oblik propada napona

Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 10

3.2 Karakteristični oblici propada napona

Prilikom uključenja velikih asinhronih motora struja motora je 5-7 puta veća od naznačene
struje motora. Ovakva struja uključenja obično uzrokuje propade napona dubine do15 %.
Dubina propada napona prilikom startovanja asinhronog motora izrazito zavisi od impedanse
mreže. Jaka ili kruta mreža je mreža male impedanse. Sa porastom impedanse mreže padovi
napona u mreži su veći, što dovodi do većih propada napona u čvorovima mreže.
Trajanje propada napona usled startovanja motora zavisi pre svega od inercije motora i
njegovog opterećenja. Moment motora proporcionalan je kvadratu napona na priključcima
motora. Razlika izmeĎu pogonskog momenta i momenta opterećenja odreĎuje ubrzanje
motora, a time i vreme zaletanja motora. Ukoliko je propad napona veliki, moguće je da
odreaguje podnaponska zaštitat ili da polazni moment postane manji od momenta opterećenja
i da ne može da pokrene mašinu ili da zaletanje motora traje suviše dugo i da zaštita od
preopterećenja prekine zaletanje motora.
Propad napona utiče i na ostale motore u mreži. Motori koji su priključeni na iste sabirnice
kao i motor koji se pušta u rad će usporiti. Naime, smanjenje napona na priključcima motora
smanjuje moment mašine. Kad moment mašine postane manji od momenta opterećenja,
mašina usporava, klizanje raste, reaktivna snaga motora raste, struja motora raste dok se
faktor snage smanjuje. Ovo povećanje struje dovodi do dodatnog smanjenja napona na
priključcima motora.
U primjeru izvedeno je direktno puštanje u rad asinhronog motora (pod punim naponom) koji
nije opterećen. Ovo je najjednostavniji i najjeftiniji način zaletanja motora. Propad napona na
priključcima motora snimljen je za različite vrednosti impedanse mreže (slika 3.3). Slaba
mreža je modelovana otpornikom izmeĎu motora i priključka na niskonaponsku mrežu. Na
osnovu snimljenih vremenskih oblika napona i struja (slike 3.4 i 3.5) može se zaključiti da
povećanje impedanse mreže povećava dubinu i trajanje propada napona.
Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 11

3.3 Mjerna šema

3.4 propad napona tokom startovanja asinhronog motora pri R=1.5

3.5 Propad napona tokom startovanja motora pri R= 3

Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 12

3.2 Uticaj harmonijskog izobličenja mrežnog napona na asinhronu mašinu

Asinhroni motori su u savremenim elektroenergetskim sistemima izloženi nesinusoidalnim

uslovima rada usled prisustva velikog broja nelinearnih elemenata u sistemu:
− elektrolučne peći, elektrolučni aparati za zavarivanje, fluorescentne lampe
− regulisani naizmenični i jednosmerni elektromotorni pogoni
− transformatori i generatori sa zasićenim magnetskim kolom
− FACTS ureĎaji
− prekidački izvori napajanja
− obnovljivi izvori energije
− HVDC mreže
− personalni računari, audio i video oprema u domaćinstvima.

Što se tiče obrtnih mašina, povećanje gubitaka u mašini je najozbiljnija posledica prisustva
viših harmonika. Viši harmonici povećavanju gubitke u statorskom i rotorskom električnom i
magnetnom kolu. Naime, viši harmonici u naponu izazivaju dodatno dielektrično naprezanje
izolacije mašine što smanjuje životni vek mašine. Viši harmonici struje povećavaju efektivnu
vrednost struje, pa su i Džulovi gubici veći. Usled viših učestanosti skin efekat je izraženiji,
gubici usled vrtložnih struja i histerezisa su veći. Svaki harmonik struje stvara sopstveni fluks
rasipanja stogu su gubici usled rasutog fluksa veći. Pri tome je raspodela gubitaka u mašini
neravnomerna, usled čega se u mašini javljaju vruće tačke koje lokalno slabe izolaciju
namotaja. Fluks viših harmonika indukuje struje visokih učestanosti u rotoru. Kao rezultat
imamo veliko zagrevanje rotora i pojavu oscilacija ili redukcije momenta. Oscilatorni moment
mašine može da utiče na kvalitet proizvoda u industriji, povećava vibracije mehaničkih delova
i buke, što dovodi do ubrzanog starenja mašine ili čak može da izazove pojavu mehaničke
rezonancije.
Motori mogu da rade bez opasnosti od pregrevanja ukoliko se napajaju naponom koji je
izobličen manje od 5 %. Izobličenje napona i struje definiše se preko indeksa totalne
harmonijske distorzije. Totalna harmonijska distorzija je mera odstupanja periodičnog signala
od sinusoide i predstavlja odnos izmeĎu efektivne vrednosti viših harmonika i efektivne
vrednosti osnovnog harmonika. Totalna harmonijska distorzija napona je prema tome:

∞ 2
ℎ=2 𝑉ℎ
𝑇𝐻𝐷 =
𝑉1
𝑉ℎ
dok je individualna distorzija harmonika napona jednaka količiniku .
𝑉1
Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 13

U ovom primjeru analiziran je uticaj harmonijskih izobličenja napona napajanja na

harmonijskih sastav statorske i rotorske struje asinhronog motora. Stator asinhronog motora je
vezan u zvezdu. Motor je priključen na niskonaponsku mrežu. Spektar napona napajanja
prikazan je na slici 6. Sadržaj parnih harmonika je zanemariv dok su od neparnih dominanti 5.
i 7. harmonik, zatim 3, 9, 11, 13, 15, 17, i 19. harmonik.

3.6 Viši harmonici napona

Spektar struja koja se uspostavljaju u namotajima statora zavisi od toga da li je zvezdište

statora uzemljeno. Harmonici reda 3k, k=1,2,... predstavljaju tzv. sistem struja nultog
redosleda koje se mogu uspostaviti jedino ukoliko u kolu postoji nulti provodnik. Naime,
struje ovih harmonika su u fazi, npr. za 3. harmonika važi da je:

𝑖𝑎3 = 𝐼𝑚3 cos 3𝜔𝑡

𝑖𝑏3 = 𝐼𝑚3 cos 3 𝜔𝑡 − 2𝜋/3 = 𝐼𝑚3 cos 3𝜔𝑡

𝑖𝑐3 = 𝐼𝑚3 cos 3 𝜔𝑡 + 2𝜋/3 = 𝐼𝑚3 cos 3𝜔𝑡

Stoga na osnovu I Kirchhoff-ovog zakona za statorsko kolo motora sa neuzemljenim

zvezdištem u svakom trenutku važi:

𝑖𝑎3 + 𝑖𝑏3 + 𝑖𝑐3 = 0

odnosno 3𝐼𝑚3 cos 3𝜔𝑡 = 0, odakle slijedi da je 𝐼𝑚3 = 0.

Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 14

Ukoliko bismo uzemljili zvezdište statora, u struji statora bi se uspostavila struja sa visokim
sadržajem 3. harmonika. Razlog je što se fluksevi 3. harmonika faznih struja uspostavljaju
lošim magnetskim putevima velike magnetske otpornosti zahvaljujući tome što ih uzrokuju
jednovremene struje istog intenziteta u namotajima koji su meĎusobno pomereni za 120º u
prostoru. Stoga celokupan fluks 3. harmonika struje predstavlja fluks rasipanja statorskog
namotaja. Prema tome, sistem struja 3. harmonika ne formira obrtno polje u mašini i ne
doprinosi elektromehaničkoj konverziji u motoru.

Harmonici reda 3k+1 i 3k+2, k=1,2,... su prisutni u struji statora bez obzira na to da li je
zvezdište statora uzemljeno ili ne. Simetričan sistem harmonika faznih struja 3k+2 predstavlja
sistem inverznog redosleda i u mašini formira inverzno polje obrtnog fluksa (slika 3.7). Npr,
za struje 5. harmonika važi:

𝑖𝑎5 = 𝐼𝑚5 cos 5𝜔𝑡

𝑖𝑏5 = 𝐼𝑚5 cos 5 𝜔𝑡 − 2𝜋/3 = 𝐼𝑚5 cos 5𝜔𝑡 + 2𝜋/3

𝑖𝑐5 = 𝐼𝑚5 cos 5 𝜔𝑡 + 2𝜋/3 = 𝐼𝑚5 cos 5𝜔𝑡 − 2𝜋/3

3.7 Obrtno polje simetričnog sistema struja 5. harmonica

Obrtno polje 5. harmonika indukuje struje 6. harmonika u rotorskom namotaju. Naime, polje
5. harmonika rotira frekvencijom 5𝜔 u smeru suprotnom od smera kretanja rotora. Stoga u
odnosu na rotor, polje 5. harmonika rotira brzinom 6𝜔 i indukuje struje učestanosti 6𝜔. Na
slici 3.8 prikazani su obrtni vektori fluksa osnovnog i 5. harmonika.
Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 15

3.8 Rezultujući fluks struja osnovnog i 5. harmonica

S druge strane, 7. harmonik i uopšte harmonici reda 3k+1 predstavljaju sistem faznih veličina
direktnog redosleda i formiraju direktno obrtno polje u mašini:

𝑖𝑎7 = 𝐼𝑚7 cos 7𝜔𝑡

𝑖𝑏7 = 𝐼𝑚7 cos 7 𝜔𝑡 − 2𝜋/3 = 𝐼𝑚7 cos 7𝜔𝑡 − 2𝜋/3

𝑖𝑐7 = 𝐼𝑚7 cos 7 𝜔𝑡 + 2𝜋/3 = 𝐼𝑚7 cos 7𝜔𝑡 + 2𝜋/3

3.9 Obrtno polje simetričnog sistema struja 7. harmonica

Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 16

Obrtno polje 7. harmonika takoĎe indukuje struje 6. harmonika u rotorskom namotaju. Polje
7. Harmonika rotira frekvencijom 7𝜔 u smeru kretanja rotora. Stoga u odnosu na rotor, polje
7. harmonika rotira brzinom 7𝜔 − 𝜔 = 6𝜔 i indukuje struje učestanosti 6𝜔. Na slici 3.10
prikazani su obrtni vektori fluksa osnovnog i 5. harmonika.

3.10 Rezultujući fluks struja osnovnog i 7. harmonica

U trofaznom simetričnom sistemu faznih veličina važi sledeće:

− Harmonici direktnog redosleda su harmonici reda 3k+1
− Harmonici inverznog redosleda su harmonici reda 3k+2
− Harmonici nultog redosleda su harmonici reda 3k, k = 1,2,…
Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 17

3.3 Uticaj neuravnoteženosti mrežnog napona na rad asinhronih mašina

Pod neuravnoteženim ili nebalansiranim sistemom faznih napona podrazumeva se sistem

faznih napona odreĎene učestanosti čije je zbir različit od nule. Takvi naponi se Fortescue-
ovom transformacijom mogu dekomponovati u 3 sistema faznih veličina: direktnog,
inverznog i nultog redosleda. Ako asinhroni motor priključimo na trofazni izvor
neuravnoteženih faznih napona industrijske učestanosti, direktne komponente napona
uspostaviće struje direktnog redosleda u statoru, a ove elektromagnetsko obrtno polje koje
rotira u direktnom smeru. Inverzne komponente napona uzrokovaće statorske struje inverznog
redosleda, koje formiraju elektromagnetsko obrtno polje koje rotira u inverznom smeru.
Komponente napona nultog redosleda ne stvaraju obrtno polje.
Posledica neuravnoteženog napajanja je smanjenje momenta mašine i dodatno zagrevanje
rotora u kojem se indukuju struje drugog harmonika. Struje drugog harmonika indukuje obrtni
fluks inverznih komponenata struja koji rotira u smeru suprotnom od smera kretanja rotora.
Kritičan slučaj neuravnoteženog napajanja asinhronog motora predstavlja dvofazno napajanje
motora kada su su direktne i inverzne komponente struja jednakih amplituda.
Neuravnoteženost napona može da se javi i u višim harmonicima. Ukoliko npr. imamo
nauravnotežene 5. harmonike faznih napona, direktne komponente ovih napona bi stvorile
obrtni fluks koji rotira u direktnom smeru, inverzne komponente bi stvorile obrtni fluks koji
rotira u inverznom smeru, dok bi nulte komponente 5. harmonika formirale samo fluks
rasipanja u mašini.
Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 18

4. Moment asinhronog motora

Momenat asinhronog motora je proizvod interakcije magnetnog polja u meĎugvožĎu i struja

koje se indukuju u rotoru. Kada se motor napaja nesinusoidalnim naponom (i strujama), polje
u meĎugvožĎu i rotorske struje sadrže više harmonične komponente. Harmonične
komponente, u zavisnosti od svoje učestanosti, mogu biti direktnog, inverznog ili nultog
redosleda. Komponente direktnog redosleda su 1,4,7,10,13, itd. stvaraju momenat koji vratilo
obrće u direktnom smeru, tj. u istom smeru kao i osnovni harmonik). Komponente inverznog
redosleda su 2,5,8,11,14, itd. i stvaraju momenat koji se obrće u inverznom smeru, tj.
suprotno od smera momenta koji stvara osnovni harmonik. Komponente nultog redosleda su
3,9,15,21, itd. ne razvijaju obrtni momenat, ali nose energiju koja se disipira u vidu toplote.
Znači polje osnovnog harmonika obrće osovinu motora u pozitivnom smeru nominalnom
brzinom motora, polje 5. harmonika pokušava da okreće osovinu u suprotnom smeru 5 puta
većom brzinom od nominalne, polje 7. harmonika pokušava da okreće osovinu u direktnom
smeru 7 puta većom brzinom, itd... Rezultat je da slaganje uticaja polja pozitivnog i
negativnog redosleda stvara mehaničke torzione oscilacije (vibracije) na osovini i povećane
mehaničke gubitke u radu motora. Ako se učestanost vibracija poklopi sa sopstvenom
mehaničkom učestanosti osovine, vibracije se pojačavaju i moguća su ozbiljna oštećenja
osovine. Ukoliko se uzme u obzir da u modernim industrijskim pogonima nije neuobičajeno
da 5. i 7. harmonik napona dosegnu 5% nominalnog napona pa i više, mogu se približno
shvatiti razmere mehaničkih gubitaka u elektromotorima zbog pogoršanog kvaliteta napona.
Zbog toga je kod većih frekventno regulisanih pogona, važno je da se izvrši analiza sadržaja i
uticaja viših harmonika.

Slično kao i kod transformatora, harmonična izobličenja napona povećavaju električne

gubitke u motoru i dovode do povećanog grejanja, zbog dodatnih gubitaka u bakru statorskog
i rotorskog namotaja, te gubitaka u gvožĎu (histerezis i vrtložne struje). Ovi gubici se dalje
uvećavaju usled skin efekta koji postaje primetan na učestanostima iznad 300 Hz. Magnetno
polje usled rasipanja, koje izazivaju harmonične struje statora i rotora na ivicama namotaja,
stvara dodatne gubitke. Značajni gubici u gvožĎu mogu nastati i kod motora sa iskošenim
rotorskim žlebovima zbog indukovanih struja visoke učestanosti i brze promene fluksa (zbog
histerezisa) u statoru i rotoru. Prekomererno grejanje dovodi do degradacije svojstava masti za
podmazivanje i na kraju i do havarije ležaja. Harmonične struje mogu dovesti do pojave struje
u ležajevima, koje se najčešće sprečavaju montažom izolovanog ležaja, slično kao kod motora
koji se napajaju sa frekventnog regulatora. Prekomerno grejanje predstavlja važan faktor za
ograničenje životnog veka motora. Za svakih 10°C porasta temperature iznad propisane,
životni vek izolacionog materijala se smanjuje za 50%. Kavezni rotori su nešto otporniji na
povišene temperature u odnosu na motore sa namotanim rotorom. Namotaji motora, posebno
klase B ili niže, su osetljive na ošećenja usled velike strmine naponskog talasa tj. velikog
dv/dt, kao što je slučaj kod komutacije ili kod viših harmonika. Imajući u vidu da
elektromotori čine najveći deo snage potrošača u prosečnom industrijskom pogonu, jasno je
da je najveći deo ukupnih gubitaka pogona skoncentrisan upravo ovde. Ukoliko bi se
poboljšanjem kvaliteta napona smanjili gubici na elektromotorima, energetska efikasnost
čitavog pogona bi se značajno povećala.
Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 19

Analizirajmo sada uticaj viših harmonika na rad motora. Najvažnija karakteristika za rad
asinhronog motora je karakteristika momenta u zavisnosti od brzine obrtanja. Uticaj ν -tog
harmonika, koji daje obrtno polje, možemo da prikažemo kao poseban motor na istom vratilu
sa ν puta većim brojem pari polova i s naponom smanjenim u odnosu amplituda višeg i
osnovnog harmonika polja. Karakteristika momenta takvog motora razlikovaće se od
karakteristike momenta za osnovni harmonik po tome, što će sinhrona brzina obrtanja biti ν -
puta manja i što će maksimalni momenat biti manji u odnosu kvadrata "napona", tj. kvadrata
amplituda mps.

4.1 Asinhroni momenti a)kaveznog b)klizno kolutnog motora

Sa slike se vidi da je uticaj viših harmonika jak kod malih brzina obrtanja, a da je praktično
zanemariv u blizini sinhronizma. Zbog toga možemo očekivati probleme kod pokretanja. Ako
je npr. momenat opterećenja konstantan, i veći od sedla kojeg prouzrokuje 7. harmonik, onda
motor neće moći da ubrza preko tog sedla, nego će moći da se okreće sa oko 1/7 sinhrone
brzine obrtanja, pri čemu će motor uzimati iz mreže mnogo veću struju od naznačene, te može
doći do pregaranja motora. Ova analiza vredi za pokretanje motora sa kratkospojenim
rotorom, a to je uvek slučaj kod kaveznog motora. Kod pokretanja asinhrone mašine sa
kliznim kolutovima pomoću pokretača, karakteristike svih viših harmonika se menjaju na isti
način kao i karakteristike osnovnog harmonika. Ako uzmemo da je otpor pokretača tako velik,
da imamo maksimalni momenat prilikom pokretanja ( =1 pr s ), dobijemo karakteristike
momenta prema slici 4.1 b). Sa slike je vidljivo da se rezultantni momenat ne smanjuje
mnogo, iz čega sledi da menjenjem otpora pokretača možemo praktički uvek da postignemo
dovoljno velike momente pokretanja, pa prema tome kod motora sa namotanim rotorom
problem pokretanja ne postoji u tolikoj meri kao kod kaveznih motora.
Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 20

5. Zaključak

U današnjem svijetu, kvaliteta električne energije je usko povezana sa tržištem. Stabilna

opskrba električnom energije glavni je prioritet svakog operatera. Zbog toga se provodi
ispitivanje i nadziranje kvalitete električne energije. Razvojem tehnologije, porastao je broj
poluvodičkih komponenti u kućanstvima, a tako i u industrijskim pogonima u svrhu
jednostavnijeg upravljanja motorima. Zbog toga su uvedene norme koje definiraju neka
pravila u distribuciji električne energije. Norma EN 50160 nam daj ograničenja za parametre
kao što su: naponski propadi, naponska nesimetričnost , harmonici, prenaponi, valovitost, itd.
Loša kvaliteta električne energije uzrokuje tehničko-ekonomske probleme za različite strane
povezane na mreži. Najčešće pogoĎeni elektronički ureĎaji su električni motori. Procjena
financijskih gubitaka zbog loše kvalitete električne energije je vrlo složena uključuje razne
izravne i neizravne troškove. UtvrĎeno je da su industrijski pogoni najviše osjetljivi na
probleme u isporuci električne energije. Zbog toga komponente imaju dodatne gubitke i
smanjenu učinkovitost. Gotovo sve elektroničke komponente unose smetnje u mrežu koje
utječu na kvalitetu električne energije. Harmonici nastaju zbog djelovanja elektroničkih
ispravljača, ureĎaja s električnim lukom. Pojavu harmonika smanjujemo ugradnjom različitih
pasivnih filtera i prigušnica. Osim harmonika, veliki problem u mreži je i treperenje napona
koje nastaje zbog trošila, kao što su: pilane, valjaonice, električni grijači velikih snaga, motori
s promjenjivim opterećenjem, itd. Tehnička rješenja za smanjenje utjecaja treperenja napona
su: UPS sustavi, ugradnja reaktivnog kompenzatora.
Istraživački rad:Utjecaj kvalitete napona na rad asinhronih motora 21

Literatura

[1] Josip Jureković: Električki strojevi, vlastita naklada Zagreb 2007.

[2] R. Wolf: Osnove električnih strojeva, Školska knjiga-Zagreb 1995.
[3] Prof.dr.sc. Zdravko Valter: Električni strojevi, ETF Osijek, 2008.
[4] Martin O.Thurston, Hamid A. Toliyat, Gerald B. Kliman: Handbook of electric motors,
Taylor & Francis Group, 2004.
[5] Osobne fotografije, fotografirane 29.12.2015.
[6] Predavanja Prof. dr. sc. Drago Ban, Prof.dr.sc. Ivan Gašparac: Elektromotorni pogoni s
izmjeničnim motorima, Fakultet elektrotehnike i računarstva, Zagreb 2010.
[7] Rathna Kumar Sastry Chitroju: Improved Performance Characteristics of Induction
Machines with Non-Skewed Asymmetrical Rotor Slots, School of Electrical Engineering
Royal Institute of Technology, Sweden 2009.
[8] Končar tehnički priručnik, Končar elektroindustrija d.d. , 1991. [11] ANSYS Inc: User’s
guide – Maxwell 3D, 2010.
[9] Motor with IE5 Efficiency Class, Hitachi Review Vol. 64 (2015.)