‫حسن جي شاعري مون کي سندس دڳهانت کان پو۽ پڙهڻ ال ِء‬

‫ملي حسن کان پهرين آئون ٿري شاهرن جي تصوراتي شاعري‬

‫پڙندو رهيس ۽ واه واه ڪندو جهيس پر جڏهن جسن جي‬
‫شاعري سان ماالقات ٿي ته حسن من تڳ ڇائنجي ويو‪ ،‬پو ِء‬
‫رڳو حسن ئي حسن ڏسڻ ۾ ايندو هو‪.‬‬
‫اهڙي ريت جڏهن حسن جي ساعري جو ذڪر پنهنجي‬
‫يونيورسٽي جي دوستن سان ڪندو آهيان ته هر دوست چوندو‬
‫آهي يار! حسن جي شاهري جو ڪتاب ڪٿان هٿ ڪري ڏي؟‬
‫هي سوال مون کي ڪجھ دير ٰال ِء ماٺ ڪرائڻ تي مجبور‬
‫ڪندو آهي‪ .‬ڇاڪاڻ ته حسن جي شاعري جو فقط مخصوس‬
‫ماڻهن جي ال ِء ڇپرايو ويو هو‪ ،‬تنهنڪري انهن مارڪيٽ ۾ به‬
‫صحيح‪ ،‬ته ان جي امريراڻي قيمت هئي‪ ،‬غريب نوجوان جي‬
‫وٺڻ کان مهانگو هو‪ .‬ان کان سوا ِء ان رسالي ۾ حسن جي‬
‫شاعري سان جيڪو ڪجھ ڪيو پنهنجي ِمضون ۾ ڪيو ويو‬
‫آهي‪ .‬هڪ روشن خيال شاعر جي ڪتاب کي ڄڻ ڪنهن‬
‫درگاهي مجاور جي رسالي وانگر ڇپرايو ويو هو‪ .‬شاهڪار‬
‫شاعري لي اڳتي پوئتي ڪري ڳٺل شاعري لي وڌيڪ اهمت‬
‫ڏني ويئي هئي‪.‬‬
‫سو مون ڳالھ ڪئي پي ته حسن جي شاهري بابت جڏهن لو‬
‫دوست پڇا ڪندو ته آئون ڊگھي ماٺ ۾ هليو ويندو هئس ۽ ان‬
‫سان گڏ ڪاوڙ به ايندي هئي‪ .‬هڪ ڏينهن ”نيشنل اسٽوڊينٽ‬
‫فيڊريشن سنڍ“ جي ميٽنگ دوران ڪامريڊ جمالي ٻڌايو ته هڪ‬
 ‫ڪامريڊ دوست حسن جي شاهڪار شاعري کي مرتب ڪيو‬
‫آهي‪ ،‬پر همراھ پورهت لکاري آهي‪ .‬ايتري مالي سگھ ناهي جو‬
‫ڇپرائي سگھي‪ .‬ان وقت مون وڏي سر چيو ته ڪٿي‪ ،‬نيٺ اڌ‬
‫اوڌر تي ڪتاب ڇپرائي‪ ،‬اوهان سڄڻ جي طدمت ۾ پيش ڪيو‬
‫آهي‪.‬‬
‫اڄ آئون درهائي محسوس ڪري رهيو آهيان ته هڪ شعر‬
‫جنهن جي شاعري سان محبت ڪندو آهيان ان جو ڪتاب شايع‬
‫ڪرايو آهي‪ ،‬اميد جي ڪاوش پسند ايندي‪.‬‬
‫ايسور الل سوجاڻي‬
 ‫سهيڙندڙ پاران‬
‫حسن درس جي خوبصورت شاعري آهي‪ .‬هن جي شاعرانه‬
‫اُڏار محبت جي خوبصورتي کي تخليق ڪري ٿي‪ .‬اهو جمالياتي‬
‫اظهار آزاد خيالي جي وهڪرن سان ستشار آهي‪ .‬اها حسن جي‬
‫شاعري جي انفرادي خوبي آهي جو اسان هي ڪتاب آڻي‬
‫سُرهائي محسوس ڪري رهيا آهيون‪ .‬سوال هي پيدا ٿئي ٿو ته‬
‫حسن جي شاعري جا ڪجھ ڪتاب شايع ٿيل آهن‪ ،‬هي ڪتاب‬
‫ڇو؟ حسن درس جي شاعري ڪجھ ڪتابن ۽ رسالن ۾ شايع ٿي‬
‫چڪي آهي‪ ،‬پر سنڌ جا سڄاڻ اديب ۽ شاعر هن ڳالھ تي متفق‬
‫آهن ته حسن جي شاعري ائين نه ڇپجي ها‪ ،‬جيئن ڇپي وئي!‬
‫جيڪڏهن غزل يا نظم کي ٿيٽ ڪجي ته ڏاڍو ڏک ٿنيدو ته‬
‫سندس شاعري کي ”ايڊٽ“ ڪيو ويو آي‪ .‬نه رڳو لفظ پر سٽون‬
‫به تبديل ٿيل نظر اچن ٿيون‪ .‬نه صرف تبديل پر ڪي لفظ ۽‬
‫سٽون بهتبديل ٿيل نظر اچن ٿيون‪ .‬ڪوشش هئي يا غير‬
‫شعوري‪ ،‬پر حسن درس جي شاعري سان ”تاريخي جٺ“ ٿي‬
‫آهي‪ .‬اسان ڪجھ دوست هن مسئلي تي سنجيدگي سان غور‬
‫ويچار ڪيو ته ڇا اهڙي رويي^ تي رڳو افسوس ڪري ڳالھ‬
‫کينظر انداز ڪري وساري ڇڏيوجي يا ان جي درستگي‬
‫ڪجي؟‬
‫ان اهم ڪم کي اسان ڪجھ مهينا ڏنا آهن‪ .‬ان عرصي ۾ مون‬
‫حسن تي شايع ٿيل نثر جا ڪتاب پڙهيا آهن‪ ،‬حسن جي شاعري‬
‫تي تنقيدي اڀياس پڙهيو آهي ته طود حسن جي شاعري جو به‬
 ‫مطالعو ڪيو آهي‪ .‬ان جستجو ۾ اساناها به شاعري ڳولي هٿ‬
‫ڪ‪.‬ي آهي‪ ،‬جيڪا مختلف الئبريرين ۾ موجود رسالن ۾ ملي‬
‫آهي‪ ،‬پر ڪنهن به ڪتاب ۾ شامل ٿيل ناهي‪ .‬اها اڃايل يا‬
‫وساريل شاعري هن ڪتاب ”ساري سنڌ پرين َء جو پاڇو“ ۾‬
‫شامل آهي‪ .‬مطتلف رسالن مان اها شاعري فڪارڊ طور موجود‬
‫آهي‪ .‬ائين حسن تي ڇپيل سڄي مواد کي سامهون رکي اسان هي‬
‫ڪتاب سهيڙيو آهي‪ .‬ان سلسلي ۾ ڪامريڊ سليم جمالي ۽ اجن‬
‫ڪمار (ڪڍڻ بدين) مون کي نه يرف هن ڪم ال ِء استاهيو‪ ،‬پر‬
‫هر قدم تي فهنمائي به ڪئي‪ .‬هنس راج ”هنس“ اوڏ“ ( سنڌ‬
‫يونيورسٽي)‪ ،‬استاد گيان بجير (سڻوهي‪ ،‬نيو ڇور) ۽ محمد علي‬
‫سميجو (سيکاريو‪ ،‬ٿر) جا قرب جو ڪتاب جي پهتري ال ِء وقت‬
‫ڏنو‪.‬‬
‫هن ڪتاب جي اشاعت ال ِء اسان جي سامهون هڪ مسئلو‬
‫فنانس جو هو‪ .‬ان ال ِء اسان ڪنهن اين جي او يا ڊونر اداري‬
‫کان فنڊ ناهي ورتو‪ .‬اسان ڪجھ پورهيت دوستن پاڻ ۾ مع ِاشي‬
‫سهڪار ڪري هي ڪتاب شايع ڪرايو آهي‪ .‬معاشي مسئلي‬
‫جي ڪري هن ڪتاب ۾ اسان حسن درس جي مڪمل شاعري‬
‫نه سھيڙي آهي‪ .‬پر احا شاعري شامل ڪئي آهي‪ ،‬جيڪا روشن‬
‫خيال‪ ،‬لبرل‪ ،‬سيڪولر ۽ ترڪي پسند سوچ جي عڪاسي‬
‫ڪري ٿي‪:‬‬
‫مان به هڪمجموعو ڇپائڻ ٿو گھران‪،‬‬
 ‫ذات تنهنجي تي هجن شعر مختصر‪.‬‬
‫(حسن درس)‬
‫سنڌ ۾ چونڊ شاعري شايع ڪرڻ جي اها روايت ڪا نئين نه‬
‫آهي‪ .‬سنڌ ۾ اسان کي تمام گھڻا چونڊ شاعري جا ڪتاب ملن ٿا‪.‬‬
‫شاھ لطيف کان شيخ اياز تائين ڪافي شاعرن جي چونڊ شاعري‬
‫جا ڪتاب شايع ثيندا رهيا آهن‪ .‬پر حسن سان هي محبت جي‬
‫ارپنا آهي ۽ اهو ئي پيار جو اظهار آهي‪ .‬جيئن ته هن ڪتاب‬
‫جو اهم مقصد حسن جي شاعري ۾ اسان ڪيتري سڦلتا مڻي‬
‫آهي‪ ،‬پڙهي رهنمائي ڪندا ته مهرباني ٿيندي‪.‬‬
‫رام اوڏ‬
‫امر ڪوٽ_ سنڌ‬
 ‫محبت‪ ،‬يادگيريون ۽ ٿورو سچ‬

‫حسن آوارھ گرد آدمي‬

‫سال ‪2002‬ع جڏهن آئون ڏهين ڪالس ۾ پڙهندو هئس هي سال‬
‫منهنجي شعور جي اوسر ۽ ادب طرف مائل ٿيڻ جو سال چئي‬
‫سگھجي ٿو‪ .‬انهي حوالي سان ڪٺڻ شهر جي ”سابقه قديم پرس‬
‫ڪلب“ (جنهن جا کنڊرات اڄ به موجود آهن) ۽ ادبي پرورش‬
‫ڪرڻ ۾ زبرست ڪرداري طور منهنجي فڪري پرورش‬
‫ڪرڻ ۾ ڪردار ادا ڪيو‪ .‬اسڪول کان واپس اڳندي ڪڏهن‬
‫پريس ڪلب ۾ پراڻيون اخبارون پڙهڻ‪ ،‬پراڻن رسالن منجھ‬
‫مختلف ڪهاڻيڪارن جون ڪهاڻيون پڙهڻ ۽ شاعري پڙهن‬
‫منهنجو معمول جو ڌنڌو ٿي ويو‪ .‬البته پورهيت گھر ۾ اک لولڻ‬
‫سبب‪ ،‬شرع کان اندر ۾ ظالم سان نفرت موجود حئي ۽ ننٺي‬
‫وهي َء ۾ ئي ”غالمي کار آهي“ جي لولي ڏني وئي هئي‪ .‬گھر ۾‬
‫جنرل ايوب‪ ،‬جنرل ٰ‬
‫يحي ۽ جنرل ضيا َء جي باري ۾ الٽيون‬
‫ڏياريندڙ سوچ موجود هئي‪ .‬قبائلي خاندان هجڻ ڪري سوچون‬
‫ايتريون ذرخيز نه هيون‪ ،‬پر پو ِء به پورهيت دوست هيون ۽‬
‫آهن‪.‬‬
‫گھر ۾ الئبرري هجڻ ڪري آئون ڪجھ نه ڪجھ پڙهندو‬
‫رهندو هئس‪ ،‬جنهن ڏ ينهن ڪجھ نه پڙهندو هئس ته اطبار ۾‬
‫شايع ٿيندڙ رڪارڊ ۾ رکڻ جهڙيون اهم خبرون ڪٽينگ ڪندو‬
‫هئس‪ .‬سياسي ۽ ادبي رڪارڊ رکڻ جي جنون سبب اڪثر پريس‬
‫ڪلب يا گھر ۾ موجود الئبرري ۾ پيل عمل دوران منهنجي‬
‫التعداد ڪهاڻيڪارن شعرن‪ ،‬صحافين ۽ ۽ سياستدانن سان‬
‫سڃاڻپ ٿي‪ ،‬انهن مان هڪ حسن درس هو‪.‬‬