ZBORNIK REZIMEA RADOVA

ZBORNIK REZIMEA RADOVA

Dvadeset treći međunarodni kongres o procesnoj industriji
PROCESING 2010
Dvadeset šesto savetovanje sa međunarodnim učešćem
ZAVARIVANJE 2010
Dvadeset šesto savetovanje sa međunarodnim učešćem
IBR 2010
(Tara, 2–4 jun 2010)

Izdavači
Savez mašinskih i elektrotehničkih
inženjera i tehničara Srbije (SMEITS)
Sekcija za procesnu tehniku
Kneza Miloša 7a/II, 11000 Beograd

Društvo za unapređivanje
zavarivanja u Srbiji (DUZS)
Grčića Milenka 67, 11000 Beograd

Srpsko društvo za ispitivanje

bez razaranja (SDIBR)
Grčića Milenka 67, 11000 Beograd

Glavni urednik
Ilija Kovačević, dipl. inž.

Uređivački odbor
dr Dejan Radić, dipl. inž.,
dr Vencislav Grabulov, dipl. inž.,
mr Đurđija Čašić, dipl. inž.

Kompjuterska priprema
„Kvartet V“, Beograd

Štampa
„NO-KAČI“, Beograd

Tiraž
400 primeraka

Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije i

Inženjerska komora Srbije finansijski su pomogli
organizovanje savetovanja „Zavarivanje 2010“
 PREDGOVOR
Pozitivni komentari učesnika, odjek iz privrede, promovisanje struke kroz
osamnaest plenarnih predavanja od ukupno sto četrnaest, kao i impozantan
broj od tri stotine učesnika iz zemlje i inostranstva, ponovo su udružili, Savez
mašinskih i elektrotehničkih inženjera i tehničara Srbije (SMEITS), Društvo za
unapređivanje zavarivanja u Srbiji (DUZS) i Srpsko društvo za ispitivanje bez
razaranja (SDIBR) u želji da zajednički organizuju svoje tradicionalne skupove i da
na taj način zajednički ostvaruju postavljene ciljeve:
– objedinjeno razmatranje komplementarne problematike
(„Procesinga 2010“, „Zavarivanja 2010“ i „IBR 2010“);
– da na jednom mestu, u isto vreme i sa jednom kotizacijom stručnjaci jednog
preduzeća učestvuju na tri respektabilna naučno‑stručna skupa;
– dopunjavanje tematskih oblasti koje omogućava učesnicima da slede logičan niz
u životu jednog proizvoda (projekta, izrade – zavarivanja, ispitivanja, puštanja u
rad, održavanja, popravke itd.);
– da radovi koji se pripremaju za skup budu sa tematikom iz svakodnevnog
inženjerskog rada, kako bi se omogućilo učesnicima da reše ili dobiju ideju kako
da reše konkretne probleme iz prakse;
– povećanje broja učesnika i članstva u SMEITS‑u, DUZS‑u i SDIBR‑u;
– međusobno povezivanje učesnika, privrednih društava i organizatora kongresa
odnosno savetovanja u cilju promovisanja struke i stalnog poslovnog kontakta u
periodima između dva skupa;
– da zajedničko savetovanje postane embrion organizovanja
budućih regionalnih skupova.
Sa željom da kvalitet rada skupa podignu na viši nivo, organizacioni i
naučno‑stručni odbori sva tri skupa su nakon prispeća i razvrstavanja radova
napravili plan skupa koji podrazumeva zajednička plenarna izlaganja svih radova
u istoj sali, osim šest radova za koje su se naučno-stručni odbori
odlučili da budu prezentirani na posterima.
U ovom zborniku nalaze se rezimei radova pisani za sva tri skupa, dok se radovi u
celini nalaze na kompakt disku koji je priložen zborniku.
Pored osnovnih informacija o skupu – naziva pokrovitelja i sponzora, sastava
odbora, programa skupa i oglasnog dela, u ovoj knjizi je i prednacrt „Pravilnika
o tehničkim uslovima za obavljanje delatnosti punjenja, transporta, skladištenja i
distribucije boca sa tehničkim gasovima“, kome je u programu
skupa posvećen okrugli sto.

   U Beogradu, maja 2010. ORGANIZACIONI ODBORI

 „Procesinga 2010“,
 „Zavarivanja 2010“,
 „IBR 2010“


 Dvadeset treći međunarodni kongres
o procesnoj industriji
PROCESING 2010
Dvadeset šesto savetovanje sa međunarodnim učešćem
ZAVARIVANJE 2010
Dvadeset šesto savetovanje sa međunarodnim učešćem
IBR 2010

održavaju se pod pokroviteljstvom

Ministarstva rudarstva i energetike
Republike Srbije
Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije
Ministarstva ekonomije i regionalnog razvoja Republike Srbije
Sekretarijata za energetiku i mineralne
sirovine AP Vojvodine
Privredne komore Srbije
Inženjerske komore Srbije

SPONZORI

Beograd

Beograd

Rumunija

Zagreb, Hrvatska

Beograd

Beograd


 Bečej

Beograd

Beograd

Ćuprija

Novi Sad

Beograd

Beograd

Beograd

Beograd

POČASNI ODBOR
Ernst Bode Messer Tehnogas, Beograd
Marinko Bokić EuroGas, Subotica
Nicolae Crunteanu Ductil – Air Liquide Welding, Rumunija
Miroslav Cvetićanin Remming, Novi Sad
Branko Cvetković Bacco, Beograd
Vencislav Grabulov Društvo za unapređivanje
zavarivanja u Srbiji, Beograd
Branko Grbić Delta inženjering, Beograd

 Nenad Ilibašić Everest services, Beograd
Branislav Jaćimović Mašinski fakultet, Beograd
Aleksandar Jakovljević JP EPS, Beograd
Slobodan Janjušević Kirka – SURI, Beograd
Slobodan Macedonić Linde Gas Srbija – Industrija gasova,
Bečej
Tomislav Papić Sekretarijat za energetiku APV,
Novi Sad
Milutin Prodanović Ministarstvo rudarstva i energeitke RS,
Beograd
Dragoljub Radojičić Srpsko društvo za ispitivanje bez
razaranja, Beograd
Milena Radujković ELIMP, Zagreb, Hrvatska
Aleksandar Stanković SAGAX, Beograd
Goran Sofronić Zavod za zavarivanje, Beograd
Miodrag Stojiljković SMEITS, Beograd
Slobodan Stošić MIP – Procesna oprema, Ćuprija
Dragoslav Šumarac Inženjerska komora Srbije, Beograd
Miomir A. Todorović Privredna komora Srbije, Beograd
Dimitrije Voronjec Mašinski fakultet, Beograd

NAUČNO-STRUČNI ODBOR
„PROCESINGA 2010“
Gradimir Ilić Mašinski fakultet, Niš
Ioan Laza Mašinski fakultet, Temišvar, Rumunija
Slobodan Macedonić Linde Gas Srbija, Bečej
Dejan Radić Mašinski fakultet, Beograd
(predsednik Odbora)
Miroslav Stanojević Mašinski fakultet, Beograd

ORGANIZACIONI ODBOR
„PROCESINGA 2010“
Aleksandar Dedić Šumarski fakultet, Beograd
Aleksandar Enbulajev BGA, Beograd
Srbislav Genić Mašinski fakultet, Beograd
Ilija Kovačević Pro-ING, Beograd
(predsednik Odbora)
Zoran Nikolić Messer Tehnogas, Beograd
Aleksandar Petrović Mašinski fakultet, Beograd
Vukašin Simeunović Toplana, Kraljevo
Aleksandar Stanković SAGAX, Beograd
Slobodan Stošić MIP – Procesna oprema, Ćuprija
Dragomir Šamšalović SMEITS, Beograd
Dejan Vračar Babcock borsig power usluge, Beograd

NAUČNO-STRUČNI ODBOR
„ZAVARIVANJA 2010“
Milica Antić Zavod za zavarivanje, Beograd
Katarina Gerić FTNS, Novi Sad
Vencislav Grabulov Institut za ispitivanje materijala,
Beograd (predsednik Odbora)
Vukić Lazić Mašinski fakultet, Kragujevac
Zoran Odanović Institut za ispitivanje materijala,
Beograd
Aleksandar Radović DUZS, Beograd
Aleksandar Sedmak Mašinski fakultet, Beograd

 ORGANIZACIONI ODBOR
„ZAVARIVANJA 2010“
Vera Božić DUZS, Beograd
Aleksandar Đorđević Messer Tehnogas, Beograd
Vencislav Grabulov Institut za ispitivanje materijala,
Beograd
Vladimir Lilić Weld-ing, Beograd
(predsednik Odbora)
Branislav Lukić Institut za zaštitu
na radu, Novi Sad
Dragan Mišković REFIT INŽENJERING, Beograd
Dragan Mitić Zavod za zavarivanje, Beograd
Ana Nanut HIP „Petrohemija“, Pančevo

ORGANIZACIONI I
STRUČNI ODBOR
„IBR-a 2010“
Đurđija Čašić Institut „Vinča“, Beograd (predsednik
Odbora)
Ljiljana Dunđerski JP „Srbija gas“, Zrenjanin
Aleksandar Jakovljević JP EPS, Beograd
Nenad Marković Goša, Smederevska Palanka
Vesna Peruničić Termoelektro, Beograd
Dragoljub Radojčić Kontrol inspekt, Beograd
Goran Sofronić Zavod za zavarivanje, Beograd

ORGANIZATORI
„Procesing 2010”
Savez mašinskih i elektrotehničkih
inženjera i tehničara Srbije (SMEITS),
Sekcija za procesnu tehniku
Kneza Miloša 7a/II, 11000 Beograd
Tel. +381 (0) 11 3230‑041, +381 (0) 11 3031‑696,
tel./faks +381 (0) 11 3231‑372
E‑mail: office@smeits.rs,
web: www.smeits.rs
Savetovanje „Zavarivanje 2010”
Društvo za unapređivanje
zavarivanja u Srbiji (DUZS),
Grčića Milenka 67, 11000 Beograd
Tel./faks +381 (0) 11 2850‑794
E‑mail: duzs@eunet.rs,
web: www.duzs.org.rs
Savetovanje „IBR 2010”
Srpsko društvo za ispitivanje
bez razaranja (SDIBR),
Grčića Milenka 67, 11000 Beograd
Tel. +381 (0) 11 2851‑079,
faks +381 (0) 11 2850‑648
E‑mail: zzzgo1@eunet.rs,
web: www.sdibr.org.rs
10
 PROGRAM KONGRESA
Sreda, 2. jun 2010.

15.00–18.00 h Prijavljivanje učesnika i podela kongresnog materijala Hol hotela

18.00–19.30 h Koktel dobrodošlice, otvaranje kongresa PROCESING 2010, Kongresna
savetovanja ZAVARIVANJE 2010 i IBR 2010, pozdravne reči i sala
uručivanje povelja za 2009. godinu

Četvrtak, 3. jun 2010.

8.30–11.00 h Izlaganje radova: Kongresna

PROCESING 2010 – od br. 1 do br. 5 I tematske grupe sala
ZAVARIVANJE 2010 - od br. 75 do br. 79 IV tematske grupe
IBR 2010 - br. 81 i 85 I tematske grupe, br. 87 i 88 II
tematske grupe, br. 89 III tematske grupe i br. 91 do 95 IV
tematske grupe
Predstavljanje sponzora:
1. MESSER TEHNOGAS, Beograd
2. CWG, Beograd
3. METAL INSPEKT, Beograd
11.00–11.15 h Pauza
11.15–14.15 h Skupština SDIBR-a Sala u
prizemlju
11.15–14.15 h Izlaganje radova: Kongresna
PROCESING - od br. 6 do br. 12 II tematske grupe, od br. 37 sala
do br. 43 VI tematske grupe
ZAVARIVANJE 2010 - od br. 56 do br. 74 III tematske grupe
14.15–16.00 h Pauza
16.00–18.00 h Predstavljanje sponzora: Kongresna
1. ELIMP, Hrvatska sala
2. DUCTIL, AIR LIQUIDE WELDING, Rumunija
3. BACCO, Beograd
Izlaganje radova:
PROCESING 2010 - od br. 21 do br. 27 IV tematske grupe
ZAVARIVANJE 2010 - od br. 49 do br. 55 II tematske grupe
18.15–19.30 h PROCESING 2010 - Konferencija Društva za procesnu Sala na
tehniku I spratu
18.15–20.00 h ZAVARIVANJE 2010 - Skupština DUZS-a Sala u
prizemlju
21.00 h Svečana večera Restoran
hotela

11
 Petak, 4. jun 2010.

9.00–12.00 h Izlaganje radova: Kongresna

PROCESING 2010 - od br. 13 do br. 20 III tematske grupe i sala
od br. 28 do br. 36 V tematske grupe
ZAVARIVANJE 2010 - od br. 44 do br. 48 I tematske grupe
IBR 2010 - od br. 82 do br. 86 I tematske grupe
Predstavljanje sponzora:
1. REMMING, Novi Sad
2. SGS, Beograd
3. LINDE GAS SRBIJA, Industrija gasova, Bečej
12.00–12.15 h Pauza
12.15–13.00 h Okrugli sto: PROCESING 2010 - Pravilnik o tehničkim Sala u
uslovima za obavljanje delatnosti punjenja, transporta i prizemlju
distribucije boca sa tehničkim gasovima
12.15–13.00 h Okrugli sto: IBR 2010 - Kvalifikacija i sertifikacija osoblja za Sala na
IBR I spratu
13.00–13.30 h PROCESING 2010, ZAVARIVANJE 2010 i IBR 2010: Kongresna
Završna reč, kraj rada kongresa sala

Radovi navedeni u programu pod rednim brojevima 31, 41, 66, 69, 80 i 90 biće prezenti-
rani na posterima sve vreme trajanja kongresa odnosno savetovanja, u holu hotela
gde se održava izložba sponzora.

12
 SADRŽAJ

RADOVI NA PROCESINGU 2010

I.  Tehnička regulativa i sistemi kvaliteta
1. DOKUMENTACIJA I UPRAVLJANJE DOKUMENTACIJOM
– ŠTA JE TO?
Branislav Kovačević, Darko Nikolić i Vojislav Ibrahimović . . . . . . . 25
2. UPOREDNI PREGLED STANDARDA
ZA DEFINISANJE KVALITETA ETANOLA
Marko Jarić, Nikola Budimir,
Branislav Jaćimović i Srbislav Genić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
3. NOVI PRISTUP I GLOBALNI PRISTUP – OSNOVNA
KONCEPTUALNA REŠENJA
Zoran Bakić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
4. MARKETING DANAŠNJE PROCESNE OPREME
Zoran Radojević . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
5. PRIMENA STANDARDA I TEHNIČKIH PROPISA PRI
TRANSPORTU ROBE KONTEJNERIMA
S. Nedeljković, A. Milošević i A. Boričić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

II. Procesne tehnologije

6. REOKSIDACIJA NISKOLEGIRANIH ČELIKA KAO
FUNKCIJA TEMPERATURE LIVENJA
Ž. Radović, N. Jauković i M. Lalović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
7. REGENERACIJA HDS (HIDRODESULFURIZACIJA)
KATALIZATORA POMOĆU INJEKTIRANJA KISEONIKA
U STRUJU AZOTA KOJI SE RECIRKULIŠE KROZ HDS
REAKTOR
Zoran Jurić, Stevan Ajdinović, Dušan Janošev i Sava Pavlović . . . . . 31
8. PRIMENA KISEONIKA ZA TOPLJENJE SEKUNDARNOG
OLOVA U ROTACIONIM PEĆIMA
Nikola Pavlović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
9. TRETMAN SIROVE PITKE VODE SA ČISTIM
KISEONIKOM (primer Fabrike vode u Apatinu)
Srđan Krstić, Jovan Lemić i Petar Bjegović . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
10. PRIMENA TEČNOG AZOTA ZA KRIOGENO MLEVENJE I
DOBIJANJE FINOG PRAHA OD GUME, TERMOPLASTIKE,
ZAČINA ILI FARMACEUTSKIH PROIZVODA
Miloš Kostić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
11. PROMJENA SAVOJNE ČVRSTOĆE POLIPROPILENA
PUNJENOG STAKLENIM PRAHOM
Zoran Janjuš, Aleksandar Petrović, Aleksandar Jovović,
Radica Prokić-Cvetković i Predrag Ilić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
13
12. UREĐAJ ZA UPRAVLJANJE PILANOM
Stanko Stankov, Zoran Icić i Saša Nikolić . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

III. Projektovanje, izgradnja, eksploatacija

i održavanje procesnih postrojenja
13. DIMENZIONISANJE PRSTENASTIH
VODOVODNIH MREŽA
K. Popovski, V. Mijakovski i M. Petkovski . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
14. EXPERIMENTAL STUDY CONCERNING THE
DEGRADATION PROCESS IN CASE OF USING A CEREAL
RECIPE DURING THE ANAEROBIC FERMENTATION
Adrian–Eugen Cioablă, Ioana Ionel & Dorin Lelea . . . . . . . . . . . . 38
15. PREDLOG UNAPREĐENJA SISTEMA ZA KONZERVACIJU
KOTLOVSKIH POSTROJENJA U TERMOELEKTRANAMA
Dejan Radić, Miroslav Stanojević, Milorad Jovanović,
Aleksandar Jovović i Marko Obradović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
16. PRIMENA SAVREMENIH KONSTRUKCIJA ISPUNA U
HIPERBOLOIDNOJ RASHLADNOJ KULI
Dušica Golubović, Dušan Golubović i Srđan Vasković . . . . . . . . . . 40
17. PRIMER SISTEMA ZA MERENJE TOPLOTNE ENERGIJE
KOJA SE DISTRIBUIRA VODENOM PAROM PREMA
POTROŠAČIMA IZ TOPLANE U VREOCIMA
Sanin Mehmedagić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
18. UREĐAJ ZA KATODNU ZAŠTITU POSTROJENJA OD
KOROZIJE
Stanko Stankov, Zoran Icić i Saša Nikolić . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
19. ODRŽAVANJE MODERNIZOVANIH PREDAJNIH STANICA
U SISTEMIMA DALJINSKOG GREJANJA
Radovan Talić i Vladimir Radulović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
20. SISTEMI ZA MERENJE MASENOG PROTOKA I FINOĆE
MLEVENJA UGLJENOG PRAHA KOJI SE KORISTI U
KOTLOVIMA TERMOELEKTRANA
Mileta Ružičić i Milorad Stanisavljević . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

IV. Konstruisanje, izrada, ispitivanje

i montaža procesne opreme
21. REZULTATI ISPITIVANJA SAGOREVANJA BALIRANE
BIOMASE NA KOTLU TOPLOTNE SNAGE 70 kW
Branislav S. Repić, Dragoljub V. Dakić,
Dejan M. Đurović i Aleksandar M. Erić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
22. BEZBEDNOST RADA I RADNE SREDINE U SKLADIŠTIMA
B. Cvetanović, M. Ristić i D. Radosavljević . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
23. IZRADA I KARAKTERISTIKE POROZNIH FILTERSKIH
CEVI OD AKTIVNOG UGLJA
O. Dimčić, D. Radić, B. Dimčić i D. Božić . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
24. KONTROLISANJE IZRADE NADZEMNOG
REZERVOARA ZA SKLADIŠTENJE TEČNOG
NAFTNOG GASA ZAPREMINE 250 m3
Zoran Anđelković i Ivan Radetić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
14
25. ANALIZA NAPONA I DEFORMACIJA
RAVNIH ZAPORNIH VENTILA
M. Milošević, A. Petrović, N. Mitrović i N. Momčilović . . . . . . . . . . 49
26. EKSPERIMENTALNO ISPITIVANJE OTPORNOSTI
NA KOROZIJU I LOM ZAVARENIH CEVI
ZA NAFTNE BUŠOTINE
Miodrag Arsić, Živče Šarkoćević, Marko Rakin,
Zoran Odanović i Aleksandar Veljović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
27. ANALIZA ČVRSTOĆE MULTIMEDIJALNOG FILTERA
Miroslav M. Živković, Snežana D. Vulović,
Rodoljub S. Vujanac i Bratislav B. Milanović . . . . . . . . . . . . . . . . 51

V. Inženjerstvo životne sredine i održivi razvoj.

Zaštita životne sredine, zaštita radne sredine, racionalno
korišćenje energije, obnovljivi izvori energije
28. UTICAJ OBOGAĆIVANJA I PREDGRIJAVANJA
VAZDUHA NA TEMPERATURU I SASTAV PRODUKATA
SAGORIJEVANJA TEČNOG GORIVA
M. Lalović i Ž. Radović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
29. TRETMAN ALKALNIH OTPADNIH VODA
SA UGLJEN-DIOKSIDOM
(PRIMER PUNIONICE PIĆA TERRA PRODUCTION)
Ana Đorović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
30. URBAN TRANSPORT IN TIMISOARA AND CITY
DEVELOPMENT
Luisa Izabel Dungan, Ioana Ionel, Adrian–Eugen Cioablă . . . . . . . . 54
31. MODELIRANJE UTICAJA TEMPERATURSKIH USLOVA
SAGOREVANJA NA EMISIJU ŠTETNIH PRODUKATA
SAGOREVANJA BIOMASE
Branislav S. Repić, Stevan Đ. Nemoda,
Ana D. Radojević i Andrijana D. Stojanović . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
32. PRORAČUN POSTROJENJA ZA SMANJENJE EMISIJE
AZOTNIH OKSIDA POSTUPKOM SNCR
Marko Obradović, Dejan Radić, Aleksandar Jovović,
Miroslav Stanojević, Dušan Todorović i Ivan Ćosić . . . . . . . . . . . . 56
33. RAZMATRANJE MOGUĆNOSTI UPOTREBE
OTPADNOG MULJA U INDUSTRIJI CEMENTA
S. Simić i M. Stanojević . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
34. MOŽE LI ENERGIJA VETRA BITI KONKURENT OSTALIM
OBLICIMA ENERGIJE I GDE SE ONA MOŽE PRIMENITI?
Dragica Milenković i Šefik M. Bajmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
35. PRIMENA PREČIŠĆAVANJA OTPADNIH VODA
FLOTACIJOM U DESTILERIJI ZA PROIZVODNJU
RAFINISANOG ALKOHOLA
Dimitrije Đorđević, Branislav Jaćimović i Srbislav Genić . . . . . . . . 59
36. TEHNIČKO‑EKONOMSKI ASPEKTI KORIŠĆENJA
SOLARNE ENERGIJE ZA GREJANJE SANITARNE VODE
U SISTEMU SPECIJALNIH BOLNICA SRBIJE
A. Boričić, D. Blagojević, S. Mitić i N. Minčić . . . . . . . . . . . . . . . . 60
15
VI. Osnovne operacije, aparati i mašine
u procesnoj industriji
37. BRZINA TEČNOSTI PRI INVERZNOJ FLUIDIZACIJI U
BARBOTAŽNOJ KOLONI SA KONCENTRIČNOM CEVI
Dragica Z. Jovičević, Ivana M. Šijački,
Milenko S. Tokić i Predrag S. Kojić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
38. KORELISANJE PRELAZA TOPLOTE PRI KONTAKTNOJ
KONDENZACIJI NA SEGMENTNIM PODOVIMA
Branislav M. Jaćimović, Srbislav B. Genić i Ljubiša A. Vladić . . . . . 62
39. FORMIRANJE VRTLOGA UNUTAR DUBOKIH CAVITY
(ŠUPLJINA) PRIMENOM LATTICE BOLTZMANN METODE
Nataša Lj. Lukić, Jelena Đ. Marković,
Predrag M. Tekić i Jelena B. Rađenović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
40. ANALIZA STRUJANJA FLUIDA I FORMIRANJA
VRTLOGA IZMEĐU DVE NERAVNE PLOČE PRIMENOM
NUMERIČKIH METODA
Jelena Đ. Marković, Nataša Lj. Lukić,
Predrag M. Tekić i Jelena B. Rađenović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
41. UTICAJ DODATKA ALKOHOLA I TIPA DISTRIBUTORA
NA HIDRODINAMIKU BARBOTAŽNE KOLONE SA
KONCENTRIČNOM CEVI
Milenko S. Tokić, Predrag S. Kojić,
Ivana M. Šijački i Dragica Z. Jovičević . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
42 ANALIZA SLIČNOSTI PROCESA IZMENA TOPLOTE
I MASE U MAGLENOJ KOMORI KLIMATIZACIONOG
UREĐAJA
Šefik M. Bajamak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
43. TESTIRANJE GASNO NEPROPUSNOG OBJEKTA
PRIMENOM DIFUZIONOG – EFUZIONOG
MATEMATIČKOG MODELA ZA ODREĐIVANJE
KOEFICIJENTA PROPUŠTANJA Du
Slobodan Rackov i Slobodan Ristić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

RADOVI NA ZAVARIVANJU 2010

I. Konvencionalni i nekonvencionalni
postupci zavarivanja
44. ZAVARIVANJA I REZANJE METALA PODVODNOM
TEHNOLOGIJOM
S. Ju. Maksimov, V. S. But, O. I. Oleinik i D. Bajić . . . . . . . . . . . . . 71
45. ELEKTROLUČNO ZAVARIVANJE POPUNJAVAJUĆOM
ELEKTRODOM
G. V. Kuzmenko i D. Bajić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
46. TEHNOLOGIJA ORBITALNOG ZAVARIVANJA
CJEVOVODA PRIMJENOM AKTIVIRAJUĆEG TOPITELJA
S. Ju. Savitsky, D. Bajić, M. M. Savitsky,
V. N. Vashchenko, A. F. Lupan i Ju. M. Skrabaliuk . . . . . . . . . . . . 73
16
47. UTICAJ PARAMETARA FSW POSTUPKA
ZAVARIVANJA NA KVALITET ZAVARENOG
SPOJA ALUMINIJUMSKE LEGURE 5052
Miroslav Mijajlović, Aleksandar Živković,
Dragan Milčić i Igor Radisavljević . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
48. KOMPARACIJA METODA KONAČNIH ELEMENATA I
METODA KONAČNIH VOLUMENA NA
PROBLEMU JEDNODIMENZIONOG
NESTACIONARNOG PRENOSA TOPLOTE
E. Džiho, S. Isić i S. Pašić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

II. Osnovni, dodatni i pomoćni materijali

49. ANALIZA KVALITETA ZAVARENOG SPOJA ČELIKA
X10CrNiMoTi18.10 DOBIJENOG ZAVARIVANJEM
ELEKTRODOM PIVA 18/8/6B
Ž. Blečić, A. Vukosavljević, D. Blečić,
V. Grabulov i I. Nikolić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
50. ZAVARIVANJE I NAVARIVANJE
POD PRAŠKOM – NOVOSTI
Jožica Cankar, Marjan Bregant i Mojca Šolar . . . . . . . . . . . . . . . 77
51. KISELA ILI RUTILNA OBLOGA NA ELEKRODI ZA REL
POSTUPAK VARENJA?
Z. Karastojković, Z. Kovačević, Z. Janjušević i N. Bajić . . . . . . . . . . 78
52. OPTIMIZACIJA REŽIMA ZAVARIVANJA
KORIŠĆENJEM TOPITELJA
D. Bajić, M. M. Savitsky i Ž. Blečić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
53. STRUKTURA METALA ŠAVA I ZUTA DOBIJENA SA
PUNJENOM ŽICOM MAG POSTUPKOM
Nikola Bajić, Vera Šijački–Žeravčić,
Marko Rakin i Slobodan Stojadinović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
54. TEORIJSKO-EKSPERIMENTALNO ODREĐIVANJE
BRZINE HLAĐENJA PRI NAVARIVANJU KOVAČKIH
ALATA I UTICAJ TE BRZINE NA KORISNE OSOBINE
NAVARIVANIH ALATA
Vukić Lazić, Milorad Jovanović, Ružica Nikolić, Srbislav
Aleksandrović, Božidar Krstić i Milan Mutavdžić . . . . . . . . . . . . . 81
55. OCENA ZAVARLJIVOSTI I IZBOR NAJPOVOLJNIJEG
POSTUPKA I TEHNOLOGIJE ZAVARIVANJA ČELIKA
POVIŠENE JAČINE WELDOX 700
Milorad Jovanović, Vukić Lazić,
Petar Marinković, Branislav Nedeljković,
Srbislav Aleksandrović i Dragan Milosavljević . . . . . . . . . . . . . . 82

III. Integritet konstrukcija

i osiguranje kvaliteta
56. TRIBOLOŠKE KARAKTERISTIKE I MIKROSTRUKTURNA
SVOJSTVA NAVARENIH SLOJEVA SA NAJMANJOM I
NAJVEĆOM OTPORNOŠĆU NA HABANJE
M. Perović, D. Veljić i A. Živković . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
17
57. NUMERIČKA ANALIZA ZAVARENIH SPOJEVA
VAGONSKIH KONSTRUKCIJA
M. Živković, V. Milovanović, D. Rakić i S. Vulović . . . . . . . . . . . . . 84
58. UTICAJ PROCESA TERMIČKE OBRADE I TOPLE
PLASTIČNE DEFORMACIJE NA ODABRANE OSOBINE
ZAVARENIH SPOJEVA RAZNORODNIH ČELIKA
R. Ćirić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
59. PROCENA PREOSTALOG VEKA TRAJANJA
BUBNJA KOTLA SA ASPEKTA MIKROSTRUKTURE
ZAVARENIH SPOJEVA
Z. Kovačević, Z. Karastojković, Z. Odanović i R. Popović . . . . . . . . 86
60. UTICAJ TEMPERATURE PREDGREVANJA NA
MEHANIČKE KARAKTERISTIKE SUČEONO
ZAVARENOG SPOJA NODULARNOG LIVA
Lazar Brestovački, Bela Sabo i Katarina Gerić . . . . . . . . . . . . . . . 87
61. REPERATURA ZAVARIVANJEM SLOMLJENOG VRATILA
SA KONIČNIM ZUPČANIKOM
Željko Šteković i Ljubomir Šuša . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
62. MONTAŽA TLAČNOG CJEVOVODA
HE MOSTARSKO BLATO
Angela Topić, Mehmed Behmen i Marija Grbeš . . . . . . . . . . . . . . 89
63. PREDVIĐANJE OPTIMALNIH PARAMETARA
INTERVENTNOG REPARATURNOG ZAVARIVANJA
ČELIKA 13CrMo 4-5 ANALITIČKIM METODAMA
B. Katavić i B. Jegdić, Z. Odanović, N. Hut,
M. Mladenović, D. Jaković i M. Ristivojević . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
64. ISKUSTVA U SANACIJI SFERNOG REZERVOARA
ZA SKLADIŠTENJE TNG
Dragan Mitić, Boško Aleksić i Vlasćislav Bađura . . . . . . . . . . . . . 91
65. UTICAJ REZANJA TEHNOLOGIJOM PLAZME
NA HRAPAVOST I MIKROSTRUKTURU
M. Edelinski, B. Sabo, K. Gerić i J. Dakić . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
66. KARAKTERIZACIJA ZAVARENIH SPOJEVA NA
VISOKOČVRSTOM KONSTRUKCIONOM ČELIKU S690QL
I. Hajro i O. Pašić i Z. Burzić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
67. REGENERACIJA SEGMENATA NA PAPUČAMA
TRANSPORTA BAGERA U RB KOLUBARA
Dragana Matijašević . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
68. ISPITIVANJE PLOČASTIH EPRUVETA SA PRSLINOM
Mersida Manjgo, Miron Torlo i Zijah Burzić . . . . . . . . . . . . . . . . 95
69. SANACIJA PUKOTINA NA KONSTRUKCIJI
PLAŠTA MLINA CEMENTA U PODRUČJU
OKO REVIZIONOG OTVORA
S. Avdić i E. Bikodušić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
70. ISPITIVANJE TVRDOĆE ZAVARENOG
SKRETNIČKOG SRCA
V. Đokić i S. Stevanović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
18
71. SANACIJA KAVITACIONIH OŠTEĆENJA
NA KAPI RADNOG KOLA KAPLANOVE TURBINE
REPARATURNIM NAVARIVANJEM
Mustafa Šehić i Adis Bubalo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
72. UTICAJ PARAMETARA ZAVARIVANJA NA POJAVU
NAPONA I DEFORMACIJA PRI ZAVARIVANJU
VISOKOLEGIRANIH ČELIKA
Mahira Kajtaz i Sead Avdić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
73. TEHNOLOGIJA REPARATURNOG ZAVARIVANJA
VRATILA TURBINE NA HIDROELEKTRANI ĐERDAP BEZ
DEMONTAŽE AGREGATA
Brane Vistać, Miodrag Arsić, Vujadin Aleksić,
Mladen Mladenović, Dragan Jaković i Aleksandar Đorđević . . . . . 100
74. REPARATURA TURBINSKOG VRATILA A8 NA HE
ĐERDAP II
Nemanja Gostović, Aleksandar Đorđević,
Brane Vistać, Miljan Jelić i Mile Bokić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

IV. Tehnička regulativa, obrazovanje,

ekologija i zaštita
75. VIRTUELNO ZAVARIVANJE – VELIKI POMAK U
EDUKACIJI ZAVARIVAČA
Miloš Jovanović i Peter Šprajc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
76. INFORMACIONO MODELIRANJE ZAPISA O
NEUSAGLAŠENOSTI I KOREKTIVNIM MERAMA
ERWIN CASE ALATOM
Dušan Jovanić, Alempije Veljović i Zoltan Jonaš . . . . . . . . . . . . . 103
77. RAZVOJ STANDARDA „KOORDINACIJA U ZAVARIVANJU“
OD EN 719:1994 DO EN ISO 14731:2006.
Zoltan Jonaš i Dušan Jovanić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
78. UNAPREĐENJE SISTEMA MENADŽMENTA
SERTIFIKOVANOG PREMA SRPS ISO 9001
U CILJU SERTIFIKACIJE PREMA EN ISO 3834
O. Erić, M. Jelić i G. Šešić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
79. NEKI PRISTUPI ZAŠTITI OD KOROZIJE
ČELIČNIH KONSTRUKCIJA
D. Jašović i N. Stojsavljević . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
80. POSTOJEĆE STANJE STANDARDA U OBLASTI
ZAVARIVANJA U SRBIJI
Aleksić Boško i Vlasćislav Bađura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

RADOVI NA IBR-u 2010

I. Primena ibr-a, dijagnostika
i inspekcija
81. MESTO I ULOGA METODA IBR-a U PRIJEMNOM
KONTROLISANJU ODLIVAKA – DELOVA ZA
TERMOENERGETSKA POSTROJENJA
Nadežda Filipović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
19
82. UT – OSOVINA RADNOG TOČKA BAGERA –
TEHNIKA ČEONOG PRETRAŽIVANJA
Dragan Karišić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
83. EKSPERIMENTALNE METODE ZA OTKRIVANJE I
ANALIZU PRSLINE U MAŠINSKIM KONSTRUKCIJAMA
Andreja Ilić i Danica Josifović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
84. PHASED ARRAY ULTRASONIC TESTING –
PRACTICAL EXPERIENCE
U. Zupanc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
85. OBLICI KOROZIJE U HEMIJSKOJ INDUSTRIJI
Dahna Stanković . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
86. ANALIZA UZROKA OTKAZA MOTORA R25-300 NA
AVIONIMA TIPA MIG-21 BIS USLED DEGRAGACIJE
UPRAVLJAČKIH PODSKLOPOVA MEMBRANA I
MANŽETNI U PUMPAMA REGULATORIMA OSNOVNOG I
FORSAŽNOG GORIVA
Emil Banjac, Elez Zoran i Dubravka Banjac . . . . . . . . . . . . . . . 116

II. Ekologija – praksa

87. PRIMENA NEJONIZUJUĆIH ZRAČENJA
U INDUSTRIJI I MERE ZAŠTITE
B. Vilević i Đ. Čašić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
88. RADIOGRAFSKI UREĐAJI GAMMAMAT SE
I GAMMAVOLT SU 50 SA IZVOROM 75Se
I ZAŠTITA OD ZRAČENJA
Đ. Petrović, R. Dobrijević i Đ. Čašić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

III. IBR standardizacija i sertifikacija

89. METODA MAGNETNE MEMORIJE METALA
U PRIMENI – DIJAGNOSTIKA ZAVARENIH
SPOJEVA – STANJE STANDARDA
Dragoljub B. Radojičić i Radoljub V. Došić . . . . . . . . . . . . . . . . 119
90. STANDARDI U OBLASTI ISPITIVANJA
METODAMA BEZ RAZARANJA
Boško Aleksić i Jano Kurai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

IV. Oprema, razvoj, nove metode IBR-a

91. METODA MAGNETNOG PAMĆENJA METALA (MMM)
I PRAKTIČNA PRIMENA
G. Sofronić, P. Stefanović i M. Milić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
92. KONTROLA KVALITETA ZAVARIVANJA
NA DIJELU REGIONALNOG VODOVODA
SISTEMA CRNOGORSKO PRIMORJE – PODVODNA
DIONICA NA SKADARSKOM JEZERU
Špiro Ivošević i Nikola Ivošević . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
93. KONTROLA DIMENZIONE STABILNOSTI
OPTIČKIM MERNIM SISTEMIMA
Milan Blagojević, Dragan Rakić,
Miroslav Živković i Zoran Bogdanović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
20
94. MONITORING I OSCILOGRAFISANJE RADNIH
PARAMETARA TURBOMLAZNIH MOTORA I
STACIONARNIH GASNIH TURBINA PRIMENOM
SAVREMENIH AKVIZICIONIH PAKETA
Emil Banjac, Srđan Damjanović i Darko Tumanov . . . . . . . . . . . 124
95. SPEKTRALNA ANALIZA VIBRACIJA TURBOMLAZNIH
MOTORA I STACIONARNIH GASNIH TURBINA
Emil Banjac, Maja Vojvodić,
Vlastimir Gluhović i Dubravka Banjac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Prednacrt Pravilnika o tehničkim uslovima

za obavljanje delatnosti punjenja,
transporta, skladištenja i distribucije
boca sa tehničkim gasovima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

Oglasni deo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

21
PROCESING ’10
 I. TTEHNIČKA
I. EHNIČKA REGULATIVA
REGULATIVA I
PROCESING
SISTEMI
I SISTEMI
KVALITETA
KVALITETA

1
DOKUMENTACIJA I UPRAVLJANJE
DOKUMENTACIJOM – ŠTA JE TO?
DOCUMENTATION AND DOCUMENTATION
MANAGAMENT– WHAT IS THAT?
BRANISLAV KOVAČEVIĆ, DARKO NIKOLIĆ i
VOJISLAV IBRAHIMOVIĆ,
Elektroprivreda Srbije, Beograd

U Srbiji se reč dokumentacija In Serbia, the word „document“

različito definiše, a upravljanje
dokumentacijom doživljava kao
posao koji mogu da rade svi.
Zahtevi koji se postavljaju pred
privredne subjekte u Srbiji (u
tehničkom smislu), u sklopu
priprema za ulazak u Evropsku
uniju, vrlo su kompleksni,
zahtevaju obiman i naporan
rad i, posebno, zahtevaju
multidisciplinarno znanje
i adekvatnu primenu novih
tehnologija. Mnoštvo nove
tehničke regulative će morati
da bude implementirano u
svakodnevnom poslovanju svakog
privrednog subjekta, što će izazvati
mnogo problema. Autori u radu
ukazuju na neke od tih problema
kao i na način njihovog rešavanja.
is defined in various ways, while
„document management“ is seen
as a task that can be completed
by anyone. The requirements
imposed to business entities in
Serbia (in the technical sense)
within the preparation for joining
the European Union are very
complex, they require extensive
and hard work and, especially,
multidisciplinary knowledge
and appropriate implementation
of new technologies. Many new
technical regulations will have
to be implemented in the daily
operations of each business entity,
which will result in a number of
problems. The paper highlights
some of these problems, as well as
the method for solving them.

Ključne reči: tehnička Key words: technical

dokumentacija; kvalitet u documentation; quality
dokumentaciji in documentation

25
 I. TEHNIČKA REGULATIVA
PROCESING
I SISTEMI KVALITETA

2
UPOREDNI PREGLED STANDARDA
ZA DEFINISANJE KVALITETA ETANOLA
COMPARATIVE REVIEW OF STANDARDS
FOR DETERMINATION OF ETHANOL QUALITY
MARKO JARIĆ i NIKOLA BUDIMIR,
Inovacioni centar Mašinskog fakulteta u Beogradu, Beograd,
BRANISLAV JAĆIMOVIĆ i SRBISLAV GENIĆ,
Mašinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd

Etanol dobijen u procesu Ethanol obtained in the distillation

destilacije sadrži niz primesa
od čije koncentracije zavisi
kvalitet destilata. S obzirom
da standardi veoma često
na različite načine definišu
dozvoljeno prisustvo
primesa, njihovo međusobno
poređenje je otežano. Imajući
u vidu tu činjenicu, poređenje
standarda u radu je izvršeno
izražavanjem sastava destilata
(višekomponentne mešavine)
na identičan način.
process contains a number of
impurities, the concentration of
which depends on the distillate
quality. Since standards often
have different definitions of
the presence of impurities, it
is difficult to compare them.
Taking into account this fact, the
comparison of standards in this
paper was carried out expressing
the composition of the distillate
(multicomponent mixture)
in the same way.

Ključne reči: standard; fermentacija; Key words: standard; fermentation;

etanol ethanol

26
 I. TEHNIČKA REGULATIVA I
PROCESING
SISTEMI KVALITETA

3
NOVI PRISTUP I GLOBALNI PRISTUP –
OSNOVNA KONCEPTUALNA REŠENJA
THE NEW APPROACH AND GLOBAL APPROACH –
BASIC CONCEPTUAL SOLUTIONS
ZORAN BAKIĆ,
Minstarstvo ekonomije i regionalnog razvoja Republike Srbije,
Sektor za infrastrukturu kvaliteta, Beograd

Slobodan promet roba predstavlja Free movement of goods is

kamen temeljac jedinstvenog
tržišta. Primenjeni mehanizmi za
postizanje ovog cilja zasnivaju se
na sprečavanju novih prepreka u
trgovini, uzajamnom priznavanju i
tehničkoj harmonizaciji. Najvažniji
mehanizmi, odnosno instrumenti,
kao produkti originalnosti i
inovativnosti su Novi pristup
koji se odnosi na propise za
proizvode i Globalni pristup u vezi
sa ocenjivanjem usaglašenosti.
U radu su na sistematičan način
prikazana osnovna
konceptualna rešenja.
the cornerstone of the single
market. The mechanisms used
to achieve this aim are based on
prevention of new barriers to
trade, mutual recognition and
technical harmonization. The
most important mechanisms or
instruments as the products of
originality and innovativeness
are the New Approach to
product regulation and the
Global Approach to conformity
assessment. This paper
systematically presents the basic
conceptual solutions.

Ključne reči: novi pristup; globalni Key words: new approach; global
pristup; jedinstveno tržište; approach; single market; free
slobodan protok roba; ocenjivanje movement of the goods; conformity
usaglašenosti; znak SE assessment; CE marking

27
 I. TEHNIČKA REGULATIVA
I SISTEMI KVALITETA
4
MARKETING DANAŠNJE
PROCESNE OPREME
PRESEND-DAY PROCESSING
EQUIPMENT MANAGEMENT
ZORAN RADOJEVIĆ,
Fakultet orgnaizacionih nauka, Beograd
Marketing je upravljački
proces kojim kupac dobija
željenu procesnu opremu,
zahvaljujući kreiranju znanja,
i preuzima procesnu opremu
zahvaljujući vrednosti
koju definiše proizvođač.
Napred definisano se
ostvaruje kroz sledeće važne
pojmove: potrebe, želje i
tražnje procesne opreme;
marketinška ponuda –
proizvoda, usluga i doživljaja
procesne opreme; vrednost,
satisfakcija i kvalitet
procesne opreme; razmena,
transakcija i odnosi.
Ključne reči: marketing;
procesna oprema; proizvođač;
kupac; ponuda
28
PROCESING
Marketing is a management
process by which the customer
receives the desired processing
equipment, owing to the creation
of knowledge, and takes over the
same equipment owing to the
value defined by the manufacturer.
This process is achieved through
the following important concepts:
the need, desire and demand of
processing equipment, marketing
offer – products, services and
experience of processing
equipment, value, satisfaction and
quality of processing equipment,
exchange, transactions and
relationships.
Key words: marketing; processing
equipment; manufacturer;
buyer; offer
 I • TEHNIČKA REGULATIVA I
PROCESING
SISTEMI KVALITETA
5
PRIMENA STANDARDA I TEHNIČKIH PROPISA
PRI TRANSPORTU ROBE KONTEJNERIMA
THE IMPLEMENTATION OF THE STANDARDS
AND TECHNICAL REGULATIONS GOVERNING
THE INTERMODAL FREIGHT TRANSPORT
S. NEDELJKOVIĆ, A. MILOŠEVIĆ i A. BORIČIĆ,
Visoka tehnička škola strukovnih studija, Niš
Međunarodni biro za
kontejnere (BIC) je postavio,
prihvatio i promovisao razvoj
kontejnerskog transporta
na internacionalnom nivou.
Zajedno sa Tehničkim
komitetom 104 za kontejnere
Međunarodne organizacije
za standardizaciju (ISO),
osmišljeni su veliki čelični
sanduci, tj. standardni teretni
kontejneri. Time je bio stvoren
osnovni uslov za primenu
kontejnerskog transporta,
koji je sa razvojem specijalnih
prevoznih sredstava (plato
– prikolica, plato – vagona i
brodova), pretovarne opreme
na kontejnerskim terminalima
i informacionog sistema,
omogućio uspešnu primenu
i ekonomsku opravdanost
ovog načina prevoza robe. Cilj
ovog rada je da pruži određene
informacije o kontejnerima
sa aspekta pojma i namene,
primene eko-standarda i
tehničkih propisa pri punjenju i
osiguranja robe u kontejnerima
pri transportu robe.
Ključne reči: kontejner; standardi;
propisi
The International Container Bureau
(French: Bureau International des
conteneurs, BIC) has set, adopted
and promoted the development
of intermodal freight transport
on the international level. Large
steel boxes, i.e. freight containers
(commonly shipping containers),
have been developed in cooperation
with the Technical Committee 104
of the International Organization
for Standardization (ISO). This
was the necessary condition for
the deployment of the intermodal
freight transport. Also, successful
implementation and economical
justification of this mode of transport
has been made possible together
with the development of the special
transportation vehicles (container
ships, semi-trailer trucks and freight
trains), container cranes at container
terminals and information system.
The aim of this paper is to give an
insight into the notion and purpose
of containers and the implementation
of the eco standards and technical
regulations for the loading of goods
and safety in the containers during
freight transport.
Key words: container; standards;
regulations
29
 ii. PROCESNE TEHNOLOGIJE
6
REOKSIDACIJA NISKOLEGIRANIH ČELIKA
KAO FUNKCIJA TEMPERATURE LIVENJA
REOXIDATION OF LOW-ALLOY STEEL AS A
FUNCTION OF THE CASTING TEMPERATURE
Žarko RADOVIĆ, Nada JAUKOVIĆ i Milisav LALOVIĆ,
Univerzitet Crne Gore, Metalurško-tehnološki fakultet,
Podgorica, Crna Gora
Tokom livenja čelika u ingote dolazi
do djelimičnog prelaska kiseonika
iz atmosfere u otvoreni mlaz tečnog
metala, što uzrokuje reoksidaciju i
formiranje uključaka reoksidacije.
Ovaj proces zavisi od više faktora kao
što su: temperatura tečnog čelika,
brzina livenja, dezoksidisanost
čelika itd. U radu je ispitivan uticaj
temperature čelika u livnom kazanu
na stepen reoksidacije, definisanom
kao relativni odnos povećanja sadržaja
kiseonika tokom livenja i očvršćavanja
i sadržaja u momentu početka
livenja. Za istraživanje je korišćen
niskolegirani Cr-Ni čelik, pri čemu
je, za različite temperature livenja, u
pojedinim fazama izrade analiziran
sadržaj kiseonika i azota prije
livenja kao i sadržaj nakon plastične
prerade. Pošto prisustvo ovih gasova
u čeliku direktno utiče na sadržaj
nemetalnih uključaka, ispitivan je
uticaj temperature livenja na sadržaj
oksidnih uključaka, posebno onih koji
su posledica reoksidacije. Rezultati
ispitivanja su pokazali da sa porastom
temperature livenja čelika stepen
reoksidacije raste i da u analiziranim
varijantama iznosi i do 20%.
Ključne reči: reoksidacija;
temperatura livenja; nemetalni
uključci
30
PROCESING
During the casting of steel in the
ingot, the partial transition of
oxygen from atmosphere occurs
in an open stream of liquid
metal, causing reoxidation and
the formation of reoxidation
inclusions. This process depends
on several factors, such as
temperature of liquid steel,
casting speed, deoxidation of steel
etc. The effect of steel temperature
on the degree of steel reoxidation
was examined in this paper. This
degree was defined as the ratio
of increasing the oxygen content
during casting and its initial
content. The content of oxygen
and nitrogen in the low alloy Cr-
Ni steel, at certain phases before
casting and after forging were
also analyzed. The influence of
casting temperature on oxide
inclusion content, especially
those which were formed through
the reoxidation process were
analyzed. The results of the
investigation showed that with the
increase of casting temperature,
the reoxidation degree
increases up to 20%.
Key words: reoxidation;
temperature of casting; nonmetallic
inclusions
 PROCESING II. PROCESNE TEHNOLOGIJE
7
REGENERACIJA HDS
(HIDRODESULFURIZACIJA) KATALIZATORA
POMOĆU INJEKTIRANJA KISEONIKA U
STRUJU AZOTA KOJI SE RECIRKULIŠE KROZ
HDS REAKTOR
THE REGENERATION OF HDS
(HYDRODESULFURIZATION) CATALYST BY
INJECTING OXYGEN INTO THE RECIRCULATING
NITROGEN STREAM THROUGH THE HDS
REACTOR
ZORAN JURIĆ, STEVAN AJDINOVIĆ,
DUŠAN JANOŠEV i SAVA PAVLOVIĆ,
Messer Tehnogas AD, Beograd
U toku regeneracije HDS katalizatora,
gasni azot se recirkuliše pomoću
kompresora sa HDS postrojenja na
20 bar i protoku od 25.000 m3N/h. U
HDS postrojenje se preko pomoćnog
kolektora injektira kiseonik na 22
bar i protokom od 75 do 250 m3N/h.
Koncentracija kiseonika u HDS
reaktoru održava se u opsegu od 0,3%
do 1,0% zapreminskih. Zbog relativno
visokog pritiska regeneracije HDS
katalizatora, kiseonik se iz suda sa
tečnim kiseonikom otparava preko
spoljnog isparivača, redukuje na
pritisak od 22 bar i uvodi u struju
azota koja recirkulira kroz HDS
reaktor. Temperatura na ulazu i izlazu
iz HDS reaktora meri se i prati da bi
se obezbedilo da se HDS katalizator
ne bi pregrejao tokom regeneracije.
Po završetku regeneracije HDS
katalizatora, HDS postrojenje se puni
vodonikom pre početka rada HDS
postrojenja. Pošto se regeneracija HDS
katalizatora izvodi jednom godišnje ili
u 2 godine, kupovina kompresora samo
za regeneraciju HDS katalizatora nije
bila isplativa.
Ključne reči: kiseonik; azot;
vodonik; injektiranje; regeneracija
katalizatora; rafinerija
During the regeneration of HDS
(hydrodesulfurization) catalyst, nitrogen
in the gas phase is recirculated by the
compressor at 20 bar and flowrate of 25,000
m3N/h. Oxygen is injected into the HDS
plant lines through auxiliary manifolds
at 22 bar and flowrate of 75–250 m3N/h.
The concentration of oxygen in the HDS
reactor is maintained between 0.3–1.0%
volumetric. Due to the relatively higher
regeneration pressure of the HDS catalyst,
oxygen in the liquid phase, stored in the
pallet tank, is evaporated through the
external evaporator, reduced to 22 bar
and directed into the nitrogen stream,
which is recirculated through the HDS
reactor by the compressor. The inlet and
outlet temperatures at the HDS reactor
are measured and monitored in order to
prevent the overheating of the HDS catalyst
during the regeneration. After the HDS
catalyst is regenerated, the HDS plant is
pressurized by hydrogen before the start
up. Since the regeneration of the HDS
catalyst takes place once every 1–2 years, it
is not economically justifiable to buy an air
compressor just for the regeneration
of the HDS catalyst.
Key words: oxygen; nitrogen;
hydrogen; injection; catalyst
regeneration; oil refinery
31
 ii. PROCESNE TEHNOLOGIJE
8
PRIMENA KISEONIKA ZA TOPLJENJE
SEKUNDARNOG OLOVA U
ROTACIONIM PEĆIMA
USE OF OXYGEN FOR MELTING SECONDARY
LEAD IN THE ROTARY DRUM FURNACES
Nikola Pavlović,
Messer Tehnogas Ad, Beograd
Postojeća energetska situacija
u svetu i u našoj zemlji upućuje
na potrebu da se razmatraju
nova tehnološka rešenja za
racionalizaciju potrošnje
energije. Jedno od tih rešenja
je i poboljšavanje procesa
sagorevanja primenom kiseonika
radi postizanja većeg iskorišćenja
goriva. Kiseonik omogućava
čitav niz značajnih efekata,
odnosno omogućava da se proces
sagorevanja učini ekonomičnijim.
Ključne reči: sagorevanje; rotaciona
peć; sekundarno olovo; potrošnja
energije
32
PROCESING
Due to the existing energy
situation in this country and
on the global level, efforts are
made to invent and use new
technological solutions in order to
decrease fuel consumption. One
of this solutions for improving the
combustion processes is to use
oxygen in order to decrease fuel
consumption. Oxygen provides
a few significant benefits which
make the combustion processes
more economical.
Key words: oxygen; combustion;
rotary drum furnace; secondary lead;
energy consumption
 PROCESING II. PROCESNE TEHNOLOGIJE
9
TRETMAN SIROVE PITKE VODE
SA ČISTIM KISEONIKOM
(Primer Fabrike vode u Apatinu)
TREATMENT OF RAW DRINKING WATER
WITH PURE OXYGEN
(Example of water factory Apatin)
SRĐAN KRSTIĆ, JOVAN LEMIĆ i PETAR BJEGOVIĆ,
Messer Tehnogas AD, Beograd, LAD Group, Beograd
Primena kiseonika u tretmanu
bunarske vode pri proizvodnji
vode za piće je tradicionalna
i opšte poznata. Način
primene je klasična aeracija
u cilju oksidacije (korišćenje
kiseonika iz vazduha), ili
primena kiseonika u cilju
proizvodnje ozona – novijeg
datuma. Direktna primena
čistog kiseonika u cilju
oksidacije i održavanja
biologije kod nas je novijeg
datuma. Ona je posebno
pogodna u sistemima pod
pritiskom pri preradi vode
za piće. Najčešći slučajevi
direktne primene čistog
kiseonika su u tretmanu
podzemnih voda.
Ključne reči: sirova podzemna voda;
kiseonik; oksidacija; biologija
The use of oxygen in the treatment
of the well water within the
production of drinking water is
traditional and generally known.
The method of application is
classic aeration for the purpose
of oxidation (using oxygen from
the air) or the use of oxygen in
production of ozone is relatively
new. The direct application of
pure oxygen for oxidation and
maintenance of biology is of
recent date in this country. It
is particularly suitable for the
systems under pressure in the
processing of drinking water.
The most common cases of the
direct application of pure oxygen
are found in the treatment of
groundwater.
Key words: raw underground water;
oxygen; oxidation; biology
33
 ii. PROCESNE TEHNOLOGIJE
10
PRIMENA TEČNOG AZOTA ZA KRIOGENO
MLEVENJE I DOBIJANJE FINOG PRAHA
OD GUME, TERMOPLASTIKE, ZAČINA ILI
FARMACEUTSKIH PROIZVODA
LIQUID NITROGEN APPLICATION FOR
CRYOGENIC GRINDING AND OBTAINING FINE
POWDER OF RUBBER, THERMOPLASTICS,
SPICES OR PHARMACEUTICAL PRODUCTS
MILOŠ KOSTIĆ,
Messer Tehnogas AD, Beograd
Nemogućnost recikliranja
određenih supstanci, kao i
mogućnost dobijanja finog praha
gume, termoplastike, voskova,
aditiva ili začina, sami po sebi
nameću upotrebu tečnog azota
u procesu mlevenja. Dobijeni
proizvod je istog kvaliteta kao
i originalni, samleven na male
granulacije koje je nemoguće
dobiti bez upotrebe tečnog
azota. Cena proizvoda dobijenog
kriogenim mlevenjem na tržištu
je mnogostruko veća od cene
proizvoda dobijenog mlevenjem na
ambijentalnoj temperaturi.
Ključne reči: recikliranje; kriogeno
mlevenje; prah; tečni azot
34
PROCESING
The inability to recycle certain
materials and the possibility of
obtaining a fine rubber powder,
thermoplastics, waxes, additives
or spices impose the use of liquid
nitrogen in the process of milling.
The resulting product is of the
same quality as the original,
grinded into small granules,
which are impossible to obtain
without the use of liquid nitrogen.
The market price of the product
obtained by cryogenic grinding is
much higher than the price of the
product obtained by grinding at
ambient temperature.
Key words: recycling; cryogenic
grinding; powder; liquid nitrogen
 PROCESING II. PROCESNE TEHNOLOGIJE

11
PROMJENA SAVOJNE ČVRSTOĆE
POLIPROPILENA PUNJENOG STAKLENIM
PRAHOM
CHANGE OF BENDING RESISTANCE
OF POLYPROPYLENE FILLED
WITH GLASS POWDER
ZORAN JANJUŠ,
Gradska uprava Banja Luka, Odjeljenje komunalne policije,
Banja Luka, Republika Srpska
ALEKSANDAR PETROVIĆ, ALEKSANDAR JOVOVIĆ i
RADICA PROKIĆ-CVETKOVIĆ,
Institut zaštite, ekologije i informatike, Banja Luka,
Republika Srpska
PREDRAG ILIĆ,
Mašinski fakultet, Katedra za procesnu tehniku, Beograd

U radu je obrađena mogućnost This paper analyzes the possibility

ponovne upotrebe polipropilena
recikliranjem uz dodatak staklenog
praha, sa stanovišta promjene
savojne čvrstoće. Ispitivane su
standardne epruvete, osnovnog
materijala polipropilena (čistog) i
uz dodatak 5%, 10%, 15%, 20%, 25%
i 30% staklenog praha granulacije
manje od 0,5 mm, kao i sekundarnih
materijala kroz šest ciklusa reciklaže.
Izvršeno je mjerenje veličina
karakterističnih za ispitivanje
savijanjem. Svrha je da se polimerni
otpad prikaže kao sirovina ili na
drugi način iskoristljiv materijal
dobijen djelimičnim razdvajanjem
komunalnog otpada. Konkretni
podaci daće mogućnost formiranja
obrazaca promjene savojne čvrstoće
posmatranog materijala sa različitim
sadržajem stranog tijela, kroz cikluse
reciklaže, što može pomoći u daljim
istraživanjima i analizama.
of reusing of polypropylene through
recycling with glass powder, related
to change of bending resistance.
Standard test tubes were examined,
containing basic material of
polypropylene (pure) and with
addition of 5%, 10%, 15%, 20%, 25% and
30% of glass powder (with granulation
less than 0,5mm), together with
secondary materials through six
cycles of recycling. The values typical
for the examination through bending
were examined. The aim is to show
polymeric waste as a raw material, or
as an exploitable material obtained
from partial separation of communal
waste. Concrete data will enable the
formation of change patterns for
bending strength of the examined
material with different content of other
material, through the recycling cycle,
that can help further research
and analysis.

Ključne reči: reciklaža; polipropilen; Key words: recycling; polypropylene;

savojna čvrstoća bending strength

35
 ii. PROCESNE TEHNOLOGIJE
12
UREĐAJ ZA UPRAVLJANJE PILANOM
SAWMILL CONTROL DEVICE
STANKO STANKOV, ZORAN ICIĆ i SAŠA NIKOLIĆ,
Elektronski fakultet, Laboratorija za modeliranje,
simulaciju i upravljanje sistemima, Niš
Pilanska industrija je važna
privredna grana u mnogim zemljama
bogatim šumama. U nerazvijenim
zemljama ona je često najznačajniji
kapacitet za izvoz i osnova za prihod i
privredni razvoj. U visokorazvijenim
zemaljama, poput skandinavskih
zemalja, ova industrija kao deo
razvijene drvno‑prerađivačke
industrije, preko finalnih proizvoda
ostvaruje značajne prihode. Kao
mašina za rezanje, testera je osnovni
element svake pilane. U radu je
detaljno opisano hardversko rešenje
i dat algoritam upravljanja pilanom
sa jednom trakastom testerom.
Uvođenje upravljačke logike,
zasnovane na mikrokontroleru
Atmega8 i inkrementalnom obrtnom
enkoderu, uz primenu frekvencijskih
regulatora, ima za cilj optimalno
kvalitativno i kvantitativno
korišćenje sirovine (trupaca) uz
minimalno angažovanje radne snage
i smanjen utrošak energije po jedinici
proizvoda. Upravljačka konzola
omogućuje operateru komforan rad,
lako zadavanje i praćenje parametara.
Smetnje, koje su prilično izražene
kod ovakvih pogona, eliminisane su
na adekvatan način.
Ključne reči: testera; upravljačka
jedinica; mikrokontroler; enkoder;
frekvencijski regulator
36
PROCESING
Sawmill industry is an important
economic sector in many countries
that are rich in forests. For the
underdeveloped countries it is
often the most significant capacity
for export and the basis of income
and economic development. In
highly developed countries, like
Scandinavian countries, this industry
achieved significant revenues as a
part of the wood processing industry,
through the final products. Saw, as
a machine for cutting, is the basic
element of each timber sawmill.
The paper describes in detail the
hardware and control algorithm for
a band saw. The introduction of the
control logic, based on the Atmega8
microcontroller and incremental
rotary encoder, with the use of
frequency regulator, aims at optimal
using, qualitatively and quantitatively,
of raw materials (logs) with minimal
engagement of the workforce and
reduced energy consumption per
unit of product. The control console
allows the operator comfortable
work, easy setting and monitoring of
parameters. Disturbances, which are
quite prominent in these plants, are
adequately eliminated.
Key words: saw; control unit;
microcontroller; encoder; frequency
regulator
 III. PROJEKTOVANJE, IZGRADNJA, EKSPLOATACIJA
PROCESING I ODRŽAVANJE PROCESNIH POSTROJENJA
13
DIMENZIONISANJE PRSTENASTIH
VODOVODNIH MREŽA
DIMENSIONING OF ring-type water
SUPPLY networkS
K. Popovski, V. Mijakovski i M. Petkovski,
Tehnički fakultet, Bitolj, Makedonija
Za klasičan proračun
vodovodnih mreža potrebno je
mnogo vremena i preciznosti,
a kompjuterski programi su
veoma skupi. Radi smanjenja
vremena proračuna i povećanja
preciznosti, a da se ne
troše materijalna sredstva,
napravljen je kompjuterski
program koji radi potpuno
automatski i za čije korišćenje
nije potrebno ranije iskustvo
ili veliko poznavanje
kompjuterske tehnike. Postoje
dve vrste vodovodnih mreža
– razgranjeni i prstenasti.
Prstenasta mreža sastoji
se od niza zatvorenih kola
(prstenova) koji okružuju
potrošače i snabdevaju ih
vodom preko grana (deonica).
Takve vodovodne mreže
imaju prednost u odnosu na
razgranate mreže zato što
ne traže prekid u radu cele
mreže za vreme isključivanja
pojedinih njenih delova. Sa
potrebnim ulaznim podacima
proračunavaju se prečnici
svih deonica i zadovoljava
dozvoljeni pad pritiska u njima.
Ključne reči: prstenaste vodovodne
mreže; dimenzionisanje;
kompjuterski program
Standard calculation of water
supply networks takes a lot of
time and requires high accuracy
while computer programmes for
this purpose are very expensive. A
computer program has been made
to reduce the calculation time
and to increase the calculation
accuracy with no additional cost.
The program is fully automatic
and does not require previous
experience and advanced
computer knowledge to operate
it. There are two types of water
supply networks, branched and
ring-type. Ring type consists of
a series of closed loops (rings)
surrounding the consumers
and supplying them with water
through branches (sections). This
type of water supply networks
has an advantage over branched
type because they do not require
stopping of water in the entire
network in a case of exclusion of
certain parts of the network. When
all input parameters are known,
it is necessary to calculate the
diameters of all sections and meet
the required pressure drop
in each of them.
Key words: ring water supply
networks; dimensioning; computer
programme
37
III. PROJEKTOVANJE, IZGRADNJA, EKSPLOATACIJA
I ODRŽAVANJE PROCESNIH POSTROJENJA
PROCESING

14
Experimental STUDY CONCERNING THE
DEGRADATION PROCESS IN CASE OF USING
A CEREAL RECIPE DURING THE ANAEROBIC
FERMENTATION
EKSPERIMENTALNA STUDIJA O PROCESU
RAZGRADNJE PRI PRIMENI RECEPTA OD
ŽITARICA TOKOM ANAEROBNE FERMENTACIJE
ADRIAN–EUGEN CIOABLĂ, IOANA IONEL i DORIN LELEA,
Politehnica University of Timisoara, Faculty of Mechanical Engineering,
TMTAR, Timisoara

In this paper, there are to be U radu su prikazane

presented the characteristics for a
cereal residues recipe, consisting
in a mix of 40% corn, 40% maize
and 20% sunflower seeds. There
are to be presented some of
the chemical characteristics
connected with the recipe, the
evolution in time correlated
with the temperature regime,
and the characteristics of the
degraded material after the
anaerobic fermentation process.
The experiments were made
on a small scale installation
made at the Mechanical Faculty
Engineering from the Politehnica
University in Timisoara, inside the
Multifunctional Laboratory.
karakteristike recepta od
ostataka žitarica, koji se
sastoji od 40% pšenice, 40%
kukuruza i 20% suncokretovog
semena. Predstavljene su
hemijske karakteristike
recepta, razvoj tokom vremena
u pogledu temperaturnog
režima i karakteristike
razgrađenog materijala
nakon procesa anaerobne
fermentacije. Eksperimenti
su vršeni na manjem
uređaju napravljenom
u multifunkcionalnoj
laboratoriji Mašinskog
fakulteta Politehničkog
univerziteta u Temišvaru.

Key words: cereal residues; Ključne reči: ostatak žitarica;

anaerobic fermentation; degradation anaerobna fermentacija; proces
process razgradnje

38
 III. PROJEKTOVANJE, IZGRADNJA, EKSPLOATACIJA
PROCESING I ODRŽAVANJE PROCESNIH POSTROJENJA

15
PREDLOG UNAPREĐENJA SISTEMA ZA
KONZERVACIJU KOTLOVSKIH POSTROJENJA
U TERMOELEKTRANAMA
PROPOSAL FOR IMPROVEMENT OF BOILER
CONSERVATION SYSTEM IN THERMAL
POWER PLANTS
DEJAN RADIĆ i MIROSLAV STANOJEVIĆ,
Mašinski fakultet, Beograd,
MILORAD JOVANOVIĆ,
PD Termoelektrane „Nikola Tesla“, Obrenovac,
ALEKSANDAR JOVOVIĆ i MARKO OBRADOVIĆ,
Mašinski fakultet, Beograd
U radu svake termoelektrane poseban
problem predstavlja mogućnost pojave
korozije na opremi pri nastajanju
kraćih i dužih zastoja. Da bi se
izbegle pojave korozije, razrađene su
specifične metode za konzervaciju
ovih postrojenja. Na osnovu analize
najnovijih svetskih iskustava, u radu
je dat primer adaptacije instalacije za
konzervaciju kotlova na blokovima
termoelektrana. Eksploataciona
iskustva u našim termoelektranama
su pokazala da sama drenaža cevnog
sistema kotla, ma koliko potpuna, nije
dovoljna da se spreči korozija u zonama
gde zaostaje voda, a površine cevi ostaju
vlažne. Ovom adaptacijom obuhvaćeno
je mašinsko-tehnološko rešenje
instalacije za sušenje suvim vazduhom
i instalacije za vakuumiranje cevnog
sistema. Rešenja koja su prikazana u
ovom radu daju mogućnost značajnog
smanjenja korozije kotlovskih površina,
a ulaganja su minimalna jer se koristi
delom postojeća oprema (ejektori) za
vakuumiranje i cevovodni
drenažni sistem kotla za
uduvavanje suvog vazduha i
vakuumiranje pojedinih zona.
A particular problem in the operation
of each power plant is the possibility of
corrosion on the equipment in the short
and long delays. In order to avoid corrosion,
specific methods for the conservation of
these plants have been developed. Based
on the analysis of recent international
experience, the paper gives an example
of adaptation for the installation of
conservation power plant boilers in the
blocks. Operational experience in our
power plants have shown that the very
system of boiler tube drainage, no matter
how complete, is not sufficient to prevent
corrosion in the areas where water stays
behind and the tube surface remains
moist. This adaptation included the
mechanical and technological solutions of
the installation for drying with heated air
and the installation for the vacuuming of
piping system. The solutions presented in
this paper provide a significant opportunity
for the reduction of corrosion of boiler
surfaces, with minimal investments,
because a part of the existing equipment
(ejectors) is used for vacuuming and
pipe drainage system of the boiler for
insufflation of dry air and vacuuming
specific zones.

Ključne reči: konzervacija; Key words: conservation; thermal

termoelektrana; kotlovsko power plant; boiler; drying;
postrojenje; sušenje; vakuumiranje vacuuming

39
III. PROJEKTOVANJE, IZGRADNJA, EKSPLOATACIJA
I ODRŽAVANJE PROCESNIH POSTROJENJA
PROCESING

16
PRIMENA SAVREMENIH KONSTRUKCIJA
ISPUNA U HIPERBOLOIDNOJ RASHLADNOJ
KULI
APPLICATION OF MODERN CONSTRUCTION
PACKINGS IN HYPERBOLIC COOLING TOWER
DUŠICA GOLUBOVIĆ, DUŠAN GOLUBOVIĆ i
SRĐAN VASKOVIĆ,
Mašinski fakultet Univerziteta u Istočnom Sarajevu

U radu je analizirana primena The application of modern

savremenih konstrukcija filmsko-
kapljičastih ispuna u protivstrujnoj
rashladnoj kuli termoelektrane.
Prikazane su geometrijske
karakteristike kao i tehnološke
karakteristike (termičke,
aerodinamičke, hidrauličke). Na
konkretnom primeru za blok snage
300 MW, koristeći iste tehnološke
parametre, definisana je silueta
hiperboloida za 3 različite
vrste ispuna.
construction of film-splash
packings in the power plant’s
counter-flow cooling tower
was analyzed in the paper.
Geometric and technological
parameters (thermal,
aerodynamic and hydraulic)
were shown. For identical
technological parameters of
block 300 MW, the hyperbolic
cooling tower was defined with 3
types of packings.

Ključne reči: hiperboloidna Key words: hyperbolic cooling

rashladna kula; ispuna; efikasnost tower; packing; cooling
hlađenja efficiency

40
 III. PROJEKTOVANJE, IZGRADNJA, EKSPLOATACIJA
PROCESING I ODRŽAVANJE PROCESNIH POSTROJENJA
17
PRIMER SISTEMA ZA MERENJE TOPLOTNE
ENERGIJE KOJA SE DISTRIBUIRA VODENOM
PAROM PREMA POTROŠAČIMA IZ TOPLANE U
VREOCIMA
EXAMPLE OF THE SYSTEM FOR MEASURING
THE HEAT ENERGY DISTRIBUTED TOWARDS
THE CONSUMERS THROUGH STEAM FROM THE
HEATING PLANT IN VREOCI
SANIN MEHMEDAGIĆ,
RB Kolubara, DOO, Lazarevac
U Toplani u Vreocima, koja radi u
sklopu ogranka „Prerada“, Privrednog
društva RB „KOLUBARA“ doo u
Lazarevcu, izgrađen je sistem za
merenje toplotne energije koja se
distribuira prema potrošačima putem
suvozasićene vodene pare. Sistem je
izveden ugradnjom merača protoka,
pritiska i temperature na ograncima
parovoda ka svakom potrošaču, kao
i merača na cevovodima kondenzata
kojim se kondenzat vraća od potrošača
ka proizvođaču toplotne energije.
Podaci iz obračunskih jedinica za
toplotnu energiju, kao i svi parametri
koji se mere kod potrošača, prenose se
do centralne operatorske stanice koja
se nalazi na komandi Toplane, odakle
se vrši upravljanje distribucijom pare,
odnosno toplotne energije. Elemente
sistema ugrađene u polju čine: merači
protoka tipa Vortex, pretvarači pritiska
i temperature, računske jedinice
toplotne energije, regulacioni ventili
i ostala prateća elektronska oprema.
Signali se prenose digitalnim putem,
optičkom vezom, ka centralnoj
operatorskoj stanici na komandi
Toplane koju čine: PLC Siemens
Simatic S7-400, SCADA Siemens
WINCC i ostala prateća
elektronska oprema.
Ključne reči: merenje toplotne
energije; vodena para; regulacija
protoka
In the Heating Plant in Vreoci, operating
within the branch „Processing Plant“ of
the Public Enterprise RB „KOLUBARA“
doo Lazarevac, a system has been built
for measuring heat energy, distributed
towards the consumers through dry
saturated steam. The system was built by
installing flow, pressure and temperature
measuring devices on the branches of
the steam line towards every consumer,
as well as the measuring devices on the
condensate pipe lines through which the
condensate returns from the consumer to
the producer of heat energy. The data from
the accounting units for heat energy, as
well as all the parameters measured at the
consumers’, are transmitted to the central
operator station located in the Heating
plant control center, from which steam i.e.
heat energy distribution is controlled. The
elements of the system installed in the field
are: flow meters type Vortex, pressure and
temperature converters, accounting units
for heat energy, control valves and other
accompanying electronic equipment. The
signals are transmitted digitally, using
optical connection, towards the central
operator station in the Heating Plant
control centre consisting of: PLC Siemens
Simatic S7-400, SCADA Siemens WINCC
and other accompanying
electronic equipment.
Key words: measurement
of heat energy; steam; flow
regulation
41
III. PROJEKTOVANJE, IZGRADNJA, EKSPLOATACIJA
I ODRŽAVANJE PROCESNIH POSTROJENJA
18
UREĐAJ ZA KATODNU ZAŠTITU
POSTROJENJA OD KOROZIJE
DEVICE FOR PLANT CATODIC
PROTECTION AGAINST CORROSION
STANKO STANKOV, ZORAN ICIĆ i SAŠA NIKOLIĆ,
Elektronski fakultet, Laboratorija za modeliranje,
simulaciju i upravljanje sistemima, Niš
U radu su opisani princip rada i
kompletna hardverska realizacija
sistema za katodnu zaštitu objekata
koji se nalaze u tlu, kao što su vodovodi,
naftovodi, gasovodi, toplovodi,
ukopani metalni rezervoari, bunari,
električni kablovi sa metalnim
plaštom, uzemljivači i dr. Pomenuti
objekti i razna oprema, metalne i
armiranobetonske konstrukcije koje
su u ambijentu zemlje, sa manjom
ili većom koncentracijom vlage i
reagenasa, podložni su korodiranju.
Izuzetno veliko koroziono razaranje
nastaje kod konstrukcija koje su u
području dejstva lutajućih struja.
Najveći broj konstrukcija pre
ukopavanja u zemlju ili spuštanja
u vodu, na odgovarajući način se
pasivno štiti raznim antikorozivnim
premazima (epoksidni, bitumenski) i
oblaganjem izolacionim materijalima.
Pored toga, za produženje radnog
veka ovako zaštićenih konstrukcija
potrebna je i dodatna zaštita od korozije
u vidu tzv. katodne zaštite, koja se
može realizovati ukoliko postoje
određeni uslovi. Katodna zaštita je
elektrohemijska tehnika kojom se vrši
neutralizacija korozionih struja putem
katodne polarizacije, tako da je cela
konstrukcija koja se štiti u odnosu na
svoju okolinu katoda. Ova vrsta zaštite
može se primeniti kako na novim
konstrukcijama, tako i na onim
koje su dugo u tlu.
Ključne reči: metalna konstrukcija;
lutajuće struje; pasivna zaštita;
katodna zaštita
42
PROCESING
This paper describes the principle
of work and the complete hardware
implementation of the systems for cathodic
protection of facilities/equipment in the
ground, such as water supply pipes, oil
pipelines, gas pipelines, heat pipelines,
buried metal tanks, wells, metal sheathed
electrical cables, groundings, etc. The
above-mentioned facilities and various
equipment, metal and reinforced concrete
structures, which are in the ground
environment, with lower or higher
concentrations of moisture and reagents,
are all subject to corrosion. Extremely
large corrosion destruction occurs at the
structures placed in the area affected by
stray currents. The majority of facilities/
equipment is passively protected, prior to
burial in the ground or immersion in the
water, by different anticorrosion coatings
(epoxy, bituminous) or by insulating with
coating materials. To extend the life of such
protected structure, additional protection
against corrosion in the form of so-called
cathodic protection is required and it can
be implemented under certain conditions.
Cathodic protection is an electrochemical
method used to perform the neutralization
of corrosion currents using cathodic
polarization, so that the whole protected
structure acts as a cathode in relation to its
environment. This type of protection can be
applied to the new structures as well as
the structures that have already been
in the soil (ground) for
a long time.
Key words: metal construction; stray
currents; passive protection; cathodic
protection
 III. PROJEKTOVANJE, IZGRADNJA, EKSPLOATACIJA
PROCESING I ODRŽAVANJE PROCESNIH POSTROJENJA

19
ODRŽAVANJE MODERNIZOVANIH
PREDAJNIH STANICA U SISTEMIMA
DALJINSKOG GREJANJA
MAINTENANCE OF MODERNIZED
SUBSTATIONS IN DISTRICT HEATING SYSTEMS
RADOVAN TALIĆ i VLADIMIR RADULOVIĆ,
JKP „Beogradske elektrane“, Beograd

U periodu od 2003. do danas In the period from 2003 up today,

JKP „Beogradske elektrane“
su modernizovale oko 6500
predajnih stanica od ukupno
oko 7000 stanica povezanih na
daljinske sisteme grejanja. Taj
projekat je u toku i danas. Nakon
modernizacije, iz različitih razloga
je došlo do problema u održavanju
predajnih stanica, pa će u ovom
radu biti ukazano na mogućnosti
prevazilaženja ovih problema,
kako bi modernizovane PS radile
na optimalan način i kako bi
kompanije za daljinsko grejanje i
društvene zajednice imale koristi
od ovog procesa, pre svega kroz
znatno manja ulaganja u kupovinu
goriva zbog ostvarenih ušteda,
manja izdvojena sredstva za
održavanje i stvaranje mogućnosti
naplate utrošene toplotne energije
korisnicima, na osnovu
izmerenih utrošaka.
PUC „Beogradske elektrane“
modernized approx. 6500
substations (SS) out of the total
7000 SS connected with the
district heating systems. The
project implementation is still in
progress. After the modernization,
for various reasons, there has
been a problem in maintaining
SS, and this paper deals with a
possibility to overcome these
problems, in order to provide
optimal substation operation
and provide benefits to the
district heating companies
and the community, primarily
through lower investment
in fuel procurement due to
achieved savings, lower funds for
maintenance and a possibility
to charge customers for the heat
energy based on the measured
consumptions.

Ključne reči: modernizacija; predajne Key words: modernization;

stanice; automatski substations; automatic operation
rad PS of SS

43
III. PROJEKTOVANJE, IZGRADNJA, EKSPLOATACIJA
I ODRŽAVANJE PROCESNIH POSTROJENJA
PROCESING

20
SISTEMI ZA MERENJE MASENOG
PROTOKA I FINOĆE MLEVENJA UGLJENOG
PRAHA KOJI SE KORISTI U KOTLOVIMA
TERMOELEKTRANA
MASS FLOW AND GRINDING FINENESS
MEASURING SYSTEMS FOR PULVERIZED COAL
USED IN BOILERS OF POWER PLANT
MILETA RUŽIČIĆ,
Mašinski fakultet, Beograd,
MILORAD STANISAVLJEVIĆ,
Privredno društvo Termoelektrane „Nikola Tesla“,
d.o.o., Obrenovac

U radu se razmatraju postojeći The paper describes the existing

sistemi za merenje masenog
protoka i određivanje finoće
mlevenja ugljenog praha.
Sistemi se dele na ekstrakcione
i neekstrakcione i bazirani su
na metodama koje su definisane
standardima. Izveštaji koji
sadrže rezultate merenja od
vitalnog su značaja za kotlove u
termoelektranama sa gledišta
režima rada, stepena iskorišćenja
i stvaranja zagađujućih
komponenti. Razmatrane su
dve metode koje su u primeni
u domaćim termoelektranama,
od kojih je jedna ekstrakciona
i vrši se sistemom AKOMA, a
druga neekstrakciona i vrši
se sistemom EUcoalsizer. Pri
uporednim merenjima dobijeni
su za oba sistema približno
isti rezultati.
systems for measuring mass flow
and determining the grinding
fineness of coal powder. The
systems are divided into extractive
and non-extractive and are based
on the methods defined by the
standards. The reports containing
the results of measurements are
of vital importance for boilers
in termal power plants from
the aspect of operation modes,
efficiency and formation of
pollutants. Two methods used
in domestic power plants have
been discussed. The first one is
an extractive method by AKOMA
system, and the other one is a non-
extractive method by EUcoalsizer
system. For both systems
approximately the same results
have been obtained in parallel
measurements.

Ključne reči: sprašeni ugalj; Key words: pulverized coal;

uzorkovanje; maseni protok; finoća sampling; mass flow; particle size
mlevenja; ekstrakciona metoda; distribution; extractive method; non-
neekstrakciona metoda extractive method

44
 IV. KONSTRUISANJE, IZRADA, ISPITIVANJE
PROCESING I MONTAŽA PROCESNE OPREME

21
REZULTATI ISPITIVANJA SAGOREVANJA
BALIRANE BIOMASE NA KOTLU TOPLOTNE
SNAGE 70 kW
RESULTS OF BALLED BIOMASS COMBUSTION
INVESTIGATION IN BOILER WITH THERMAL
POWER OF 70 kW
BRANISLAV S. REPIĆ, DRAGOLJUB V. DAKIĆ,
DEJAN M. ĐUROVIĆ i ALEKSANDAR M. ERIĆ,
Institut za nuklearne nauke „Vinča“,
Laboratorija za termotehniku i energetiku, Beograd
Institut za nuklearne nauke „Vinča“,
Laboratorija za termotehniku i
energetiku, poslednjih nekoliko godina
ulaže velike napore u promovisanje
korišćenja nusproizvoda iz poljoprivredne
proizvodnje. Radi se o tehnologiji
cigaretnog sagorevanja balirane biomase
koja je i od strane Evropske unije
označena kao najpogodnija za tu namenu.
Prednost ovog načina sagorevanja su
minimalan utrošak električne energije
za pripremu goriva, zadovoljavanje
ekoloških kriterijuma sagorevanja, niski
eksploatacioni i investicioni troškovi
i mogućnost automatizacije rada. U
tom cilju razvijen je kotao toplotne
snage 70 kW za sagorevanje malih bala
poljoprivredne biomase koje proizvode
praktično svi ratari. Kotao je predviđen
za rad sa malim četvrtastim balama
dimenzija 40 cm × 50 cm × 80 cm. U
radu su izloženi rezultati ispitivanja
sagorevanja balirane biomase na
pomenutom kotlu. Ispitivanja su izvršena
sa više uvodnika bala (skraćeni, kosi
i horizontalni). Sva ispitivanja su bila
praćena odgovarajućim temperaturskim
merenjima, kao i merenjima sastava
produkata sagorevanja.
At the Vinca Institute of Nuclear Sciences,
the Laboratory for Thermal Engineering
and Energy has for the last few year made
a lot of efforts in promoting the usage of
residues of agricultural production. The
method concerned is cigarette burning
biomass combustion technology, which
was evaluated by the European Union
as very suitable for that purpose. The
advantages of this type of combustion are
minimal electricity consumption for fuel
preparation, the meeting of ecological
criteria, lower exploitation and investment
costs and possibilities of operation
process automation. For that purpose, a
boiler of 70 kW heat power for small bale
biomass combustion was developed. The
producers of small bales are practically
all agricultural workers. The boiler was
designed for using small square bales
with dimensions 40x50x70 cm. The
results of the baled biomass combustion
investigation in the above-mentioned
boiler are presented in the paper. The
investigations were performed with several
types of baled feeders (shortened, inclined
and horizontal). All the investigations were
followed with adequate temperature and
flue gas composition measurements.

Ključne reči: biomasa; Key words: biomass; cigarette

cigaretno sagorevanje, kotao, slama; combustion; boiler; straw;
ispitivanje. investigation

45
 IV. KONSTRUISANJE, IZRADA, ISPITIVANJE
I MONTAŽA PROCESNE OPREME
PROCESING

22
BEZBEDNOST RADA I RADNE
SREDINE U SKLADIŠTIMA
WORK AND WORKING ENVIRONMENT
SAFETY IN WAREHOUSES
Boban CVETANOVIĆ, Miloš RISTIĆ i
Dušan RADOSAVLJEVIĆ,
Visoka tehnička škola strukovnih studija, Niš

Skladišta, kao mesta realizacije Warehouses as the places where

skladišno-pretovarno-transportnih
operacija sa robom, javljaju se
i kao mesta na kojima se mogu
desiti različite nezgode, čije
posledice mogu biti povrede
zaposlenog ljudstva, nastanak
materijalne štete i ugrožavanje
okoline. Zato je neophodno obratiti
posebnu pažnju na bezbednost
ovih procesa izučavanjem mogućih
uzroka nastanka nezgoda i to
proučavanjem realizacije samih
procesa i psihologije radnika koji
u tim procesima učestvuju.
goods are stored, loaded and
transported are potential locations
of accidents, which may result in
injuries of the employees, material
damage and environmental
risks. Therefore, it is necessary
to pay a special attention to the
safety of the work processes in
warehouse by studying possible
causes of accidents, especially
by studying the work processes
themselves and the psychology of
workers who participate in these
processes.

Ključne reči: skladište; bezbednost; Key words: warehouse; safety;

pretovar reloading

46
 IV. KONSTRUISANJE, IZRADA, ISPITIVANJE
PROCESING I MONTAŽA PROCESNE OPREME

23
IZRADA I KARAKTERISTIKE POROZNIH
FILTERSKIH CEVI OD AKTIVNOG UGLJA
DESIGN AND CHARACTERISTICS OF POROUS
SINTERED ACTIVATED CARBON FILTER
OLIVERA DIMČIĆ,
Technocon filter d.o.o., Beograd,
DEJAN RADIĆ,
Mašinski fakultet, Beograd,
BILJANA DIMČIĆ i DUŠAN BOŽIĆ,
Institut za nuklearne nauke „Vinča“, Beograd

Dve osnovne tehnike kojima
se ostvaruje pritisak u procesu
sinterovanja prahova aktivnog
uglja i veziva jesu toplo presovanje
i ekstruzija, mada se, ređe, može
koristiti i proces brizganja. Tehnika
koja je u ovom radu korišćena za
izradu poroznih filtarskih cevi,
jeste toplo presovanje. Optimalni
procesni parametri definisani su
kroz niz laboratorijskih istraživanja,
na uzorcima manjih dimenzija, čija
su svojstva detaljno ispitana. Na
osnovu rezultata tih istraživanja,
definisana je geometrija alata
potrebnog za dobijanje ispreska
standardnih dimenzija. Istraživanja
su pokazala da se neznatnim
korigovanjem procesnih parametra,
prevashodno temperature, određene
tokom laboratorijskih istraživanja,
može dobiti proizvod standardnih
dimenzija koji se može koristiti za
filtraciju vode za piće. U radu su
prikazani i rezultati primene ovih
filterskih cevi u prečišćavanju
vode za piće.
Two basic techniques are used in the
process of pressure sintering of active
carbon powders and binders. Those are
hot pressing and extrusion, though,
rarely, injection molding process can
also be used. The technique used for
making porous filter tubes in this
paper is hot pressing. The optimal
process parameters are defined
through a series of laboratory research
on samples of small dimensions,
the properties of which have been
thoroughly investigated. Based on
the results of these surveys, the
authors defined the geometry of
the tools needed for production of
porous sintered carbon filters (tubes)
with standard dimensions. Studies
have shown that the minor adjusting
of process parameters, mainly
temperature, determined in laboratory
studies, can result in the product of
standard dimensions, which is mostly
used for drinking water filtration. This
paper also presents the results of the
application of these filter tubes in
drinking water filtration.

Ključne reči: toplo presovanje; filter; Key words: hot pressing; filter; active
aktivni ugalj carbon

47
 IV. KONSTRUISANJE, IZRADA, ISPITIVANJE
I MONTAŽA PROCESNE OPREME
PROCESING

24
KONTROLISANJE IZRADE NADZEMNOG
REZERVOARA ZA SKLADIŠTENJE TEČNOG
NAFTNOG GASA ZAPREMINE 250 m3
INSPECTION IN PRODUCTION OF LIQUID
PETROL GAS STORAGE TANK VOLUME 250 m3
FOR ABOVE GROUND INSTALLATION
ZORAN ANĐELKOVIĆ,
Delta inženjering, d.o.o., Beograd
IVAN RADETIĆ,
PRO-ING, d.o.o. Beograd

U radu je prikazan postupak The paper deals with the method

kontrolisanja izrade nadzemnog
rezervoara za skladištenje
tečnog naftnog gasa (TNG)
zapremine 250 m3. Kontrolisanje
izrade je izvršeno u pogonu
proizvođača opreme u skladu
sa odgovarajućim nacionalnim
pravilnicima i standardima,
i sastojalo se iz sledećih faza:
kontrolisanja konstrukciono-
tehničke dokumentacije za
izradu rezervoara; kontrolisanja
materijala; kontrolisanja
proizvodnje; pregleda
konstrukcije; kontrolisanja
ispitivanja pritiskom;
kontrolisanja ispitivanja bez
razaranja i sa razaranjem;
kontrolisanja atestno-tehničke
dokumentacije. Rad sadrži i
oblike zapisnika i izveštaja o
kontrolisanju koje je akreditovana
kontrolna organizacija izdala
nakon kontrolisanja.
of inspection in production
of liquid petrol gas (LPG)
storage tank for above ground
installation of 250m3. The
inspection of the manufacturing
process was carried out at
the manufacturer’s location
according to relevant national
regulations and standards. The
inspection consisted of the
following stages: inspection
of design documentation;
inspection of materials;
inspection of manufacturing;
inspection of structure;
inspection of pressure test;
inspection of non-destructive
and destructive examinations;
inspection of certificates and
technical documentation. The
forms of inspection reports
made by the accredited
Inspection Body are also given
in this paper.

Ključne reči: kontrolisanje; Key words: inspection;

ispitivanje; rezervoar za skladištenje examination; liquid petrol
tečnog naftnog gasa gas storage tank

48
 IV. KONSTRUISANJE, IZRADA, ISPITIVANJE
PROCESING I MONTAŽA PROCESNE OPREME

25
ANALIZA NAPONA I DEFORMACIJA
RAVNIH ZAPORNIH VENTILA
STRESS AND STRAIN ANALYSIS OF
GLOBE VALVES
MILOŠ MILOŠEVIĆ,
Inovacioni centar, Mašinski fakultet, Beograd,
ALEKSANDAR PETROVIĆ,
Mašinski fakultet, Beograd
NENAD MITROVIĆ i NIKOLA MOMČILOVIĆ,
Inovacioni centar, Mašinski fakultet, Beograd

U radu je prikazan proračun This paper deals with the

ravnog zapornog ventila
prema aktuelnom evropskom
harmonizovanom standardu
SRPS EN12516-2:2010 u
okviru Direktive o opremi pod
pritiskom (Pressure Equipment
Directive PED 97/23), kao i
poređenje sa eksperimentalnim
rezultatima. Eksperiment je
rađen beskontaktnom metodom
optičkog merenja deformacija,
pomoću opreme proizvođača GOM
i softvera Aramis.
calculation of globe valves
according to the harmonized
European Standard SRPS
EN 12516-2:2010 within the
Pressure Equipment Directive
PED 97/23, as well as the
comparison with experimental
results. The experiment was
performed using the system
for optical deformation
measurement and software
Aramis, produced and
developed by GOM.

Ključne reči: ravni zaporni ventil; Key words: globe valve, calculation,
proračun; PED; eksperiment; Aramis PED, experiment, Aramis

49
 IV. KONSTRUISANJE, IZRADA, ISPITIVANJE
I MONTAŽA PROCESNE OPREME
PROCESING

26
EKSPERIMENTALNO ISPITIVANJE
OTPORNOSTI NA KOROZIJU I LOM ZAVARENIH
CEVI ZA NAFTNE BUŠOTINE
RESISTANCE TO CORROSION AND FAILURE OF
OIL WELL WELDED PIPES
MIODRAG ARSIĆ,
Institut za ispitivanje materijala IMS, Beograd,
ŽIVČE ŠARKOČEVIĆ,
Visoka tehnička škola strukovnih studija, Zvečan,
MARKO RAKIN,
Tehnološko-metalurški fakultet Univerziteta u Beogradu,
ZORAN ODANOVIĆ i ALEKSANDAR VELJOVIĆ,
Institut za ispitivanje materijala IMS, Beograd
Zaštitne zavarene cevi u naftnim Protective oil well welded pipes are
bušotinama spadaju u visoko odgovorne classified among highly responsible
konstrukcije koje su osetljive na koroziju structures sensitive to the occurrence
i prsline. Zato je bitno poznavati preostalu of corrosion and cracks. Therefore it is
čvrstoću cevi u slučaju pojave nekog very important to evaluate the residual
od navedenih vidova oštećenja. U radu strength of pipes in case of occurrence of
su prikazani rezultati ispitivanja nivoa the above-mentioned types of damage. In
oštećenja čelika API J55, korišćenog za this paper the results of tests of the steel
izradu zaštitnih cevi visokofrekventnim API J55 damage level were submitted,
kontaktnim postupkom zavarivanja and the steel was used in production of
(VF). Ispitivana cev je povučena iz protective pipes using the high frequency
eksploatacije nakon približno 70 000 contact welding method. Tested pipe
radnih sati (8 godina) u naftnoj bušotini. was withdrawn from exploitation after
Eksperimentalna ispitivanja su izvršena approximately 70.000 work hours (8 years)
na zaštitnim zavarenim cevima iz in an oil well. Experimental tests were
eksploatacije koje su zatvorene dancima, performed on protective welded pipes
sa mehaničkom obradom simuliranim from exploitation closed by flanges, with
korozionim oštećenjima i aksijalnom corrosion damage simulated by mechanical
površinskom prslinom u osnovnom processing and axial surface crack in the
materijalu. Za određivanja otpornosti basic material. In order to determine the
zaštitnih zavarenih cevi prema oštećenju resistance of protective welded pipes to
izvršeno je merenje deformacija i damage, measurement of deformation
izračunati su glavni normalni naponi. and calculation of main normal loads
Primenom postupka ASME B31G, have to be performed. By applying ASME
modifikovanog ASME B31G, izračunati su B31G procedure, or modified ASME B31G,
maksimalni pritisci oštećenih cevi. U cilju maximum pressures of damaged pipes
određivanja otpornosti na lom izvršeno je were calculated. In order to determine the
direktno merenje J integrala. Direktnim resistance to failure, direct measurement of
laboratorijskim merenjem J integrala, J integral was performed. Deformations and
deformacije i CMOD su mereni CMOD were measured by
mernim trakama. measurement tapes.

Ključne reči: zaštitne cevi; koroziono Key words: protective pipes;

oštećenje; dozvoljeni pritisak; prslina; corrosion damage; allowed pressure;
otpornost na lom crack; resistance to failure

50
 IV. KONSTRUISANJE, IZRADA, ISPITIVANJE
PROCESING I MONTAŽA PROCESNE OPREME

27
ANALIZA ČVRSTOĆE MULTIMEDIJALNOG
FILTERA
STRENGTH ANALYSIS OF MULTIMEDIA
FILTER
MIROSLAV M. ŽIVKOVIĆ,
Mašinski fakultet, Kragujevac,
SNEŽANA D. VULOVIĆ,
Fakultet informacionih tehnologija, Beograd,
RODOLJUB S. VUJANAC,
Mašinski fakultet, Kragujevac,
BRATISLAV B. MILANOVIĆ,
Milanović Inženjering, Kragujevac

U radu je prikazana elastoplastična The elasto-plastic analysis of

analiza multimedijalnog filtera
metodom konačnih elemenata.
Analiziran je uticaj test pritiska
i radnog pritiska na naponsko
stanje filtera za dve različite
debljine cilindra i kalote. Prikazan
je uticaj razlike pritisaka na
naponsko stanje na filter ploči.
Zbog pojave napona većih od
napona tečenja na filter ploči
razmatrane su dve metode za
smanjenje napona: povećanje
debljine ploče i povećanje broja
nosača filter ploče. Na osnovu
dobijenih rezultata date su
preporuke za debljinu cilindra,
kalote, filter ploče i za broj i
položaj nosača filter ploče.
multimedia filter is presented in
the paper. The influence of test
pressure on the filter stress state
for two different thicknesses of
cylinder and calottes is analyzed.
Also, the influence of pressure
difference on the filter plate
stress state is shown. Since
stress that occurs is larger than
the yield stress, two methods for
stress decrease are considered:
increase of filter plate thickness
and increase of number of plate
supports. Based on derived results,
the recommendation for thickness
of cylinder, calottes, filter plate
and number and place of plate
supports is given.

Ključne reči: metod konačnih Key words: finite element

elemenata; čvrstoća; multimedijalni method; strength, multimedia
filter filter

51
V. INŽENJERSTVO ŽIVOTNE SREDINE I ODRŽIVI RAZVOJ. ZAŠTITA
ŽIVOTNE SREDINE, ZAŠTITA RADNE SREDINE, RACIONALNO PROCESING
KORIŠĆENJE ENERGIJE, OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

28
UTICAJ OBOGAĆIVANJA I PREDGRIJAVANJA
VAZDUHA NA TEMPERATURU I SASTAV
PRODUKATA SAGORIJEVANJA TEČNOG
GORIVA
INFLUENCE OF COMBUSTION AIR ENRICHING
AND PREHEATING ON COMPOSITION AND
TEMPERATURE OF COMBUSTION PRODUCTS
MILISAV LALOVIĆ i ŽARKO RADOVIĆ,
Univerzitet Crne Gore, Metalurško-tehnološki fakultet,
Podgorica, Crna Gora

Predmet rada je analiza procesa
sagorijevanja tečnog goriva (mazuta),
u uslovima zagrijavanja čeličnih
gredica u kontinuiranoj (koračnoj)
peći, prije plastične prerade.
Konačna temperatura zagrijavanja
je 1180 oC. Gorivo datog hemijskog
sastava i poznate toplotne moći (Qd)
sagorijeva u uslovima koji su određeni
koeficijentom viška vazduha
(λ = 1,0–1,20), temperaturom
predgrijanog vazduha (tv = 0–500 oC)
i stepenom obogaćivanja vazduha
potrebnog za sagorijevanje (21– 30 vol
% O2). Analiziran je uticaj tih veličina
na zapreminu vazduha i zapreminu
nastalih produkata po jedinici mase
goriva (L i R), na promjene sastava
produkata sagorijevanja (sadržaj
CO2, SO2, O2 i N2) i temperaturu
sagorijevanja goriva (ts). Rezultati
dobijeni proračunom, kombinovani
sa eksperimentalnim podacima
(hemijski sastav goriva i produkata
sagorijevanja, temperatura gasova na
izlazu iz peći), prikazani su grafički i u
formi matematičkih izraza.
The paper deals with the analysis
of influence of enriching and
preheating combustion air on
the chemical composition and
temperature of combustion products
during steel billets heating in
industrial working conditions (in
walking beam furnace). The final
heating temperature was 1180 oC. The
liquid fuel had the known chemical
composition and the given heat
value. The combustion conditions
were determined by the values of air
ratio (1.0 – 1.2), air temperature
(100 – 500 oC), and oxygen contents
in combustion air (21 – 30 vol %). The
use of combustion air enriched with
oxygen can lead to the increase of
combustion temperature, decrease
of the air and waste gas volume rate
and can also influence the chemical
composition of combustion products.
The results obtained using the
analytical method, combined by some
experimental results, were presented
in the graphical form and in the form
of mathematical expressions.

Ključne reči: temperatura Key words: combustion

sagorijevanja; sastav produkata temperature; preheating and
sagorijevanja; predgrijavanje i oxygen enriching of
obogaćivanje vazduha the air

52
 V. INŽENJERSTVO ŽIVOTNE SREDINE I ODRŽIVI RAZVOJ. ZAŠTITA
PROCESING ŽIVOTNE SREDINE, ZAŠTITA RADNE SREDINE, RACIONALNO
KORIŠĆENJE ENERGIJE, OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

29
TRETMAN ALKALNIH OTPADNIH VODA
SA UGLJEN-DIOKSIDOM
(Primer punionice pića
Terra Production)
ALKALINE WASTE WATER TREATMENT
WITH CARBON-DIOXIDE
(The example of drink filler
Terra Production)
ANA ĐOROVIĆ,
Messer Tehnogas AD, Beograd

U XXI veku sve više se New methodologies in waste

usavršavaju nove metodologije
prečišćavanja otpadnih voda.
Akcenat se posebno stavlja
na tretman voda sa što manje
hemikalija. U skladu s tim,
raste broj fabrika koje vode
računa o životnoj sredini i koje
se opredeljuju za ugljen-dioksid
kao neutralizaciono sredstvo.
Njime se zamenjuju opasne
i štetne mineralne kiseline i
olakšava rad na postrojenju, a s
obzirom da nema nusprodukata
njegovog dejstva, pogodan je
posebno za one pogone koji
ispuštaju otpadne vode
direktno u recipijent.
water treatment are increasingly
improved in the 21st century.
A special emphasis is placed
on water treatment with no
chemicals or with low level of
chemicals. Accordingly, the
number of factories that take care
of the environment and neutralize
alkaline water with carbon-dioxide
is increasing. With this gas, we can
replace dangerous and hazardous
mineral acids and facilitate
operation of the plant and, since
there are no by-products, it is very
suitable for the industries that
release their waste water directly
to the recipient.

Ključne reči: industrijske otpadne Key words: industrial waste water;

vode; ugljen-dioksid; pH vrednost carbon-dioxide; pH value

53
V. INŽENJERSTVO ŽIVOTNE SREDINE I ODRŽIVI RAZVOJ. ZAŠTITA
ŽIVOTNE SREDINE, ZAŠTITA RADNE SREDINE, RACIONALNO
KORIŠĆENJE ENERGIJE, OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE
30
URBAN TRANSPORT IN TIMISOARA
AND CITY DEVELOPMENT
GRADSKI PREVOZ U TEMIŠVARU
I RAZVOJ GRADA
LUISA IZABEL DUNGAN, IOANA IONEL,
ADRIAN–EUGEN CIOABLĂ,
Politehnica University of Timisoara,
Faculty of Mechanical Engineering, Timisoara, Romania
In this paper the authors consider
the urban transport’s impact on the
development of the city economy. In most
developing countries the urban sector
accounts for at least 50 percent of the
gross national product (GNP); in some
countries that number is over 70 percent.
Cities in developing countries often devote
15 to 25 percent, and sometimes much
more of their annual expenditures to their
transport systems. About one-third of all
city infrastructure investment need is
for the transport sector. When preparing
development strategies, a number of issues
must be examined, including expansion of
the road and railway infrastructure, urban
freight policies and the roles of the private
sector. Because demand for transport
is essentially a derived demand, urban
transport must be viewed strategically
as an integral component of the city
economy and hence of its development
strategy. Railways are expected to play an
important role in commuter transport and
suburban transport. If the share of railways
is enhanced, energy, consumption and
emission of CO2 will be cut in the field of
transportation, but for that it is important
to ceaselessly develop rolling stock
technologies to improve the convenience
of users, reduce noise and vibration, save
energy and establish EMC and reliability of
the railway system.
Ključne reči: urban transport;
development strategies; objectives;
street network
54
PROCESING
U radu se razmatra uticaj gradskog
prevoza na razvoj privrede grada.
U najrazvijenijim zemljama urbani
sektor čini najmanje 50 procenata
bruto nacionalnog proizvoda; u nekim
zemljama iznosi preko 70%. Gradovi
u zemljama u razvoju često izdvajaju
15% do 25%, a ponekad i veći deo
svojih izdataka na sisteme prevoza.
Otprilike jedna trećina potrebe za
ulaganjem u celokupnu gradsku
infrastrukturu odlazi na sektor
saobraćaja. Prilikom izrade strategija
za razvoj, potrebno je ispitati jedan broj
problema, uključujući širenje putne
i železnučke infrastrukture, politiku
gradske vozarine i uloge privatnog
sektora. Budući da potreba za prevozom
predstavlja izvedenu potrebu, gradski
prevoz se mora posmatrati strateški
kao sastavni deo gradske privrede,
pa time i kao deo strategije razvoja
grada. Očekuje se da će železnica
igrati značajnu ulogu u prigradskom
saobraćaju. Ako se udeo železnice
poveća, u oblasti saobraćaja će se
smanjiti potrošnja energije i emisija
CO2, ali je za to važno da se besprekidno
razvijaju tehnologije voznog parka
šinskih vozila kako bi se poboljšale
pogodnosti za korisnike, smanjili buka
i vibracije, uštedela energija i ustanovili
EMC i pouzdanost železničkog sistema.
Key words: javni prevoz;
strategije prevoza; ciljevi;
ulična mreža
 V. INŽENJERSTVO ŽIVOTNE SREDINE I ODRŽIVI RAZVOJ. ZAŠTITA
PROCESING ŽIVOTNE SREDINE, ZAŠTITA RADNE SREDINE, RACIONALNO
KORIŠĆENJE ENERGIJE, OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

31
MODELIRANJE UTICAJA TEMPERATURSKIH
USLOVA SAGOREVANJA NA EMISIJU ŠTETNIH
PRODUKATA SAGOREVANJA BIOMASE
MODELLING OF THE COMBUSTION
temperature CONDITION influence on
BIOMASS COMBUSTION pollutant products
emissions
BRANISLAV S. REPIĆ, STEVAN Đ. NEMODA,
ANA D. RADOJEVIĆ i ANDRIJANA D. STOJANOVIĆ,
Institut za nuklearne nauke „Vinča“,
Laboratorija za termotehniku i energetiku, Beograd
Sagorevanje biomase kao i drugih
goriva praćeno je emisijom štetnih
produkata sagorevanja. Radi pronalaženja
najpogodnijeg načina vođenja procesa
sagorevanja neophodno je poznavati uticaj
temperature na formiranje produkata
sagorevanja. Analiza ovog uticaja može se
ostvariti proračunom hemijsko-
-termodinamičke ravnoteže sistema koji se
formira iz elemenata i jedinjenja sadržanih
u gorivu i vazduhu za sagorevanje.
Proračun daje ravnotežni sastav produkata
sagorevanja u zavisnosti od temperature,
na osnovu čega je moguće analizirati uticaj
temperature na stvaranje brojnih štetnih
gasova kao i mogućnost smanjenja nekih
emisija odgovarajućim vođenjem procesa
sagorevanja u ložištu. U radu je prikazan
matematički model baziran na jednačinama
formulisanim korišćenjem zakona dejstva
masa, tzv. metod konstanti ravnoteže. Za
rešavanje sistema jednačina korišćen
je direktni iterativni metod. Rezultati
proračuna dobijeni su za temperaturski
interval od 800 K do 1700 K, pri pritisku od
1 bar, višku vazduha α = 1,0, 1,5, 2,0, 2,5 i 3,0,
sadržaju vlage W = 10%, 20%, 30%, 40% i 50%,
a za više vrsta biomasa.
Biomass and other fuel combustion is
associated with the emission of many
harmful pollutants. In order to find
a suitable method for organizing the
combustion process, it is necessary to
analyze the influence of temperature on
combustion product emission. Such an
analysis is being performed by computation
of the chemical thermodynamic
equilibrium composition of the system,
which is formed from elements and
components in fuel and in combusted air.
The computation yields the equilibrium
composition of the flue gases with respect
to the combustion temperature and
enables to reduce some products emission
by adequate organization of combustion
processes in furnaces. The developed
mathematical model is presented in the
paper, the model which is based on the
equations formulated by using the mass
action low i.e. equilibrium constant
method. The results are obtained at
temperatures from 800-1700K, pressure 1
bar, excess air α = 1.0, 1.5, 2.0, 2.5 and 3.0,
moisture content W = 10, 20, 30, 40
and 50%, and for several different
types of biomass.

Ključne reči: biomasa; emisija; Key words: biomass; emission;

hemijsko-termodinamička ravnoteža; chemical thermodynamic
sagorevanje equilibrium; combustion

55
V. INŽENJERSTVO ŽIVOTNE SREDINE I ODRŽIVI RAZVOJ. ZAŠTITA
ŽIVOTNE SREDINE, ZAŠTITA RADNE SREDINE, RACIONALNO PROCESING
KORIŠĆENJE ENERGIJE, OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

32
PRORAČUN POSTROJENJA ZA SMANJENJE
EMISIJE AZOTNIH OKSIDA POSTUPKOM SNCR
DESIGN OF INSTALLATION FOR NITROGEN
OXIDES EMISSION REDUCTION BY SNCR
TECHNIQUE
MARKO OBRADOVIĆ, DEJAN RADIĆ, ALEKSANDAR JOVOVIĆ,
MIROSLAV STANOJEVIĆ, DUŠAN TODOROVIĆ i IVAN ĆOSIĆ,
Mašinski fakultet, Beograd

Za smanjenje emisije azotnih The SNCR (Selective

oksida u dimnim gasovima iz
cementnih peći primenjuje se
postupak SNCR (selektivne
nekatalitičke redukcije).
Kao redukciono sredstvo u
postrojenjima SNCR koristi se
amonijak ili urea, čiji se vodeni
rastvor raspršuje u dimni gas.
U radu su razmatrane emisije
azotnih oksida iz postrojenja za
proizvodnju cementnog klinkera,
kao i mere i efekti primene
različitih postupaka za smanjenje
emisije azotnih oksida. Ukratko je
prikazan proračun postrojenja za
smanjenje emisije azotnih oksida
iz procesa proizvodnje cementnog
klinkera postupkom SNCR, pri
čemu je najveća pažnja posvećena
određivanju količine redukcionog
sredstva (uree) potrebnog za
izabrani stepen smanjenja azotnih
oksida u dimnim gasovima.
Non-Catalytic Reduction)
procedure used in the cement
plant for denitrification is a
secondary measure for the
decrease of the nitrogen
oxides in exhaust gasses.
As a reducing agent in
SNCR plants, ammonia or
urea solution is used. These
reducing agents are injected
by means of air into the
exhaust gas from the cement
kiln. This paper considers
the emissions of nitrogen
oxides from cement plants as
well as the effects of different
methods for controlling
emissions of nitrogen oxides.
Also, this paper gives a
short computation of SNCR
installation for cement kiln,
with a focus on determining
the reducing agent quantity.

Ključne reči: smanjenje emisije; Key words: emission reduction;

emisija azotnih oksida; SNCR; urea; nitrogen oxides emission; SNCR;
cementna peć urea; cement kiln

56
 V. INŽENJERSTVO ŽIVOTNE SREDINE I ODRŽIVI RAZVOJ. ZAŠTITA
PROCESING ŽIVOTNE SREDINE, ZAŠTITA RADNE SREDINE, RACIONALNO
KORIŠĆENJE ENERGIJE, OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

33
RAZMATRANJE MOGUĆNOSTI UPOTREBE
OTPADNOG MULJA U INDUSTRIJI CEMENTA
ANALYZING OF USAGE OF WASTE SLUDGE
IN CEMENT INDUSTRY
STOJAN SIMIĆ,
Rafinerija ulja a.d. Modriča, BiH
MIROSLAV STANOJEVIĆ,
Mašinski fakultet, Beograd

Pri obradi komunalnih i industrijskih Municipal and industrial waste

otpadnih voda nastaju muljevi
koje je potrebno zbrinuti na način
bezbedan po životnu sredinu. U radu
su prezentovana teorijska razmatranja
mogućnosti zbrinjavanja spaljivanjem
muljeva iz postrojenja za prečišćavanje
otpadnih voda u pećima za proizvodnju
cementa. Ova razmatranja su pokazala
da radna temperatura, višak vazduha,
vreme spaljivanja i udeo vlage u
otpadnom mulju utiču na efikasnost
sagorevanja i emisiju zagađujućih
komponenata u vazduh. Upotrebom
muljeva otpadnih voda smanjuju
se troškovi proizvodnje cementa,
a istovremeno rešava problem
zbrinjavanja ovog otpadnog materijala.
Spaljivanje muljeva otpadnih voda
u pećima za proizvodnju cementa
jedno je od najprihvatljivijih rešenja
za trajno zbrinjavanje ovog otpadnog
materijala. S obzirom da se svojstva
primarnog goriva menjaju dodavanjem
otpadnog mulja, istraživanja u
narednom periodu terba usmeriti
u cilju određivanja optimalnog
udela otpadnog mulja u mešavini sa
primarnim gorivom.
water treatment generate sludge
which must be treated in an
environment– friendly way. This
paper presents the theoretical
analyses of sludge incineration
from the facility for waste water
treatment in the furnaces within the
cement manufacturing industry.
These analyses show that work
temperature, air excess, time of
incineration and moisture content in
waste sludge affect the incineration
efficiency and pollutant emission
in the air. The usage of waste water
sludge decreases the costs of cement
production and solves the problem of
disposal of this hazardous material.
The waste water sludge incineration
in furnaces for cement production is
one of the most acceptable solutions
for the permanent disposal of this
hazardous material. In regard
to the fact that the properties of
primary fuels are changed by
adding waste sludge, the research
in the future must be focused on
the determination of waste sludge
content in mixture with primary fuel.

Ključne reči: otpadni mulj; rotaciona Key words: waste sludge; rotary
peć; cementara; spaljivanje; životna furnace; cement plant; incineration;
sredina environment

57
V. INŽENJERSTVO ŽIVOTNE SREDINE I ODRŽIVI RAZVOJ. ZAŠTITA
ŽIVOTNE SREDINE, ZAŠTITA RADNE SREDINE, RACIONALNO PROCESING
KORIŠĆENJE ENERGIJE, OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

34
MOŽE LI ENERGIJA VETRA BITI KONKURENT
OSTALIM OBLICIMA ENERGIJE I GDE SE ONA
MOŽE PRIMENITI?
CAN WIND ENERGY BE COMPETITION TO
OTHER FORMS OF ENERGY AND WHERE
CAN IT BE USED?
DRAGICA MILENKOVIĆ,
Mašinski fakultet Niš,
ŠEFIK M. BAJMAK,
Univerzitet u Prištini, Fakultet tehničkih nauka
Udeo obnovljivih izvora energije kao
što su energija vetra, geotermalna,
solarna energija i energija dobijena
iz biomase, pre 30-ak godina bio je
minoran. Energija vetra je vekovima
jedina prirodna energija u službi
čoveka, a zatim stotinak godina skoro
zanemarena. Jedan od razloga za
to je vremensko kolebanje vetra sa
nemogućnošću tačne prognoze, te mala
koncentracija energije s obzirom na
velike investicije. Osim toga energija
vetra se teško akumulira. U osnovi,
vetar je deo sunčeve energije, ali u
posledičnom obliku, koji direktno daje
mehanički rad. Od ukupno dozračene
energije Sunca na Zemlju, oko 2% se
pretvara u energiju vetra, od koje se
teoretski može iskoristiti 59%. Negde
80-ih godina XX veka energija vetra uz
znatne tehničke i materijalne troškove,
počinje svoj nagli uspon. Od tada,
prema predviđanjima, energija vetra
ima veoma veliki uzlazni trend. Pitanje
je, može li se ona upoređivati sa ostalim
oblicima energije? U tom kontekstu
u radu je prikazana jedna analiza za
uslove šarplaninskih župa (Sredačke,
Sijeričke i Goranske).
The share of the renewable energy sources,
such as wind energy, geothermal energy,
solar energy and energy derived from
biomass, was insignificant only thirty
years ago. For the centuries wind energy
was the only natural energy used by man,
and then for a hundred years it was almost
forgotten. One of the reasons for that is the
time fluctuation of wind, impossibility of
accurate forecasts and low concentration
of energy in relation to large investments.
Additionally, wind energy is difficult to
accumulate. Basically, wind is a part of
solar energy, but in the resulting form, the
form that directly provides mechanical
work. From the overall sun energy on the
earth, approx. 2% is converted into wind
energy, whereof, theoretically, approx. 59%
can be used. Since the 1980s the production
and use of wind energy have increased with
significant technical and material expenses.
Since then, according to the predictions,
wind energy has had the increasing
tendency. The question is whether it can be
compared to other forms of energy? In that
context, this paper provides an analysis
for the conditions of parishes in the region
of the mountain of Šarplanina (Sredacka,
Sijericka and Goranska).

Ključne reči: energija vetra; Key words: wind energy; ecology;

ekologija; konkurent; tehnološko competition; technological
usavršavanje perfection

58
 V. INŽENJERSTVO ŽIVOTNE SREDINE I ODRŽIVI RAZVOJ. ZAŠTITA
PROCESING ŽIVOTNE SREDINE, ZAŠTITA RADNE SREDINE, RACIONALNO
KORIŠĆENJE ENERGIJE, OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

35
PRIMENA PREČIŠĆAVANJA OTPADNIH VODA
FLOTACIJOM U DESTILERIJI ZA PROIZVODNJU
RAFINISANOG ALKOHOLA
FLOTATION OF WASTE WATER IN REFINED
ETHANOL PLANT
DIMITRIJE ĐORĐEVIĆ,
Knjaza Miloša bb, 31210 Požega,
BRANISLAV JAĆIMOVIĆ i SRBISLAV GENIĆ,
Mašinski fakultet, Beograd

Prečišćavanje otpadnih voda Waste water treatment by

flotaciom ili sistem DAF,
namenjeni su za tretman širokog
spektra industrijskih voda.
Sistem DAF je pouzdan, jevtin
za ulaganje i u eksploataciji.
Autori su sistem primenili u
okviru tretmana otpadnih voda
destilerije alkohola. Otpadna voda
iz destilerije smatra se jednom
od najzagađenih voda sa gledišta
količine BPK5.
flotation or DAF system is used for
treatment of different industrial
water. DAF system is a reliable
system with low investment and
law exploitation costs. The authors
applied the system within the
treatment of waste water from the
alcohol distillery. Waste water
from the distillery is considered
one of the most polluted with
regard to BPK5 quantity.

Ključne reči: tretman otpadnih voda; Key words: waste water treatment;
flotacija; dissolved air flotation; flotation; dissolved air flotation;
bela voda white water

59
V. INŽENJERSTVO ŽIVOTNE SREDINE I ODRŽIVI RAZVOJ. ZAŠTITA
ŽIVOTNE SREDINE, ZAŠTITA RADNE SREDINE, RACIONALNO PROCESING
KORIŠĆENJE ENERGIJE, OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

36
TEHNIČKO-EKONOMSKI ASPEKTI
KORIŠĆENJA SOLARNE ENERGIJE ZA
GREJANJE SANITARNE VODE U SISTEMU
SPECIJALNIH BOLNICA SRBIJE
TECHNICAL-ECONOMICAL ASPECTS OF SOLAR
ENERGY USed FOR HEATING OF SANITAR
WATTER IN THE SYSTEM OF THE SPECIAL
HOSPITALS IN SERBIA
A. BORIČIĆ i D. BLAGOJEVIC,
Visoka tehnička škola strukovnih studija, Niš,
S. MITIĆ i N. MINČIĆ,
Jugoimpex d.o.o., Niš

U postupku razvoja kao i u In the process of development,

projektovanju i implementaciji
obnovljivih izvora energije u
svakodnevnom životu, sam
segment procene aspekata
isplativosti predstavlja ključni
element. Racionalnost ulaganja
u savremene sisteme grejanja i
klimatizacije, održavanja i kontrole
procesa korišćenjem obnovljivih
izvora energije bazira se na
analizama smanjenja potrošnje
energenta (lož ulje, električna
energija), smanjenja emisije
štetnih sastojaka u atmosferu koji
potiču od sagorevanja fosilnih
goriva, i povećanja komfora, sa
jedne strane, kao i smanjenja
tekućih troškova poslovanja, s
druge strane.
design and implementation of
renewable energy in everyday
life, the assessment of cost-
effectiveness represents a
key element. Rationality
of investment in modern
heating and air conditioning
systems, maintenance and
inspection by using renewable
energy sources is based on
the analysis of the reduction
of energy consumption (fuel
oil, electricity), reduction
of the emissions of harmful
substances into the atmosphere
as a result of burning fossil
fuels, the increase of comfort
and reduction of
operating costs.

Ključne reči: tehničko-ekonomski Key words: technical and economic

aspekti; obnovljivi izvori energije; aspects; renewable energy; solar
solarna energija; decentralizacija energy; decentralization of heating
sistema grejanja; emisija CO2 systems; CO2 emissions

60
 VI. OSNOVNE OPERACIJE, APARATI I MAŠINE
PROCESING
U PROCESNOJ INDUSTRIJI

37
BRZINA TEČNOSTI PRI INVERZNOJ
FLUIDIZACIJI U BARBOTAŽNOJ KOLONI SA
KONCENTRIČNOM CEVI
LIQUID CIRCULATION VELOCITY IN THREE
PHASE INVERSE FLUIDIZED BED DRAFT TUBE
AIRLIFT REACTOR
DRAGICA Z. JOVIČEVIĆ, IVANA M. ŠIJAČKI,
MILENKO S. TOKIĆ i PREDRAG S. KOJIĆ,
Departman za hemijsko inženjerstvo, Tehnološki fakultet,
Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad

U ovom radu su ispitane The objective of this work was to

fluidodinamičke osobine ograničenog
inverzno fluidizovanog sloja u
barbotažnoj koloni (eng. airlift
reactor) sa koncentričnom cevi,
pri čemu je rad kolone u odnosu
na tečnu fazu bio šaržnog tipa, a
gas kontinualna faza. Inverzno
fluidizovani sloj se formirao od
relativno velikih čestica (4,3 mm
– 5,4 mm) lakog polietilena, u prvom
slučaju, i od čestica izuzetno lakog
polistirena, u drugom slučaju. Uticaj
osobina tečne faze (površinski napon
i viskozitet) na fluidodinamičke
karakteristike određen je korišćenjem
koalescentno–inhibirajućeg
medijuma (1% mas. vodeni rastvor
etanola) i viskoznog medijuma (46%
mas. vodeni rastvor šećera). Pokazano
je da ukupan sadržaj gasa, minimalna
brzina fluidizacije, indukovana brzina
tečne faze i ekspanzija sloja zavise od
prividne brzine gasa kao i od osobina
tečne i čvrste faze.
investigate the main fluidodynamic
behaviour of a constrained inverse
fluidized bed in a draft tube airlift
reactor, with liquid in batch and air
in continuous mode. The inverse
fluidized bed was formed of relatively
large particles (4.3–5.4 mm) that were
composed of light polyethylene (PE),
in the first case, and of particles that
were composed of extremely light
polystyrene (PS), in the second case.
The influence of physical properties
of liquid phase (surface tension and
viscosity) on basic fluidodynamic
characteristics was examined using
coalescence-inhibiting medium (1wt
% aqueous solution of ethanol) and
viscous medium (46 wt % aqueous
solution of sucrose). It is shown that
the overall gas holdup, induced liquid
velocity, minimum fluidization velocity
and bed expansion are dependent on
the superficial gas velocity and liquid
and solid properties.

Ključne reči: inverzna fluidizacija; Key words: inverse fluidization;

brzina tečnosti; barbotažna kolona; liquid circulation velocity; airlift
koncentrična cev reactor; draft tube

61
VI. OSNOVNE OPERACIJE, APARATI I MAŠINE
PROCESING
U PROCESNOJ INDUSTRIJI

38
KORELISANJE PRELAZA TOPLOTE
PRI KONTAKTNOJ KONDENZACIJI NA
SEGMENTNIM PODOVIMA
HEAT TRANSFER CORRELATION AT DIRECT-
CONTACT CONDENSATION ON BAFFLE TRAYS
BRANISLAV M. JAĆIMOVIĆ i SRBISLAV B. GENIĆ,
Mašinski fakultet, Beograd,
LJUBIŠA A. VLADIĆ,
JKP „Beogradske elektrane“, Beograd

U radu su prikazani The paper presents experimentally

eksperimentalno dobijeni
rezultati na koloni prečnika DN
300, sa segmentnim podovima,
pri kontaktnoj kondenzaciji
u sistemu voda–vodena
para. Proverom jednačine
Černobiljskog utvrđeno je da
ona pokazuje znatna odstupanja
od izmerenih vrednosti, pa je
ustanovljena nova korelacija u
obliku: Nu = 5,8 · 10–6 · Re5/3 ·
Pr1/3 · Fr–2/3.
obtained results on the column
with DIN 300, segment floors,
at contact condensation in the
system water – water vapour.
By verifying the Černobiljski
equation, it was established that
the equation shows significant
devisions from measured values,
and the new correlation was
estalbished in the following form:
Nu = 5,8 · 10–6 · Re5/3 ·
Pr1/3 · Fr–2/3.

Ključne reči: kontaktna Key words: contact condesation;

kondenzacija; kaskadni kondenzator; cascade condenser; segment floor;
segmentni pod; toplotne performanse heat performance

62
 VI. OSNOVNE OPERACIJE, APARATI I MAŠINE
PROCESING
U PROCESNOJ INDUSTRIJI

39
FORMIRANJE VRTLOGA UNUTAR DUBOKIH
CAVITY (ŠUPLJINA) PRIMENOM LATTICE
BOLTZMANN METODE
VORTEX FORMATION INSIDE DEEP CAVITIES
APPLYING LATTICE BOLTZMANN METHOD
NATAŠA LJ. LUKIĆ i JELENA Đ. MARKOVIĆ,
Univerzitet u Novom Sadu, Tehnološki fakultet, Novi Sad,
PREDRAG M. TEKIĆ i JELENA B. RAĐENOVIĆ,
Univerzitet u Novom Sadu,
Prirodno-matematički fakultet, Novi Sad

U radu je simulirano kretanje In this paper, the lid-driven flow

fluida unutar dubokih cavity
(šupljina) primenom lattice
Boltzmannove metode. Kretanje
fluida omogućuju dve naspramne
pokretne ploče koje se kreću u
istom i suprotnom smeru. Rezultati
su prezentovani za veliki opseg
Rejnoldsovih brojeva i srazmera
cavity. Ispitivan je njihov uticaj na
obrazac strujanja odnosno izgled
strujnih linija. Uočena je potpuna
simetrija oko horizontalne
središnje linije cavity za paralelno
pomerane ploče. Takođe, promena
srazmere cavity u najvećoj meri
utiče samo na središnji deo
cavity i na formiranje primarnog
vrtloga. Date su kritične vrednosti
srazmere cavity sa kojima dolazi
do promena u obrascu strujanja za
različite Rejnoldsove brojeve.
inside deep cavities is simulated
using lattice Boltzmann method.
Flow is induced by the parallel
and antiparallel movement
of two facing lids. The results
are presented for a variety of
Reynolds numbers and aspect
ratios. The influence of Re
number and aspect ratio on
flow patterns (stream function
contours) is investigated. Full
simmetry exists at a horizontal
centerline of the cavity for
parallel motion. Also, it has been
found that aspect ratio mostly
affects the centre part of the
cavity and the birth of a primary
vortex. The values of critical
aspect ratios at which a change in
flow pattern occcurs for various
Re numbers are given.

Ključne reči: lattice Boltzmann Key words: lattice Boltzmann

metoda; duboka cavity; srazmera method; deep cavity; aspect ratio

63
VI. OSNOVNE OPERACIJE, APARATI I MAŠINE
PROCESING
U PROCESNOJ INDUSTRIJI

40
ANALIZA STRUJANJA FLUIDA I FORMIRANJA
VRTLOGA IZMEĐU DVE NERAVNE PLOČE
PRIMENOM NUMERIČKIH METODA
THE ANALYSIS OF FLUID FLOW AND VORTEX
FORMATION BETWEEN TWO CORRUGATED
PLATES USING NUMERICAL METHODS
JELENA Đ. MARKOVIĆ i NATAŠA LJ. LUKIĆ,
Univerzitet u Novom Sadu, Tehnološki fakultet, Novi Sad,
PREDRAG M. TEKIĆ i JELENA B. RAĐENOVIĆ,
Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematički
fakultet, Novi Sad

U radu je simulirano In this paper, a numerical study

strujanje fluida između of fluid flow through a pair of
dve neravne ploče. Cilj corrugated plates was carried
rada je bio da se uoči i out. The aim of the study was
analizira ponašanje toka to observe and understand the
fluida i formiranje vrtloga behaviour of the flow and vortex
u kanalima gde dolazi do formation through channels where
periodičnog smanjenja the fluid is subjected to a periodic
i povećanja poprečnog increase and decrease in the
preseka. Dvodimenziona cross-section area. The simulations
simulacija je urađena za were done in two dimensional
dva modela sinusoidalnih space. A wide range of Reynolds
ploča različitih faznih numbers were used for each plate.
uglova. Rejnoldsov broj, The Reynolds number used was
kao funkcija srednjeg a function of the average plate
razmaka između ploča spacing (Havg) and the laminar flow
(Havg), variran je u velocity. Reynolds numbers used
laminarnom režimu, od were in the range between
200 do 1000. 200 and 1000.

Ključne reči: lattice Boltzmann Key words: Lattice Boltzmann

metoda; pločasti razmenjivači method; plate heat exchangers;
toplote; strujanje fluida fluid flow

64
 VI. OSNOVNE OPERACIJE, APARATI I MAŠINE
PROCESING
U PROCESNOJ INDUSTRIJI

41
UTICAJ DODATKA ALKOHOLA I TIPA
DISTRIBUTORA NA HIDRODINAMIKU
BARBOTAŽNE KOLONE SA KONCENTRIČNOM
CEVI
INFLUENCE OF DILUTED ALCOHOL SOLUTIONS
AND DISTRIBUTOR TYPE ON HYDRODYNAMICS
OF DRAFT TUBE AIRLIFT REACTOR
Milenko S. Tokić, Predrag S. Kojić,
Ivana M. Šijački i Dragica Z. Jovičević,
Univerzitet u Novom Sadu, Tehnološki fakultet,
Katedra za hemijsko inženjerstvo, Novi Sad

Barbotažne kolone sa koncentričnom Draft tube airllift reactors

cevi često se koriste kao bioreaktori,
pri čemu se kao proizvodi reakcije
ponekad javljaju površinski aktivne
materije. Da bi se izvela simulacija
takvih zbivanja, obično se koriste
vodeni rastvori normalnih alkohola.
U ovom radu ispitan je uticaj dodatka
alkohola na: ukupan sadržaj gasa,
sadržaj gasa u centralnoj cevi,
sadržaj gasa u anularnom prostoru
i brzinu tečnosti u anularnom
prostoru. Pri određivanju brzine
tečnosti primenjena je metoda tople
obeležene supstance. Eksperimentalni
podaci pokazuju da na sadržaj gasa
i brzinu tečnosti utiču specifična
brzina gasa i koncentracija dodatog
alkohola. Početni mehurovi koje
stvara distributor gasa značajno utiču
na hidrodinamiku kolone. Stoga je
takođe ispitan uticaj distributora gasa
tipa jednostrukog uvodnika i sinter
ploče na pomenute hidrodinamičke
karakteristike.
have important applications
as bioreactors. Dilute alcohol
solutions can be used to simulate
real industrial systems in this type
of reactors. This paper deals with
the influence of alcohol addition
on the gas hold-up and the liquid
velocity in a draft tube airlift
reactor for the systems: air–water
and air–alcohol solutions. The gas
hold-up was determined based
on aeration dispersion height.
Liquid velocity was measured
with hot tracer. The experimental
results showed that the gas
hold-up and liquid velocity are
dependant upon superficial gas
velocity, type and concentration of
alcohol. The initial size of bubbles
has significant influence on the
system hydrodynamics.
Therefore, the influence of
different gas distributor was
also examined.

Ključne reči: barbotažna kolona Key words: draft tube airlift

sa koncentričnom cevi; alkoholni reactor; dilute alcohol solutions;
rastvori; hidrodinamika; tip hydrodynamics; gas
distributora distributor type

65
VI. OSNOVNE OPERACIJE, APARATI I MAŠINE
U PROCESNOJ INDUSTRIJI
42
ANALIZA SLIČNOSTI PROCESA IZMENA
TOPLOTE I MASE U MAGLENOJ KOMORI
KLIMATIZACIONOG UREĐAJA
ANALYSIS OF SIMILAR PROCESS IN
MODIFICATION OF HEAT AND MASS IN MIST
CHAMBER OF AIRCONDITIONING
ŠEFIK M. BAJAMAK,
Fakultet tehničkih nauka Univerziteta u Prištini
Proces izmene toplote i
mase u maglenoj komori
(u komori za vlaženje)
do sada je ispitivan na
osnovu finalnog efekta.
Rezultati eksperimentalnih
istraživanja predstavljeni u
vidu empirijskih zavisnosti,
ne ukazuju na bitnu ulogu
koju imaju fizički procesi.
Pri tome su činjene različite
pretpostavke bez potvrde o
uticaju pojedinih pojava (kao
što su delimična kondenzacija
isparavajuće vode, razlika u
temperaturi površine kapljice
i mase vode, cirkulacija vode
u kapljicama itd.) na intenzitet
i karakter toka procesa. U
vezi sa ovim bitne zavisnosti
ne poseduju neophodno
uopštenje i mogu se primeniti
na proračun maglene
komore samo ispitanih
konstrukcija i veličina za
različite hidrodinamičke
i temperaturske uslove u
ispitivanoj oblasti.
Ključne reči: izmena; toplota; masa;
maglena komora
66
PROCESING
The process of modification of heat
and mass occurred in the mist
chamber (in the humidification
chamber) has been examined
on the basis of the final effect.
The results of the experimental
research shown as the empirical
dependence do not indicate
the role of physical processes.
Different hypotheses were made
without confirmation regarding
the impact of certain aspects
(such as partial condensation
of evaporating water, the
temperature difference in water
drop area and mass of water,
circulation of water in drops etc.)
on the intensity and character of
the process flow. Accordingly, the
important dependences do not
have necessary generalization and
may be used for the calculation
of the mist chamber only of the
constructions that have been
examined and of the size for
different hydro-dynamic and
temperature conditions in the
examined area.
Key words: change; heat; mass; mist
chamber
 VI. OSNOVNE OPERACIJE, APARATI I MAŠINE
PROCESING
U PROCESNOJ INDUSTRIJI

43
Testiranje gasno nepropusnog objekta
primenom difuzionog–efuzionog
matematičkog modela za određivanje
koeficijenta propuštanja Du
Gas impermeable object testing using
diffusive-effusive mathematical
model for permeability coefficient
determination Du
SLOBODAN RACKOV i SLOBODAN RISTIĆ,
Tehnikum Taurunum – Visoka inženjerska škola
strukovnih studija, Beograd – Zemun

Jedan od zadataka građevinskih One of the tasks of the building

konstrukcija pri gradnji gasno
nepropusnih objekata je
mogućnost postizanja dobre
hermetizacije. Time se postiže
lako održavanje konstantnog
natpritiska u prostoru kao i
željenih parcijalnih pritisaka
pojedinih gasnih komponenti
iz sastava vazduha. Građevinski
materijali i razni kvaliteti betona
imaju prirodnu osobinu da
propuštaju gasove. Primenom
raznih premaza propuštanje
kroz zidove se smanjuje, ali
propuštanje i dalje postoji na
dilatacionim spojevima – vezama
dve konstrukcije kao i na
mestima prodora instalacija kroz
zidove objekta. Cilj ovog rada je
praktično određivanje koeficijenta
propuštanja, sa praćenjem
promene pritiska sa vremenom u
gasno nepropusnom objektu.
constructions when building
the gas impermeable facilities
is a possibility to achieve
proper sealing. This enables
easy maintenance of constant
overpressure of individual
gaseous components from the air
composition. Building materials
and concrete of various qualities
have natural characteristics
of gas permeability. Wall
permeability is reduced by the
use of various coatings, but
permeability is still present
on expansion joints (the links
of two constructions) and
installation penetrating spots
through the facility walls. The
aim of this paper is to determine
permeability coefficient and
monitor the pressure change by
time in the gas
impermeable facility.

Ključne reči: koeficijent propuštanja; Key words: permeability coefficient;

difuzioni–efuzioni model; pritisak; diffusive–effusive model; pressure;
vreme. time

67
ZAVARIVANJE ’10
 I. KONVENCIONALNI I NEKONVENCIONALNI
ZAVARIVANJE
POSTUPCI ZAVARIVANJA

44
ZAVARIVANJE I REZANJE METALA
PODVODNOM TEHNOLOGIJOM
WELDING AND METAL CUTTING WITH
UNDERWATER TECHNOLOGY
S. Ju. MAKSIMOV, V. S. BUT, O. I. OLEINIK,
Institut elektrozavarivanja E. O. Paton, Kijev, Ukrajina,
D. BAJIĆ,
Mašinski fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica

Pouzdanost konstrukcija u velikoj Construction reliability greatly

mjeri zavisi od mogućnosti
njihovog održavanja i remonta.
Eksplotacijom u uslovima
vodene sredine ovaj faktor
posebno dobija na značaju.
Fabrički nedostaci zavarenih
spojeva, korozija ili mehanička
oštećenja, uzročnici su nastajanja
havarije sa posledicama ekološke
katastrofe. Kao pouzdan postupak
rješavanja ovakvih problema
može se smatrati podvodno
mokro zavarivanje. U Institutu
elektrozavarivanja E. O. Paton, u
Kijevu, razvijena je tehnologija
remonta podvodnih konstrukcija.
Karakteristični objekti na kojima
je primjenjena ova tehnologije
su cjevovodi tazličite namjene,
trup broda, lučka oprema itd. U
radu su prezentirani elektrodni
materijali i oprema razvijeni
u Institutu, kao i opis sanacija
cjevovoda primjenom
ove tehnologije.
depends on the possibility of
their maintenance and overhaul.
Exploitation in underwater
environment emphasises this
factor to an even greater extent.
Fabrication defects of welded
joints, corrosion, or mechanical
damages cause failures or even
environmental disasters. A reliable
solution to these problems is
underwater wet welding. The
E. O. Paton Electric Welding
Institute, Kiev, developed the
underwater construction overhaul
technology. Characteristic objects
and structures to which this
technology has already been
applied are, pipelines of various
purpose, ship’s body, harbour
equipment, etc. In the paper
the authors present electrode
materials and equipment
developed in the Institute, and a
description of pipeline repairment
by using this technology.

Ključne reči: elektrolučno Key words: arc welding; underwater

zavarivanje; podvodno mokro wet welding; electrode; cored
zavarivanje; elektroda; punjena electrode wire
elektrodna žica

71
I. KONVENCIONALNI I NEKONVENCIONALNI
POSTUPCI ZAVARIVANJA
45
Elektrolučno zavarivanje
popunjavajućom elektrodom
ARC WELDING using filling electrode
G. V. KUZMENKO,
Institut elektrozavarivanja E. O. Paton, Kijev, Ukrajina,
D. BAJIĆ,
Mašinski fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica
Pri zavarivanju čeličnih materijala
velikog poprečnog presjeka
tradicionalno se primjenjuju
postupci koji imaju relativno nisku
produktivnost (SMAW, GMAW,
FCAW ili SAW). Postupkom
elektrolučnog zavarivanje
popunjavajućom elektrodom
(Consumable Guide Enclosed
Arc Welding – CGEAW) moguće
je realizovati spajanje čeličnih
elemenata u vertikalnom
položaju sa poprečnim presjekom
do 100.000 mm2. Ovaj novi
visokoproduktivni postupak
zavarivanja čeličnih materijala
velikog poprečnog presjeka koristi
kao dodatni materijal specijalno
pripremljenu elektrodu čije je
jezgro po hemijskom sastavu
identično ili u klasi osnovnog
materijala, a po površini je
nanesen posebno pripremljen
premaz. Postupak ne zahtijeva
nikakvu zaštitnu atmosferu
(aktivni ili inertni gas), niti
upotrebu dodatnih praškastih
materijala. Oprema za zavarivanje
je posebno dizajnirana. U radu
je poseban akcenat stavljen
na primjeni CGEAW postupka
zavarivanja tramvajskih šina.
Ključne reči: elektrolučno
zavarivanje; čelik velike debljine;
popunavajuća elektroda; uzak žljeb
72
ZAVARIVANJE
In welding steel materials
of large cross-section,
we traditionally use
procedures with relatively
low productivity (SMAW,
GMAW, FCAW or SAW).
CGEAW procedure
enables steel elements
welding with cross-section
of up to 100.000 mm2 in
vertical position. This new
high-productive welding
procedure for steel materials
of large cross-section uses
as an additional material
a specially prepared
electrode, the core of which
is chemically identical or
within the same class of
the base material, while a
special coating is applied on
the purpose. The procedure
requires neither shielding
gas (active or inert gas),
nor use of additional
powder materials. Welding
equipment is specially
designed. The paper puts
a special emphasis on the
application of CGEAW
procedure of tram
rail welding.
Key words: arc welding;
big tick steel; filling electrode;
narrow gap
 I. KONVENCIONALNI I NEKONVENCIONALNI
ZAVARIVANJE
POSTUPCI ZAVARIVANJA

46
TEHNOLOGIJA ORBITALNOG ZAVARIVANJA
CJEVOVODA PRIMJENOM AKTIVIRAJUĆEG
TOPITELJA
ORBITAL WELDING TECHNOLOGY OF PIPELINE
APPLICATION OF ACTIVATING FLUX
S. Ju. SAVITSKY,
Institut elektrozavarivanja E. O. Paton, Kijev, Ukrajina,
D. BAJIĆ,
Mašinski fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica,
M. M. SAVITSKY, V. N. VASHCHENKO, a. F. LUPAN i
Ju. M. SKRABALIUK,
Institut elektrozavarivanja E. O. Paton, Kijev, Ukrajina

Aktivirajući topitelji pri zavarivanju Activating flux in the process of

čelika netopljivom volframovom
elektrodom povećavaju penetraciju
električnog luka 2–3 puta. Primjenom
ove tehnologije pri orbitalnom
zavarivanju cijevi, postiže se kvalitetno
jednoprolazno zavarivanje čelika do
6 mm bez pripreme žljeba i korišćenja
dodatnog zavarivačkog materijala.
Nezavisno od prostornog položaja
elektrode obezbjeđuje se kvalitetno
formiranje šava bez upotrebe obloga
za njegovo formiranje. Povećano
protapajuće svojstvo električnog luka,
koje se obezbjeđuje aktivirajućim
topiteljem, isključuje mogućnost
pojave grešaka u zavarenom spoju
kao što su neprovari i naljepljivanje.
Istovremeno se umanjuje unošenje
toplote u zavareni spoj, što pozitivno
utiče na formiranje struktura i ukupna
mehanička svojstva tog spoja. U radu
su prezentirani rezultati istraživanja
primjene tehnologije orbitalnog ATIG
zavarivanja cijevi. Kao posebnost ove
opreme, navodi se sistem za automatsko
nanošenje aktivirajućeg topitelja na
stranice spoja u procesu zavarivanja.
steel welding by non fusible wolfram
electrode increases penetration of
the electric arc by 2 – 3 times. By the
application of this technology with
orbital pipe welding, we can achieve
quality single welding of steel up to 6
mm without preparation of a groove
and use of additional weld material.
Additionally, this will ensure quality
weld formation without the use of
coats for its formation, independently
from electrode position. The increased
penetration electric arc, provided by
activating flux, excludes the possibility
of weld irregularities, such as lack
of fusion. At the same time, the
amount of heat entering the weld is
decreased, which has a positive impact
on structure formation and general
mechanical properties of the weld.
In the paper we present the results
of application of orbital ATIG pipe
welding technology. Specificity of this
equipment includes the system for
automatic application of activating
flux onto weld stations in the
welding process.

Ključne reči: elektrolučno Key words: arc welding; orbital

zavarivanje; orbitalno zavarivanje; welding; activating welding flux;
aktivirajući topitelj; formiranje šava; forming of seam; mechanical
mehanička svojstva properties

73
I. KONVENCIONALNI I NEKONVENCIONALNI
ZAVARIVANJE
POSTUPCI ZAVARIVANJA

47
UTICAJ PARAMETARA FSW POSTUPKA
ZAVARIVANJA NA KVALITET ZAVARENOG
SPOJA ALUMINIJUMSKE LEGURE 5052
INFLUENCE OF SOME FRICTION STIR WELDING
PROCESS PARAMETERS ON AMOUNT OF HEAT
GENERATED DURING THE WELDING PROCESS
MIROSLAV MIJAJLOVIĆ,
Mašinski fakultet, Niš,
ALEKSANDAR ŽIVKOVIĆ,
Goša FOM, Smederevska Palanka,
DRAGAN MILČIĆ,
Mašinski fakultet, Niš,
IGOR RADISAVLJEVIĆ,
Vojnotehnički institut, Beograd

Postupak zavarivanja FSW Friction Stir Welding (FSW)

(Friction Stir Welding) spada u
grupu nekonvencionalnih metoda
zavarivanja – zavarivanja bez dodatnog
materijala. Budući da se postupak
FSW odvija u čvrstom stanju, njime
je moguće zavariti materijale koji
se teško zavaruju konvencionalnim
postupcima zavarivanja sa topljenjem.
Primenom ovog postupka izbegavaju
se pojave toplih prslina i poroznosti,
a obezbeđuje dobra geometrijska
stabilnost zavara. Generisanje toplote
neophodne za zavarivanje i kvalitet
zavarenog spoja zavise od velikog
broja parametara, od kojih tehnološki
parametri samog procesa zavarivanja
(brzina rotacije i brzina zavarivanja)
i geometrija alata imaju najveći
uticaj. U radu su prikazani teorijski
aspekti uticaja ovih parametara na
količinu generisane toplote i rezultati
eksperimentalnog zavarivanja legure
aluminijuma 5052-H32.
is an unconventional welding
method – method without
filler metal. Since FSW is a
solid state welding method,
the application of FSW is
suitable on materials that are
not weldable with conventional
welding procedures. FSW
enables the avoidance of
hot cracks in welds and
adequate geometrical stability.
Generated heat during
FSW and weld quality are
direct products of numerous
parameters, but, the most
important are technological
parameters of the process
and geometry of the welding
tool. Paper gives an overview
of some parameters on heat
generation and weld quality at
FSW, during welding 5052-H32
Al alloy.

Ključne reči: zavarivanje trenjem Key words: friction stir welding;

alatom; generisanje toplote; heat generation; welding
parametri zavarivanja parameters

74
 I. KONVENCIONALNI I NEKONVENCIONALNI
ZAVARIVANJE
POSTUPCI ZAVARIVANJA

48
KOMPARACIJA METODA KONAČNIH
ELEMENATA I METODA KONAČNIH
VOLUMENA NA PROBLEMU
JEDNODIMENZIONOG NESTACIONARNOG
PRENOSA TOPLOTE
A COMPARISON BETWEEN FINITE ELEMENTS
AND FINITE VOLUME METHOD ON ONE
DIMENSIONAL TRANSIENT HEAT CONDUCTION
PROBLEM
E. DŽIHO, S. ISIĆ i S. PAŠIĆ,
Univerzitet ˝Džemal Bijedić˝,
Mašinski fakultet, Mostar, BiH
Temperaturne promjene koje se u
materijalu odigravaju tokom zavarivanja
mogu se opisati ili registrovati na
različite načine: analitički, numerički
ili eksperimentalno. Analitička metoda
zahtjeva da se problem opiše parcijalnim
diferencijalnim jednačinama, čije je
rješavanje teško, a u većini problema i
nemoguće. Da bi se došlo do rezultata
eksperimentalno, potrebno je posjedovati
određenu opremu, i u zavisnosti od toga
kojom se opremom raspolaže, potrebno
je uraditi jedno ili više mjerenja. Do
željenih rezultata može se doći i numerički,
korištenjem nekih od gotovih softwareskih
paketa, ili napraviti vlastiti software za
ovu namjenu. Svi softwarei rade tako što
diskretizuju prostor i vrijeme. Uglavnom
rade na principu metoda konačnih
elemenata, konačnih volumena, konačnih
razlika ili njihovom kombinacijom. U ovom
radu je urađena komparacija rezultata
dobijenih metodom konačnih volumena i
metodom konačnih elemenata, na primjeru
jednodimenzionog nestacionarnog prenosa
toplote, čija jednostavnost ne narušava
opštost dobijenih rezultata i
izvedenih zaključaka.
Temperature changes in material
during welding can be registered or
described in different ways: analytically,
numerically or experimentally. For
the analytical method, it is necessary
to describe a problem by partial
differential equations, the solving of
which is often difficult or impossible.
For the experimental results, it is
necessary to have a set of specified
equipment and to make one or more
expensive measurements. The desired
results can be obtained numerically,
by using some commercial software
packages or by creating one’s own
software for a specific problem. All the
software is based on a space and time
discretization, using finite elements,
finite volumes, finite difference method,
or their combination. In this paper a
comparison of the results obtained
by the finite elements method and
finite volume method was made on an
example of one-dimensional transient
heat conduction, the simplicity of which
does not distort the generality of the
obtained results and
derived conclusions.

Ključne reči: provođenje toplote; Key words: heat conduction;

metod konačnih elemenata; metod finite elements method;
konačnih volumena; numeričke finite volume method; numerical
metode methods

75
 II. OSNOVNI, DODATNI
ZAVARIVANJE
I POMOĆNI MATERIJALI

49
ANALIZA KVALITETA ZAVARENOG SPOJA
ČELIKA X10CrNiMoTi18.10 DOBIJENOG
ZAVARIVANJEM ELEKTRODOM PIVA 18/8/6B
ANALYSIS OF QUALITY OF VELDED JOINT
OF X10CrNiMoTi18.10 STEEL OBTAINED BY
WELDING USING ELECTRODE PIVA 18/8/6B
Ž. BLEČIĆ,
Metalurško-tehnološki fakultet, Podgorica,
A. VUKOSAVLJEVIĆ,
Fabrika elektroda „PIVA“, Plužine,
D. BLEČIĆ,
Metalurško-tehnološki fakultet, Podgorica,
V. GRABULOV,
Vojnotehnički institut, Beograd, i
I. NIKOLIĆ,
Metalurško-tehnološki fakultet, Podgorica

Zavarivanje čelika Welding of X10CrNiMoTi18.10 steel

X10CrNiMoTi18.10 vršeno je
elektrodom PIVA 18/8/6B sa
različitim unosom energije
zavarivanja (preporučena umanjena
i uvećana). Izvršena je analiza
makro i mikro strukture, čvrstoće
i tvrdoće metala šava i zavarenog
spoja kao cjeline. Sa povećanjem
količine unesene energije neznatno
se smanjuje tvrdoća šava i zatezna
čvrstoća. Mikrostruktura metala
šava u svim ispitivanim slučajevima
je dendritna, a po granicama
austenitnih zrna prisutna je znatna
količina karbida. Sa povećanjem
unesene energije zavarivanja
povećava se veličina austenitnih
zrna. Pri zavarivanju umanjenom
energijom u metalu šava prisutne
su greške tipa šljake, neprovara i sl.
Na osnovu navedenih ispitivanja i
analize rezultata dati su zaključci o
kvalitetu zavarenih spojeva datog
čelika sa navedenom elektrodom.
has been carried out using electrode
PIVA 18/8/6B with different welding
enegry inlet (reduced and enlarged
is recommended). The analysis of
macrostructure and microstructure,
hardness and strength test of metal
weld and the entire welded joint
has been performed. Hardness
and tensile strength of metal weld
are slightly increased upon the
increase of quantity of inlet energy.
Microstructure of metal weld in all
investigated casess is dendrite, and
considerable quantity of carbides is
present at the boundary of austenite
grain. With the increase of welding
energy inlet, the size of austenite
grain is increasing. In case of welding
with reduced energy, defects such as
slag, non-welded site or similar may
occur. On the basis of the analysis of
the results, conclusions about quality
of welded joint of certain stell with
mentioned electrode are given.

Ključne reči: zavarljivost; energija Key words: weldability; welding

zavarivanja; čvrstoća, tvrdoća energy; strength; hardness

76
 II. OSNOVNI, DODATNI
ZAVARIVANJE
I POMOĆNI MATERIJALI

50
ZAVARIVANJE I NAVARIVANJE
POD PRAŠKOM – NOVOSTI
WELDING AND SURFACING WITH
SUBMERGED ARC WELDING
– NEWNESSES
JOŽICA CANKAR, MARJAN BREGANT i
MOJCA ŠOLAR,
ELEKTRODE Jesenice, Jesenice, Slovenija

U radu su predstavljeni The fluxes for submerged arc

aglomerirani praškovi za
zavarivanje i navarivanje i njihova
tipična upotreba. Predstavljeni
su novi postupci za navarivanje i
novorazvijene vrste praškova za
navarivanje i zavarivanje.
welding for joining and surfacing
are presented in the paper as well
as their typical use, new welding
procedures and new developed
welding fluxes for surfacing
and joining.

Ključne reči: praškovi; zavarivanje; Key words: welding fluxes; welding;

navarivanje; punjene žice surfacing; FCW

77
 II. OSNOVNI, DODATNI
ZAVARIVANJE
I POMOĆNI MATERIJALI

51
KISELA ILI RUTILNA OBLOGA NA ELEKTRODI
ZA REL POSTUPAK VARENJA?
ACID OR RUTILE COATING ON ELECTRODE FOR
MMA WELDING?

Z. KARASTOJKOVIĆ,
Visoka tehnička škola strukovnih studija, Beograd,
Z. KOVAČEVIĆ,
Institut za ispitivanje materijala, Beograd,
Z. JANJUŠEVIĆ,
Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih
mineralnih sirovina, Beograd,
N. BAJIĆ,
IHIS, Naučno-tehnološki park, IRC, Zemun
Obloga elektrode za REL varenje je The electrode coating for Manual Metal
sastavljena od različitih supstanci, Arc (MMA) welding consists of different
uglavnom od oksida (baznog ili substances, mainly oxides (basic or acid
kiselog karaktera), ali su tu takođe character), but carbonates, silicates,
prisutni karbonati, silikati, fluoridi fluorides and other substances may also
i dr. Mnogi proizvođači primenjuju be present. Many producers used to
klasifikaciju obloge elektrode prema classify the electrode coating according
hemijskoj prirodi obloge u sledeće to the chemical nature of the coatings
kategorije: bazne, kisele, celulozne, into following main categories: basic,
rutilne, ilmenitne i slično. Ovakva acid, cellulose, rutile, ilmenite, or similar.
kategorizacija je široko prihvaćena ne Such categorization is widely accepted,
samo od strane proizvođača, već i od not only by producers, but also by a lot
brojnih inženjera za zavarivanje. Sa of consumers and even by a number of
inženjerske tačke gledišta, posebno welding engineers. From the engineering
od strane svetski opšte prihvaćene point of view, especially from the world
hemijske klasifikacije, hemijske generally wide accepted chemical
supstance su po svojoj prirodi podeljene classification, the chemical nature of
u tri glavne kategorije: kisele, bazne i substances in their nature are divided into
neutralne. Ali, veliki broj proizvođača three elementary categories: acid, basic or
je već načinio razliku između kisele neutral. But, a large number of producers
i rutilne obloge na elektrodi. Kao što have already made differences between
nas hemija uči, rutil pokazuje kiseli acid and rutile coating on electrode. As
karakter. Tako, kako može da postoji chemistry learns us, the rutile usualy
kisela i odvojeno od toga rutilna shows the acid character. So, how could we
obloga? Zbrka je očigledna. Samo have acid coating and separetely the rutile
je mali broj inženjera za zavarivanje coating? The confusion is evident. Only a
spreman da kaže (ili napiše): kiselo- few welding engineers are ready to say of
rutilna obloga. Na ovaj način konfuzija write: acid-rutile type of coating. Thus, the
bi bila otklonjena. confusion will be eliminated.

Ključne reči: obloga za REL Key words: MMA electrode coating;

elektrode; kiseli karakter; rutilni acid; rutile character
karakter

78
 II. OSNOVNI, DODATNI
ZAVARIVANJE
I POMOĆNI MATERIJALI

52
OPTIMIZACIJA REŽIMA ZAVARIVANJA
KORIŠĆENJEM TOPITELJA
WELDING REGIME OPTIMISATION BY
USING FLUX
D. BAJIĆ,
Univerzitet Crne Gore, Mašinski fakultet, Podgorica,
M. M. SAVITSKY,
Institut elektrozavarivanja E. O. Paton, Kijev, Ukrajina,
Ž. BLEČIĆ,
Univerzitet Crne Gore, Metalurško-tehnološki fakultet, Podgorica

Modifikatori sadržani u Modifiers contained in an activating

aktivirajućem topitelju potpomažu
metalurške procese u rastopu
vršeći mikrolegiranje, čime se
poboljšavaju struktura i svojsta
MŠ. Zbog koncentracije energije
dolazi do smanjenja zone ZUT-a,
tako da se upotrebom aktivirajućeg
topitelja obezbijeđuje povećanje
otpora formiranju toplih i hladnih
prslina u OM i ZUT-u. Hemijski sastav
MŠ u odnosu na OM ostaje skoro
nepromijenjen, tako da se onečišćenje
MŠ nemetalnim uključcima
svodi na minimum. Da bi proces
zavarivanja bio stabilan, neophodna
je naponska stabilnost električnog
luka koju je lako regulisati pri
automatskom postupku zavarivanja,
dok pri ručnom zavarivanju dolazi
do izražaja stručnost i obučenost
zavarivača. Dužina električnog luka
je važan faktor koji utiče na zavisnost
parametara režima zavarivanja (Iz i
Uz). U radu su prezentirani rezultati
eksperimentalnog istraživanja
uticaja parametara struje zavarivanja
i zaštitne atmosfere za različite
vrijednosti dužine električnog luka na
geometriju zavarenog spoja.
flux boost the metallurgical processes
in the melt by microalloying, thus
improving the structure and properties
of welds. Due to the concentration of
energy, the heat-affected zone (HAZ)
is reduced and, therefore, the use of
activating flux provides the increase of
resistance to the formation of hot and
cold fissures in the base metal and the
HAZ. The weld chemical composition
in relation to base metal is almost
invariable, so that contamination of
weld with non-ferrous inclusions is
reduced to minimum. In order for
the welding procedure to be stable,
voltage stability of electric arc is
essential, and it is easily regulated
in the automatic welding procedure,
while manual welding, in this regard,
requires skilfulness of a welder. The
electric arc length is an essential
factor influencing dependability of
welding regime parameters (Iz and
Uz). In the paper we presented the
results of experimental investigation
of welding current parameter impact
and shielding gas for different values
of electric arc lengths on the
geometry of weld.

Ključne reči: elektrolučno Key words: arc welding; electric

zavarivanje; električni luk; arc; activating welding flux; weld
aktivirajući topitelj; geometrija šava geometry

79
 II. OSNOVNI, DODATNI
ZAVARIVANJE
I POMOĆNI MATERIJALI

53
STRUKTURA METALA ŠAVA I ZUTA DOBIJENA
SA PUNJENOM ŽICOM MAG POSTUPKOM
STRUCTURE OF WELD METAL AND HAZ
OBTAINED BY MAG PROCESS WHEN USING
CORED WIRE
NIKOLA BAJIĆ,
IHIS – Istraživačko razvojni centar, Beograd,
VERA ŠIJAČKI-ŽERAVČIĆ,
Mašinski fakultet, Beograd,
MARKO RAKIN,
Tehnološko-metalurški fakultet, Beograd,
SLOBODAN STOJADINOVIĆ,
Tehnički fakultet „Mihajlo Pupin“, Zrenjanin

U radu su dati rezultati ispitivanja The results of microstructure

mikrostrukture metala šava i
ZUT‑a zavarenih spojeva dobijeni
sa punjenom žicom AW10 i
punom legiranom žicom u zaštiti
CO2. Analizirani su uticaj režima
zavarivanja i sastav dodatnog
materijala na promenu strukture
metala šava i ZUT-a mikrolegiranih
čelika povišene čvrstoće, sa ciljem
da se izvrši procena prednosti
primene punjene žice u
odnosu na punu žicu.
investigation of weld metal and
HAZ of welded joints obtained
when using cored wire AW10 and
alloyed solid wire in CO2 shielding
gas are presented in this paper.
The effects of the welding regime
and filler composition on the
structure of weld metal and HAZ of
high strength micro alloyed steel
were studied in order to evaluate
the advantages of using cored wire
comparing to solid wire.

Ključne reči: promene strukture; Key words: structural changes;

punjena elektrodna žica; MAG cored filler wire;
zavarivanje MAG welding

80
 II. OSNOVNI, DODATNI
ZAVARIVANJE
I POMOĆNI MATERIJALI

54
TEORIJSKO-EKSPERIMENTALNO
ODREĐIVANJE BRZINE HLAĐENJA PRI
NAVARIVANJU KOVAČKIH ALATA I UTICAJ TE
BRZINE NA KORISNE OSOBINE
NAVARIVANIH ALATA
THEORETICAL-EXPERIMENTAL
DETERMINATION OF THE COOLING RATE AND
ITS INFLUENCE ON PROPERTIES OF THE HARD-
FACED FORGING DIES
VUKIĆ LAZIĆ, MILORAD JOVANOVIĆ, RUŽICA NIKOLIĆ,
SRBISLAV ALEKSANDROVIĆ i BOŽIDAR KRSTIĆ,
Mašinski fakultet, Kragujevac, i
MILAN MUTAVDŽIĆ,
Preduzeće za puteve „Kragujevac“, Kragujevac

U ovom radu je izložen pregled This paper presents a review

uslova rada kovačkih alata,
osobina navarivanih materijala,
metodologije izbora optimalne
tehnologije navarivanja i
dodatnog materijala. Prikazani
su i eksperimentalni rezultati
uticaja režima navarivanja
na izlazne osobine navarenih
kovačkih alata. U prvom redu,
određivana je brzina hlađenja
u kritičnom temperaturskom
intervalu faznih promena
i praćen njen uticaj na
tvrdoću i mikrostrukturu,
tj. uspostavljena je veza
između ulaznih i izlaznih
karakteristika korišćenjem
odgovarajućih (raspoloživih)
transformacionih dijagrama
za dati čelik.
of the forging dies operating
conditions, properties of the hard-
faced materials, methodology of
selecting the optimal hard-facing
technology and filler metals. It also
presents the experimental results
about the hard-facing regime
influence on output properties
of the hard-faced forging dies.
Primarily, the cooling rate over
the critical temperature range
of phase transformations was
determined and its influence on
hardness and micro structure was
monitored, i.e., the relationship
was established between the input
and output characteristics by the
application of the corresponding
(available) transformation
diagrams for the considered steel.

Ključne reči: reparatura; navarivanje; Key words: repairs; hard-facing;

temperaturski ciklusi; vreme temperature cycles; cooling time
hlađenja – t8/5; kovački alati – t8/5; forging dies

81
 II. OSNOVNI, DODATNI
I POMOĆNI MATERIJALI
55
OCENA ZAVARLJIVOSTI I IZBOR
NAJPOVOLJNIJEG POSTUPKA
I TEHNOLOGIJE ZAVARIVANJA ČELIKA
POVIŠENE JAČINE WELDOX 700
ESTIMATES OF WELDABILITY AND
SELECTION OF THE OPTIMAL PROCEDURE
AND TECHNOLOGYFOR WELDING OF HIGH
STRENTH STEEL WELDOX 700
MILORAD JOVANOVIĆ i VUKIĆ LAZIĆ,
Mašinski fakultet, Kragujevac,
PETAR MARINKOVIĆ i BRANISLAV NEDELJKOVIĆ,
Zastava automobili, Kragujevac,
SRBISLAV ALEKSANDROVIĆ i DRAGAN MILOSAVLJEVIĆ,
Mašinski fakultet, Kragujevac
Čelici povišene jačine spadaju u
kvalitetne čelike, sa izuzetnim
mehaničkim svojstvima, posebno u
pogledu zatezne jačine. U isto vreme,
kao njihova mana ističe se ograničena
i otežana zavarljivost. Drugim rečima,
neki od ovih čelika su zavarljivi
samo uz primenu posebnih mera
vezanih za kontrolisani unos toplote.
Postojeće, vrlo šture i neretko nejasne
i nedovoljne, preporuke za izbor
optimalne tehnologije zavarivanja jedan
su od uzroka velikog broja grešaka u
zavarenim spojevima. Navedeni problemi
i drugi razlozi, mogu se uspešno rešiti
pravilnim izborom postupka, dodatnog
materijala i tehnologije zavarivanja,
overenih eksperimentima izvedenim u
laboratorijskim i realnim uslovima. Te
opite nije moguće uraditi u proizvodnim
uslovima, ali će tehnolozi zahvaljujući
delom i rezultatima ovog rada dobiti
mogućnost da unapred, u kratkom
vremenskom roku, bez izvođenja velikog
broja praktičnih proba ili oslanjanja
na lično iskustvo projektanta, predvide
mehanička i metalurška svojstva spoja
ove klase čelika povišene jačine.
Ključne reči: čelik povišene jačine;
Weldox 700; tehnologija zavarivanja;
parametri zavarivanja.
82
ZAVARIVANJE
High strength steels belong into a group
of high quality steels, with exceptional
mechanical properties, especially regarding
tensile strength. At the same time, the limited
and difficult weldability is emphasized as
their weak points. In other words, some
of those steels are weldable only with the
application of special measures related
to the controlled heat input. The existing
scarce and, often, unclear and insufficient
recommendations for the selection of the
optimal welding technology are one of the
causes of a large number of flaws in welded
joints. The above mentioned as well as other
problems can be successfully solved by the
proper selection of the procedure, filler
metal and technology of welding, verified by
experiments conducted in the laboratory or
real operating conditions. Those experiments
can not be performed in arbitrary
conditions, but partially, owing to this paper,
technologists will have a possibility to predict
in advance, in a very short time period, the
mechanical and metallurgical properties of
joints of this class of high strength steels,
without conducting a large number of
practical tests or relying on personal
experience of a designer.
Key words: high strength steel; Weldox
700; welding technology; welding
parameters
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
ZAVARIVANJE
I OSIGURANJE KVALITETA

56
TRIBOLOŠKE KARAKTERISTIKE I
MIKROSTRUKTURNA SVOJSTVA NAVARENIH
SLOJEVA SA NAJMANJOM I NAJVEĆOM
OTPORNOŠĆU NA HABANJE
FRICTION– RELATED CHARACTERISTICS AND
MICRO-STRUCTURAL PROPERTIES OF SURFACE
WELDED LAYERS WITH THE MINIMUM AND
MAXIMUM RESISTANCE TO WEARING
M. PEROVIĆ,
Privredna komora Crne Gore, Podgorica, Crna Gora,
D. VELJIĆ,
Montaža Montenegro AD, Podgorica, Crna Gora,
A. ŽIVKOVIĆ,
Goša Fom, Smederevska Palanka
Analize procesa habanja, bez obzira
na mehanizam nastanka i razvoja,
pokazuju njegovu složenu prirodu.
Negativne posledice koje ono izaziva
moguće je djelimično preduprijediti
i otklanjati primjenom postupka
navarivanja.To podrazumijeva
prethodna modelska ispitivanja.
U radu je prikazan primjer takvih
istraživanja za slučaj adhezionog
habanja metalnih površina zatvarača
i sjedišnog prstena zasuna. Na
osnovu stvarne geometrije kontakata
elemenata u paru određen je
model tribometra sa „pin on
disk“ geometrijom kontakta, a
potom izvedeno eksperimentalno
navarivanje modela zatvarača i
sjedišnog prstena identično realnim
uslovima proizvodnje. Nakon
provođenja testa habanja izmjerene
su vrijednosti srednje visine traga
habanja, utvrđena najmanja i
najveća otpornost na habanje sa
metalografskom analizom strukturnih
sadržaja metala navara, zone uticaja
toplote i osnovnog materijala.
The analysis of the wearing process,
regardless of mechanisms of occurrence
and development, shows its complex
nature. The application of the surface
welding process will enable mitigation
of its negative consequences, which can
be partially forestalled and removed.
This implies previous model examining.
This paper presents an example of such
research in case of adhesion wearing of the
metallic surfaces on the valve shutter and
seat ring. Based on the actual geometry
of paired contact elements, the authors
determined a model of friction-meter with
„pin on disk“ contact geometry, which was
followed by conducting the experimental
surface welding of the shutter and the seat
ring model in conditions that are identical
to real production conditions. After
execution of the wearing test, the authors
measured the values of the wearing trace
mean height, determined the minimum
and maximum resistance to wearing by
means of the metallographic analysis of
the structural contents of the metal surface
weld, zone of the heat influence
and parent material.

Ključne reči: modelska ispitivanja; Key words: model examining;

adheziono habanje; srednja visina adhesion wearing; mean height of
traga habanja; otpornost na habanje wearing trace; resistance to wearing

83
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
ZAVARIVANJE
I OSIGURANJE KVALITETA

57
NUMERIČKA ANALIZA ZAVARENIH
SPOJEVA VAGONSKIH KONSTRUKCIJA
NUMERICAL ANALYSIS WELDED
JOINTS OF WAGON CONSTRUCTIONS
M. ŽIVKOVIĆ, V. MILOVANOVIĆ i D. RAKIĆ,
Mašinski fakultet, Kragujevac,
S. VULOVIĆ,
FIT – Fakultet informacionih tehnologija, Beograd

U radu su date smernice za The paper provides guidelines for

numeričku analizu zamora
zavarenih spojeva vagonskih
konstrukcija. Rad sadrži pregled
najčešće korišćenih evropskih
standarda iz oblasti analize zamora
zavarenih spojeva. Teorijska
razmatranja izneta u radu su
dokumentovana na konkretnim
slučajevima rešavanja problema
analize zamora zavarenih
spojeva vagonske konstrukcije.
Prikazani su primeri analize
zamora konkretnog vagona, pre
i posle rekonstrukcije. Analiza
je sprovedena sa ciljem da se
otkriju vrste opterećenja usled
kojih dolazi do pojave prslina u
zavarenim spojevima, kako bi se
predložila metodologija
za njihovu sanaciju.
the numerical fatigue analysis
for welded joints in wagon
construction. The paper includes a
review of the most frequently used
European standards in the field of
the welded joint fatigue analysis.
Theoretical considerations
presented in the paper were
documented on specific cases of
solving the problem of fatigue
analysis of welded joints in wagon
constructions. The examples
show the fatigue analysis of a
specific wagon, before and after
reconstruction. The analysis was
performed in order to determine
the types of loads due to which
cracks in welded joints occur and
to propose the methodology
for their repair.

Ključne reči: MKE; zavareni Key words: FEM; welded joints;

spojevi; analiza zamora; vagonske fatigue analysis; wagon
konstrukcije constructions

84
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
ZAVARIVANJE
I OSIGURANJE KVALITETA

58
UTICAJ PROCESA TERMIČKE OBRADE
I TOPLE PLASTIČNE DEFORMACIJE NA
ODABRANE OSOBINE ZAVARENIH SPOJEVA
RAZNORODNIH ČELIKA
INFLUENCE OF HEAT TREATMENT AND
HOT PLASTIC DEFORMATION ON THE SOME
PROPERTIES OF WELDED JOINTS OF
VARIOUS STEELS
RADOVAN ĆIRIĆ,
Visoka škola tehničkih strukovnih studija, Čačak

U radu su ispitivane osobine This paper presents the properties

trenjem zavarenih spojeva Č7680
sa čelicima za poboljšanje u meko
žarenom, kaljenom i kaljenom
pa otpuštenom stanju. Takođe
je ispitivan uticaj parametara
tople plastične deformacije
na osobine zavarenih spojeva.
Ispitivanja su obuhvatila
kvalitativnu i kvantitativnu analizu
mikrostrukture, kao i statička i
dinamička ispitivanja mehaničkih
osobina zavarenih spojeva.
of friction welded joints high-
speed tool steel Č7680 with Q&T
steels in soft annealed, quench and
tempered state. Also, the influence
of parameters of hot plastic
deformation on the properties
of welded joints was tested.
The tests comprised qualitative
and quantitative analysis of
microstructure, as well as static
and dynamical tests of mechanical
properties of welded joints.

Ključne reči: zavarivanje trenjem; Key words: friction welding;

termička obrada; plastična heat treatment; plastic deformation;
deformacija; brzorezni čelik; čelik za high-speed steel;
poboljšanje Q&T steel

85
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
ZAVARIVANJE
I OSIGURANJE KVALITETA

59
PROCENA PREOSTALOG VEKA
TRAJANJA BUBNJA KOTLA SA ASPEKTA
MIKROSTRUKTURE ZAVARENIH SPOJEVA
ASSESSMENT OF RESIDUAL LIFE BOILER DRUM
IN VIEW OF MICROSTRUCTURE WELDED JOINTS
Z. KOVAČEVIĆ,
Institut za ispitivanje materijala, Beograd,
Z. KARASTOJKOVIĆ,
Visoka tehnička škola strukovnih studija, Beograd,
Z. ODANOVIĆ,
Institut za ispitivanje materijala, Beograd,
R. POPOVIĆ,
Visoka tehnička škola strukovnih studija, Beograd

U radu je prikazana korelacija The paper describes the correlation

između preostalog veka života i
mikrostrukturnog stanja zavarenih
spojeva, uključujući i tvrdoću,
na primeru bubnja kotla iz
termoelektrane instalisane snage
210 MW, u uslovima puzanja.
Nakon 20 i više godina rada, pod
uticajem temperature i naprezanja,
u površinskom sloju zavarenih
spojeva bubnja kotla došlo je
do mikrostrukturnih promena
izazvanih nastajanjem mikropora,
mikrošuplina, zatim mikroprslina
kao i makroprslina. Procena
mikrostrukture i nastalih oštećenja
izvršena je prema preporukama
Evropske komisije – Residual Life
Assessment and Microstructure,
korišćenjem svetlosne mikroskopije.
Rad uključuje i opis primenjene
tehnike za mikrostrukturna ispitivanja
komponenti nedestruktivnom
metodom – metodu replika.
between the residual life and
microstructural state of welded joints,
including hardness measurement
at the drum boiler from the power
plant 210 MW of installed power,
in creeping conditions. After more
than 20 years in service, under the
influence of temperature on the
surface layer of welded joints of the
drum boiler, microstructural changes
occurred caused by formation of
micropores, microcavities, then
microcracks and macrocracks. The
assessment of microstructures and
caused damage was made according
to the recommendations of the ECCC
Management Committee – Residual
Life Assessment and microstructure,
using the light microscopy. The work
includes a description of the technique
for microstructural examination of
components of nondestructive method
– the replica method.

Ključne reči: mikrostrukturne Key words: microstructural changes;

promene; oštećenja; svetlosna damage; light microscopy; replica
mikroskopija; metoda replike method

86
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
ZAVARIVANJE
I OSIGURANJE KVALITETA

60
UTICAJ TEMPERATURE PREDGREVANJA NA
MEHANIČKE KARAKTERISTIKE SUČEONO
ZAVARENOG SPOJA NODULARNOG LIVA
THE PREHEATING TEMPERATURE INFLUENCE
ONTO MECHANICAL PROPERTIES OF DUCTILE
IRON WELD JOINTS
LAZAR BRESTOVAČKI,
Cobalt doo, Bačka Palanka,
BELA SABO i KATARINA GERIĆ,
Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad

Ispitivanje je izvršeno na Research of the effects of preheating

nodularnom livu sa feritno-
perlitnom mikrostrukturom, sa
90% ferita. Željena količina ferita
je dobijena nakon feritizacionog
žarenja. Zavarivanje sučeonih
spojeva je izvedeno tehnologijom sa
predgrevanjem i bez njega. Zavarivanje
je izvršeno TIG postupkom sa
austenitnim dodatnim materijalom
EN12072: W 18 8 Mn. U cilju
karakterizacije mehaničkih osobina
vršena su ispitivanja zatezanjem na
epruvetama sa paralelnim bokovima,
ispitivana je energija udara po
Šarpi KCV metodi, a na poprečnom
preseku zavarenih spojeva merena
je Vikersova tvrdoća HV10 prema
SRPS EN 288-3. Uticaj geometrijskih
karakteristika šava na rezultate
ispitivanja zatezanjem i energije udara
je eliminisan pogodnom pripremom
epruveta. Rezultati ispitivanja su
pokazali da primena predgrevanja
u tehnologiji zavarivanja vrši uticaj
na sve mehaničke karakteristike
zavarenog spoja.
on welding was carried out using
ductile iron with ferrite-pearlite
microstructure with 90% of
ferrite. The amount of ferrite in
the base material was obtained
after ferritization annealing. The
welding of joints was performed
with and without preheating. In
both cases, GTAW procedure of
welding was used, with an austenitic
filler material EN12072: W18 8
Mn. In order to define mechanical
properties of ductile iron welded
joints, tensile testing and Sharpy
KCV impact energy method were
used, and Vickers hardness HV10
according to SRPS EN 288‑3
was measured. The influence of
geometrical characteristics of the
welds on the results was eliminated
by appropriate preparation of the
specimens. The obtained results
have shown that using preheating as
a part of welding technology affected
all mechanical properties of
the welded joint.

Ključne reči: nodularni liv; Key words: ductile iron; preheating;

predgrevanje; TIG zavarivanje; GTAW welding; austenitic filler
austenitni dodatni materijal; material; mechanical properties;
mehaničke karakteristike; tvrdoća hardness

87
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
I OSIGURANJE KVALITETA
61
REPERATURA ZAVARIVANJEM SLOMLJENOG
VRATILA SA KONIČNIM ZUPČANIKOM
REPAIR BY WELDING OF THE BROKEN
SHAFT WITH A CONICAL GEAR
ŽELJKO ŠTEKOVIĆ,
EuroCom, d.o.o., Beograd,
LJUBOMIR ŠUŠA,
Zemun
Slučaj koji se desio u
Brodogradilištu Beograd 1982/83.
godine, definitivno je ostavio trag
u inženjerskoj praksi. Naime,
tada je došlo do loma vratila
reduktora za pogon postrojenja
za podizanje i spuštanje brodova
na navozu. Prisiljeni da brzo
reaguju, radnici u mašinskoj
radionici su pokušali da reše
problem tako što su spojnicu i
vratilo zavarili, ne dovodeći u
pitanje eventualnu termičku
obrađenost vratila.
Ključne reči: vratilo reduktora; navoz
za prevlačenje brodova; reparatura;
termička obrada
88
ZAVARIVANJE
The case that happened in the
shipyard Belgrade at 1982/83
definitely left its mark in the
engineering practice. There was
a fracture of the drive shaft gear,
which is responsible for lifting
and lowering boats on the slipway.
Due to necessary urgent response,
workers in the mechanical
workshop attempted to solve the
problem by welding the coupling
and shaft, without prejudice to the
possible heat treatment
of the shaft.
Key words: driving shaft; slipway
for boats dragging; repair; heat
treatment
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
ZAVARIVANJE
I OSIGURANJE KVALITETA

62
MONTAŽA TLAČNOG CJEVOVODA HE
MOSTARSKO BLATO
ASSEMBLY OF PRESSURE PIPING HE
MOSTARSKO BLATO
Angela Topić i Mehmed Behmen,
Fakultet strojarstva i računarstva, Mostar, BiH,
MARIJA GRBEŠ,
FEAL, d.o.o., Š. Brijeg, BiH

U radu se obrazlaže montaža The paper analysis depicts the

tlačnog cjevovoda HE
Mostarsko blato. Prikazan
je proces izgradnje jednog
optimalnog rješenja montažnih
aktivnosti na jednom tehnološki
vrlo zahtjevnom procesu
elektroenergetskog objekta.
Sadržaj rada u svojim poglavljima
prati sam tijek radova spomenute
HE u izgradnji. Kroz praktični
primjer tlačnog cjevovoda
napravljen je tehnički opis
konstrukcije. Sagledane su i
moguće varijante konstrukcijskih
rješenja, nakon čega je obrađeno
tehnološko rješenje montaže kao
i izbor tehnologije zavarivanja,
tehnologije kontrole zavarenih
spojeva i tehnologije AKZ.
Posebnost montaže je u primjeni
cijelog niza naprava i alata
koji su korišteni u transportu
i pozicioniranju elemenata pri
montažnom zavarivanju.
pressurized pipeline fabrication
of the Hydro Electric Power Plant
Mostarsko blato. An optimal
solution related to the process of
activities in a high demanding
construction technology of an
electro-energetic facility has been
illustrated. A technical description
has been made through a practical
example of the pressurized
pipelines and possible variations
of construction solutions have
been considered, followed by the
elaboration of the technological
solution of the assembling,
including the selection of welding
technology, control technology
of welded compounds and AKZ
technology. Specificity of the
assembly lies in the application
of a range of gadgets and tools
that are used in transporting and
positioning of elements
for welding.

Ključne reči: montaža; tlačni Key words: assembly; pressurized

cjevovod; zavarivanje pipeline; welding

89
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
I OSIGURANJE KVALITETA
63
PREDVIĐANJE OPTIMALNIH PARAMETARA
INTERVENTNOG REPARATURNOG
ZAVARIVANJA ČELIKA 13CrMo 4-5
ANALITIČKIM METODAMA
OPTIMAL PARAMETERS ESTIMATION BY THE
ANALYTICAL METHODS FOR THE EMERGENCY
REPAIR WELDING OF THE 13CrMo 4-5 STEEL
B. KATAVIĆ i B. JEGDIĆ,
Institut Goša, Beograd,
Z. ODANOVIĆ, N. HUT, M. MLADENOVIĆ i D. JAKOVIĆ,
IMS Institut, Beograd,
M. RISTIVOJEVIĆ,
Mašinski fakultet, Beograd
Čelik 13CrMo 4-5 (~Č7400) se već dugi
niz godina primenjuje u izradi delova
termoenergetskih postrojenja kao što
su elementi kotlova i cevi. Ovaj čelik
pripada grupi uslovno zavarljivih
čelika, koji mogu uspešno da se
zavaruju uz primenu posebnih mera,
kao što su predgrevanje, termička
obrada nakon zavarivanja i drugih
mera predostrožnosti, a obično se
koristi dodatni materijal sličnog
hemijskog sastava. S obzirom na
specifičnost primene, pri reparaturnom
zavarivanju, a posebno interventnom
zavarivanju, potrebno je voditi računa
o parametrima procesa zavarivanja
i izboru dodatnih materijala. U radu
su izvršeni proračunska analiza i
predviđanje optimalnih parametara
reparaturnog zavarivanja sa ciljem
dobijanja kvalitetnog zavarenog spoja
sa zahtevanim mehaničkim osobinama
bez naknadne termičke obrade. Pored
toga je izvršen kontrolni proračun
čvrstoće metala šava za dodatni materijal
sličnog hemijskog sastava, a na osnovu
predloženih parametara zavarivanja.
Ključne reči: reparaturno
zavarivanje; čelik 13CrMo 4-4;
elementi kotlova i cevi
90
ZAVARIVANJE
For many years 13CrMo4-5 (~ Č 7400)
steel is applied for production of parts
as pressure vessels and pipes in the
thermal power plants. Steel 13CrMo4-5
is conditionally weldable and it could be
successfully welded and repaired using
special measures and provided that
preheating and post weld heat treating
(PWHT) procedure are applied. It is
usually welded with similar filler material.
Considering the specific application of
the 13CrMo4-5 steel, in case of breakdown
and emergency repair welding, a special
care has to be taken to define the welding
process parameters and selection of the
filler materials. In this investigation the
results of calculations and estimations for
the repair welding parameters was based
on the analytical equations. The analysis
was performed in order to obtain the
optimal parameters for the sound welded
joint with optimal quality and mechanical
properties without PWHT of the joint. Also,
the calculations of the weld metal strength
were performed based on previously
defined welding parameters for the filler
metal similar to the base metal.
Key words: repair welding; steel
13CrMo 4-5; elements of pressure
vessel and pipes
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
ZAVARIVANJE
I OSIGURANJE KVALITETA
64
ISKUSTVA U SANACIJI SFERNOG
REZERVOARA ZA SKLADIŠTENJE TNG
EXPERIENCE IN RECOVERY SPHERAL TANK
FOR STORAGE LPG
DRAGAN MITIĆ,
Zavod za zavarivanje, Beograd,
BOŠKO ALEKSIĆ i VLASĆISLAV BAĐURA,
Certlab.Co, Pančevo
Nakon određenog vremenskog
perioda izvršeno je ispitivanje sfernih
rezervoara za TNG. Ispitivanja bez
razaranja vršena su sa unutrašnje
strane sfernih rezervoara, a korišćene
su sledeće metode: vizuelno
ispitivanje, ispitivanje magnetskim
česticama, ispitivanje ultrazvukom i
merenje tvrdoće. Nakon ispitivanja, na
pojedinim rezervoarima u zavarenim
spojevima, konstatovani su defekti
tipa prslina. S obzirom da navedeni
tip defekata nije dozvoljen, pristupilo
se sanaciji takvih mesta. U radu je
dat pristup sanaciji defekata jednog
od sfernih rezervoara čiji je omotač
izrađen od materijala ČSN 11484.1.
Sanacija defekata zavarivanjem je
obavljena uz stalni nadzor inženjera
zavarivanja. Nakon sanacije izvršena
su ispitivanja metodama bez razaranja
pre i posle ispitivanja hladnim
vodenim pritiskom. U toku izvođenja
probe hladnim vodenim pritiskom
izvršena su ispitivanja tenzometrijom
i akustičnom emisijom. Nalazi
ispitivanja metodama bez razaranja su
zadovoljavajući, a sferni rezervoar je
do danas u eksploataciji.
Ključne reči: sferni rezervoar;
nepravilnosti; ispitivanje metodama
bez razaranja
After a certain time period, a
spherical tank for LPG storage
was tested. Non destructive testing
was performed from inside of the
spherical tank; the methods such
as visual testing, magnetic particle,
ultrasonic and hardness testing
were also used. After testing, in
some tanks some cracks in welded
joints were detected. Considering
that such type of defects was not
allowed, those spots were repaired.
The paper describes the recovery
in one of several spherical tanks,
the jacket of which was made
of ČSN 11484.1. The recovery
of welding defects was made
under continual supervision
by a welding engeneer. Before
and after examination of cold
water pressure, after recovery,
non destructive testing was
made. Acoustic emission and
tensiometric methods were
performed during cold water
pressure. The findings of
non-destructive testing are
satisfactory and spherical tanks
are still in use.
Key words: spherical tank;
imperfection;
NDT
91
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
I OSIGURANJE KVALITETA
65
UTICAJ REZANJA TEHNOLOGIJOM PLAZME
NA HRAPAVOST I MIKROSTRUKTURU
INFLUENCE OF PLASMA CUTTING ON SURFACE
ROUGHNESS AND MICROSTRUCTURE
M. EDELINSKI, B. SABO, K. GERIĆ i J. DAKIĆ,
Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad
Ispitivani uzorci su rezani
na aparatu Cemont PX 8.0.
Eksperiment se sastojao u
plazma rezanju četiri osnovna
materijala (niskougljenični
čelik, nerđajući čelik,
aluminijum i bakar) sa
tri različita radna gasa
(vazduh, kiseonik i azot), sa
istim parametrima rezanja.
Nakon rezanja dobijeno je
dvanaest uzoraka na kojima
su urađena merenja i analize
maksimalne hrapavosti,
merenja širine zone uticaja
toplote (ZUT-a) i analiza
promene strukture ZUT-a. U
radu su prikazani i uporedno
analizirani rezultati svih
dvanaest uzoraka.
Ključne reči: plazma rezanje;
hrapavost; zona uticaja toplote
92
ZAVARIVANJE
Cutting of experimental samples
was performed on the plasma
inverter Cemont PX 8.0. The
experiment consisted of plasma
cutting of four basic materials
(lowcarbon steel, stainless steel,
aluminum and cooper) with
three different plasma gases
(air, oxygen and nitrogen) with
the same cutting parameters.
After obtaining twelve samples
by cutting, measurement and
analysis of maximum surface
roughness, width measurement
of heat-affected-zone and analysis
of structure modification under
heat influence were performed.
This paper shows and analyzes the
results obtained for all
twelve samples.
Key words: plasma cutting; surface
roughness; heat affected zone
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
ZAVARIVANJE
I OSIGURANJE KVALITETA
66
Karakterizacija zavarenih spojeva
na visokočvrstom konstrukcionom
čeliku S690QL
Characterisation of the welded
joints on high-strength structural
steel S690QL
I. HAJRO i O. PAŠIĆ,
Mašinski fakultet, Sarajevo, Bosna i Hercegovina,
Z. BURZIĆ,
Vojnotehnički institut, Beograd
Upotreba konstrukcionih čelika visoke
čvrstoće omogućava značajne uštede
u troškovima nabavke, proizvodnje,
ugradnje i ispitivanja zavarenih čeličnih
konstrukcija. Upravo čelik klase čvrstoće
Rp0,2 > 690 MPa omogućava i do dva puta
veću uštedu u ukupnim troškovima. Ipak,
upotrebu ovoga čelika prate i određeni
problemi u ograničenjima postavljenim
u projektnim standardima (kodovima)
u pogledu nepovoljnog odnosa napona
tečenja i zatezne čvrstoće, smanjene
plastičnosti, zatim karakteristične
popuštene martenzitne strukture,
povećanog ugljikovog ekvivalenta, te
sklonosti ka hladnim pukotinama. Zato
je kod ove klase čelika potrebno izvoditi
nešto šira ispitivanja radi pouzdanije
karakterizacije zavarenih spojeva. U
radu su dati rezultati jedne ovakve
karakterizacije tehnološko-mehaničkih
osobina uobičajenih za konvencionalnu
kvalifikaciju procedura zavarivanja,
kao i dodatnih ispitivanja parametara
mehanike loma. Ispitivanja su izvršena
na sučeonim spojevima limova debljine
30 mm, zavarenih MIG postupkom, uz
upotrebu predgrijavanja. Ukupno utvrđeni
rezultati treba da pruže dodatnu sigurnost
pri primjeni čelika S690QL u različitim
tipovima zavarenih konstrukcija, posebno
kada se uzmu u obzir moderni pristupi
procjene integriteta zavarenih konstrukcija
bazirani na metodama mehanike loma.
Ključne reči: visokočvrsti
konstrukcioni čelik; S690QL;
zavareni spoj; karakterizacija
The use of high-strength structural
steels provides significant savings
in purchase, manufacturing and
testing costs of the welded steel
structures. Thus, steel with Rp0,2
> 690MPa provides almost double
savings in the total costs. However,
the use of such steels is associated
with particular problems related to the
limitations stipulated in the Design
Codes, due to the unfavourable yield
to tensile strength ratio, decreased
ductility, martensitic microstructure,
increased carbon equivalent, and
tendency to cold cracking. Therefore,
it is necessary to conduct some
wider testing for characterization of
welded joints. The paper presents
the results of such characterization
of technological and mechanical
properties, common for conventional
welding procedure qualification, as
well as additional fracture mechanics
testing. The tests were performed on
butt welded joints on 30mm thick
plates, welded with GMAW process,
and with preheating. The complete
results need to provide additional
safety for the use of S690QL structural
steel in various welded structures,
particularly when modern procedures
for structural integrity assessments,
based on fracture mechanics,
are considered.
Key words: high-strength structural
steel; S690QL; welded joint;
characterisation
93
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
I OSIGURANJE KVALITETA
67
Regeneracija SEGMENATA NA papučaMA
transporta BAGERA u RB Kolubara
regeneration of crawler segments ON
EXCAVATING UNITS in coal mine Kolubara
DRAGANA MATIJAŠEVIĆ,
PD Kolubara Metal, d.o.o., Vreoci
Ova tema obrađuje kompletan
postupak regeneracije segmenata
na papučama transporta
većine bagerskih jedinica u
RB „Kolubara“. Donedavno su,
prema staroj praksi, pohabani
segmenti transporta odstranjivani
sa papuče, a umesto njih su
postavljani novi. Međutim, sa
novim zahtevima baziranim
na ekonomskim principima,
gde se traži skraćenje vremena
trajanja opravki, došli smo do
osvajanja tehnologije regeneracije
pohabanih segmenata. Tehnologija
regeneracije pohabanih segmenata
obuhvata navarivanje oštećenih
otvora kako bi se izvršila njihova
naknadna mašinska obrada
razbušivanjem. Tehnologija
obuhvata i navarivanje gaznih
površina segmenata. Ovom
metodom otvara se mogućnost da
se pohabani segmenti regenerišu
i po nekoliko puta, čime se postiže
duži vek njihove eksploatacije.
Primenom ove metode izbegava
se ugradnja novih segmenata, što
dovodi do velike tehno-ekonomske
uštede, pogotovo imajući u vidu
brojnost bagerskih jedinica na
površinskim kopovima
RB „Kolubara“.
Ključne reči: bageri; regeneracija;
segment transporta; navarivanje
94
ZAVARIVANJE
This topic covers the complete
regeneration process of
crawler segments on the
majority of excavating units
in coal mine Kolubara. Until
recently, according to the old
practice, damaged crawler
segments were removed from
chain crawler link. Instead of
them, new ones were mounted.
However, with new demands
based on economic principles,
where shorter time for repairs
is required, we came with
new technology of crawler
segments regeneration.
Regeneration technology of
damaged segments includes
the damaged slot welding
followed by boring. This
technology also includes
welding of segments contact
surface areas. This method
provides a possibility to
regenerate crawler segments
several times and makes
them last longer. By the use of
this method the installation
of new segments is avoided,
which leads to higher savings,
especially considering the
number of excavating units in
„RB Kolubara“ open pit mines.
Key words: excavators; regeneration;
crawler segment; welding
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
ZAVARIVANJE
I OSIGURANJE KVALITETA

68
ISPITIVANJE PLOČASTIH EPRUVETA
SA PRSLINOM
TESTING OF CRACKED PLATE SPECIMENS
MERSIDA MANJGO i MIRON TORLO,
Mašinski fakultet, Mostar, BiH, i
ZIJAH BURZIĆ,
Vojnotehnički institut, Beograd

Sigurnost posuda pod pritiskom Safety of pressure vessels,

u osnovi predstavlja zavisnost
njenog pouzdanog funkcionisanja
od dobro koncipiranih i kvalitetno
izvedenih zavarenih spojeva.
Praksa je pokazala da ukupna
sigurnost zavarene konstrukcije,
a time i sigurnost posuda pod
pritiskom, prije svega zavise od
lokalne sigurnosti, jer u svakoj
zavarenoj konstrukciji postoje
određena kritična mjesta koja
su posljedica konstrukcionog
rješenja, izabranog i ugrađenog
materijala ili tehnologije izrade.
Zbog toga sigurnost zavarenih
konstrukcija uglavnom zavisi od
sigurnosti kritičnih zavarenih
spojeva odnosno od njihovog
oblika i koncentracije napona,
heterogenosti strukture i
mehaničkih osobina sastavnih
dijelova (OM, ZUT i MŠ), zaostalih
napona i deformacija uslijed
zavarivanja i grešaka u njima. U
analizi zavarenih spojeva posuda
pod pritiskom, danas se najviše
primjenjuje model ispitivanja
pločastih epruveta u cilju procjene
otpornosti materijala prema
razvoju prsline, što je i
analizirano u radu.
basically represents the
dependence of reliable
functioning of well conceived
and well executed welds. Practice
has shown that the overall
safety of welded structures and,
thus, the safety of pressure
vessels, primarily depends on
local security, because each
welded construction has certain
spots that are consequences
of construction solutions,
selected and built-in materials
or processing technology.
Therefore, the safety of welded
structures mainly depends
on the safety of critical welds,
i.e. on their shape and stress
concentration, heterogeneity
of structure and mechanical
properties of components (BM,
HAZ and WM), residual stresses
and deformations due to welding
defects in them. In the analysis
of welded joints in pressure
vessels, the model which is most
frequently used today is the test
of plate specimens, aimed at
assessing material resistance to
crack growth, which is
analyzed in this paper.

Ključne reči: sigurnost zavarene Key words: safety of welded

konstrukcije; zavareni spoj; prslina structures; welded joints; cracks

95
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
I OSIGURANJE KVALITETA
69
SANACIJA PUKOTINA NA KONSTRUKCIJI
PLAŠTA MLINA CEMENTA U PODRUČJU OKO
REVIZIONOG OTVORA
THE CRACK´S SANATION ON THE MILL´S
CEMENT MANTLE CONSTRUCTION LOCATED
AROUND REVISION APERTURE
S. AVDIĆ i E. BIKODUŠIĆ,
Institut za zavarivanje, d.o.o. Tuzla, BiH
Na mlinu cementa koji je u
eksploataciji više od 35 godina, u
više navrata je dolazilo do pojave
pukotina, te su rađene interventne
popravke. Lokacije pukotina su
uvijek bile na konstrukciji plašta
oko revizionih otvora, prostirući
se, uglavnom normalno od
radijusa otvora koji su i najveći
koncentratori naprezanja. Sa
pojavom pukotina narušavaju
se stabilnost i sigurnost
konstrukcije. One predstavljaju
opasnost za nastanak većih
havarija postrojenja, te ih je
potrebno sanirati uvijek kada
budu i otkrivene. Lociranje
pukotina vršeno je detaljnim
ispitivanjem metodama bez
razaranja, nakon čega je urađen
plan sanacije. Sanacija pukotina
na plaštu mlina cementa rađena
je reparaturnim zavarivanjem uz
primjenu propisane tehnologije
zavarivanja, uz strogi nadzor
njene primjenjivosti.
Ključne reči: mlin cementa;
konstrukcija plašta; revizioni otvor;
pukotine; sanacija; zavarivanje
96
ZAVARIVANJE
On the cement mill which
has been in operation for 35
years, cracks were formed
requiring emergency repairs.
The cracks always occurred on
the construction of the mantle
around the revision aperture,
extending from the aperture,
the highest concentration of
strain. With the appearance of
cracks, stability and safety of
constructions are endangered.
The cracks represent a danger
for formation of bigger damage
in the plant. When they are
detected, they must be repaired
immediately. The cracks’ position
was detected by a detailed
examination without destruction,
after which the repair plan was
made. The repair of the cracks
on the cement mill`s mantle was
performed by repair welding with
standard welding technology
applied, and critical control
of its application.
Key words: cement mill; construction
of mantle; revision aperture; cracks;
repair; welding
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
ZAVARIVANJE
I OSIGURANJE KVALITETA

70
ISPITIVANJE TVRDOĆE ZAVARENOG
SKRETNIČKOG SRCA
HARDNESS TEST OF WELDED FROG
V. ĐOKIĆ i S. STEVANOVIĆ,
Univerzitet u Nišu, Mašinski fakultet, Niš

U radu je objašnjen postupak This paper explains the

ispitivanja zavarenog skretničkog
srca metodom sa razaranjem
– ispitivanje tvrdoće i metodom
bez razaranja – ultrazvučno
i rendgensko ispitivanje.
Ispitivanja su izvršena na
zavarenom skretničkom srcu
slučajno izabranom iz redovne
proizvodnje. Rezultati ispitivanja
su dati tabelarno uz precizno
definisane uslove ispitivanja. Oko
95% skretničkih srca ugrađenih
u železnicama Srbije izrađen
je postupkom zavarivanja, jer
su skretnička srca izrađena
postupkom zavarivanja
dobrog kvaliteta.
procedure for testing the
welded frog method with
destruction – hardness
testing, and non destructive
method – ultrasound and
x-ray examination. The
tests were carried out on
the welded frog randomly
selected from the regular
production. The test results
are given in tables with
precisely defined test
conditions. About 95% of frogs
built in Serbian Railways
are made by welding, since
the frogs are made by a good
quality welding process.

Ključne reči: skretničko srce; Key words: frog; hardness test;

ispitivanje tvrdoće; zavarivanje welding

97
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
I OSIGURANJE KVALITETA
71
SANACIJA KAVITACIONIH OŠTEĆENJA NA
KAPI RADNOG KOLA KAPLANOVE TURBINE
REPARATURNIM NAVARIVANJEM
REHABILITATION OF CAVITATION
DAMAGE TO IMPELLER KAPLAN
TURBIN REPAIRS WELDING
MUSTAFA ŠEHIĆ i ADIS BUBALO,
Hidroelektrane na Neretvi, Jablanica, BiH
Kavitaciona erozija predstavlja
aktuelan problem kod mašina
čiji su elementi pri radu izloženi
dejstvu brzog toka tečnosti, kao
što su propeleri, lopatice vodenih
turbina i pumpi. U sistemu
Hidroelektrana na Neretvi ovaj
problem je posebno izražen na
Kaplanovim turbinama koje su
ugrađene na HE Salakovac i HE
Grabovica. U radu je prikazan
tehnološki postupak reparaturnog
navarivanja kape radnog kola
Kaplanove turbine, izvršene u
sklopu remontnih radova
na HE Grabovica.
Ključne reči: kavitacija; navarivanje;
radno kolo; Kaplanova turbina
98
ZAVARIVANJE
Cavity erosion is a current
problem with machines with the
parts exposed to the elements
of the effect of rapid fluid flow,
such as propellers, turbine
blades and water pumps. In
the system of the hydroelectric
power plant of Neretva this
problem is specifically seen in
Kaplan turbines that are built in
the plant Salakovac and plant
Grabovica. This paper shows the
technological process of repair
welding of the cap of the runner of
Kaplan turbin, made in the repairs
to the HE Grabovica.
Key words: cavitation; welding;
runner; Kaplan turbine
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
ZAVARIVANJE
I OSIGURANJE KVALITETA

72
UTICAJ PARAMETARA ZAVARIVANJA NA
POJAVU NAPONA I DEFORMACIJA PRI
ZAVARIVANJU VISOKOLEGIRANIH ČELIKA
EFFECTS OF WELDING PARAMETERS ON THE
WELDING RESIDUAL STRESSES AND STRAINS
DURING WELDING OF HIGH ALLOYED STEELS
MAHIRA KAJTAZ,
DITRX d.o.o., Mostar, BiH, i
SEAD AVDIĆ,
Institut za zavarivanje, Tuzla, BiH

Postupci zavarivanja Welding processes include local

podrazumijevaju lokalni unos
toplote kao i brze promjene
temperature u rasponu od
sobne do temperature topljenja
materijala koji se zavaruje. U
ovakvim uslovima dolazi do
lokalnog širenja i skupljanja
materijala, što uzrokuje pojavu
napona i deformacija u samoj
zavarenoj konstrukciji. Da bi
se osigurao kvalitetan zavareni
spoj, a time i siguran rad i
pouzdanost zavarenog dijela ili
konstrukcije, zaostale napone
i deformacije neophodno je
svesti na najmanju moguću
mjeru, što se postiže pravilnim
odbirom parametara i postupka
zavarivanja, dodatnog materijala i
adekvatnom pripremom zavarenog
spoja. U radu su prezentirane
neke od metoda za smanjenje
zaostalih napona i deformacija
pri zavarivanju visokolegiranih
austenitnih čelika.
heat input and rapid changes
in temperature, ranging
from the room temperature
to the melting temperature
of materials that are welded.
Under such conditions,
there is a local expansion
and contraction of material,
which causes the appearance
of stress and strain in the
welded structure. To ensure a
quality weld, and thus the safe
operation and reliability of
welded parts or structures, it
is necessary to reduce residual
stress and strain to a minimum,
which can be achieved by
proper selection of parameters
and the welding procedure,
filler metal and appropriate
preparation for the weld. The
paper presents some of the
methods for reducing residual
stress and strain during welding
of high austenitic steel.

Ključne reči: austenitni čelici; Key words: austenitic steel; welding

parametri zavarivanja; naponi, parameters; stresses; strains
deformacije

99
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
I OSIGURANJE KVALITETA
73
TEHNOLOGIJA REPARATURNOG ZAVARIVANJA
VRATILA TURBINE NA HIDROELEKTRANI
ĐERDAP BEZ DEMONTAŽE AGREGATA
TECHNOLOGY OF REPARATORY WELDING OF
TURBINE SHAFT ON ĐERDAP HYDROPOWER
PLANT WITHOUT DISMANTLING THE AGGREGATE
BRANE VISTAĆ, MIODRAG ARSIĆ, VUJADIN ALEKSIĆ, MLADEN
MLADENOVIĆ i DRAGAN JAKOVIĆ,
Institut za ispitivanje materijala, Beograd, i
ALEKSANDAR ĐORĐEVIĆ,
Messer Tehnogas, Beograd
Šuplje vratilo turbine agregata 8 na
hidroelektrani Đerdap II, izrađeno je iz
tri dela, zavarivanjem velike prirubnice
i cilindričnog dela vratila i cilindričnog
dela i male prirubnice. Vratilo je bilo u
radu oko 160.000 sati. Nakon 25 godina
rada agregata 8, u cilju utvrđivanja
stanja turbinskog vratila izvršena su
detaljna ispitivanja zavarenih spojeva i
osnovnog materijala vratila, metodama
bez razaranja (vizuelno ispitivanje,
ispitivanje penetrantima, ispitivanje
magnetnim česticama i ultrazvučno
ispitivanje). Tim ispitivanjima utvrđeno
je da u zoni prelaznog radijusa (R80)
između cilindričnog dela vratila i velike
prirubnice, po čitavom obimu, postoji
veliki broj površinskih prslina, različitih
dužina i dubina. Maksimalna dužina
pojedinačne prsline bila je L = 430 mm,
a maksimalna dubina a = 20 mm. U cilju
produženja radnog veka vratila turbine
urađena je tehnologija reparaturnog
zavarivanja. S obzirom da je sanaciju
prslina na prelaznom radijusu vratila
trebalo uraditi bez njegove demontaže, u
radu je pored tehnologije zavarivanja data i
procedura pripreme vratila sa
redosledom izvođenja radova.
Ključne reči: vratilo turbine; prslina;
procedura reparaturnog zavarivanja;
tehnologija zavarivanja
100
ZAVARIVANJE
The aggregate 8 hollow turbine shaft of the
„Đerdap II“ hydropower plant consists of 3
parts, and is completed by welding of the big
flange and the cylindrical part of the shaft, and
on the other end by welding the cylindrical
part of the shaft and small flange. The shaft has
been in exploitation for approximately 160.000
hours. After 25 years of service of the aggregate
8, detailed tests of welded joints and basic
material of the shaft were performed using
the non-destructive methods, which include
visual testing, dye penetrant testing, magnetic
particle testing and ultrasonic testing. Through
the testing it was determined that in the zone
of the transition radius (R80) between the
cylindrical part of the shaft and the big flange,
on the full length of the scope, there is a great
number of surface cracks, various in length
and depth. Maximum length of the single crack
was 430 mm, and maximum depth 20 mm. In
order to extend the lifetime of the turbine shaft,
the technology of repair welding was designed.
Bearing in mind that the reparation of cracks
located on the transition radius of the shaft
should be executed without dismantling the
shaft, aside from the technology of welding
the procedure concerning the preparation
of the shaft with the appropriate timetable is
presented in this paper as well.
Key words: turbine shaft; crack;
procedure of reparatory welding;
technology of welding
 III. INTEGRITET KONSTRUKCIJA
ZAVARIVANJE
I OSIGURANJE KVALITETA

74
REPARATURA TURBINSKOG VRATILA A8
NA HE ĐERDAP II
HE DJERDAP 2, A8 TURBINE SHAFT REPAIR
NEMANJA GOSTOVIĆ i ALEKSANDAR ĐORĐEVIĆ,
Messer Tehnogas AD, Beograd,
BRANE VISTAĆ i MILJAN JELIĆ,
Insitut IMS, Beograd,
MILE BOKIĆ,
PD HE Đerdap, HE Đerdap II, Negotin

U HE Đerdap II prilikom godišnjeg In HPP Djerdap 2, during

remonta u 2007. godini uočeno
je postojanje prslina po celom
obimu vratila u širini do 100 mm
u zoni radijusa R80 na prelazu
sa cilindričnog dela vratila na
prirubnicu glavčine radnog kola
agregata A8. Merenjem dubine
prslina došlo se do max. dubine
od oko15 mm. Vratilo je izrađeno
iz 3 dela (cilindričnog dela i 2
prirubnice). Materijal prirubnica
je 20GSL, a cilindričnog dela
vratila je 20GS. Za sanaciju prslina
na vratilu odabran je postupak
reparature obloženom elektrodom,
koja daje šav austenitnog tipa.
Sanacija je izvedena oktobra
2009. godine na licu mesta u
vrlo komplikovanim uslovima,
bez demontaže i prva je koja je
primenjena na sličnim objektima
u Evropi. Cena izvršene sanacije
je zanemarljivo mala u odnosu
na cenu novog vratila, ili da je
zavarivanje izvršeno u radioničkim
uslovima nakon vađenja
turbinskog vratila.
regular stopping in 2007,
engineers noticed the
presence of thousand
of small cracks with the
width of 100mm. This
was found in R80 radius
in transition from the
cylindrical part to the
flange. Maximum depth of
the cracks was ca. 15mm.
The shaft was made out
of 3 parts (cylindrical
+ 2 flange). The flange
base material is 20GSL,
and cylindrical is 20GS.
The chosen method was
repair MMA welding with
austenitic weld. The repair
was carried out in October
2009 on site, in very
complicated conditions,
without dismantling, and
was first of its kind in
the world. The price of
repair was insignificant in
comparison to the price of
a new part.

Ključne reči: vratilo; prsline; Key words: shaft; cracks; welding

tehnologija zavarivanja; reparatura; procedure; repair; control
kontrola

101
IV. TEHNIČKA REGULATIVA, OBRAZOVANJE,
EKOLOGIJA I ZAŠTITA
75
VIRTUELNO ZAVARIVANJE – VELIKI POMAK
U EDUKACIJI ZAVARIVAČA
VIRTUAL WELDING – BIG IMPROVEMENT
IN WELDERS QUALIFICATION
MILOŠ JOVANOVIĆ i PETER ŠPRAJC,
Institut za varilstvo, d.o.o., Ljubljana, Slovenija
Na zavarivanje se gleda kao
na opasan, težak i nezdrav
posao, a na postupke pri obuci
zavarivača kao na dugotrajne,
naporne i monotone. Zato je među
mladim generacijama sve teže
naći kandidate koji bi za svoju
profesiju izabrali zavarivanje.
Pojava virtuelnog zavarivanja,
odnosno simulatora zavarivanja, te
stereotipe o zavarivanju polagano
počinje da menja. Smanjuje se
vreme potrebno za edukaciju
zavarivača, snižavaju se troškovi
osnovnog i dodatnog materijala,
smanjuju se štetni uticaji na
okolinu. Najbitnija od navedenog
je činjenica da zavarivanje ulazi
među mlade generacije na
mnogo pristupačniji i zabavniji
način. U članku se navode
osnovne prednosti edukacije
pomoću virtuelnog zavarivanja,
predstavlja nekoliko najpoznatijih
simulatorskih sistema i
ističu njihove prednosti i
eventualni nedostaci.
Ključne reči: obuka; simulator;
virtuelna stvarnost; kontrolni centar
102
ZAVARIVANJE
Nowadays, there is an opinion
that welding is dangerous,
hard and unhealthy job and
education and qualification
of welding personnel is long,
tiring and monotonous.
That is the reason why
young generations do not
choose welding to be their
profession. Appearance
of „virtual welding“ and
welding simulators has started
changing such stereotypes
about welding. Welders
qualification duration is
shortening, consumables
costs are lower, technology
is green. The most important
is that welding becomes
more accessible for young
generations in a pleasant way.
In this paper the authors write
about the main advantages of
virtual welding qualification
and present some well-known
types of welding simulators
with accent on their features.
Key words: qualification; simulator;
virtual reality; control centre
 IV. TEHNIČKA REGULATIVA, OBRAZOVANJE,
ZAVARIVANJE
EKOLOGIJA I ZAŠTITA
76
INFORMACIONO MODELIRANJE ZAPISA
O NEUSAGLASENOSTI I KOREKTIVNIM
MERAMA ERWIN CASE ALATOM
INFORMATION MODELLING RECORDS
OF NON-CONFORMANCE AND CORRECTIVE
ACTION BY ERWIN CASE TOOLS
DUŠAN JOVANIĆ, ALEMPIJE VELJOVIĆ i ZOLTAN JONAŠ,
Visoka tehnička škola strukovnih studija, Zrenjanin
Uvođenjem informatičkih tehnologija,
odnosno računara, u proces projektovanja
omogućeno je lakše, brže i tačnije
projektovanje tehnologije zavarivanja, kao
i veći kvalitet, ponovljivost i sledljivost
procesa. Tačnijim projektovanjem
tehnologije zavarivanja mogu se izbeći
troškovi u fazi izrade zavarene konstrukcije
usled pojave neželjenih grešaka. Kontrola
i ispitivanje prema EN ISO 3834 moraju
da budu ugrađeni u odgovarajućim
tačkama proizvodnog procesa da bi se
obezbedila saglasnost sa zahtevima iz
ugovora. Informaciono modeliranje zapisa
o neusaglašenosti i korektivnim merama
izvršeno je pomoću standarda IDEF1X
čija je softverska realizacija ERwin CASE
(Computer Aided Software Engineering)
alat. Informaciono modeliranje
(IDEF1X) predstavlja apstraktno viđenje
realnog sistema, odnosno omogućuje
predstavljanje realnog sistema preko
skupa objekata‑entiteta i veza između
objekata i atributa objekata. IDEF1X je
semantički bogat modelar podataka treće
generacije koji je realizovan u okviru
softvera ERwin (Entity Relationships for
windows) CASE alata. ERwin CASE alat
omogućuje generisanje u neki od sistema
za upravljanje bazama podataka, odnosno
direktno kreiranje tabela, veza, atributa i
svih ograničenja koja su
se ranije programirala.
Ključne reči: informaciono
modeliranje; neusaglašenost i
korektivne mere; alati Erwin CASE
The introduction of information
technology and computers in the design
process enables easier, faster and more
accurate planning of welding technology
as well as higher quality, repeatability
and traceability of processes. A more
accurate design of welding technology
allows avoidance of costs in the phase of
development of a welded construction
arisen due to undesired errors. Control
and testing according to EN ISO 3834
must be incorporated into the appropriate
points of the production process to ensure
compliance with the requirements of the
contract. Information modeling records of
nonconformities and corrective measures
were performed by using standard software
IDEF1X whose software realization
Erwin CASE (Computer Aided Software
Engineering) is a tool. Information
Modeling (IDEF1X) is an abstract vision of
the real system, which allows presentation
of the real system in a set of objects-
entities and relations between objects
and attributes of objects. IDEF1X is a
semantically rich data modeler of the third
generation that has been realized in the
software ERwin (Entity Relationships for
windows) of CASE tools. Erwin CASE tool
enables generation of a system for database
management, i.e. direct creation of tables,
relations, attributes and all restrictions that
were previously programmed.
Key words: information modeling;
non-conformance and corrective
action; Erwin CASE tools
103
IV. TEHNIČKA REGULATIVA, OBRAZOVANJE,
EKOLOGIJA I ZAŠTITA
77
RAZVOJ STANDARDA „KOORDINACIJA U
ZAVARIVANJU“ OD EN 719:1994
DO EN ISO 14731:2006.
DEVELOPMENT OF THE STANDARD „WELDING
COORDINATION“, FROM EN 719:1994 TO
EN ISO 14731:2006
ZOLTAN JONAŠ i DUŠAN JOVANIĆ,
Visoka tehnička škola strukovnih studija, Zrenjanin
U grupi JUS standarda
„Obezbeđenje kvaliteta
zavarivačkih radova“ od 1972.
god., prvi put se u domaćoj
standardizaciji spominje obaveza
da za izvođenje zavarivačkih radova
sa sigurnim kvalitetom pogoni
moraju imati najmanje jedan
kontrolni organ za zavarivanje koji
pripada pogonu. Razvojem zahteva
za kvalitetom u zavarivanju i osoba
zaduženih za upravljanje tim
kvalitetom, 1994. god. je objavljen
standard EN 719 – Koordinacija u
zavarivanju – Zadaci i odgovornosti,
koji je pod istim nazivom objavljen i
u našoj zemlji 1997. god. Dalji korak
u razvoju napravljen je usvajanjem
standarda EN ISO 14731:2006
– Koordinacija u zavarivanju
– Zadaci i odgovornosti, a koji je
u zadacima potpuno povezan sa
grupom standarda EN ISO 3834
– Zahtevi kvaliteta pri zavarivanju
metalnih materijala topljenjem, a
koji su pristupom i terminologijom
usaglašeni i povezani sa ISO
9001:2000 – Sistemi menadžmenta
kvalitetom. Rad razmatra elemente
i promene koje su se desile u
poslednjem koraku razvoja
ovog standarda.
Ključne reči: standard; zavarivanje;
koordinacija; zadaci i
odgovornosti
104
ZAVARIVANJE
In the set of JUS standards ‘’Quality
ensuring in welding processes’’ of
the year of 1972, it is in domestic
standardization, for the first time,
mandatory for welding facilities
to appoint at least one controlling
body for warranted quality welding
jobs, inside the facilities. Along
with the evolution of quality
requirements in welding and criteria
for personnel in charge of the
welding quality management, in the
year of 1994 the standard EN 719:
Welding Coordination – tasks and
responsibilities, was issued. In our
country the standard of the same name
was issued in 1997. A step forward
was made by passing the standard EN
ISO 14731:2006 Welding Coordination
– tasks and responsibilities which is
in the tasks section fully connected
with the set of standards EN ISO
3834: Quality requirements for
fusion welding of metallic materials,
the latter being harmonized and
connected, both in the approach and
the terminology, with the standard
ISO 9001:2000, Quality Management
Systems. The paper deals with the
elements and changes that have
taken place in the latest step of the
development of the standard.
Key words: standard; welding;
co-ordination; task and
responsibilities
 IV. TEHNIČKA REGULATIVA, OBRAZOVANJE,
ZAVARIVANJE
EKOLOGIJA I ZAŠTITA

78
UNAPREĐENJE SISTEMA MENADŽMENTA
SERTIFIKOVANOG PREMA SRPS ISO 9001 U
CILJU SERTIFIKACIJE PREMA EN ISO 3834
LIFTING CAPACITY OF QMS CERTIFIED
AGAINST ISO 9001 TO MEET EN ISO 3834
CERTIFICATION REQUIREMENTS
O. ERIĆ, M. JELIĆ i G. ŠEŠIĆ,
Institut „Kirilo Savić“, a.d., Beograd

Poznato je da standard SRPS EN It is well known that EN ISO

ISO 3834 ne zamenjuje standard za
sistem menadžmenta kvalitetom
ISO 9001, ali je posedovanje ovog
drugog veoma preporučljivo.
Danas značajan broj organizacija
već poseduje standard SRPS ISO
9001, ali je posedovanje ovog
drugog veoma preporučljivo i
nameće pitanje ispunjavanja
„dopunskih zahteva“ koji ishode
iz SRPS EN ISO 3834. Polazeći
od iskustava u primeni ovog
standarda u organizacijama, autori
identifikuju nove sadržaje koji se
pred njih postavljaju. S tim u vezi,
u radu se ukazuje na one elemente
standarda SRPS ISO 9001 koje
treba preispitati i/ili unaprediti
kako bi se postigla usaglašenost sa
standardom SRPS EN ISO 3834.
3834 does not replace ISO
9001, but prior certification
according to ISO 9001 is strongly
recommended. Today, majority
of organizations already possess
ISO 9001 certificates, and there
is a question of meeting the
„additional requirements“
from EN ISO 3834. Based on
the experience of the standard
implementation, the authors
made an effort to identify new
issues deriving from EN ISO
3834 standard. In this regard, the
paper points out those elements
of ISO 9001 standard which
should be reviewed
and/or improved in order to
achieve compliance with the
EN ISO 3834 standard.

Ključne reči: zavarivanje; kontrola; Key words: welding; control; testing;

ispitivanje; kvalitet; dokumentacija quality; documentation

105
IV. TEHNIČKA REGULATIVA, OBRAZOVANJE,
ZAVARIVANJE
EKOLOGIJA I ZAŠTITA

79
NEKI PRISTUPI ZAŠTITI OD KOROZIJE
ČELIČNIH KONSTRUKCIJA
SOME APPROACHES TO CORROSION
PROTECION OF STEEL STRUCTURES
D. JAŠOVIĆ i N. STOJSAVLJEVIĆ,
Institut „Kirilo Savić“, Beograd

Zaštita od korozije je jedan Corrosion protection is one of

od bitnih faktora trajnosti
i funkcionalnosti čeličnih
konstrukcija. U radu su
prikazana tri načina zaštite
od korozije kao i metode
ispitivanja kvaliteta izvedene
zaštite od korozije.
the important factors for the
durability and funcionality of steel
structures. The paper presents
three ways of protection against
corrosion and methods of testing
the quality of applied
corrosion protection.

Ključne reči: korozija; čelične Key words: corrosion; steel

konstrukcije; zaštita od korozije; construction; anticorrosion
metode ispitivanja protection; testing methods

106
 IV. TEHNIČKA REGULATIVA, OBRAZOVANJE,
ZAVARIVANJE
EKOLOGIJA I ZAŠTITA

80
POSTOJEĆE STANJE STANDARDA
U OBLASTI ZAVARIVANJA U SRBIJI
CURRENT CONDITIONS OF STANDARDS
IN WELDING IN SERBIA
BOŠKO ALEKSIĆ i VLASĆISLAV BAĐURA,
CertLab.Co, Pančevo

Jedan od strateških ciljeva One of the strategic aims of

Instituta za standardizaciju
je da se do 2012. godine izvrši
usaglašavanje srpskih standarda
i srodnih dokumenata sa
evropskim standardima i srodnim
dokumentima, tj. da se najmanje
80% svih evropskih standarda i
harmonizovanih dokumenata
preuzmu kao nacionalni standardi,
a istovremeno stave van snage
neusaglašeni nacionalni standardi
za iste predmete standardizacije. U
radu je dat pregled standarda koje
će Komisija iz oblasti zavarivanja i
srodnih postupaka, pri Institutu za
standardizaciju, doneti
u 2010. godini.
this Institute is to harmonize
the Serbian standards and
other related documents with
the European standards and
their related documents by the
year of 2012. At least 80% of all
the European standards and
harmonized documents should
be taken as national standards.
Other standards which are
not in accordance with these
standards shoud not be in
force any longer. A review of
standardization is given in this
paper and the Commission for
Standardization of welding will
pass it in 2010.

Ključne reči: zavarivanje; standardi Key words: welding; standards

107
IBR ’10
 I. PRIMENA IBR-a, DIJAGNOSTIKA
IBR
I INSPEKCIJA
81
Mesto i uloga metoda IBR-a,
u prijemnom kontrolisanju odlivaka
–delova za termoenergetska
postrojenja
Position and role of the NDT methods
in the receiving inspection of castings –
parts for thermal power plants
NADEŽDA FILIPOVIĆ,
Zavod za zavarivanje, Beograd
U tehničkim uslovima za izradu i
isporuku odlivaka od čeličnog liva,
u delu koji se odnosi na ispitivanja
metodama ispitivanja bez razaranja
(IBR) kao i u standardima koji se
odnose na ispitivanja, navodi se da se
odlivci kontrolišu pod uslovima koji
su prihvaćeni prilikom naručivanja.
Obično se opredeljenje za primenu
metoda ispitivanja bez razaranja,
kao i izbor klase odlivka prepušta
isporučiocu opreme. Iskustva
su pokazala da kada se se radi o
delovima opreme za termoenergetska
postrojenja, nije dovoljno uraditi
ispitivanja metodama bez razaranja na
isporučenoj opremi, već je neophodno
uraditi i prijemno kotrolisanje
(usaglašavanje planova kontrolisanja,
definisanje u kojoj fazi izrade i u kom
obimu primeniti metode ispitivanja
bez razaranja, usaglašavanje
kriterijuma prihvatljivosti). U radu
su objašnjeni problemi koji nastaju
(naročito kada su strani isporučioci
opreme) pri realizaciji navedenih
aktivnosti pri prijemnom kontrolisanju
metodama IBR-a kućišta stop ventila
parne turbine od
materijala 15H1M1FL.
Ključne reči: čelični odlivci;
metode IBR; sanacije; kriterijumi
prihvatljivosti
Technical conditions for
manufacturing and delivery of steel
castings, particularly in the domain of
nondestructive testing methods (NDT)
and related standards, usually indicate
that castings are inspected under
conditions accepted in the ordering
stage. Usually, the supplier makes
a decision which nondestructive
testing methods will be used and
which casting class will be selected.
Practical experiences have shown
that performing nondestructive
testing only on delivered equipment
is not sufficient, but it is necessary to
carry out the inspection at the time of
acceptance /receipt (harmonization
of inspection plans, determination
of nondestructive testing method
and the extent in which the method
should be applied in particular
manufacturing stage, compliance
of acceptance criteria). Problems
which may occur (especially in the
case of foreign equipment suppliers)
during the implementation of the
above-mentioned activities during the
inspection of turbine stop valve casing
made of 15H1M1FL material are
explained in this paper.
Key words: steel castings;
NDT; criteria acceptance
level
111
 I. PRIMENA IBR-a, DIJAGNOSTIKA
I INSPEKCIJA
82
UT – OSOVINA RADNOG TOČKA BAGERA
TEHNIKA ČEONOG PRETRAŽIVANJA
UT – EXCAVATOR WORKING WHEEL AXLE
SIDE SEARCH TEHNIQUE
DRAGAN KARIŠIĆ,
Institut IMS, Beograd
U radu su predstavljena
iskustvena saznanja pri
ispitivanju homogenosti osovina
radnog točka bagera, tehnikom
čeonog pretraživanja. Prikazana
su moguća ograničenja pri
ispitivanju ove vrste proizvoda.
Analizira se realna pouzdanost
rezultata ispitivanja u odnosu
na zahteve iz kriterijuma
prihvatljivosti.
Ključne reči: ispitivanje bez
razaranja; ultrazvučno ispitiva­nje;
osovina bagera
112
IBR
The practical knowledge from
the homogeneity testing of the
excavator working wheel axle
are presented in the paper. The
ultrasonic testing methodology
based on the side search is applied.
Possible testing limitations for
this kind of product are presented.
Real testing results reliability is
compared with the acceptability
requirements and analyzed.
Key words: non-destructive testing;
ultrasonic testing; excavator working
wheel axle
 I. PRIMENA IBR-a, DIJAGNOSTIKA
IBR
I INSPEKCIJA
83
EKSPERIMENTALNE METODE ZA
OTKRIVANJE I ANALIZU PRSLINE U
MAŠINSKIM KONSTRUKCIJAMA
EXPERIMENTAL METHODS FOR DETECTION
AND ANALYSIS OF MECHANICAL
CONSTRUCTIONS CRACKS
ANDREJA ILIĆ i DANICA JOSIFOVIĆ,
Mašinski fakultet, Kragujevac
U radu su prikazane neke od savremenih
eksperimentalnih metoda za otkrivanje
i analizu prslina u mašinskim
konstrukcijama. Osim toga, dat je
pregled uređaja i opreme koja se koristi
u ispitivanjima. Glavna uloga modernih
eksperimentalnih metoda ispitivanja
mašinskih konstrukcija je da kroz merenje
i testiranje omogući formiranje što tačnijeg
analitičkog modela realne mašinske
konstrukcije. Razmatrane metode se
odnose na: hidraulički i pneumatički
metod ispitivanja, penetrantna ispitivanja
i ispitivanje metalnim opiljcima, zatim
fotoelastična ispitivanja i tenzometrijski
metod pomoću mernih traka. Sledeća
grupa ispitivanja se odnosi na radiografiju,
ultrazvučni metod i ispitivanje akustičnom
emisijom. Sve navedene metode spadaju
u grupu ispitivanja bez razaranja i imaju
široku primenu kako u laboratorijskim
uslovima na fakultetima i institutima, tako
i u okviru istraživačkih i razvojnih centara
u proizvodnim preduzećima. Naponska
stanja u mašinskim konstrukcijama
postaju sve složenija uz tendenciju
smanjenja mase, gabarita, korišćenje
lakih materijala, zahteve za energetsku
efikasnost i očuvanje životne sredine.
Metode ispitivanja na ovakve zahteve
moraju da odgovore blagovremenim
otkrivanjem potencijalno opasnih stanja
i identifikacijom njihovih uzroka, čime
se smanjuje mogućnost oštećenja i loma
konstrukcije u radu, a povećava
sigurnost i pouzdanost.
Ključne reči: prslina; penetrantne i
fotoelastične metode; tenzometrijske
metode; radiografija; ultrazvučni
metod i metod akustične emisije
In this paper some of contemporary
experimental methods for detection and
analysis of mechanical construction cracks
are given. Additionally, an overview of the
testing equipment and used apparatus
is given. The main role of modern
experimental investigation methods is to
enable the development of an analytical
model of real mechanical construction
as accurate as it is possible by means of
measuring and testing. The considered
methods are related to hydraulic and
pneumatic investigation methods,
penetrant testing and metal particles
testing. Furthermore, photoelasticity
investigations and tensimetry methods
by strain gauges are given. The following
group of testing methods are related
to radiography, ultrasound testing
and acoustic emission testing. All the
considered methods belong to non-
destructive testing methods and are widely
used in laboratory conditions in research
facilities as well as in R&D centres of
manfuacturing companies. Stress and
strain in mechanical constructions become
more complex, with a tendency of reduction
of weight and dimensions, the use of light
materials, energy efficiency requirements
and environment protection. Investigation
methods must satisfy these requirements
by timely detection of potentially dangerous
state and identification of its causes,
whereby possible damage and failure of the
facility in operation in reduced and safety
and reliability are improved.
Key words: cracks; penetrant and
photoelasticity method; tensiometry
method; radiography; ultrasound
method; acoustic emission method
113
 I. PRIMENA IBR-a, DIJAGNOSTIKA
I INSPEKCIJA
84
PHASED ARRAY ULTRASONIC TESTING –
PRACTICAL EXPERIENCE
ULTRAZVUČNO ISPITIVANJE SA FAZNIM
RASPOREDOM – PRAKTIČNO ISKUSTVO
U. ZUPANC,
Institut za varilstvo, d.o.o., Ljubljana, Slovenija
Phased Array (PA) ultrasonic testing
is an advanced method of ultrasonic
non-destructive testing (NDT) with
growing industrial applications. A
PA probe consists of many small
ultrasonic elements, each of which can
be pulsed individually by advanced
electronics. Electronic focusing permits
optimizing the beam shape and size
at the expected defect location to
optimize defect detection. The data
from multiple beams are put together to
make a visual image showing various
projections through the inspected
object. The conference paper presents
experience of PA inspection of wings
on a commercial airline airplane flying
regularly over sea. The advanced
ultrasonic inspection was performed
to evaluate potential corrosion damage
in complex wing structures made of a
high-strength aluminium alloy. Critical
areas at multiple bolting locations and
reinforced spars were inspected. The PA
inspection in duration of just few hours
made it possible to highly reduce cost
of alternative visual inspection with
prior wing dismantling in time of a few
hundred hours. Corrosion damage was
found and was properly repaired. In the
further presentation the results of PA
inspection of a part of steam pipeline in
thermal power plant will be shown. The
water injection system in steam control
unit was evaluated using a PA system
where cracks due to thermal
shocks were found.
Ključne reči: phased array;
ultrasonic testing; Olympus;
Omniscan MX
114
IBR
Ultrazvučno ispitivanje sa faznim
rasporedom (PA) predstavlja naprednu
metodu ultrazvučnog ispitivanja bez
razaranja (IBR) sa sve širom primenom
u industriji. Sonda za PA sastoji se od
mnogo malih ultrazvučnih elemenata, od
kojih svaki može da pulsira pojedinačno
pomoću napredne elektronike. Elektronsko
usmeravanja omogućava optimizaciju
oblika i veličine snopa na lokaciji gde se
očekuje defekt, kako bi se optimiziralo
otkrivanje defekta. Podaci iz više snopova
se spajaju, kako bi se stvorila vizuelna
slika koja prikazuje razne projekcije kroz
ispitivani objekat. U ovom radu je prikazano
iskustvo inspekcije faznog rasporeda PA
na krilima komercijalnog vazduhoplova
koje redovno leti iznad mora. Napredna
ultrazvučna inspekcija obavljena je kako bi
se procenila potencijalna šteta od korozije u
složenoj strukturi krila koje je napravljeno
od aluminijumske legure visoke čvrstoće.
Inspekcija je izvršna na kritičnim mestima
na lokacijama sa više zavrtanja i ojačanih
ramenjača. Inspekcija PA koja je trajala
nekoliko sati omogućila je da se u velikoj
meri smanje troškovi alternativne vizuelne
inspekcije uz prethodno rasklapanje koje
traje nekoliko stotina sati. Oštećenje
nastalo od korozije je pronađeno i pravilno
sanirano. U daljem tekstu prikazani su
rezultati inspekcije PA na delu cevovoda
za paru u termoelektrani. Sistem za
ubrizgavanje vode u uređaju za regulaciju
pare pregledan je korišćenjem sistema
PA kada su pronađene pukotine nastale
usled toplotnih udara.
Key words: fazni raspored;
ultrazvučno ispitivanje; Olymus;
Omniscan MX
 I. PRIMENA IBR-a, DIJAGNOSTIKA
IBR
I INSPEKCIJA

85
OBLICI KOROZIJE U HEMIJSKOJ
INDUSTRIJI
THE FORMS OF CORROSION IN
CHEMICAL INDUSTRY
DAHNA STANKOVIĆ,
AD „Metanolsko–sirćetni kompleks“,
Služba kontrole opreme, Kikinda

Korozija se može javiti u mnogim Corrosion may occur in many different

oblicima, a može da bude uniformna
ili lokalna. Zbog preciznosti bi
trebalo u stvari napraviti razliku
između makrolokalne korozije i
mikrolokalnog napada. Korozija
se pogoršava kada metal reaguje
sa njegovom okolinom, na primer
u slučaju erozije ili pucanja usled
naponske korozije. Procesno hemijsko
postrojenje može prestati da radi
zbog kvara na opremi čiji je uzrok
korozija. Realan prstup kontroli
korozije će pomoći da se ograniči
predimenzionisanje opreme i
smanje troškovi kad se vrši zamena
opreme kontaminirane proizvodima.
Objašnjavaju se i slučajevi kada
se istovremeno javlja i kombinuje
nekoliko oblika korozije.
forms. It can be uniform or localized
corrosion. In order to be precise, we
should make a further distinction
between macroscopically localized
corrosion and microscopic local
attack. Corrosion is deterioration that
occurs when metal reacts with its
environment, for example: erosion or
stress corrosion cracking. Chemical
process plant may be shut down or
the equipment may be damaged due
to corrosion. A practical approach for
controlling the problems of corrosion
will help to reduce the equipment
oversizing and to minimize losses
due the replacement of equipment or
contaminated products. Many forms of
corrosion and their combination will
also be discussed.

Ključne reči: uniformna korozija; Key words: uniform corrosion;

tačkasta korozija; selektivni napad; pitting corrosion; selective leaching;
prskanje; erozija; galvanska korozija stress-corrosion cracking; erosion
corrosion; galvanic corrosion

115
 I. PRIMENA IBR-a, DIJAGNOSTIKA
I INSPEKCIJA
86
ANALIZA UZROKA OTKAZA MOTORA
R25-300 NA AVIONIMA TIPA MiG-21 BIS
USLED DEGRAGACIJE UPRAVLJAČKIH
PODSKLOPOVA MEMBRANA I MANŽETNI U
PUMPAMA REGULATORIMA OSNOVNOG I
FORSAŽNOG GORIVA
ANALYSIS OF THE CAUSE OF FAILURE OF
R25-300 ENGINE USED ON MiG-21 bis due to
degradation of control sub-assembly
diaphragms and „U“ seals in primary and
afterburn fuel pump regulator
EMIL BANJAC, ELEZ ZORAN i DUBRAVKA BANJAC,
ORAO, a.d., Bijeljina, Republika Srpska
U eksploataciji aviona MiG-21 bis došlo je
do otkaza motora R25-300 usled degragacije
upravljačkih podsklopova membrana
i manžetni u pumpama regulatorima
osnovnog i forsažnog goriva. Kao prvi
zadatak nametnula se analiza uzroka
otkaza, koja je obuhvatila prethodna
ispitivanja pumpi regulatora osnovnog i
forsažnog goriva na ispitnom uređaju, a
potom rastavljanje i defektaciju agregata.
Nemogućnost nabavke novih membrana
i manžetni u inostranstvu, rezultovala je
programom homologacionog ispitivanja na
ispitnom uređaju postojećih membrana i
manžetni sa isteklim vekom skladištenja.
Membrane i manžetne zadovoljile su
sve predviđene kriterijume ispitivanja
i one su ugrađene na određeni broj
vazduhoplovnih motora kao alternativno
rešenje do momenta realizacije nabavke
od inopartnera. Resurs motora R25-300 sa
navedenim membranama i manžetnama
ograničen je na 100 časova rada ili 24
meseca eksploatacije – šta pre istekne. U
radu su prikazani način utvrđivanja uzroka
otkaza, program i rezultati
homologacionog ispitivanja.
Ključne reči: homologaciono
ispitivanje; pumpa regulator;
turbomlazni motor; membrane;
manžetne
116
IBR
During MiG-21 bis exploitation, a
failure of R25-300 engine occurred
due to degradation of control
subassembly diaphragms and „U“
seals in the primary and afterburn
fuel pump regulators. The first task
was the analysis of the cause of the
failure, including preliminary tests
of the primary and afterburn fuel
pump regulators on the test rig,
and afterwards disassembling and
inspection of accessories. Inability to
purchase new diaphragms and U-seals
abroad resulted in the homologation
program of testing diaphragms and U-
seals that have expired storage dates.
U-seals and diaphragms satisfied all
the required test criteria and were built
in certain number of aircraft engines as
alternative solution until the purchase
from the foreign partner. The overhaul
life of those engines is limited to 100h
or 24 months of exploitation, whichever
is reached first. The determination of
the cause of the failure, program and
the results of homologation tests are
presented in this paper.
Key words: homologation
program; pump regulator;
turbo jet engine; diaphragms;
„U“ seals
 IBR II. EKOLOGIJA – PRAKSA

87
PRIMENA NEJONIZUJUĆIH ZRAČENJA U
INDUSTRIJI I MERE ZAŠTITE
APPLICATIONS OF NON-IONIZING RADIATION
IN INDUSTRY AND MEASURES FOR THE
PROTECTION
B. VILEVIĆ,
Institut „VINČA“, Laboratorija „Zaštita“, Beograd,
Đ. ČAŠIĆ,
Institut „VINČA“, Centar za permanentno obrazovanje, Beograd

Izloženost nejonizujućim Exposure to non-ionizing

zračenjima, moguće štetne
posledice po ljudski organizam
i zaštita predstavljaju trenutno
udarne teme u najrazvijenim
zemljama sveta. Veliki
broj multidisciplinarnih
ekipa stručnjaka radi na
sveobuhvatnom posmatranju
i proučavanju široke lepeze
problema zaštite jer se radi o
izuzetno kompleksnim pitanjima
koja svoj odgovor treba da dobiju
u veku koji je pred nama. Clj
ovog rada je da ukaže na osnovne
aspekte vezane za izloženost
nejonizujućim zračenjima u
industriji i da na taj način dâ
skroman doprinos razvoju zaštite
od nejonizujućih zračenja na
našim prostorima.
radiation, its possible adverse
effects on the human population
and protection thereof are
the current issues in the most
developed countries worldwide. A
large number of multidisciplinary
experts are involved in
comprehensive observation and
study of a wide spectrum of the
protection-related issues, since
these questions are very complex
and require answers that should be
given in the following century. The
aim of the study is to highlight the
basic aspects of exposure to non-
ionizing radiation in industry and
to provide a modest contribution to
development of protection
from non-ionizing radiation
in our country.

Ključne reči: edukacija; industrija; Key words: education; industry;

nejonizujuća zračenja; zaštita, non-ionizing radiation; protection;
zdravlje health

117
 II. EKOLOGIJA – PRAKSA
88
RADIOGRAFSKI UREĐAJI GAMMAMAT SE I
GAMMAVOLT SU 50 SA IZVOROM 75Se
I ZAŠTITA OD ZRAČENJA
RADIOGRAPHIC DEVICES GRAMMAT SE
AND GAMMAVOLT SU 50 WITH SOURCE 75Se
AND RADIATION PROTECTION
Đ. PETROVIĆ, R. DOBRIJEVIĆ i Đ.ČAŠIĆ,
Institut „Vinča“, Beograd
Zatvoreni radioaktivni izvor
75Se se sve više koristi u
radiografskim kontrolama
kompaktnosti materijala. Njegova
energija γ-zračenja odgovara za
kontrolu npr. čeličnih materijala
debljine 5–30 mm. Za korišćenje
ovih izvora služi uređaj novije
generacije Gammamat SE.
Međutim za radiografska
ispitivanja sa 75Se može se
koristiti i uređaj Gammavolt SU
50 ili Gammavolt SU 100 koji su
od strane proizvođača namenjeni
za korišćenje izvora 192Ir. U
ovom radu su prikazani rezultati
dozimetrijskih merenja koja se
odnose na radiografske uređaje
Gammamat SE i Gammavolt SU
50 u koje je ugrađen radioaktivni
izvor 75Se aktivnosti 3TBq.
Prikazane su prednosti i mane
svakog uređaja sa aspekta
eksploatacije u svakodnevnom
radu i sa aspekta
zaštite od zračenja.
Ključne reči: Se-75; Gammamat SE;
Gammavolt SU 50
118
IBR
The closed radioactive source
75Se is increasingly used in
radiographic controls of material
compactness. Its radiation
energy is suitable for control
of steel materials of 5–30mm
thickness. The new generation
device Gammamat SE serves
for the use of these sources.
However, for radiographic testing
with 75Se Gammavolt SU 50 or
Gammavolt SU 100 may be used,
although, according to their
manufacturer, they should
serve for using 192Ir source.
This paper presents the results
of dosimetric measurements
relating to radiographic devices
Gammamat SE and Gammavolt SU
50, with 75Se radioactive source
with 3TBq activity. Advantages
and disadvantages of each device
were given from the aspect of
exploitation in daily work and
from the aspect of
radiation protection.
Key words: Se-75; Gammamat SE;
Gammavolt SU 50
 IBR III. IBR STANDARDIZACIJA I SERTIFIKACIJA

89
METODA MAGNETNe MEMORIJE METALA
U PRIMENI – DIJAGNOSTIKA ZAVARENIH
SPOJEVA – STANJE STANDARDA
METHOD: METAL MAGNETIC MEMORY
IMPLEMENTATION – DIAGNOSIS WELDED
JOINTS – STANDARD CONDITIONS
DRAGOLJUB B. RADOJIČIĆ,
Kontrol inspekt, Beograd, i
RADOLJUB V. DOŠIĆ,
RD Dijagnostika, Beograd

U radu je opisana metoda MMM This paper describes the method

i njene realne mogućnosti.
Rad treba da posluži onima
koji primenjuju ili koriste
dijagnostičku metodu magnetne
memorije metala – MMM. Cilj
je da prezentacija nalaza posle
dijagnostike nekog objekta bude
jasna, precizna i jednoznačna i da
se svaki put koriste isti termini
i definicije. Druga bitna stvar je
da su u izveštaju prezentirani
tragovi vođenja ferosondi i
izmerene vrednosti gradijenata
sopstvenih magnetnih polja
rasejanja SMPR. Osnove
metode MMM sa prednostima,
manama i razlikama u odnosu
na konvencionalne NDT metode
takođe su obrađene.
and its real capabilities. The paper
should serve those who apply or
use the diagnostic method – MMM
method. The aim is to make the
findings after diagnozing an object
clear, precise and unequivocal,
and to use the same terms and
definitions every time. The
second important thing is that
the evidence presented in the
report contain the traces of the
conducting of ferro probes and
the measured values of magnetic
field gradient of own SMPR
scattering. The paper also presents
the basics of MMM method with
its advantages, disadvantages
and differences in comparison to
conventional NDT methods.

Ključne reči: ispitivanje metodama Key words: NDT nondestructive

bez razaranja – IBR; metoda
magnetne memorija metala – metoda
MMM; sopstveno magnetno polje
rasejanja – SMPR; zona koncentracije
naprezanja – ZKN; dijagnostika;
kontrolisanje
testing; MMM metal magnetic
memory; SMPR; SCZ stress
concentration zone; diagnostics;
inspection

119
III. IBR STANDARDIZACIJA I SERTIFIKACIJA IBR

90
STANDARDI U OBLASTI ISPITIVANJA
METODAMA BEZ RAZARANJA
STANDARDS IN NON DESTRUCTIVE
TESTING
ALEKSIĆ BOŠKO,
CertLab.Co, Pančevo, i
KURAI JANO,
SGS, Beograd

Institut za standardizaciju Srbije The Institute for Standardization

priprema i donosi standarde,
usaglašeno sa načinom i
programima rada. Jedan od
strateških ciljeva Instituta je
da se do 2012. godine izvrši
usaglašavanje srpskih standarda
i srodnih dokumenata sa
evropskim standardima i srodnim
dokumentima, tj. da se najmanje
80% svih evropskih standarda i
harmonizovanih dokumenata
preuzmu kao nacionalni standardi,
a istovremeno stave van snage
konfliktni nacionalni standardi za
iste predmete standardizacije. U
radu je dat pregled standarda koje
će Komisija iz oblasti ispitivanja
bez razaranja, pri Institutu za
standardizaciju, doneti
u 2010. godini.
prepares and adopts standards
in accordance with the method
and work programs. One of the
strategic aims of this Institute
is to harmonize the Serbian
standards and other related
documents with the European
standards and their related
documents by the year of 2012.
At least 80% of all the European
standards and harmonized
documents should be taken
as national standards. Other
standards which are not in
accordance with these standards
should not be in force any longer.
A review of standardization
is given in this paper and the
Commission for standardization
of welding will pass it in 2010.

Ključne reči: standardi; ispitivanja Key words: standards; non-

bez razaranja; metode ispitivanja destructive testing; testing methods

120
 IBR IV. OPREMA, RAZVOJ, NOVE METODE IBR-a
91
METODA MAGNETNOG PAMĆENJA
METALA (MMM) I PRAKTIČNA PRIMENA
THE METAL MAGNETIC MEMORY (MMM)
AND PRACTICAL APPLICATION
G. SOFRONIĆ, P. STEFANOVIĆ i M. MILIĆ,
Zavod za zavarivanje AD, Beograd
Metoda je nastala kao rezultat
stalnih zahteva korisnika da se
ispitivanje izvrši u što kraćem
vremenu kako bi ispitni objekat
bio što pre u upotrebi, skraćujući
vreme zastoja i smanjujući
troškove. Merenjem sopstvenog
magnetizma i praćenjem fizikalne
pojave megnetostrikcije, brzo
i precizno se otkrivaju mesta
koncentracije napona (neprezanja
materijala), koja u drugoj fazi
ispitivanja postaju predmet
primene ostalih metoda IBR. U
radu je prikazana primena pri
ispitivanju: posude dimenzija
Ø 5000 mm x 6 mm, zavarenih
spojeva na gasovodu, kao i
centralnog (osnog) otvora rotora
turbine srednjeg i visokog
pritiska. Ispitivanje je obavljeno
korišćenjem merača koncentracije
napona IKN-3M-12.
Ključne reči: magnetno pamćenje
metala; koncentracija napona;
magnetostrikcija
The method was developed
as a result of constant
client demands to perform
testing in a very short time
period in order to return the
tested object/structure to
operation and thus reduce the
stoppage time and costs. By
measuring own magnetism
and physical phenomenon of
magnetostriction, the areas of
stress concentration are quickly
and precisely detected, while
in the second stage other NDT
methods are used in such areas.
During the testing, the vessel
of dimensions Ø 5000 x 6 mm,
with welds on the gas line and
central (axial) hole of MP and
HP turbine rotor was sued. The
testing was performed by using
the of stress concentration
meter IKN-3M-12.
Key words: metal magnetic memory
(MMM); stress concentration;
magnetostriction
121
IV. OPREMA, RAZVOJ, NOVE METODE IBR -a IBR

92
KONTROLA KVALITETA ZAVARIVANJA NA
DIJELU REGIONALNOG VODOVODA SISTEMA
CRNOGORSKO PRIMORJE – PODVODNA
DIONICA NA SKADARSKOM JEZERU
QUALITY CONTROL OF WELDING PROCESS
ON THE REGIONAL WATER SUPPLY SYSTEM
MONTENEGRIN COASTLINE – UNDERWATER
SECTION OF THE SKADAR LAKE
ŠPIRO IVOŠEVIĆ,
Univerzitet Crne Gore, Fakultet za pomorstvo,
Kotor, Dobrota, Crna Gora,
NIKOLA IVOŠEVIĆ,
„Invar–Ivošević“, d.o.o., Radovići, Tivat, Crna Gora

Ovaj rad se bavi kontrolom
kvaliteta zavarivačkih radova,
izvedenih nad dionicom
regionalnog vodovoda
crnogorskog primorja.
Složenost i specifičnost ove
dionice koja prolazi kroz vodu,
odnosno Skadarsko jezero,
kao i tehnološki postupak
zavarivanja, zahtijevali
su posebnu kontrolu svih
postupaka u ovom procesu.
U tom smislu je u radu
prezentiran postupak svih
pripremnih i završnih radnji
na zavarivanju cijevi na
kopnu i na vodi, kao i svih
kontrolnih postupaka u cilju
obezbjeđivanja zahtijevanog
nivoa kvaliteta.
This paper deals with the quality
control of the welding process
carried out over the specific
section of regional water supply
system for Montenegrin coastline.
Both complexity and specificity
of this section passing through
the lake water, precisely the water
of the Skadar Lake as well as the
technological welding process,
required a special control of all the
activities within this process. In
that sense, this paper presents the
procedure of all the preparatory
and final activities regarding the
welding process of the pipes, both
on the land and in the lake, as well
as of all the control procedures
with the aim to provide the
required quality level.

Ključne reči: cijevi; zavarivanje; Key words: aims; welding; control,

kontrola; kvalitet quality

122
 IBR IV. OPREMA, RAZVOJ, NOVE METODE IBR -a
93
KONTROLA DIMENZIONE STABILNOSTI
OPTIČKIM MERNIM SISTEMIMA
DIMENSIONAL STABILITY CONTROL BY
OPTICAL MEASURING SYSTEMS
MILAN BLAGOJEVIĆ, DRAGAN RAKIĆ i
MIROSLAV ŽIVKOVIĆ,
Mašinski fakultet, Kragujevac, i
ZORAN BOGDANOVIĆ,
Zastava Auto, Kragujevac
Fazne transformacije tokom
procesa kovanja, livenja i
zavarivanja, nastale kao rezultat
zagrevanja, hlađenja i obrade
metala, izazivaju pojavu zaostalih
napona uz nepoželjne efekte u
vidu narušavanja dimenzione
stabilnosti i pouzdanosti
konstrukcija. Optičkim mernim
sistemima može se precizno
digitalizovati kompletna površina
delova koji se kontrolišu, uz
veliku preciznost. Optički
merni sistemi omogućavaju
određivanje stepena
odstupanja izrađenih delova i
konstrukcija od računarskih
CAD modela definisanih
tehničko‑tehnološkom
dokumentacijom. Dobijen oblak
tačaka ili poligonizovana mreža
detaljno opisuju digitalizovanu
površinu, pa je dobijeni rezultat
pogodan za kontrolu dimenzione
stabilnosti procesa zavarivanja,
odnosno otkrivanje dimenzionih
grešaka podsklopova i sklopova
koje nastaju pri zavarivanju.
Ključne reči: zavarivanje; dimenziona
stabilnost; 3D digitalizacija; 3D
koordinatna merenja; CAD/CAM/CAE
The structural transformations
during the process of casting,
forging and welding as a result
of metal heating, cooling and
processing, cause stresses and
residual strains with inadequate
effects regarding the dimensional
stability and reliability of
subassemblies. The optical
measuring system can accurately
digitize the entire surface of
the parts that are controlled,
with high accuracy. The optical
measurement systems allow the
determination of the manufactured
parts and construction deviation
in relation to computer CAD
model defined by the technical-
technological documentation.
The derived cloud of points or
polygonized mesh describes the
digitized area, and the result
is suitable to the dimensional
stability control of the welding
process, i.e., dimensional error
detection sub-assemblies and
components, resulting from the
welding process.
Key words: welding; dimensional
stability; 3D digitizing; 3D coordinate
measurement; CAD/CAM/CAE
123
IV. OPREMA, RAZVOJ, NOVE METODE IBR -a
94
MONITORING I OSCILOGRAFISANJE RADNIH
PARAMETARA TURBOMLAZNIH MOTORA I
STACIONARNIH GASNIH TURBINA PRIMENOM
SAVREMENIH AKVIZICIONIH PAKETA
monitoring and oscilography of work
parameters of turbo jet engines AND
STATIONARY GAS TURBINES BY APPLICATION
OF MODERN ACQUISITION PACKAGEs
EMIL BANJAC, SRĐAN DAMJANOVIĆ i DARKO TUMANOV,
ORAO, a.d., Bijeljina, Republika Srpska
Završna aktivnost u procesu
generalnog remonta turbomlaznih
motora i stacionarnih gasnih turbina
jeste kontrolno ispitivanje u posebno
projektovanim i opremljenim
objektima – ispitnim stanicama, sa
ciljem završne provere njihovog stanja
i ispravnosti pre slanja u eksploataciju.
Praćenje i ručni zapis velikog broja
parametara od strane operatera
nisu u svim slučajevima dovoljni
za donošenje konačne odluke o
ispravnosti i kvalitetu izvršenih radova
na jednom složenom sistemu kakav
je turbomlazni motor ili stacionarna
gasna turbina. Iz navedenog razloga
ispitne stanice za turbomotore
opremaju se akvizicionim sistemima
za prikupljanje, praćenje, obradu,
arhiviranje i štampanje rezultata
merenja. U radu su date osnove
akvizicionih paketa za monitoring i
oscilografisanje radnih parametara
turbomlaznih motora ROLLS-ROYCE
VIPER 632-41, 632-46, 633-41, R13‑300
i R25-300, razvijenih u preduzeću
ORAO, a.d., i integrisanih na ispitnim
stanicama u VZ „Moma Stanojlović“.
Ključne reči: akvizicioni paket;
monitoring; oscilografisanje;
turbomlazni motor; stacionarna
gasna turbina
124
IBR
The final activity in the process of
turbo jet engine and stationary gas
turbine overhaul is control testing
in specially designed and equipped
facilities – test stations the purpose
of which is to make the final check
of the condition and functionality of
engine/turbine before returning it to
operation. Monitoring and manual
recording of all the parameters by
an operator in many cases is not
sufficient to make the final decision
on accuracy and quality of performed
tests on a complex system, such
as turbo jet engine and stationary
gas turbine. For such reason, test
facilities for turbo jet engines are
equipped with acquisition systems for
gathering, monitoring, processing,
filing and printing of test results. This
paper gives the basics of acquisition
packages for monitoring and
oscilography of work parameters of
turbo jet engines ROLLS – ROYCE
VIPER 632-41, 632-46, 633-41, R13-300
and R25-300, developed in ORAO a.d.
and integrated in the test facilities at
VZ „Moma Stanojlović“.
Key words: acquisition systems;
monitoring; oscilography;
turbo jet engine; stationary
gas turbine
 IBR IV. OPREMA, RAZVOJ, NOVE METODE IBR -a
95
SPEKTRALNA ANALIZA VIBRACIJA
TURBOMLAZNIH MOTORA I STACIONARNIH
GASNIH TURBINA
SPECTRAL ANALYSIS OF VIBRATIONS IN TURBO
JET ENGINES AND STATIONARY GAS TURBINES
EMIL BANJAC, MAJA VOJVODIĆ,
VLASTIMIR GLUHOVIĆ i DUBRAVKA BANJAC,
ORAO, a.d., Bijeljina, Republika Srpska
Nivo vibracija iznad normi datih tehničkim
uputstvima proizvođača svakako je jedan
od mogućih uzroka eventualnih otkaza
turbomlaznih motora i stacionarnih
gasnih turbina sa opasnim posledicama.
Pri ispitivanju turbomotora na ispitnim
stanicama kontinualno se vrši merenje
nivoa amplitude brzine vibracija i
upoređuje se sa propisanim granicama,
definisanim za veći broj kontrolnih tačaka
vezanih za broj obrtaja rotorskog sklopa.
Imajući u vidu da je izvor najopasnijih
vibracija na navednim tipovima motora
rotorski sklop, svakako da se posebna
pažnja posvećuje merenju nivoa vibracija
na tzv. osnovnom harmoniku, odnosno pri
frekvencijama koje se poklapaju sa radnim
dijapazonom broja obrtaja (0–250Hz).
Vrlo često se dešava da je nivo amplitude
brzine vibracija na osnovnom harmoniku
u dozvoljenim granicama, ali se pojavljuju
pikovi vibracija van propisanih normi
na frekvencijama koje su van radnog
dijapazona broja obrtaja. U tom slučaju
izvodi se spektralna analiza vibracija da bi
se utvrdilo na kojoj se frekvenciji pojavljuju
pikovi. Utvrđenu frekvenciju pika kasnije
koristimo za određivanje reda – broja
harmonika, koji nam može ukazati koji je
deo ili sklop turbomotora izvor pobude na
rezonantno oscilovanje. U radu je prikazan
konkretan slučaj spektralne analize
vibracija i utvrđivanja izvora pobude na
oscilovanje na motoru tipa VIPER 632-46.
Ključne reči: gasna turbina;
harmonik; turbomlazni motor;
vibracije; spektralna analiza
Vibration level above those defined by
manufacturer’s technical instructions,
certainly is one of possible causes of
turbo jet engine failure and stationary
gas turbines, with dangerous
consequences. During engine test on
a test bed the level of vibration speed
amplitude is continually measured
and is compared with permitted
limits, defined for a certain number of
control points at specific engine r.p.m.
Considering that the source of the most
dangerous vibrations on a mentioned
engine types is rotor assembly, a special
attention is given to the vibration
measurement on a first harmonic, that
is, the frequences that match engine
r.p.m. (0–250Hz). Often it happens
that the level of vibration speed
amplitude is within permited limits,
but vibration peek can be found above
norms at frequences outside of work
r.p.m. diapason. In that case a spectral
analisys of vibration is performed to
determine at which frequences the
peeks occure. The found peek frequence
is later used to determine the order
of harmonic, that can show us which
part or engine assembly is the cause of
resonant oscilations. In this paper we
will show a specific case of vibration
spectral analisys and determination of
source of resonant oscilation on
VIPER 632-46 engine.
Key words: gas turbine; harmonic;
turbo jet engine; vibration; spectral
analisys
125
 PREDNACRT PRAVILNIKA
O TEHNIČKIM USLOVIMA
ZA OBAVLJANJE DELATNOSTI
PUNJENJA, TRANSPORTA,
SKLADIŠTENJA I
DISTRIBUCIJE BOCA SA
TEHNIČKIM GASOVIMA
 Organizatori „Procesinga 2010“, „Zavarivanja 2010“ i „IBR-a 2010“ sma-
traju da je njihov zajednički skup na Tari izuzetna prilika da se o prednacrtu
„Pravilnika o tehničkim uslovima za obavljanje delatnosti punjenja, tran-
sporta, skladištenja i distribucije boca sa tehničkim gasovima“ čuje mišlje-
nje stručnjaka – učesnika ova tri skupa, pa su tekst prednacrta Pravilnika
uneli u zbornik rezimea radova, a u programu rada skupa predvideli disku-
siju o njemu, u formi okruglog stola.
Predlagač prednacrta, Savez mašinskih i elektrotehničkih inženjera i
tehničara Srbije – Društvo za procesnu tehniku – moli da mišljenja o ovom
prednacrtu u pisanom obliku stignu na adresu organizatora Procesinga
najkasnije od 15. septembra 2010.

PREDNACRT

PRAVILNIK O TEHNIČKIM USLOVIMA

ZA OBAVLJANJE DELATNOSTI
PUNJENJENJA, TRANSPORTA,
SKLADIŠTENJA I DISTRIBUCIJE BOCA
SA TEHNIČKIM GASOVIMA
PRAVNI OSNOV ZA
DONOŠENJE PRAVILNIKA
– Zakon o tehničkim zahtevima za proizvode i ocenjivanje usaglašeno-
sti proizvoda sa propisanim zahtevima („Sl. glasnik RS“ br. 36/2009);
– Zakon o standardizaciji („Sl. glasnik RS“ br. 36/2009);
– Uredba o načinu informisanja i obaveštavanja o tehničkim propisima,
standardima i ocenjivanju usaglašenosti („Sl. glasnik RS“ br. 126/07).

CILJ DONOŠENJA PRAVILNIKA

Pravilnikom se propisuju uslovi koje moraju ispunjavati privredni
subjekti ili pojedinci koji se bave ili nameravaju da se bave punjenjem,
transportom, skladištenjem i distribucijom boca i baterija boca sa tehnič-
kim gasovima, a u cilju optimiziranja sledljivosti i bezbednosti obavljanja
ovih delatnosti, minimiziranja rizika od nastanka neželjenog događaja na
mestu punjenja boca i baterija boca, u transportu i kod korisnika, a koji
može ugroziti ljude, imovinu i životnu sredinu, i zaštite interesa korisnika
u zavisnosti od namene gasova i ispunjavanja njihovih zahteva.
129
 TEKST PRAVILNIKA

1. OPŠTE ODREDBE
Član 1
Ovim pravilnikom propisuju se:
– uslovi u pogledu tehničke opremljenosti i kadrova koje moraju ispu-
njavati privredna društva, preduzetnici i druga pravna lica (u daljem tekstu:
Proizvođač) koja se bave punjenjem, transportom, skladištenjem i distribu-
cijom boca i baterija boca (u daljem tekstu: boca) namenjenih za tehničke
gasove;
–  uslovi za vršenje kontrole kvaliteta tehničkih gasova u zavisnosti od
namene;
–  postupci obezbeđenja sigurnosnih mera u pogledu ambalaže kao i
stavljanja van upotrebe boca za tehničke gasove koje ne ispunjavaju propi-
sane tehničke uslove.
Pod tehničkim gasovima u ovom pravilniku podrazmevaju se:
–  permanentni gasovi: kiseonik, azot, argon, helijum, vodonik, neon,
ksenon, kripton;
–  ugljen-monoksid, komprimovani vazduh, mešavine gasova, specijal-
ni gasovi;
–  pod pritiskom utečnjeni: ugljen-dioksid, azot-suboksid, sumpor-diok-
sid;
–  pod pritiskom rastvoreni: acetilen.
Pravilnik se ne odnosi na tečni naftni gas, prirodni gas, amonijak i
hlor.

Član 2
Termini:
–  Korisnik je pravno ili fizičko lice koje koristi gasove u bocama koje
ima u svom vlasništvu ili je iznajmljuje od Proizvođača.
–  Proizvođač je pravno ili fizičko lice koje se bavi proizvodnjom, punje-
njem u boce i prodajom tehničkih gasova.
–  Ispitivač je pravno ili fizičko lice koje poseduje laboratoriju za ispiti-
vanje boca i primenjuje metode ispitivanja odobrene standardima propisa-
nim za ovu vrstu posuda pod pritiskom.
–  Manipulant je zaposleni koji vrši prijem i otpremu boca.
–  Prevoznik je pravno ili fizičko lice koje je opremljeno vozilima za
prevoz boca.
–  Distributer (diler/partner) je pravno ili fizičko lice koje poseduje
odgovarajući prostor i koje se bavi distribucijom tehničkih gasova.
–  Kontrolno telo je akreditovano/ovlašćeno za poslove kontrole usagla-
šenosti boce sa relevantnim standardima i propisima.
–  Boce za tehničke gasove su pokretne posude pod pritiskom.
–  Baterija boca je sklop pojedinačnih boca, sa ventilima ili bez njih,
ugrađenih u noseću konstrukciju za transport, skladištenje i primenu, i
povezanih kolektorom i pomoćnom opremom za punjenje i pražnjenje bate-
rije.
130
 –  Industrijski gas je gas koji se koristi u tehničkim postupcima indu-
strijske proizvodnje ili sličnim postupcima.
–  Permanentni gas je gas čija je kritična temperatura niža od –10°C.
–  Komprimovani gas je gas koji, zatvoren u rezervoaru, ostvaruje priti-
sak veći od 1,013 bar na 15°C.
–  Pod pritiskom utečnjeni gas je gas čija se kritična temperatura kreće
od -10°C od 70°C.
–  Pod pritiskom rastvoreni gas je gas koji je rastvoren pod pritiskom
u rastvaraču.
–  Medicinski gas je gas ili gasna smeša koja je namenjena pacijentima
u terapeutske, dijagnostičke ili profilaktičke svrhe, ili se koristi u hirur-
škim instrumentima.
–  Smeša gasova je smeša dva ili više gasova koji međusobno hemijski
ne reaguju.
–  Prehrambeni gas je gas koji se primenjuje u prehrambenim proizvo-
dima.

2. PROSTORIJE ZA PUNJENJE TEHNIČKIH GASOVA

(TEHNIČKI USLOVI)
Član 3
Prostorije za punjenje tehničkih gasova u boce moraju biti prilagođene
za punjenje tehničkih gasova u zavisnosti od njihovih karakteristika (zapa-
ljivi; eksplozivni; inertni; otrovni; oksidujući) i namene (za industrijsku
– tehničku namenu; za medicinsku namenu, za prehrambenu namenu;
smeše gasova).

Član 4
Oprema za punjenje gasova u boce, mora ispunjavati sledeće uslove:
–  za industrijsku – tehničku namenu – tehničke norme za industrijska
gasna postrojenja – Pravilnik o tehničkim normativima za cevne vodove
za gasoviti kiseonik („Službeni list SFRJ“ br. 52/90), Pravilnik o tehnič-
kim normativima za radove pri čišćenju i odmašćivanju opreme za kise-
onik („Službeni list  SFRJ“ br. 74/90), Zentrale Gasversorgungsanlagen
– ONORM M 7387, standardi grupe M.E2 (ispitivanja pritiskom, sigurnosna
oprema, proračun delova pod pritiskom);
–  za medicinsku namenu – tehničke norme i zahteve Smernica za
dobru proizvođačku praksu (Aneks 6); Direktiva 2003/94/ES „Sl. glasnik
RS“, br. 28/2008);
–  za prehrambenu namenu – tehničke norme i zahteve Kodeksa
Alimentarijusa (HACCP) CAC/RCP 1-1969, Rev.4-2003 The current version
of the Recommended International Code of Practice – General Principles
of Food Hygiene including Annex on Hazard Analysis and Critical Control
Point (HACCP) System and Guidelines for its Application was adopted by
the Codex Alimentarius Commission in 1997.

Član 5
U prostoriji za punjenje mora biti predviđen i obeležen dovoljan deo
površine namenjen za pregled boca i baterija boca pre punjenja.
131
 Član 6
Pored prostor(ij)a za punjenje gasova, Proizvođač mora da obezbedi,
prema nameni gasova, i:
−  površinu/prostor za skladištenje praznih boca (boca za punjenje),
−  površinu namenjenu za pregled boca i baterija boca pre punjenja,
−  površinu/prostor za skladištenje punih boca koje čekaju odobrenje za
puštanje u promet,
−  površinu/prostor za skladištenje punih boca spremnih za promet,
−  površinu/prostor za skladištenje boca za ispitivanje/popravku,
−  površinu/prostor za skladištenje boca za uništavanje.
Prostori iz stava 1 ovog člana moraju biti vidno označeni (tablama i
bojom na podu) i na adekvatan način međusobno odvojeni (bojom na podu
ili fizičkom pregradom). Proizvođač mora da obezbedi prostor i organiza-
ciju punjenja tako da ne dođe do mešanja boca po nameni gasa ili statusu
boca (prazna, puna, u karantinu, ispitana, neispravna).

3. PRIPREMA BOCA ZA PUNJENJE

Član 7
Proizvođač može da puni svoje boce, odnosno uslužno da puni boce pod
ugovorom za treću stranu.

Član 8
U toku procesa punjenja boca Proizvođač mora da vrši kontrolu pre, za
vreme punjenja i po završetku punjenja u skladu sa zahtevima standarda
SRPS ISO 10463 i SRPS ISO 11755.

Član 9
Proizvođač je dužan da standardom propisanu proceduru vršenja pre-
gleda boca u pisanom obliku postavi na vidno mesto u prostoru u kome se
vrši pregled. Pregled boca pre, za vreme punjenja i po završetku punjenja
vrši obučeno osoblje Proizvođača.

Član 10
Ukoliko se utvrde nedostaci koji ukazuju da boca i baterija boca nisu
pogodne za dalju upotrebu, one se izdvajaju u obeležen prostor predviđen
za neispravne boce i označavaju se na vidan i uočljiv način.

Član 11
Boce za koje se konstatuju nedostaci šalju se u laboratoriju na pregled
i ispitivanje.
Pregled i ispitivanje vrše se prema odredbama:
–  SRPS ISO 6406 za čelične bešavne boce,
–  SRPS ISO 10462 za acetilenske boce,
–  SRPS EN 1802 za bešavne boce od aluminijuma,
–  SRPS EN 1803 za čelične zavarene boce,
–  SRPS EN ISO11623 za boce od kompozitnog materijala.
132
 Član 12
Proizvođač mora imati laboratoriju za pregled i ispitivanje boca koja
ispunjava zahteve iz SRPS ISO/IEC 17025, ili te poslove može poveriti labo-
ratoriji koja ispunjava iste zahteve – ispitivaču.

Član 13
Ispitivač može da ispituje svoje boce ili boce trećih lica sa kojima je
ugovorio ispitivanje.

Član 14
Ukoliko se pri pregledu i ispitivanju utvrdi da boca nije bezbedna za
dalju upotrebu, ispitivač je dužan da o tome pismeno obavesti naručioca
ispitivanja, navodeći podatke o boci i uočene nedostatke. Takvu bocu dužan
je, prema standardima iz člana 11, da onesposobi za deklarisanu upotrebu.
Proizvođač će onesposobljenu bocu vratiti vlasniku.

Promena namene boce Član 15

Promenu namene boce može izvršiti samo akreditovano/ovlašćeno kon-

trolno telo, a u skladu sa važećim standardom SRPS ISO 11621.

4. PUNJENJE BOCA
Član 16
Mogu se puniti nove boce i boce za koje se ispitivanjem utvrdi da su
bezbedne za upotrebu.

5. OZNAČAVANJE PROIZVODA U
NAPUNJENIM BOCAMA
Član 17
Označavanje napunjenih boca vrši se odmah po završetku procesa
punjenja u skladu sa procedurom koju utvrđuje proizvođač i standardima
za boje (SRPS EN 1089-3 – Pokretne boce za gas – obeležavanje boca za gas
– kodovi boja) i nalepnice.
Sadržaj etiketa mora odgovarati zahtevima standarda po kojima se
deklariše namena gasa:
– za industrijsku – tehničku namenu prema SRPS EN ISO 7225 – Boce
za gas – etikete za upozorenje;
– za medicinsku namenu prema „Pravilniku o sadržaju i načinu obele-
žavanja spoljnjeg i unutrašnjeg pakovanja leka i o sadržaju uputstva za paci-
jenta – korisnika“ („Sl. glasnik RS“, br. 27/2008, 31/2008, ispr. i 104/2009).
– za prehrambenu namenu prema „Pravilniku o kvalitetu i uslovima
upotrebe aditiva u namirnicama i o drugim zahtevima za aditive i njihove
mešavine“ („Sl. list SCG“, br. 56/2003, 4/2004 – dr. pravilnik, 5/2004 – ispr.
i 16/2005).

Član 18
Sadržaj etiketa, bez obzira na vrstu i namenu gasa, mora imati dovoljno
podataka da obezbedi punu sledljivost proizvoda.
133
 6. SKLADIŠTE BOCA KOD PROIZVOĐAČA
I DISTRIBUTERA
Član 19
Proizvođač mora da obezbedi skladište adekvatno zahtevima standarda
po kojima namenjuje upotrebu gasa:
– za industrijsku – tehničku namenu prema ÖNORM M 7379 – 1995 (u
nedostatku SRPS standarda);
– za medicinsku namenu prema tehničkim normama i zahtevima
Smernica za dobru proizvođačku praksu (Aneksa 6) i Direktive 2003/94/ES
(„Sl. glasnik RS“, br. 28/2008).
– za prehrambenu namenu prema tehničkim normama i zahtevima
Kodeksa Alimentarijusa (HACCP) CAC/RCP 1-1969, Rev.4–2003 – The current
version of the Recommended International Code of Practice – General
Principles of Food Hygiene including Annex on Hazard Analysis and
Critical Control Point (HACCP) System and Guidelines for its Application
was adopted by the Codex Alimentarius Commission in 1997.

Član 20
Proizvođač može da stavi u promet samo ispravan gas u ispravnoj boci.
Ispravan gas je proizvod koga prati izveštaj o ispitivanju usaglašen sa:
–  serijom SRPS standarda koji se odnose na kvalitet tehničkih gasova,
–  aktuelnom Pharmakopejom koja se odnosi na medicinske gasove,
–  „Pravilnikom o kvalitetu i uslovima upotrebe aditiva u namirnica-
ma i o drugim zahtevima za aditive i njihove mešavine“ („Sl. list SCG“, br.
56/2003, 4/2004 – dr. pravilnik, 5/2004 – ispr. i 16/2005).
Ispravna boca je:
–  kada boja boce odgovara standardu prema gasu koji je u boci (SRPS
EN 1089–3 – Pokretne boce za gas – obeležavanje boca za gas – kodovi
boja),
–  ona za koju je ispitivanjem utvrđeno da je bezbedna za upotrebu,
–  kada je ventil na boci zaštićen kapom, ili drugom adekvatnom zašti-
tom.

Član 21
Distributer mora imati skladište sa odvojenim i obeleženim prostorom
za pune boce, prazne boce i neispravne boce.

Član 22
Distributer vodi evidenciju o primljenim i predatim bocama korisniku.
Distributer mora da vrši manipulaciju sa bocama u skladu sa Proizvo­
đačevim procedurama.

8. ZAŠTITA OD POŽARA, BZR I ZAŠTITA

ŽIVOTNE SREDINE
Član 23
Proizvođač i distributer su dužni da obezbede da rad sa bocama bude u
skladu sa zahtevima iz propisa o zaštiti od požara, bezbednosti i zdravlju na
radu i zaštiti životna sredine.
134
 9. PREVOZ NAPUNJENIH BOCA
Član 24
Boce sa gasovima pod pritiskom transportuju se u skladu sa pravilima
međunarodne konvencije o prevozu opasnih materija – ADR-a Rev. 2009 i
važećim Zakonom o prevozu opasnih materija („Sl. list SFRJ“, br. 27/90 i
45/90 – ispr., „Sl. list SRJ“, br. 24/94, 28/96 – dr. zakon i 68/2002. i „Sl. glasnik
RS“, br. 36/2009 – dr. zakon).

10. USLOVI ZA LICA KOJA RUKOVODE

POSLOVIMA PUNJENJA BOCA
Član 25
Poslovima punjenja, pregleda i ispitivanja može rukovoditi lice sa naj-
manje četvorogodišnjim visokim obrazovanjem tehničke struke odgovara-
jućeg smera, stručnim ispitom iz odgovarajuće struke i radnim iskustvom
na navedenim poslovima od najmanje tri godine.

Član 26
Lica koja rade na poslovima pripreme boca za punjenje, punjenju boca,
skladištenju i transportu boca moraju imati najmanje 3. stepen stručne
spreme i odgovarajuće radno iskustvo od jedne godine.

Član 27
Lica moraju biti obučena za tu vrstu poslova po programu koji donosi
nadležni organ Proizvođača.
Program obuke obuhvata:
− fizičke i hemijske karakteristike gasova i njihov uticaj na čoveka,
– moguće opasnosti i mere za njihovo otklanjanje,
− lična zaštitna sredstva i njihovu upotrebu,
− bezbedno obavljanje radnih operacija,
− procedure pri vanrednim događajima.
Lica iz člana 26 ovoga pravilnika polažu stručni ispit pred Upravom za
spasavanje (ranije Uprava protivpožarne policije) Ministarstva unutrašnjih
poslova Srbije.
Proizvođač je obavezan da vrši proveru obučenosti najmanje jednom u
tri godine.
Proizvođač je obavezan da vodi evidenciju obučenih lica.

11. USLOVI ZA VRŠENJE KONTROLE KVALITETA

GASA I ISPITIVANJA BOCA
Član 28
Proizvođač mora da ima laboratoriju za ispitivanje kvaliteta gasova u
bocama koja zadovoljava zahteve iz SRPS ISO/IEC 17025.

Član 29
Proizvođač je dužan da korisniku izda dokument o kvalitetu gasa u
bocama, kao i uverenje o opasnoj materiji (SDS).
135
 Član 30
Proizvođač može da ima laboratoriju za ispitivanje boca koja zadovolja-
va zahteve iz SRPS ISO/IEC 17025, ili da ove poslove ugovori sa akreditova-
nom/ovlašćenom laboratorijom.

Član 31
Akreditovano/ovlašćeno kontrolno telo svojim žigom na ramenu boce
označava da je boca usaglašena sa važećim tehničkim propisima.

12. INSPEKCIJSKI NADZOR

Član 32
Inspekcijski nadzor nad primenom ovog pravilnika vrši nadležno mini-
starstvo.

13. OSIGURANJE OD ODGOVORNOSTI

Član 33
Proizvođač, prevoznik i distributer tehničkih gasova, zbog prirode
delatnosti, moraju imati kvalitetno osiguranje od opšte odgovornosti i od
odgovornosti za proizvode na odgovarajuću sumu osiguranja koju propisu-
je nadležno ministarstvo.

14. ZAVRŠNA ODREDBA

Član 34
Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u
Službenom glasniku RS, a njegova primena počinje šest meseci nakon stu-
panja na snagu.

136
OGLASNI DEO
 NOVO U

SVETU IZOLACIONIH MATERIJALA

E
S TALACIJ
N
JAŠNJE I
OL
Distributer NJE ZA SP
ARMACELL-a za Srbiju REŠE ° C
+17 5

SIDEK INŽENJERING d.o.o.

Preduzeće za projektovanje, inženjering, trgovinu i usluge
Bežanijskih ilegalaca 86, 11070 Novi Beograd, Srbija
Tel./faks 011 227 50 38, 011 217 62 53, 011 217 62 54
Mob.: 063 686 300, 063 686 400, 063 686 500
E-mail: sidek@sezampro.rs www.sidek.co.rs
Predstavništvo u Beogradu
Kumanovska 14, 11000 Beograd,
Tel: +381 11 383 68 86, 308 57 40
Fax: +381 11 344 41 13
E-mail: gobrid@eunet.rs
www.airtrend.rs • www.gobrid.rs
www.toshiba-klima.rs
www.toshiba-estia.rs
Tehnički gasovi koriste se u svim područjima industrije i zanatstva, u naučnim istraživanjima i u medicini.
Linde tehnički gasovi kao Vaši „nevidljivi prijatelji“ imaju važne zadatke, na primer u zavarivaju i rezanju, u
tehnici obrade životnih namirnica ili u tehnici zaštite životne okoline gde su postali neophodni.

Linde proizvodi i širom sveta prodaje tehničke gasove i osigurava prenos znanja, posebnu opremu i usluge za
njihovu primenu.

Proizvodi iz proizvodnog programa Linde Gas koji su Vam na raspolaganju:

§ tečni ugljendioksid čistoće 99,999% u rezervoarima od 0.5 t do 25 t

§ suvi led u kontenerima od 70 kg do 500 kg
§ tečni kiseonik, tečni azot, tečni argon u rezervoarima od 0.5 t do 50 t
§ tečni helijum u kontenerima od 100 lit. do 450 lit.
§ tehnički gasovi: ugljendioksid, kiseonik, azot, argon, corgon (gasna smeša argon/ugljendioksid), u bocama
volumena od 3 lit. do 50 lit. i baterijama boca
§ acetilen, formir gas (gasna smeša vodonik/
azot), vodonik, helijum, balon gas u bocama
od 10 lit. do 50 lit.
§ specijalni gasovi, ultračisti gasovi
§ tečni medicinski kiseonik u rezervoarima od
0.5 t do 10 t
§ medicinski gasovi: medicinski kiseonik,
medicinski ugljendioksid, diazot-oksid u
bocama volumena od 3 lit. do 50 lit.
§ prateća oprema: ventili, regulatori pritiska,
zaporni ventili, sigurnosni ventili, kriogeni
ventili..

Linde Gas Srbija

Industrija gasova a.d Bečej
21220 Bečej Petrovoselski put bb
Tel: 021/6811000 Fax: 021/6811050
 BACCO
Balkanska 35-39
11000 Beograd

Zastupnik i distributer vodeĄih proizvoćaĆa opreme za IBR

GE Sensing & Inspection Technologies

Krautkrämer
Konvencionalni i Phased Array urećaji za ispitivanje ultrazvukom
MeraĆi tvrdoĄe
Portabl i stacionarna oprema

Seifert
Mobilni i stacionarni industrijski rentgeni
Rentgenski kabineti

Everest VIT
Oprema za endoskopsku kontrolu: boroskopi, fiberskopi, videoskopi

AGFA NDT
Industrijski filmovi za radiografiju, hemikalije, oprema za razvijanje filmova,
digitalna radiografija

Hocking
Oprema za ispitivanje vrtložnim strujama

MR Chemie
Penetranti, magnetne Ćestice, oprema za pentrantska i magnetna ispitivanja

NUCLEAR/MDS Nordion
Oprema za radiografsko ispitivanje izotopima- Teletron/Gammamat

Takoće zastupamo

Weldotherm
Oprema za termiĆku obradu-jedinice za ožarivanje, grejaĆi, pribor

Taylor-Hobson
MeraĆi hrapavosti, meraĆi parametara oblika, metrološka oprema

Tel/Fax ++381 11 2646 292; 2643 851; 2686 628

bacco@eunet.rs
www.bacco.rs
mmm$i]i$Yec
 EVEREST SERVICES
Goce Delþeva 46, Beograd
011 3323 374, 063 220 989

Ureÿaji i konzumativi za
ispitivanja u industriji
• Oprema i konzumativi za ispitivanje
bez razaranja
• Oprema i konzumativi za ispitivanje sa
razaranjem
• Digitalna radiografija
• 2D-3D Video mikroskop
• Sertifikacija osoblja za IBR
• Sigurnosne tehnologije i oprema
 INSPEK DOO

NDT Company
Zarkovacka 21v, Belgrade, Serbia
phone/fax: +381(0)11/3571-443

e-mail: metalinspekt@gmail.com
www.metalinspekt.rs www.ndtcontrol.rs
www.kontrolnalaboratorija.rs www.ibrlab.rs
Metalinspekt d.o.o. je akreditovana laboratorija za ispitivanje metodama bez razaranja
 CASTOLIN EUTECTIC
Wear & Fusion technology
Messer Tehnogas AD je specijalizovana kompanija u proizvodnji i primeni tehnickih i
specijalnih gasova osnovana 1929. god u Beogradu.
Od 1997. godine posluje sa veüinskim kapitalom nemaþke grupacije Messer, kompanijom sa
dugom tradicijom u proizvodnji tehniþkih gasova i opreme od preko 100 godina. Pored svog
standardnog programa tehniþkih i medicinskih gasova u sastavu Messer Grupe nalazi se i
program sestrinske firme Castolin Eutectic, sa svojim programom specijalnih dodatnih
materijala i aparata za zavarivanje i lemljenje.

Još od 1906 g, CASTOLIN EUTECTIC je svetski lider u oblasti reparaturnog mašinskog

održavanja, kako sa visokim kvalitetom svojih specijalnih dodatnih materijala tako i sa
programom modernih ureÿaja za zavarivanje, lemljenje i metalizaciju.

Na našim prostorima Castolin je prisutan preko 40 god kroz

generalna zastupništva, od poþetka 2007. direktno u okviru
kompanije „MESSER TEHNOGAS AD”, a za podruþje Srbije, Crne
Gore i Makedonije. Skup struþnjaka iz oblasti tehniþkih gasova sa
jedne strane i proizvodnje i primene specijalnih dodatnih
materijala i opreme za zavarivanje sa druge starne, garantuje
vrhunska rešenja za vaše probleme u oblasti zavarivanja, lemljenja i zaštite od ekstremnih
vidova habanja.

Reparaturnim održavanjem štede

se milioni !!!

Umesto da se odlože na deponiju starih

delova, pohabani i polomljeni delovi
mašina i opreme, se postupcima
reparature revitalizuju i ponovo vraüaju u
eksploataciju.

Nema univerzalnog rešenja, veü se

svaki problem ponaosob analizira i na taj naþin dolazi se do najboljeg moguüeg rešenja.
Primenom optimalnog rešenja, tako reparirani deo u najveüem broju sluþajeva ima duži radni
vek od novog dela !

Messer Tehnogas AD
Castolin Eutectic tim
Banjiþki put 62, 11090 Beograd
Tel: + 381 11 3537-283
Fax: + 381 11 3537-293
www.castolin.com
www.messergroup.com/cs/castolin
CWG grupa s vlastitim firmama u više od 20 zemalja i distributerima u 50 zemalja jedan je
najvećih evropskih proizvođača/distributera uređaja i opreme za obradu i tretman vode. Širok
spektar proizvodne ponude i komponenata koje nudimo omogućavaju realizaciju svake
vrste postrojenja. Kreiramo postrojenja usklađena sa investicionim, operativnim i troškovima
održavanja, a implementirana u skladu sa Vašim potrebama. Identifikujući slabost sutrašnjice
već danas, postali smo karika između tradicionalnog iskustva i visoke tehnologije budućnosti.
Namera nam je da kroz našu ponudu primenimo najsavremenije tehnologije prerade vode za
industriju i domaćinstva, i na taj način poboljšamo kvalitet i povećamo konkurentnost proizvodnje
naših klijenata, smanjujući pritom troškove proizvodnje vode.

PROIZVODI
MULTIMEDIJALNI FILTERI, OMEKŠIVAČI, NEUTRALIZATORI, DEFERIZATORI, HLORINATORI
DEZINFEKCIJA, EDI, DEHLORINATORI, DEARSENIZATORI, DEMINERALIZACIJA, O ZON
DESALINIZACIJA, MEMBRANSKA FILTRACIJA, BAZENSKA OPREMA, FILTERSKA KUćIŠTA
FILTERSKI ULOŠCI, JONOIZMENJIVAČKA SMOLA, FILTRACIONI MATERIJALI, HEMIKALIJE, PVC

PITKA VODA TEHNOLOŠKA VODA PROCESNA VODA KOTLOVSKA VODA OTPADNA VODA

CWG Balkan doo 11000 Beograd SRB T : + 381 11 24 77 949 F : + 381 11 39 80 249 W : www.cwg.rs
 Raþunarske
Raþunarske aplikacije za projektovanje
projektovanje procesno-
procesno-energetskih
postrojenja, proraþune
proraþune cevovoda i pripadajuüe opreme, proraþune
proraþune
posuda pod pritiskom
pritiskom i skladiš
skladišnih rezervoara INZENJERING – KONSALTING – PRODAJA SOFTVERA

Konstrukcija i proraþun posuda pod

pritiskom

Konstrukcija i proraþun komponenti

posuda pod pritiskom

Projektovanje procesnih i energetskih

postrojenja

Proraþuni naprezanja i fleksibilnosti

cevovodnih sistema

Konstrukcija i proraþun skladišnih

rezervoara

Zastupnik firme COADE Inc. za Srbiju,

INZENJERING – KONSALTING – PRODAJA SOFTVERA
Hrvatsku i Crnu Goru
PIPETECH Jocic Predstavnistvo firme PIPETECH u Srbiji
Haegelerstrasse 75, Breza 5
5400 Baden, Švajcarska 11030 Beograd, Srbija
Tel.: + 41 (79) 8329223 Phone: +381 (64) 197 6653
E-mail: misaj@pipetech.ch E-mail: tjocic@pipetech.ch
Web: www.pipetech.ch