ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

ΠΜΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΒΙΟΕΞΟΥΣΙΑ, ΒΙΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟΠΟΛΙΤΙΚΗ:

ΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΘΕΣΕΩΝ ΤΟΥ MICHEL
FOUCAULT ΚΑΙ ΤΟΥ GIORGIO AGAMBEN

Ανθή. Π. Παπαδημάτου
Α.Μ: 16518

Μάθημα: Ζητήματα Θεωρίας της Εξουσίας

Διδάσκων: Κύρκος Δοξιάδης

ΑΘΗΝΑ
2017
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
 Στη παρούσα εργασία θα ασχοληθώ με την έννοια και τις πτυχές της
βιοπολιτικής, ιδωμένες υπό το πρίσμα των Michel Foucault και Giorgio Agamben.
Στόχος της εργασίας αποτελεί η κριτική παρουσίαση των θέσεων τους, όπως αυτές
αναλύονται στα αντίστοιχα έργα τους, «Ιστορίας της Σεξουαλικότητας: Η βούληση
για γνώση» και «Homo Sacer: Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή». Μέσω αυτής της
κριτικής παρουσίασης θα προσπαθήσω να επιχειρηματολογήσω υπέρ της
φουκωικής προσέγγισης όσον αφορά στην εννοιολόγηση της βιοπολιτικής,
αναδεικνύοντας ταυτοχρόνως τα όρια και τις ενδεχόμενες ελλείψεις τής. Υπ’ αυτή
την έννοια, θα αναφερθώ και στη συμβολή της κριτικής του Agamben.
Στην πρώτη ενότητα θα αναλυθεί η έννοια της βιοεξουσίας και της
βιοπολιτικής στο έργο του Foucault. Θα προσπαθήσω να αναδείξω τις πτυχές της
φουκωικής βιοπολιτικής, οι οποίες καθιστούν σημαντική τη συμβολή του ως προς
την κατανόηση της νεωτερικότητας, και πιο συγκεκριμένα της νεωτερικής
εξουσίας. Στην δεύτερη ενότητα θα αναφερθώ στην κριτική και στην
επαναπροσέγγιση της έννοιας της βιοπολιτικής από τον Agamben. Η ενδελεχής
ενασχόληση με τις θέσεις του Agamben έχει ως στόχο να επισημάνει τα όρια της
κριτικής του και τις αδυναμίες της δικής του εννοιολόγησης της βιοπολιτικής,
επισημαίνοντας τις ελλείψεις της μεθοδολογίας του. Προκειμένου να καταστεί
εφικτή η προαναφερθείσα θέση, θα αναφερθώ σε πλείστες δευτερογενείς πηγές, οι
οποίες έχουν ασχοληθεί με την παρουσίαση των θέσεων για τη βιοπολιτική των
Foucault και Agamben. Τα προαναφερθέντα θα αποτελέσουν το περιεχόμενο της
τρίτης και τελευταίας ενότητας. Ευελπιστώ, μέσα από αυτή την εργασία, να
καταστεί πιο σαφής η προβληματική γύρω από τα ζητήματα της βιοεξουσίας και
της βιοπολιτικής και να αναδειχθεί η κριτική πλευρά –όσον αφορά την υφιστάμενη
τάξη πραγμάτων- της φουκωικής προσέγγισης, η οποία, κατά τη γνώμη της
γραφούσης, εξακολουθεί να είναι επίκαιρη.

ΒΙΟΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΒΙΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ MICHEL FOUCAULT

[2]
 Προτού αναφερθώ στη φουκωική σύλληψη της βιοεξουσίας και της
βιοπολιτικής, χρήζει να επισημανθούν κάποια βασικά στοιχεία σχετικά με την
φουκωική εκδοχή της έννοιας της εξουσίας. Ο Foucault δίνει δύο ορισμούς για την
εξουσία, ο ένας βρίσκεται στον πρώτο τόμο της Ιστορίας της Σεξουαλικότητας
(1976) και ο άλλος στο δοκίμιο του με τον τίτλο «Το υποκείμενο και η εξουσία»
(1982). Στο πρώτο έργο του η εξουσία περιγράφεται ως «το όνομα που αποδίδει
κανείς σε μια σύνθετη στρατηγική κατάσταση εντός μιας συγκεκριμένης
κοινωνίας»1, ενώ στο δεύτερο η εξουσία ορίζεται ως «τρόπος πράξης επί των
πράξεων των άλλων».2 Στον δεύτερο ορισμό ο Foucault αντιμετωπίζει την εξουσία
ως πρακτική, και πιο συγκεκριμένα ως μια πρακτική που συγκροτεί τους
ανθρώπους σε υποκείμενα, το οποίο αποτελεί και το βασικό επιχείρημα του
δοκιμίου του. Ο Κύρκος Δοξιάδης θεωρεί ότι οι δύο αυτοί ορισμοί
αλληλοσυμπληρώνονται, παρόλο που ο πρώτος συνιστά έναν «αρνητικό» τρόπο
πρόσληψης της εξουσίας, και ο δεύτερος έναν «θετικό» 3. Όσοι/ες είναι
εξοικειωμένοι/ες με το έργο του Foucault, γνωρίζουν ότι ο τελευταίος έχει
ταυτιστεί με τη θετική πρόσληψη της έννοιας της εξουσίας. Είναι ο θεωρητικός,
δηλαδή, που κατάφερε να απεμπλέξει την εξουσία από την καταστολή, δίνοντας
της ένα παραγωγικό περιεχόμενο. Πιο συγκεκριμένα, «αμφισβήτησε όλες τις μέχρι
τούδε προκαταλήψεις και προϊδεάσεις της Αριστεράς, απέκοψε πλήρως την έννοια
της εξουσίας από τη μορφή του καταπιεστικού κυρίαρχου (sovereign) και του
νόμου, από την καθαρά αρνητική σύλληψή της ως απαγορευτικής και
τιμωρητικής δύναμης […]».4
Σύμφωνα με τα λόγια του ιδίου, «Αν η εξουσία δεν ήταν ποτέ τίποτα άλλο
παρά καταπιεστική, αν ποτέ δεν έκανε τίποτε άλλο από το να λέει ‘’όχι’’, νομίζετε
ότι θα την υπάκουαν οι άνθρωποι; Αυτό που κάνει την εξουσία να κρατάει γερά,
αυτό που την κάνει παραδεκτή είναι ότι δε βαραίνει απλώς πάνω μας σαν μια
δύναμη που λέει ‘’όχι’’, αλλά ότι διαπερνά τα πράγματα, παράγει νόημα, επιφέρει
απόλαυση, μορφές γνώσης, παράγει λόγο»5. Ο λόγος ή καλύτερα Λόγος (με την

1
Όπως παρατίθεται στο: Δοξιάδης, Κ., (2015), Ο Foucault της φιλοσοφίας και της Αριστεράς, Αθήνα:
Νήσος, σελ. 150
2
Στο ίδιο.
3
Ο.π, σελ. 151
4
Ο.π, σελ. 152
5
Foucault, M., (1987), Εξουσία, Γνώση και Ηθική, Αθήνα: Ύψιλον, σελ. 21

[3]
 έννοια του discourse), στη φουκωική προσέγγιση αποτελεί χώρο έκφρασης ενός
συστήματος γνώσης/εξουσίας, ενώ ταυτοχρόνως λειτουργεί ως στοιχείο που
συγκροτεί το εν λόγω καθεστώς. Ο Λόγος και οι «πρακτικές λόγου»
κατασκευάζουν επιθυμίες, παράγουν αλήθεια και είναι «περίπλοκα συνδεδεμένες
με σχέσεις εξουσίας».6 Από όσα αναφέρθηκαν γίνεται κατανοητό ότι η εξουσία,
στον Foucault, χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη πρόθεσης για την επίτευξη
κάποιου στόχου, είναι δράση επί δράσεων, ικανότητα επενέργειας επί σχέσεων∙
έχουμε, δηλαδή, μια σχεσιακή αντίληψη της εξουσίας: η εξουσία ως συσχετισμός
δυνάμεων.7 Επίσης, όπως διαβάζουμε στο προαναφερθέν δοκίμιο του «Το
Υποκείμενο και η εξουσία», η βία, ιδιαίτερα στην απόλυτη μορφή της, δε συνιστά
σχέσεις εξουσίας. Στον Foucault, η εξουσία «ασκείται μόνο σε ‘’ελεύθερα
υποκείμενα’’, με την έννοια ότι ο ‘’άλλος’’, δηλαδή αυτός επί του οποίου ασκείται
εξουσία, αναγνωρίζεται ως υποκείμενο με ελευθερία δράσης[…] Με αυτή την
έννοια η άσκηση της εξουσίας προϋποθέτει τη δυνατότητα αντίδρασης».8
Βάσει των προαναφερθέντων, καθίσταται εμφανές σε τι συνίσταται η
«θετικότητα» της εξουσίας στη φουκωική προσέγγιση. Αρκεί απλώς να προστεθεί
ότι η κριτική του Foucault στις «μοντέρνες» προσεγγίσεις της εξουσίας πηγάζει
από την αμφισβήτηση του για το ρόλο του κράτους ως τη μοναδική πηγή εξουσίας
και κυριαρχίας. Σύμφωνα με μια χαρακτηριστική του φράση: «αυτό που
χρειάζεται είναι μια πολιτική φιλοσοφία που δε θα οικοδομείται γύρω από το
πρόβλημα της κυριαρχίας και κατά συνέπεια ούτε γύρω από το πρόβλημα του
νόμου και της απαγόρευσης. Πρέπει να κόψουμε το κεφάλι του βασιλιά: και στην
πολιτική θεωρία αυτό δεν έχει γίνει ακόμα». 9 Οι αντιλήψεις του Γάλλου
θεωρητικού για την εξουσία, αρκετές φορές παρερμηνευθήκαν καθότι η «θετική»
του προσέγγιση εκλήφθηκε ως κυριολεκτική. Ωστόσο, η «θετική» έννοια του
Foucault έχει μία έντονη ιστορικά συγκεκριμένη πλευρά, η οποία συνίσταται στον
εντοπισμό της «θετικής εξουσίας» στη νεοτερική εποχή.10 Στο τελευταίο μέρος του
πρώτου τόμου της Ιστορίας της Σεξουαλικότητας, με τίτλο «Δικαίωμα θανάτου και
εξουσία επί της ζωής» επεξεργάζεται την έννοια της βιοεξουσίας, την οποία ορίζει
6
Λυριντζής, Χ., (1995), «Περί εξουσίας: Ο Φουκώ και η ανάλυση μιας επίμαχης έννοιας», στο
Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τεύχος 86, Αθήνα: ΕΚΚΕ, σελ. 3-20
7
Γαβριηλίδης, Α., (2006), «Η επικαιρότητα του Μισέλ Φουκώ», στο Θέσεις- Τριμηνιαία Επιθεώρηση,
τεύχος 96, Αθήνα: Νήσος
8
Λυριντζής, Χ., (1995), «Περί εξουσίας: Ο Φουκώ και η ανάλυση μιας επίμαχης έννοιας», στο
Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, ο.π
9
Foucault, M., (1987), Εξουσία, Γνώση και Ηθική, ο.π, σελ. 24
10
Δοξιάδης, Κ., (2015), Ο Foucault της φιλοσοφίας και της Αριστεράς, ο.π, σελ. 155

[4]
 ως «μια εξουσία που η υψηλότερη εφεξής λειτουργία της δεν είναι πλέον ίσως να
σκοτώνει αλλά να επενδύει απ’ άκρου εις άκρον τη ζωή». 11 Η νέα εξουσία
στοχεύει, μέσω των αναδυόμενων πειθαρχιών της, στην επίτευξη της καθυπόταξης
των σωμάτων και του ελέγχου του πληθυσμού –ήτοι στην «υπολογιστική διοίκηση
της ζωής».12 Ο Foucault, αντιπαραθέτει αυτή τη νέα μορφή εξουσίας με την
πρότερη μορφή κυριαρχίας (sovereignty) στην οποία ο κυρίαρχος(sovereign) είχε
το δικαίωμα «ζωής και θανάτου», το οποίο μεταφραζόταν ως «δικαίωμα να
επιβάλλεις τον θάνατο ή να επιτρέπεις τη ζωή». 13 Το προαναφερθέν δικαίωμα, στη
νέα εξουσία –η οποία επιχειρεί να διαχειριστεί, να αυξήσει, να πολλαπλασιάσει τη
ζωή και να ασκήσει έλεγχο πάνω της- αντικαταστάθηκε από το δικαίωμα «να
δίνεις ζωή ή να πετάς στο θάνατο».14
Πιο συγκεκριμένα, η εξουσία επί της ζωής αναπτύχθηκε από τον 17 ο αιώνα
έχοντας δύο βασικές μορφές, οι οποίες σύμφωνα με την φουκωική προσέγγιση δεν
είναι αντιθετικές. Στην πρώτη της μορφή η νεωτερική εξουσία, μέσω των
πειθαρχιών που τη χαρακτηρίζουν, ασχολήθηκε με τα σώματα ως μηχανές,
στοχεύοντας στην ανάπτυξη και την αύξηση των ικανοτήτων των τελευταίων, με
στόχο την ένταξη τους σε διάφορα οικονομικά και αποτελεσματικά συστήματα
ελέγχου∙ αυτή τη μορφή εξουσίας ο Foucault την ονόμασε ανατομοπολιτική του
ανθρώπινου σώματος. Η δεύτερη μορφή αυτής της νεωτερικής εξουσίας, ορίζεται
από τον Foucault, ως βιοπολιτική του πληθυσμού. Αυτό που διαφοροποιεί την
βιοπολιτική –η οποία εμφανίζεται λίγο αργότερα γύρω στα μέσα του 18 ου αιώνα-
είναι ότι επικεντρώθηκε στο σώμα ως είδος, δηλαδή: «στο σώμα που διαπερνιέται
από τη μηχανική του έμβιου και το οποίο χρησιμεύει ως υπόβαθρο στις βιολογικές
διαδικασίες: τον πολλαπλασιασμό, τις γεννήσεις και τη θνητότητα, το επίπεδο
υγείας, τη διάρκεια ζωής, τη μακροζωία και όλες τις συνθήκες που μπορούν να
επιφέρουν τη διαφοροποίηση τους».15 Άρα στη φουκωική σύλληψη, έχουμε δύο
νεωτερικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν την θετική συσχέτιση της εξουσίας με τη
ζωή, τα οποία συνιστούν 1) τις πειθαρχίες του σώματος και 2) τις ρυθμίσεις του
πληθυσμού.

11
Foucault, M., (2011), Ιστορία της Σεξουαλικότητας:1. Η βούληση για γνώση, Αθήνα: Πλέθρον, σελ.
163
12
Στο ίδιο.
13
Ο.π, σελ. 158
14
Ο.π, σελ. 161
15
Ο.π, σελ. 162

[5]
 Στη συνέχεια, ο Foucault επισημαίνει ότι η βιοεξουσία, μέσω της
ανατομοπολιτικής και τα βιοπολιτικής, ήταν απαραίτητη για την ανάπτυξη του
καπιταλισμού, καθώς ο τελευταίος «δε μπορούσε να διασφαλιστεί παρά με τίμημα
την ελεγχόμενη ένταξη των σωμάτων στον μηχανισμό παραγωγής και μέσω μιας
προσαρμογής των πληθυσμιακών φαινομένων στις οικονομικές διαδικασίες». 16
Υπ’ αυτή την έννοια, η τεράστια συσσώρευση του κεφαλαίου, μαζί με την
επέκταση των παραγωγικών δυνάμεων και την συνεπακόλουθη άνιση κατανομή
του κέρδους –ως απόρροια των σχέσεων κυριαρχίας και ηγεμονίας- δε θα
μπορούσαν να επιτευχθούν με την ίδια επιτυχία δίχως την εμφάνιση και άσκηση
της βιοεξουσίας. Η προσέγγιση του Foucault προσφέρει μια νέα και αρκετά
διαφωτιστική επεξήγηση για την ισχυροποίηση του καπιταλιστικού συστήματος,
αναλύοντας επακριβώς τους τρόπους με τους οποίους η νεωτερική εξουσία
ασχολήθηκε συστηματικά με την ανθρώπινη ζωή κατά τρόπο παραγωγικό (η
έννοια της παραγωγικότητας δεν έχει απαραιτήτως θετική χροιά σε αυτό το
σημείο). Όπως αναφέρει ο Χ. Λυριντζής, για αυτές τις νέες πλευρές που εισήγαγε
η φουκωική προσέγγιση, «Η αναοριοθέτηση του πεδίου της πολιτικής που
υποδεικνύουν οι μελέτες του Φουκώ, συμβαδίζει με και ενισχύεται από την
αυξανόμενη πολιτικοποίηση της κοινωνίας […]Στις κοινωνίες του ‘’ύστερου
καπιταλισμού’’ η πολιτικοποίηση θεμάτων που συνδέονται με το φύλο, το σεξ, το
περιβάλλον, τον πολιτισμό και την υγεία αναδεικνύουν πως σχεδόν κάθε πλευρά
της ανθρώπινης δραστηριότητας γίνεται αντικείμενο αμφισβήτησης και διαλόγου
και εμπλέκεται σε σχέσεις εξουσίας».17
Η πρωτοτυπία της φουκωικής προσέγγισης, λοιπόν, συνίσταται στο γεγονός
ότι για πρώτη φορά αναλύονται με ακρίβεια οι τρόποι με τους οποίους το
βιολογικό στοιχείο αντανακλάται στο πολιτικό στοιχείο. Ο Γάλλος θεωρητικός
αναδεικνύοντας τη θετική συσχέτιση της εξουσίας με τη ζωή, επισημαίνει πως η
τελευταία περνά στο πεδίο ελέγχου της γνώσης και παρέμβασης της εξουσίας. Η
νεωτερική εξουσία, εν αντιθέσει με την προνεωτερική κυριαρχία, δεν ασχολείται
πλέον με «υποκείμενα δικαίου επί των οποίων η έσχατη επενέργεια είναι ο
θάνατος, αλλά με έμβια όντα, και η επενέργεια που θα μπορεί να ασκεί πάνω τους
θα πρέπει να τοποθετείται στο επίπεδο της ίδιας της ζωής». 18 Το γεγονός ότι η
16
Ο.π, σελ. 164
17
Λυριντζής, Χ., (1995), «Περί εξουσίας: Ο Φουκώ και η ανάλυση μιας επίμαχης έννοιας», στο
Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, ο.π
18
Foucault, M., (2011), Ιστορία της Σεξουαλικότητας:1. Η βούληση για γνώση, ο.π, σελ. 166

[6]
 εξουσία επιφορτίζεται με τη ζωή της δίνει επιπλέον πρόσβαση στα ανθρώπινα
σώματα. Δίνοντας μεγάλη έμφαση στα προηγηθέντα ο Foucault ορίζει επακριβώς
τη βιοπολιτική ως «αυτό που εισάγει τη ζωή και τους μηχανισμούς της στον τομέα
των ρητών υπολογισμών και μετατρέπει την εξουσία-γνώση σε παράγοντα
μετασχηματισμού της ανθρώπινης ζωής».19 Υπ’ αυτή την έννοια ο άνθρωπος δεν
είναι πλέον απλά ένα «ζώον πολιτικόν», σύμφωνα με την αριστοτελική θέση. Ο
νεότερος, δυτικός άνθρωπος, είναι ένα ζώο στην πολιτική του οποίου η ζωή του ως
έμβιου όντως καθίσταται αντικείμενο διερώτησης.20
Η βιοπολιτική, υπό αυτό το πρίσμα, βασίζεται στον έλεγχο των πληθυσμών,
όχι προκειμένου να κάνουν κάτι που υπό άλλες συνθήκες δε θα έπρατταν, αλλά
πολύ περισσότερο για να αυξηθεί η επινοητικότητα και η παραγωγικότητα τους
έτσι ώστε εν συνεχεία να αξιοποιηθεί. Η (βιο)εξουσία στις νεωτερικές κοινωνίες
λειτουργεί, εν τέλει, πολύ περισσότερο ως παρακίνηση παρά ως απαγόρευση. Ο
Foucault, βάσει της προηγηθείσας ανάλυσής του, στη συνέχεια του κεφαλαίου του
αναφέρεται εκτενώς στη σημασία του σεξ προκειμένου να αποδομήσει την
«υπόθεση της καταστολής» όσον αφορά την εξουσία και τη σεξουαλικότητα. Το
σεξ στις νεωτερικές κοινωνίες αποτελεί ένα πολιτικό διακύβευμα στο βαθμό που
«παρέχει πρόσβαση τόσο στη ζωή του σώματος όσο και στη ζωή του είδους». 21
Βρισκόμαστε, λοιπόν, σε κοινωνίες του «σεξ», σε κοινωνίες της σεξουαλικότητας,
δεδομένου ότι η εξουσία δεν καταστέλλει την σεξουαλικότητα των υποκειμένων
αλλά απευθύνεται σε αυτήν και μιλά για αυτήν: «οι μηχανισμοί της εξουσίας
απευθύνονται στο σώμα, στη ζωή, σε ό,τι την κάνει να πολλαπλασιάζεται σε ό,τι
ενδυναμώνει το είδος, την ευρωστία του, την κυριαρχική του ικανότητα, ή την
ευχρηστία του. Υγεία, γόνοι, φυλή, μέλλον του είδους, ζωτικότητα του κοινωνικού
σώματος […]».22
Καταληκτικά, όσον αφορά τη φουκωική προσέγγιση της βιοπολιτικής,
χρήζει να αναφερθεί και η προσπάθεια του να αναλύσει με όρους βιοπολιτικής τη
σύγχρονη φιλελεύθερη κυβερνητικότητα (στη τελευταία ενότητα θα αναφερθώ πιο
εκτενώς σε αυτή την έννοια και στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιήθηκε).
Δεδομένου ότι η εκτενής ανάλυση αυτής της προβληματικής δεν αποτελεί το
κυρίως θέμα της παρούσης εργασίας, θα αρκεστώ απλά σε μία σύνοψη των
19
Στο ίδιο.
20
Ο.π σελ. 167
21
Ο.π σελ, 170
22
Ο.π σελ. 172

[7]
 θέσεων του Foucault. Στο έργο του «Η γέννηση της Βιοπολιτικής», το οποίο
αποτελείται από παραδόσεις του τελευταίου στο Κολλέγιο της Γαλλίας το 1979, ο
Foucault μελετώντας τα ειδοποιά γνωρίσματα της φιλελεύθερης τέχνης
διακυβέρνησης από τον 18ο αιώνα κι έπειτα, αναλύει εκτενώς τις δύο μεγαλύτερες
σχολές φιλελεύθερης σκέψης στον 20ο αιώνα, τον γερμανικό ορντοφιλελευθερισμό
και τον φιλελευθερισμό της Σχολής του Σικάγου. Όπως εντοπίζει και οι δύο
«σχολές» διακυβέρνησης αναπτύχθηκαν αρχικά ως κριτικές σε αυτή που
αναγνώριζαν ως «υπερβολική διακυβέρνηση»: από τη μία εκείνη της μετά-
ναζιστικής Γερμανίας και από την άλλη αυτή του μεταπολεμικού New Deal. 23
Επισημαίνει ότι το βασικό πρόβλημα του φιλελευθερισμού ως
μεθοδολογίας διαχείρισης εδράζεται στο ζήτημα της βιοπολιτικής. Είτε ως μορφή
συστηματικής και εξονυχιστικής κοινωνικής ρύθμισης από τη γραφειοκρατία, είτε
ως ένα μοντέλο μεταφοράς της αγοραίας ορθολογικότητας σε χώρους μη
οικονομικούς όπως η οικογένεια, η γεννητικότητα ή αναπαραγωγή και η
παρανομία/ παραβατικότητα, η βιοπολιτική τέμνει κάθετα σχεδόν κάθε μοντέλο
φιλελεύθερης διακυβέρνησης, όπου αυτό έχει εφαρμοστεί. Υπ’ αυτή την έννοια,
σύμφωνα με τον Κύρκο Δοξιάδη, «ο νεοφιλελευθερισμός και ο καπιταλισμός
συγκροτούν κατ’ εξοχή το πεδίο της παραγωγικής επένδυσης σε σώματα και
υποκειμενικότητες, στην κλίμακα του ατόμου, αλλά και σε εκείνη του πληθυσμού
[…] Η βιοπολιτική είναι το ‘’καθαυτό νεοτερικό’’ πλέγμα λόγου και εξουσίας, σε
σύγκριση με το οποίο η δικαϊκολογική σύλληψη της εξουσίας ως κυριαρχίας
(sovereignty) εμφανίζεται ως –εν μέρει τουλάχιστον- αναχρονιστική». 24 Στη
περίπτωση του νεοφιλελευθερισμού το άτομο-επιχείρηση είναι η κεντρική έννοια
της βιοπολιτικής, καθώς οι θετικές συνιστώσες της τελευταίας γίνονται αντιληπτές
σε συνάρτηση με αυτή την έννοια.25

23
Foucault, M., (2012), Η Γέννηση της Βιοπολιτικής: Παραδόσεις στο Κολλέγιο της Γαλλίας (1978-
1979), Αθήνα: Πλέθρον, σελ. 86-150, 200-242
24
Δοξιάδης Κ., (2012), «Από τον πολιτικό φιλελευθερισμό στο νεοφιλελευθερισμό: Μια φουκωική
προσέγγιση», στο Σύγχρονα Θέματα, τεύχος 117, σελ. 52-60
25
Στο ίδιο.

[8]
ΑΠΟ ΤΗ ΒΙΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗ ΘΑΝΑΤΟΠΟΛΙΤΙΚΗ: Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ
GIORGIO AGAMBEN

Η βιοπολιτική, όπως την αντιλαμβάνεται ο Agamben, δεν αντιδιαστέλλεται

προς τις παραδοσιακές εξουσιαστικές σχέσεις που συνδέονται με τους
κατασταλτικούς μηχανισμούς του κράτους, αλλά συναρθρώνεται με αυτούς. Στο
έργο του «Homo Sacer: Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή», ουσιαστικά
αναποδογυρίζει τη φουκωική έννοια της βιοεξουσίας και βιοπολιτικής κατά τρόπο

[9]
 που τελικά τις αποστερεί από τη θετική τους ιδιαιτερότητα. 26 Το αποτέλεσμα ήταν
«η ‘’διορθωμένη’’ ή ‘’συμπληρωμένη’’ […] εκδοχή του ίδιου του Agamben για τη
φουκωική ‘’βιοεξουσία’’ να στηρίζεται εξ’ ολοκλήρου στην προνεοτερική –στη
ρωμαϊκή, για την ακρίβεια- έννοια της κυριαρχίας». 27 Μη αποδεχόμενος την
πρόσληψη της βιοπολιτικής ως απόρροιας της νεωτερικής εξουσίας ισχυρίζεται ότι
«η παραγωγή ενός βιοπολιτικού σώματος είναι η πρωταρχική δραστηριότητα της
κυρίαρχης εξουσίας. Υπ’ αυτή την έννοια η βιοπολιτική είναι αρχαία όσο
τουλάχιστον είναι και η κυρίαρχη εξαίρεση».28 Έχοντας διαφορετική αντίληψη,
λοιπόν, από τον Foucault για την έννοια και τις καταβολές τις βιοπολιτικής, του
άσκησε εμμέσως κριτική για το γεγονός ότι δε μετατόπισε την έρευνα του στα
κατ’ εξοχήν πεδία της μοντέρνας βιοπολιτικής –ήτοι στα στρατόπεδα
συγκέντρωσης και στη δομή των ολοκληρωτικών κρατών του 20ου αιώνα.
Προκειμένου να καταστούν πιο εύληπτες οι θέσεις του Agamben, πρέπει να
αποσαφηνιστούν οι έννοιες και οι όροι που χρησιμοποιεί στο προαναφερθέν έργο
του. Στην εισαγωγή του βιβλίου αναφέρεται στις αρχαίες ελληνικές λέξεις «ζωή»
και «βίος» προκειμένου να ισχυριστεί ότι οι Έλληνες δεν είχαν μόνο έναν όρο για
να εκφράσουν αυτό που ονομάζεται σήμερα ζωή. Η ζωή λοιπόν, σύμφωνα με την
αρχαιοελληνική απόδοση, «εξέφραζε το απλό γεγονός της ζωής στην οποία
μετέχουν όλα τα έμβια (ζώα, άνθρωποι ή θεοί)» ενώ το βίος «σήμαινε τη μορφή ή
τον τρόπο ζωής ενός ατόμου ή μιας ομάδας». 29 Αναφερόμενος στο έργο του
Αριστοτέλη «Πολιτικά» επισημαίνει πως στον κλασικό κόσμο η απλή φυσική ζωή,
με την προηγηθείσα έννοια, αποκλείεται από την πόλη με την καθαρή σημασία
της, καθώς εκτοπίζεται, ως καθαρή αναπαραγωγική ζωή στη σφαίρα του οίκου. 30
Εξού και η αριστοτελική διάκριση μεταξύ «ζήν» και «ευ ζην», όπου το δεύτερο
μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο μέσω της πολιτικής κοινότητας. Εν συνεχεία ο
Agamben, έχοντας υπόψιν την γνωστή διατύπωση του Αριστοτέλη για τον
άνθρωπο, ο οποίος είναι ένα «’’ζώον’’∙ και πέραν τούτου ένα ‘’ζώον’’ ικανό να
έχει και πολιτική υπόσταση»31 –διατύπωση στην οποία είχε αναφερθεί και ο

26
Δοξιάδης, Κ., (2015), Ο Foucault της φιλοσοφίας και της Αριστεράς, ο.π, σελ. 157
27
Στο ίδιο.
28
Agamben, G., (2016), Homo Sacer: Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, Αθήνα: Εκδόσεις Εξάρχεια,
σελ. 25
29
Στο ίδιο, σελ. 17
30
Ο.π, σελ. 18
31
Οπ, σελ. 26

[10]
 Foucault-, εντοπίζει ότι το προβληματικό σημείο αυτής της διατύπωσης έγκειται
ακριβώς στην έννοια «πέραν τούτου». Όπως αναφέρει:
«Η ξεχωριστή διατύπωση ‘’δημιουργήθηκε μεν για τη διασφάλιση
των αναγκαίων της ζωής, αλλά υπάρχει για την επίτευξη της ευδαιμονίας’’
(‘’γινόμενη μεν ουν του ζην ένεκεν, ούσα δε του ευ ζην’’, Πολιτικά 1252b, 30)
μπορεί να διαβαστεί όχι μόνο ως μία συνεπαγωγή της δημιουργίας
(γινομένη) στο είναι (ούσα), αλλά και ως ένας περιληπτικός αποκλεισμός
(exclusiove inclusia) (μία exceptio) –σημ. «εξαίρεση»- της ζωής στην πόλη,
ως εάν η πολιτική να ήταν ο τόπος όπου το ζην πρέπει να μεταμορφωθεί σε
ευ ζην και ό,τι θα έπρεπε να πολιτικοποιηθεί να ήταν ανέκαθεν η γυμνή ζωή.
Στη δυτική πολιτική, η γυμνή ζωή απολαμβάνει αυτό το μοναδικό προνόμιο:
να είναι το στοιχείο πάνω στον αποκλεισμό του οποίου θεμελιώνεται η πόλη
των ανθρώπων […] Το θεμελιώδες κατηγορικό ζεύγος της δυτικής
πολιτικής δεν είναι το φίλος-εχθρός32, αλλά εκείνο μεταξύ γυμνής ζωής-
πολιτικής ύπαρξης, ζωής-βίου, αποκλεισμού-περίληψης».33
Με άλλα λόγια, σύμφωνα με τον Agamben, οι κυρίαρχες (sovereign)
πολιτικές προϋποθέτουν μία ιδέα μιας προ-πολιτικής ή καλύτερα φυσικής
κατάστασης από την οποία διακρίνονται, δικαιολογώντας με αυτό τον τρόπο την
ύπαρξη τους. Αυτό σημαίνει ότι η φυσική ζωή αποσαφηνίζεται αναδρομικά και
αρνητικά ως ζωή που στερείται της πολιτικής μορφής.34 Η γυμνή ζωή, λοιπόν,
ορίζεται ως η πολιτική σύλληψη της φυσικής ζωής η οποία υπόκειται στην
κυρίαρχη βία και εξουσία. Όσον αφορά την έννοια της «εξαίρεσης», η οποία
αναφέρθηκε στο απόσπασμα που παρατέθηκε, ο Agamben, αντλώντας στοιχεία
από τη σκέψη του Carl Schmitt, ισχυρίζεται επιπροσθέτως ότι η «κατάσταση
εξαίρεσης» ταυτίζεται με τη συγκρότηση της κυριαρχίας (sovereignty).35
Καταλήγει δε, ότι εφόσον όλες οι δυτικές πολιτικές βεβαιώνουν κατηγορηματικά
πως συγκροτούνται μέσω του αποκλεισμού της φυσικής ζωής από την πολιτική
σφαίρα, τότε είναι επακόλουθο ότι όλες οι δυτικές πολιτικές συγκροτούνται μέσω
της λογικής της κυριαρχίας. Ο Agamben αναφέρει ότι αυτή λογική που διέπει τη
δυτική πολιτική είναι παράδοξη δεδομένου ότι ταυτοχρόνως αποκλείει τη γυμνή

32
Σε αυτό το σημείο αναφέρεται στη διάκριση που εισήγαγε ο Carl Schmitt.
33
Agamben, G., (2016), Homo Sacer: Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, ο.π, σελ 26-27
34
Erlenbusch, V., (2013), ‘’The Place of Sovereignty: Mapping Power with Agamben, Butler, and
Foucault’’, στο Critical Horizons, vol. 14, issue 1, σελ. 44-69
35
Agamben, G., (2015), Κατάσταση εξαίρεσης: Όταν η «έκτακτη ανάγκη» μετατρέπει την εξαίρεση σε
κανόνα, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, σελ.11 [Για την «βιοπολιτική» σημασία της «κατάστασης
εξαίρεσης» είναι ενδεικτικό το απόσπασμα από το προαναφερθέν έργο: «Η άμεσα βιοπολιτική
σημασία της κατάστασης εξαίρεσης ως αρχετυπικής δομής στην οποία το δίκαιο εμπερικλείει το
έμβιο ον μέσω της ίδιας του της αναστολής αναδεικνύεται σαφώς με τη στρατιωτική διαταγή[…] που
εξέδωσε ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών στις 13 Νοεμβρίου 2001», σελ. 15]

[11]
 ζωή από την πολιτική σφαίρα και τη συμπεριλαμβάνει μέσα σε αυτή την ίδια
στιγμή.
«Επειδή η πολιτική ζωή είναι μια ζωή που υπόκειται στην κυρίαρχη
εξουσία, ο Agamben ισχυρίζεται, ότι η γυμνή ζωή πρέπει ν κατανοηθεί ως η
ζωή που δεν έχει καμία σχέση με τη πολιτική τάξη και η οποία δε
κυβερνάται από καμία κυρίαρχη εξουσία. Παρόλο που η υποταγή σε μία
κυρίαρχη εξουσία επιβάλλεται πάνω στη ζωή, ωστόσο, η ιδέα μιας πολιτικής
ζωής οπωσδήποτε προϋποθέτει την ιδέα μιας ζωής η οποία προηγείται της
πολιτικής υποταγής. Αντί λοιπόν να είναι μια ζωή που καθίσταται εκτός της
πολιτικής σφαίρας και, άρα, είναι ελεύθερη από τη κυρίαρχη εξουσία, η
γυμνή ζωή συμπεριλαμβάνεται στη πολιτική σφαίρα ως ζωή η οποία πρέπει
να υποταχθεί».36
Υπ’ αυτή την έννοια, σύμφωνα με τον Agamben, η θέση του Foucault
πρέπει να διορθωθεί ή να ολοκληρωθεί, δεδομένου ότι αυτό που χαρακτηρίζει τη
νεωτερική πολιτική δεν είναι η περίληψη της ζωής στην πόλη, ούτε το γεγονός ότι
η ζωή καθίσταται αντικείμενο υπολογισμών και προβλέψεων της κρατικής
εξουσίας∙ «αντιθέτως, αποφασιστικής σημασίας είναι το γεγονός ότι όσο προχωρά
η διαδικασία ανάδειξης πανταχού της εξαίρεσης σε κανόνα, η σφαίρα της γυμνής
ζωής, τοποθετούμενης αρχικά στο περιθώριο της τάξης, ταυτίζεται προοδευτικά με
την πολιτική σφαίρα, έτσι ώστε αποκλεισμός(exclusione) και
περίληψη(inclusione), εξωτερικό και εσωτερικό, βίος και ζωή, δίκαιο και γεγονός
εισέρχονται σε μια ζώνη μη αναγώγιμης αδιακρισίας». 37 Για τον Agamben η
προαναφερθείσα διαδικασία ολοκληρώνεται στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των
Ναζί τα οποία αντικατέστησαν την θέση της «πόλις» ως τα «θεμελιώδη
παραδείγματα βιοπολιτικής στη Δύση».38 Δικαιολογώντας τον τίτλο του βιβλίου
του, βρίσκει τη παραδειγματική νομική απόδοση της γυμνής ζωής, ως
ταυτοχρόνως συμπεριλαμβανομένης και αποκλεισμένης από τη πολιτική σφαίρα,
στην αρχαία ρωμαϊκή φιγούρα του homo sacer, ο οποίος ήταν ένα πρόσωπο που
μπορούσε να σκοτωθεί από τον καθένα χωρίς ωστόσο να αποτελεί άξια
θυσιαστήρια προσφορά. Με τα λόγια του ιδίου, «Η άθυτη και, ωστόσο,
φονεύσιμη, ζωή είναι η ιερή ζωή∙ δηλαδή η ζωή που δεν μπορεί να θυσιαστεί και
μολαταύτα μπορεί να αφαιρεθεί, είναι ιερή ζωή[…] Συνεπώς εκείνο που
προσδιορίζει την κατάσταση του homo sacer […] είναι ο ιδιαίτερος χαρακτήρας

36
McQuillan, C., (2010), ‘’Philosophical Archeology in Kant, Foucault, and Agamben, στο Parrhesia 10,
42-43, σελ. 39-49
37
Agamben, G., (2016), Homo Sacer: Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, ο.π, σελ. 28
38
Όπως παρατίθεται στο: Erlenbusch, V., (2013), ‘’The Place of Sovereignty: Mapping Power with
Agamben, Butler, and Foucault’’, στο Critical Horizons, ο.π

[12]
 του διπλού αποκλεισμού στον οποίο βρίσκεται εγκλωβισμένος και της βίας στην
οποία εκτίθεται».39 Εν τέλει «ότι βρίσκεται δέσμιο στο κυρίαρχο ανάθεμα είναι η
φονεύσιμη και άθυτη ανθρώπινη ζωή: ο homo sacer».40 Αυτό που καθορίζει το
πολιτικό στοιχείο, από την αρχαιότητα ως σήμερα, δεν είναι η απλή φυσική ζωή
αλλά η γυμνή ζωή (ή ιερή ζωή του homo sacer), η ζωή δηλαδή που είναι
εκτεθειμένη στο θάνατο.
Αυστηρά μιλώντας λοιπόν, η μοντέρνα βιοπολιτική απλά καθιστά ορατό το
μυστικό της δυτικής πολιτικής, το οποίο υπήρχε πάντα εκεί και απλά ήταν
κρυμμένο στις «κανονικές» περιόδους, ενώ εκδηλωνόταν στις «εξαιρετικές
συνθήκες».41 Έχοντας αποσαφηνίσει τις καταβολές της βιοπολιτικής στη σκέψη
του Agamben και τις συσχετίσεις που έχει η τελευταία με την έννοια της
κυριαρχίας, εν συνεχεία θα σκιαγραφηθούν πιο αναλυτικά οι διαφορετικές πτυχές
της, συγκριτικά ιδωμένες με τις αντίστοιχες φουκωικές. Ήδη αναφέρθηκε ότι ο
Agamben αποστερεί από την έννοια της βιοπολιτικής και της βιοεξουσίας
οποιαδήποτε θετική ιδιαιτερότητα, καθώς και πως αντιλαμβάνεται τα στρατόπεδα
συγκέντρωσης ως το πιο παραστατικό νεωτερικό παράδειγμα άσκησης
βιοπολιτικής. Πιο αναλυτικά, ως προς το τελευταίο, ο Αgamben περιγράφει τον
Εβραίο ως το αρνητικό αναφερόμενο της νέας βιοπολιτικής κυριαρχίας, το οποίο
τον καθιστά μια πασίδηλη περίπτωση homo sacer.42 Βάσει του προαναφερθέντος,
η εξολόθρευση τους δεν έλαβε χώρα στο πλαίσιο καμίας θρησκείας και κανενός
δικαίου, αλλά στο πλαίσιο της βιοπολιτικής. Συνεχίζοντας τον συλλογισμό του,
αναφερόμενος στη σημερινή πολιτική κατάσταση, χρησιμοποιεί μια αρκετά
παραστατική φράση: «Αν σήμερα δεν υφίσταται πλέον μια εκ των προτέρων
προσδιορίσιμη φιγούρα του homo sacer είναι, ίσως, γιατί είμαστε όλοι
ανεξαιρέτως δυνάμει homines sacri».43
Στη συλλογιστική του Agamben, λοιπόν, εν πλήρη αντίθεση με τη
φουκωική ανάλυση, η πολιτική (στην εποχή μας) συγκροτήθηκε ως
ολοκληρωτική, και μάλιστα σε πρωτοφανή βαθμό, μόνο επειδή κατέστη εξ
ολοκλήρου βιοπολιτική.44 Επιπροσθέτως, όπως παρατηρούν οι Coleman και

39
Agamben, G., (2016), Homo Sacer: Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, ο.π, σελ. 134-135
40
Στο ίδιο, σελ. 136
41
Erlenbusch, V., (2013), ‘’The Place of Sovereignty: Mapping Power with Agamben, Butler, and
Foucault’’, στο Critical Horizons, ο.π
42
Agamben, G., (2016), Homo Sacer: Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, ο.π σελ. 184
43
Στο ίδιο, σελ.185
44
Ο.π, σελ 190

[13]
 Grove, για τον Agamben η εξάρτηση του Foucault ως προς τη βιοπολιτική –την
οποία συσχετίζει θετικά με τη ζωή-, για να εξηγήσει τα σύγχρονα καθεστώτα
εξουσίας, τα οποία βρίσκονται σε αντίθεση με τις προγενέστερες κυριαρχικές-
δικαϊκές και πειθαρχικές μορφές διακυβέρνησης, έχει ως αποτέλεσμα τον
«σταδιακό αποκλεισμό του θανάτου» από την σκέψη του. 45 Απόληξη του
προαναφερθέντος επιχειρήματος είναι η σύλληψη της έννοιας της
«θανατοπολιτικής». Σύμφωνα με τον Agamben: «Αν, σε κάθε νεωτερικό κράτος,
υπάρχει μια γραμμή η οποία οριοθετεί το σημείο στο οποίο η απόφαση περί της
ζωής μετασχηματίζεται σε απόφαση περί του θανάτου και η βιοπολιτική δύναται
έτσι να αντιστραφεί σε θανατοπολιτική, αυτή η γραμμή δεν εμφανίζεται πλέον
σήμερα ως ένα σταθερό σύνορο που διαιρεί δύο σαφώς διακριτές περιοχές[…]». 46
Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης τον Ναζί ήταν το πιο παραστατικό παράδειγμα
αυτής της θέσης στα οποία η βιοπολιτική αναστρέφεται διαρκώς σε
θανατοπολιτική και «το στρατόπεδο αναδεικνύεται συνεχώς στον κατεξοχήν
πολιτικό χώρο».47
Ο Agamben αναφέρει, επίσης, ως παραδείγματα βιοπολιτικής τα πειράματα
που γίνονταν σε ανθρώπους (VP- Versuchepersonen, ανθρώπινα πειραματόζωα),
τα οποία λάμβαναν χώρα επί ναζιστικού καθεστώτος. Δίνει ιδιαίτερη έμφαση,
ωστόσο, στο γεγονός ότι αντίστοιχα πειράματα γίνονταν και στις «δημοκρατικές»,
μη ολοκληρωτικές δηλαδή χώρες, όπως πχ στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής,
κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Η απάντηση για αυτά τα φαινόμενα, σύμφωνα με
την προσέγγιση του, συνίσταται στο γεγονός ότι, σε αμφότερες τις περιπτώσεις,
καταλυτικό ρόλο διαδραμάτισε η ιδιαίτερη θέσω των VP (οι οποίοι ήταν είτε
καταδικασμένοι σε θάνατο είτε κρατούμενοι σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και
άρα στερούνταν πολιτικών δικαιωμάτων). Καθώς δηλαδή στερούνταν όλων των
δικαιωμάτων που τα σύγχρονα κράτη αποδίδουν στην ανθρώπινη ύπαρξη αλλά
ήταν ταυτοχρόνως ζωντανοί βιολογικά, καθίσταντο σε μια ζώνη-όριο μεταξύ ζωής
και θανάτου, αποτελούσαν δηλαδή αυτό που ονόμαζε γυμνή ζωή.
Εν τέλει, ακόμα και το «δημοκρατικό-καπιταλιστικό σχέδιο εξαφάνισης,
μέσω της ανάπτυξης, των φτωχών τάξεων» 48, βάσει της προσέγγισης του

45
Coleman, M., Grove, K., (2009), ‘’Biopolitics, biopower, and the return of sovereignty’’, στο
Environment and Planning D: Society and Space, volume 27, σελ. 489-507
46
Agamben, G., (2016), Homo Sacer: Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, ο.π σελ.194
47
Στο ίδιο, σελ.238
48
Ο.π, σελ. 275

[14]
 Agamben, αναπαράγει στο εσωτερικό του τον λαό των αποκλεισμένων, και
μετασχηματίζει στο εξωτερικό του, σε γυμνή ζωή, όλους τους πληθυσμούς του
Τρίτου Κόσμου. Οπότε το επίδικο για την σημερινή πολιτική είναι να αναμετρηθεί
με την βιοπολιτική διάσπαση της Δύσης, έτσι ώστε να θέσει τέρμα στον εμφύλιο
πόλεμο που διαίρει τις πόλεις και τους λαούς της γης.49

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ: ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΠΑΝΑΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΦΟΥΚΩΙΚΗΣ

ΣΥΛΛΗΨΗΣ ΤΗΣ ΒΙΟΕΞΟΥΣΙΑΣ-ΒΙΟΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

Όπως έχει ήδη αναφερθεί σε αυτή την εργασία, το γεγονός ότι o Foucault
έχει ταυτιστεί με τη «θετικότητα» της έννοιας της εξουσίας, καθιστά την ανάλυση
του παρεξηγήσιμη, καθώς αυτή η θετική έννοια πολλές φορές προσλαμβάνεται ως
μη έχουσα κριτική στάση. Αυτή η ανάγνωση της φουκωικής προσέγγισης,

49
Ο.π

[15]
 ωστόσο, είναι αρκετά επιδερμική. Σε ένα μεγάλο βαθμό, βέβαια, για αυτή την
ανάγνωση του έργου του Foucault ευθύνονται και ύστεροι θεωρητικοί (Jacques
Danzelot και η «Αγγλο-φουκωική σχολή»50), οι οποίοι αν δεν εγκατέλειψαν
ολοσχερώς τον όρο «εξουσία», τον αντικατέστησαν πάντως σε πολύ μεγάλο βαθμό
με την ουδέτερη έννοια της «κυβερνητικότητας».51 Η κυβερνητικότητα στη
φουκωική προσέγγιση συνίσταται στην ευρύτερη διαχειριστική προσέγγιση του
κράτους. Είναι το σύνολο των θεσμών, διαδικασιών, αναλύσεων που συγκροτούν
την άσκηση της εξουσίας στον πληθυσμό ως στόχο, καθώς και τη χρησιμοποίηση
της πολιτικής οικονομίας ως μορφής γνώσης-εξουσίας. Άρα, η έννοια της
κυβερνητικότητας αποτελεί μια πιο σύνθετη προσέγγιση των πτυχών της
νεωτερικής εξουσίας, η οποία απαντά στις ευρύτερες διαδικασίες διαχείρισης του
πληθυσμού, που δεν έχουν μόνο ως στόχο την εξυπηρέτηση του καπιταλισμού.
Ωστόσο, ενώ ο Foucault χρησιμοποίησε αυτή την έννοια για να περιγράψει
τη συνθετότητα της άσκησης της εξουσίας στα νεωτερικά κράτη, οι ύστεροι
«φουκωικοί» θεωρητικοί της έννοιας της «κυβερνητικότητας», απλά την
περιόρισαν στις μικρο-θεσμικές της πλευρές και πρακτικές με στόχο να
περιγράψουν τις διαφορετικές εκφάνσεις του φιλελευθερισμού. 52 Ο Foucault,
αντιθέτως, όπως φάνηκε και στις παραδόσεις του στο έργο του «Η Γέννηση της
Βιοπολιτικής», ενδιαφερόταν περισσότερο για τα μακρο-θεσμικά ζητήματα και
ερωτήματα που απορρέουν από τον νεοφιλελεύθερο τρόπο διακυβέρνησης. Προς
επίρρωση του ισχυρισμού μου, περί της μη μονοσήμαντης ανάγνωσης του έργου
του Foucault, ο τελευταίος ανέφερε: «δεν πρέπει να ερμηνεύουμε τα πράγματα
θεωρώντας ότι η κοινωνία της κυριαρχίας αντικαταστάθηκε από την πειθαρχική
κοινωνία, και η πειθαρχική κοινωνία αντικαταστάθηκε από την κοινωνία της
διακυβέρνησης. Για την ακρίβεια έχουμε ένα τρίγωνο: κυριαρχία, πειθαρχία, και
κυβερνητική διαχείριση, όπου όλες έχουν τον πληθυσμό ως τον κύριο στόχο τους
[…]53

50
Για περισσότερες πληροφορίες για αυτό το ρεύμα σχολής και για τις σχέσεις της με τη φουκωϊκή
προσέγγιση παραπέμπω στο κείμενο του Bob Jessob (2010) ‘’Another Foucault Effect? Foucault on
governmentality and statecraft’’, στο U. Brockling, S. Krasmann, T. Lemke (επιμ.), Govermentality:
Current Issues and Future Challenges, New York: Routledge, σελ. 56-73
51
Δοξιάδης, Κ., (2015), Ο Foucault της φιλοσοφίας και της Αριστεράς, ο.π, σελ. 154
52
Jessob, B., (2010), ‘’Another Foucault Effect? Foucault on governmentality and statecraft’’, στο U.
Brockling, S. Krasmann, T. Lemke (επιμ.), Govermentality: Current Issues and Future Challenges, ο.π
53
Foucault, M., (2009), Security, Territory, Population: Lectures at the College de France, 1977-1978,
Basingstoke: Palgrave Macmillian, σελ. 108

[16]
 Όσον αφορά την έννοια της βιοεξουσίας, η μόνη κριτική που μπορεί να
ασκηθεί ίσως στον Foucault είναι ότι θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι η βιοεξουσία
«δηλαδή η ‘’ευνοϊκή’’ ή παραγωγική και θετική συσχέτιση της νεοτερικής
εξουσίας με την ανθρώπινη ζωή, μπορεί να συνυπάρχει –με τρόπο ταυτόχρονα
συμπληρωματικό και ανταγωνιστικό με το ‘’δικαίωμα θανάτου’’ του νεοτερικού
κυρίαρχου (δηλαδή του νεοτερικού κράτους) που ακόμα υπάρχει […]» 54
αποφεύγοντας έτσι τις ιστορικές γενικεύσεις που ποτέ δε χαρακτήριζαν τη σκέψη
του. Ωστόσο η θετική έννοια της εξουσίας και κατ’ επέκταση της βιοεξουσίας
διατηρεί την πρωτοτυπία και τη διαχρονικότητα της δεδομένου ότι απαντά με πιο
επαρκή και συστηματικό τρόπο στα ερωτήματα που έχουν να κάνουν με την
πολυπλοκότητα της άσκησης εξουσίας στα νεωτερικά, δυτικά κράτη, συγκριτικά
με οποιονδήποτε άλλο στοχαστή που αναμετρήθηκε με τα ίδια θεωρητικά
ερωτήματα.
Υπ’ αυτή την έννοια, η παρούσα εργασία συμφωνεί περισσότερο με την
φουκωική σύλληψη της βιοπολιτικής καθώς το σχήμα που μας προσέφερε ο
Foucault είναι επαγωγικό, πιστό στη γενεαλογική του μέθοδο και άρα ιστορικά,
χρονικά και τοπικά συγκεκριμένο, έναντι του μεταφυσικού και κατ’ επέκταση
μετα-γεωγραφικού και μετα-ιστορικού σχήματος του Agamben.55 Ως προς τη
μεθοδολογία του τελευταίου, οι Τάσος Μπέτζελης και Παναγιώτης Σωτήρης
παρατηρούν ότι «[…] ο Φουκώ αναφέρεται σε μια συγκεκριμένη εποχή της
ανθρώπινης ιστορίας. Δεν οικοδομεί με βάση την έννοια της βιοεξουσίας ένα
υπεριστορικό σχήμα, όπως κάνει ο Αγκάμπεν […] ‘’προεκτείνοντας’’ τις μελέτες
του Φουκώ. Ο τελευταίος αναφέρεται στην βιοπολιτική με όρους συμβάντος και
όχι υπεριστορικής σταθεράς».56 Οι ίδιοι αναφέρουν ότι οι αναλύσεις του Foucault
δεν επισημαίνουν απλά ότι η εξουσία έχει ως στόχο τη ζωή, αλλά θέτουν το
ζήτημα ότι σε μια συγκεκριμένη εποχή, αυτή της ηγεμονικής λειτουργίας του
βιολογικού γνώμονα, η κρατική εξουσία μεριμνεί για τις συνθήκες ύπαρξης του
αντίστοιχου πληθυσμού, ώστε να έχουν λόγο ύπαρξης οι πειθαρχικές
διαδικασίες.57 Επίσης, όπως παρατηρεί ο Genel, ο Agamben σχηματίζει μια
φιλοσοφία της ιστορίας και μια ενοποιητική θεωρία της εξουσίας, προχωρώντας
54
Δοξιάδης, Κ., (2015), Ο Foucault της φιλοσοφίας και της Αριστεράς, ο.π, σελ.157
55
Coleman, M., Grove, K., (2009), ‘’Biopolitics, biopower, and the return of sovereignty’’, στο
Environment and Planning D: Society and Space,ο.π
56
Μπέτζελος Τ., Σωτήρης Π., (2004), «Σώματα, Λόγοι, Εξουσίες: Ξαναγυρνώντας στην ‘’Περίπτωση
Φουκώ’’», στο Θέσεις-Τριμηνιαία Επιθεώρηση, τεύχος 89, Αθήνα: Νήσος
57
Στο ίδιο.

[17]
 σε μια κατεύθυνση που δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί τόσο ως προέκταση ή
συμπλήρωση, όσο ως άρνηση των θέσεων του Foucault.58
Η Claire Blencowe μελετώντας τις θέσεις των Foucault και Arendt σχετικά
με την μοντέρνα βιοπολιτική και την είσοδο της βιολογικής ζωής στη πολιτική,
παρατηρεί ότι η μέθοδος του Agamben από-ιστορικοποιεί τη βιολογική/οργανική
ζωή με αποτέλεσμα να φράζει τη θετικότητα της. Κατ’ επέκταση η επιτελεστική
δύναμη της βιοπολιτικής αποκλείεται από την προσέγγιση του. 59 Εκτός αυτού, ο
Foucault, όπως διαφαίνεται μέσα από το έργο του, δεν ανέλυσε την έννοια της
ζωής με τον ίδιο τρόπο που προσπάθησε να την αναλύσει ο Agamben
χρησιμοποιώντας το αφηρημένο ζεύγος εννοιών «ζωή-βίος». Επίσης, είναι λάθος
να κατηγορεί ο τελευταίος τον Foucault επειδή δεν ασχολήθηκε με τα στρατόπεδα
συγκέντρωσης ως το σύγχρονο παράδειγμα άσκησης βιοπολιτικής, όχι μόνο επειδή
αυτή η προσέγγιση της βιοπολιτικής, απέχει παρασάγγας από τη φουκωική, αλλά
και λόγω του γεγονότος ότι ο Foucault θέλησε να επικεντρωθεί στη σύνδεση
βιοπολιτικής- νεοφιλελευθερισμού και όχι στην ανάλυση των ολοκληρωτικών
καθεστώτων.
Η Verena Erlenbusch παρατηρεί, επίσης, ότι η μέθοδος ανάλυσης του
Agamben για τη σύγχρονες μορφές εξουσίας, αποτελεί μια προβληματική
γενίκευση η οποία αδυνατεί να εξηγήσει τους σύνθετους μηχανισμούς που
δημιουργήθηκαν ιστορικά και συνέβαλλαν στη δημιουργία διαφορετικών
κρατικών μηχανισμών. Από θεωρητικής και πρακτικής απόψεως, επισημαίνει, το
να τραβάς μία γραμμή από τον homo sacer, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των
Ναζί, και από εκεί στις φυλακές του Γκουαντάναμο, δίνει την εντύπωση μιας
γενικής ομοιότητας σε καταστάσεις οι οποίες χαρακτηρίζονται από σημαντικές
διαφορές. Η ιστορικά συγκεκριμενοποιημένη μέθοδος του Foucault, προσπαθεί να
αναλύσει την ιστορία του κράτους, ερμηνεύοντας την ιστορία των αναδυόμενων
τακτικών που το χαρακτηρίζουν. Αντιθέτως η μετα-ιστορική ανάλυση του
Agamben χαρακτηρίζεται ως απλουστευμένη καθώς ο τελευταίος «το μόνο που
βλέπει είναι βία που ασκείται πάνω στη γυμνή ζωή, η οποία έχει θεσμοποιηθεί
μέσα στην έννομη τάξη που αποτελεί το καμουφλάρισμα των σύγχρονων κρατών-

58
Genel K., (2003), ‘’La question du bio-pouvoir chez Foucault et Agamben’’, διαθέσιμο στο:
https://methodos.revues.org/131 [πρόσβαση 19/2/2017]
59
Blencowe, C., (2010), ‘’Foucault’s and Arendt’s ‘insider view’ of biopolitics: a critique of Agamben’’,
στο History of Human Sciences, 23(5), σελ. 113-130

[18]
 καθεστώτων εξαίρεσης»60 Όπως αναφέρει και ο Κύρκος Δοξιάδης, δε μπορεί
κάποιος να αναλύει τη νεωτερικότητα και να αναφέρεται στην Αρχαία Ελλάδα ή
Ρώμη ή στον πρώιμο Μεσαίωνα ακόμα και αν μπορούμε να βρούμε στοιχεία των
καταβολών της νεωτερικότητας στις προηγούμενες περιόδους.61
Εν κατακλείδι, η αγκαμπενική προσέγγιση της βιοπολιτικής φαίνεται πιο
ριζοσπαστική όταν προσπαθεί να αναλύσει κανείς με όρους βιοπολιτικής τα
στρατόπεδα συγκέντρωσης, τις συνθήκες σε φυλακές τύπου «Γκουαντάναμο» ή
γενικά τις συνθήκες στις οποίες η κρατική κυριαρχία πήρε την πιο βάναυση μορφή
της. Συμμεριζόμενος τη προσέγγιση του και προεκτείνοντας τον όρο της
θανατοπολιτικής, o Achille Mbembe εισήγαγε την έννοια «νεκροπολιτική» στο
κείμενο του «Necropolitics» (2003) για να αναλύσει τις συνθήκες στα
αποικιοκρατικά καθεστώτα καθώς και το φαινόμενο του apartheid με όρους
σύγχρονης βιοπολιτικής, κρίνοντας ότι η έννοια της βιοεξουσίας δεν επαρκεί. 62
Ωστόσο και οι δύο προαναφερθέντες θεωρητικοί εκκινούν από εντελώς
διαφορετικές αφετηρίες από τις αντίστοιχες του Foucault, ο οποίος, όπως
επισημάνθηκε, αναλύει τη βιοπολιτική ως την ειδοποιό διαφορά των νεωτερικών
κρατών, συγκριτικά με τα προηγούμενα καθεστώτα κυριαρχίας. Φυσικά, όπως
θίχτηκε παραπάνω, και αυτή η θέση του Foucault έχει κάποια όρια τα οποία
καθιστούν την ανάλυση του μη επαρκή στις περιπτώσεις που τα νεωτερικά κράτη
ασκούν βάναυσες και καταπιεστικές μορφές εξουσίας- και αυτές δεν είναι λίγες.
Ωστόσο, σύμφωνα με τη γράφουσα, οι αντιλήψεις του Foucault, που απορρέουν
από τα θεωρητικά σχήματα της βιοεξουσίας και της βιοπολιτικής, μας παρέχουν
μακράν τα καλύτερα αναλυτικά εργαλεία προκειμένου να κατανοήσουμε τις
σύγχρονες περίπλοκες μορφές άσκησης εξουσίας και πληθυσμιακής διαχείρισης
των δυτικών κρατών. Η μέθοδος του Foucault δε μας παρέχει εύκολες εξηγήσεις,
ούτε μια συνολική θεωρία για το πώς πρέπει να «αλλάξουμε τον κόσμο» ή να
βρούμε εκείνη τη βασιλική οδό η οποία θα μας απαλλάσσει μια για πάντα από τις
παρεκκλίσεις. Αυτό που μας παρέχει, ωστόσο, είναι μια διεισδυτική ματιά στον
τρόπο συγκρότησης των νεωτερικών κρατών, έτσι ώστε να σκεφτούμε πιο
αναλυτικά και με εμβρίθεια τις σύγχρονες μορφές άσκησης εξουσίας και τους
μετασχηματισμούς τους στην ιστορική εξέλιξη. Αν η εξουσία είναι διάχυτη, αν
60
Erlenbusch, V., (2013), ‘’The Place of Sovereignty: Mapping Power with Agamben, Butler, and
Foucault’’, στο Critical Horizons, ο.π
61
Δοξιάδης, Κ., (2015), Ο Foucault της φιλοσοφίας και της Αριστεράς, Αθήνα: Νήσος, σελ. 155
62
Mbembe, A., (2003), ‘’Necropolitics’’, στο Public Culture, 15(1), σελ. 11-40

[19]
 συνίσταται τόσο από «αρνητικές» όσο και από «θετικές» πτυχές, αυτό δε καθιστά
τη δυνατότητα εναντίωσης σε αυτήν ανέφικτη. Τουναντίον, απαιτεί τη συνεχή
κριτική στάση των υποκειμένων απέναντι της και άρα την εγρήγορση τους. 63
Σύμφωνα με το προαναφερθέν, η συνεισφορά του Foucault σε όσους τάσσονται
ενάντια στο υπάρχον, είναι εξόχως θετική.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ξενόγλωσση
Blencowe, C., (2010), ‘’Foucault’s and Arendt’s ‘insider view’ of biopolitics: a
critique of Agamben’’, στο History of Human Sciences, 23(5)
Coleman, M., Grove, K., (2009), ‘’Biopolitics, biopower, and the return of
sovereignty’’, στο Environment and Planning D: Society and Space, volume 27
Erlenbusch, V., (2013), ‘’The Place of Sovereignty: Mapping Power with Agamben,
Butler, and Foucault’’, στο Critical Horizons, vol. 14, issue 1
63
Δοξιάδης, Κ., (2015), Ο Foucault της φιλοσοφίας και της Αριστεράς, ο.π, 161

[20]
Foucault, M., (2009), Security, Territory, Population: Lectures at the College de
France, 1977-1978, Basingstoke: Palgrave Macmillian
Genel, K., (2003), ‘’La question du bio-pouvoir chez Foucault et Agamben’’,
διαθέσιμο στο: https://methodos.revues.org/131 [πρόσβαση 19/2/2017]
Jessob, B., (2010) ‘’Another Foucault Effect? Foucault on governmentality and
statecraft’’, στο U. Brockling, S. Krasmann, T. Lemke (επιμ.), Govermentality:
Current Issues and Future Challenges, New York: Routledge
Mbembe, A., (2003), ‘’Necropolitics’’, στο Public Culture, 15(1)
McQuillan, C., (2010), ‘’Philosophical Archeology in Kant, Foucault, and Agamben,
στο Parrhesia 10, 42-43

Ελληνόγλωσση
Agamben, G., (2016), Homo Sacer: Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, Αθήνα:
Εκδόσεις Εξάρχεια
Agamben, G., (2015), Κατάσταση εξαίρεσης: Όταν η «έκτακτη ανάγκη» μετατρέπει την
εξαίρεση σε κανόνα, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη
Γαβριηλίδης, Α., (2006), «Η επικαιρότητα του Μισέλ Φουκώ», στο Θέσεις-
Τριμηνιαία Επιθεώρηση, τεύχος 96, Αθήνα: Νήσος
Δοξιάδης, Κ., (2015), Ο Foucault της φιλοσοφίας και της Αριστεράς, Αθήνα: Νήσος
Δοξιάδης Κ., (2012), «Από τον πολιτικό φιλελευθερισμό στο νεοφιλελευθερισμό:
Μια φουκωική προσέγγιση», στο Σύγχρονα Θέματα, τεύχος 117
Foucault, M., (2012), Η Γέννηση της Βιοπολιτικής: Παραδόσεις στο Κολλέγιο της
Γαλλίας (1978-1979), Αθήνα: Πλέθρον
Foucault, M., (1987), Εξουσία, Γνώση και Ηθική, Αθήνα: Ύψιλον
Foucault, M., (2011), Ιστορία της Σεξουαλικότητας:1. Η βούληση για γνώση, Αθήνα:
Πλέθρον
Λυριντζής, Χ., (1995), «Περί εξουσίας: Ο Φουκώ και η ανάλυση μιας επίμαχης
έννοιας», στο Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τεύχος 86, Αθήνα: ΕΚΚΕ
Μπέτζελος Τ., Σωτήρης Π., (2004), «Σώματα, Λόγοι, Εξουσίες: Ξαναγυρνώντας στην
‘’Περίπτωση Φουκώ’’», στο Θέσεις-Τριμηνιαία Επιθεώρηση, τεύχος 89, Αθήνα:
Νήσος

[21]