çré-siàha-bhüpäla-viracito

rasärëava-sudhäkaraù
The Rasärëava-sudhäkara of Siàhabhüpäla. Critically edited with introduction and notes by
T. Venkatacharya. Madras: Adyar Library and Research Centre, 1979.

The numbering system has been revised to (1) to rationalize the numbering of the karikas
and (2) to integrate karikas and examples. The old numbering of the karikas is given in red.

Abbreviations used in this editon:

amaru. = amaru-çatakam
a.rä. = anargha-räghava
bä.rä. = bäla-rämäyaëa
bha.nä.çä. = bharata näöya-çästra
bhä.pra. = bhäva-prakäçikä (çaradä-tanaya)
ha.nä. = hanuman-näöakaù
karuëäkandala
kä.ä. = kävyädarça
ku.ä. = kuvalayävali (siàha-bhüpäla)
ku.saà. = kumära-sambhava (kälidäsa)
kå.ka. = kåñëa-karëämåtam (lélä-çukaù)
gäthä. = gäthä-sattasäi
mä.mä. = mälaté-mädhava
mä.a.mi. = mälavikägnimitram
çi.va. = çiçupäla-vadhaù (mägha)
me.dü. = meghadüta or megha-sandeça.
nägä. = nägänanda
ra.ä. = ratnävalé (çré-harñasya)
ra.vaà. = raghuvaàçaù (kälidäsa)
sa.ka.ä. = sarasvaté-kaëöhäbharaëam (bhoja)
çaku. or a.ça. = abhijïäna-çakuntalam (kälidäsa)
u.rä.ca. = uttara-räma-carita
vai.ça. = vairägya-çatakam of bhartåhariù
vi.u. = vikramorvaçéyaù
vi.pu. = viñëu-puräëam
ve.saà. = veëi-saàhäraù of näräyaëa-bhaööa
 çré-siàha-bhüpäla-viracito

rasärëava-sudhäkaraù

(1)

prathamo viläsaù

raïjakolläsaù
çåìgära-véra-sauhärdaà maugdhya-vaiyätya-saurabham |
läsya-täëòava-saujanyaà dämpatyaà tad bhajämahe ||1||
véëäìkita-karäà vande väném eëédåçaà sadä |
sadänanda-mayéà devéà sarojäsana-vallabhäm ||2||
asti kiïcit paraà vastu paramänanda-kandalam |
kamaläkuca-käöhinya-kutühali-bhujäntaram ||3||
tasya pädämbujäj jäto varëo vigata-kalmañaù |
yasya sodaratäà präptaà bhagératha-tapaù-phalam ||4||
tatra recarlavaàçäbdhi-çarad-räkä-sudhäkaraù |
kalä-nidhir udära-çrér äséd däcaya-näyakaù ||5||
yasyäsi-dhärä-märgeëa durgeëäpi raëäìgaëe |
päëòya-räja-gajänékäj jaya-lakñmér upägatä ||6||
aìga-näräyaëe yasmin bhavati çrér atisthirä |
bhür abhüt kariëé vaçyä duñöa-räja-gajäìkuçe ||7||
tasya bhäryä mahäbhägyä viñëoù çrér iva viçrutä |
pocamämbä guëodärä jätä tämarasänvayät ||8||

tayor abhüvan kñiti-kalpa-våkñäù

puträs trayas träsita-vairi-véräù |
siàha-prabhur vennamanäyakaç ca
vérägraëé reca-mahé-patiç ca ||9||

kaläv eka-pado dharmo yair ebhiç caraëair iva |

sampürëa-padatäà präpya näkäìkñati kåtaà yugam ||10||
tatra siàha-mahépäle pälayaty akhiläà mahém |
namatäm unnatiç citraà räjïäm anamatäà natiù ||11||

kåñëaileçvara-saànidhau kåta-mahä-sambhära-meleçvare
vétäpäyam anekaço vidadhatä brahma-pratiñöhäpanam |
änåëya samapädi yena vibhunä tat-tad-guëair ätmano
nirmäëätiçaya-prayäsa-garima-vyäsaìgini brahmaëi ||12||

kåtänta-jihvä-kuöiläà kåpäëéà
dåñövä yadéyäà trasatäm aréëäm |
svedodayaç cetasi saàcitänäà
mänoñmaëäm ätanute praçäntim ||13||

çrémän reca-mahépatiù sucarito yasyänujanmä sphuöaà

präpto véra-guru-prathäà påthutaräà vérasya mudräkarém |
labdhvä labdha-kaöhäri-räya-virudaà rähuttaräyäìkitaà
putraà nägayanäyakaà vasumaté-véraika-cüòämaëim ||14||

so’yaà siàha-mahépälo vasudeva iti sphuöam |

ananta-mädhavau yasya tanüjau loka-rakñakau ||15||

tatränujo mädhava-näyakendro
dig-antaräla-prathita-pratäpaù |
yasyäbhavan vaàça-karä narendräs
tanübhavä veda-giréndra-mukhyäù ||16||

tasyägrajanmä bhuvi räja-doñair

aprota-bhäväd anapota-saàjïäm |
khyätäà dadhäti sma yathärtha-bhütäm
ananta-sajïäà ca mahédharatvam ||17||

sodaryo balabhadra-mürtir aniçaà devé priyä rukmiëé

pradyumnas tanayo’p pautra-nivaho yasyäniruddhädayaù |
so’yaà çrépatir annapota-nåpatiù kià cänanämbhoruhe
dhatte cäru-sudarçana-çriyam asau satvätma-hastämbuje ||18||

bahu-soma-sutaà kåtvä bhülokaà yatra rakñati |

eka-soma-sutaà rakñan svarlokaà lajjate hariù ||19||

somakula-paraçuräàe
bhuja-bala-bhéme’rigäya-gobäle |
yatra ca jägrati çäsati
jagatäà jägarti nitya-kalyäëam ||20||

hemädri-dänair dharaëé-suräëäà
hemäcalaà hasta-gataà vidhäya |
yaç cäru-sopäna-pathena cakre
çré-parvataà sarva-janäìghri-gamyam ||21||

yo naikavéroddalano’py asaìkhya-
saìkhyo’py abhagnätma-gati-kramo’pi |
ajäti-säìkarya-bhavo’pi citraà
dadhäti somänvaya-bhärgaväìkam ||22||

dhävaà dhävaà ripu-nåpatayo yuddha-raìgäpaviddhäù

khaòge khaòge phalita-vapuñaà yaà purastäd vilokya |
pratyävåttä api tata ito vékñamäëä yadéyaà
saàmanyante sphuöam avitathaà khaòga-näräyaëäìkam ||23||

annamämbeti vikhyätä tasyäséd dharaëé-pateù |

devé çivä çivasyeva räjamauler mahojjvalä ||24||
çatrughnaà çrutakértir yä subhadrä yaçasärjunam |
änandayati bhartäraà çyämä räjänam ujjvalam ||25||
tayor abhütäà putrau dväv ädyo veda-giréçvaraù |
dvitéyas tv advitéyo’sau yaçasä siàha-bhüpatiù ||26||
atha çré-siàha-bhüpälo dérghäyur vasudhäm imäm |
nijäàsa-péöhe nirvyäjaà kurute supratiñöhitäm ||27||

ahénajyäbandhaù kanaka-ruciraà kärmuka-varaà

bali-dhvaàsé bäëaù para-puram anekaà ca viñayaù |
iti präyo lokottara-samara-saànäha-vidhinä
maheço’yaà siàha-kñitipa iti yaà jalpati janaù ||28||

yatra ca raëa-saànahini
tåëa-caraëaà nija-puräc ca niùsaraëam |
vana-caraëaà tac-caraëaka-
paricaraëaà vä virodhinäà çaraëam ||29||

satäà prétià kurvan kuvalaya-vikäsaà viracayan

kaläù käntäù puñëan dadhad api ca jaivätåka-kathäm |
nitäntaà yo räjä prakaöayati mitrodayam aho
tathä cakränandän api ca kamalolläsa-suñamäm ||30||

tal-labdhäni ghanäghanair atitaräà väräà påñanty ambudhau

svätyäm eva hi çuktikäsu dadhate muktäni muktätmatäm |
yad dänodaka-vipruñas tu sudhiyäà haste patantyo’bhavan
mäëikyäni mahämbaräëi bahuço dhämäni hemäni ca ||31||

nayanam ayaà guëam aguëaà

padam apadaà nijam avetya ripu-bhüpäù |
yasya ca naya-guëa-viduño
vinamanti padäravinda-péöhäntam ||32||

präëänäà parirakñaëäya bahuço våttià madéyäà gatäs

tvat-sämanta-mahé-bhujaù karuëayä te rakñaëéyä iti |
karëe varëayituà nitänta-suhådo karëänta-viçräntayor
manye yasya dåg-antayoù parisaraà sä käma-dhenuù çritä ||33||

yuñmäbhiù pratigaëòa-bhairava-raëe präëäù kathaà rakñitä

ity antaù-pura-påcchayä yad ariñu präpteñu lajjä-vaçam |
çaàsanty uttara-mänana-vyatikara-vyäpära-päraìgatä
gaëòändolita-karëa-kuëòala-harin-mäëikya-varëäìkuräù ||34||

mandära-pärijätaka-
candana-santäna-kalpa-maëi-sadåçaiù |
anapota-däca-vallabha-
veda-giri-svämi-mäda-dämaya-saàjïaiù ||35||

ätma-bhavair ativibhavair
anitara-jana-sulabha-däna-muditair bhuvi yaù |
ratnäkara iva räjati
räjakarära-cita-sukamalolläsaù ||36||

yasyäòhyaù prathamaù kumära-tilakaù çré-annapoto guëair

ekasyägrajam ätma-rüpa-vibhave cäpe dvayor agrajam |
ärüòhe tritayägrajaà vijayate durvära-dor-vikrame
satyoktau caturagrajaà vitaraëe kià cäpi païcägrajam ||37||

yuddhe yasya kumära-däcaya-vibhoù khaògägra-dhärä-jale

majjanti pratipakña-bhümi-patayaù çauryoñma-santäpitäù |
citraà tat-pramadäù pranañöa-tilakä vyäkérëa-nélälakäù
prabhraçyat-kuca-kuìkumäù parigalan-netränta-käläïjanäù ||38||

paripoñiëi yasya putra-ratne

dayite vallabha-räya-pürëa-candre |
samudeti satäà prabhäva-çeñaù
kamalänäm abhivardhanaà tu citram ||39||

etair anyaiç ca tanayaiù so’yaà siàha-mahépatiù |

ñaòbhiù pratiñöhäm ayate sväméväìgaiù susaìgataiù ||40||

räjä sa räjäcala-nämadheyäm
adhyästa vaàça-krama-räjadhäném |
satäà ca rakñäm asatäà ca çikñäà
nyäyänurodhäd anusandadhänajïäù ||41||

vindhya-çré-çaila-madhya-kñmä-maëòalaà pälayan sutaiù |

vaàça-pravartakair arthän bhuìkte bhoga-purandaraù ||42||

tasmin çäsati siàha-bhümi-ramaëe kñmäm annapotätmaje

käöhinyaà kuca-maëòale taralatä neträïcale subhruväm |
vaiñamyaà trivaléñu manda-padatä lélälasäyäà gatau
kauöilyaà cikureñu kià ca kåçatä madhye paraà badhyate ||43||

so’haà kalyäëa-rüpasya varëotkarñaika-käraëam |

vidvat-prasädanä-hetor vakñye näöyasya lakñaëam ||44||
purä purandarädyäs te praëamya caturänanam |
kåtäïjali-puöä bhütvä papracchuù sarva-vedinam ||45||
bhagavan çrotum icchämaù çrävyaà dåçyaà manoharam |
dharmyaà yaçasyam arthyaà ca sarva-çilpa-pradarçanam ||46||
paraà païcamam ämnäyaà sarva-varëädhikärikam |
iti påñöaù sa tair brahmä sarva-vedän anusmaran ||47||
tebhyaç ca säram ädäya näöya-vedam athäsåjat |
adhyäpya bharatäcäryaà prajäpatir abhäñata ||48||
saha putrair imaà vedaà prayogeëa prakäçaya |
iti tena niyuktas tu bharataù saha sünubhiù ||49||
präyojayat sudharmäyäm indrasyägre’psaro-gaëaiù |
sarva-lokopakäräya näöya-çästraà ca nirmame ||50||
tathä tad-anusäreëa çäëòilyaù kohalo’pi ca |
dattilaç ca mataìgaç ca ye cänye tat-tanüdbhaväù ||51||
granthän nänä-vidhäàç cakruù prakhyätäs te mahétale |
teñäm atigabhératväd viprakérëa-kramatvataù ||52||
sampradäyasya vicchedät tad-vidäà viralatvataù |
präyo virala-saïcärä näöya-paddhatir asphuöä ||53||
tasmäd asmat-prayatno’yaà tat-prakäçana-lakñaëaù |
säraika-grähiëäà cittam änandayati dhématäm ||54||

nedänéntana-dépikä kim u tamaù-saìhätam unmülayej

jyotsnä kià na cakora-päraëa-kåte tat-käla-saàçobhiné |
bälaù kià kamaläkarän dina-maëir nolläsayed aïjasä
tat sampraty api mädåçäm api vacaù syäd eva samprétaye ||55||

svaccha-svädu-rasädhäro vastu-cchäyä-manoharaù |
sevyaù suvarëa-nidhivan näöya-märgaù sa-näyakaù ||56||
sättvikädyair abhinayaiù prekñakäëäà yato bhavet |
naöe näyaka-tädätmya-buddhis tan näöyam ucyate ||57||
rasotkarño hi näöyasya präëäs tat sa nirüpyate |
vibhävair anubhävaiç ca sättvikair vyabhicäribhiù ||58||
änéyamänaù svädutvaà sthäyé bhävo rasaù småtaù |

atha vibhäväù—

tatra jïeyo vibhävas tu rasa-jïäpana-käraëam ||59||

budhair jïeyo’yam älamba uddépana iti dvidhä |
ädhära-viñayatväbhyäà näyako näyikäpi ca ||60||

tatra näyakaù--
älambanaà mataà tatra näyako guëavän pumän |
tad-guëäs tu mahä-bhägyam audäryaà sthairya-dakñate ||61||
aujjvalyaà dhärmikatvaà ca kulénatvaà ca vägmitä |
kåtajïatvaà nayajïatvaà çucitä mäna-çälitä ||62||
tejasvitä kalävattvaà prajä-raïjakatädayaù |
ete sädhäraëäù proktäù näyakasya guëä budhaiù ||63||

tatra mahäbhägyam—
sarvätiçäyi-räjyatvaà mahäbhägyam udähåtam ||64|| 64ab

yathä—
pautraù kuçasyäpi kuçeçayäkñaù
sasägaräà sägara-dhéra-cetäù |
ekätapaträà bhuvam eka-véraù
purärgalädérgha-bhujo bubhoja ||65|| (ra.vaà. 18.4)

atha audäryam—
yad-viçräëana-çélatvaà tad audäryaà budhä viduù ||66|| 64cd

yathä—
janasya säketa-niväsinas tau
dväv apy abhütäm abhinandya-sattvau |
guru-pradeyädhika-niùspåho'rthé
nåpo'rthi-kämäd adhika-pradaç ca ||67|| (ra.vaà. 5.37)

atha sthairyam—
vyäpäraà phala-paryantaà sthairym ähur manéñiëaù ||68|| 65ab

yathä—
na navaù prabhur äphalodayät
sthira-karmä viraräma karmaëaù |
na ca yoga-vidher navetaraù
sthira-dhérä paramätma-darçanät ||69|| (ra.vaà. 8.22)

atha dakñatä—
duñkare kñipra-käritvaà dakñatäà paricakñate ||70|| 65cd

yathä—
väladhià trätum ävåtya camareëärpite gale |
 patantam iñum anyena sa kåpälur akhaëòayat ||71||1

atha aujjvalyam—
aujjvalyaà nayanänanda-käritvaà kathyate budhaiù ||72|| 66ab

yathä—
tä räghavaà cakñurbhir äpibantyo
näryo na jagmur viñayäntaräëi |
tathä hi çeñendriya-våttir äsäà
sarvätmanä cakñur iva praviñöä ||73|| (ra.vaà. 7.12)

atha dharmikatvam—
dharma-pravaëa-cittatvaà dhärmikatvam itéryate ||74|| 66cd

yathä—
sthityai daëòayato daëòyän pariëetuù prasütaye |
apy artha-kämau tasyästäà dharma eva manéñiëaù ||75|| (ra.vaà. 7.25)

atha kulénatvam—
kule mahati sambhütiù kulénatvam udähåtam ||76|| 67ab

yathä—
süryäcandramasau yasya mätämaha-pitämahau |
svayaà våtaù patir dväbhyäà urvaçyä ca bhuvä ca yaù ||77|| (vi.u. 4.19)

atha vägmitä—
vägmitä tu budhair uktä samayocita-bhäñitä ||78|| 67cd

yathä—
nanu vajriëa eva véryam etad
vijayante dviñato yad asya pakñyäù |
vasudhädhara-kandaräd visarpé
pratiçabdo'pi harer bhinatti nägän ||79|| (vi.u. 1.18)

atha kåtajïatvam—
kåtänäm upakäräëäm abhjïatvaà kåtajïatä ||80|| 68ab

yathä—
ekasyaivopakärasya präëän däsyämi te kape |
pratyahaà kriyamäëasya çeñasya åëino vayam ||81|| (ha.nä. 13.35)

1
Some MSS. have the following example:
sa dakñiëaà tüëa-mukhena vämaà
vyäpärayan hastam alakñyatäjau |
äkarëa-kåñöä sakåd asya yoddhum
aurvéva bäëän suñuve ripu-ghnän || (ra.vaà. 7.57)
atha nayajïatvam—
sämädy-upäya-cäturyaà nayajïatvam udähåtam ||82|| 68cd

yathä—
anärataà tena padeñu lambhitä
vibhajya samyag viniyoga-sat-kriyäù |
phalanty upäyäù paribåàhitäyatér
upetya saìgharñam ivärtha-sampadaù ||83|| (ki.ä. 1.15)

atha çucitä—
antaù-karaëa-çuddhir yä çucitä sä prakértitä ||84|| 69ab

yathä—
kä tvaà çubhe kasya parigraho vä
kià vä mad-abhyägama-käraëaà te |
äcakñva matvä vaçinäà raghüëäà
manaù para-stré-vimukha-pravåtti ||85|| (ra.vaà. 16.8)

atha mänitä—
akärpaëya-sahiñëutvaà kathitä mäna-çälitä ||86|| 69cd

yathä—
santuñöe tisåëäm puräm api ripau kaëòüla-dor-maëòalé-
kréòä-kåtta-punaù-prarüòha-çiraso vérasya lipsor varam |
yäcïä-dainya-paräïci yaysa kalahäyante mithyas tvaà våëu
tvaà våëv ity abhito mukhäni sa daçagrévaù kathaà varëyatäm ||87||
(a.rä. 3.41)

atha tejasvitä—
tejasvitvam avajïäder asahiñëutvam ucyate ||88|| 70ab

yathä—
so'yaà triù sapta-värän avikala-vihita-kñatra-tantu-pramäro
véraù krauïcasya bhedé kåta-dharaëi-taläpürva-haàsävatäraù |
jetä heramba-bhåìgi-pramukha-gaëa-camü-cakriëas tära-käres
tväà påcchan jämadagnyaù sva-guru-hara-dhanur bhaìga-roñäd upaiti ||89||
(ma.vé.ca. 2.17)

atha kalävattvam—
kalävattvaà nigaditaà sarva-vidyäsu kauçalam ||90|| 70cd

yathä—
goñöhéñu vidvaj-jana-saàcitasya
kalä-kaläpasya sa täratamyam |
 viveka-sémä vigatävalepo
viveda hemno nikañäçmanéva ||91||

atha prajä-raïjakatvam—
raïjakatvaà tu sakala-cittählädana-käritä ||92|| 71ab

yathä—
aham eva mato mahépater iti sarvaù prakåtiñv acintayat |
udadher iva nimnagäçateñv abhavan näsya vimänanä kvacit ||93||

uktair guëaiç ca sakalair yuktaù syäd uttamo netä | 71cd

madhyaù katipaya-héno bahu-guëa-héno'dhamo näma ||94||
netä caturvidho'sau dhérodättaç ca dhéra-lalitaç ca | 72
dhéra-praçänta-nämä tataç ca dhéroddhataù khyätaù ||95||

tatra dhérodättaù—
dayävän atigambhéro vinétaù sattva-säravän | 73
dåòha-vratas titikñävän ätmaçläghäparäìmukhaù |
nigüòhähaìkåtir dhérair dhérodätta udähåtaù ||96|| 74

tatra dayävattvam—
dayätiçaya-çälitvaà dayävattvam udähåtam ||97|| 75ab

yathä—
sa-çoëitais tena çilémukhägrair
nikñepitäù ketuñu pärthivänäm |
yaço håtaà samprati räghaveëa
na jévitaà vaù kåpayeti varëäù ||98|| (ra.vaà. 7.65)

atigambhératä—
gämbhéryam avikäraù syät saty api kñobha-käraëe ||99|| 75cd

yathä—
dadhato maìgala-kñaume vasänasya ca balkale |
dadåçur vismitäs tasya mukha-rägaà samaà janäù ||100|| [raghu. 12.8]

vinétatvaà—
avaloka eva nåpateù sma dürato
rabhasäd rathäd avatarétum icchataù |
avatérëavän prathamam ätmanä harir
vinayaà viçeñayati sambhrameëa saù ||101|| (mägha. 13.7)

sattva-säratvam, yathä—
utsmäyitvä mahäbähuù prekñya cästhi mahäbalaù |
pädäìguñöhena cikñepa sampürëaà daça-yojanam ||102|| (rämä. 1.1.65)
dåòha-vratatvaà, yathä—
tam açakyam apäkrañöuà nideçät svargiëaù pituù |
yayäce päduke paçcät kartuà räjyädhidevate ||103|| (ra.vaà. 12.17)

titikñävattvaà, yathä—
prativäcam adatta keçavaù
çapamänäya na cedi-bhübhuje |
anuhuìkurute ghana-dhvanià
na hi gomäyu-rutäni kesaré ||104|| (mägha. 16.25)

ätma-çläthäparäìmukhatvaà, yathä—
tasya saàstüyamänasya caritärthais tapasvibhiù |
çuçubhe vikramodagraà vréòayävanataà çiraù ||105|| (ra.vaà. 15.27)

nigüòhähaìkäratvaà, yathä—
bhümätraà kiyad etad arëavmitaà tat sädhitaà häryate
yad véreëa bhavädåçena vadatä triù sapta-kåtvo jayam |
òimbho’haà nava-bähur édå;cam idaà ghoraà ca véra-vrataà
tat krodhäd virama praséda bhagavan jätyaiva püjyo’si naù ||106||
(anargha. 4.35)

atha dhéra-lalitaù—
niçcinto dhéra-lalitas taruëo vanitä-vaçaù ||107|| 76ab

yathä—
so'dhikäram abhikaù kulocitaà
käçcana svayam avartayat samäù |
saàniveçya saciveñv ataùparaà
stré-vidheya-nava-yauvano'bhavat ||108|| (ra.vaà. 19.4)

atha dhéra-çäntaù –
çama-prakåtikaù kleça-sahiñëuç ca vivecakaù | 76cd
lalitädi-guëopeto vipro vä sacivo vaëik |
dhéra-çäntaç cärudatta-mädhavädir udähåtaù ||109|| 77

yathä—
kuvalaya-dala-çyämo’py aìgaà dadhat paridhüsaraà
lalita-vikaöa-nyäsaù çrémän mågäìka-nibhänanaù |
harati vinayaà vämo yasya prakäçita-sähasaù
pravigalad-asåk-paìkaù päëir lalan nara-jäìgalaù ||110|| (mälatémädhavam 5.5)

atha dhéroddhataù—
mätsaryavän ahaìkäré mäyävé roñaëaç calaù |
vikatthano bhärgavädir dhéroddhata udähåtaù ||111|| 78
yathä—
na trastaà yadi näma bhüta-karuëä-santäna-çäntätmanas
tena vyärujatä dhanur bhagavato deväd bhaväné-pateù |
tat-putras tu madändha-täraka-vadhäd viçvasya dattotsavaù
skandaù skanda iva priyo’ham athavä çiñyaù kathaà vismåtaù ||112||
(mahävéra 2.28)

ete ca näyakäù sarva-rasa-sädhäraëäù småtäù |

çåìgäräpekñayä teñäà traividhyaà kathyate budhaiù ||113|| 79
patiç copapatiç caiva vaiçikaç ceti bhedataù |
patis tu vidhinä päëigrähakaù kathyate budhaiù ||114|| 80

yathä—
sa mänaséà meru-sakhaù pitèëäà
kanyäà kulasya sthitaye sthitijïaù |
menäà munénäm api mänanéyäm
ätmänurüpäà vidhinopayeme ||115|| (ku.saà. 1.18)

caturdhä so'pi kathito våttyä kävya-vicakñaëaiù |

anukülaù çaöho dhåñöo dakñiëaç ceti bhedataù ||116|| 81

tatra—
anukülas tv eka-jäniù ||117|| 82a

tatra dhérodättänukülo, yathä—

sétäà hitvä daçamukha-ripur nopayeme yad anyäà
tasyä eva pratikåti-sakho yat kratünäjahära |
våttäntena çravaëa-viñaya-präpiëä tena bhartuù
sä durväraà katham api parityäga-duùkhaà viñehe ||118|| (ra.vaà. 14.87)

dhéra-lalitänukülo, yathä—
sa kadäcid avekñita-prajaù
saha devyä vijahära suprajäù |
nagaropavane çacé-sakho
marutäà pälayiteva nandane ||119|| (ra.vaà. 8.32)

dhéraçäntänukülo, yathä—
priya-mädhave kim asi mayy avatsalä
nanu so’ham eva yam anandayat purä |
svayam ägåhéta-kamanéya-kaìkaëas
tava mürtimän iva mahotsavaù karaù ||120|| (mälaté-mädhave 9.9)

dhéroddhatänukülo, yathä—
kià kaëöhe çithilékåto bhuja-latä-päçaù pramädän mayä
 nidräccheda-vivartaneñv abhimukhaà nädyäsi sambhävitä |
anya-stré-jana-saìkathä-laghur ahaà svapne’pi nälakñito
doñaà paçyasi kaà priye parijanopälambha-yogye mayi ||121|| (veëé 2.9)

atha çaöhaù—
çaöho güòhäparädha-kåt ||122|| 82b

yathä—
svapna-kértita-vipakñam aìganäù
pratyabhaitsur avadanty eva tam |
pracchadänta-galitäçru-bindubhiù
krodha-bhinna-valayir vivartanaiù ||123|| (ra.vaà. 19.22)

atha dhåñöaù—
dhåñöo vyaktänya-yuvaté-bhoga-lakñmäpi nirbhayaù ||124|| 82cd

yathä mamaiva—
ko doño maëi-mälikä yadi bhavet kaëöhe na kià çaìkaro
dhatte bhüñaëam ardha-candram amalaà candre na kià kälimä |
tat sädhv eva kåtaà kåtaà bhaëitibhir naiväparäddhaà tvayä
bhägyaà drañöum anéçayaiva bhavataù käntäparäddhaà mayä ||125||

atha dakñiëaù—
näyikäsv apy anekäsu tulyo dakñiëa ucyate ||126|| 83ab

yathä—
snätä tiñöhati kuntaleçvara-sutä väro’ìga-räja-svasur
dyüte rätrir iyaà jitä kamalayä devé prasädyädya ca |
ity antaù-pura-sundaréù prati mayä vijïäya vijïäpite
devenäpratipatti-müòha-manasä dviträù sthitaà näòikäù ||127||

atha upapatiù—
laìghitäcärayä yas tu vinäpi vidhinä striyä | 83cd
saìketaà néyate prokto budhair upapatis tu saù ||128|| 84ab

yathä—
bhartä niùçvasite'py asüyati mano-jighraù sapatné-janaù
çvaçrür iìgita-daivataà nayanayor ühäliho yätaraù |
tad düräd ayam aïjaliù kim amunä dåghaìgi-pätena te
vaidagdhé-racanä-prapaïca-rasika vyartho'yam atra çramaù ||129||

däkñiëyam änukülyaà ca dhärñöyaà cäniyatatvataù | 84cd

nocitänyasya çäöhyaà syäd anya-cittatva-sambhavät ||130|| 85ab

çaöhopapatir, yathä—
 majjhaëëe jaëa-suëëe kariëée bhakkhidesu kamalesu |
avisesaëëa kahaà bia gado si saëa-bäòòiaà daööhuà ||131||

[madhyähne jana-çünye kariëyä bhakñiteñu kamaleñu |

aviçeñajïa katham iva gato’si çaëa-väöikäà drañöum ||]

atra kayäcit svairiëyäà mayi saìketaà gatäyäà tvaà tu çäëa-väöikäyäà kathäpi rantuà
gato’séti vyaìgyärthenänyäsaìga-sücanäd ayaà çaöhopapatiù |

atha vaiçikaù—
rüpavän çéla-sampannaù çästrajïaù priya-darçanaù | 85cd
kuléno matimän çüro ramya-veña-yuto yuvä ||132||
adénaù surabhis tyägé sahanaù priya-bhäñaëaù | 86
çaìka-vihéno mäné ca deça-käla-vibhäga-vit ||133||
däkñya-cäturya-mädhurya-saubhägyädibhir anvitaù | 87
veçyopabhoga-rasiko yo bhavet sa tu vaiçikaù ||134||
kalakaëöhädiko lakñyo bhäëädäv eva vaiçikaù || 88
sa tridhä kathyate jyeñöha-madhya-néca-vibhedataù ||135|| 89ab

teñäà lakñaëäni bhäva-prakäçikäyäm uktäni | yathä—

asaìgo’pi svabhävena saktavac ceñöate muhuù |

tyägé svabhäva-madhuraù sama-duùkha-sukhaù çuciù ||136||
käma-tantreñu nipuëaù kruddhänunaya-kovidaù |
sphurite cädhare kiàcid dayitäyä virajyati ||137||
upacära-paro hy eña uttamaù kathyate budhaiù |
vyaléka-mätre dåñöe’syä na kupyati na rajyati ||138||
dadäti käle käle ca bhävaà gåhëäti bhävataù |
sarvärthair api madhya-sthas täm evopacaret punaù ||139||
dåñöe doñe virajyeta sa bhaven madhyamaù pumän |
käma-tantreñu nirlajjaù karkaço rati-keliñu ||140||
avijïäta-bhayämarñaù kåtyäkåtya-vimüòha-dhéù |
mürkhaù prasakta-bhävaç ca viraktäyäm api striyäm ||141||
mitrair niväryamäëo’pi päruñyaà präpito’pi ca |
anya-sneha-parävåttäà saàkränta-ramaëäm api |
striyaà kämayate yas tu so’dhamaù parikértitaù ||142|| [bhä.pra. 5.37-44] iti |

atha çåìgära-netèëäà sähäyya-karaëocitäù | 89cd

nirüpyante péöhamarda-viöa-ceöa-vidüñakäù ||143||

tatha péöhamardaù—
näyakänucaro bhaktaù kiïcid ünaç ca tad-guëaiù || 90
péöhamarda iti khyätaù kupita-stré-prasädakaù ||144||
käma-tantra-kalä-vedé viöa ity abhidhéyate || 91
sandhäna-kuçalaç ceöaù kalahaàsädiko mataù |
vikåtäìga-vaco-veñair häsya-käré vidüñakaù ||145|| 92

atha sahäya-guëäù—
deça-kälajïatä bhäñä-mädhuryaà ca vidagdhatä |
protsähane kuçalatä yathokta-kathanaà tathä | 93
nigüòha-mantratety ädyäù sahäyänäà guëä matäù ||146||

iti näyaka-prakaraëam

atha näyikä nirüpyante—

netå-sädhäraëa-guëair upetä näyikä matä | 94

svakéyä parakéyä ca sämänyä ceti sä tridhä ||147||

tatra svakéyä—
sampat-käle vipat-käle yä na muïcati vallabham | 95
çélärjava-guëopetä sä svakéyä kathitä budhaiù ||148||

yathä—
kià tädeëa ëarinda-sehara-sihäléòhaggapädeëa me
kià vä me sasureëa väsava-mahä-siàhäsaëaddhäsiëä |
te desä giriëo a de vaëamahé saccea me vallahä
kosallätaëaassa jattha calaëe vandämi ëandämi a ||149||
(bäla-rämäyaëa 6.79)

[kià tätena narendra-çekhara-çikhäléòhägra-pädena me

kià vä me çvaçureëa väsava-mahä-siàhäsanädhyäsinä |
te deçä girayaç ca te vana-mahé sä caiva me vallabhäù
kausalyä-tanayasya yatra caraëau vande ca nandämi ca ||]

sä ca svéyä tridhä mugdhä madhyä prauòheti kathyate ||150|| 96

tatra mugdhä—
mugdhä nava-vayaù-kämä ratau vämä måduù krudhi |
yatate rata-ceñöäyäà güòhaà lajjä-manoharam ||151|| 97
kåtäparädhe dayite vékñate rudaté saté |
apriyaà vä priyaà väpi na kiïcid api bhäñate ||152|| 98

vayasä mugdhä, yathä mamaiva—

ullolitaà himakare niviòändhakäram
uttejitaà viñama-sädhaka-bäëa-yugmam |
unmajjitaà kanaka-koraka-yugmam
asyäm ulläsitä ca gagane tanu-véci-rekhä ||153||
nava-kämä, yathä mamaiva—
bälä prasädhana-vidhau nidadhäti cittaà
dattädarä pariëaye maëi-putrikäëäm |
älajjate nija-sakhé-jana-manda-häsair
älakñyate tad iha bhäva-navävatäraù ||154||

ratau vämatvaà, yathä mamaiva—

älokya hära-maëi-bimbitam ätma-käntam
äliìgatéti sahasä parivartamänä |
älambitä karatale parivepamänä
sä sambhramät sahacarém avalambate sma ||155||

mådu-kopatvaà, yathä mamaiva—

vyävåtti-kramaëodyame’pi padayoù pratyudgatau vartanaà
bhrübhedo’pi tad ékñaëa-vyasaninä vyasmäri me cakñuñä |
cäöüktäni karoti dagdha-rasanä rukñäkñre’py udyatä
sakhyaù kià karaväëi mäna-samaye saìghäta-bhedo mama ||156||

sa-vréòa-surata-prayatanaà, yathä—
autsukyena kåtatvarä sahabhuvä vyävartamänä hriyä
tais tair bandhu-vadhü-janasya vacanair nétäbhimukhyaà punaù |
dåñövägre varam ätta-sädhvasa-rasä gauré nave saìgame
saàrohat-pulakä hareëa hasatä çliñöä çiväyästu vaù ||157|| (ratnävalé 1.2)

krodhäd abhäñaëä rudaté, yathä mamaiva—

känte kåtägasi puraù parivartamäne
sakhyaà saroja-çaçinoù sahasä babhüva |
roñäkñaraà sudåçi vaktum apärayantyäm
indévara-dvayam aväpa tuñära-dhäräm ||158||

atha madhyä—
samäna-lajjä-madanä prodyat-täruëya-çäliné |
madhyä kämayate käntaà mohänta-surata-kñamä ||159|| 99

atha tulya-lajjä-smaratvaà, yathä mamaiva—

känte paçyati sänurägam abalä säcékaroty änanaà
tasmin käma-kaläpa-kuçale vyävåtta-vaktre kila |
paçyanté muhur antaraìga-madanaà doläyamänekñaëä
lajjä-manmatha-madhyagäpi nitaräà tasyäbhavat prétaye ||160||

prodyat-täruëya-çälitvaà, yathä mamaiva—

neträïcalena lalitä valitä ca dåñöiù
sakhyaà karoti jaghanaà pulinena säkam |
cakra-dvayena sadåçé kuca-kuòmalau ca nityä
vibhäti nitaräà madanasya lakñméù ||161||
mohänta-surata-kñamatvaà, yathä mamaiva—
äkérëa-gharma-jalam äkula-keça-päçam
ämélitäkñi-yugam ädåta-päravaçyam |
änanda-kandalitam astamitänya-bhävam
äçäsmahe kim api ceñöitam äyatäkñyäù ||162||

madhyä tridhä mäna-våtter dhérädhérobhayätmikä ||163||

tatra dhérä—
dhérä tu vakti vakroktyä sotpräsaà sägasaà priyam ||164|| 100

yathä mamaiva—
ko doño maëi-mälikä yadi bhavet kaëöhe na kià çaìkaro
dhatte bhüñaëam ardha-candram amalaà candre na kià kälimä |
tat sädhv eva kåtaà kåtaà bhaëitibhir naiväparäddhaà tvayä
bhägyaà drañöum anéçayaiva bhavataù käntäparäddhaà mayä ||165||2

atha adhérä—
adhérä paruñair väkyaiù khedayed vallabhaà ruñä ||166|| 101ab

yathä mamaiva—
niùçaìkam ägatam avekñya kåtäparädhaà
käcin nitänta-paruñaà vinivåtta-vakträ |
kià prärthanäbhir adhikaà sukham edhi yähi
yähéti khinnam akarod asakåd bruväëä ||167||

atha dhérädhérä—
dhérädhéra tu vakroktyä sa-bäñpaà vadati priyam ||168|| 101cd

yathä mamaiva—
äçleñollasitäçayena dayitäpy ärdrä tvayä cumbitä
citrokti-çravaëotsukena kalitä tasyäà niçänäthatä |
tad yuktaà divasägame’tra jaòatä kärçyaà kalä-hénatä
räjann ity uditäçru-gadgada-padaà käcid bravéti priyam ||169||

atha pragalbhä—
sampürëa-yauvanonmattä pragalbhä rüòha-manmathä |
dayitäìge viléneva yatate rati-keliñu | 102
rata-prärambha-mätre’pi gacchaty änanda-mürcchatäm ||170|| 103ab

sampürëa-yauvanatvam, yäthä—
uttuìgau kuca-kumbhau rambhä-stambhopamänam üru-yugam |

2
Also appears as 1.125.
 tarale dåçau ca tasyäù såjatä dhäträ kim ähitaà sukåtam ||171||

rüòha-manmathä, yäthä mamaiva—

niùçväsollasad-unnata-stana-taöaà nirdañöa-bimbädharaà
nirmåñöäìga-vilepanaiç ca karaëaiç citre pravåtte rate |
käïcé-däma vibhinnam aìgada-yugaà bhagnaà tathäpi priyaà
samprotsähayati sma sä vidadhaté hastaà kvaëat-kaìkaëam ||172||

mäna-våtteù pragalbhäpi tridhä dhérädi-bhedataù ||173|| 103cd

tatra dhéra-pragalbhä—
udäste surate dhérä sävahitthä ca sädarä ||174|| 104ab

yathä—
na pratyudgamanaà karoti raçanä-vyäsaïjanädi-cchalän
nädatte nava-maïjarém ali-bhaya-vyäjena dattäm api |
datte darpaëam ädareëa na giraà rükñäkñaraà mäniné
cäturyäd vidadhäti mänam athavä vyaktékaroti priyä ||175||

atha adhéra-pragalbhä—
santarjya niñöhuraà roñäd adhérä täòayet priyam ||176|| 104cd

yathä mamaiva—
känte sägasi käcid antika-gate nirbhartsya roñäruëair
bhrübhaìgé-kuöilair apäìga-valanair älokamänä muhuù |
vadhvä mekhalayä sapatna-ramaëé-pädäbja-läkñäìkitaà
lélänélasaroruheëa niöilaà hanti sma roñäkulä ||177||

atha dhérädhéra-pragalbhä—
dhérädhéra-guëopetä dhérädhéreti kathyate ||178|| 105ab

yathä, mamaiva—
pratyäsédati sägasi priyatame sä sambhramäd utthitä
vaiyätyät purataù sthite sati punar mänävadhütäçayä |
rätrau kväsi na cet kvacin mäëimayé mälä kutas te vadety
uktvä mekhalayä hatena sahasäçliñöä sa-bäñpaà sthitä ||179||

dvedhä jyeñöhä kaniñöheti madhyä prauòhäpi tädåçé ||180|| 105cd

ubhe api, yathä—

ekaträsana-saìgate priyatame paçcäd upetyädaräd
ekasyä nayane nimélya vihita-kréòänubandha-cchalaù |
éñad-vakrima-kandharaù sa-pulakaù premollasan-mänasäm
antar-häsa-lasat-kapola-phalakäà dhürto'paräà cumbati ||181|| [amaru 19]
atretarasyäà paçyantyäm api sambhävanärhatayä pihita-locanäyä jyeñöhatvam | tatra
samakñaà sambhävanänarhatvät cumbitäyäù kanéyastvam | evam itarad-udähäryam |

dhérädhérädi-bhedena madhyä-prauòhe tridhä tridhä |

jyeñöhä-kaniñöùä-bhedena täù pratyekaà dvidhä dvidhä | 106
mugdhä tv eka-vidhä caivaà sä trayodaçadhoditä ||182|| 107ab

atha parakéyä—
anyäpi dvividhä kanyä paroòhä ceti bhedataù ||183|| 107cd
tatra kanyä tv anüòhä syät sa-lajjä pitå-pälitä |
sakhé-keliñu visrabdhä präyo mugdhä-guëänvitä ||184|| 108

yathä—
täà näradaù käma-caraù kadäcit
kanyäà kila prekñya pituù samépe |
samädideçaika-vadhüà bhavitréà
premëä çarérärdha-haräà harasya ||185|| [ku.saà. 1.50]

pradhänam apradhänaà vä näöakädäv iyaà bhavet |

mälaté-mädhave lakñye mälaté-madayantike ||186|| 109

atha paroòhä—
paroòhä tu pareëoòhäpy anya-sambhoga-lälasä |
lakñyä kñudra-prabandhe sä sapta-çatyädike budhaiù ||187|| 110

yathä vä—
bhartä niçvasite’py asüyati mano-jighraù sapatné-janaù
çvaçrür iìgita-daivataà nayanayor éhäliho yätaraù |
tad düräd ayam aìjaliù kim amunä dåbhaìga-pätena te
vaidagdhé-racanä-prapaïca-rasika vyartho’yam atra çramaù ||188||3

atha sämänyä—
sädhäraëa-stré gaëikä kalä-prägalbhya-dhärñöya-yuk ||189|| 111ab

yathä—
gäòhäliìgana-péòita-stana-taöaà svidyat-kapola-sthalaà
sandañöädhara-mukta-sétkåtam atibhrämyad-bhru-nåtyat-karam |
cäöu-präya-vaco-vicitra-bhaëitair yätai rutaiç cäìkitaà
veçyänäà dhåti-dhäma puñpa-dhanuñaù präpnoti dhanyo ratam ||190||
(çåìgära-tilake 1.127)

eñä syäd dvividhä raktä viraktä ceti bhedataù ||191|| 111cd

3
This verse is not found in all editions. Venkatachari has not included it in his edition.
tatra raktä tu varëyä syäd aprädhänyena näöake |
agnimitrasya vijïeyä yathä räjïa irävaté ||192|| 112
pradhänam apradhänaà vä näöaketara-rüpake |
sä ced divyä näöake tu prädhänyenaiva varëyate ||193|| 113

yathä—
ä darçanät praviñöä sä me sura-loka-sundaré hådayam |
bäëena makara-ketoù kåta-märgam abandhya-pätena ||194|| (vikramo. 2.2)

viraktä tu prahasana-prabhåtiñv eva varëyate |

tasyä dhaurya-prabhåtayo guäñ tad-upayoginaù ||195|| 114
channa-kämän ratärthäjïän bäla-päñaëòa-ñaëòakän |
rakteva raïjayed ibhyän niùsvän mäträ viväsayet ||196|| 115

channa-kämäù çrotriyädayaù | ratärthä rati-sukha-prayojanäù | ajïä müòhäù | çeñäù

prasiddhäù |

atra kecid ähuù—

gaëikäyä nänurägo guëavaty api näyake |
rasäbhäsa-prasaìgaù syäd araktäyäç ca varëane ||197||

ataç ca näöakädau tu varëyä sä na bhaved iti ||198|| 116ab

tathä cähuù [çå.ti. 1.62,64}—

sämänyä vanitä veçyä sä dravyaà param icchatä ||199||
guëa-héne ca na dveño nänurägo guëiny api |
çåìgäräbhäsa etäsu na çåìgäraù kadäcana ||200|| iti |

tan-mataà nänumanute dhémän çré-siàha-bhüpatiù | 116

bhävänubandhäbhäve ca näyikätva-parähateù ||201||
tasyäù prakaraëädau ca näyikätva-vidhänataù || 117
anäyikä-varëane tu rasäbhäsa-prasaìgataù ||202||
tathä prakaraëädénäm arasäçrayatägateù || 118
rasäçrayaà tu daçadhety ädi-çästra-virodhataù ||203||
tasmät sädhäraëa-stréëäà guëa-çälini näyake | 119
bhävänubandhaù syäd eva rudraöasyäpi bhäñaëät ||204|| 120ab

taträha rudraöaù—(çå.ti. 1.69)

érñyä kula-stréñu na näyakasya
niùçaìka-kelir na paräìganäsu |
veçyäsu caitad dvitayaà prarüòhaà
sarvasvam etäs tad aho smarasya ||205|| iti |

udättädi-bhidäà kecit sarväsäm api manvate | 120cd

täs tu präyeëa dåçyante sarvatra vyavahärataù ||206||
prathamaà proñita-patikä väska-sajjä tataç ca virahotkä | 121
atha khaëòitä matä syät kalahäntaritäbhisärikä caiva ||207||
kathitä ca vipralabdhä svädhéna-patis tathä cänyä | 122
çåìgära-kåtävasthäbhedät täç cäñöadhä bhinnäù ||208||

tatra proñita-patikä—
düra-deçaà gate känte bhavet proñita-bhartåkä | 123
asyäs tu jägaraù kärçyaà nimittädi-vilokanam ||209||
mälinyam anavasthänaà präyaù çayyä-niveñaëam | 124
jäòya-cintä-prabhåtayo vikriyäù kathitä budhaiù ||210|| 125ab

yathä mama—
düre tiñöhati so’dhunä priyatamaù präpto vasantodayaù
kañöaà kokila-küjitäni sahasä jätäni dambholayaù |
aìgäny apy avaçäni yänti tanutäà yätéva me cetanä
hä kañöaà mama duñkåtasya mahimä candro’pi caëòäyate ||211||

atha väsaka-sajjikä—
bharatädayair abhidadhe stréëäm väras tu väsakaù | 125cd
svaväsaka-vaçät känte sameñyati gåhäntaram ||212||
sajjé-karoti cätmänaà yä sä väsaka-sajjikä | 126
asyäs tu ceñöäù samparka-manoratha-vicintanam ||213||
sakhé-vinodo hål-lekho muhur düti-nirékñaëam | 127
priyäbhigamana-märgäbhivékñaëa-pramukhä matäù ||214|| 128ab

yatha mamaiva—
kelé-gåhaà gamita-çayanaà bhüñitaà cätma-dehaà
darçaà darçaà dayita-padavéà sädaraà vékñamäëä |
käma-kréòäà manasi vividhäà bhäviné kalpayanté
säraìgäkñé raëa-raëikayä niùçvasanté samäste ||215||

atha virahotkaëöhitä—
anägasi priyatame cirayaty utsukä tu yä | 128
virahotkaëöhitä bhäva-vedibhiù sä saméritä ||216||
asyäs tu ceñöä håt-täpo vepathuç cäìga-sädanam | 129
aratir bäñpa-mokñaç ca svävasthä-kathanädayaù ||217|| 130ab

yathä mamaiva—
cirayati manaù-känte käntä nirägasi sotsukä
madhu malayajaà mäkandaà vä nirékñitum akñamä |
galita-palitaà no jänéte karäd api kaìkaëaà
parabhåta-rutaà çrutvä bäñpaà vimuïcati vepate ||218||

atha khaëòitä—
ullaìghya samayaà yasyäù preyän anyopabhogavän | 130cd
bhoga-lakñmäïcitaù prätar ägacchet sä hi khaëòitä ||219||
asyäs tu cintä niùçväsas tüñëéà-bhävo’çru-mocanam | 131
kheda-bhränty-asphuöäläpä ity ädyä vikriyä matäù ||220||

yathä mamaiva—
prabhäte präëeçaà nava-madana-mudräìkita-tanuà
vadhür dåñövä roñät kim api kuöilaà jalpati muhuù |
muhur dhatte cintäà muhur api paribhrämyati muhur
vidhatte niùçväsaà muhur api ca bäñpaà visåjati ||221||

atha kalahäntaritä—
yä sakhénäà puraù päda-patitaà vallabhaà ruñä | 132
nirasya paçcät tapati kalahäntaritä hi sä ||222||
asyäs tu bhränti-saàläpau moho niùçvasitaà jvaraù | 133
muhuù praläpa ity ädyä iñöäç ceñöä manéñibhiù ||223||

yathä mamaiva—
niùçaìkä nitaräà nirasya dayitaà pädänataà preyasé
kopenädya kåtaà mayä kim idam ity ärtä sakhéà jalpati |
sodvegaà bhramati kñipaty anudiçaà dåñöià viloläkuläà
ramyaà dveñöi muhur muhuù pralapati çväsädhikaà mürcchati ||224||

atha abhisärikä (svéyä)—

madanänala-santaptä yäbhisärayati priyam | 134
jyotsnä-tämasviné yäna-yogyämbara-vibhüñaëä ||225||
svayaà väbhisared yä tu sä bhaved abhisärikä | 135
asyäù santäpa-cintädyä vikriyäs tu yathocitam ||226||
käntäbhisaraëae svéyä lajjänäçädi-çaìkayä | 136
vyäghra-huìkära-santrasta-måga-çäva-vilocanä ||227||
nélyädi-rakta-vasana-racitäìgävaguëöhanä | 137
sväìge vilénävayavä niùçabdaà päda-cäriëé ||228||
susnigdhaika-sakhé-mätra-yuktä yäti samutsukä | 138
måñä priye tu nidräëe pärçve tiñöhati niçcalä ||229||
garvätireka-nibhåtä çétaiù srag-däma-candanaiù | 139
bhävajïä bodhayaty enaà tad-bhävävekñaëotsukä ||230||

yathä—
tamaù-savarëaà vidadhe vibhüñaëaà
ninäda-doñeëa nunoda nüpuram |
pratékñituà na sphuöa-candrikä-bhayäd
iyeña dütém abhisärikä-janaù ||231||

yathä vä—
mallikä-mäla-bhäriëyaù
sarväìgéëärdra-candanäù |
 kñaumavatyo na lakñyante
jyotsnäyäm abhisärikä ||232|| (kävyädarça 2.213)

(anyäìganäbhisärikä—kanyakä)
svéyävat kanyakä jïeyä käntäbhisaraëa-krame ||233|| 140

(veçyäbhisärikä)
veçyäbhisärikä tv eti håñöä vaiçika-näyakam |
ävirbhüta-smita-mukhé mada-ghürëita-locanä ||234|| 141
anuliptäkhiläìgé ca viciträbharaëänvitä |
snehäìkurita-romäïca-sphuöébhüta-manobhavä ||235|| 142
saàveñöitä parijanair bhogopakaraëänvitaiù |
raçanäräva-mädhurya-dépitänaìga-vaibhavä ||236|| 143
caraëämbuja-saàlagna-maëi-maïjéra-maïjulä |
eñä ca mådu-saàsparçaiù keça-kaëòüyanädibhiù | 144
prabodhayati tad-bodhe praëayät kupitekñaëä ||237||

yathä mama—
mäsi madhau candrätapa-dhavaläyäà niçi sakhé-janäläpaiù |
madanäturäbhisarati praëayavaté yaà sa eva khalu dhanyaù ||238||

atha preñyäbhisärikä—
bähu-vikñepa-lulita-srasta-dhammilla-mallikä | 145
calita-bhrü-vikärädi-viläsa-lalitekñaëä ||239||
maireyäviratäsväda-mada-skhalita-jalpitä | 146
preñyäbhiyäti dayitaà ceöébhiù saha garvitä ||240||
priyaà kaìkaëa-nikväëa-maïju-vyajana-véjanaiù | 147
vibodhya nirbhartsayati näsäbhaìga-puraùsaram ||241||

yathä—
srasta-srak-kabaré-bharaà salalita-bhrüval-lihälämadä-
vyaktäläpam itas tataù pratipadaà vikñipta-bähälatä |
sotkaëöhaà dayitäbhisåtya çayitaà käntaà kvaëat-kaìkaëa-
kväëena pratibodhya bhartsayati yaà dhanyaù sa ekaù pumän ||242||

atha vipralabdhä—
kåtvä saìketam apräpte daiväd vyathitä tu yä | 148
vipralabdheti sä proktä budhair asyäs tu vikriyä |
nirveda-cintä-khedäçru-mürcchä-niùçvasanädayaù ||243|| 149

yathä mamaiva—
candra-bimbam udayädrim ägataà
paçya tena sakhi vaïcitä vayam |
atra kià nija-gåhaà nayasva mäà
tatra vä kim iti vivyathe vadhüù ||244||
atha svädhéna-bhartåkä—
sväyattäsanna-patikä håñöä svädhéna-vallabhä |
asyäs tu ceñöäù kathitäù smara-püjä-mahotsavaù | 150
vana-keli-jala-kréòä-kusumäpacayädayaù ||245||

yathä mamaiva—
salélaà dhammille dara-hasita-kahlära-racanäà
kapole sotkampaà måga-mada-mayaà patra-tilakam |
kucäbhoge kurvan lalita-makaréà kuìkuma-mayéà
yuvä dhanyaù so’yaà madayati ca nityaà priyatamäm ||246||

uttamä madhyamä nécety evaà sarväù striyas tridhä ||247|| 151

tatrottamä—
abhijätair bhoga-tåptair guëibhir yä ca kämyate |
gåhëäti käraëe kopam anunétä prasédati ||248|| 152
vidadhaty apriyaà patyau svayam äcarati priyam |
vallabhe säparädhe’pi tüñëéà tiñöhati sottamä ||249|| 153

atha madhyamä—
puàsaù svayaà kämayate kämyate yä ca tair vadhüù |
sakrodhe krudhyati muhuù sänåte’nåta-vädiné ||250|| 154
säpakäre’pakartré syät snigdhe snihyati vallabhe |
evam ädi-guëopetä madhyamä sä prakértitä ||251|| 155

atha nécä—
akasmät kupyati ruñaà prärthitäpi na muïcati |
surüpaà vä kurüpaà vä guëavantam athäguëam ||252|| 156
sthaviraà taruëaà väpi yä vä kämayate muhuù |
érñyä-kopa-vivädeñu niyatä sädhamä småtä ||253|| 157

äsäm udäharaëäni lokata evävagantavyäni |

svéyä trayodaça-vidhä vividhä ca varäìganä |

vaiçikaivaà ñoòaçadhä täç cävasthäbhir añöabhiù ||254|| 158
ekaikam añöadhä täsäm uttamädi-prabhedataù |
traividhyam evaà sa-caturaçétis triçaté bhavet ||255|| 159
avasthä-trayam eveti kecid ähuù para-striyäù ||256||

yathä—
try-avasthaiva para-stré syät prathamaà virahonmanäù |
tato ‘bhisärikä bhütväbhisaranté vrajet svayaà ||257||
saìketäc cet paribhrañöä vipralabdhä bhavet punaù |
parädhéna-patitvena nänyävasthätra saìgatä ||258|| iti | (bhäva-prakäça)
atha näyikä-sahäyäù—
äsäà dütyaù sakhé ceöé liìginé prativeçiné | 160
dhätreyé çilpakäré ca kumäré kathiné tathä |
kärur vipraçnikä ceti netå-mitra-guëänvitäù ||259|| 161

liìginé paëòita-kauçikyädiù | prativeçiné samépa-gåha-vartiné | çilpa-käré véëä-vädanädi-nipuëä

| kärü rajakyädiù | vipraçnikä daivajïä | çeñäù prasiddhäù | itara-rasälambanänäm anati-
nirüpaëéyatayä påthak-prakaraëärambhasyänupayogät tat-tad-rasa-prasaìga eva nirüpaëaà
kariñyämaù ||

iti näyikä-prakaraëam ||

atha çåìgärasyoddépana-vibhävaù—

uddépanaà caturdhä syäd älambana-samäçrayam |

guëa-ceñöälaìkåtayas taöasthäç ceti bhedataù ||260|| 162

tatra guëäù—
yauvanaà rüpa-lävaëye saundaryam abhirüpatä |
märdavaà saukumäryaà cety älambana-gatä guëäù ||261|| 163

tatra yauvanam—
sarväsäm api näréëäà yauvanaà tu caturvidham |
pratiyauvanam etäsäà ceñöitäni påthak påthak ||262|| 164

tatra prathama-yauvanam—
éñac-capala-neträntaà smara-smera-mukhämbujam |
sa-garva-jarajogaëòam asamagräruëädharam ||263|| 165
lävaëyodbheda-ramyäìgaà vilasad-bhäva-saurabham |
unmélitäìkura-kucam asphuöäìgaka-sandhikam ||264|| 166
prathamaà yauvanaà tatra vartamänä mågekñaëä |
apekñate mådu-sparçaà sahate noddhatäà ratim ||265|| 167
sakhé-keli-ratä sväìga-saàskära-kalitädarä |
na kopa-harñau bhajate sapatné-darçanädiñu | 168
nätirajyati käntasya saìgame kià tu lajjate ||266||

yathä—
vistäré stana-bhära eña gamito na svocitäm unnatià
rekhodbhäsi tathä vali-trayam idaà na spañöa-nimnottam |
madhye’syä åju-räyatärdha-kapiçä romävalé dåçyate
ramyaà yauvana-çaiçava-vyatikaronmiçraà vayo vartate ||267||
(daçarüpakävaloke’pi uddhåtam idam)
asyäç ceñöä, yathä mamaiva—
ävirbhavat-prathama-darçana-sädhvasäni
sävajïam ädåta-sakhé-jana-jalpitäni |
sa-vyäja-kopa-madhuräëi gireù sutäyä
vaù päntu nütana-samägama-ceñöitäni ||268||

atha dvitéya-yauvanam—
stanau pénau tanur madhyaù päëipädasya raktimä | 169
ürü karikaräkäräv aìgaà vyaktäìga-sandhikam |
nitambo vipulo näbhir gabhérä jaghanaà ghanam ||269|| 170
vyaktä romävalé snaigdhyam aìga-keçaradäkñiñu |
dvitéya-yauvane tena kalitä väma-locanä ||270|| 171
sakhéñu sväçayajïäsu snigdhä präyeëa mäniné |
na prasédaty anunaye sapatnéñv abhyasüyiné ||271|| 172
näparädhän viñahate praëayerñyäkañäyitä |
rati-keliñv anibhåtä ceñöate garvitä rahaù ||272|| 173

yathä—
tanvé çyämä çikharé-daçanä pakva-bimbädharauñöhé
madhye kñämä cakita-hariëé-prekñaëä nimna-näbhiù |
çroëé-bhäräd alasa-gamanä stoka-namrä stanäbhyäà
yä tatra syäd yuvaté-viñaye såñöir ädyaiva dhätuù ||273|| [me.dü. 2.22]

atha tåtéya-yauvanam—
asnigdhatä nayanayor gaëòayor mläna-käntitä |
vicchäyatä khara-sparço’py aìgänäà çlathatä manäk ||274|| 174
adhare masåëo rägas tåtéye yauvane bhavet |
tatra stréëäm iyaà ceñöä rati-tantra-vidagdhatä ||275|| 175
vallabhasyäparityägas tadäkarñaëa-kauçalam |
anädaro’parädheñu sapatnéñv apy amatsaraù ||276|| 176

yathä änanda-koça-prahasane—
vaktraiù prayatna-vikacair valibhaiç ca gaëòair
madhyaiç ca mäàsalataraiù çithilair urojaiù |
ghaëöä-pathe ratipater api nünam etä
våntaçlathäni kusumäni viòambayanti ||277||

atha caturtha-yauvanam—
jarjaratvaà stana-çroëi-gaëòoru-jaghanädiñu |
nirmäàsatä ca bhavati caturthe yauvane striyäù ||278|| 177
tatra ceñöä rati-vidhäv anutsäho’samarthatä |
sapatnéñv änukülyaà ca käntenäviraha-sthitiù ||279|| 178

yathä änanda-koça-prahasane—
kñämaiç ca gaëòa-phalakair viralaiç ca dantair
 lambaiù kucair gata-kathä-pracuraiù prasaìgaiù |
aìgair ayatna-çithilaiç ca kadäpy asevyä
bhartuù paëän abhilañanty ahahälasäìgyaù ||280||

tatra çåìgära-yogyatvaà sarasähläda-käraëam |

ädya-dvitéyayor eva na tåtéya-caturthayoù ||281|| 179

atha rüpam—
aìgäny abhüñitäny eva prakñepädyair vibhüñaëaiù |
yena bhüñitavad bhäti tad rüpam iti kathyate ||282|| 180

yathä—
sthätuà vimuktäbharaëä vimälyä
bhüyo’sahä bhüñayituà çaréram |
agäd bahiù käcid udära-rüpä
yäà vékñya lajjäà dadhire sabhüñäù ||283||

atha lävaëyam—
muktäphaleñu chäyäyäs taralatvam iväntarä |
pratibhäti yad aìgeñu lävaëyaà tad ihocyate ||284|| 181

yathä—
aìgeñu sphaöikädarça-darçanéyeñu jåmbhate |
amalä komalä käntir jyotsneva pratibimbitä ||285||

atha saundaryam—
aìga-pratyängakänäà yaù sanniveço yathocitam |
susliñöa-sandhi-bandhaù syät tat saundaryam itéryate ||286|| 182

yathä—
dérghäkñaà çarad-indu-känti-vadanaà bähü natävaàsayoù
saìkñiptaà niviòonnata-stanam uraù pärçve pramåñöe iva |
madhyaù päëim ito nitambi jaghanaà pädävarälaìgulé
chando nartayitur yathaiva manasi çliñöaà tathäsyä vapuù ||287||
(mälavikägni-mitram 2.3)

atha abhirüpatä—
yadätméya-guëotkarñair vastv anyan nikaöa-sthitam |
särüpyaà nayati präjïair äbhirüpyaà tad ucyate ||288|| 183

yathä—
eko’pi traya iva bhäti kanduko’yaà
käntäyäù karatala-räga-rakta-raktaù |
bhümau tac-caraëa-nakhäàçu-gaura-gauraù
khasthaù san nayana-maréci-néla-nélaù ||289|| (bhoja-caritre 298)
atha märdavam—
spåñöaà yaträìgam aspåñöam iva syän märdavaà hi tat ||290|| 184ab

yathä—
yäbhyäà duküläntara-lakñitäbhyäà
visraàsate snaigdhya-guëena dåñöiù |
nirmäëa-käle’pi tatas tad-ürvoù
saàsparça-çaìkä na vidheù karäbhyäm ||291||

atra amürtäpi dåñöir visraàsate | mürtau karau kim uteti çlakñëatvätiçaya-kathanän märdavam
|

atha saukumäryam—
yä sparçäsahatäìgeñu komalasyäpi vastunaù | 184cd
tat saukumäryaà tredhä syän mukhya-madhyädhama-kramät ||292||

atha uttama-saukumäryam—
aìgaà puñpädi-saàsparçäsahaà yena tad uttamam ||293|| 185

yathä—
mahärha-çayyä-parivartana-cyutaiù
svakeça-puñpair api yä sma düyate |
açeta sä bähu-latopadhäyiné
niñeduñé sthaëòila eva kevale ||294|| [ku.saà. 5.12]

atra yadyapy uttarärdhe sthaëòila-sparça-sahatvam uktam | tathäpi sthirägrahasyaiva manasaù

kleça-sahiñëutvaà pratéyate na punaù çarérasyety atrottama-saukumäryam upapadyate |

atha madhyama-saukumäryam—
na saheta kara-sparçaà yenäìgaà madhyamaà hi tat ||295|| 186ab

yathä—
läkñäà vidhätum avalambita-mätram eva
sakhyäù kareëa taruëämbuja-komalena |
kasyäçcid agra-padam äçu babhüva raktaà
läkñä-rasaù punar abhün na tu bhüñaëäya ||296||
(utprekñä-vallabhasyeti sükti-muktävaliù)

atha adhama-saukumäryam—
yenäìgamätapädénäm asahaà tad ihädhamam ||297|| 186

yathä—
ämodam ämodanam ädadhänaà
niléna-nélälaka-caïcarékam |
 kñaëena padmä-mukha-padmam äsét
tviñä raveù komalayäpi tämram ||298||

tac-ceñöä lélä-viläsädayaù | te’py anubhäva-prakaraëe vakñyante |

atha alaìkåtiù—
caturdhälaìkåtir väso-bhüñä-mälyänulepanaiù ||299|| 187ab

tatra vasträlaìkäro, yathä—

kñéroda-veleva saphena-puïjä
paryäpta-candreva çarat-triyämä |
navaà nava-kñauma-niväsiné sä
bhüyo babhau darpaëam ädadhänä ||300|| [ku.saà. 7.26]

bhüñälaìkäro, yathä—

sä sambhavadbhiù kusumair lateva

jyotirbhir udyadbhir iva triyämä |
sarid vihaìgair iva léyamänair
ämucyamänäbharaëä cakäçe ||301|| [ku.saà. 7.27]

mälyänulepanälaìkäro, yathä—

älolair anuméyate madhukaraiù keçeñu mälya-grahaù

käntiù käpi kapolayoù prathayate tämbülam antargatam |
aìgänäm anubhüyate parimalair älepana-prakriyä
veñaù ko’pi vidagdha eña sudåçaù süte sukhaà cakñuñoù ||302||

atha taöasthäù—
taöasthäç candrikä dhärä-gåha-candrodayäv api | 187
kokiläläpam äkanda-manda-märuta-ñaö-padäù |
latä-maëòapa-bhügeha-dérghikä-jala-däraväù ||303|| 188
präsäda-garbha-saìgéta-kréòädri-sarid-ädayaù |
evam ühyä yathä kälam upabhogopayoginaù ||304|| 189

tatra candrikäya uddépanatvam, yathä—

duräsade candrikayä sakhé-gaëai-
rlatäli-kuïje lalitä nigühitä |
cakora-caïcu-cyuta-kaumudé-kaëaà
kuto’pi dåñövä bhajati sma mürcchanäm ||305||

dhärä-gåhasya, yathä—
sä candrakäntäm api candra-känta-
vedém adhiñöhätum apärayanté |
 dhärä-gåhaà präpya tad apy anaìga-
ghoräsidhärä-gåham anvamaàsta ||306||

candrodayasya, yathä—
candra-bimbam udayädrim ägataà
paçya tena sakhi vaïcitä vayam |
atra kià nija-gåhaà nayasva mäà
tatra vä kim iti vivyathe vadhüù ||307||

kokiläläpasya, yathä—
cütäìkuräsväda-kañäya-kaëöhaù
puàskokilo yan madhuraà cuküja |
manasviné-mäna-vighäta-dakñaà
tad eva jätaà vacanaà smarasya ||308|| [ku.saà. 3.32]

mäkandasya, yathä—
cira-lälita eña bäla-cütaù
svakarävarjita-kumbha-väri-sekaiù |
kusumäyudha-säyakän prasüte
payasä pannaga-vardhanà tad etat ||309||

mäkanda ity açokädénäm upalakñaëam |

manda-märutasya, yathä—
bhåçaà nipéto bujagäìganäbhir
vinirgatas tad-garalena säkam |
tad anyathä cet katham akñiëot täm
adakñiëo dakñiëa-mätariçvä ||310||

ñaöpada-svanasya, yathä—
madhuvratänäà mada-mantharäëäà
mantrair apürvair iva maïjunädaiù |
madhuçriyo mänavaté-janänäà
mäna-grahoccäöanam äcaranti ||311||

latä-maëòapasya, yathä—
eñä pügavané praphulla-kusumä paryanta-cüta-drumä
tan-madhye’pi sarovaraà nidhuvanäntänanda-mandänilam |
tat-tére kadalé-gåhaà vilasitaà tasyäntare mallikä-
vallé-maëòapam atra sä sunayanä tvan-märgam avekñate ||312||

bhügehasya, yathä—
kälägarüdgära-sugandhi-gandha-
dhüpädhiväsäçraya-bhü-gåheñu |
na tatrasur mägha-saméraëebhyaù
 çyämäkucoñmäçrayiëaù pumäàsaù ||313||

dérghikäyä, yathä—
etasmin mada-kala-mallikäkña-pakña-
vyädhüta-sphurad-uru-daëòa-puëòarékäù |
bäñpämbhaù paripatanodgamäntaräle
dåçantäm avirahita-çriyo vibhägäù ||314|| (mälaté-mädhava 9.14)

jaladäravasya, yathä—
manasvinénäà manaso’pi mänas
tathäpanéto ghana-garjitena |
yathopagüòhäù prathitägaso’pi
kñaëaà vidagdhäù kupitä iväsan ||315||

atra jaladärava-grahaëaà vidyud-ädénäm apy upalakñaëam | vidyuto, yathä—

varñäsu täsu kñaëa-ruk-prakäçä-

dgopäìganä mädhavam äliliìga |
vidyuc ca sä vékñya tad-aìga-çobhäà
hréëeva türëaà jaladaà jagähe ||316||

präsäda-garbhasya, yathä—
gopänasé-saàçrita-barhiëeñu
kapota-pälé-stha-kapotakeñu |
präsäda-garbheñu rasädvitéyo
reme payodänila-durgameñu ||317||

saìgétasya, yathä—
mädhavo madhura-mädhavé-latä-
maëòape paöu-raöan-madhuvrate |
saàjagau çravaëa-cäru gopikä-
mäna-ména-vaòiçena veëunä ||318||

kréòädrer, yathä—
nécair äkhyaà girim adhivases tatra viçräma-hetos
tvat-samparkät pulakitam iva prauòha-puñpaiù kadambaiù |
yaù puëya-stré-rati-parimalodgäribhir nägaräëäm
uddämäni prathayati çilä-veçmabhir yauvanäni ||319|| [me.dü. 1.26]

sarito, yathä—
athormi-mälonmada-räja-haàse
rodho-latä-puñpa-vahe sarayväù |
vihartum icchä vanitä-sakhasya
tasyämbhasi gréñma-sukhe babhüva ||320|| (ra.vaà. 16.54)
ity ädy anyad apy udähäryam |

--o)0(o--

athänubhäväù—

älambana-gatäç ceñöä anubhävä vivakñitäù |

bhävaà manogataà säkñät sva-hetuà vyaïjayanti ye |
te’nubhävä iti khyätä bhrü-kñepa-smitädayaù ||321|| 190
te caturdhä citta-gätra-väg-buddhyärambha-sambhaväù |
tatra ca bhävo hävo helä çobhä känti-dépté ca ||322|| 191
prägalbhyaà mädhuryaà dhairyaudäryaà ca cittajä bhäväù |
nirvikärasya cittasya bhävaù syäd ädi-vikriyä ||323|| 192

tatra bhävaù, tathoktaà hi präktanair api—

cittasyävikåtiù sattvaà vikåteù käraëe sati |

taträdyä vikriyä bhävo béjasyädi-vikäravat ||324|| iti |
(from Çäradatanaya’s Bhäva-prakäça)

bhävo, yathä mamaiva—

bälä prasädhana-vidhau nidadhäti cittaà
dattädarä pariëaye maëi-putrikäëäm |
sä çaìkate nija-sakhé-jana-manda-häsair
älakñyate tad iha bhävanavävatäraù ||325|| (above 1.154)

atra pürvaà çaiçavena rasänabhijïasya cittasya prasädhana-vidhitsä-päïcälikä-pariëayädara-

sakhé-jana-häsa-çaìkädénäà tat-prathamam eva sambhütatväd bhävaù |

atha hävaù—
grévä-recaka-saàyukto bhrü-neträdi-viläsa-kåt |
bhäva éñat-prakäço yaù sa häva iti kathyate ||326|| 193

yathä—
dhätré-vacobhir dhvani-marma-garbhaiù
kñaëaà saroña-smita-mätta-lajjä |
päïcälikä-dvandvam ayojayat sä
sambandhiné svasya sakhé-janasya ||327||

atra citta-vikäräëäà roña-harña-lajjädénäà kuöilekñaëa-smita-natänanatvädibhir éñat-

prakäçanäd ayaà hävaù |

atha helä—
nänä-vikäraiù suvyaktaù çåìgäräkåti-sücakaiù |
häva eva bhaved dhelä lalitäbhinayätmikä ||328|| 194

yathä—
vivåëvaté çaila-sutä bhävam aìgaiù
sphurad bäla-kadamba-kalpaiù |
säcékåtä cärutareëa tasthau
mukhena paryasta-vilocanena ||329|| [ku.saà. 3.68]

atra romäïca-mukha-säcékaraëa-paryasta-vilocanatvädi-vikäraiç citta-

vyäpärasyätiprakäçatvena helä |

tatra çobhä—-
sä çobhä rüpa-bhogädyair yat syäd aìga-vibhüñaëam ||330|| 195ab

yathä—
açithila-parirambhäd ardha-çiñöäìga-rägäm
avirata-rata-vegäd aàsa-lamboru-cülém |
uñas i çayana-gehäd uccalantéà skhalantéà
kara-tala-dhåta-névéà kätaräkñéà bhajämaù ||331||

atha käntiù--
çobhaiva käntir äkhyätä manmathäpyäyanojjvalä ||332|| 195cd

yathä—
uttiñöhantyä ratänte bharam uragapatau päëinaikena kåtvä
dhåtvä cänyena väsaù çithilita-kavaré-bhäram aàse vahantyäù |
bhüyas tat-käla-känti-dviguëita-surata-prétinä çauriëä vaù
çayyäm äliìgya nétaà vapur alasa-lasad-bähu lakñmyäù punätu ||333||
(veëé-saàhära 1.3)

atra pürva-ratänta-janitäyä vapuù-känter uttara-ratärambha-hetutvän manmathäpyäyakatvam

|

atha déptiù--
käntir eva vayo-bhoga-deça-käla-guëädibhiù |
uddépitätivistäraà yätä ced déptir ucyate ||334|| 196

yathä—
yatra stréëäà priyatama-bhujocchväsitäliìgitänäm
aìga-glänià surata-janitäà tantu-jälävalambäù |
tvat-saàrodhäpagama-viçadaç candra-pädair niçéthe
vyälumpanti sphuöa-jala-lava-syandinaç candra-käntäù ||335|| [meghadüta 2.9]

atra priyatamäliìgana-saudha-jyotsnädi-guëaiù surata-gläni-vyälopanäd uttara-suratotsäha-

rüpä déptiù pratéyate |
atha prägalbhyam—-
niùçaìkatvaà prayogeñu prägalbhyaà parikértyate ||336|| 197ab

çiñyatäà nidhuvanopadeçinaù
çaìkarasya rahasi prapannayä |
çikñitaà yuvati-naipuëaà tayä
yat tad eva guru-dakñiëé-kåtam ||337|| [ku.saà. 8.17]

atra guru-dakñiëé-kåtam ity anena pratikaraëa-rüpaà prägalbhyaà pratéyate |

atha mädhuryam—-
mädhuryaà näma ceñöänäà sarvävasthäsu märdavam ||338|| 197cd

yathä—
vämaà sandhi-stimita-valayaà nyasya hastaà nitambe
kåtvä çyämäviöapa-sadåçaà srasta-muktaà dvitéyam |
pädäìguñöhälulita-kusume kuööime pätitäkñaà
nåttäd asyäù sthitam atitaräà käntam åjväyatärdham ||339||
(mälavikägni-mitram 2.6)

atra pädäìguñöhena kusuma-lolanädi-kriyäëäà nåttänta-pariçräntäv api cärutvän4

mädhuryam |

atha dhairyam—
sthirä cittonnatir yä tu tad dhairyam iti saàjïitam ||340|| 198ab

yathä—
atha viçvätmane gauré sandideça mithaù sakhém |
dätä me bhütbhåtäà näthaù pramäëékriyatäm iti ||341|| [ku.sam. 6.1]

atha audäryam—
audäryaà vinayaà prähuù sarvävasthänugaà budhäù ||342|| 198cd

yathä—
kalyäëa-buddher athavä taväyaà
na käma-cäro mayi çaìkanéyaù |
mamaiva janmäntara-pätakänäà
vipäka-visphürjathur aprasahyaù ||343|| (ra.vaà. 14.62)

atränaparädhe’pi niñkäsayato rämasyänupälambhät sétäyä audäryaà pratéyate | sarvävasthä-

samatväviditeìgitäkäratva-rüpayor lakñaëayoç citta-dhairya eväntarbhütatvät bhoja-räja-

4
Note that cärutä, as found in Ujjvala-nélamaëi, is the word used here in the place of märdava.
lakñitau sthairya-gämbhérya-rüpäv anyau dvau cittärambhau cäsmad-ukte dhairya
eväntarbhütäv iti daçaiva cittärambhäù |

atha gäträrambhäù—
lélä viläso vicchittir vibhramaù kilakiïcitam |
moööäyitaà kuööamitaà bibboko lalitaà tathä | 199
vihåtaà ceti vijïeyä yoñitäà daça gätrajäù ||344||

tatra lélä—
priyänukaraëaà yat tu madhuräläpa-pürvakaiù | 200
ceñöitair gatibhir vä syät sä léleti nigadyate ||345||

yathä—
duñöa-käliya tiñöhädya kåñëo’ham iti cäparä |
bähum äsphoöya kåñëasya lélä-sarvasvam ädade ||346|| [vi.pu. 5.13.27]

atha viläsaù—
priya-sampräpti-samaye bhrü-netränana-karmaëäm | 201
tätkäliko viçeño yaù sa viläsa itéritaù ||347||

yathä—
bälä sakhé-tanu-latäntaritä bhavantam
älokya mugdha-madhurair alasair apäìgaiù |
siàha-kñamä-ramaëa cittaja-mohanästrair
lakñmér abhitti-likhiteva ciraà samäste ||348||

atha vicchittiù—
äkalpa-kalpanälpäpi vicchittir atikänti-kåt ||349|| 202

yathä—
älolair avagamyate madhukaraiù keçeñu mälya-grahaù
käntiù käpi kapolayoù prathayate tämbülam antargatam |
aìgänäm anuméyate parimalair älepana-prakriyä
veñaù ko’pi vidagdha eña sudåçaù süte sukhaà cakñuñoù ||350||

atha vibhramaù—
priyä-gamana-veläyäà madanäveça-sambhramät |
vibhramo’ìgada-härädi-bhüñä-sthäna-viparyayaù ||351|| 203

yathä—
cakära käcit sita-candanäìke
käïcé-kaläpaà stana-bhära-yugme |
priyaà prati preñita-dåñöir anyä
nitamba-bimbe ca babandha häram ||352||
atha kilakiïcitam—
çoka-roñäçru-harñädeù saìkaraù kila-kiïcitam ||353|| 204ab

yathä—
dattaà çrutaà dyüta-paëaà sakhébhyo
vivakñati preyasi kuïcita-bhrüù |
kaëöhaà karäbhyäm avalambya tasya
mukhaà pidhatte sma kapolakena ||354||

yathä vä—
rati-kréòä-dyüte katham api samäsädya samayaà
mayä labdhe tasyäù kvaëita-kala-kaëöhärdham adhare |
kåta-bhrü-bhaìgäsau prakaöita-vilakñärdha-rudita-
smita-krodhodbhräntaà punar api vidadhyän mayi mukham ||355||
(dhanikasya avalokaù to da.rü. 2.39)

atha moööäyitam—
sväbhiläña-prakaöam moööäyitam itéritam ||356|| 204

yathä mamaiva—
äkarëya karëa-yugalaika-rasäyanäni
tanvyä priyasya gaditäni sakhé-kathäsu |
älola-kaìkaëa-jhaëatkaraëäbhirämam
ävellite bhuja-late lalitäìga-bhaìgam ||357||

atha kuööamitam—
keçädharädi-grahaëe modamäne’pi mänase |
duùkhiteva bahiù kupyed yatra kuööamitaà hi tat ||358|| 205

yathä--
päëi-pallava-vidhünanam antaù-
çétkåtäni nayanärdha-nimeñäù |
yoñitäà rahasi gadgada-väcäm
astratäm upayayur madanasya ||359|| [kiräöa 9.50]

atra rahaséti sämänya-sücitänäà keçädhara-grahaëädénäà kärya-bhütaiù päëi-pallava-

vidhünana-sétkåtädibhir bahir eva kopasya pratéyamänatvät kuööamitam |

atha bibbokaù—
iñöe’py anädaro garvän mänäd bibboka éritaù ||360|| 206ab

garväd, yathä—
puàsänunétä çata-säma-vädair
garvän niréheva cucumba käcit |
arthänabhéñöän api väma-çéläù
 striyaù parärthän iva kalpayanti ||361||

mänäd, yathä—
nirvibhujya daçana-cchadaà tato
väci bhartur avadhéraëä-parä |
çaila-räja-tanayä samépagäm
älaläpi vijayäm ahetukam ||362|| [ku.saà. 8.49]

atra sandhyä-nimittaà mänäd anädareëa bibbokaù |

atha lalitam—
vinyäsa-bhaìgi-raìgänäà bhrü-viläsa-manoharäù || 206
sukumärä bhaved yatra lalitaà tad-udéritam ||363||

yathä—
caraëa-kamala-käntyä dehalém arcayanté
kanaka-maya-kaväöaà päëinä kampayanté |
kuvalaya-mayam akñëä toraëaà pürayanté
varatanur iyam äste mandirasyeva lakñméù ||364||

atha vihåtam—
érñyayä mäna-lajjäbhyäà na dattaà yogyam uttaram | 207
kriyayä vyajyate yatra vihåtaà tad udéritam ||365||

érñyayä, yathä—
tathägatäyäà parihäsa-pürvaà
sakhyäà sakhé vetra-bhåd äbabhäñe |
ärye vrajävo’nyata ity athainäà
vadhür asüyäkuöilaà dadarça ||366||

atra na vrajäva ity uttaram adattvä kuöila-darçanenaiva vyaïjanäd vihåtam |

mänena, yathä—
adyäpi tan-manasi samparivartate me
rätrau mayi kñutavati kñiti-päla-putryä |
jéveti maìgala-vacaù parihåtya roñät
karëe’rpitaà kanaka-patram anälapantyä ||367||
[caura-païcäçikä 11]

lajjayä, yathä—
apy avastuni kathä-pravåttaye
praçna-tatparam anaìga-çäsanam |
vékñitena parigåhya pärvaté
mürdha-kampamayam uttaraà dadau ||368|| [ku.saà. 8.6]
itthaà çré-siàha-bhüpena sattvälaìkära-çälinä | 208
kathitäù sattvajäù stréëäm alaìkäräs tu viàçatiù ||369||
sattväd daçaiva bhävädyä jätä lélädayas tu na | 209
ato hi viàçatir bhäväù sättvikä iti nocitam ||370||
yujyate sättvikatvaà ca bhävädi-sahacäriëaù | 210
lélädi-daçakasyäpi chatri-nyäya-balät sphuöam ||371||
bhojena kréòitaà kelir ity anyau gätrajau småtau | 211
ato viàçatir ity atra saìkhyeyaà nopapadyate ||372||

tathä hi lakñitam anenaiva ca—

kréòitaà kelir ity anyau gäträrambhäv udähåtau |
bälya-yauvana-kaumära-sädhäraëa-vihära-bhäk |
viçeñaù kréòitaà kelis tad eva dayitäçrayam ||373|| iti |

udähåtaà ca | kréòitaà, yathä—

mandäkiné-saikata-vedikäbhiù
sä kandukaiù kåtrima-putrakaiç ca |
reme muhur madhya-gatä sakhénäà
kréòä-rasaà nirviçatéva bälye ||374|| [ku.saà. 7.29]

kelir, yathä—
vyapohituà locanato mukhänilair
apärayantaà kila puñpajaà rajaù |
payodhareëorasi käcid unmanäù
priyaà jaghänonnata-pévara-stané ||375|| [kiräöa 8.19] iti |

atrocyate bhäva-tattva-vedinä siàha-bhübhujä | 212

ädyaù präg eva bhävädi-samutpatteç ca çaiçave ||376||
kanyä-vinoda-mätratväd anubhäveñu neñyate | 213
prema-visrambha-mätratvän nänyasyäpy anubhävatä |
ato viàçatir ity eñä saìkhyä saìkhyävatäà matä ||377|| 214

atha pauruña-sättvikäù—
çobhä viläso mädhuryaà dhairyaà gämbhéryam eva ca |
lalitaudärya-tejäàsi sattva-bhedäs tu pauruñäù ||378|| 215

tatra çobhä—
néce dayädhike spardhä çauryotsähau ca dakñatä |
yatra prakaöatäà yänti sä çobheti prakértitä ||379|| 216

néce dayädhike spardhä, yathä—

kñudräù santräsam enaà vijahitaharayo bhinna-çakrebha-kumbhä
yuñmad-gätreñu lajjäà dadhati paramam amé säyakäù sampatantaù |
saumitre tiñöha pätraà tvam api na hi ruñäà nanv ahaà meghanädaù
kiïcid bhrü-bhaìga-lélä-niyamita-jaladhià rämam anveñayämi ||380||
 (hanuman-näöake 12.2)

atra prathamärdhe kñudra-kapi-viñaye dayä, uttarärdhe räma-viñayä spardhä cendrajitaù

pratéyate | çaurye sattva-säraù | utsähaù sthairyam | dakñatä kñipra-käritvam | eñäà näyaka-
guëa-nirüpaëävasara evodäharaëäni darçitäni |

atha viläsaù—
våñabhasyeva gambhérä gatir dhéraà ca darçanam |
sasmitaà ca vaco yatra sa viläsa itéritaù ||381|| 217

gambhéra-gamanaà, yathä—
tän arghyän arghyam ädäya düraà pratyudyayau giriù |
namayan sära-gurubhiù päda-nyäsair vasundharäm ||382|| [ku.saà. 6.50]

dhéra-dåñöir, yathä—
tat gambhéraà vinivartitena
prabhäta-paìkeruha-bandhureëa |
apaçyad akñëä madhumätmajanmä
pratyäbabhäñe sa ca daitya-dütam ||383||

sasmitaà vaco, yathä—

dyotitäntaù-sabhaiù kunda-kuòmalägra-dataù smitaiù |
snapiteväbhavat tasya çuddha-varëä sarasvaté ||384|| (mägha. 2.7)

atha mädhuryam—
tan mädhuryaà yatra ceñöä-dåñöy-ädeù spåhaëéyatä ||385|| 218ab

yathä—
åjutäà nayataù smarämi te
çaram utsaìga-niñaëëa-dhanvanaù |
madhunä saha sasmitäà kathäà
nayanopänta-vilokitaà ca yat ||387|| [ku.saà. 4.23]

dhairya-gämbhérye tu näyaka-guëa-varëanävasara evokte |

atha lalitam—
çåìgära-pracurä ceñöä yatra tal lalitaà bhavet ||388|| 218cd

yathä—
kapole jänakyäù karikala-bhadanta-dyuti-muñi
smara-smeraà gaëòoòòamara-pulakaà vaktra-kamalam |
muhuù paçyan çåëvan rajanicara-senä-kalakalaà
jaöäjüöa-granthià draòhayati raghüëäà parivåòhaù ||389||
(hanuman-näöake 1.19)
audärya-tejasor api näyaka-prasaìga eva lakñaëodäharaëe prokte |

atra gämbhérya-dhairye dve cittaje gätrajäù pare |

eke sädhäraëän etän menire citta-gätrayoù ||390|| 219

atha väg-ärambhäù—
äläpaç ca viläpaç ca saàläpaç ca praläpakaù |
anuläpäpaläpau ca sandeçaç cätideçakaù ||391|| 220
nirdeçaç copadeçaç cäpadeço vyapadeçakaù |
evaà dvädaçadhä proktä kértitä väg-ärambhä vicakñaëaiù ||392|| 221

tatra äläpaù—
taträläpaù priyoktiù syät ||393|| 222a

yathä mamaiva—
kas te väkyämåtaà tyaktvä çåëoty anya-giraà budhaù |
sahakära-rasaà tyaktvä nimbaà cumbati kià çukaù ||394||

yathä vä—
dhatse dhätur madhupa kamale saukhyam adhyäsikäyäà
mugdhäkñéëäà vahasi mådhunä kuntalenopamänam |
cäpe kià ca vrajasi guëatäà çambaräreù kim anyat
püjä-puñpaà bhavati bhavato bhukta-çeñaà suräëäm ||395||

atha viläpaù—
viläpo duùkhajaà vacaù ||396|| 222b

yathä—
sétäà sva-hastena vane vimoktuà
çrotuà ca tasyäù paridevitäni |
sukhena laìkä-samare måtaà mäm
ajévayan märutir ätta-vairaù ||397|| [ha.nä. 14.91]

atha saàläpaù—
ukti-pratyuktimad-väkyaà saàläpa iti kértitam ||398|| 222cd

yathä—
bhikñäà pradehi lalitotpala-patra-netre
puñpiëy ahaà khalu suräsura-vandanéya |
bäle tathä yadi phalaà tvayi vidyate me
väkyair alaà phala-bhug éça paro’sti yähi ||399||

atha praläpaù--
vyarthäläpaù praläpaù syät ||400|| 223a
yathä—
mukhaà tu candra-pratimaà timaà timaà
stanau ca pénau kaöhinau öhinau öhinau |
kaöir viçälä rabhasä bhasä bhasä
aho vicitraà taruëé ruëé ruëé ||401||

atha anuläpaù—
anuläpo muhur vacaù ||401|| 223b

yathä—
tamas tamo nahi nahi mecakäù kacäù
çaçé çaçé nahi nahi dåk-sukhaà mukham |
late late nahi nahi sundarau karau
nabho nabho nahi nahi cäru madhyamam ||402||

athäpaläpaù—
apaläpas tu pürvoktasyänyathä yojanaà bhavet ||403|| 223cd

yathä—
tvam rukmiëé tvaà khalu satyabhämä
kim atra gotra-skhalanaà mameti |
prasädayan vyäja-padena rädhäà
punätu devaù puruñottamo vaù ||404||

atra näyikä-väcakayoù rukmiëé-satyabhämä-padayoù pürvoktayoù suvarëavattva-satya-

kopatva-lakñaëenärthena yojanäd apaläpaù |

atha sandeçaù—
sandeças tu proñitasya sva-värtä-preñaëaà bhavet ||405|| 224ab

yathä—
etasmän mäà kuçalinam abhijïäna-dänäd viditvä
mä kaulénäd asita-nayane mayy aviçväsiné bhüù |
snehän ähuù kim api virahe dhvaàsinas te tv abhogäd
iñöe vastuny upacita-rasäù prema-räçé-bhavanti ||406|| [me.dü. 2.52]

atha atideçaù—
so’tideço mad-uktäni tad-uktänéti yad vacaù ||407|| 224cd

yathä—
tanayäà tava yäcate harir
jagad-ätmä puruñottamaù svayam |
giri-gahvara-çabda-saànibhäà
giram asmäkam avehi väridhe ||408||
atha nirdeçaù—
nirdeças tu bhavet so’yam aham ity ädi-bhäñaëam ||409|| 225ab

yathä—
ete vayam amé däräù kanyeyaà kula-jévitam |
brüta yenätra vaù käryam anästhä bähya-vastuñu ||410|| [ku.saà. 6.63]

atha upadeçaù—
yatra çikñärtha-vacanam upadeçaù sa ucyate ||411|| 225

yathä—
anubhavata dattaà vittaà
mänyaà mänayata sajjanaà bhajata |
atiparuña-pavana-vilulita-
dépa-çikhä-caïcalä lakñméù ||412||

atha apadeçaù—
anyärtha-kathanaà yatra so’padeça itéritaù ||413|| 226ab

yathä—
koça-dvandvam iyaà dadhäti naliné kädamba-caïcu-kñataà
dhatte cüta-latä navaà kisalayaà puàskokiläsväditam |
ity äkarëya mithaù sakhé-jana-vacaù sä dérghikäyäs taöe
celänte tirodadhe stana-taöaà bimbädharaà päëinä ||414||

atha vyapadeçaù—
vyäjenätmäbhiläñoktir yaträyaà vyapadeçakaù ||415|| 226cd

yathä—
ahiëa-vamahulolubo tumaà
taha paricuàbia cüda-maïjarià |
kamala-basai-metta-ëibbudo
mahara bihmarido’si ëaà kahaà ||416|| [saku. 5.1]

[asya chäyä—
abhinava-madhu-lolupas tvaà
tathä paricumbya cüta-maïjarém |
kamala-vasati-mätra-nirvåto
madhukara vismåto’syenäà katham ||]

--o)0(o--

atha buddhy-ärambhäù—
buddhy-ärambhäs tathä proktä réti-våtti-pravåttayaù ||417||
tatra rétiù |
rétiù syät pada-vinyäsa-bhaìgé sä tu tridhä matä | 227
komalä kaöhinä miçrä ceti syät tatra komalä ||418||
dvitéya-turya-varëair yä svalpair vargeñu nirmitä | 228
alpa-präëäkñara-präyä daça-präëa-samanvitä ||419||
samäsa-rahitä svalpaiù samäsair vä vibhüñitä | 229
vidarbha-jana-hådyatvät sä vaidarbhéti kathyate ||420||

mahä-praëavärëälpatvam alpa-präëäkñara-präyatvaà ca, yathä mamaiva—

utphulla-gaëòa-yugam udgata-manda-häsam
udvela-rägam urarékåta-käma-tantram |
hastena hastam avalambya kadä nu seve
saàläpa-rüpam amåtaà saraséruhäkñyäù ||421|| [ku. 3.4]

samäsa-rähityaà, yathä—
atha yantäram ädiçya dhuryän viçrämayeti saù |
täm aväropayat patnéà rathäd avatatära ca ||422|| [raghu. 1.54]

daça-präëäs tu—
çleñaù prasädaù samatä mädhuryaà sukumäratä | 230
artha-vyaktir udäratvam ojaù känti-samädhayaù |
ete vaidarbha-märgasya präëä daça guëäù småtäù ||423|| 231

tatra çleñaù—
kevalälpa-präëa-varëa-pada-sandarbha-lakñaëam |
çaithilyaà yatra na spåñöaà sa çleñaù samudähåtaù ||424|| 232

yathä mamaiva utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4]5 ity ädau çliñöa-varëa-miçrita-bandhatvät

çleñaù |

atha prasädaù—
prasiddhärtha-padatvaà yat sa prasädo nigadyate ||425|| 233ab

yathä utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4] ity atra padänäm akleçenaivärtha-bodhana-sämarthyät

prasädaù |

atha samatä—
bandha-vaiñamya-rähityaà samatä pada-gumphane | 233cd
bandho måduù sphuöo miçra iti tredhä sa nigadyate ||426|| 234ab

tatra mådu-varëa-bandhasya samatä, yathä—

5
Quoted just above.
 caraëa-kamala-käntyä dehalém arcayanté
kanaka-maya-kaväöaà päëinä kampayanté |
kuvalayamayam akñëä toraëaà pürayanté
vara-tanur iyam äste mandirasyeva lakñméù ||427||

atra mådu-varëa-präya-bandhasya nirvyüòhatvän mådu-bandha-samatä |

sphuöa-bandha-samatä, yathä—
madhurayä madhu-bodhita-mädhavé-
madhu-samåddhi-samedhita-medhayä |
madhukaräìganayä muhur unmada-
dhvani-bhåtänibhåtäkñaram ujjage ||428|| [mäghe 6.20]

atra sphuöa-varëa-präya-bandhasya nirvyüòhatvät sphuöa-bandha-samatä |

miçra-bandha-samatä, yathä utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4] ity ädau | atra miçré-bhüta-

mådu-sphuöa-varëa-bandhasya nirvähäd miçra-bandha-samatä |

atha mädhuryam—
tan mädhuryaà bhaved yatra çabde’rthe ca sphuöo rasaù ||429|| 234cd

yathä utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4] ity atra çabdärthayoù çåìgära-parivähitvena

mädhuryam |

atha sukumäratä—
yad aniñöhura-varëatvaà saukumäryaà tad ucyate ||430|| 235ab

yathä utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4] udgata-manda-häsam ity atra saàyuktäkñara-

sadbhäve’py aniñöhuratvät saukumäryam |

atha artha-vyaktiù—
çrüyamäëasya väkyasya vinä çabdäntara-spåhäm || 235cd
arthävagamakatvaà yad artha-vyaktir iyaà matä ||431|| 236ab

yathä utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4] ity atra sarveñäà padänäm adhyähäraya-pada-

niräkäìkñatayä artha-vyaktiù |

atha udäratvam—
ukte väkye guëotkarña-pratibhänam udäratä ||432|| 236cd

yathä utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4] ity atränyonyänurägotkarña-pratibhänäd udäratvam |

atha ojaù—
samäsa-bahulatvaà yat tad ojaù iti géyate ||433|| 237ab
yathä utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4] ity atra yathocita-samäsa-bähulyäd ojaù |

atha käntiù—
loka-sthitim anullaìghya hådyärtha-pratipädanam | 237cd
käntiù syäd dvividhä khyätä värtäyäà varëanäsu ca ||434|| 238ab

värtä näma kuçala-praçna-pürvikä saìkathä | tatra yathä—

paridhauta-bhavat-padämbunä nava-candrätapa-çétalena me |
api santata-marma-kåntanaù kåta-nirväëa ivaurva-pävakaù ||435||

atra brähmaëa-pädodakasya santäpa-çamana-rüpäà laukikéà sthitim anullaìghyaiva

samudreëa munénäà purataù saìkathanät käntiù |

varëanäyäà, yathä mamaiva—

uttuìgau stana-kalaçau sambhä-stambhopamänam üru-yugam |
tarale dåçau ca tasyäù såjatä dhäträ kim ähitaà sukåtam ||436||

atra viçiñöa-vastu-nirmäëam apuëya-kåtäà na bhavatéti loka-sthity-anurodhenaiva varëanät

käntiù |

atha samädhiù—
samädhiù so’nya-dharmäëäà yad anyaträdhiropaëam ||437|| 238

yathä utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4] ity atrotphullodgatodvelatva-rüpäëäà puñpa-präëi-

samudra-dharmäëaà gaëòa-sthala-manda-häsa-rägeñu samäropitatvät samädhiù |

atha kaöhina-rétiù—
atidérgha-samäsa-yutä bahulair varëair yutä mahä-präëaiù |
kaöhinä sä gauòéyety uktä tad-deça-budha-manojïatvät ||438|| 239

yathä—
gaëòa-gräva-gariñöha-gairika-giri-kréòat-sudhändho-vadhü-
bädhä-lampaöa-bähu-sampad-udayad-durvära-garväçayam |
martyämartya-virävaëaà bala-gåhétair ävaëaà rävaëaà
bäëair däçarathé rathé ratha-gataà vivyädha divyäyudhaù ||439||

atra dérgha-samsatvaà mahä-präëäkñara-präyatvaà ca spañöam |

atha miçra-rétiù—
yatrobhaya-guëa-gräma-saàniveças tulädhåtaù |
sä miçrä saiva päïcäléty uktä tad-deçaja-priyä ||440|| 240

yathä—
parimlänaà péna-stana-jaghana-saìgäd ubhayatas
tanor madhyasyäntaù parimilanam apräpya haritam |
 idaà vyasta-nyäsaà praçithila-bhujäkñepa-valanaiù
kåçäìgyäù santäpaà vadati visiné-patra-çayanam ||441|| [ratnävalé 2.12]

aträlpa-samäsatva-dérgha-samäsatva-rüpayoù prasäda-sphuöa-bandhatva-rüpayor
aniñöhuräkñara-präyatva-rüpayoù påthak-padatva-granthilatvayoç ca ubhaya-réti-dharmayos
tulädhåtayor iva saàniveçän miçreyaà rétiù |

ändhré läöé ca sauräñöréty ädayo miçra-rétayaù |

santi tat-tad-deça-vidvat-priya-miçraëa-bhedataù ||442|| 241
ta eva pada-saìghätäs tä evärtha-vibhütayaù |
tathäpi navyaà bhavati kävyaà grathana-kauçalät ||443|| 242
täsäà grantha-gaòutvena lakñaëaà nocyate mayä |
bhojädi-grantha-bandheñu tad-äkäìkñibhir ékñyatäm ||444|| 243

atha våttayaù—
bhäraté sätvaté caiva kaiçiky ärabhaöéti ca |
catasro våttayas täsäm utpattir vakñyate sphuöam ||445|| 244
jagaty ekärëave jäte bhagavän avyayaù pumän |
bhogi-bhogam adhiñöhäya yoga-nidrä-paro’bhavat ||446|| 245
tadä vérya-madonmattau daityendrau madhu-kaiöabhau |
tarasä devadeveçam ägatau raëa-käìkñiëau ||447|| 246
vividhaiù paruñair väkyair adhikñepa-vidhäyinau |
muñöi-jänu-prahäraiç ca yodhayämäsatur harim ||448|| 247
tan-näbhi-kamalotpannaù prajäpatir abhäñata |
kim etad bhäraté-våttir adhunäpi pravartate ||449|| 248
tad imau naya durdharñau nidhanaà tvarayä vibho |
iti tasya vacaù çrutvä nijagäda janärdanaù ||450|| 249
idaà kävya-kriyä-hetor bhäraté nirmitä dhruvam |
bhäñaëäd väkya-bähulyäd bhäratéyaà bhaviñyati ||451|| 250
adhunaiva nihanmy etäv ity äbhäñya vaco hariù |
nirmalair nirvikäraiç ca säìga-härair manoharaiù ||452|| 251
aìgais tau yodhayämäsa daityendrau yuddha-çälinau |
bhümi-sthänaka-saàyogaiù pada-kñepais tathä hareù ||453|| 252
bhümes tadäbhavad bhäras tad-vaçäd api bhäraté |
valgitaiù çärìgiëas tatra déptaiù sambhrama-varjitaiù ||454|| 253
sattvädhikair bähu-daëòaiù sätvatvé våttir udgatä |
vicitrair aìga-häraiç ca helayä sa tadä hariù ||455|| 254
yat tau babandha keçeñu jätä sä kaiçiké tataù |
sa-saàrambhaiù savegaiç ca citra-cäré-samutthitaiù ||456|| 255
niyuddha-karaëair jätä citrair ärabhaöé tataù |
yasmäc citrair aìgahäraiù kåtaà dänava-mardanam ||457|| 256
tasmäd abja-bhuvä loke niyuddha-samayaù kåtaù |
yaù çasträsträdi-mokñeñu nyäyaù sa päribhäñitaù ||458|| 257
näöya-kävya-kriyä-yoge rasa-bhäva-samäçritaù |
sa eva samayo dhäträ våttir ity eva saàjïitaù ||459|| 258
hariëä tena yad vastu valigitair yädåçaà kåtam |
tadvad eva kåtä våttir dhäträ tasyäìga-sambhavä ||460|| 259
ågvedäc ca yajurvedät sämavedäd atharvaëaù |
bhäraty-ädyä kramäj jätä ity anye tu pracakñate ||461|| 260

tatra bhäraté –
prayuktatvena bharatair bhäratéti nigadyate |
prastävanopayogitvät säìgaà tatraiva lakñyate ||462|| 261

atha sätvaté –
sättvikena guëenätityäga-çauryâdinä yutä |
harña-pradhänä santyakta-çoka-bhävä ca yä bhavet ||463|| 262
sätvaté näma sä våttiù proktä lakñaëa-kovidaiù |
aìgäny asyäs tu catväri saàläpottäpakäv api | 263
saìghätyaù parivartaç cety eñäà lakñaëam ucyate ||464||
érñyä-krodhädibhir bhävai rasair vérädbhutädibhiù | 264
parasparaà gabhéroktiù saàläpa iti çabdyate ||465|| 265ab

yathänargha-räghave, rämaù—
bandékåtya jagad-vijitvara-bhuja-stambhaugha-duùsaïcaraà
rakño-räjam api tvayä vidadhatä sandhyä-samädhi-vratam |
pratyakñékåta-kärtavérya-caritäm unmucya reväà samaà
sarväbhir mahiñébhir ambu-nidhayo viçve’pi vismäpitäù ||466|| (5.44)

bälé (vihasya):
ciräya rätriàcara-véra-cakra-
märäìka-vaijïänika payçatas tväm |
sudhäsadharmäëam imäà ca väcaà
na çåëvatas tåpyati mänasaà me ||467|| (5.45)

atra dhérodätta-dhéroddhatayoù räma-bälinoù parasparaà yuddha-cikérñäbhipräya-yogäd

anyonya-paräkramotkarña-varëanät saàläpaù |

atha utthäpakaù –
preraëaà yat parasyädau yuddhäyotthäpakas tu saù ||468|| 265

yathänargha-räghave, yathä—
nåpän apratyakñän kim apavadase nanv ayam ahaà
çiçu-kréòä-bhagna-tripura-hara-dhanvä tava puraù |
ahaìkära-krürärjuna-bhuja-vana-vraçcana-kalä-
nisåñöärtho bähuù kathaya kataras te paraharatu ||469|| (4.56)

atra rämabhadreëa präk prahäräya jämadagnyaù prerita ity utthäpakaù |

atha saìghätyaù –
mantra-çaktyärtha-çaktyä vä daiva-çaktyätha pauruñät |
saìghasya bhedanaà yat tu saìghätyaù sa udähåtaù ||470|| 266

mantro naya-prayogaù | tasya çaktyä yathä mudrä-räkñase cäëakyena çatru-sahäyänäà

bhedanät saìghätyaù | artha-çaktyä yathä mahäbhärate ädiparvaëi devais
tilottamälakñaëenärthena sundopasundayor atisnigdhayor bhedanät saìghätyaù |

daiva-çaktyä, yathä mahävéra-carite mälyavän—

hä vatsäù khara-düñaëa-prabhåtayo vadhyäù stha päpasya me

hä hä vatsa vibhéñaëa tvam api me käryeëa heyaù sthitaù |
hä mad-vatsala vatsa rävaëa mahat paçyämi te saìkaöaà
vatse kekasi hä hatäsmi na cirät trén putrakän paçyasi ||471|| (ma.vé.ca. 4.11)

atra räghavänuküla-daiva-mohitena mälyavatä khara-düñaëa-triçirasäà bhedaù saàvihita iti

saìghätyaù |

atha parivartakaù –
pürvodyuktasya käryasya parityägena yad bhavet |
käryäntara-svékaraëaà jïeyaù sa parivartakaù ||472|| 267

yathottara-räma-carite païcamäìke kumärau (anyonyaà prati)—aho priya-darçanaù

kumäraù | (snehänurägaà vivarëya)

yadåcchä-saàvädaù kim u guëa-gaëänäm atiçayaù

puräëo vä janmäntara-niviòa-baddhaù paricayaù |
nijo vä sambandhaù kim u vidhivaçät ko’py avidito
mamaitasmin dåñöe hådayam avadhänaà racayati ||473|| (u.rä.ca. 5.16)

atra lavasya candraketoç ca parasparäkära-viçeña-sandarçanena raëa-saàrambhauddhatya-

parihäreëa vinayärjava-svékära-kathanät parivartakaù |

atha kaiçiké –
nåtya-géta-viläsädi-mådu-çåìgära-ceñöitaiù |
samanvitä bhaved våttiù kaiçiké çlakñëa-bhüñaëä ||474|| 268
aìgäny asyäs tu catväri narma tat-pürvakä ime |
sphaïja-sphoöau ca garbhaç ca teñäà lakñaëam ucyate ||475|| 269

tatra narma –
çåìgära-rasa-bhüyiñöhaù priya-cittänuraïjakaù |
agrämyaù parihäsas tu narma syät tat tridhä matam ||476|| 270
çåìgära-häsyajaà çuddha-häsyajaà bhaya-häsyajam |
çåìgära-häsyajaà narma trividhaà parikértitam ||477|| 271
sambhogecchä-prakaöanäd anuräga-niveçanät |
tathä kåtäparädhasya priyasya pratibhedanät | 272
sambhogecchä-prakaöanaà tridhä väg-veña-ceñöitaiù ||478|| 273ab

tatra väcä sambhogecchä-prakaöanäd, yathä—

gacchämy acyuta darçanena bhavataù kià tåptir utpadyate

kià tv evaà vijanasthayor hata-janaù sambhävayaty anyathä |
ity ämantraëa-bhaìgi-sücita-våthävasthäna-khedälasäm
äçliñyan pulakotkaräïcita-tanur gopéà hariù pätu vaù ||479||
(kävya-prakäçädiñv apy uddhåtam)

atra nijävasthäna-vilambanasya vyarthatvaà dhératvädi-sücakair acyutädi-padair vadantyä

tayäpi gopikayä väcä sambhogecchä prakaöiteti narma |

veçena sambhogecchä-prakaöanäd, yathä—

abhyudgate çaçini peçala-känta-düté

santäpa-saàvalitamänasa-locanäbhiù |
agrä hi maëòana-vidhir viparéta-bhüñä
vinyäsa-häsita-sakhéjanam aìganäbhiù ||480||

atra viparéta-nyasta-bhüñaëa-lakñaëena veñeëa janitaiù sakhé-jana-häsaiù käminénäà

sambhogecchä prakaöiteti narma ||

ceñöayä sambhogecchä-prakaöanäd, yathä—

säloe cia süre ghariëé ghara-sämiassa ghettüëa |

ëecchaà tassa bi päe dhubai hasaàté hasaàtassa ||481|| (gä.sa. 2.30)

[säloka eva sürye gåhiëé gåha-svämino gåhétvä |

necchato’pi pädau dhävati hasanté hasataù ||]

atra süryästamayät präg eva caraëa-prakñälana-lakñaëayä kriyayä niñkramaëa-niväraëa-

janitena häsena sambhogecchä-prakaöanän narma |

anuräga-prakäço’pi bhogecchä-narmavat tridhä ||482|| 273cd

väcänuräga-nivedanät, yathä—

vayaà tathä näma yathättha kià vadämy

ayaà tv akasmäd vikalaù kathäntare |
kadamba-goläkåtim äçritaù kathaà
viçuddha-mugdhaù kula-kanyakä-janaù ||483|| (mälaté-mädhava 7.1)

atra lavaìgikayä viçuddha-mugdhaù kula-kanyakä-jana iti parihäsena madayantikänuräga-

nivedanän narma |
veñeëänuräga-nivedanät, yathä—
autsukyena kåtatvarä sahabhuvä vyävartamänä hriyä
tais tair bandhu-vadhü-janasya vacanair nétäbhimukhyaà punaù |
dåñövägre varam ätta-sädhvasa-rasä gauré nave saìgame
saàrohat-pulakä hareëa hasatä çliñöä çiväyästu vaù ||484|| (ratnävalé 1.2)6

atra pulaka-saàroha-lakñaëa-veña-janitena çivasya hasanena gauré-hådayänurägasya

prakäçanän narma |

ceñöayänuräga-nivedanät, yathä—

kaitavena çayite kutühalät

pärvaté pratimukhaà nipätitam |
cakñur unmiñati sasmitaà
priye vidyud ähatam iva ||485|| [ku.saà. 8.3]

atra pati-mukha-darçana-kriyä-janitena çivasya häsena gauré-hådayänuräga-nivedanän narma |

priyäparädha-nirbhedo’py uktas tredhä tathä budhaiù ||486|| 274ab

väcä priyäparädha-nirbhedäd, yathä mälavikägnimitre prathamäìke’nte devé—

jai räa-kajjesu érisé ëiuëadä ayya-uttassa tadä sohaëaà habe | (yadi räja-käryeñu
édåçé nipuëatä ärya-putrasya, tadä çobhanaà bhavet |) ||487||

atra édåçé nipuëatä yadéti caturokti-parihäsena tvayaiva mälavikä-darçanena näöyäcaryayor

vivädaù saàvihita iti priyäparädhoghäöanän narma |

veñeëa priyäparädha-nirbhedäd, yathä—

älepaù kriyatäm ayaà druta-gati-svedair ivärdraà vapus
tan-mälyaà vyapanéyatäà ravi-kara-sparçair ivämarditam |
ity uktäny atidhérayä dayitayä smeränanämbhoruhaà
cäöüktäni bhavanti hanta kåtinäà modäya bhogäd api ||488||

atra svedodgama-mälya-mlänatvayor druta-gamana-ravi-kara-sparça-rüpa-käraëäsatyatva-

kathana-rüpeëa parihasanena sapatné-sambhoga-rüpa-priyäparädha-nirbhedanän narma |

ceñöayä priyäparädha-nirbhedäd, yathä—

lolad-bhrü-latayä vipakña-dig-upanyäse'vadhütaà çiras

tad-våttänta-nirékñaëe kåta-namaskäro vilakñaù sthitaù |
kopät tämra-kapola-bhittini mukhe dåñöyä gataù pädayor

6
Quoted above at 1.157.
 utsåñöo guru-sannidhäv api vidhir dväbhyäà na kälocitaù ||489|| (amaru 79)

atha vilakña-sthiti-çirodhünana-ceñöayä priyäparädha-nirbhedanän narma |

atha çuddha-häsyajam –
çuddha-häsyajam apy uktaà tadvad eva tridhä budhaiù ||490|| 274cd

tatra väcä çuddha-häsyajaà, yathä—

arciñmanti vidärya vaktra-kuharäëyä såkkato väsukes
tarjanyä viña-karburän gaëayataù saàspåçya dantäìkurän |
ekaà tréëi naväñöa sapta ñaò iti vyastästa-saàkhyä-kramä
väcaù çakti-dharasya çaiçava-kaläù kurvantu vo maìgalam ||491||
(daçarüpävaloke’py uddhåtam idam | bäëasyeti sükti-muktävalau)

veñeëa çuddha-häsyajaà, yathä—

snäyu-nyäsa-nibaddha-kéka-satanuà nåtyantam älokya mäà

cämuëòä-karatäla-kuööita-layaà våtte vivähotsave |
hré-mudräm apanudya yad vihasitaà devyä samaà çambhunä
tenädyäpi mayi prabhuù sa jagatäm äste prasädonmukhaù ||492|| (bä.rä. 2.1)

atra bhåìgi-riöi-veñeëa çivayor hasitävirbhäväc chuddha-häsyajam |

ceñöayä çuddha-häsyajaà, yathä—

devyä lélälapita-madhuraà läsyam ulläsayantyä

yaù çåìgäro rahasi purataù patyur äviñkåto’bhüt |
yuñmän avyät tad-upajanitaà häsyam ambänukäré
kréòä-nåtyair vikaöa-gatibhir vyaïjayan kuïjaräsyaù ||493||

atha bhaya-häsyajam –
häsyäd bhayena janitäj janitaà bhaya-häsyajam |
tad dvidhä mukham aìgaà tu tad dvayaà pürvavat tridhä ||494|| 275

mukhyaà bhaya-häsyajaà, yathä—

kñeträdhéça-çunä navena vikåtäkäraika-vidveñiëä
ghorärävam abhidrutasya vikaöaiù paçcät padair gacchataù |
pä pä pähi phahéti satvarataraà vyastäkñaraà jalpato
dåñövä bhåìgiriöer daçäà paçupatiù smeränanaù pätu vaù ||495||

atra bhåìgiriöer vikåtäkäreëa vikaöa-paçcäd-gamanena pähi pähi pähéty atra varëa-vyatyäsa-

bhäñaëena janitasya paçupati-häsasyänya-rasänaìgatayä mukhyaà bhaya-häsyajam |

väcä anya-rasäìgaà bhaya-häsyajaà, yathä ratnävalyäm—

 vidüñakaù—kahaàëa kido pasädo devée ja ajjaà biakkhada-sarérä ciööhahma |
(kathaà na kåtaù prasädo devyä yad adyäpy akñata-çaréräs tiñöhämaù |)

räjä (sa-smitam)—dhiì mürkha ! kim evam upahasasi ? tvat-kåta eväyam

äpatito’smäkam anartha-kramaù | (3.14ad) ||496||

veñeëa, yathä—
kalyäëa-däyi bhavato’stu pinäka-päëi-
päëi-grahe bhujaga-kaìkaëa-bhéñitäyäù |
sambhränta-dåñöi sahasaiva namaù çiväyety
ardhokti-sasmita-nataà mukham ambikäyäù ||497||
(rasa-kalikäyäm apy uddhåtam idam, 23 puöe)

atra bhujaga-kaìkaëa-lakñaëena veñeëa janitasya pärvaté-bhaya-häsyäsya çåìgäräìgatayä

kathanät tad idam aìgaà bhaya-häsyajam |

ceñöayä, yathä—
prahläda-vatsala vayaà bibhimo vihäräd
asmäd iti dhvanita-narmasu gopikäsu |
lélä-mådu stana-taöeñu nakhäìkuräëi
vyäpärayann avatu vaù çikhi-piccha-mauliù ||498||

atra nakhäìkura-vyäpäreëa janitasya gopikä-hasitasya prahläda-vatsaleti caturokti-rüpasya

çåìgäräìgatayä tad idam aìgaà bhaya-häsyajam |

agrämya-narma-nirmäëa-vedinä siàha-bhübhujä |
narmäñöädaçadhä bhinnam eva sphuöam udähåtam ||499|| 276

atha narma-sphaïjaù –
narma-sphaïjaù sukhodyogo bhayänto nava-saìgame ||500|| 277ab

yathä—
apeta-vyähäraà dhuta-vividha-çilpa-vyatikaraà
kara-sparçärambha-prakalita-dukülänta-çayanam |
muhur baddhotkampaà diçi diçi muhuù prerita-dåçor
ahalyä-suträmëoù kñaëikam iva tat saìgatam abhüt ||501||
(sarasvaté-kaëöhäbharaëe’py uddhåtam idam)

atha narma-sphoöaù –
narma-sphoöas tu bhäväàçaiù sücito’lpa-raso bhavet | 277cd
anyais tv akäëòe sambhoga-viccheda iti géyate ||502|| 278ab

ädyo yathä—
snigdhaà vékñitam anyato’pi nayane yat prerayantyä tayä
yätaà yac ca nitambayor gurutayä mandaà viläsäd iva |
 mä gä ity uparuddhayä yad api sä säsüyam uktä sakhé
sarvaà tat kila mat-paräyaëam aho kämé svatäà paçyaté ||503||

atra sarvaà tat kilety aniçcayenänurägasya svalpa-mätra-sücanayä narma-sphoöatvam |

dvitéyo, yathä—
präptä katham api daivät kaëöham anétaiva sä prakaöa-rägä |
ratnävaléva käntä mama hastäd bhraàçitä bhavatä ||504|| (ratnävalé 2.18)

atra vidüñaka-väkya sücita-devé-çaìkä-visåñöa-sägarikä-hastena räjïä akäëòe tvayä sambhoga-

bhaìgaù kåta ity uktatvät narma-sphoöaù |

atha narma-garbhaù—
netur vä näyikäyä vä vyäpäraù svärtha-siddhaye | 278cd
pracchädana-paro yas tu narma-garbhaù sa kértitaù ||505|| 279ab

yathä—
çriyo mäna-gläner anuçaya-vikalpaiù smita-mukhe
sakhé-varge güòhaà kåtavasatir utthäya sahasä |
samaneñye dhürtaà tam aham iti jalpan nata-mukhéà
priyäntäm äliìgan harir arati-khedaà haratu vaù ||506||

atra kupitäyäù çriyaù prasädanärthaà puruñottamena pracchanna-sthityädi-rüpo vyäpäraù

kåta ity ayaà narma-garbhaù |

pürva-sthito vipadyeta näyako yatra cäparas tiñöhet | 279cd

tam apéha narma-garbhaà pravadati bharato hi näöya-veda-guruù ||507|| 280ab

yathä—
mayena nirmitäà laìkäà labdhvä mandodarém api |
reme mürtäà daçagréva-lakñmém iva vibhéñaëaù ||508||
(sarasvaté-kaëöhäbharaëe’py uddhåtam idam)

atra rävaëe vipanne tat-padäbhiñiktena vibhéñaëena mandodaryädiñu tad ucitaà karma

nirmitam ity ayaà narma-garbhaù | kecit tv etad ärabhaöé-bhedaà saìkñiptim ähuù | tatra
mülaà na jänémaù |

athärabhaöé –
mäyendra-jäla-pracuräà citra-yuddha-kriyä-mayém | 280cd
chedyair bhedyaiù plutair yuktäà våttim ärabhaöéà viduù ||509||
aìgäny asyäs tu catväri saìkñiptir avapätanam | 281
vastütthäpana-sampheöäv iti pürve babhäñire ||510||

tatra saìkñiptiù –
saìkñipta-vastu-viñayä yä mäyäçilpa-yojitä | 282
sä saìkñiptir iti proktä bharatena mahätmanä ||511|| 283ab

yathä anargha-räghave—
néto düraà kanaka-hariëa-cchadmanä rämabhadraù
paçcäd enaà drutam anusaraty eña vatsaù kaniñöhaù |
bibhyad bibhyat praviçati tataù parëaçäläà ca bhikñur
dhig dhik kañöaà prathayati nnijäm äkåtià rävaëo’yam ||512|| (5.7)

atra bahu-vidhäno mäyänäà saìkñepeëa kathanät saìkñiptiù |

vadanty anye tu täà netur avasthäntara-saìgatim ||513|| 283cd

yathä—
yad-artham asmäbhir asi prakoptais
tad adya dåñövä tava dhäma vaiñëavam |
viçérëa-garvämayam asmad-äntaraà
cirasya kaïcil laghimänam açnute ||514|| (a.rä. 4.59)

atra rämabhadra-sahaväsena parihåta-dhéroddhata-vikärasya jämadagnyasya dhéra-

çäntävasthä-parigrahät saìkñiptir iti |

parivartaka-bhedatvät tad upekñämahe vayam ||515|| 284ab

athävapätanam –
vibhräntir avapätaù syät praveça-drava-vidravaiù ||516|| 284cd

yathä –
håtvä çantanu-nandanasya turagän sütaà kurüëäà guroç
chittvä droëa-sutasya kärmuka-latäà kåtvä visaàjïaà kåpam |
karëasyäpi rathaà vidärya kaëaço vidrävya cänyad balaà
tvat-putro bhaya-vidravat-kurupateù panthänam anvety ayam ||517||
(dhanaïjaya-vijaya 67)

atha vastütthäpanam –
tad-vastütthäpanaà yat tu vastu mäyopakalpitam ||518|| 285ab

yathä—
mäyä-cuïcur athendrajid raëa-mukhe khaògena dénänäà
saumitre drutam äryaputra cakitäà mäà pähi pähéti ca |
kroçantéà vyathitäçayäà hanumatä mä meti santarjitaù
kaëöhe kaitava-maithiléà kupita-dhéç ciccheda tucchäçayaù ||519||

atra nikumbhiläyäm abhicäraà cikérñuëä indrajitä räghavädi-buddhi-pramoñaëärthaà mäyä-

kalpita-maithilé-kaëöha-khaëòanaà kåtam iti vastütthäpanam |
atha sampheöaù –
sampheöas tu samäghätaù kruddha-saàrabdhayor dvayoù ||520|| 285cd

yathä –
anyonya-sütonmathanäd abhütäà
täv eva sütau rathinau ca kaucit |
vyaçvau gadä-vyäyata-samprahärau
bhagnäyudhau bähu-vimarda-niñöhau ||521|| (ra.vaà. 7.52)

äsäà ca madhye våtténäà çabda-våttis tu bhäraté |

tisro’rtha-våttayaù çeñäs tac-catasro hi våttayaù ||522|| 286
anye tu miçraëäd äsäà miçräà våttià ca païcamém |
açeña-rasa-sämänyäà manyante lakñayanti ca ||523|| 287

yathä—
yaträrabhaöy-ädi-gaëäù samantä
miçratvam äçritya mithaù prathante |
miçreti täà våttim uçanti dhéräù
sädhäraëém artha-catuñöayasya ||524|| (çå.pra. 12) iti |

tan vicära-saham | kutaù ? tat kià våtti-dharmäëäà miçraëam aikya-rüpeëa nyünädhika-

bhävena vä | na prathamaù avaiñamyeëa miçraëäbhävät | tathä miçraëe tu miçra-våtti-vyaìgyo
raso’pi miçro nyünädhikaù prasajyeta | våtténäàca rasa-viçeña-niyamasya vakñyamäëatvät |
nanu miçrä våttiù sarva-rasa-sädhäraëéti cet, na | bhäratyä våttyä apahåta-viñayatvät | müla-
pramäëäbhävena svokti-mätratväc ca | näpi dvitéyaù | vaiñamyeëa våtti-guëänäà miçraëe
yatra yad-våtti-pratyabhijïä-hetu-bhütä bahavo guëä lakñyante tatra saiva våttir iti niçcayät |
nanu, tatra prakaraëädi-vaçena rasa-viçeña-vyaktir iti cet tarhi prastuta-rasänurodhenaiva
våtti-viçeña-nirdhäraëam apy aìgékartavyam eva | tathä ca bharataù—

bhävo väpi raso väpi pravåttir våttir eva vä |

sarveñäà samavetänäà rüpaà yasya bhaved bahu |
sa mantavyo rasaù sthäyé çeñäù saïcäriëo matäù ||525|| (nä.çä. 7.119-120) iti |

athaitäsäà rasa-niyamaù—
kaiçiké syät tu çåìgäre rase vére tu sätvaté |
radura-bébhatsayor våttir niyatärabhaöé punaù | 288
çåìgärädiñu sarveñu raseñv iñöaiva bhäraté ||526|| 289ab

etac ca çåìgärädi-grahaëaà taj-janyänäà häsyädénäm apy upalakñaëam | ataç ca çåìgära-

häsyayoù kaiçiké | vérädbhutayoù sättvaté | raudra-karuëayor bébhatsa-bhayänakayoç ca
ärabhaöéti niyamaù pratéyate | tathä ca bharataù—

çåìgäraà caiva häsyaà ca våttiù syät kaiçiké çritä |

sättvaté näma vijïeyä raudra-vérädbhutäçrayä ||527||
bhayänake ca bébhatse raudre cärabhaöé bhavet |
 bhäraté cäpi vijïeyä karuëäbhuta-saàçrayä ||528|| (nä.çä. 20.73-74)7

atra sätvatyä raudränupraveça-kathanaà raudra-pratibhaöasya yuddha-vérasyaiva

saàläpädibhiù sätvaté-bhedaiù paripoñaëaà na tu däna-véra-dayä-vérayor iti jïäpanärtham |
tasmän na niyama-virodhaù | bhäratyäç ca karuëädbhuta-viñayatva-kathanaà tayoù präyeëa
väg-ärambha-mukhena paripoña iti jïäpanärtham | tena bhäratyäù sarva-rasa-sädhäraëayam
upapannam eva |

kecit tu tam imaà çlokaà bhäratéyaà niyämakam | 289

präyikäbhipräyatayä vyäcakñäëä vicakñaëäù |
äsäà raseñu våtténäà niyamaà nänumanvate ||529|| 290

tathä ca kaiçikéty anuvåttau rudraöaù—

çåìgära-häsya-karuëa-rasätiçaya-siddhaye |
eñä våttiù prayatnena prayojyä rasa-kovidaiù ||530|| [çå.ti. 3.39|| iti |8

vicära-sundaro naiña märgaù syäd ity udäsmahe |

kaiçiké-våtti-bhedänäà narmädénäà prakalpanam ||531|| 291
yatra karuëam äçritya rasäbhäsatva-käraëam |
rasäbhäsa-prakaraëe vakñyate tad idaà sphuöam ||532|| 292
tat-tan-nyäya-pravéëena nyäya-märgänuvartinä |
darçitaà siàha-bhüpena spañöaà våtti-catuñöayam ||533|| 293

atha pravåttayaù—
tat-tad-deçocitä bhäñä kriyä veñä pravåttayaù |
tatra bhäñä dvidhä bhäñä vibhäñä ceti bhedataù ||534|| 294
tatra bhäñä sapta-vidhä präcyävantyä ca mägadhé |
bählékä däkñiëätyä ca çaurasené ca mälavé ||535|| 295
saptadhä syäd vibhäñädi çabara-dramiländhrajäù |
çakäräbhéra-caëòäla-vanecara-bhavä iti ||536|| 296
bhäñä-vibhäñäù santy anyäs tat-tad-deça-janocitäù |
täsäm anupayogitvän nätra lakñaëam ucyate | 297
tat-tad-deçocitä veñäù kriyäç cätisphuöäntaräh ||537||

atha sättvikäù—
anyeñäà sukha-duùkhädi-bhäveñu kåta-bhävanam | 298
änukülyena yac cittaà bhävakänäà pravartate ||538||

7
Variant found in K.L.Joshi edition:
häsya-çåìgära-bahulä kaiçiké paricakñitä |
sätvaté cäpi vijïeyä vérädbhuta-çamäçrayä ||
raudre bhayänake caiva vijïeyärabhaöé budhaiù |
bébhatse karuëe caiva bhäraté samprakértitä ||
8
Çåìgära-tilaka reading: çåìgära-häsya-karuëa-rasänäà parivåddhaye | eñä våttiù paryoktavyä prayatnena
budhair yathä ||
sattvaà tad iti vijïeyaà präjïaiù sattvodbhavän imän | 299
sättvikä iti jänanti bharatädi-maharñayaù ||539||
sarveñäm api bhävänäà yaiù sva-sattvaà hi bhävyate | 300
te bhävä bhäva-tattva-jïaiù sättvikä samudéritäù ||540||
te stambha-sveda-romäïcäù svara-bhedaç ca vepathuù | 301
vaivarëyam açru-pralayäv ity añöau parikértitäù ||541||

tatra stambhaù—
stambho harña-bhayämarña-viñädädbhuta-sambhavaù | 302
anubhävä bhavanty ete stambhasya muni-saàmatäù |
saàjïä-virahitatvaà ca çünyatä niñprakampatä ||542|| 303

atha svedaù –
nidägha-harña-vyäyäma-çrama-krodha-bhayädibhiù |
svedaù saïjäyate tatra tv anubhävä bhavanty amé | 304
svedäpanayavätecchä-vyajana-grahaëädayaù ||543||

nidäghäd, yathä—
karair upättän kamalotakrebhyo
nijair vivasvän vikacodarebhyaù |
tasyä nicikñepa mukhäravinde
svedäpadeçän makaranda-bindün ||544||

harñäd, yathä—
sakhyä kåtänujïam upetya paçcäd
dhünvan çirojän karajaiù priyäyäù |
anärdrayann änana-väyunäpi
svinnäntarän eva cakära kaçcit ||545||

atrobhayor anyonya-sparça-harñeëa svedaù |

vyäyämäd, yathä—
gatvodrekaà jaghana-puline ruddha-madhya-pradeçaù
krämann üru-druma-bhuja-latäù pürëa-näbhi-hradäntaù |
ullaìghyoccaiù kuca-taöa-bhuvaà plävayan roma-küpän
svedäpüro yuvati-saritäà präpa gaëòa-sthaläni ||546|| [mägha. 7.74]

atra kusumäpacaya-paryaöanena vyäyämena svedaù |

çramo raty-ädi-pariçräntiù, tasmäd yathä—

maïceñu païceñu-samäkulänäà
vätäya vätäyana-saàçritänäm |
svinnäni khinnäni mukhäny açaàsan
sambhogam abhoruha-locanänäm ||547||
ädi-çabdäd géta-nåtya-çränty-ädayaù |

géta-çräntyä, yathä—
gétäntareñu çrama-väri-leçaiù
kiàcit samucchväsita-patra-lekham |
puñpäsaväghürëita-netra-çobhi
priyä-mukhaà kiàpuruñaç cucumbe ||548|| [ku.saà. 3.38]

nåtya-çräntyä, yathä—
cäru-nåtya-vigame ca tan-mukhaà
sveda-bhinna-tilakaà pariçramät |
prema-datta-vadanänilaà pibann
atyajévad amarälakeçvarau ||549|| [raghu. 19.15]

krodhäd, yathä—
dadhat sandhyäruëa-vyoma-sphurat-täränukäriëéù |
dviñad-dveñoparaktäìga-saìginéù sveda-vipruñaù ||550|| [mäghe 2.18]

bhayäd, yathä—
kåtänta-jihvä-kuöiläà kåpäëéà
dåñövä yadéyäà trasatäm aréëäm |
svedodayaç cetasi saàcitänäà
mänoñmaëäm ätanute praçäntim ||551|| [atraiva 1.13]

romäïco vismayotsäha-harñädyais tatra vikriyäù | 305

romodgamolluka-sanagätra-saàsparçanädayaù ||552||

vismayena, yathä—
räghavasya guru-sära-nirbhara-
prauòhim äjagava-bhaïjanodbhaöam |
dor-balaà çrutavataù sabhäntare
romaharñaëam abhüt pinäkinaù ||553||

utsähena, yathä—
antraiù svair api saàyatägra-caraëo mürcchäviräma-kñaëaà
svädhéna-vraëitäìga-çastra-vivare romodgamaà varmayan |
bhagnänudvalayan nijän para-bhaöän ätarjayan niñöhuraà
dhanyoddäma-jaya-çriyaù påthu-raëa-stambhe patäkäyate ||554||

atrotsähena romäïcaù |

harñeëa, yathä—
romäëi sarväëy api bäla-bhäväd
vara-çriyaà vékñitum utsukäni |
tasyäs tadä korakitäìga-yañöer
 udgrévikädänam ivän bhüvan ||555|| (naiñadha 14.53)

atha svara-bhedaù—
vaisvaryaà sukha-duùkhädyais tatra syur gadgadädayaù ||556|| 306

sukhena, yathä—
paçyema taà bhüya iti bruväëäà
sakhéà vacobhiù kila sä tatarja |
na préti-karëejapatäà gatäni
bhüyo babhüvuù svara-vaikåtäni ||557||

atra priya-saàsmaraëa-janitena harñeëa bhüyo vaisvaryam |

duùkhena, yathä—
vilaläpa sa bäñpa-gadgadaà
sahajäm apy apahäya dhératäm |
abhitapta-mayo’pi märdavaà
bhajate kaiva kathä çarériñu ||558|| (ra.vaà. 8.43)

atha vepathuù—
vepathur harña-santräsa-jarä-krodhädibhir bhavet |
tatränubhäväù sphuraëa-gätra-kampädayo matäù ||559|| 307

harñeëa träsena ca, yathä—

tad-aìgam änanda-jaòena doñëä
pita sa-bäëa-vraëam ämamarça |
niùçvasya niùçvasya muhuç ca dérghaà
prasüù karäbhyäà bhaya-kampitäbhyäm ||560||

jarayä, yathä—
rundhänayä bahu-mukhéà gatim indriyäëäà
vadhveva gäòham anayä jarayopagüòhaù |
aìgena vepathu-matä jaòatäyujähaà
gantuà padäd api padaà gadituà ca nälam ||561|| (kuvalayävalé, 3.1)

krodhena, yathä—
ruñä samädhmäta-mågendra-tuìgaà
na kevalaà tasya vapuç cakampe |
sa-sindhu-bhübhåd-gaganä ca påthvé
nipätitolkä ca sa-tärakä dyauù ||562||

atha vaivarëyam—
viñädätaparoñädyair vaivarëyam upajäyate |
mukha-varëa-parävåtti-kärçyädyäs tatra vikriyäù ||563|| 308
viñädena, yathä—
çara-käëòa-päëòu-gaëòa-sthaléyam äbhäti parimitäbharaëä |
mädhava-pariëata-paträ katipaya-kusumeva kundalatä ||564|| (mä.a.mi. 3.8)

atra viraha-janitena viñädena päëòutvam |

ätapena, yathä—
dhütänäm abhimukha-pätibhiù samérair
äyäsäd aviçad alocanotpalänäm |
äninye mada-janitäà çriyaà vadhünäm
uñëäàçu-dyuti-janitaù kapola-rägaù ||565|| (kirätärjunéya 7.3)

roñeëa, yathä—
kadä mukhaà vara-tanu käraëäd åte
tavägataà kñaëam ayi kopa-pätratäm |
aparvaëi graha-kaluñendu-maëòalä
vibhävaré kathaya kathaà bhaviñyati ||566|| (mälavikägni-mitra 4.16)

athäçru—
viñäda-roña-santoñä-dhümädyair açru tat-kriyäù |
bäñpa-bindu-parikñepa-netra-saàmärjanädayaù ||567|| 309

viñädena, yathä—
tväm älikhya praëaya-kupitäà dhätu-rägaiù çiläyäm
ätmänaà te caraëa-patitaà yävad icchämi kartum |
asrais tävan muhur upacitair dåñöir älupyate me
krüras tasminn api na sahate saìgamaà nau kåtäntaù ||568|| [me.dü. 2.45]

roñeëa ca, yathä mamaiva—

känte kåtägasi puraù parivartamäne
sakhyaà saroja-çaçinoù sahasä babhüva |
roñäkñaraà sudåçi vaktum apärayantyäm
indévara-dvayam aväpa tuñära-dhäräm ||569||

atra säparädha-priya-darçana-janitena roñeëa mugdhäyä bäñpodgamaù |

santoñeëa, yathä—
änandajaù çokajam açru bäñpas
tayor açétaà çiçiro bibheda |
gaìgä-sarayvor jalam uñëa-taptaà
himädri-niñyanda ivävatérëaù ||570|| (ra.vaà. 14.53)

atra cira-proñita-pratyägata-räma-lakñmaëa-darçanänandena kausalyä-sumitrayor bäñpaù |

dhümena, yathä—
tasmin kñaëe käntam alakñayan sä
dhümävilair udgata-bäñpa-leçaiù |
antar-dalair amburuhäm ivärdrair
ayatna-karëäbharaëair apäìgaiù ||571||

atra viväha-dhümena lakñmyä bäñpodgamaù |

atha pralayaù—
pralayo duùkha-dhätädyaiç ceñöä tatra visaàjïatä ||572|| 310ab

duùkhena, yathä—
vapuñä karaëojjhitena sä
nipatanté patim apy apätayan |
nanu taila-niñeka-bindunä
saha dépärcir upaiti mediném ||573|| (ra.vaà. 8.38)

atrendumaté-vipatti-janitena duùkhenäjasya pralayaù |

ghätena, yathä—
pürvaà prahartä na jaghäna bhüyaù
pratiprahäräkñamam açvasädé |
turaìgam askandha-niñaëëa-dehaà
pratyäçvasantaà ripum äcakäìkña ||574|| (ra.vaà. 7.47)

atra pratibhaöa-prahäreëäçvasädino mürcchä |

sarve’pi sattva-mülatväd bhävä yadyapi sättvikäù | 310cd

tathäpy améñäà sattvaika-mülatvät sättvika-prathä ||575||
anubhäväç ca kathyante bhäva-saàsücanäd amé | 311
evaà dvairüpyam eteñäà kathitaà bhäva-kovidaiù ||576||
anubhävaika-nidhinä sukhänubhava-çälinä |
çré-siàha-bhübhujä säìgam anubhävä nirüpitäù ||577|| 312

asmat-kalpa-latä-daläni gilati tvat-käma-gaurväryatäà

mac-cintämaëi-vedibhiù pariëamed dürän nayoccair gajam |
ity ärüòha-vitardikäù pratipathaà jalpanti bhüdevatäù
siàha-kñmäbhuji kalpa-våkña-surabhé-hasty-ädi-dänodyate ||578|| 313

rakñäyäà räkñasärià prabala-vimata-vidrävaëe vérabhadraà

käruëye rämabhadraà bhuja-bala-vibhavärohaëe rauhiëeyam |
päïcälaà caïcaläkñé-paricaraëa-vidhau pürëa-candraà prasäde
kandarpa-rüpa-darpe tulayati nitaräà siàha-bhüpäla-candraù ||579|| 314
iti çrémad-ändhra-maëòalädhéçvara-pratigaëòa-bhairava-çrémad-anapota-narendra-nandana-
bhuja-bala-bhéma-çré-siàha-bhüpäla-viracite rasärëava-sudhäkara-nämni näöyälaìkära-çästre
raïjakolläso näma
prathamo viläsaù
||1||

--o)0(o--
 (2)

dvitéyo viläsaù

rasikolläsaù

kalyäëa-däyi bhavatäà bhaved bhavya-guëäkaram |

kamaläkucakäleya-vyaïjitoraù-sthalaà mahaù ||1|| 1
cid-acit-kñema-käriëyai namaù çré-parëajädibhiù |
vandyäyai värdhi-nandinyai karägrastha-payoruhe ||2|| 2

atha vyabhicäri-bhäväù—

vy-abhé ity upasargau dvau viçeñäbhimukhatvayoù |

viçeñeëäbhimukhyena caranti sthäyinaà prati ||3|| 3
väg-aìga-sattva-sücyä jïeyäs te vyabhicäriëaù |
taà cärayanti bhävasya gatià saïcäriëo’pi ||4|| 4
unmajjanto nimajjantaù sthäyiny amåta-väridhau |
ürmivad vardhayanty enaà yänti tad-rüpatäà ca te ||5|| 5
nirvedo’tha viñädo dainyaà gläni-çramau ca mada-garvau |
çaìkä-träsävegä unmädäpasmåté tathä vyädhiù ||6|| 6
moho måtir älasyaà jäòyaà vréòävahitthä ca |
småtir atha vitarka-cintä-mati-dhåtayo harña utsukatvaà ca ||7|| 7
augryam arñäsüyäç cäpalyaà caiva nidrä ca |
suptir bodha itéme bhävä vyabhicäriëaù samäkhyätäù ||8|| 8

tatra (1) nirvedaù—

tattva-jïänäc ca daurgatyäv äpado viprayogataù |
érñyäder api saàjätaà nirvedaù svävamänanam ||9||9 9

tattva-jïänäd, yathä—
präptäù çriyaù sakala-käma-dughäs tataù kià
nyastaà padaà çirasi vidviñatäà tataù kim |
saàmänitäù praëayino vibhavais tataù kià
kalpaà sthitaà tanu-bhåtäà tanubhis tataù kim ||10|| (vairägya-çataka 67)

9
Another reading in some manuscripts:
anubhävas tu naiñphalya-matir nirveda ucyate |
atra cintäçru-niùçvasa-vaivarëyocchväsa-dénatä ||
 kià vidyäsu viçäradair api sutaiù präptädhika-praçrayaiù
kià därair abhirüpa-rüpa-caritair ätmänukülair api |
kià käryaà cira-jévitena vigata-vyädhi-pracäreëa vä
däridryopahataà yad etad akhilaà duùkhäya me kevalam ||11||

äpado, yathä—
surata-çrama-sambhåto mukhe
dhriyate sveda-lavodgamo’pi te |
atha cästamitä tvam ätmanä
dhig imäà deha-bhåtäm asäratäm ||12|| (raghu. 8.57)

viprayogäd, yathä—
yaysäà te divasästayä saha mayä nétä yathä sve gåhe
yat-sambandhi-kathäbhir eva satataà dérghäbhir asthéyate |
ekaù samprati näçita-priyatamas täm eva rämaù kathaà
päpaù païcavaöéà vilokayatu vä gacchatv asambhävya vä ||13|| (u.rä.ca. 2.29)

atra sétä-viprayuktasya rämasya väg-ärambha-sücitenätmävamänanena nirvedaù pratéyate |

érñyayä, yathä—
kuryuù çastra-kathäm amé yadi manor vaàçe manuñyäìkuräù
syäc ced brahma-gaëo’yam äkåti-gaëas tatreñyate ced bhavän |
samräjäà samidhäà ca sädhakatamaà dhatte chidäkäraëaà
dhiì maurvé-kuça-karñaëolbaëa-kiëa-granthir mamäyaà karaù ||14||
(anargha. 4.44)

atra rämacandra-çatänanda-viñayerñyä-janitena dhig iti väg-ärambha-sücitena

svätmävamänanena jämadagnyasya nirvedaù |

atha (2) viñädaù—

prärabdha-käryänirvähäd iñöänaväpter vipattitaù |
aparädha-parijïänäd anutäpas tu yo bhavet ||15|| 10
viñädaù sa tridhä jyeñöha-madhyamädhama-saàçrayät |
sahäyänveñaëopäya-cintädyä uttame matäù ||16|| 11
anutsähaç ca vaicittyam ity ädyä madhyame matäù |
adhamasyänubhäväù syur vaicitryam avalokanam | 12
rodana-çväsita-dhyäna-mukha-çoñädayo’pi ca ||17||

prärabdha-käryänirvähäd, yathä—
väraà väraà tirayati dåçäv udgato bäñpa-püras
tat-saìkalpopahita-jaòima stambham abhyeti gätram |
sadyaù svidyann nayam aviratotkampa-loläìgulékaù
päëir lekhävidhiñu nitaräà vartate kià karomi ||18|| (mälatémädhava 1.38)
atra prastuta-citra-nirmäëänirvähän mädhavasya kià karométi väg-ärambha-sücitayä tad-
darçanopäya-cintayä viñädo vyajyate |

tatra iñöänaväpter, yathä—

saïcäriëé dépa-çikheva rätrau
yaà yaà vyatéyäya patiàvarä sä |
narendram ärgäööa iva prapede
vivarëa-bhävaà sa sa bhümi-pälaù ||19|| (ra.vaà. 6.67)

atrendumatém äkäìkñatäà bhümipaténäà tad-anaväptyä mukha-vaivarëyena viñädo vyajyate |

vipattitaù, yathä—
hä hä dhik para-gåha-väsa-düñaëaà yad
vaidehyäù praçamitam adbhutair upäyaiù |
etat tat punar api daiva-durvipäkäd
älarkaà viñam iva sarvataù prasåptam ||20|| (u.rä.ca. 1.40)

atra sétäpaväda-rüpäyä vipatter hä hä dhig iti väg-ärambheëa rämasya viñädo gamyate |

yathä vä—
sä durnimittopagatäd viñädät
sadyaù parimläna-mukhäravindä |
räjïaù çivaà sävarajasya bhüyäd
ity äçaçaàçe karaëair bähyaiù ||21|| (raghu. 14.50)

atra durnimittänumitäyä vipatter mukha-çoñaëenänubhävena vaidehyä viñädaù |

aparädha-parijïänät, yathä—
hä täteti kranditam äkarëya viñaëëas
tasyänviñyan vetasa-güòhaà prabhavaà saù |
çalya-protaà prekñya sakumbhaà muni-putraà
täpäd antaù-çalya iväsét kñitipo’pi ||22|| (raghu. 9.75)

atha (3) dainyam—

håt-täpa-durgatatvädyair anauddhatyaà hi dénatä | 13
tatränubhävä mälinya-gätra-stambhädayo matäù ||23||

håt-täpät, yathä—
etat kåtvä priyam anucita-prärthanä-vartamno me
sauhärdäd vä vidhura iti vä mayy anukroça-buddhyä |
iñöän deçän jalada vihara prävåñä sambhåta-çrér
mäbhüd evaà kñaëam api ca te vidyutä viprayogaù ||24|| (me.dü. 2.55)

daurgandhyäd, yathä—
dénä déna-mukhaiù svakéya-çiçukair äkåñöa-jérëämbarä
 kroçadbhiù kñudhitari nirannapiöharä nekñyeta ced gehiné |
yäcïä-dainya-bhayena gadgada-galat-truöyad-vilénäkñaraà
ko dehéti vadet sva-dagdha-jaöharasyärthe manasvé pumän ||25||

atha (4) gläniù—

ädhi-vyädhi-jarä-tåñëä-vyäyäma-suratädibhiù | 14
niñpräëatä glänir atra kñämäìga-vacana-kriyäù |
kampänutsäha-vaivarëya-nayana-bhramaëädayaù ||26|| 15

ädhinä, yathä—
kisalayam iva mugdhaà bandhanäd vipralünaà
hådaya-kusuma-çoñé däruëo dérgha-çokaù |
glapayati paripäëòu kñämam asyäù çaréraà
çaradija iva gharmaù ketaké-patra-garbham ||27|| (uttara-räma-carita 3.5)

vyädhinä, yathä—
tasya päëòu-vadanälpa-bhüñaëä
sävalamba-gamanä mådu-svanä |
räja-yakñma-parihäëir äyayau
käma-yäna-samavasthayä tuläm ||28|| (raghu. 19.50)

jarayä, yathä—
vivåddhià kampasya prathayatitaräà sädhvasa-vaçäd
avispañöäà dåñöià tirayatitaräà bäñpa-salilaiù |
skhalad-varëäà väëéà janayatitaräà gadgadatayä
jaräyäù sähäyyaà mama hi paritoño’dya kurute ||29|| (ratnävalé 4.13)

atra harñasya jarä-sahakäritva-kathanäd ubhayänubhävair api kampädibhir jarä-gläner eva

prädhänyaà gamyate |

tåñëayä, yathä—
vindhyä-dhvänau virala-saliläs tarñiëé tatra sétä
yävan mürchäà kalayati kila vyäkule rämabhadre |
dräk saumitriù puöaka-kalaçéà mäludhänédalänäà
tävat präpto dadhad atibhåtäà väriëä nairjhareëa ||30|| (bäla-rämäyaëa 6.50)

vyäyämena, yathä—
atanu-kuca-bharänatena bhüyaù
çrama-janitänatinä çarérakeëa |
anucita-gati-säda-niùsahatvaà
kala-bhara-karorubhir ürubhir dadhänaiù ||31|| (çi.va. 7.66)

suratena, yathä—
ati-prayatnena ratänta-täntä
kåñëena talpävaropitä sä |
 älambya tasyaiva karaà kareëa
jyotsnä-kåtänandam alindam äpa ||32||

atha (5) çramaù—

çramo mänasa-khedaù syäd adhva-nåtya-ratädobhiù |
aìga-mardana-niùçväsau päda-saàvähanaà tathä ||33|| 16
jåmbhaëaà mandayänaà ca mukhanetra-vighürëanam |
sétkåtiç ceti vijïeyä anubhäväù çramodbhaväù ||34|| 17

adhvanä, yathä—
sadyaù puré-parisare’pi çiréña-mådvé
sétä javät tricaturäëi padäni gatvä |
gantavyam adya kiyad ity asakåd bruväëä
rämäçuëaù kåtavaté prathamävatäram ||35|| (bäla-rämäyaëa 6.34)

nåtyena, yathä—
sveda-kledita-kaìkaëäà bhuja-latäà kåtvä mådaìgäçrayäà
ceöé-hasta-samarpitaika-caraëä maïjéra-sandhitsayä |
sä bhüyaù stana-kampa-sücita-rayaà niùçväsam ämuïcaté
raìga-sthänam anaìga-sätkåtavaté tälävadhau tasthuñé ||36||

ratyä, yathä mamaiva—

nitänta-surata-kläntäà celänta-kåta-véjanäm |
käntäà lulita-neträntäà kalaye kala-bhäñiëém ||37||

atha (6) madaù—

madas tv änanda-saàmoha-sambhedo madiräkåtaù |
sa tridhä taruëo madhyo’pakåñöaç ceti bhedataù ||38|| 18
dåñöiù smerä mukhe rägaù sasmitäkulitaà vacaù |
lalitäviddha-gaty-ädyäç ceñöäù syus taruëe made ||39|| 19

yathä—
bhäva-häri hasitaà vacanänäà
kauçalaà dåçi vikära-viçeñäù |
cakrire bhåçam åjor api vadhväù
kämineva taruëena madena ||40|| (çi.va. 10.13)

atha madhyamaù—
madhyame tu made väci skhalanaà ghürëanaà dåçoù |
gamane vaktratä bähvor vikñepa-srastatädayaù ||41|| 20

yathä—
rundhaté nayana-väkya-vikäsaà
säditobhaya-karä parirambhe |
vréòitasya lalitaà yuvaténäà
 kñébatä bahu-guëair anujahre ||42|| (bhäraveù 9.67)

atha nécaù—
apakåñöe tu ceñöäù syur gati-bhaìgo visaàjïatä |
niñöhévanaà muhuù çväso hikkä chardyädayo matäù ||43|| 21

yathä—
niñöhévantyo mukharita-mukhaà gauravät kandharäyäù
präyo hikkä-vikala-vikalaà väkyam ardhaà gåëantyaù |
naiväpekñäà galita-vasane näpy upekñäm ayante
päyaà päyaà bahu-vidha-madhüny eka-véthyä kumäryaù ||44||

taruëas tüttamädénäà madhyamo madhya-nécayoù |

apakåñöas tu nécänäà tat-tan-mada-vivardhane ||45|| 22
uttama-prakåtiù çete madhyo hasati gäyati |
adhama-prakåtir grämyaà paruñaà vakti roditi ||46|| 23

uttama-prakåter mada-våddhir, yathä—

tat-kñaëaà viparivartita-hriyor
neñyatoù çayanam iddha-rägayoù |
sä babhüva vaça-vartiné tayoù
preyasaù suvadanä madasya ca ||47|| (ku.saà. 8.79)

madhyamasya mada-våddhir, yathä—

vinäpi hetuà vikaöaà jahäsa
padeñu caskhäla same’pi märge |
vighürëamänaù sa madätirekäd
äkäçam älambanam älalambe ||48||

adhamasya mada-våddhir, yathä—

taha taha gäméëa-ghariëé
mada-vivasä kiàpi kiàpi bäharai |
jaha jaha kula-bahuäo
soüëa sarandi pihia kaëëäo ||49||

(tathä tathä gräméëa-gåhiëé

mada-vivaçä kim api kim api vyäharati |
yathä yathä kula-vadhvaù
çrutvä saranti pihita-karëäù ||)

aiçvaryädi-kåtaù kaiçcit mäno mada itéritaù |

vakñyamäëasya garvasya bheda evety udäsmahe ||50|| 24

atha (7) garvaù—

aiçvarya-rüpa-täruëya-kula-vidyä-balair api |
iñöa-läbhädinänyeñäm avajïä garva éritaù ||51|| 25
anubhävä bhavanty atra gurv-äjïädy-äjïä-vyatikramaù |
anuttara-praadänaà ca vaimukhyaà bhäñaëe’pi ca ||52|| 26
vibhramäpahnuté väkya-päruñyam anavekñaëam |
avekñaëaà nijäìgänäm aìga-bhaìgädayo’pi ca ||53|| 27

aiçvaryam äjïä-siddhiù | tena yathä—

räho tarjaya bhäskaraà varuëa he nirväpyatäà pävakaù

sarve värimucaù sametya kuruta gréñmasya darpa-cchidäm |
präleyäcala candra dugdha-jaladhe hemanta mandäkini
dräg devasya gåhänupeta bhavatäà sevä-kñaëo vartate ||54||
(bäla-rämäyaëa 5.22)

yathä vä—
vahne nihnotum arciù paricinu purataù siïcato värivähän
hemantasyäntike syäù prathayati davathuà yena te gréñma noñmä |
märtaëòäç caëòatäpa-praçamana-vidhaye dhatta näòéà jalärdräà
devo nänya-pratäpaà tribhuvana-vijayé måñyate çré-daçäsyaù ||55||
(bäla-rämäyaëa 1.31)

rüpa-täruëyäbhyäà, yathä—
väöéñu väöéñu viläsinénäà
caran yuvä cärutayätidåptaù |
tåëäya nämanyata puñpa-cäpaà
kareëa lélä-kalitäravindaù ||56||

kulena, yathä—
gauòaà räñöram anuttamaà nirupamä taträpi räòhäpuré
bhüri-çreñöhika-näma dhäma paramaà tatrottamo naù pitä |
tat-puträç ca mahäkulä na viditäù kasyätra teñäm api
prajïä-çéla-viveka-dhairya-vinayäcärair ahaà cottamaù ||57||
(prabodha-candrodayaù, 2.7)

vidyayä, yathä—
bindu-dvandva-taraìgitägra-saraëiù kartä çiro-bindukaà
karmeti krama-çikñitänvaya-kalä ye ke’pi tebhyo namaù |
ye tu grantha-sahasra-çäëakañaëa-truöyat-kalaìkair giräm
ullekhaiù kavayanti bilhaëa-kavis teñv eva saànahyati ||58||
(karëa-sundaré)

balena, yathä—
rudrädres tulanaà sva-kaëöha-vipina-cchedo harer väsanaà
käräveçmani puñpakasya haraëaà yasyorjitäù kelayaù |
 so’yaà durmada-bähu-daëòa-sacivo laìkeçvaras tasya me
kä çläghä guëa-jarjareëa dhanuñäkåñöena bhagnena vä ||59||
(bäla-rämäyaëa, 1.51)

iñöa-präptyä, yathä—
ästäà tävad anaìga-cäpa-vibhavaù kä näma sä kaumudé
düre tiñöhatu matta-kokila-rutaà saàväntu mandäniläù |
häsolläsa-taraìgitair asakalair neträïcalaiç caïcalaiù
säkütair urarékaroti taruëé seyaà praëämäïjalim ||60||

atha (8) çaìkä—

çaìkä cauryäparädhädyaiù sväniñöotprekñaëaà matam |
tatra ceñöämuhuù pärçva-darçanaà mukha-çoñaëam ||61|| 28
avakuëöhana-vaivarëya-kaëöha-sädädayo’pi ca |
çaìkä dvidyeyam ätmotthä parotthä ceti bhedataù ||62|| 29
sväkärya-janitä svotthä präyo vyaìgyeyam iìgitaiù |
iìgitäni tu pakñma-bhrü-tärakä-dåñöi-vikriyäù ||63|| 30

aparädhät svotthä, yathä—

tat-sakhyä marutätha vä pracalitä valléti muhyad-dhiyo
dåñövä vyäkulatärayä nigadato mithyä-prasädaà mukhe |
gaìgä-nütana-saìginaù paçupater antaùpuraà gacchato
nütnä saiva daçä svayaà piçunatäà devé-sakhénäà gatä ||64||

saiva cauryeëa, yathä—

mådnan kñérädi-cauryän masåëa-surabhiëé såkvaëé päëi-gharñair
äghräyäghräya hastaà sapadi paruñayan kiìkiëé-mekhaläyäm |
väraà väraà viçäle diçi diçi vikiran locane lolatäre
mandaà mandaà jananyäù parisaram ayate küöa-gopäla-bälaù ||65||

parotthä tu nijasyaiva parasyäkäryato bhavet |

präyeëäkära-ceñöäbhyäà täm imäm anubhävayet | 31
äkäraù sättvikaç ceñöä tv aìga-pratyaìgajäù kriyäù ||66|| 32ab

parotthä, yathä—
préte vidhätari purä paribhüya martyän
vavre’nyato yad abhayaà sa bhavän ahaàyuù |
tan-marmaëi spåçati mäm atimätram adya
hä vatsa çäntam athavä daçakandharo’si ||67|| (anargha-räghava 4.9)

atra garvita-rävaëa-kåtena martyetaräbhaya-varaëena jätä mälyavataù çaìkä marmaëi

spåçatétyädinä väg-ärambheëa pratéyate |

atha (9) träsaù—

träsas tu citta-cäïcalyaà vidyut-kravyäda-garjitaiù | 32
tathä bhüta-bhujaìgädyair vijïeyäs tatra vikriyäù ||68||
utkampa-gätra-saìkoca-romäïca-stambha-gadgadäù | 33
muhur nimeña-vibhränti-pärçvasthälambanädayaù ||69||

vidyuto, yathä—
varñäsu täsu kñaëa-ruk prakäçät
trastä ramä çärìgiëam äliliìga |
vidyuc ca sä vékñya tad-aìga-çobhäà
hréëeva türëaà jaladaà jagähe ||70||

kravyädo hiàsra-sattvam | tasmäd, yathä—

sva-vikriyädarçita-sädhvasaughät
priyäbhir äliìgita-kandharäëäm |
akäri bhallüka-kulena yatra
vidyädharäëäm animitta-maitré ||71||

garjitena, yathä—
praëaya-kopa-bhüto’pi paräìmukhäù
sapadi väridharärava-bhéravaù |
praëayinaù parirabdhum anantaraà
vavalire bali-recita-madhyamäù ||72|| (çi.va., 6.38)

garjitaà mahäravopalakñaëam | tena bheryädi-dhvanir api bhavati |

bheré-dhvaninä, yathä—
nananda nidrä-rasa-bhaïjanair api
prayäëa-türya-dhvanibhir dharäpateù |
atarkitätaìka-vilola-padmajä-
payodhara-dvandva-nipéòito hariù ||73||

bhüta-darçanäd, yathä—
sä patyuù pariväreëa piçäcair api veñöitä |
utkampamäna-hådayä sakhébhiù sambodhyata ||74||

bhujaìgamäd, yathä—
kalyäëa-däyi bhavato’stu pinäka-päëi-
päëi-grahe bhujaga-kaìkaëa-bhéñatäyäù |
sambhränta-dåñöi sahasaiva namaù çiväyety
ardhokti-sasmita-nataà mukham ambikäyäù ||75||
(rasa-kalikäyäm apy ullikhitam idam, 23 puöe)

atha (10) ävegaù—

cittasya sambhramo yaù syäd ävego’yaà sa cäñöadhä | 34
utpäta-väta-varñägni-matta-kuïjara-darçanät ||76||
priyäpriya-çruteç cäpi çatrava-vyasanäd api | 35
tatrautpätas tu çailädi-kampa-ketüdayädayaù ||77||
taj-jäù sarväìga-visraàso vaimukhyam apasarpaëam | 36
viñäda-mukha-vaivarëya-vismayädyäs tu vikriyäù ||78||

çaila-prakampanäd, yathä—
kailäsädräv udaste paricalita-gaëeñüllasat-kautukeñu
kroòaà mätuù kumäre viçati viñamuciprekñamäëe saroñam |
pädävañöambha-sédad vapuñi daçamukhe yäti pätäla-mülaà
kruddho’py äçliñöa-mürtir ghanataram umayä pätu håñöaù çivo vaù ||79||

atra kailäsa-kampa-janita-pramatha-gaëa-vismaya-kärtikeyäpasarpaëa-kätyäyané-
sädhvasädibhir anubhävais tat-tad-gata-sambhramätiçaya-rüpa ävego vyajyate |

ketüdayäd, yathä—
hantälokya kuöumbino diviñadäà dhüma-grahaà diì-mukhe
trastäìgäs tvaritaà paraspara-gåhän abhyetya cintä-paräù |
dhänyänäm anativyayäya gåhiëér äjïäpayantyo muhur
nidhyäyanti viniùçvasanti gaëaço rathyä-mukheñv äsate ||80||

atha vätävegaù—
tvarayägamanaà vastra-grahaëaà cävakuëöhanam | 37
neträvamärjanädyäç ca vätävega-bhaväù kriyäù ||81||

yathä—
dikñu vyüòhäìghripäìgas tåëa-jaöita-calat-päàsu-daëòo’ntarikñe
jhäìkäré çarkarälaù pathiñu viöapinäà skandha-käñaiù sadhümaù |
präsädänäà nikuïjeñv abhinava-jaladodgära-gambhéra-dhéraç
caëòärambhaù saméro vahati paridiçaà bhéru kià sambhrameëa ||82||
(veëé-saàhära 2.19)

atra väta-kåta-saàrambho väg-ärambheëa pratipädyate |

atha varñävegaù—
chatra-graho’ìga-saìkoco bähu-svastika-dhävane | 38
uñëäçrayaëam ity ädyä varñävega-bhaväù kriyäù ||83||

yathä—
ämekhalaà caïcaratä ghanänäà
chäyäm adhaù sänugatäà niñevya |
udvejitä våñöibhir äçrayante
çåìgäëi yasyätapavanti siddhäù ||84|| [ku.saà. 7.5]

atra siddhänäm agra-çikhara-dhävanena sücitaù |

atha agny-ävegaù—
agny-ävegaù-bhaväç ceñöä véjanaà cäìga-dhünanam | 39
vyatyasta-pada-vikñepa-netra-saìkocanädayaù ||85||

yathä—
düra-protsäryamäëämbara-cara-nikarottäla-kéläbhighätaù
prabhraçyad-väji-varga-bhramaëa-niyama-navyäkula-bradhna-sütaù |
leòhi prauòho hutäçaù kåta-laya-samayäçaìkam äkäça-véthéà
gaìgä-sünu-prayukta-prathita-hutavahästränubhäva-prasütaù ||86||
(dhanaïjaya-vijaya 67)

atha kuïjarävegaù—
ävege kuïjarodbhüte satvaraà cäpasarpaëam | 40
vilokanaà muhuù paçcät träsa-kampädayo matäù ||87||

yathä—
nirantaräle’pi vimucyamäne
düraà pathi präëa-bhåtäà gaëena |
tejo-mahadbhis tamaseva dépair
dvipair asambädhamayäm babhüve ||88||

açvena, yathä—
utkhäya darpa-calitena sahaiva rajjvä
kélaà prayatna-paramänavadurgraheëa |
äkulyakäri kaöakas turageëa türëam
açveti vidrutam anudravatäçvam anyam ||89||

priya-çravaëäd, yathä—
priya-çravaëaje hy asmin abhutthänopagühane | 41
préti-dänaà priyaà väkyaà romaharñädayo’pi ca ||90||

yathä—
janäya çuddhänta-caräya çaàsate
kumära-janmämåta-saàmitäkñaram |
adeyam äsét trayam eva bhüpateù
çaçiprabhaà chatram ubhe ca cämare ||91|| (ra.vaà. 3.16)

apriya-çruter, yathä—
apriya-çrutije’py asmin viläpah parivartanam | 42
äkranditaà ca patanaà parito bhramaëädayaù ||92||

çätraväd, yathä—
ceñöäù syuù çätravävege varma-çasträdi-dhäraëam | 43
ratha-väji-gajäroha-sahasäpakramädayaù ||93||
yathä—
rämo näma babhüva huà tad abalä séteti huà täà pitur
väcä païcavaöé-vane nivasatas tasyäharad rävaëaù |
kåñëasyeti purätanéà nija-kathäm äkarëya mätreritäà
saumitre kva dhanur dhanur dhanur iti vyagrä giraù päntu vaù ||94||
[kå.ka.2.72]

ete syur uttamädénäm anubhävä yathocitam ||95|| 44

atha unmädaù—
unmädaç citta-vibhräntir viyogäd iñöa-näçataù |
viyogaje tu ceñöäù syur dhävanaà paridevanam ||96|| 45
asambaddha-pralapanaà çayaëaà sahasotthitiù |
acetanaiù sahäläpo nirnimitta-smitädayaù ||97|| 46

yathä—
äçütthänaà sadåça-gaëanä cetanäcetaneñu
prauòhauñmäbhiçvasitam asakån nirgato bäñpa-püraù |
nirlakñyä väg gatir aviñayä nirnimittaà smitaà ca
präyeëäsyäù prathayatitaräà bhränti-dätrém avasthäm ||98||

iñöa-näçäd, yathä—
iñöa-näça-kåte tv asmin bhasmädi-parilepanam |
nåtya-gétädi-racanä tåëa-nirmälya-dhäraëam | 47
cévarävaraëädéni präg-uktäç cäpi vikriyäù ||99||

yathä—
kénäço’pi bibheti yädava-kuläd våddhasya kä me gatir
bhedaù syät svajaneñu kià nu çatadhä sédanti gäträëi me |
so’yaà buddhi-viparyayo mama samaà sarve hatä bändhavä
na çraddeyam idaà hi väkyam ahahä muhyanti marmäëi me ||100||

atha (12) apasmåtiù—

dhätu-vaiñamya-doñeëa bhütäveçädinä kåtaù | 48
citta-kñobhas tv apasmäras tatra ceñöäù prakampanam ||101||
dhävanaà patanaà stambho bhramaëaà netra-vikriyäù | 49
svoñöha-daàça-bhujäsphoöa-lälä-phenädayo’pi ca ||102||

yathä—
lälä-phena-vyatikara-parikledi-bhugnoñöha-pärçvaà
gäyaà gäyaà kalita-ruditaà pronnamantaà patantam |
stabdhodvåtta-kñubhita-nayanaà maëòalena bhramantaà
bhütäviñöaà kam api puruñaà tatra véthyäm apaçyam ||103||

doña-vaiñamyajas tv eña vyädhir evety udäsmahe ||103|| 50

atha (13) vyädhiù—
doñodreka-viyogädyair syäd vyädhir atra tu |
gätra-stambhaù çlathäìgatvaà küjanaà mukha-küëanam ||104|| 51
srastäìgatäkñi-vikñepa-niùçväsädyäs tu vikriyäù |
saçéto däha-yuktaù sa dvividhaù parikértitaù ||105|| 5210
hanu-saïcälanaà bäñpaù sarväìgotkampa-küjane |
jänu-kuïcana-romäïca-mukha-çoñädayo’pi ca ||106|| 53

yathä—
romäïcam aìkürayati prakämaà
sparçena sarväìgaka-saìgatena |
doù-svastikäçliñöa-payodharäëäà
çéta-jvaraù känta iväìganänäm ||107||

däha-jvare tu ceñöäù syuù çéta-mälyädi-käìkñaëam |

päëi-päda-parikñepa-mukha-çoñädayo’pi ca ||108|| 54

yathä—
çayyä puñpamayé parägamayatäm aìgärpaëäd açnute
tämyanty antikatälavåntanaliné-paträëi dehoñmaëä |
nyastaà ca stana-maëòale malayajaà çérëäntaraà dåçyate
kväthäd äçu bhavanti phenila-mukhä bhüñämåëäläìkuräù ||109||

atha (14) mohaù—

äpad-bhéti-viyogädyair mohaç cittasya müòhatä |
vikriyäs tatra vijïeyä indriyäëäà ca çünyatä | 55
niçceñöatäìga-bhramaëa-patanäghürëanädayaù ||110||

äpado, yathä—
tato’bhiñaìgänila-vipraviddhä
prabhraçyamänäbharaëa-prasütä |
sva-mürti-läbha-prakåtià dharitréà
lateva sétä sahasä jagäma ||111|| (ra.vaà. 14.54)

bhéter, yathä—
smaras tathäbhütam ayugma-netraà
paçyann adürän manasäpy adhåñyam |
nälakñayat sädhvasa-sanna-hastaù
srastaà çaraà cäpam api sva-hastät ||112|| [ku.saà. 3.51]

viyogäd, yathä—

10
The following half karika is found in only one edition: (çéta-jvare tu ceñöäù syuù santäpaç cäìga-sädanam |
This does not appear to be serious. (See karika 54)
 tad-vaktraà nayena ca te smita-sudhä-mugdhaà ca tad väcikaà
sä veëé sa bhuja-kramo’tisaralo lélälasä sä gatiù |
tanvé seti ca seti seti satataà tad-dhyäna-baddhätmano
nidrä no na ratir na cäpi viratiù çünyaà mano vartate ||113|| (rasa-kalikä, 32)

atha (15) måtiù—

väyor dhanaïjayäkhyasya viprayogo ya ätmanä | 56
çarérävacchedavatä maraëaà näma tad bhavet ||114||
etac ca dvividhaà proktaà vyädhijaà cäbhighätajam | 57
ädyaà tv asädhya-håc-chüla-viñücy-ädi-samudbhavam ||115||
amé tatränubhäväù syur avyaktäkñara-bhäñaëam | 58
vivarëa-gätratä manda-çväsädi stambha-mélane |
hikkä parijanäpekñä-niçceñöendriyatädayaù ||116|| 59

yathä—
käye sédati kaëöha-rodhini kaphe kuëöhe ca väëé-pathe
jihmäyäà dåçi jévite jigamiñau çväse çanaiù çämyati |
ägatya svayam eva naù karuëayä kätyäyané-vallabhaù
karëe varëayatäd bhavärëava-bhayäd uttärakaà tärakam ||117||

dvitéyaà ghäta-patana-dohodbandha-viñädijam |
tatra ghätädije bhümi-patana-krandanädayaù ||118|| 60

yathä abhiräma-räghave—
ärya-çara-päta-vivaräd udbudbuda-pheniläsra-kardamitä |
apatan na calati kiàcid vikåtäkåtir adya vajra-nihateva ||119||

viñaà tu vatsanäbhädyam añöau vegäs tad-udbhaväù |

kärñëyaà kampo däho hikkä phenaç ca kandhara-bhaìgaù | 61
jaòatä måtir iti kathitä kramaçaù prathamädyä vegajäç ceñöäù ||120||

yatha priya-darçikäyäà (4.9)—

eñä mléayatédam akñi-yugalaà jätä mamändhä diçaù
kaëöho’syä uparudhyate mama giro niryänti kåcchräd imäù |
etasyäù çvasitaà håtaà mama tanur niçceñöatäm ägatä
manye’syäù viña-vega eva hi paraà sarvaà tu duùkhaà mayi ||121||

aträkñi-nimélana-kaëöha-rodhana-niùçväsäyäsädibhir äraëyikäyä viña-vega-janitä måtir

avagamyate |

atha (16) älasyam—

svabhäva-çrama-sauhitya-garbha-nirbharatädibhiù | 62
kåcchrät kriyonmukhatvaà yat tad älasyam iha kriyäù ||122||
aìga-bhaìgaù kriyä-dveño jåmbhaëäkñi-vimardane | 63
çayyäsanaika-priyatä tandré-nidrädayo’pi ca ||123||
svabhäva-çramäbhyäà, yathä—
muhur iti vana-vibhramäbhiñaìgäd
atami tadä nitaräà nitambinébhiù |
mådutara-tanavo’lasäù prakåtyä
ciram api täù kim uta prayäsa-bhäjaù ||124|| (çi.va. 7.68)

sauhityaà bhojanädi-tåptiù, tena yathä—

trailokyäbhaya-lagnakena bhavatä véreëa vismäritas
taj-jémüta-muhürta-maëòana-dhanuù-päëòityam äkhaëòalaù |
kià cäjasra-makhärpitena haviñä samphulla-mäàsollasat
sarväìgéëa-balé-vilupta-nayana-vyühaù kathaà vartate ||125|| (a.rä. 1.28)

atra mando-våddhyä çakrasya sauhityam | tat-kåtam älasyaà kathaà vartate ity anena väg-
ärambheëa vyajyate |

garbha-nirbharatayä, yathä—
äsanaika-priyasyäsyäù sakhé-gäträvalambinaù |
garbhälasasya vapuño bhäro’bhüt sväìga-dhäraëam ||126||

atha (17) jäòyam—

jäòyam apratipattiù syäd iñöäniñöhärthayoù çruteù | 64
dåñöer vä virahädeç ca kriyäs tatränimeñatä |
açrutiù päravaçyaà ca tüñëém-bhävädayo’pi ca ||127|| 65

iñöa-çruter, yathä—
priye’parä yacchati väcam unmukhé
nibaddha-dåñöiù çithiläkuloccayä |
samädadhe näàçukam ähitaà våthä
na veda puñpeñu ca päëi-pallavam ||128|| (kirätärjunéye 8.15)

atra priya-väkya-çravaëa-janita-jäòyam animeñatvädinä vyajyate |

priya-darçanäd, yathä—
ehai so bi pauttho ahaà a kuppejja so bi aëuëejja |
ia ciàteàté bahuä daööhüëa piaà ëa kià pi sammarai ||129||11

(eñyati so’pi proñitaù ahaà ca kupyeyaà so’py anuneñyati |

iti cintayanté vadhür dåñövä priyaà na kim api saàsmarati ||)

atra priya-darçana-janitaà jäòyaà pürva-cintita-kriyä-vismaraëena vyajyate |

apriya-çravaëäd, yathä—

11
pürvärdha-mätraà gäthä-saptaçatyäà dåçyate 1.17.
 äpucchantasya bahü gamiduà daiassa suëia addhottim |
aëumaàëiduà na jäëai ëa niväreduà paravasä ubaha ||130||

(äpåcchamänasya vadhür gantuà dayitasya çrutvä ardhoktim |

anumantuà na jänäti na nivärayituà para-vaçä paçyata ||)

aniñöa-darçanäd, yathä—
sasureëa òajjamäëe gharaëiaòabhave ëiuàja-puàjaàmi |
ëa suëai suëhä suëëä bahuso kahidaà bi sasuräe ||131||

(çvaçureëa dahyamäne gåha-nikaöa-bhave nikuïja-puïje |

na çåëoti snuñä çünyä bahuçaù kathitam api çvaçrvä ||)

viyogäd, yathä—
papraccha påñöam api gadgadikärta-kaëöhaù
çuçräva noktam api çünya-manäù sa kiïcit |
sasmära na småtam api kñaëam ätma-kåtyaà
çrutväham ity upagato’pi na saàviveda ||132||
(abhinandasya räma-carite 19.61)

atra sétä-viraha-janitaà rävaëasya jäòyaà punaù-praçna-çruty-ädibhir avagamyate |

atha (18) vréòä—

akärya-karaëävajïä-stuti-nütana-saìgamaiù |
pratékäräkriyädyaiç ca vréòatvanatidhåñöatä ||133|| 66
tatra ceñöä nigüòhoktir ädhomukhya-vicintane |
anirgamo bahiù kväpi düräd evävaguëöhanam | 67
nakhänäà kåntanaà bhümi-lekhanaà caivam ädayaù ||134||

akärya-karaëäd, yathä—
gurv-ädeçäd eva nirméyamäëo
nädharmäya stré-vadho’pi sthito’yam |
adya sthitvä çvo gamiñyadbhir alpair
lajjäsmäbhir mélitäkñair jitaiva ||135|| (a.rä. 2.59)

avajïayä, yathä—
avadhüyäribhir nétä hariëais tulya-våttitäm |
anyonyasyäpi jihrémaù kià punaù sahaväsinäm ||136||
(kirätärjunéya 11.58)

stutyä, yathä—
tasya saàstüyamänasya caritärthais tapasvibhiù |
çuçubhe vikramodagraà vréòayävanataà çiraù ||137|| (ra.vaà. 15.27)

nava-saìgamena, yathä—
 paöä-lagne patyau namayati mukhaà jäta-vinayä
haöhäçleñaà väïchaty apaharati gäträëi nibhåtam |
na çaknoty äkhyätuà smita-mukha-sakhé-datta-nayanä
hriyä tämyaty antaù prathama-parihäse nava-vadhüù ||138|| (amaru. 37)

pratékäräkaraëäd, yathä—
udvåttäri-kåtäbhimanyu-nidhana-prodbhüta-tévra-krudhaù
pärthasyäkåta-çätrava-pratikåter antaù çucä muhyataù |
kérëä bäñpa-kaëaiù patanti dhanuñi vréòä-jaòä dåñöayo
hä vatseti giraù sphuranti na punar niryänti kaëöhäd bahiù ||139||
(näräyaëasyeti çärìgadhara-paddhatiù)

atha (19) avahitthä—

avahitthäkära-guptir jaihmya-präbhava-nétibhiù | 68
lajjä-sädhvasa-däkñiëya-prägalbhyäpajayädibhiù ||140||
anyathä-kathanaà mithyä-dhairyam anyatra vékñaëam | 69
kathä-bhaìgädayo’py asyäm anubhävä bhavanty amé ||141||

jaihmyäd, yathä—
liìgair mudaù saàvåta-vikriyäs te
hradäù prasannä iva güòha-nakräù |
vaidarbham ämantrya yayus tadéyäà
pratyarpya püjäm upadäcchalena ||142|| (ra.vaà 7.30)

präbhaväd, yathä—
anirbhinno gabhératväd antargüòha-ghana-vyathaù |
puöa-päka-pratékäço rämasya karuëo rasaù ||143|| (u.rä.ca. 3.1)

nétyä, yathä—
bahiù sarväkära-pravaëa-ramaëéyaà vyavaharan
paräbhyüha-sthänäny api tanutaräëi sthagayati |
janaà vidvän ekaù sakalam atisandhäya kapaöais
taöasthaù svän arthän ghaöayati ca maunaà ca bhajate ||144||
(mälaté-mädhave 1.17)

lajjayä, yathä—
cikñep lakñmér niöilän nakhägraiù
prasveda-väryätapam äkñipanté |
jugopa devo’pi sa romaharñaà
jaòäbdhi-vätähati-kaitavena ||145|| (kandarpa-sambhava)

sädhvasena, yathä—
çrutvä duùçravam adbhutaà ca mithilä-våttäntam antaù-patac-
cintäpahnava-sävahittha-vadana-tvag-viprakérëa-smitaù |
heläkåñöa-surävarodha-ramaëé-sémanta-santänaka-
 srag-väsojjvala-päëir apy avati mäà vatso na laìkeçvaraù ||146|| (a.rä. 4.8)

däkñiëyäd, yathä—
tvayy ardhäsana-bhäji kià nara-gaëodgétair bhavad-vikramair
antaù-sambhåta-matsaro’pi bhagavän äkära-guptau kåté |
unmélad-bhavadéya-dakñiëa-bhujä-romäïca-viddhoccarad-
bäñpair eva vilocanair abhinayaty änandam äkhaëòalaù ||147|| (a.rä. 1.29)

prägalbhyena, yathä—
ekaträsana-saìgatiù parihåtä pratyudgamäd düratas
tämbülänayana-cchalena rabhasäçleño’pi saàvighnitaù |
äläpo’pi na miçritaù parijanaà vyäpärayanty äntike-
käntaà pratyupacärataç caturayä kopaù kåtärthékåtaù ||148|| (amaru. 18)

atha (20) småtiù—

svästhya-cintä-dåòhäbhyäsa-sadåçälokanädibhiù | 70
småtiù pürvänubhütärtha-pratétis tatra vikriyäù |
kampanodvahane mürdhno bhrü-vikñepädayo’pi ca ||149|| 71

svästhyena, yathä—
ramyäëi vékñya madhuräàç ca niçamya çabdän
paryutsuko bhavati yat sukhito’pi jantuù |
tac cetasä smarati nünam abodha-pürvaà
bhäva-sthiräëi jananäntara-sauhådäni ||150|| (çak. 5.2)

cintayä, yathä—
léneva pratibimbiteva likhitevotkérëarüpeva ca
pratyupteva ca vajra-lepa-ghaöiteväntar-nikhäteva ca |
sä naç cetasi kéliteva viçikhaiç ceto-bhuvaù païcabhiç
cintä-santati-tantu-jäla-niviòa-syüteva lagnä priyä ||151|| (mä.mä. 5.10)

dåòhäbhyäsena, yathä—
tad vaktraà nayane ca te smita-sudhä-mugdhaà ca tad väcikaà
sä veëé sa bhuja-kramo’tisaralo lélälasä sä gatiù |
tanvé seti ca seti seti satataà tad-dhyäna-baddhätmano
nidrä no na ratir na cäpi viratiù çünyaà mano vartate ||152|| (rasa-kalikä, 32)12

sadåçälokanena, yathä—
ärakta-räjibhir iyaà
kusumair nava-kandalé salila-garbhaiù |
kopäd antar-bäñpe
smarayati mäà locane tasyäù ||153|| [vikramorvaçéya 4.15]

12
This verse appeared previously after kärikä 2.56a.
atha (21) vitarkaù—
üho vitarkaù sandeha-vimarña-pratyayädibhiù |
janito nirëayäntaù syäd asatyaù satya eva vä | 72
tatränubhäväù syur amé bhrü-çiraù- ksepaëädayaù ||154||

sandeha-pratyayanäd, yathä—
aìkaà ke’pi çaçaìkire jala-nidheù paìkaà pare menire
säraìgaà katicic ca saàjagadire bhümeç ca bimbaà pare |
indau yad dalitendra-néla-çakala-çyämaà darédåçyate
tan manye ravi-bhétam andha-tamasaà kukñi-stham älakñyate ||155||

vimarço vicäraù | tena, yathä—

gamanam alasaà çünyä dåñöiù çaréram asauñöhavaà
çvasitam adhikaà kià nv etat syät kim anyad ato’tha vä |
bhramati bhuvane kandarpäjïä vikäri ca yauvanaà
lalita-madhuräs te te bhäväù kñipanti ca dhératäm ||156||

atra mädhava-gatäà cintäm upalabhya kim atra käraëam iti vimåçatä makarandena
manmatha-nibandhana eväyaà bhäva iti satya-nirëayänto vitarkaù |

atha (22) cintä—

iñöa-vastv-aparipräpter aiçvarya-bhraàçanädibhiù | 73
cintä dhyänätmikä tasyäm anubhävä bhavanty amé |
kärçyädhomukhya-santäpa-niùçväsocchrvasanädayaù ||157|| 74

iñöa-vastv-aläbhena, yathä—
ési-baliäbaëaä se küëita-pakkhaàtatäraa tthimiä |
diööhé kapola-pälé ëihiä kara-pallave mano suëëaà ||158||

[éñad-valitävanatä’syäù küëita-pakñmanta-tärakä stimitä |

dåñöiù kapola-pälé nihitä kara-pallave manaù çünyam ||]

aiçvarya-näçena, yathä—
yamo’pi vilikhan bhümià daëòenästamita-tviñä |
kurute’sminn amoghe’pi nirväëäläta-läghavam ||159|| [ku.saà. 2.27]

atha (23) matiù—

nänä-çästräratha-mathanäd artha-nirdhäraëaà matiù |
tatra ceñöäs tu kartavya-karaëaà saàçaya-chidä | 75
çiñyopadeça-bhrü-kñepäv ühäpohädayo’pi ca ||160||

yathä—
daçaratha-kule sambhütaà mäm aväpya dhanurdharaà
dinakara-kuläskandé ko’yaà kalaìka-naväìkuraù |
iti na vanitäm etäà hantuà mano vicikitsate
 yad adhikaraëaà dharma-sthéyaà tavaiva vacäàsi naù ||161|| (a.rä. 2.62)

atha (24) dhåtiù—

jïäna-vijïäna-gurvädi-bhakti-nänärtha-siddhibhiù | 76
lajjädibhiç ca cittasya naispåhyaà dhåtir ucyate ||162||
atränubhävä vijïeyäù präptärthänubhavas tathä | 77
apräptätéta-nañöärthän abhisaìkñobhaëädayaù ||163||

jïänät, yathä—
açnémahi vayaà bhikñäm äçäväso vasémahi |
çayémahi mahé-påñöhe kurvémahi kim éçvaraiù ||164|| (vai.ça. 55)

vijïänäd, yathä—
asty adyäpi catuù-samudra-parikhä-paryantam urvé-talaà
vartante’pi ca tatra tatra rasikä goñöhéñu saktä nåpäù |
ekas tatra nirädaro bhavati ced anyo bhavet sädaro
väg-devé vadanämbuje vasati cet ko näma déno janaù ||165||

guru-bhaktyä, yathä—
tiñöhan bhäti pituù puro bhuvi yathä siàhäsane kià tathä
yat saàvähayataù sukhaà hi caraëau tätasya kià räjyataù |
kià bhukte bhuvana-traye dhåtir asau bhuktojjhite yä guror
äyäsaù khalu räjyam ujjhita-guros taträsti kaçcid guëaù ||166||
(nägänanda 1.7)

nänärtha-siddhyä, yathä—
krodhändhaiù sakalaà hataà ripu-kulaà païcäkñatäs te vayaà
päïcälyä mama durnayopajanitas térëo nikärärëavaù |
tvaà devaù puruñottamaù sukåtinaà mäm ädåto bhäñase
kià nämänyad ataù paraà bhagavato yäce prasannäd aham ||167||
(veëé-saàhäraù 6.45)

atha (25) harñaù—

manorathasya läbhena siddhyä yogyasya vastunaù | 78
mitra-saìgama-devädi-prasädädeç ca kalpitaù ||168||
manaù-prasädo harñaù syäd atra neträsya-phullatä | 79
priyäbhäñaëam äçleñaù pulakänäà prarohaëam |
svedodgamaç ca hastena hasta-sampéòanädayaù ||169|| 80

manorathasya läbhena, yathä—

niväta-padma-stimitena cakñuñä
nåpasya käntaà pibataù sutänanam |
mahodadheù püra ivendu-darçanäd
guruù praharñaù prababhüva nätmani ||170|| (ra.vaà. 3.17)
yogya-vastu-siddhyä, yathä—
sa rägavän aruëa-talena päëinä
pulomajä-pada-tala-yävakair iva |
harià hariù stanita-gabhéra-heñitaà
mukhe nirämiña-kaöhine mamärja tam ||171||

atra uccaiùçravaso läbhena devendrasya harñaù |

mitra-saìgamäd, yathä—
ibha-kumbha-tuìga-kaöhinetaretara-
stana-bhära-düra-viniväritodaräù |
pariphulla-gaëòa-phalakäù parasparaà
parirebhire kukura-kaurava-striyaù ||172|| (mäghe 13.16)

mitra-saìgamaù püjyädi-saìgamädénäm apy upalakñaëam |

püjya-saìgamena, yathä—
yugänta-käla-pratisaàhåtätmano
jaganti yasyäà savikäsam äsata |
tanau mamus tatra na kaöabha-dviñas
tapadhanäbhyägama-sambhavä mudaù ||173|| (çi.va. 1.23)

deva-prasädäd, yathä—
tasyäù prasannendu-mukhaù prasädaà
gurur nåpäëäà gurave nivedya |
praharña-cihnänumitaà priyäyai
çaçaàsa väcä punaruktayeva ||174|| (ra.vaà. 2.68)

ädi-çabdäd guru-räja-prasädädayaù | guru-prasädäd, yathä—

asmad-gotra-mahattaraù kratu-bhujäm adyäyam ädyo ravir
yajväno vayam adya te bhagavaté bhür adya räjanvaté |
adya svaà bahu manyate sahacarair asmäbhir äkhaëòalo
yenaitävad arundhaté-patir api svenänugåhëäti naù ||175|| (a.rä. 1.18)

räja-prasädäd, yathä—
prétir asya dadato’bhavat tathä
yena tat-priya-cikérñavo nåpäù |
sparçitair adhikam ägaman mudaà
nädhiveçma-nihitair upäyanaiù ||176|| (çi.va. 14.47)

atha (26) autsukyam—

käläkñamatvam autsukyam iñöa-vastu-viyogataù |
tad-darçanäd ramya-vastu-didåkñädeç ca tat-kriyäù ||177|| 81
tvaränavasthitiù çayyä-sthitir uttäna-cintane |
çaréra-gauravaà nidrä-tandrä-niùçvasitädayaù ||178|| 82
tatra iñöa-vastu-viyogät—
saàkñipyante kñana iva kathaà dérgha-yämä triyämä
sarvävasthäsv ahar api kathaà manda-mandätapaà syät |
itthaà cetaç caöula-nayane durlabha-prärthanaà me
gäòhoñmäbhiù kåtam açaraëaà tvad-viyoga-vyathäbhiù ||179|| [me.dü. 2.48]

tatra iñöa-vastu-darçanät—
äyäte dayite manoratha-çatair nétvä kathaïcid dinaà
gatvä väsa-gåhaà jaòe parijane dérghäà kathäà kurvati |
dañöäsméty abhidhäya satvara-padaà vyädhüya cénäàçukaà
tanvaìgyä rati-kätareëa manasä nétaù pradépaù çamam ||179|| [amaru 77]

ramya-didåkñayä, yathä—
kåtävaçeñeëa savibhrameëa
niñkélitenädhvani püritena |
prasädhanenäcyuta-darçanäya
pura-striyaù çiçriyire gaväkñän ||180||

atha (27) augryam—

aparädhävamänäbhyäà cauryääbhigrahaëädibhiù |
asat-praläpanädyaiç ca kåtaà caëòatvam ugratä ||181|| 83
kriyäs taträsya-nayana-rägo bandhana-täòane |
çirasaù kampanaà kheda-vadha-nirbhartsanädayaù ||182|| 84

aparädhäd, yathä—
praëayi-sakhé-saléla-parihäsa-rasädhigatair
lalita-çiréña-puñpa-hananair api tämyati yat |
vapuñi vadhäya tatra tava çastram upakñipataù
patatu çarasy akäëòayam adaëòaà ivaiña bhujaù ||183|| (mä.mä. 5.31)

atra mälaté-nikära-rüpäparädhäd mädhavasyaugryam |

avamänäò, yathä—
ajïäta-pürvä dviñatäm avajïäà
vijïäpayantaà pratiruñöa-cetäù |
äjïä-haraà präjïa-vinindya-karmä
yajïäçi-vairé gadayä jaghäna ||184||

cauryäbhigrahaëäd, yathä—
bhuja-viöapa-madena vyartham andhambhaviñëur
dhig apasarasi cauraàkäram äkruçyamänaù |
tvad-urasi vidadhätu sväm avaskära-kelià
kuöila-karaja-koöi-krüra-karmä jaöäyuù ||185|| (a.rä. 5.11)
asat-praläpäd, yathä—
katham api na niñiddho duùkhinä bhéruëä vä
drupada-tanaya-päëis tena piträ mamädya |
tava bhuja-bala-darpädhyäyamänasya vämaù
çirasi caraëa eña nyasyate värayainam ||186|| (veëé-saàhära 3.40)

atha (28) amarñaù—

adhikñepävamänädyaiù krodho’marña itéryate |
tatra sveda-çiraù-kampäv ädhomukhya-vicintane | 85
upäyänveñaëotsäha-vyavasädayaù kriyäù ||187||

tatra adhikñepäd, yathä—

iti bhéñma-bhäñita-vaco’rtham
adhigatavatäm iva kñaëät |
kñobham agamad atimätram
atho çiçupäla-pakña-påthivé-bhåtäà gaëaù ||188|| (çi.va. 15.47)

avamänäd, yathä—
dhvaàsena hådayaà sadyaù paribhütasya me paraiù |
yady amarñaù pratékäraà bhujälambaà na lambhayet ||189|| (ki.a. 11.57)

atha (29) asüyä—

para-saubhägya-sampatti-vidyä-çauryädi-hetubhiù | 86
guëe’pi doñäropaù syäd asüyä tatra vikriyäù |
mukhäpavartanaà garhä bhrü-bhedänädarädayaù ||190|| 87

para-saubhägyena, yathä—
mä garvam udvaha kapola-tale cakästi
känta-svahasta-likhitä mama maïjaréti |
anyäpi kià na sakhi bhäjanam édåçénäà
vairé na ced bhavati vepathur antaräyaù ||191||
(keçaöasyeti subhäñita-ratna-koçe)

para-sampattyä, yathä—
lokopakäriëé lakñméù satäà vimala-cetasäm |
tathäpi täà vilokyaiva düyante duñöa-cetasaù ||192||

para-vidyayä, yathä—
pratyakñädi-prabhä-siddha-viruddhärthäbhidhäyinaù |
vedäntä yadi çästräëi bauddhaiù kim aparäddhyate ||193|| (pra.ca. 2.4)

yathä vä—
guëädhäre gaure yaçasi paripürëe vilasati
pratäpe cämiträn dahati tava siàha-kñitipate |
navaiva draväëéty akathayad aho müòhatama-dhéç
 caturdhä tejo’pi vyabhajata kaëädo munir api ||194||

atra prauòha-kavi-samaya-prasiddha-märgänusäriëo vaktuù parimita-dravya-vädini kaëäde

mahaty asüyä müòhatama-dhér iti väg-ärambheëa vyajyate |

para-çauryeëa, yathä—
stré-mätraà nanu täöakä bhågu-suto rämas tu vipraù çucir
märéco måga eva bhéti-bhavanaà välé punar vänaraù |
bhoù käkutstha vikatthase kim atha vä véro jitaù kas tvayä
dor-darpas tu tathäpi te yadi samaà ko-daëòam äropaya ||195||
(hanuman-näöaka 14.21)

atha (30) cäpalyam—

räga-dveñädibhiç citta-läghavaà cäpalaà bhavet |
ceñöäs taträvicäreëa parirambhävalambane | 88
niñkäsanokti-päruñye täòanäjïäpanädayaù ||196||

rägeëa, yathä—
vijanam iti baläd amuà gåhétvä
kñaëam atha vékñya vipakñam antike’nyä |
abhipatitu-manä laghutva-bhéter
abhavad amuïcati vallabhe’tigurvé ||197|| (çi.va., 7.57)

dveñeëa, yathä—
pädäghätaiù surabhir abhitaù satvaraà täòanéyo
gäòhämodaà malaya-marutaù çåìkhalädäma datta |
kärägäre kñipata tarasä païcamaà räga-räjaà
candraà cürëékuruta ca çiläpaööake piñöa-bimbam ||198|| (bäla-rämäyaëa 5.49)

atra sétä-viraheëa rävaëasya vasantädi-viñaya-dveñeëa tat-tad-adhidevatänäà täòanä-

jïäpanädibhir anubhävaiç cäpalyaà dyotyate |

atha (31) nidrä—

mada-svabhäva-vyäyäma-niçcintatva-çramädibhiù | 89
mano-nimélanaà nidrä ceñöäs taträsya-gauravam ||199||
äghürëamäna-netratvam aìgänäà parimardanam | 90
niùçväsocchväsane sanna-gätratvaà netra-mélanam |
çarérasya ca saìkoco jäòyaà cety evam ädayaù ||200|| 91

madäd, yathä—
yasmin mahéà çaàsati väëinénäà
nidräà vihärärdha-pathe gatänäm |
väto’pi näsraàsayad aàçukäni
ko lambayed äharaëäya hastam ||201|| (ra.vaà. 6.75)
svabhäväd, yathä—
uttänäm upadhäya bähulatikäm ekäm apäìgäçrayäm
anyäm apy alasäà nidhäya vipuläbhoge nitamba-sthale |
névéà kiïcid iva çlathäà vidadhaté niùçväsam unmuïcaté
talpotpéòana-tiryag-unnata-kucä nidräti çätodaré ||202||

vyäyämäd, yathä—
alasa-lulita-mugdhänyadhva-saïjäta-khedäd
açithila-parirambhair datta-saàvähanäni |
parimådita-måëälé-durbaläny aìgakäni
tvam urasi mama kåtvä yatra nidräm aväptä ||203|| (u.rä.ca. 1.24)

naiçcintyäd, yathä—
dattendräbhaya-vibhramädbhuta-bhujäsambhära-gambhérayä
tvad-våttyä çithilékåtas tribhuvana-träëäya näräyaëaù |
antas toña-tuñära-saurabha-maya-çväsäniläpüraëa-
präëottuìga-bhujaìga-talpam adhunä bhadreëa nidräyate ||204|| (a.rä. 1.27)

çramäd, yathä—
kevalaà priyatamä-dayälunä
jyotiñäm avanatäsu paìktiñu |
tena tat-parigåhéta-vakñasä
netra-mélana-kutühalaà kåtam ||205|| (ku.saà. 8.84)

atha (32) suptiù—

udreka eva nidräyäù suptiù syät tatra vikriyäù |
indriyoparatir netra-mélanaà srasta-gätratä | 92
utsvapnäyitanaiç calya-çväsocchväsädayo’pi ca ||206||

yathä—
avyäsurantaù-karuëärasärdrä
nisarga-niryan-nigamänta-gandhä |
çväsäniläs tväà svapato muräreù
çayyä-bhujaìgendra-nipéta-çeñäù ||207||

atha (33) bodhaù—

svapna-sparçana-nidhväna-nidrä-sampürëatädibhiù | 93
prabodhaç cetanäväptiç ceñöäs taträkñi-mardanam ||208||
çayyäyä mokñaëaà bähu-vikñepo’ìguli-moöanam | 94
çiraù-kaëòüyanaà cäìga-valanaà caivam ädayaù ||209||

svapnäd, yathä—
tribhäga-çeñäsu niçäsu ca kñaëaà
nimélya netre sahasä vyabudhyata |
kva nélakaëöha vrajaséty alakñya-väg
 asatya-kaëöhärpita-bähu-bandhanä ||210|| (ku.saà. 5.57)

sparçanäd, yathä—
äghräya cänanam adhistanam äyatäkñyäù
suptaà tadä tvarita-keli-bhuvä çrameëa |
präbhätikaù pavana eña saroja-gandhé
präbodhayan maëi-gaväkña-samägato mäm ||211||

çabdäd, yathä—
uñasi sa gaja-yütha-karëa-tälaiù
paöu-paöaha-dhvnaibhir vinéta-nidraù |
aramata madhuräëi tatra çåëvan
vihaga-viküjita-vandi-maìgaläni ||212|| (ra.vaà. 9.71)

nidrä-sampürtyä, yathä—
te ca präpur udanvantaà bubudhe cädi-püruñaù |
avyäkñepo bhaviñyantyäù kärya-siddher hi lakñaëam ||213|| (ra.vaà. 10.6)

uttamädhama-madhyeñu sättvikä vyabhicäriëaù | 95

vibhävair anubhävaiç ca varëanéyä yathocitam ||214||13
udvega-sneha-dambherñyä-pramukhäç citta-våttayaù | 96
ukteñv antarbhavantéti na påthaktvena darçitäù ||215||

tathä hi—para-pratäraëa-rüpa-dambhasya jihmatävahitthäyäm antar-bhävaù | citta-dravatä-

lakñaëasya snehasya harñe’ntarbhävaù | sva-viñaya-däna-mänädy-amarñaëa-rüpäyä érñyäyä
amarñe’ntarbhävaù | para-viñayäyäs tv asüyäyäm | udvegasya tu nirveda-viñädädiñu yathocitam
antarbhäva ity ädi drañöavyam | tathä ca bhäva-prakäçikä-käraù—
anye’pi yadi bhäväù syuç citta-våtti-viçeñataù |
antarbhävas tu sarveñäà drañöavyo vyabhicäriñu ||216|| iti |

vibhäväç cänubhäväç ca te bhavanti parasparam | 97

kärya-käraëa-bhävas tu jïeyaù präyeëa lokataù ||217||

tathä hi—santäpasya dainyaà prati vibhävatvaà glänià pratyanubhävatvaà ca | prahärasya

pralaya-mohau prati vibhävatvam augryaà pratyanubhävatvaà ca | viñädasya utpätävegaà
pratyanubhävatà stambhaà prati vibhävatvam | vyädher gläni-stambha-pralayädén prati
vibhävatvam |

svätantryät päratantryäc ca te dvidhä vyabhicäriëaù | 98

para-poñakatäà präptäù paratanträ itéritäù |
tad-abhäve svatanträù syur bhävä iti ca te småtäù ||218|| 99

tatra päratantryeëa nirvedo, yathä—

13
Ed. adds: anukta-citta-våtténäm uktäntarbhävaù |
 kuryuù çastra-kathäm amé yadi manor vaàçe manuñyäìkuräù
syäc ced brahma-gaëo’yam äkåti-gaëas tatreñyate ced bhavän |
samräjäà samidhäà ca sädhakatamaà dhatte chidäkäraëaà
dhiì maurvé-kuça-karñaëolbaëa-kiëa-granthir mamäyaà karaù ||219|| (a.rä.
4.44)

ity atra nirvedasya krodhäìgatvam |

nirvedasya svatantratvaà, yathä—

präptäù çriyaù sakala-käma-dudhäs tataù kià
nyastaà padaà çirasi vidviñatäà tataù kim |
sampäditäù praëayino vibhavais tataù kià
kalpaà sthitäs tanubhåtäà tanavas tataù kim ||220|| [vai.ça. 67]

ityädi | atra nirvedasyänanyäìgatvät svatantratvam |

nanu nirvedasya çänta-rasa-sthäyitvaà kaiçcid uktam | tat katham asya anya-

rasopakaraëatvam iti ced, ucyate | sati khalu gräme sémä-sambhävanä | sthäyitvaà näma
saàskära-päöavena bhävasya (väsanä-rüpeëa sthitasya käraëa-vaçäd udbodhitasya) muhur
muhur navébhävaù | tena nirveda-väsanä-väsitaà bhävaka-cetasi naiñphalyäbhimateñu
vibhävädiñu (bhävakänäà prathamaà pravåtter eväsambhavät) tat-sämagré-phala-bhütasya
nirvedasyotpattir eva na saìgacchate | kià punaù sthäyitvam | kià ca asati nirveda-sthäyini
çänta-rüpo bhävakänäm äsvädaç citra-gata-kadalé-phala-rasäsväda-lampaöänäà räja-çukänäà
viveka-sahodaro bhaved iti kåtaà saàrambheëa |

viñädasya paratantratvaà, yathä—

väraà väraà tirayati då;cäm udgato bäñpa-püras
tat-saìkalpopahita-jaòima-stambham abhyeti gätram |
sadyaù svidyann ayam aviratotkampa-loläìgulékaù
päëir lekhä-vidhiñu nitaräà vartate kià karomi ||221|| (mä.mä. 1.38)

atra viñädasya çåìgäräìgatvam | svatantratvaà, yathä—

saïcäriëé dépa-çikheva rätrau

yaà yaà vyatéyäya patiàvarä sä |
narendra-märgäööa iva prapede
vivarëa-bhävaà sa sa bhümi-pälaù ||222|| (ra.vaà. 6.67)

ity atra viñädasyänanyäìgatvam | evam anyeñäm api svatantratva-paratantratve tatra

tatrohanéye |

äbhäsatä bhaved eñäm anaucitya-pravartitäm |

asatyatväd ayogyatväd anaucityaà dvidhä bhavet | 100
asatyatva-kåtaà tat syäd acetana-gataà tu yat ||223||
yathä—
kas tvaà bhoù, kathayämi daiva-hatakaà mäà viddhi çäkhoöakaà
vairägyäd iva vakñi, sädhu viditaà, kasmäd idaà, kathyate |
vämenätra vaöas tam adhvaga-janaù sarvätmanä sevate
na cchäyäpi paropakära-karaëe märga-sthitasyäpi me ||224||

atra våkña-viçeñatväd acetane çäkhoöake citta-vikärasyäsambhavänucito nirvedo’yam

äbhäsatvam äpadyate |

ayogyatva-kåtaà proktaà néca-tiryaì-naräçrayam ||225|| 101

tatra néca-tiryag-gataà, yathä—

velä-taöe prasüyethä mä bhüù çaìkita-mänasä |
mäà jänäti samudro’yaà öiööibhaà sähasa-priyam ||226||

atra yadi samudra-veläyäà prasüye tarhi udvela-kallola-mäläbhir mamäpatyäni håtäni

bhaveyur iti çaìkitäyäà nija-gåhiëyäà kaçcit öiööibhaù pakñi-viçeño garväyate | tad ayaà
garvo néca-tiryag-gatatväd äbhäso nätéva svadate |

néca-naräçrayo, yathä—
atyuttäna-çayälunä kara-yuga-präptopadhäna-çriyä
gandhürasya taros tale ghuöa-puöa-dhvänänusandhäyibhiù |
dérghaiù çväsa-bharaiù saphütkåti-çatair äsphoöitoñöha-dvayaà
tat-pürvaà kåñi-karmaëi çramavatä kñudreëa nidräyate ||227||

utpatti-sandhi-çävalya-çäntayo vyabhicäriëäm |
daçäç catasras tatra utpattir bhäva-sambhavaù ||228|| 102

yathä—
evaà vädini devarñau pärçve pitur adhomukhé |
lélä-kamala-paträëi gaëayämäsa pärvaté ||229|| (ku.saà. 6.84)

atra lajjäyäù harñasya vä samutpattiù |

sarüpam asarüpaà vä bhinna-käraëa-kalpitam |

bhäva-dvayaà milati cet sa sandhir iti géyate ||230|| 103

svarüpayoù sandhir, yathä—

ari-vrajänäm anapota-siàha-
khaòga-prahärair avani gatänäm |
priyä-janäìka-prahitäìgakänäà
bhavanti netränta-nimélanäni ||231||

atra näyaka-khaòga-prahära-priyä-janäìga-sparçäbhyäà kalpitayoù pratinäyakeñu mohayoù

sandhir netränta-nimélanena vyajyate |
asarüpayoù sandhir, yathä—
çré-siàha-bhüpa-pratinäyakänäà
svidyanti gäträny ativepitäni |
tat türya-saàvädiñu garjiteñu
priyäbhir älambita-kandharäëäm ||232||

atra garjiteñu näyaka-saànäha-niùsäëa-çaìkayäìkuritasya pratinäyakänäà träsasya

priyäliìgana-taraìgitasya ca harñasya sveda-vepathu-sädåçya-kalpita-saàçleñaù sandhiù |

atyärüòhasya bhävasya vilayaù çäntir ucyate ||233|| 104ab

yathä—
çuddhäntasya nivärito’py anunayair niùçaìkam aìkürito
våddhämätya-hitopadeça-vacanai ruddho’pi våddhià gataù |
mänodreka-taruù pratikñiti-bhujäm ämülam unmülyate
vähinyäm anapota-siàha-nåpater älokitäyäm api ||234||

atra hitopadeçänädarädhirüòhasya pratinäyaka-gatasya garvasya çäntir ämülam unmülyata iti

väg-ärambheëa vyajyate |

çavalatvaà tu bhävänäà saàmardaù syät parasparam ||235|| 104

yathä—
ko vä jeñyati soma-vaàça-tilakän asmän raëa-präìgaëe
hantäsmäsu paräìmukho hata-vidhiù kià durgam adhyäsmahe |
asmat-pürva-nåpän asau nihatavän dérghän dhig asmad-bhujän
kià väkyair anapota-siàha-nåpateù sevaiva kåtyaà param ||236||

atra garva-viñädäsüyä-cintä-småty-amarña-nirveda-maténäà saàmardo bhäva-çävalyam ity

ucyate |

dig-antaräla-saïcära-kértinä siàha-bhübhujä |
evaà saïcäriëaù sarve sa-prapaïcaà nirüpitäù ||237|| 105

iti saïcäri-bhäväù |

atha sthäyinaù—

sajätéyair vijätéyair bhävair ye tv atiraskåtäù |

kñräbdhivan nayanty anyän svätmatvaà sthäyino hi te ||238|| 106
bharatena ca te kathitä rati-häsotsäha-vismaya-krodhäù |
çoko’tha jugupsä bhayam ity añöau lakñma vakñyate teñäm ||239|| 107
tatra ratiù—
yünor anyonya-viñayä sthäyinécchä ratir bhavet |
nisargeëäbhiyogena saàsargeëäbhimänataù ||240|| 108
upamädhyätma-viñayair eñä syät tatra vikriyäù |
kaöäkña-päta-bhrü-kñepa-priya-väg-ädayo matäù ||241|| 109

tatra nisargeëa ratir, yathä—

alaà vivädena yathä çrutas tvayä

tathävidhas tävad açeñam astu saù |
mamätra bhävaika-rasaà manaù sthitaà
na käma-våttir vacanéyam ékñate ||242|| (ku.saà. 5.82)

atra rüpädi-dåñöa-käraëa-nirapekñä pärvatyäù ratir janmäntara-väsanä-rüpä nisargäd eva

bhavati | abhiyogo’bhiniveçaù | tad-eka-paratvam iti yävat |

tena, yathä—
tan me manaù kñipati yat sarasa-prahäram
älokya mäm agaëita-skhalad-uttaréyä |
trastaika-häyana-kuraìga-vilola-dåñöiù
säçliñöavaty amåta-saàvalitair iväìgaiù ||243|| (mä.mä. 4.8)

atrottaréya-skhalanädi-sücitena madayantikä-premäbhiyogena makarandasya tatra ratir

utpadyate |

saàsargeëa, yathä—
utpattir deva-yajanäd brahma-vädé nåpaù pitä |
suprasannojjvalä mürtir asyäà snehaà karoti me ||244|| (ma.vé.ca. 1.21)

atra deva-yajana-janakädi-sambandha-gauraveëa sétäyäà rämasya ratiù |

atha abhimäëaù | idam eva mama priyaà nänyad ity abhipräyo’bhimänaù | tena, yathä—
jagati jayinas te te bhävä navendu-kalädayaù
prakåti-madhuräù santy evänye mano madayanti ye |
mama tu yad iyaà yätä loke vilocana-candrikä
nayana-viñayaà janmany ekaù sa eva mahotsavaù ||245|| (mä.mä. 1.39)

atra mädhavasya vilcana-candrikä-nayana-mahotsavädy-abhimänena itara-ramaëéya-vastu-

naiùspåhyeëa ca mälatyäà ratiù |

upamayä, yathä—
api turaga-samépäd utpatantaà mayüraà
na sa rucira-kaläpaà bäëa-lakñyécakära |
sapadi gata-manaskaç citra-mälyänukérëe
rati-vigalita-bandhe keça-päçe priyäyäù ||246|| (ra.vaà. 9.67)
atra mågayäntaritäpi daçarathasya priyä-viñayä ratis tadéya-keça-kaläpa-sadåça-keki-kaläpa-
darçanenotpadyate |

adhyätmaà svätma-prämäëya-mätram | tena, yathä—

kämaà pratyädiñöäà
smarämi na parigrahaà munes tanayän |
balavat tu düyamänaà
pratyäyayatéva me hådayam ||247|| (çaku. 5.31)

atra duñyantasya nija-citta-santäpa-pratyayena çäpa-vismåtäyäm api çakuntaläyäà ratiù |

viñayäù çabdädayaù | tatra çabdena, yathä mamaiva—

sakhi me niyati-hatäyäs
tad-darçanam astu vä mä vä |
punar api sa veëu-nädo
yadi karëa-pathe patet tad evälam ||248||

atra präg-adåñöe’pi kåñëe veëu-nädena kämavallyä ratiù |

sparçena, yathä—
yad ayaà ratha-saìkñobhäd aàsenäàso rathäìga-suçroëyäù |
spåñöaù saroma-vikriyam aìkuritaà manobhaveneva ||249|| (vi.u. 1.11)

rüpeëa, yathä—
ayaà rämo näyaà sa tu janaka-dharmaà dalitavän
ayaà kämo näyaà sa tu madhumadämodita-manäù |
sakhi jïätaà so’yaà yuvati-nayanotpädana-phalaà
nidänaà bhägyänäà jayati khalu siàha-kñitipatiù ||250||

atra rämädi-smaraëa-hetunä näyaka-rüpätiçayena kasyäçcid ratiù |

rasena, yathä—
haras tu kiïcit parilupta-dhairyaç
candrodayärambha ivämburäçiù |
umä-mukhe bimba-phalädharoñöhe
vyäpärayämäsa vilocanäni ||251|| (ku.saà. 3.67)

atra yadyapi sambhogät präg-ajïätasyädhara-rasasya rasaà prati vibhävatä na saìgacchate,

tathäpi prasiddehù sambhävitasya rasasyaiva vibhävatvaà bimba-phalädharoñöha iti padena
vyajyate | athavä samäsvädita-däkñäyaëé-bimbädharasya parameçvarasya tad-rasenaiva
jananäntara-saìgatäyäm api tasyäà ratiù |

gandhena, yathä mamaiva—

unmélan-nava-mälaté-parimala-nyakkära-baddha-vratair
 älolair ali-maëòalaiù pratipadaà pratyäçam äsevitaù |
aìgänäm abhijäta-campaka-rucäm asyä mågäkñyä sphuran-
nämodo’yam adåñöa-pürva-mahimä badhnäti me mänasam ||252||

atra paräçara-muni-prasädena labdhena divyena satyavaté-çaréra-saurabheëa çantanos tasyäà

ratiù |

bhojas tu samprayogeëa ratim anyäm udäharat ||253|| 110a

yathä—
unnamayya sakaca-graham oñöhaà
cumbati priyatame haöha-våttyä |
huà huà muïca ma ma meti ca mandaà
jalpitaà jayati bäla-vadhünäm ||254|| (vijjikäyä idam iti subhäñitävaliù)

väkåtaà ca tenaiva | atra tarjanärthamokñaëärtha-väraëärthäëäà mandaà maëdaà prayogän

mänavatyäù samprayoge raty-utpattiù pratéyata iti |

samprayogasya çabdädiñv antarbhävän na tan-matam ||255|| 110

tathä hi—uktodäharaëe mänavaté-jalpitasya çabda-rüpatvam eva | tathä ca—

äarapasärioööhaà aghaòiaëäsaà acuàbiaëiòäkaà |

baëëaghialippamuhie tée paricumbaëaà bharimo ||256|| (gäthä 1.22)

[ädara-prasäritoñöham aghaöita-näsam acumbita-niöilam |

varëa-ghåta-lipta-mukhyäs tasyäù paricumbanaà smarämaù ||]

ity ädiñu cumbanädénäm api sparçeñv antar-bhävaù |

[atha raty-avasthäù]
aìkura-pallava-kalikä-praspunaphalabhoga-bhäg iyaà kramaçaù |
premä mänaù praëayaù sneho rägo’nurägaç ca ||257|| 111

atha premä—
sa premä bheda-rahitaà yünor yad bhäva-bandhanaà ||258|| 112a

yathä—
rathäìga-nämnor iva bhäva-bandhanaà
babhüva yat prema parasparäçrayam |
vibhaktam apy eka-sutena tat tayoù
parasparasyopari paryacéyata ||259|| (raghu. 3.24)

atra bheda-käraëe suta-snehe saty api sudakñiëä-dilépayo rater aparihäëena bheda-rahitatvam

|
[keñucit lipiñu idam udäharaëam atra dåçyate—

cira-virahiëor utkaëöhärti-çlathékåta-gätrayor
navam iva jagaj jätaà bhüyaç ciräd abhinandatoù |
katham api dine dérghe yäte niçäm adhirüòhayoù
prasarati kathä bahvé yünor yathä na tathä ratiù || (amaru. 39)]

atha mänaù—
yat tu premänubandhena svätantryäd dhådayaìgamam | 112
bahnäti bhäva-kauöilyaà so’yaà mäna itéryate ||260||

yathä—
vyapohituà locanato mukhänilair
apärayantaà kila puñpajaà rajaù |
payodhareëorasi käcid unmanäù
priyaà jaghänonnata-pévara-stané ||261|| (kiräöa 8.19)

aträparädha-sambhävanäyäm api prema-kalpita-svätantryeëa avajïä-rüpaà citta-kauöilyam |

[keñucit lipiñu idam udäharaëam atra dåçyate—

muïca kopam animitta-locane

sandhyayä praëamito’smi nänyathä |
kià na vetsi sahadharma-cäriëaà
cakraväka-sama-våttim ätmanaù || (ku.saà. 8.57)]

atha praëayaù—
bähyäntaropacärair yat prema-mänopakalpitaiù | 113
badhnäti bhäva-viçrambhaà so’yaà praëaya ucyate ||262||

yathä—
pratiçrutaà dyüta-paëaà sakhébhyo
vivakñati preyasi kuïcita-bhrüù |
kaëöhaà karäbhyäm avalambya tasya
mukhaà pidhatte svakapolakena ||263||

atra bhäva-bandhanäparädha-kauöilyayor anuvåttau kaëöhälambanädinopacäreëa visrambhaù

|

[keñucit lipiñu idam udäharaëam atra dåçyate—

käïcyä gäòhatarävaruddha-vasana-präntä kim-arthaà punar

mugdhäkñé svapitéti tat-parijanaà svairaà priye påcchati |
mätaù svaptum apéha värayati mäm ity ähita-krodhayä
 paryasya svapana-cchalena çayane datto’vakäças tayä || (amaru. 18)]

atha snehaù—
viçrambhe paramäà käñöhäm ärüòhe darçanädibhiù | 114
yatra dravaty antaraìgaà sa sneha iti kathyate ||264||

darçanena, yathä kandarpa-sambhave—

ubhe tadäném ubhayos tu citte

kaduñëa-niùçväsa-cariñëukena |
ekékariñyann anuräga-çilpé
rägoñmaëaiva dravatäm anaiñét ||265||

atra lakñmé-näräyaëayor anyonya-darçanenäntaù-karaëa-dravébhävaù |

sparçanena, yathä—
gäòhäliìgana-vämanékåta-kuca-prodbhinna-romodgamä
sändra-sneha-rasätireka-vigalat-çréman-nitambämbarä |
mä mä mänada mäti mäm alam iti kñämäkñarolläpiné
suptä kià nu måtä nu kià manasi me lénä vilénä nu kim ||266|| (amaru 36)

sa tredhä kathyate prauòha-madhya-manda-vibhedataù | 115

praväsädibhir ajïäta-citta-våttau priye jane |
itara-kleça-käré yaù sa prauòhaù sneha ucyate ||267|| 116

yathä—
etasmän mäà kuçalinam abhijïäna-dänäd viditvä
mä kaulénäd asita-nayane mayy aviçväsiné bhüù |
snehän ähuù kim api virahe dhvaàsinas te tv abhogäd
iñöe vastuny upacita-rasäù prema-räçé bhavanti ||268|| [me.dü. 2.52]

atra proñite yakñe sneha-janitayä tad-anyäsaìga-çaìkayä janitaù priyä-kleçaù mayy aviçväsiné

mä bhür iti pratyäçväsanena vyajyate |

atha madhyamaù—
itaränubhaväpekñäà sahate yaù sa madhyamaù ||269|| 117a

yathä—
kià devyäù kåta-dérgha-roña-muñita-snigdha-smitaà tan-mukhaà
kià vä sägarikäà kramoddhata-ruñä santarjyamänäà tathä |
baddhvä nétam ito vasantakam ahaà kià cintayämy adya bhoù
sarväkära-kåta-vyathaù kñaëam api präpnomi no nirvåtim ||270|| (ratnä. 3.19)

atra sägarikänubhaväpekñayä räja-sneho väsavadattäyäà madhyamaù |

atha mandaù—
dvayor ekasya mänädau tad anyasya karoti yaù | 117
naivopekñäà na cäpekñäà sa sneho manda ucyate ||270||

yathä—
manye priyähåtamanäs tasyäù praëipäta-laìghanaà seväm |
evaà hi praëayavaté sä çakyam upekñituà kupitä ||271|| (mä.a.mi. 3.23)

atra kupitäyäm irävatyäm upekñäpekñäbhävasya kathanena räjïaù snehas tad-viñayo mandaù |

ädi-çabdäd atiparicayädayaù | yathä—

yaù kaumära-haraù sa eva hi varas tä eva caitra-kñapäs

te conmélita-mälaté-surabhayaù prauòhäù kadambäniläù
sä caiväsmi tathäpi tatra surata-vyäpära-lélä-vidhau
revä-rodhasi vetasé-taru-tale cetaù samutkaëöhate ||272||

atra kasyäçcit svairiëyä gåhiëétva-paricayena pati-daçäà präpte’pi järe upekñäpekñayor

abhäva-kathanän mandaù snehaù |

atha rägaù—
duùkham apy adhikaà citte sukhatvenaiva rajyate | 118
yena sneha-prakarñeëa sa räga iti géyate ||273||
kusumbha-nélé-maïjiñöha-räga-bhedena sa tridhä | 119
kusumbha-rägaù sa jïeyo yaç citte rajyati kñaëät |
atiprakäçamäno’pi kñaëäd eva vinaçyati ||274|| 120

yathä—
bahu-ballahassa jä hoi ballahä kahabi païjadi ahäià |
sä kià chaööhaà maggaé katto miööhaà a bahuaà a ||275|| (gäthä 1.72)

[bahu-vallabhasya yä bhavati vallabhä katham api païca-divasäni |

sä kià ñañöhaà mågayate kuto måñöaà ca bahukaà ca ||]

nélé-rägas tu yaù sakto näpaiti na ca dépyate ||276|| 121a

yathä—
yadaiva pürve janane çaréraà
sä dakña-roñät sudaté sasarja |
tadä-prabhåty eva vimukta-saìgaù
patiù paçünäm aparigraho’bhüt ||277|| (ku.saà. 3.53)

atra paçupati-citta-rägaù saté-saìgamäbhäva-niçcayenäpi näpaiti | viñayäbhävän na prakäçate

ca |

acireëaiva saàsaktaç ciräd api na naçyati | 121

atéva çobhate yo’sau mäïjiñöho räga ucyate ||278||

yathä—
advaitaà sukha-duùkhayor anugataà sarväsv avasthäsu yad
viçrämo hådayasya yatra jarasä yasminn ahäryo rasaù |
kälenävaraëätyayät pariëate yat sneha-säre sthitaà
bhadraà tasya sumänuñasya katham apy ekaà hi tat präpyate ||279|| (u.rä.ca.
1.38)

räga eva svayaà vedya-daçä-präptyä prakäçitaù | 122

yävad-äçraya-våttiç ced anuräga itéritaù ||279||

yathä mamaiva—
açränta-kaëöhakodgamam anavarata-svedam aviratotkampam |
aniça-mukulitäpäìgaà mithunaà kalayämi tad-avinäbhütam ||280||

atra pärvaté-parameçvarayo ratiù çaréraikya-sambandhena yävad-äçraya-våttiù anubhüta-sarva-

rägopaplavatayä sva-saàvedya-daçä-prakäçita-nitya-bhoga-rüpä açränta-romäïcädibhir
anubhävair vyajyate |

anye prétià rater bhedm ämananti na tan-matam | 123

asamprayoga-viñayä seyaà harñän na bhidyate ||280||

atha häsaù—
bhäñaëäkåti-veñäëaà kriyäyäç ca vikärataù | 124
laulyädeç ca parasthänäm eñäm anukåter api ||281||
vikäraç cetaso häsas tatra ceñöäù saméritäù | 125
dåñöer vikäro nämauñöha-kapola-spandanädayaù ||282||

bhäñä-vikäro bhäñaëäsambaddhatvädiù | äkåti-vikåtir ativämana-danturatvädiù | veña-vikäro

viruddhälaìkära-kalpanä | kriyä-vikäro vikaöa-gatitvädiù | eñäm udäharaëäni kaiçikyäà
çuddha-häsyaje narmaëi nirüpitäni drañöavyäni |

laulyäd, yathä—
bäleya-taëòula-vilopa-kadarthitäbhir
etäbhir agni-çaraëeñu sadharmiëébhiù |
uträsahetum api daëòam udasyamänam
äghrätum icchati måge munayo hasanti ||283|| (a.rä. 2.20)

atra mågäëäà santräsana-yañöi-samäghräëa-laulyena munénäà häsaù |

puränukaraëena, yathä—
pi pi priya sa sa svayaà mu mu mukhäsavaà dehi me
ta ta tyaja du du drutaà bha bha bha bhäjanaà käïcanam |
iti skhalita-jalpitaà mada-vaçät kuraìgédåçaù
 prage hasita-hetave sahacarébhir adhyaiyata ||284|| (sa.ka.ä.)

atha utsähaù—
çaktir dhariya-sahäyädyaiù phala-çläghyeñu karmasu | 126
satvarä mänasé våttir utsähas tatra vikriyäù ||285||
kälädyavekñaëaà dhairyaà väg-ärambhädayo’pi ca | 127
sahajähärya-bhedena sa dvidhä paribhäñyate ||286||

çaktyä sahajotsäho, yathä—

atho mahendraà girim äruroha
väräà nidhià laìghayituà hanümän |
vämetaräkñi-sphuraëena jäna
kara-sthitäà räghava-kärya-siddhim ||287||

sa eva dhairyeëa, yathä—

çaktyä vakñasi magnayä saha mayä müòhe plavaìgädhipe
nidräëeñu ca vidravatsu kapiñu präptävakäçe dviñi |
mä bhaiñteti nirundhataù kapi-bhaöänasyorjitätma-sthiteù
saumitrer adhiyuddha-bhümi gaditä väcas tvayä na çrutäù ||288||

atra rävaëa-çakti-prahäreëa kñéëa-çakter api lakñmaëasya dhairya-janitotsähaù kapi-

bhaöäçväsanädibhir vyajyate |

sahäyena sahajotsäho, yathä—

sa gupta-müla-prayatnaù çuddha-pärñëir ayänvitaù |
ñaò-vidhaà balam ädäya pratasthe vijigéñayä ||289|| (ra.vaà. 4.26)

çaktyähäryotsäho, yathä—

hastälambitam akña-sütra-valayaà karëävataàsékåtaà

srastaà bhrü-yugam unnamayya racitaà yajïopavétena ca |
saànaddhä jaghane ca valkala-paöé päëiç ca dhatte dhanur
dåñöaà bho janakasya yogina idaà däntaà viraktaà manaù ||290|| (bä.rä. 1.53)

dhairya-sahäyäbhyäm ähäryo, yathä—

tava prasädät kusumäyudho’pi

sahäyam ekaà madhum eva labdhvä |
kuryäà harasyäpi pinäka-päëer
dhairya-cyutià ke mama dhanvino’nye ||291|| (ku.saà. 3.10)

atra svabhäva-çakti-rahitasya manmathasya indra-protsähana-janitena dhairyeëa vasanta-

sahäyena cähåtotsäho dhairya-cyuti-cikérñä-kathanäd abhivyajyate |

atha vismayaù—
lokottara-padärthänäà tat-pürva-lokanädibhiù | 128
vistäraç cetaso yas tu vismayaù sa nigadyate |
kriyäs taträkñi-vistära-sädhükti-pulakädayaù ||292|| 129

yathä—
çilä kampaà dhatte çiva çiva viyuìkte kaöhinatäm
aho närécchäyäm ayati vanitäbhüyam ayate |
vadaty evaà räme vivalita-mukhé balkalam uraù-
sthale kåtvä baddhvä kaca-bharam udasthäd åñi-vadhüù ||293||

atha krodhaù—
vadhävajïädibhiç citta-jvalanaà krodha éritaù |
eña tridhä bhavet kordha-kopa-roña-prabhedataù ||294|| 130
vadha-cchedädi-paryantaù krodhaù krüra-janäçrayaù |
abhyarthanävadhiù präyaù kopo véra-janäçrayaù ||295|| 131
çatru-bhåtya-suhåt-püjyäç catväro viñayäs tayoù |
muhur dañöoñöhatä bhugna-bhrukuöé-danta-ghaööanam ||296|| 132
hasta-niñpéòanaà gätra-kampaù çastra-pratékñaëam |
sva-bhujävekñaëaà kaëöha-garjädyäù çätrava-krudhi ||297|| 133

vadhena çatru-viñaya-krodho, yathä—

kåtam anumataà dåñöaà vä yair idaà guru-pätakaà
manuja-paçubhir nirmaryädair bhavadbhir udäyudhaiù |
naraka-ripuëä särdhaà teñäà sabhém akiréöinäm
ayam aham asåì-medo-mäàsaiù karomi diçäà balim ||298|| (ve.saà. 3.24)

avajïayä çatru-viñaya-krodho, yathä—

çruti-çikhara-niñadyävadya-mäna-prabhävaà
paçupatim avamantuà ceñöate yasya buddhiù |
pralaya-çamana-daëòoccaëòam etasya so’haà
çirasi caraëam enaà pätayämi tri-väram ||299||

atra parameçvarävajïayä janito dakña-viñayo dadhéci-krodhaù paruña-väg-ärambheëa vyajyate

|

bhåtya-krodhe tu ceñöäù syus tarjanaà mürdha-dhananam |

nirbhartsanaà ca bahudhä muhur nirvarëanädayaù ||300|| 134

yathä véränande—
ädhüta-mürdha-daçakaà taraläìulékaà
rükñekñaëaà paruña-huìkåti-garbha-kaëöham |
paçyan niçäcara-mukhäni tato’vatérëaù
saudhät plavaìga-pati-muñöi-hato daçäsyaù ||301||
atra sugréva-sampäte paläyiteñu bhåtyeñu rävaëasya krodho mürdha-dhünanädibhir
anubhävair vyajyate |

mitra-krodhe vikäräù syur neträntaù-patad-açrutä |

tüñëéà dhyänaà ca naiçcalyaà çvasitäni muhur muhuù | 135
maunaà vinamra-mukhatä bhugna-dåñöyädayo’pi ca ||302||

yathä mamaiva—
subhadräyäù çrutvä tad-anumatimat tena haraëaà
kåtaà kaunteyena kñubhita-manasaù stabdha-vapuñaù |
namad-vakträù svänte kim api vilikhanto’tikuöilair
apaçyann udbäñpair yadu-patim apäìgair yadu-bhaöäù ||303||

atra subhadrä-haraëänumatyä janitaù kåñëa-viñayo yadünäà krodhaù kuöila-vékñaëädibhir

vyajyate |

püjya-krodhe tu ceñöäù syuù sva-nindä namra-vaktratä | 136

anuttara-pradänäìga-sveda-gadgadikädayaù ||304||

yathä véränande—
räma-praväsa-jananéà jananéà vilokya
rükñaà vivakñur api gadgadikäà dadhänaù |
namränanaù kuöila-rajyad-apäìga-dåñöir
jajväla cetasi paraà bharato mahätmä ||305||

çatru-krodhe tu ceñöäù syur bhäva-garbhita-bhäñaëam | 137

bhrübheda-niöila-sveda-kaöäkñaäruëimädayaù ||306||

yathä—
kopena pravidhüta-kuntala-bharaù sarväìgajo vepathuù
kiïcit kokanada-cchadena sadåçe netre svayaà rajyataù |
dhatte käntim idaà ca vaktram anayor bhaìgena bhéma-bhruvoç
candrasyodbhaöa-läïchanasya kamalasyodbhränta-bhåìgasya ca ||307||
(u.rä.ca. 5.36)

atra lavasya candraketoç ca paraspara-viñayaù kopo bhrü-bhedädibhir vyajyate |

bhåtyädi-kopa-tritaye tat-tat-krodhäditäù kriyäù ||308|| 138

atha roñaù—
mithaù stré-puàsayor eva roñah stré-gocaraù punaù |
pratyayävadhir atra syur vikäräù kuöilekñaëam | 139
adhara-sphuraëäpäìga-räga-niùçvasitädayaù ||309||

yathä véränande—
 bhrü-bhaìga-bhinnam uparaïjita-locanäntam
äkampitädharam atiçvasitänubandham |
patyur mukhaà kñiti-sutä parilokayanté
kärä-vimuktir api kañöatareti mene ||310||

atra rävaëa-kärägära-çaìkayä janitaù sétä-viñayo rämasya roño bhrü-bhaìgädibhir anubhävair

vyajyate |

pratyayävadhitvaà, yathä—

diñöyärdha-çruta-vipralambha-janita-krodhäd ahaà no gato

diñöyä no paruñaà ruñärdha-kathite kiïcin mayä vyähåtam |
mäà pratyäyayituà vimüòha-hådayaà diñöyä kathäntaà gatä
mithyä-düñita-yänayä virahitaà diñöyä na jätaà jagat ||311|| (ve.saà. 2.13)

atra svapna-våttänta-çravaëa-bhränti-janitasya bhänumaté-viñayakasya suyodhana-roñasya

svapna-çeña-çravaëa-janita-pratyaya-kåtä çäntiù diñöyety-ädi-väg-ärambheëa vyajyate |

dvedhä nigaditaù stréëäà roñaù puruña-gocaraù | 140

sapatné-hetur ädyaù syäd anyaù syäd anya-hetukaù ||312||
sapatné-hetuko roño vipralambhe prapaïcyate | 141
anya-hetu-kåte tv atra kriyäù puruña-roñavat ||313||

yathä—
mayy eva vismaraëa-däruëa-citta-våttau
våttaà rahaù-praëayam apratipadyamäne |
bhedäd bhruvoù kuöilayor atilohitäkñyä
bhagnaà çaräsanam ivätiruñä smarasya ||314|| (çaku. 5.23)

atra präktana-våttäntäpahnava-janito duñyanta-viñayakaù çakuntalä-roño bhrü-bhaìgädibhir

anubhävair vyajyate |

atha çokaù—
bandhu-vyäpatti-daurgaty-adhana-näçädibhiù kåtaù | 142
citta-kleça-bharaù çokas tatra ceñöä vivarëatä ||315||
bäñpodgamo mukhe çoñaù stambha-niùçvasitädayaù | 143
uttamänam ayaà prauòho vibhävair anya-saàçritaiù ||316||
ätma-sthair atirüòho’pi präyaù çauryeëa çämyati | 144
tatra ceñöä guëäkhyäna-nigüòha-ruditädayaù ||317||

para-gata-vibhävair, yathä—
devo rakñatu vaù kilänana-parivyäkérëa-cüòä-bharäà
bhartur bhasmani petuñéà karatala-vyämåñöa-pärçva-kñitim |
hä präëeçvara hä smareti rudatéà bäspäkuläkñéà ratià
dåñövä yasya laläöa-locanam api vyäptäçru nirväpitam ||318||
atra rati-gata-çocya-daçä-vilokanena devasya çoko bäñpodgamena vyajyate |

ätma-gatair, yathä—
ayi karëa karëa-subhagäà prayaccha me
giram udvamann iva mudaà mayi sthiräm |
satatäviyuktam akåtäpriyaà kathaà
våñasena-vatsala vihäya yäsi mäm ||319|| (ve.saà. 5.14)

syäd eña måti-paryantaù sva-parasthais tu madhyame | 145

anativyakta-rudita-pramukhäs tatra vikriyäù ||320||

svagatair madhyamasya, yathä karuëä-kandale—

nyäyopädhir ayaà yad açru-kaëikä muïcanti bandhu-vyaye

rägopädhir ayaà tyajanti viñayän yaj jïätayo dustyajän |
präëänäà punar utkramaù kim upadhis tat kena vijïäyate
devaà cänakadundubhià daçarathaà cekñväku-vaàçyaà vinä ||321||

atra vasudevasya bandhu-vipattijaù çokaù präëotkramaëena vyajyate |

para-gatair, yathä—
nirbhidyanta iväìgakänya-suharair äkranda-saàstambhanaiù
kaëöhe garva-niruddha-bäñpa-vigame väcäà gatir gadgadä |
dhävaty antara-saàstutän api janän kaëöhe grahétuà manaù
käñöhä tasya mamedåçé yadukule kulyaù kathaà jévati ||322||14

atra yadu-kula-dhvaàsanena näradasya çokaù |

hetubhiù svagatair eva präyaù stré-nécayor ayam | 146

maraëa-vyavasäyäntas tatra bhü-pariveñöanam |
urastäòana-nirbheda-pätoccai rodanädayaù ||323|| 147

atha néca-gato, yathä karuëä-kandale—

kacair ardha-cchinnaiù kara-nihita-raktaiù kuca-taöair

nakhotkåttair gaëòair upala-hati-çérëaiç ca niöilaiù |
vidérëair äkrandäd vikala-gaditaiù kaëöha-vivarair
manas takñëotyantaù-pura-parijanänäà sthitir iyam ||324||

stré-gato, yathä—
atha sä punar eva vihvalä
vasudhäliìgana-dhüsara-stané |

14
karuëä-kandaläd iti bhäti |
 vilaläpa vikérëa-mürdhajä
sama-duùkhäm iva kurvaté sthalém ||325|| [ku.saà. 4.4]

atha jugupsä—
ahådyänäà padärthänäà darçana-çravaëädibhiù |
saìkocanaà yan manasah sä jugupsätra vikriyäù ||326|| 148
näsäpidhänaà tvaritä gatir äsya-viküëanam |
sarväìga-dhünanaà kutsä muhur niñöhévanädayaù ||327|| 149

ahådya-darçanäd, yathä—
niñöäpa-svidyad-asthnaù kvathana-pariëaman medasaù pretakäyän
äkåñyäsakta-dhüpän api kuëapa-bhujo bhüyasébhyaç citäbhyaù |
utpakva-sraàsi mäàsa-pracalad-ubhayataù sandhi-nirmukta-märäd
ete niçcüñya jaìghän alakam udayinér majja-dhäräù pibanti ||328||
(mä.mä. 5.17)

atra jaìghä-niçcüñaëa-majja-dhärä-pänädi-janitä piçäca-viñayä mädhavasya jugupsä

garhaëena ete kuëapa-bhuja ity anena vyajyate |

çravaëäd, yathä—
medo-majjä-çoëitaiù picchile’ntas
tvak-pracchanne snäyu-baddhästhi-sandhau |
sädhur dehe karma-caëòäla-gehe
badhnäty udyat-püti-gandhe ratià kaù ||329||

atra kasyacid vastu-tattva-vicärägama-çravaëa-janitä dehe jugupsä-rüpä nindä vyajyate |

ghåëä çuddhä jugupsänyä daça-rüpe nirüpitä |

sä heya-çravaëotpanna-jugupsäyä na bhidyate ||330|| 150

atha bhayam—
bhayaà tu mantunä ghora-darçana-çravaëädibhiù |
cittasyätéva cäïcalyaà tat präyo néca-madhyayoù ||331|| 151
uttamasya tu jäyeta käraëair atilaukikaiù |
bhaye tu ceñöä vaivarëyaà stabdhatvaà gätra-kampanam ||332|| 152
paläyanaà parävåtya vékñaëaà svätma-gopanam |
äsya-çoñaëam utkroça-çaraëänveñaëädayaù ||333|| 153

mantur aparädhaù | tasmäd, yathä—

vibhüñaëa-pratyupahära-hastam
upasthitaà vékñya viçämpatis tam |
sauparëam astraà pratisaïjahära
prahveñv anirbandha-ruño hi santaù ||334|| (ra.vaà. 16.80)

ghora-darçanäd, yathä—
 paräjitaç cola-bhayena päëòyaù
paläyamäno diçi dakñiëasyäm |
samäkulo värinidhià vigähya
setu-cchidaà däçarathià nininda ||335||

atra yuddha-saàrambha-bhémasya colasya darçanät päëòyasya bhayaà paläyanädibhir

vyajyate |

ghora-çravaëäd, yathä—
çrutvä niùsäëa-räëaà raëa-bhuvi bhavato mädhava-kñmädhavendra
präpya pratyarthi-véräù kula-çikhari-guhäà güòha-gäòhändhakäräm |
lénä lüna-pratäpä nija-kaöaka-maëi-çreëikänti-prakarña-
srañöäraà nañöa-dhairyäù kamala-bhuvam aho hanta nindanti mandam ||336||

atilaukikät käraëäd uttamasya, yathä—

açaknuvan soòhum adhéra-locanaù

sahasra-raçmer iva yasya darçanam |
praviçya hemädri-guhä-gåhäntaraà
ninäya bibhyad divasäni kauçikaù ||337|| [mägha 1.53]

atra varëanéyatayä uttama-rävaëaà prati devendrasya (bhétatva-varëanät) madhyamatvaà

(eveti tasya uttamatvaà katham iti) näçaìkanéyam | yataù prakåtir eva käraëaà puàsäm
uttamatve | na tu varëanä | varëanäyäù käraëatve priyeëa tasyänaparädha-bädhitäù (mäghe
1.61) ity ädibhiù augryädi-bhäva-kathanam (varëanéyatayä) uttamasya rävaëasya nocitaà
syät | tasmäd uttama-prakåter api devendrasya lokätirikta-vara-prabhäva-bhéñaëäd rävaëäd
bhayam upapadyate |

uttamasyäpi hetuja-bhayänaìgékäre—
vidräëe dravya-näthe savitari tarale jäta-çaìke çaçäìke
vaikuëöhe kuëöha-garve dravati maghavati klänta-käntau kåtänte |
abrahmëyaà bruväëe viyati çata-dhåtäv uddhåtaikägra-haste
päyäd vaù käla-küöaà jhaöiti kavalayan lélayä néla-kaëöhaù ||338||

ity atra vidräva-täralyädibhir udghoñitasya dravya-nätha-saviträdi-gata-bhayasya apaläpaù

katham abhidheyaù | tad-apaläpe ca käla-küöa-bhakñaëasya sukaratvät tat-kärya-
nirvahaëaika-präëasya nélakaëöha-prabhävotkarñasya kathaà mastakonnamanaà syät |

hetujäd itare prokte bhaye soòhala-sünunä |

kåtrimaà tüttama-gataà gurv-ädén pratyavästavam ||339|| 154
vibhéñikotthaà bäläder viträsitakam ity ubhe |
taträntyam antarbhütaà syäd ghora-çravaëaje bhaye ||340|| 155
bhikñu-bhallüka-corädi-sücanä-kalpitatvataù |
ädyaà tu yukti-käkñyäyäà bhaya-kakñyäà na gähate ||341|| 156
gurv-ädi-saànidhau yasmän nécaiù sthity-ädi-sücitam |
bhävo vinaya eva syäd atha syän näöake yadi ||342|| 157
avahitthatayä tasya bhayatvaà dürato gatam |
ato hetujam evaikaà bhayaà syäd iti niçcayaù ||343|| 158

tathä ca bhäratéye—
etat svabhävajaà syät
sattva-samutthaà tathaiva kartavyam |
punar ebhir eva bhävaiù
kåtakaà mådu-ceñöitaiù käryam ||344|| iti | (nä.çä. 6.71)

nanu cätra svabhävajaà kåtakaà ceti dvividhaà bhayaà pratéyate | tasmät tad-virodha iti cet,
maivam | bharatädy-abhipräyam ajänatäà pelavokti-mätra-tätparyeëa na çaìkitavyam | tathä
hi—yathä loke maïjiñöhädi-dravyaà sahajo raktimä gäòhataraà vyäpnoti | evaà madhya-
nécayor bhayaà svalpa-käraëa-mätre’pi sahajavad dåçyata iti sahajam ity upacaryate | yathä
kåtako läkñä-rasaù prayatna-sajjito’pi käñöhädikam antar na vyäpnoti, evam uttama-gataà
bhayam iti alaukika-käraëa-prakarñeëäpi kåtakavad eva pratéyata iti kåtakam ity upacaryate |
anyathä (tasya västavatve) sväbhävikasya bhayasya däma-darçane’pi samutpatti-prasaìgät |

nanu yadi sväbhävikaà bhayaà (uttamasya) na vidyate (tarhi)—

dväre niyukta-puruñänumata-praveçaù
siàhäsanäntika-careëa sahopasarpan |
tejobhir asya vinivärita-dåñöi-pätair
väkyäd åte punar iva prativärito’smi ||345|| (mä.a.mi. 1.12)

ity ädiñu kathaà bhayotpattir iti ced ucyate | bhéñaëäs trividhäù—äkåti-bhéñaëäù kriyä-
bhéñaëäù mähätmya-bhéñaëäç ceti | taträkåti-bhéñaëäù rakñaù-piçäcädayaù | kriyä-bhéñaëäù
vérabhadra-paraçuräma-çärdüla-våkädayaù | mähätmya-bhéñaëä deva-naradevädayaù | tato’tra
mähätmya-bhéñaëa-räja-darçanäd bhayaà näöyäcäryasya (hara-dattasya) jäyate | na punaù
svabhävät | tad etan niùçaàçayaà kåtam aho duräsado räja-mahimä iti pürva-väkyaà
grathnatä tenaiva kälidäseneti sarvaà kalyäëam |

bhojenoktäù sthäyino’nye garvaù sneho dhåtir matiù |

sthäsnur evoddhata-preyaù çäntodätta-raseñv api | 159
tatra sneho rater bhedas tridhä cecchätma-tat-kåtaù ||346||

tathä hi—idaà khalu tenaiva preyo-rasa-vädinä mahäräjenodähåtam—

yad eva rocate mahyaà tad eva kurute priyä |

iti vetti na jänäti tat priyaà yat karoti sä ||347|| iti |

tenaiva vyäkåtaà ca—vatsala-prakåter dhéra-lalita-näyakasya priyälambana-vibhäväd

utpannaù snehaù sthäyi-bhävo viñaya-saundaryädibhir uddépana-vibhävair uddépyamänaù
samupajäyamänair mati-dhåti-småty-ädibhir vyabhicäri-bhävair anubhävaiç ca
praçaàsädibhiù saàsåjyamäno niñpannaù preyo-rasa iti pratéyate | rati-prétyor api cäyam eva
müla-prakåtir iñyate |

na tävad asya snehasya ratià prati müla-prakåtitvam | raty-aìkura-daçäyäm asyäsambhavät |

sambhogecchä-mätraà hi ratiù | saiva prema-mäna-praëayäkhyäbhis tisåbhiù pürva-daçäbhir
utkaöébhütä caturtha-daçäyäà citta-dravé-bhäva-lakñaëa-sneha-rüpatäm äpnoti | tathä ca
bhäva-prakäçikäyäm—

iyam aìkuritä premëä mänät pallavitä bhavet |

sakorakä praëayataù snehät kusumitä bhavet ||348|| iti |

ato’sminn udäharaëe snehasya rati-rüpeëaiväsvädyatvaà na påthak sthäyitvena | evaà ca

snehasya rati-bhedatva-kathanät preyo-rasasyäpi çåìgäräd apåthaktvam artha-siddham |

anye poñä-sahiñëutvän naiva sthäyi-padocitäù ||349|| 160

tathäpi garva-sthäyitvam udähåtam—

apakartäham asméti mä te manasi bhüd bhayam |

vimukheñu na me khaògaù prahartuà jätu väïchati ||350||
(sa.ka.ä., kävyädarça 2.293)

vyäkåtaà ca—atra mayäpakäraù kåta iti yat te cetasi bhayaà tan mä bhüt | mama khaògaù
paräìmukheñu na kadäcid api parahartum utsahata iti sarvathaiva rüòho’haìkäraù pratéyate |
so’yaà garva-prakåtir uddhato näma raso niñpadyate iti |

na tävad atra garvaù | kià tu pürvam apakartäraà paçcäd bhétaà dviñantam avalokya jätayä
sama-ravi-mukhaà na hanmi mä bhaiñér iti väk-sücitayä néce dayayä kasyacid véra-
särvabhaumasya çobhä näma pauruña-sättvika-bhävaù pratéyate | yadi vä abhétam api çatruà
bhéto yadi tarhi paläyasvety adhikñipatéti garva iti ced astu vä garvaù | tathäpy
asatyabhétikalpanä-rüpa-cittädhyavasäya-prakäçana-dväreëa çatru-gata-krodham eva puñëäti |
kià ca vimukhäprahära-rüpätma-sambhävanä-rüpa-garvasya asatya-bhéti-kalpanopabåàhaëät
poño bhävakänäà vairasyäya, na kevalaà svädäbhäväyeti näsminn udäharaëe garvasya
sthäyitvam upapadyate |

dhåteù sthäyitvam api tenaivodähåtam, tathä hi—

sarväù sampattayas tasya santuñöaà yasya mänasam |

upänad-güòha-pädasya nanu carmäståtaiva bhüù ||351|| (sa.ka.ä.) iti |

vyäkåtaà ca | atra kasyacid upaçänta-prakåter dhéra-çänta-näyakasya arthopagamana-

mano’nuküla-därädi-sampatter älambana-vibhäva-bhütäyäù samutpanno dhåti-sthäyi-bhävo
vastu-tattvälocanädibhir uddépana-vibhävair uddépyamänaù samupajäyamäna-småti-maty-
ädibhir vyabhicäri-bhävair väg-ärambhädibhiç cänubhävair anuñajyamäno niñpannaù çänto
rasa iti géyate | anye punar asya çamaà prakåtim ämananti | sa tu dhåter eva viçeño
bhaviñyatéti |
atra tävad anuküla-dära-siddhi-janitäyäù dhåtes tu rati-paratantratvam äbäla-gopäla-
prasiddham | nanu, vastutattvälocanädibhir asyäù sthäyitvaà kalpyate iti cet, na | naiùspåhya-
väsanä-väsite bhävaka-citte vibhävädiñv api naiùsvpåhyonmeñäd dhåter müla-ccheda-
prasaìgät | artha-sampatti-janitä dhåtis tu agådhnu-lakñaëa-lokottaratva-präpti-vyavasäya-
rüpam utsäham anusaranté véropakaraëatäm äpnotéti nätra dhåteù sthäyitvam | dhåti-
sthäyitva-niräkaraëa-saàrambheëaiva nañöas tad-viñayaù çama-sthäyé kutra vä léno na jïäyate
|

mateù sthäyitvaà tenaivodähåtam | tathä hi—

sädhäraëyän nirätaìkaù kanyäm anyo’pi yäcate |

kià punar jagatäà jetä prapautraù parameñöhinaù ||352|| [ma.vé.ca. 1.31] iti |

vyäkåtaà ca—rämasya udätta-prakåter nisargata eva tattväbhiniveçiné matir nänya-viñaye

pravartate | na ca pravåttä uparamati | sä ca séteyaà mama svékära-yogyety evaà-rüpeëa
pravåttä rävaëa-prärthanä-lakñmaëa-protsähanäbhyäm uddépyamänä samupajäyamäna-cintä-
vitarka-vréòävahittha-småty-ädibhiù kälocitottaränu-méyamänair viveka-cäturya-
dhairyaudäryädibhiù saàsåjyamänä udätta-rasa-rüpeëa niñpadyate iti |

atra tävat sétä-viñayä ätma-svékära-yogyatva-niçcaya-rüpä rämasya matis tu rater utpatti-

mätra-käraëam eva | tad-aniçcaye rater anaucityät | atra kanyäyäù sädhäraëya-niçcayo matiù |
tasyäù sthäyitvam icchäma iti cet, na | sä hi rävaëa-viñaya-lajjäsüyä-doña-niväraëa-dväreëa
kärya-karaëäparäìmukhébhäva-lakñaëa-lokottara-tat-präpti-vyavasäya-rüpä rämotsähaà
bhävakäsväda-yogyatayä protsähayati |

tad añöäv eva vijïeyäù sthäyino muni-saàmatäù |

sthäyino’ñöau trayastriàçac cäriëo’ñöau ca sättvikäù ||353|| 161
evam ekonapaïcäçad bhäväù syur militä ime |
evaà hi sthäyino bhävän siàha-bhüpatir abhyadhät ||354|| 162
athaiñäà rasa-rüpatvam ucyate siàha-bhübhujä |
vidvan-mänasa-haàsena rasa-bhäva-vivekinä ||355|| 163
ete ca sthäyinaù svaiù svair vibhävair vyabhicäribhiù |
sättvikaiç cänubhävaiç ca naöäbhinaya-yogataù ||356|| 164
säkñätkäram ivänétäù präpitäù svädu-rüpatäm |
sämäjikänäà manasi prayänti rasa-rüpatäm ||357|| 165
dadhyädi-vyaïjana-dravyaiç ciïcädibhir athauñadhaiù |
guòädi-madhura-dravyair yathä-yogaà samanvitaiù ||358|| 166
yadvat päka-viçeñeëa ñäòaväkhyo rasaù paraù |
niñpadyate vibhävädyaiù prayogeëa tathä rasaù | 167
so’yam änanda-sambhedo bhävakair anubhüyate ||359||

nanu näyaka-niñöhasya sthäyi-prakarña-lakñaëasya rasasya sämäjikänubhava-yogyatä

nopapadyate | anya-bhavasya tasyänyänubhaväyogät iti cet satyam | ko vä näyaka-gataà
rasam äcañöe | tathä hi—sa ca näyako dåñöaù çruto’nukåto vä rasasyäçrayatäm älambate |
nädyaù | säkñäd dåñöa-näyaka-ratyäder vréòä-jugupsädi-pratépa-phalatvena svädäbhävät | na
dvitéya-tåtéyau | tayor avidyamänatvät | na hy asati äçraye tad-äçritasyävasthänam upapadyate |

nanu bhavatu nämaivam | tathäpi rasasya naöa-gatatve na sämäjikänubhavänupapattir iti cet,

na | naöe rasa-sambhavaù kim anubhävädi-sad-bhävena vibhävädi-sambhavena vä | nädyaù,
abhyäsa-päöavädinäpi tat-siddheù | kià ca sämäjikeñu yathocitam anubhäva-sadbhäve’pi tvayä
teñäà rasäçrayatänaìgékärät | yadi vibhävena taträpi kim anukärya-mälavikädinä (uta)
anukäriëä svakäntädinä vä | nädyaù, anaucityät | näpi dvitéyaù, naöe säkñäd-dåñöa-näyakavad
açlélatä-pratéteù |

nanu, mälävikädi-vibhäva-viçeñasyänaucityät (sva-vi-)bhävasyäsaànihitatvät (sannihitatve’pi

säkñäd-dåñöa-näyakavad açlélatä-pratéteù) ca sämäjikänäm api naöavad eva rasän äçrayatvaà
prasajyate iti cet, atra kecana samädadhate—

vibhävädi-bhävänäm anapekñita-bähya-sattvänäà çabdopadhänäd eväsädita-sad-bhävänäm

anukäryäpekñayä niùsädhäraëänäm api kävye näöye ca abhidhä-paryäyeëa
sädhäraëékaraëätmanä bhävanä-vyäpäreëa sva-sambandhitayä vibhävitänäà säkñäd bhävaka-
cetasi viparivartamänänäm älambanatvädy-avirodhäd anaucityädi-viplava-rahitaù sthäyé
nirbharänanda-viçränti-svabhävena bhogena bhävakair bhujyate iti |

anye tv anyathä samädhänam ähuù | loke pramadädi-käraëädibhiù sthäyy-anumäne abhyäsa-

päöavavatäà sahådayänäà kävye näöye ca vibhävädi-pada-vyapadeçyaiù (mamaivaite çatror
evaite taöasthasyaivaite na mamaivaite na çatror evaite na taöasthasyaivaite iti sambandha-
viçeña-svékära-parihära-niyamän adhyavasäyät) sva-sambandhitvena anya-sambandhitvena ca
sädhäraëyät pratétair abhivyaktébhüto väsanätmatayä sthitaù sthäyé ratyädiù pänaka-rasa-
nyäyena carvyamäëo lokottara-camatkära-käré paramänandam iva kandalayan rasa-rüpatäm
äpnotéti |

evaà ca bhukti-vyakti-pakñayor ubhayor api sämäjikänäà rasäçrayatvopapatter anyatara-

pakña-parigrahägrahäd udäsmahe |

präyeëa bhäratéya-matänusäriëäà prakriyä tu (ittham)—loke käraëa-kärya-sahakäritäm

upagataiù kävye näöye vä sarasa-sükti-sudhä-mädhuré-dhuréëair yathoktäbhinaya-sametair vä
padärthatvena vibhävänubhäva-saïcäri-vyapadeçaà präpitaiù näyikä-näyaka-candra-
candrikä-malayänilädi-bhrü-vikñepa-kaöäkña-päta-sveda-romäïcädi-nirveda-harñädi-rüpair
väsanätmakair ätma-sambandhitvenäbhi-matair bhävaiù dharma-kérti-ratänäà ñaò-aìga-
näöya-samaya-jïänäà nänä-deça-veña-bhäñä-vicakñaëänäà nikhila-kalä-kaläpa-kovidänäà
santyakta-matsaräëäà sakala-siddhänta-vedinäà rasa-bhäva-vivecakänäà kävyärtha-nihita-
cetasäà sämäjikänäà manasi mudrä-muditra-nyäyena viparitvartitäù väsitäç cäbhivardhitäù
sthäyino bhäväù (väkyärtha-sthänéyäù) kävyärthatvenäbhimatäù bähyärthävalambanätmakäù
santo vikäsa-vistara-kñobha-vikñepätmakatayä vibhinnäù tat-tad-rüpeëa (raty-utsähädi-
rüpeëa sämäjikaiù) äsvädyamänäù paramänanda-rüpatäm äpnuvantéti sakala-sahådaya-
saàvedana-siddhasya rasasya pramäëäntareëa saàsädhana-pariçramaù çrotå-jana-citta-
kñobhäya na kevalaà, pratyuta nopayogäyeti prakåtam anusarämaù ||
añöadhä sa ca çåìgära-häsya-vérädbhutä api | 168
raudraù karuëa-bébhatsau bhayänaka itéritaù ||360||
eñüttaras tu pürvasmät sambhüto viñamät samaù | 169
bahu-vaktavyatä-hetoù sakalählädanäd api ||361||
raseñu tatra çåìgäraù prathamaà lakñyate sphuöam | 170
vibhävair anubhävaiç ca sättvikair vyabhicäribhiù ||362||
nétä sadasya-rasyatvaà ratiù çåìgära ucyate | 171
sa vipralambhaù sambhoga iti dvedhä nigadyate ||363||
ayuktayos taruëayor yo’nurägaù parasparam | 172
abhéñöäliìganädénäm anaväptau prakåñyate ||364||
sa vipralambho vijïeyaù sa caturdhä nigadyate | 173
pürvänuräga-mänau ca praväsa-karuëäv iti ||365||

aträyam arthaù—näyikä-näyakayoù präg-asaìgatayoù saìgata-viyuktayor vä (parasparam

anuraktayoù) svocita-vibhävair anubhäviç copajäyamänaù parasparänurägo’nyataränurägo vä
sväbhilañitäliìganädénäm anaväptau satyäm utpadyamänair vyabhicäribhir anubhävaiç ca
prakåñyamäëo vipralambha-çåìgära ity äkhyäyate | sa ca pürvänurägädi-bhedena
cäturvidhyam äpadyate |

tatra pürvänurägaù—
yat prema saìgamät pürvaà darçana-çravaëädibhiù | 174
pürvänurägaù sa jïeyaù çravaëaà tad-guëa-çrutiù ||366||

çravaëena pürvänurägo, yathä—

sädhu tvayä tarkitam etad eva
svenänalaà yat kila saàçrayiñye |
vinämunä svätmani tu prahartuà
måñä-giraà tväà nåpatau na kuryäm ||367|| (naiñadhéye 3.77)

atra haàsa-mukhän nala-guëa-çravaëena damayantyäù pürvänurägaù |

pratyakña-citra-svapnädau darçanaà darçanaà matam ||367|| 175

pratyakña-darçanäd, yathä—
taà vékñya sarvävayavänavadyaà
nyavartanänyopagamät kumäré |
na hi praphullaà sahakäram etya
våkñäntaraà käìkñati ñaö-padälé ||368|| (ra.vaà. 6.69)

citra-darçanena, yathä—
lélävadhüta-kamalä kalayanté pakñapätam adhikaà naù |
mänasam upaiti keyaà citra-gatä räjahaàséva ||369|| (ratnävalé 2.8)

atra citragata-ratnävalé-darçanäd vatsa-räjasya pürvänurägaù |

svapna-darçanena, yathä—
svapne dåñöäkärä tam api samädäya gatavaté bhavaté |
anyam upäyaà na labhe praséda rambhoru däsäya ||370||

atra käm api svapne dåñöavataù kasyacin näyakasya pürvänurägaù |

yataù pürvänurägo’yaà saìkalpätmä pravartate |

so’yaà pürvänurägäkhyo vipralambha itéritaù ||371|| 176
päratantryäd ayaà dvedhä daiva-mänuña-kalpanät |
tatra saïcäriëo gläniù çaìkäsüye çramo bhayam ||372|| 177
nirvedautsukya-dainyäni cintä-nidre prabodhatä |
viñädo jaòatonmädo moho maraëam eva ca ||373|| 178

tatra daiva-päratantryeëa, yathä—

çailätmajäpi pitur ucchiraso’bhiläñaà
vyarthaà samarthya lalitaà vapur ätmanaç ca |
sakhyoù samakñam iti cädhika-jäta-lajjä
çünyä jagäma bhavanäbhimukhé kathaàcit ||374|| (ku.saà. 3.75)

atra janakädy-änukülye’pi daiva-päratantryeëa pärvatyäù pürvänurägaù |

mänuña-päratantryeëa, yathä—

dullaho pio me tasmià bhava hiaa ëiräsaà

ammo apaàgo me paripphurai kià bi vämo |
eso so cira-diööho kahaà uëa dakkhidabbo
ëäha maà parähéëaà tui parigaëaa satiëhaà ||375|| (mä.a.mi. 2.4)

[durlabhaù priyo me tasmin bhava hådaya-niräsaà

amho apäìgo me parisphurati kim api vämaù |
eña sa cira-dåñöaù kathaà punar drañöavyaù
nätha mäà parädhénäà tvayi parigaëaya satåñëäm ||]

atra (catuñpada-vastuke géte) devayäné-päratantryeëa çarmiñöhäyäù yayäti-viñayaù

pürvänurägaù |

etasminn abhiläñädi maraëäntam anekadhä |

tat-tat-saïcäri-bhävänäm utkaöatväd daçä bhavet ||376|| 179
tathäpi präktanair asyä daçävasthäù samäsataù |
proktäs tad-anurodhena täsäà lakñaëam ucyate ||377|| 180
abhiläñaç cintänusmåti-guëa-saìkértanodvegäù |
saviläpä unmäda-vyädhé jaòatä måtiç ca täù kramaçaù ||378|| 181

tatra abhiläñaù—
saìgamopäya-racita-prärabdha-vyavasäyataù |
saìkalpecchä-samudbhütir abhiläño’tra vikriyäù ||379|| 182
praveça-nirgamau tüñëéà tad-dåñöi-patha-gäminau |
räga-prakäçana-paräç ceñöäù svätma-prasädhanam | 183
vyäjoktayaç ca vijane sthitir ity evam ädayaù ||380||

yathä—
alolaiç ca çväsa-pravidalita-lajjä-parimalaiù
pramodäd udvelaiç cakita-hariëé-vékñaëa-sakhaiù |
amandair autsukyät praëaya-laharé-marma-piçunair
apäìgaiù siàha-kñmä-ramaëam abalä vékñitavaté ||381||

atra räga-prakäçana-parair dåñöi-viçeñair näyake kasyäçcid abhiläño vyajyate |

atha cintä—
kenopäyena saàsiddhiù kadä tasya samägamaù | 184
düté-mukhena kià väcyam ity ädy ühas tu cintanam ||382||
atra névyädi-saàsparçaù çayyäyäà parivartanam | 185
sa-bäñpäkekarä dåñöir mudrikädi-vivartanam |
nirlakñya-vékñaëaà caivam ädyä vikåtayo matäù ||383|| 186

yathä—
udyänaà kim upägatäsmi sukåté devo na kià darçitaù
çré-siàhaù sva-sakhé-mukhena sa kathaà neyaù sa kià vakñyati |
siddhyet tena kadä samägama iti dhyänena savyäkulä
çayyäyäà parivartane çvasiti ca kñiptvä kapolaà kare ||384||

atha anusmåtiù—
arthänäm anubhütänäà deça-kälänuvartinäm |
säntatyena parämarço mänasaù syäd anusmåtiù ||385|| 187
tatränubhävä niùçväso dhyäëaà kåtya-vihastatä |
çayyäsanädi-vidveña ity ädyäù smara-kalpitäù ||386|| 188

yathä—
äräme ratiräja-püjana-vidhäväsanna-saïcäriëo
vyäpäränanapota-siàha-nåpate rägänusandhäyakän |
smäraà smäram amuà kñaëaà çaçimukhé çväsair vivarëädharä
nänyat käìkñati karma kartum ucitaà näste na çete kvacit ||387||

atah guëa-kértanam—
saundaryädi-guëa-çläghä guëa-kértanam atra tu |
romäïco gadgadä väëé bhäva-manthara-vékñaëam | 189
tat-saìga-cintanaà sakhyä gaëòa-svedädayo’pi ca ||388||

yathä—
kià kämena kim indunä surabhiëä kià vä jayantena kià
 mad-bhägyaäd anapota-siàha-nåpate rüpaà mayä vékñitam |
anyäs tat-paricaryayeva sudåço hanteti romäïcitä
svidyad-gaëòa-talaà sagadgada-padaà säkhyäti sakhyäù puraù ||389||

atha udvegaù—
manasaù kampa udvegaù kathitas tatra vikriyäù | 190
cintä santäpa-niùçväsau dveñaù çayyäsanädiñu |
stambha-cintäçru-vaivarëya-dénatvädaya éritäù ||390|| 191

yathä—
seväyä anapota-siàha-nåpater yäteñu räjasv atho
tat-strébhiç cirayat suteñu vilasac-cetaù-samudbhräntibhiù |
niùçväsa-glapitädharaà paripatat-saàruddha-bäñpodayaà
kämaà snigdha-sakhé-jane viracitä dénä dåçor våttayaù ||391||

atha viläpaù—
iha me dåk-pathaà präpad ihätiñöhad ihästa ca |
ihälapad ihävätséd ihaiva nyavåtat tathä ||392|| 192
ity ädi-väkya-vinyäso viläpa iti kértitaù |
tatra ceñöäs tu kuträpi gamanaà kvacid ékñaëam | 193
kvacit kvacid avasthänaà kvacic ca bhramaëädayaù ||393||

yathä—
aträbhüd anapota-siàha-nåpatis taträham asmin latä-
kuïje sädaram ékñitäham iha mam änandayan sa smitaiù |
ity äläpavaté vilokitam api vyälokate sambhramäd
yätaà yäti ca satvarä taru-talaà léläta ekäkiné ||394||

atha unmädaù—
sarvävasthäsu sarvatra tan-manaskatayä sadä | 194
atasmiàs tad iti bhräntir unmädo virahodbhavaù ||395||
tatra ceñöäs tu vijïeyä dveñaù sveñöe’pi vastuni | 195
dérghaà muhuç ca niùçväso nirnimeñatayä sthitiù |
nirnimitta-smita-dhyäna-gäna-maunädayo’pi ca ||396|| 196

autsukyäd anapota-siàha-nåpater äkäram älikhya sä

nirvarëyäyam asau mama priya iti premäbhiyoga-bhramät |
äçütthäya tato’pasåtya tarasä kiàcid vivåttänanä
säsüyaà sadara-smitaà sa-cakitaà säkäìkñam älokate ||397||

atha vyädhiù—
abhéñöa-saìgamäbhäväd vyädhiù santäpa-lakñaëaù |
atra santäpa-niùçväsau çéta-vastu-niñevaëam ||398|| 197
jévitopekñaëaà moho mumürñä dhåti-varjanam |
yatra kvacic ca patanaà srastäkñatvädayo’pi ca ||399|| 198
yathä—
saìgatyäm anapota-siàha-nåpater äsakta-ceto-gataiù
kandarpänala-dépitäni sutanor aìgäni paryäkuläù |
vyälimpan hima-bälukä-paricitaiù çré-gandha-sära-dravaiù
sakhyaù päëi-taläni patra-marutä nirväpayantyo muhuù ||400||

atha jaòatä—
idam iñöam aniñöaà tad iti vetti na kiïcana |
nottaraà bhäñate praçne nekñate na çåëoti ca ||401|| 199
yatra dhyäyati niùsaàjïaà jaòatä sä prakértitä |
atra sparçänabhijïatvaà vaivarëyaà çithiläìgatä | 200
akäëòa-huìkåtiù stambho niùçväsa-kåçatädayaù ||402||

yathä—
saìkalpair anapota-siàha-nåpatau saàrüòha-müläìkurair
äkräntä tanutäà gatä smara-çaraiù çäteva çätodaré |
asman-mülam idaà tanutvam iti kià lajjälase locane
präpte pakñma-puöävåtià ratipates tat-ketanaà jåmbhatäm ||403||

atha maraëaà—
tais taiù kåtaiù pratékärair yadi na syät samägamaù | 201
tataù syän maraëodyogah kämägnes tatra vikriyäù ||404||
lélä-çuka-cakorädi-nyäsaù snigdha-sakhé-kare | 202
kala-kaëöha-kaläläpa-çrutir mandänilädaraù |
jyotsnä-praveça-mäkanda-maïjaré-vékñaëädayaù ||405|| 203

yathä—
tanvé darçana-saàjïayaiva laitkäm äpåcchya saàvardhitäà
nyäsékåtya ca çärikäà parijane snigdhe samaà véëayä |
jyotsnäm äviçaté viçärada-sakhé-vargeëa karëäntike
siktena hy anapota-siàha-nåpater nämnä punar jévitä ||406||

atra kecid abhiläñät pürvam icchotkaëöhä-lakñaëam avasthä-dvayam aìgékåtya dvädaçävasthä

iti varëayanti | tatrecchä punar abhiläñän na bhidyate | tat-präpti-tvarälakñaëä utkaëöhä tu
cintanän nätiricyate ity udäsitam |

atha mäna-vipralambhaù—
muhuù-kåto meti neti pratiñedhärtha-vépsayä |
épsitäliìganädénäà nirodho mäna ucyate ||407|| 204
so’yaà sahetu-nirhetu-bhedäd dvedhätra hetujaù |
érñyayä sambhaved érñyä tv anyäsaìgini vallabhe ||408|| 205
asahiñëutvam eva syäd dåñöer anumiteù çruteù |
érñyä-mäne tu nirvedävahittha-gläni-dénatäù | 206
cintä-cäpalya-jaòatä-mohädyä vyabhicäriëaù ||409||
tatra darçanerñyä-mäno, yathä—
paccakkha-maàtu-käraa ja{i} cumbasi maha ime hada-kapole |
tä majjha pia-sahée bisesao késa biëëao ||410||

[pratyakña-mantu-käraka yadi cumbasi mamaimau hata-kapolau |

tato mama priya-sakhyä viçeñakaù kasmäd vijïätaù ||]

atra näyikä-kapola-cumbana-vyäjena tat-pratibimbitäà sakhéà cumbati näyake tad-érñyayä

janito näyikä-mänaù pratyakña-mantukärakety anayä sambuddhyä vyajyate |

bhogäìka-gotra-skhalanotsvapnair anumitis tridhä ||411|| 207

bhogäìkänumiti-janiterñyamäno, yathä mamaiva—

ko doño maëi-mälikä yadi bhavet kaëöhe na kià çaìkaro

dhatte bhüñaëam ardha-candram amalaà candre na kià kälimä |
tat sädhv eva kåtaà kåtaà bhaëitibhir naiväparäddhaà tvayä
bhägyaà drañöum anéçayaiva bhavataù käntäparäddhaà mayä ||412||15

atra maëi-mälikädi-lakñaëa-madana-mudränumiti-priyäparädha-janiterñyä-sambhüto mänaù

tat sädhv eva kåtam ity ädibhir viparéta-lakñaëoktibhir vyajyate |

gotra-skhalanena yathä mamaiva—

näma-vyatikrama-nimitta-ruñäruëena
neträïcalena mayi täòanam äcarantyäù |
mä mä spåçeti paruñäkñara-väda-ramyaà
manye tad eva mukha-paìkajam äyatäkñyäù ||413||

utsvapnerñyayä, yathä—
svapna-kértita-vipakñam aìganäù
pratyabhitsur avadantya eva tam |
pracchadänta-galitäçru-bindubhiù
krodha-bhinna-valayair vivartanaiù ||414|| (ra.vaà. 19.22)

çrutiù priyäparädhasya çrutir äpta-sakhé-mukhät ||415|| 208ab

çruti-janiterñyayä mäno, yathä—

aìguly-agra-nakhena bäñya-salilaà vikñipya vikñipya

kià tüñëéà rodiñi kopane bahutaraà phütkåtya rodiñyasi |
yasyäste piçunopadeça-vacanair mäne’tibhümià gate
nirviëëo’nunayaà prati priyatamo madhyasthatäm eñyati ||416|| (amaru. 5)

15
This verse appeared previously in 1.125.
atra piçuna-sakhé-janopadeça-janito mäno bäñpädibhir vyajyate |

käraëäbhäsa-sambhüto nirhetuù syäd dvayor api | 208

avahitthädayas tatra vijïeyä vyabhicäriëaù ||417||

tatra puruñasya, yathä—

likhann äste bhümià bahir avanataù präëa-dayito
nirähäräù sakhyaù satata-ruditocchüëa-nayanäù |
parityaktaà sarvaà hasita-paöhitaà païjara-çukais
tavävasthä ceyaà visåja kaöhine mänam adhunä ||418|| (amaru. 7)

yathä vä—
alia-pasuttaa viëiméliaccha dehi suhaa majjha oäsaà |
gaëòa-paricuàbaëäpulaiaìga ëa puëo ciräissaà ||419|| (gä.sa. 1.20)

(aléka-prasupta vinimélitäkña dehi subhaga mamävakäçam |

gaëòa-paricumbanä-pulakitäìga na punaç cirayiñyämi ||)

aträléka-sväpäkñi-nimélanädi-sücita-puruña-mäna-käraëasya prasädhana-gåha-vyäpära-
nimittaà vilambanasyäbhäsatvam |

striyä, yathä—
muïca kopam animitta-locane
sandhyayä praëamito’smi nänyathä |
kià na vetsi sahadharma-cäriëaà
cakraväka-sama-våttim ätmanaù ||420|| (ku.saà. 8.57)

atra pärvaté-mäna-käraëasya parameçvara-kåta-sandhyä-praëämasyäbhäsatvam |

nanu aliapasuttety atra gaëòa-paricumbanasya niñedho nästi | evaà muïca kopam ity atra ca
niñedho na çrüyate | tat katham asya nirhetukasya (meti vä neti vä niñedhäbhäve’pi)
mänatvam iti cet | meti neti väcika-niñedhasya upalaksaëatvät (aliapasutteti) pürvasminn
udäharaëe apratikriyayä cumbanänaìgékära-lakñaëo niñedho vidyata eva | aparatra (muïca
kopam ity atra) punar anuttara-dänädinä anaìgékära-lakñaëo niñedho vaktavya eva |

nanu nirhetukasya mänasya bhäva-kauöilya-rüpa-mänasya ca ko bheda iti ced ucyate |

nirhetuka-mäne tu kopa-vyäjena cumbanädi-vilambanät prema-parékñaëaà phalam | bhäva-
kauöilya-mäne tu cumbanädy-avilambaù phalam iti spañöa eva tayor bhedaù |

nirhetukaù svayaà çämyet svayaà grähasmitädibhiù ||421|| 209

yathä—
idaà kim äryeëa kåtaà mamäìge
mugdhe kim etad racitaà tvayeti |
 tayoù kriyänteñv anubhoga-cihnaiù
smitottaro’bhüt kuhanävirodhaù ||422||

atra lakñmé-näräyaëayor anyonya-mänasya paraspara-kåta-bhoga-cihna-lakñaëa-käraëäbhäsa-

janitasya smitottaratayä svayaà çäntir avagamyate |

hetujas tu çamaà yäti yathäyogyaà prakalpitaiù |

sämnä bhedena dänena naty-upekñä-rasäntaraiù | 210
tatra priyokti-kathanaà yat tu tat säma géyate ||423||

tatra yathä mamaiva—

ananya-sädhäraëa eña däsaù
kim anyathä cetasi çaìkayeti |
priye vadaty ädåtayä kayäcin
näjïäyi mäno’pi sakhé-jano’pi ||424||

atra priya-sämokti-janitä kasyäçcid mäna-çäntiù sakhé-jana-mänädy-ajïäna-sücitair

äliìganädibhir vyajyate |

sakhyädibhir upälambha-prayogo bheda ucyate ||425|| 211

yathä—
vihäyaitan mäna-vyasanam anayos tanvi kucayor
vidheyas te preyän yadi vayam anullaìghya-vacasaù |
sakhébhyaù snigdhäbhyo giram iti niçamyaiëa-nayanä
niväpämbho datte nayana-salilair mäna-suhåde ||426||

vyäjena bhüñaëädénäà pradänaà dänam ucyate ||427|| 212ab

yathä—
muhur upahasitäm iväli-nädair
vitarasi naù kalikäà kim-artham enäm |
adhirajani gatena dhämni tasyäù
çaöhaù kalir eva mahäàs tvayädya dattaù ||428|| (çi.va. 7.55)

natiù päda-praëämaù syät ||429|| 212c

tayä, yathä—
piçuna-vacana-roñät kiàcid äkuïcita-bhrüù
praëamati nija-näthe päda-paryanta-péöham |
yuvatir alam apäìga-syandino bäñpa-bindün
anayata kuca-yugme nirguëäà hära-vallém ||430||

tüñëéà sthitir upekñaëam ||431|| 212d

yathä—
caraëoäsaëisaëëassa tassa bharimo aëälabantassa |
päaìguööhäbeööhia kesa-diòhäaòòhaëa-suhaà ||432|| (gäthä 2.8)

[caraëävakäça-niñaëëasya tasya smarämo’nälapataù |

pädäìguñöhäveñöhita keça-dåòhäkarñaëa-sukham ||]

atra çayyäyäà caraëävakäça-sthiti-maunädibhir upekñä | tayä janitä mänasya çäntiç

caraëäìguñöha-veñöita-keça-dåòhäkarñaëena vyajyate |

äkasmika-bhayädénäà kalpanä syad rasäntaram |

yädåcchikaà buddhi-pürvam iti dvedhä nigadyate | 213
anukülena daivena kåtaà yädåcchikaà bhavet ||433||

tena mäna-çäntir, yathä—

mänam asyä niräkartuà pädayor me patiñyataù |
upakäräya diñöyaitad udéëaà ghana-garjitam ||434|| (kä.ä. 2.290)

atra mäna-praëodana-ghana-garjita-santräsasya priya-prayatnair vinä daiva-vaçena

sambhütatväd yädåcchikatvam |

pratyutpanna-dhiyä puàsä kalpitaà buddhi-pürvakam ||435|| 214

yathä—
lélä-tämarasähato'nya-vanitä-niùçaìka-dañöädharaù
kaçcit kesara-düñitekñaëa iva vyämélya netre sthitaù |
mugdhä kuòmalitänanena dadaté väyuà sthitä tasya sä
bhräntyä dhürtatayätha sä natim åte tenäniçaà cumbitä ||436|| (amaru 72)

atra mänäpanodanasya priya-träsasya netra-vyävåtti-naöana-lakñaëatayä näyakasya

pratyutpanna-matyä kalpitatväd buddhi-pürvakatvam |

atha praväsaù—
pürva-saìgatayor yünor bhaved deçäntarädibhiù |
caraëa-vyavadhänaà yat sa praväsa itéryate ||437|| 215
taj-janyo vipralambho’pi praväsatvena saàmataù |
harña-garva-mada-vréòä varjayitvä saméritäù ||438|| 216
çåìgära-yogyäù sarve’pi praväsa-vyabhicäriëaù |
käryataù sambhramäc chäpät sa tridhä tatra käryajaù ||439|| 217
buddhi-pürvatayä yünoù saàvidhäna-vyapekñayä |
våtto vartiñyamäëaç ca vartamäna iti tridhä ||440|| 218

dharmärtha-saìgrahäya buddhi-pürvo vyäpäraù käryam | tena våtto, yathä—

kriyä-prabandhäd ayam adhvaräëäm

 ajasram ähüta-sahasra-netraù |
çacyäç ciraà päëòu-kapola-lambän
mandära-çünyän alakäàç cakära ||441|| (ra.vaà. 6.23)

atra purandarasya pürvaà çacém ämantrya paçcäd adhvara-pradeça-gamanena tayoù

saàvidhän avyapekñayä (käryato) vipralambhasya bhüta-pürvatvam |

vartiñyamäëo, yathä—

bhavatu viditaà chadmäläpair alaà priya gamyatäà

tanur api na te doño'smäkaà vidhis tu paräìmukhaù |
tava yathä tathäbhütaà prema prapannam imäà daçäà
prakåti-capale kä naù péòä gate hata-jévite ||442|| (amaru 30)

vartamäno, yathä—
yäméti priya-puñöäyäù priyäyäù kaëöha-lagnayoù |
vaco-jévitayor äsét puro niùsaraëe raëaù ||443||

atha sambhramät—
ävegaù sambhramaù so’pi naiko divyädibhedataù ||444|| 219a

tatra divyo, yathä—

tiñöhet kopa-vaçät prabhäva-pihitä dérghaà na sä kupyati
svargäyotpatitä bhaven mayi punar-bhävärdram asyä manaù |
täà hartuà vibudha-dviño’pi na ca me çaktäù puro-vartinéà
sä cätyantam agocaraà nayanayor yäteti ko’yaà vidhiù ||445|| (vi.u. 4.9)

atra vipralambhasya käraëäntara-niräsena ko’yaà vidhir iti vidheù käraëatväbhipräyeëa

divya-sambhrama-janitatvaà pratéyate |

atha çäpaù—
çäpo vairüpyatäd rüpya-pravåtter dvividho bhavet | 219
praväsaù çäpa-vairüpyäd ahalyä-gautamädiñu ||446||

tädrüpyeëa, yathä—
kaçcit käntä-viraha-guruëä svädhikärät pramattaù
çäpenästaàgamita-mahimä varña-bhogyeëa bhartuù |
yakñaç cakre janaka-tanayä-snäna-puëyodakeñu
snigdha-cchäyä-taruñu vasatià räma-giry-äçrameñu ||447|| [me.dü. 1.1]

atha karuëa-vipralambhaù—
dvayor ekasya maraëe punar ujjévanävadhau | 220
virahaù karuëo’nyasya saìgamäçänuvartanät ||448||
karuëa-bhrama-käritvät so’yaà karuëa ucyate | 221
saïcäriëo’nubhäväç ca karuëe’pi praväsavat ||449||
yathä—
atha madana-vadhür upaplaväntaà
vyasana-kåço pratipälayäà babhüva |
çaçina iva divätanasya rekhä
kiraëa-parikñaya-dhüsarä pradoñam ||450|| (ku.saà. 4.46)

aträkäça-sarasvaté-pratyayena rater vipralambhaù kåçatvädy-anumitair gläny-ädibhiù

vyabhicäri-bhävaiù poñitaù samaya-paripälanädibhir anubhävair vyajyate |

atra kecid ähuù—karuëo näma vipralambha-çåìgäro nästi | ubhayälambanasya tasya

ekatraiväsambhavät | yatra tv ekasyäpäye sati tad-itara-gatäù praläpädayo bhavanti sa çokän
na bhidyate iti | tad ayuktam | yatra punar-ujjévanena sambhogo nästi, tatra satyaà çoka eva |
yatra so’sti tatra vipralambha eva | anyathä sambhoga-çiraske anyataräpäya-lakñaëe vairüpya-
çäpa-praväse’pi çoka-rüpatväpatteù |

nanv evaà praväsa-karuëayoù ko bheda iti ced ucyate—çaréreëa deçäntara-gamane praväsaù |

präëair deçäntara-gamane karuëa iti |

atra kecid ayoga-çabdasya pürvänuräga-väcakatvaà viprayoga-çabdasya mänädi-väcakatvaà

cäbhipretya ayogo viprayogaç ceti sambhogäd anyasya çåìgärasya vibhägam ähuù |
vipralambha-padasyäprayoge ca käraëaà bruvate—(saìketa-sthänam ägamiñyäméti) uktvä
saìketam apräptau tad-vyatikrame (tato) näyikäntaränusaraëe ca vipralambha-çabdasya
(mukhyaù) prayogaù | vaïcanärthatvät tasya | (ayoga-viprayoga-viçeñatväd vipralambhasya
tädåça-viçeñäbhidhäyakasya vipralambha-çabdasya) tat-sämänyäbhidhäyitve tu vipralambha-
çabdasya upacaritatväpatter iti | tad ayuktam | caturvidhe’pi vipralambhe vaïcana-
rüpasyärthasya mukhyata eva siddheù | tathä ca çré-bhojaù—

vipralambhasya yadi vä vaïcanämätra-väcinaù |

vinä samäse caturäç caturo’rthän niyuïjate ||451||
pürvänuräge vividhaà vaïcanaà vréòitädibhiù |
mäne viruddhaà tat prähuù punar érñyäyitädibhiù ||452||
nyäviddhaà dérgha-kälatvät praväse tat pratéyate |
viniñiddhaà tu karuëe karuëatvena géyate ||453|| (sa.ka.ä. 5.63,65-6)

atha sambhogaù—
sparçanäliìganädénäm änukülyän niñevaëam | 222
ghaöate yatra yünor yat sa sambhogaç caturvidhaù ||454||

aträyam arthaù—präg-asaìgatayoù saìgata-viyuktayor vä näyikä-näyakayoù paraspara-

samägame präg-utpannä tadänéntané vä ratiù prepsitäliìganädénäà präptau satyäà
upajäyamänair harñädibhiù saàsåjyamänä candrodayädibhir uddépitä smitädibhir vyajyamänä
präpta-prakarñä sambhoga-çåìgära ity äkhyäyate | sa ca vakñyamäëa-krameëa caturvidhaù |

saìkñiptaù saìkérëaù sampannataraù samåddhimän iti te | 223

pürvänuräga-mäna-praväsa-karuëänusambhaväù kramataù ||455||

tatra saìkñiptaù—
yuvänau yatra saàkñiptän sädhvasa-vréòitädibhiù | 224
upacärän niñevete sa saàkñipta itéritaù ||456||

puruña-gata-sädhvasena saìkñipto, yathä—

lélä-hitulia-selo rakkhadu vo rähiäi tthaëa-paööhe |

hariëo puòhama-samäama-saddhasa-basa-bebilo hattho ||457||

(léläbhitulita-çailo rakñatu vo rädhikä-stana-sparçe |

hareù prathama-samägama-sädhvasa-vaça-vepana-çélo hastaù ||)

stré-sädhvasät saìkñipto, yathä—

cumbaneñv adhara-däna-varjitaà
sanna-hasta-madayopagühane |
kliñöa-manmatham api priyaà prabhor
durlabha-pratikåtaà vadhüratam ||458|| (ku.saà. 8.8)

atha saìkérëaù—
saìkérëas tu parädhéna vyaléka-maraëädibhiù | 225
saìkéryamäëaù sambhogaù kiïcit puñpeñu-peçalaù ||459||

yathä—
vimarda-ramyäëi samatsaräëi
vibhejire tair mithunai ratäni |
vaiyätya-visrambha-vikalpitäni
mänävasädäd viçadékåtäni ||460||

atha sampannaù—
bhaya-vyaléka-smaraëädy-abhävät präpta-vaibhavaù | 226
proñitägatayor yünor bhogaù sampanna éritaù ||461||

yathä—
daàta-kkhaaà kabole kaaggahubbellio a dhammillo |
parighummiräa diööhé piägamaà sähai bahüe ||462||

(danta-kñataà kapole kaca-grahodveellitaç ca dhammillaù |

parighürëana-çélä ca dåñöiù priyägamaà sädhayati vadhväù ||)

atra aprathama-sambhogatväd bhayäbhävaù | danta-kñatädiñv aìgärpaëänukülyena vyaléka-

smaraëädy-abhävaù | täbhyäm upärüòha-vaibhavaù sampadyate sambhogaù |

atha samåddhimän—
punar ujjévane bhoga-samåddhiù kiyaté bhavet | 227
çiväbhyäm eva vijïeyam ity ayaà hi samåddhimän ||463||

yathä—
candräpéòaà sä ca jagräha kaëöhe
kaëöha-sthänaà jévitaà ca prapede |
tenäpürvä sä samulläsa-lakñmém
indu-spåñöäà sindhu-lekheva bheje ||464||
(abhinandasya kädambaré-kathä-säre, 8.80)

yathä vä—
akalia-parirambha-bibbhamäi
ajaëia-cumbaëa-òambaräi düraà |
aghaòia-ghaëa-täòaëäi ëiccaà
ëamaha aëaàga-rahéëa mohaëäià ||465||

(akalita-parirambha-vibhramäëi
ajanita-cumbana-òambaräëi düram |
aghaöita-ghana-täòanäni nityaà
namatänaìga-ratyor mohanäni ||)

atra punar-ujjévitenaa kämena saha ratyä rater bähyopacäränapekñayaiva tat-phala-rüpa-

sukha-präpti-kathanät sambhogaù samåddhyati |

atha häsyaù—
vibhävair anubhävaiç ca svocitair vyabhicäribhiù | 228
häsaù sadasya-rasyatvaà néto häsya itéryate ||466||
taträlasya-gläni-nidrä-vyädhy-ädyä vyabhicäriëaù | 229
eña dvedhä bhaved ätma-para-sthiti-vibhägataù ||467||
ätmasthas tu yadä svasya vikärair hasati svayam ||468|| 230

yathä bäla-rämäyaëe—bhåìgiriöiù (ätmänaà nirvarëya sopahäsam)—aho tribhuvanädhipater

asya anucarasya mahärha-veñatä |

kaupénäcchädane valkam akña-sütraà jaöä-cchaöäù |

rudräìkuças tripuëòraà ca veño bhåìgiriöer ayam ||469|| (bä.rä. 2.2)

atra bhåìgiriöiù sva-veña-vaikåtenaiva svayam ätmänaà hasati |

parasthas tu para-präptair etair hasati cet param ||468|| 231a

yathä—
trastaù samasta-jana-häsa-karaù kareëos
tävat kharaù prakharam ullalayäàcakära |
yävac caläsana-vilola-nitamba-bimba-
 visrasta-vastram avarodha-vadhüù papäta ||469|| (çi.va. 5.7)

prakåti-vaçät sa ca ñoòhä smita-hasite vihasitävahasite ca | 231

apahasitätihasitake jyeñöhädénäà kramäd dve dve ||469||

tatra smitam –
smitaà cälakñya-daçanaà dåk-kapola-vikäça-kåt ||470|| 232

yathä—
utphulla-gaëòa-maëòalam ullasita-dåg-anta-sücitäkütam |
namayantyäpi mukhämbujam unnamitaà räga-sämräjyam ||471|| (ku.ä. 2.15)

atra gaëòa-maëòala-vikäsa-dåg-antolläsäbhyäà näyikäyäù smitaà vyajyate |

hasitaà, yathä—
tad eva lakñya-daçana-çikharaà hasitaà bhavet ||472|| 233a

smayamänam äyatäkñyäù
kiàcid abhivyakta-daçana-çobhi mukham |
asamagra-lakñya-kesaram
ucchvasad iva paìkajaà dåñöam ||473|| (mä.a.mi. 2.11)

atra kiïcid abhivyakta-daçanatväd idaà hasitam |

vihasitaà, yathä—
tad eva kuïcitäpäìga-gaëòaà madhura-niùsvanam | 233
kälocitaà sänurägam uktaà vihasitaà bhavet ||474||

yathä—
savidhe’pi mayy apaçyati çiçujana-ceñöä-vilokana-vyäjät |
hasitaà smarämi tasyäù sa-svanam äkuïcitäpäìgam ||475||

avahasitam, yathä—
phulla-näsä-puöaà yat syän nikuïcita-çiro’àsakam | 234
jihmävaloka-nayanaà tac cävahasitaà matam ||476||

yathä—
kharväöa-dhammilla-bharaà kareëa
saàspåñöa-mätraà patitaà vilokya |
nikuïcitäàsaà kuöilekñaëäntaà
phullägra-näsaà hasitaà sakhébhiù ||

kampitäìgaà säçru-netraà tac cäpahasitaà bhavet ||477|| 235

yathä—
 samaà putra-premëä karaöa-yugalaà cumbitu-mano
gajäsye kåñöäsye niviòa-milad-anyonya-vadanam |
apäyät päyäd vaù pramatha-mithunaà vékñya tad idaà
hasan kréòänåtta-çlatha-calita-tundaù sa ca çiçuù ||478||

atihasitam, yathä—
karopagüòha-pärçvaà yad uddhatäyata-niùsvanam |
bäñpäkuläkña-yugalaà tac cätihasitaà bhavet ||479|| 236

yathä—
iti väcam uddhatam udérya
sapadi saha veëu-däriëä |
soòha-ripu-bala-bharo’sahanaù
sa jahäsa datta-kara-tälam uccakaiù ||480|| (çi.va. 15.39)

atha véraù—
vibhävair anubhävaiç ca svocitair vyabhicäribhiù |
nétaù sadasya-rasyatvam utsäho véra ucyate ||481|| 237
eña tridhä samäsena däna-yuddha-dayodbhaväù |
däna-véro dhåtir harño matyädyä vyabhicäriëaù ||482|| 238
smita-pürväbhibhäñitvaà smita-pürvaà ca vékñitam |
prasäde bahu-dätåtvaà tadvad väcänumoditam | 239
guëäguëa-vicärädyäs tv anubhäväù saméritäù ||483||

yathä—
amuñmai cauräya pratinihata-måtyu-pratibhiye
prabhuù prétaù prädäd uparitana-päda-dvaya-kåte |
suvarëänäà koöér daça daçana-koöi-kñata-girén
gajendränapy añöau mada-mudita-küjan madhulihaù ||484||

yuddha-vére harña-garvämarñädayä vyabhicäriëä | 240

asähäyye’pi yuddhecchä samaräd apaläyanam |
bhétäbhaya-pradänädyä vikäräs tatra kértitäù ||485|| 241

yathä—
rathé niñaìgé kavacé dhanuñmän
dåptah sa räjanyakam eka-véraù |
vilolayämäsa mahä-varähaù
kalpa-kñayodvåttam ivärëavämbhaù ||486|| (ra.vaà. 7.56)

dayä-vére dhåti-mati-pramukhä vyabhicäriëaù |

svärtha-präëa-vyayenäpi vipanna-träëa-çélatä | 242
äçväsanoktayaù sthairyam ity ädyäs tatra vikriyäù ||487||

yathä—
 ärtaà kaëöha-gata-präëaà parityaktaà sva-bändhavaiù |
träye nainaà yadi tataù kaù çaréreëa me guëaù ||488|| (nägänanda 4.11)

atha adbhutaù—
vibhävair anubhävaiç ca svocitair vyabhicäribhiù | 243
nétaù sadasya-rasyatvaà vismayo’dbhutatäà vrajet ||489||
atra dhåtyävega-jäòya-harñädyä vyabhicäriëaù | 244
ceñöäs tu netra-vistära-svedäçru-pulakädayaù ||490||

yathä—
soòhähe namateti düta-mukhataù käryopadeçäntaraà
tat tädåk samaräìgaëeñu bhujayor vikräntam avyähatam |
bhétänäà parirakñaëaà punar api sve sve pade sthäpanaà
smäraà smäram arätayaù pulakitä recarla-siàha-prabhoù ||491||

atra näyaka-guëätiçaya-janito virodhinäà vismayaù småti-harñädibhiù vyabhicäribhir

upacitaù pulakädibhir anubhävair vyajyamäno’dbhutatvam äpadyate |

atha raudraù—
vibhävair anubhävaiç ca svocitair vyabhicäribhiù | 245
krodhaù sadasya-rasyatvaà néto raudra itéryate ||492||
ävega-garvaugryämarña-mohädyä vyabhicäriëaù | 246
prasveda-bhrukuöé-netra-rägädyäs tatra vikriyäù ||493||

yathä karuëäkandale—
ätmäkñepa-kñobhitaiù péòitoñöhaiù
präptodyogair yaugapadyäd abhedyaiù |
bhindhi-cchindhi-dhvänibhir bhilla-vargair
darpäd andhair äniruddhir niruddhaù ||494||

atra vajra-viñayo bhilla-varga-krodhaù svätmäkñepädibhir uddépitä darpändha-paruña-väg-

ärambhädy-anumitair garväsüyädibhiù paripoñitaù svoñöha-péòana-çatru-nirodhädibhir
anubhävair abhivyakto raudratayä niñpadyate |

atha karuëaù—
vibhävair anubhävaiç ca svocitair vyabhicäribhiù | 247
nétaù sadasya-rasyatvaà çokaù karuëa ucyate ||495||
aträñöau sättvikä jäòya-nirveda-gläni-dénatäù | 248
älasyäpasmåti-vyädhi-mohädyä vyabhicäriëaù ||496||

yathä karuëäkandale—
kulasya vyäpattyä sapadi çatadhoddépita-tanur
muhur bäñpaà çväsän malinam api rägaà prakaöayan |
çlathair aìgaiù çünyair asakåd uparuddhaiç ca karaëair
yuto dhatte glänià karuëa iva mürto yadupatiù ||497||
atra bandhu-vyäpatti-janito vasudevasya çoko bandhu-guëa-smaraëädibhir uddépito
mlänatvendriya-çünyatvädi-sücitair dainya-moha-glänyädi-saïcäribhiù prapaïcito muhur
bäñpa-çväsa-malina-mukha-rägädibhir anubhävair abhivyaktaù karuëatvam äpadyate |

atha bébhatsaù—
vibhävair anubhävaiç ca svocitair vyabhicäribhiù | 249
jugupsä poñam äpannä bébhatsatvena rasyate ||498||
atra gläni-çramonmäda-mohäpasmära-dénatäù | 250
viñäda-cäpalävega-jäòyädyä vyabhicäriëaù |
sveda-romäïca-nämägra-cchädanädyäç ca vikriyäù ||499|| 251

yathä—
aàhaù-çeñair iva parivåto makñikämaëòalébhiù
püya-klinnaà vraëam abhimåçan väsasaù khaëòakena |
rathopänte drutam apasåtaà saìkucan netra-koëaà
channa-ghräëaà racayati janaà dadru-rogé daridraù ||500||

atra dardu-rogi-viñayä rathyä-jana-jugupsä makñikä-püyädibhir uddépitä

tvaräpasaraëänumitair viñädädibhiù poñitä netra-saìkocanädibhir abhivyaktä bébhatsatäm
äpnoti |

atha bhayänakaù—
vibhävair anubhävaiç ca svocitair vyabhicäribhiù |
bhayaà sadasya-rasyatvaà nétaà proktaà bhayänakaù ||501|| 252
tatra santräsa-maraëa-cäpalävega-dénatäù |
viñäda-mohäpasmära-çaìkädyä vyabhicäriëaù | 253
vikriyäs tv äsya-çoñädyäù sättvikäç cäçru-varjitäù ||502||

yathä—
çré-siàha-kñiti-näyakasya ripavo dhäöé-çruter äkuläù
çuñyat-tälu-puöaà skhalat-pada-talaà vyälokayanto diçaù |
dhävitvä katham apy upetya tamasä gäòhopagüòhäà guhäm
anviñyanti tad-antare’pi kara-saàsparçena gartäntaram ||503||

atra näyaka-pratibhüpatinäà bhayaà tad-dhäöé-çravaëädinoddépitaà vyäkulatva-tälu-çoña-

pada-skhalanädy-anumitair ävega-çaìkäträsädibhir vyabhicäribhir upacitaà paläyana-guhä-
praveça-gartäntaränveñaëädibhir anubhävair anubhüyamänaà bhayänakatvena niñpadyate |

kecit samäna-balayo rasayoù saìkaraà viduù | 254

na parékñäkñamam idaà mataà prekñävatäà bhavet ||504||
tuñyatve pürva äsvädaù katarasyety aniçcayät | 255
spardhäparatväd ubhayor anäsväda-prasaìgataù ||505||
tayor anyatarasyaiva präyeëäsvädanäd api | 256
yugapad rasanéyatvaà nobhayor upapadyate |
eñäm aìgäìgi-bhävena saìkaro mama saàmataù ||506|| 257

tathä ca bhäratéye—
bhävo väpi raso väpi pravåttir våttir eva vä |
sarveñäà samavetänäà rüpaà yasya bhaved bahu ||
sa mantavyo rasaù sthäyé çeñäù saïcäriëo matäù ||507|| (nä.çä. 7.119) iti |

tulädhåtatvam anayor na syät prakaraëädinä |

kavi-tätparya-viçränter ekatraivävalokanät ||508|| 258

atha paraspara-viruddha-rasa-pratipädanam—
ubhau çåìgära-bébhatsäv ubhau véra-bhayänakau |
raudrädbhutäv ubhau häsya-karuëau prakåti-dviñau ||509|| 259
svabhäva-vairiëor aìgäìgi-bhävenäpi miçraëam |
vivekibhyo na svadate gandha-gandhakayor iva ||510|| 260
virodhino’pi säànidhyäd atiraskära-lakñaëam |
poñaëaà prakåtasyeti ced aìgatvaà na tävatä ||511|| 261
yat kiïcid upakäritväd aìgasyäìgitvam aìgini |
na tat-saànidhi-mätreëa carvaëänupakärataù ||512|| 262
anyathä pänakädyeñu çarkaräder iväpatet |
antarä patitasyäpi tåëäder upakäritä | 263
tac carvaëäbhimäne syät satåëäbhyavahäritä ||513||

nisarga-vairiëor aìgäìgi-bhävät svädäbhävo, yathä—

lälä-jalaà sravatu vä daçanästhi-pürëam
apy astu vä rudhira-bandhuritädharaà vä |
susnigdha-mäàsa-kalitojjvala-locanaà vä
saàsära-säram idam eva mukhaà bhavatyäù ||514||

atra çåìgära-rasäìgatäm aìgékåtavatä bébhatsena aìgino’pi vicchedäya müle kuöhäro

vyäpäritaù | evam anyeñäm api virodhinäm aìgäìgi-bhävenäsvädäbhävas tatra tatrodäharaëe
drañöavyaù |

bhåtyor näyakasyeva nisarga-dveñiëor api | 264

aìgayor aìgino våddhau bhaved ekatra saìgatiù ||515||

yathä—
kastüryä tat-kapola-dvaya-bhuvi makaré-nirmitau prastutäyäà
nirmitsünäà sva-vakñasy atiparicayanät tvat-praçastér upäàçu |
véra çré-siàha-bhüpa tvad-ahita-kubhujäà räjya-lakñmé-sapatném
änavyäjena lajjäà sapadi vidadhate svävarodhe pragalbhäù ||516||

atra pratinäyaka-gatayoù çåìgära-bébhatsayoù näyaka-gata-véra-rasäìgatväd ekatra samäveço

na doñäya |
nanv atra çatrüëäà sva-vakñasi näyaka-viruda-vilekhanena jévitänta-nirmita-sthänéyena janitä
nija-jévita-jugupsä svävarodha-säànidhyädibhir uddépitä lajjänumitair nirveda-dainya-
viñädädibhir upacitä tad-anumitair eva mänasika-kutsädibhiù abhivyaktä saté näyaka-gataà
çaraëägata-rakñä-lakñaëaà véraà puñëätéti pratéyate | na punaù pratinäyaka-gatasya
çåìgärasya näyaka-véropakaraëatvam (iti ced), ucyate—näyaka-kåpä-kaöäkña-sthirékåta-
räjyänäà pratinäyakänäà tädåçäù (çåìgära-) vinodäù sambhaveyuù | nänyatheti tasya
çåìgärasya näyaka-véropakaraëatva-viruda-dhäraëädi-paricayena räjya-lakñmé-sapatné-pada-
prayogeëa cäbhivyajyate |

atha rasäbhäsaù—
aìgenäìgé rasaù svecchä-våtti-vardhita-sampadä | 265
amätyenävinétena sväméväbhäsatäà vrajet ||517||

tathä ca bhäva-prakäçikäyäm—
çåìgäro häsya-bhüyiñöhaù çåìgäräbhäsa éritaù |
häsyo bébhatsa-bhüyiñöho häsyäbhäsa itéritaù ||518||
véro bhayänaka-präyo véräbhäsa itéritaù |
adbhutaù karuëäçleñäd adbhutäbhäsa ucyate ||519||
raudraù çoka-bhayäçleñäd raudräbhäsa itéritaù |
karuëo häsya-bhüyiñöhaù karuëäbhäsa ucyate ||520||
bébhatso’dbhuta-çåìgäré bébhatsäbhäsa ucyate |
sa syäd bhayänakäbhäso raudra-véropasaìgamät ||521|| iti |

atra çåìgära-rasasya arägäd aneka-rägät tiryag-rägät mleccha-rägäc ceti caturvidham äbhäsa-

bhüyastvam | tatra arägas tv ekatra rägäbhävaù | tena rasasyäbhäsatvaà, yathä—
sa rämo naù sthätä na yudhi purato lakñmaëa-sakho
bhavitré rambhoru tridaça-vadana-glänir adhunä |
prayäsyaty evoccair vipadam aciräd vänara-camür
laghiñöhedaà ñañöhäkñara-para-vilopät paöha punaù ||522|| (ha.nä. 10.12)

atra sétäyäà rävaëa-viñaya-rägätyantäbhäväd äbhäsatvam |

nanv ekatra rägäbhäväd rasasyäbhäsatvaà na yujyate | prathamam ajätänuräge vatsa-räje

jätänurägäyäù ratnävalyäù—

dullaha-jaëäëuräo lajjä gurué parabbaso appä |

pia-sahi visamaà pemmaà maraëaà saraëaà nu varam ekkaà ||523|| (ra.ä.
2.1)

[durlabha-janänurägo lajjä gurvé para-vaça ätmä |

priya-sakhi viñamaà prema maraëaà çaraëaà nu varam ekam ||]

ity atra pürvänurägasyäbhäsatva-prasaìga iti ced ucyate | abhävo hi trividhaù präg-

abhävo’tyantäbhävaù pradhvaàsäbhävaç ceti | tatra präg-abhäve darçanädi-käraëeñu
sambhäviteñu rägotpatti-sambhävanayä näbhäsatvam | itarayos tu käraëa-sad-bhäve’pi
rägänutpatter äbhäsatvam eva | anye tu striyä eva rägäbhäve rasasyäbhäsatvaà pratijänate | na
tad upapadyate | puruñe’pi rägäbhäve rasasyänäsvädanéyatvät | yathä—

gate premäveçe praëaya-bahu-mäne’pi galite

nivåtte sad-bhäve jana iva jane gacchati puraù |
tad utprekñyotprekñya priya-sakhi gatäàs täàç ca divasän
na jäne ko hetur dalati çatadhä yan na hådayam ||524|| (amaru 43)

atra hådaya-dalanäbhäva-pürva-gata-divasotprekñädy-anumitair nirveda-småty-ädibhir

abhivyakto’pi striyä anurägaù premäveça-çlathanädi-kathitena puruña-gata-räga-dhvaàsanena
cärutäà näpnoti |

puruña-rägätyantäbhävena rasäbhäsatvaà, yathä—

dhyäna-vyäjam upetya cintayasi käm unmélya cakñuù kñaëaà

paçyänaìga-çaräturaà janam imaà trätäpi no rakñasi |
mithyä-käruëiko’si nirghüëataras tvattaù kuto’nyaù pumän
serñyaà mära-vadhübhir ity abhihito buddho jinaù pätu vaù ||525|| (nägä. 1.1)

atra jinasya rägätyantäbhävena rasäbhäsatvam |

anekatra yoñito rägäbhäsatvaà, yathä—

paraspareëa kñatayoù prahartror
utkräntaväyvoù samakälam eva |
amartya-bhäve’pi kayoçcid äséd
ekäpsaraù-prärthanayor vivädaù ||526|| (ra.vaà. 7.53)

atra kasyäçcid divya-vanitäyä véra-dvaye raëänivåtti-maraëa-präpta-devatäbhäve anurägasya

nirupamänaçüra-guëopädher avaiñamyeëa pratibhäsanädäbhäsatvam |

anekatra puàso rägäd, yathä—

ramyaà gäyati menakä kåta-rucir véëä-svanair urvaçé

citraà vakti tilottamä paricayaà nänäìga-hära-krame |
äsäà rüpam idaà tad uttamam iti premänavasthä dviñä
bheje çré-yanapota-siàha-nåpate tvat-khaòga-bhinnätmanä ||527||

atra näyaka-khaòga-dhärä-galitätmanaù kasyacit svarga-pratinäyaka-vérasya menakädi-

svarloka-gaëikäsu avaiñamyeëa rägäd äbhäsatvam |

nanv evaà dakñiëädénäm api rägasyäbhäsatvam iti cet, na | dakñiëasya näyakasya näyikäsu
anekäsu våtti-mätreëaiva sädhäraëyam | na rägeëa | tad ekasyäm eva rägasya prauòhatvam |
itaräsu tu madhyamatvaà mandatvaà ceti tad-anurägasya näbhäsatä | atra tu avaiñamyeëa
anekatra pravåtter äbhäsatvam upapadyate |
tiryag-rägäd, yathä—
madhu dvirephaù kusumaika-pätre
papau priyäà sväm anuvartamänaù |
çåìgeëa ca sparça-nimélitäkñéà
mågém akaëòüyata kåñëa-säraù ||528|| (ku.saà. 3.36)

mleccha-rägäd, yathä—
ajjaà mohaëa-suhiaà muatti mottü paläie halie |
dara-phuòia-beëöa-bhäroëaäi hasiaà ba phalahée ||529|| (gäthä 4.60)

[äryäà mohana-sukhitäà måteti muktvä paläyite halike |

dara-sphuöita-vånta-bhärävanatayä hasitam iva kärpäsyä ||]

atra surata-mohana-supti-maraëa-daçayor vivekäbhävena hälikasya mlecchatvaà gamyate |

nanu tiryaì-mleccha-gatayor äbhäsatvaà na yujyate | tayor vibhävädi-sambhavät | äsväda-

yogyatä-pratéter iti cet, na | bho mleccha-rasa-vädin ! uktalädhipateù çåìgära-rasäbhimänino
narasiàhadevasya cittam anuvartamänena vidyädhareëa kavinä bäòham abhyantaré-kåto’si |
evaà khalu samarthitam ekävalyäm anena—

apare tu rasäbhäsaà tiryakñu pracakñate | tan na parékñä-kñamam | teñv api

vibhävädi-sambhavät | vibhävädi-jïäna-çünyäs tiryaïco na bhäjanaà bhavitum
arhanti rasasyeti cet, na | manuñyeñv api keñucit tathä-bhüteñu rasa-viñaya-
bhäväbhäva-prasaìgät | vibhävädi-sambhavo hi rasaà prati prayojakaù | na
vibhävädi-jïänam | tataç ca tiraçcäm apy asty eva rasaù iti | (ekävalyäm 106)

na tävat tiraçcäà vibhävatam upapadyate | çåìgäre hi samujjvalasya çucino darçanéyasyaiva

vastuno muninä vibhävatvenämnätam | tiraçcam udvartana-majjanäkalpa-racanädy-abhäväd
ujjvala-çuci-darçanéyatvänäm asambhävanä prasiddhaiva |

atha sva-jäti-yogyair dharmaiù käriëäà kariëéà prati (dadau saraù paìkaja ity ädi (ku.saà.
3.37) padye iva) vibhävatvam iti cen, na | tasyäà kakñyäyäà kariëäà kariëé-rägaà prati
käraëatvaà na punar vibhävatvam |

kià ca, jäti-yogyair dharmair vastuno na vibhävatvam | api tu bhävaka-cittolläsa-hetubhiù

rati-viçiñöair eva |

kià ca, vibhävädi-jïänaà näma aucitya-vivekaù | tena çünyäs tiryaïco na vibhävatäm arhanti
|

tarhi vibhävädi-jïäna-rahiteñu manuñyeñu rasäbhäsa-prasaìga iti cet, naiña doñaù | viveka-

rahita-janopalakñaëa-mleccha-gatasya rasasyäbhäsatve sveñöäväpteù |
kià ca vibhävädi-sambhavo hi rasaà prati prayojako na vibhävädi-jïänam ity etan na yujyate
| tathä hi—vibhäväder viçiñöasya vastu-mätrasya vä sambhavo rasaà prati prayojakaù | viçiñöa-
prayojakatväìgékäre vivekädi-praveço’ìgékåta iti asmad-anusaraëam eva çaraëaà gato’si |

atra vivekaà vinä tad-itara-viçeñavattvaà vaiçiñöyam iti cen, na | viçeñäëäà dharmiëi

paramotkarñänusandhäna-tat-paräëäm anyonya-sahiñëünäm iyattayä niyamäsambhavät |

atha yadi vastu-mätrasya tarhi anväsitam arundhatyä svähayeva havir bhujam (ra.vaà. 1.56)
ity ädäv api stré-puàsa-vyakti-mätra-vibhäva-sad-bhäväd anväsanälakñaëänubhäva-
sambhaväc ca çåìgäraù svadanéyaù prasajyeta | kià ca—

ajjaà mohaëa-suhiaà muatti mottü paläie halie |

dara-phuòia-beëöa-bhäroëaäi hasiaà ba phalahée ||16

ity ädiñu stré-puàsa-vyakti-mätra-vibhäva-sadbhävaù sphuöa eva | tad-aviveka-janita-häsya-

paìka-nirmagnaà çåìgära-gandha-gajam uddhartuà tvaratäm ity alaà rasäbhäsäpaläpa-
saàrambheëa |

nanu sétädi-vibhävair vastu-mätrair eva yoñin-mätra-pratétau sämäjikänäà rasodayaù | na

punar viçiñöaiù | tat katham iti ced, ucyate | atra janaka-tanayatva-räma-parigrahatvädi-
viruddha-dharma-parihäreëa lalitojjvala-çuci-darçanéyatvädi-viçiñöa eva çabdataù |
(pratipadyamäno) sétädi-vibhävo yoñit-sämänyaà tädåçam eva jïäpayati | na punaù stré-jäti-
mätram iti sakalam api kalyäëam |

hariçcandro rakñäkaraëa-ruci-satyeñu vacasäà

viläse vägéço mahati niyame néti-nigame |
vijetä gäìgeyaà jana-bharaëa-saàmohana-kalä-
vrateñu çré-siàha-kñitipatir udäro viharate ||530|| 267

nitya çréyannapota-kñitipati-januñaù siàha-bhüpäla-mauleù

saundaryaà sundaréëäà hariëa-vijayinäà vägurä locanänäm |
dänaà mandära-cintämaëi-sura-surabhé-garva-nirväpaëäìkaà
vijïänaà sarva-vidyä-nidhi-budha-pariñac-chemuñé-bhägya-rekhä ||531|| 268

iti çrémad-ändhra-maëòalädhéçvara-pratigaëòa-bhairava-çrémad-anapota-narendra-nandana-
bhuja-bala-bhéma-çré-siàha-bhüpäla-viracite rasärëava-sudhäkara-nämni näöyälaìkära-çästre
rasikolläso näma
dvitéyo viläsaù
||2||

—o)0(o—

16
529 saìkhyaka-padyaà drañöavyam |
 (3)

tåtéyo viläsaù

bhävakolläsaù

sa kñemadäyé kamalänukülaù
kaöhora-pärävata-kaëöha-nélaù |
kåpä-nidhir bhavya-guëäbhirämaù
paraù pumän raja-mahédhra-väsé ||1|| 1

bhavatv iti sambandhaù smaraëéyaù |

tad édåça-rasädhäraà näöyaà rüpakam ity api |

naöasyätipravéëasya karmatvän näöyam ucyate ||2|| 2
yathä mukhädau padmäder ärope rüpaka-prathä |
tathaiva näyakäropo naöe rüpakam ucyate | 3
tac ca näöyaà daça-vidhaà väkyärthäbhinayätmakam ||3|| 4a

tathä ca bhäratéye (18.2-3)—

näöakaà saprakaraëam aìko vyäyoga eva ca |
bhäëaù samavakäraç ca véthé prahasanaà òimaù |
éhämågaç ca vijïeyo daçadhä näöya-lakñaëam |||4||

rasetivåtta-netäras tat-tad-rüpaka-bhedakäù | 4
lakñitau rasanetäräv itivåttaà tu kathyate ||5||
itivåtta-kathä-vastu-çabdäù paryäya-väcinaù | 5
itivåttaà prabandhasya çaréraà trividhaà hi tat ||6||
khyätaà kalpyaà ca saìkérëaà khyätaà räma-kathädikam | 6
kavi-buddhi-kåtaà kalpyaà mälaté-mädhavädikam ||7||
saìkérëam ubhayäyattaà lava-räghava-ceñöitam | 7
lakñyeñv etat tu bahudhä divya-martyädi-bhedataù ||8||
tac cetivåttaà vidvadbhiù païcadhä parikértitam | 8
béjaà binduù patäkä ca prakaré käryam ity api ||9||

atha béjaù—
yat tu svalpam upakñiptaà bahudhä viståtià gatam | 9
käryasya käraëaà präjïais tad béjam iti kathyate |
uptaà béjaà taror yadvad aìkurädi-prabhedataù ||10|| 10
phaläya kalpate tadvan näyakädi-vibhedataù |
phaläyaitad bhaved yasmäd béjam ity abhidhéyate ||11|| 11

yathä bäla-rämäyaëe prathama-dvitéyäìkayoù kalpite mukha-sandhau svalpo rämotsäho

béjam ity ucyate |

atha binduù—
phale pradhäne béjasya prasaìgoktaiù phaläntaraiù |
vicchinne yad aviccheda-käraëaà bindur ucyate ||12|| 12
jala-bindur yathä siïcaàs taru-mülaà phaläya hi |
tathaiväyam upakñipto bindur ity abhidhéyate ||13|| 13

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] tåtéya-caturthäìkayoù kalpite pratimukha-sandhau nikñipto

rävaëa-virodha-mülaà sétä-parigraho bindur ucyate |

atha patäkä--
yat pradhänopakaraëa-prasaìgät svärtham åcchati |
sä syät patäkä sugréva-makarandädi-våttavat ||14|| 14

atha prakaré—
yat kevalaà parärthasya sädhakaà ca pradeça-bhäk |
prakaré sä samuddiñöä nava-våndädi-våttavat ||15|| 15

patäkä-prakaré-vyapadeço bhäva-prakäçikä-käreëoktaù, yathä—

yathä patäkä kasyäpi çobhäkåc cihna-rüpataù |

svasyopanäyakädénäà våttäntas tadvad ucyate ||16||
çobhäyai vedikädénäà yathä puñpäkñatädayaù |
tatha rtu-varëanädis tu prasaìge prakaré bhavet ||17|| iti (bhäva-prakäçe) |

atha patäkä-sthänakäni—
aìgasya ca pradhänasya bhävyavasthasya sücakam |
yad ägantuka-bhävena patäkä-sthänakaà hi tat ||18|| 16
etad dvidhä tulya-saàvidhänaà tulya-viçeñaëam |
taträdyaà tri-prakäraà syäd dvitéyaà tv ekam eva hi || 17
evaà caturvidhaà jïeyaà patäkä-sthänakaà budhaiù ||19|| 18a

tathä ca bharataù (19.31)—

sahasaivärtha-sampattir guëavaty upacärataù |
patäkä-sthänakam idaà prathamaà parikértitam ||20|| iti |

yathä ratnävalyäm—
vidüñakaù— bhoù ! esä kkhu abarä debé bäsabadattä | (bhoù ! eñä khalu aparä
devé väsavadattä |)
 räjä (saçaìkaà ratnävalé-hastaà visåjati |)

ity atra iyaà väsavattety anenopacära-prayogeëa bhävino väsavadattä-kopasya sücanät

sahasärtha-sampatti-rüpam idam ekaà patäkä-sthänakam |

tathä ca (19.32)—
vacaù sätiçayaà çliñöaà kävya-bandha-samäçrayam |
patäkä-sthänakam idaà dvitéyaà parikértitam ||21|| iti |

yathä uttara-räma-carite (1.38)—

iyaà gehe lakñmér iyam amåta-vartir nayanayor
asäv asyäù sparço vapuñi bahalaç candana-rasaù |
ayaà kaëöhe bähuù çiçira-masåëo mauktika-saraù
kim asyä na preyo yadi param asahyas tu virahaù ||22||

(praviçya) pratéhäré—deva upasthitaù |

rämaù—aye kaù ? ity atra bhaviñyataù sétä-virahasya sücanäd idaà çliñöaà näma dvitéyaà
patäkä-sthänakam |

tathä ca (19.33)—
arthopakñepaëaà yatra lénaà sa-vinayaà bhavet |
çliñöa-pratyuttaropetaà tåtéyam idam iñyate ||23||

yathä veëé-saàhäre (2.23), räjä—

loläàçukasya pavanäkulitäàçukäntaà
tvad-dåñöi-häri mama locana-bändhavasya |
adhyäsituà tava ciraà jaghana-sthalasya
paryäptam eva karabhoru maoru-yugmam ||24||

(praviçya sambhräntaù) kaïcuké—deva bhagnam | deva bhagnam !

räjä—kena ?

kaïcuké—deva bhémena |

räjä—äù kià pralapasi ?

ity atra çliñöa-pratyuttareëa kaïcuki-väkyena bhävino duryodhanoru-bhaìgasya sücanena

çliñöottaraà näma tåtéyam idaà patäkä-sthänakam |

tathä ca (19.34) —
dvy-artho vacana-vinyäsaù suçliñöaù kävya-yojitaù |
upanyäsa-suyuktaç ca tac caturtham udähåtam ||25|| iti |

yathä—
uddämotkalikäà vipäëòur arucaà prärabdha-jåmbhäà kñaëäd
äyäsaà çvasanodgamair aviralair ätanvatém ätmanaù |
adyodyäna-latäm imäà samadanäà närém ivänyäà dhruvaà
paçyan kopa-vipäöala-dyuti mukhaà devyäù kariñyämy aham ||26||
(ratnävalyäà 2.4)

ity atra viçeñaëa-çleñeëa bhävino ratnävalé-sandarçanasya sücanät tulya-viçeñaëaà näma

caturthaà patäkä-sthänakam idam |

atha käryam—
vastunas tu samastasya dharma-kämärtha-lakñaëam | 18
phalaà käryam iti çuddhaà miçraà vä kalpayet sudhéù ||27|| 19a

çuddhaà, yathä mälaté-mädhave (10.23), kämandaké—

yat präg eva manorathair våtam abhüt kalyäëam äyuñmatos

tat puëyair mad-upakramaiç ca phalitaà kleço’pi mac-chiñyayoù |
niñëätaç ca samägamo’bhivihitas tvat-preyasaù käntayä
samprétau nåpa-nandanau yad aparaà preyas tad apy ucyatäm ||28||

ity atra kävyopasaàhära-çlokena tåtéya-puruñärthasyaiva phala-kathanät çuddhaà käryam

idam |

miçraà, yathä bäla-rämäyaëe (10.104)—

rugëaà cäjagavaà na cätikupito bhargaù sura-grämaëéù

setuç ca grathitaù prasanna-madhuro dåñöaç ca väräà nidhiù |
paulastyaç carama-sthitaç ca bhagavän prétaù çruténäà kaviù
präptaà yänam idaà ca yäcitavate dattaà kuberäya ca ||29||

ity anenopasaàhära-çlokena miçrasya trivarga-phalasya kathanän miçram idam |

pradhänam aìgam iti ca tad vastu dvividhaà punaù | 19

pradhänaà netå-caritaà pradhäna-phala-bandhi ca ||30||
kävye vyäpi pradhänaà tad yathä rämädi-ceñöitam | 20
näyakärtha-kåd-aìgaà syän näyaketara-ceñöitam ||31||
nityaà patäkä prakaré cäìgaà béjädayaù kvacit | 21
béjatväd béjam ädau syät phalatvät käryam antataù ||32||
tayoù sandhän a-hetutvän madhye binduà prakalpayet | 22
yathäyogaà patäkäyäù prakaryäç ca niyojanam ||33||

atha käryasya païcävasthäù—

käryasya païcadhävasthä näyakädi-kriyä-vaçät | 23
ärambha-yatna-präpty-äçä-niyatäpti-phalägamäù |
tatra mukhya-phalodyoga-mätram ärambha iñyate ||34|| 24

yathä bäla-rämäyaëe mukha-sandhau rämasya lokottarotkarña-präptaye vyavasäya-mätram

ärambhaù |

atha yatnaù—
yatnas tu tat-phala-präptyäm autsukyena tu vartanam ||35|| 25a

yathä tatraiva pratimukha-sandhau täöaka-pätana-bhüta-pati-dhanur-dalanädiñu rämasya

yatnaù |

atha präpty-äçä—
präpty-äçä tu mahärthasya siddhi-sadbhäva-bhävanä17 ||36|| 25b

yathä tatraiva garbha-sandhau mälavan mäyä-prayoga-vana-praväsa-sétäpaharaëädibhir

antaritäyäù rämasya paramotkarña-präpter dhanur-bhaìgädi-sugréva-sandhi-setu-
bandhanädibhiù siddhi-sad-bhäva-bhävanä-kathanät präpty-äçä |

atha niyatäptiù—
niyatäptir avighnena kärya-saàsiddhi-niçcayaù ||37|| 26a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] vimarça-sandhau nikhila-rakñaù-kula-nibarhaëäd avighnena

rämasya phala-saàsiddhi-niçcayo niyatäptiù |

atha phalägamaù—
samagreñöa-phaläväptir bhaved eva phalägamaù ||38|| 26b

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] nirvahaëa-sandhau rämasya tätäjïä-nirbahaëa-vaira-

praçamana-räjyopabhogair lokottara-trivarga-phalasyäväptiù phalägamaù |

atha sandhiù—
ekaikasyäs tv avasthäyäù prakåtyä caikayaikayä |
yogaù sandhir iti jïeyo näöya-vidyä-viçäradaiù ||39|| 27
patäkäyäs tv avasthänaà kvacid asti na vä kvacit |
patäkä-virahe béjaà binduà vä kalpayet sudhéù ||40|| 28
mukhya-prayojana-vaçät kathäìgänäà samanvaye |
aväntarärtha-sambandhaù sandhiù sandhäna-rüpataù ||41|| 29

(tatra païca-sandhayo bhavanti—)

mukha-pratimukhe garbha-vimarçäv upasaàhåtiù |
païcaite sandhayaù

17
siddha-sad-bhävanä matä.
(mukha-sandhis tad-aìgäni cettham—)
teñu yatra béja-samudbhavaù ||42|| 30
nänä-vidhänäm arthänäà rasänäm api käraëam |
tan mukhaà tatra cäìgäni béjärambhänurodhataù ||43|| 31
upakñepaù parikaraù parinyäso vilobhanam |
yuktiù präptiù samädhänaà vidhänaà paribhävanä | 32
udbheda-bhedau karaëam iti dvädaça yojayet ||44|| 33a

tatropakñepaù—
upakñepas tu béjasya sücanä kathyate budhaiù ||45|| 33b

yathä bäla-rämäyaëe pratijïäta-paulastya-nämani prathae’ìke—

(tataù praviçati viçvämitra-çiñyaù) çunaùçepaù—prätaùsavana eva yajamänaà drañöum

icchämiity upakramya… räkñasa-rakñauñadhaà rämam änetuà siddhäçramäd ayodhyäà
gatavatä täta-viçvämitreëa yajïopanimantritasya parama-suhådaù çrotriya-kñatriyasya
séradhvajasya sva-pratinidhiù preñito’smi ity antena (1.23 padyät pürvam] rävaëädi-duñöa-
räkñasa-çikñä-lakñaëa-rämotsähopabåàhaka-viçvämiträrambha-rüpasya béjasya sücanäd
upakñepaù |

atha parikaraù—
parikriyä tu béjasya bahulékaraëaà matam ||46|| 34a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] (praviçya täpasa-cchamanä) räkñasaù—

sampreñito mälyavatäm aham adya

jïätuà pravåttià kuçikätmajasya |
puréà niménäà mithiläà ca gantuà
täà cäpy ayodhyäà raghu-räjadhäném ||47|| (1.23)

kula-putraketi saprasämad äçliñöo’smi ity upakramya… sa hi naktaà-caräëäà nisargämitro

viçvämitro vrata-caryayä, véra-vrata-caryayä samartho daçaratho’pi tathävidha eva eva (1.25
padyäd anantaraà] ity antena viçvämiträrambhasya mälyavadädi-vitarka-gocaratvena
bahulékaraëät parikaraù |

atha parinyäsaù—
béja-niñpatti-kathanaà parinyäsa itéryate ||48|| 34b

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] räkñasaù (puro’valokya)—kathaà täpasaù | (pratyabhijïäya)

taträpi viçvämitra-dharma-putraù çunaùçepaù ity upakramya… sampraty eva räkñasa-bhayät
satre dékñiñyamäëaù sa bhagavän goptäraà rämabhadraà varétum ayodhyäà gataù | räkñasaù
(sa-träsaà svagatam)—hanta katham etad api niñpannam | (prakäçam) bhagavan mä kopéù
ity ädinä (svagatam) kåtaà yat kartavyam | samprati cära-saïcärasyäyam avasaraù (1.27
padyäd anantaram] ity antena viçvämitränubhäva-kathanät saräkñaträsa-kathanäc ca béja-
niñpatteù parinyäsaù |

atha vilobhanam—
näyakädi-guëänäà yad varëanaà tad vilobhanam ||49|| 35a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] rävaëaù—

yasyäropaëa-karmaëäpi bahavo véra-vrataà tyäjitäù ||50||

ity upakramya, rävaëaù (sapratyäçam)—

nirmälyaà nayana-çriyaù kuvalayaà vaktrasya däsaù çaçé

käntiù prävaraëaà tanor madhumuco yasyäç ca väcaù kila |
viàçatyä racitäïjaliù kara-puöais tväà yäcate rävaëas
täà drañöuà janakätmajäà hådaya he neträëi mitrékuru ||51|| (1.40)

ity antena tad-guëa-varëanäd vilobhanam |

atha yuktiù—
samyak prayojanänäà hi nirëayo yuktir iñyate ||52|| 35b

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] paraçuräma-rävaëéya-nämani dvitéyäìke—

(tataù praviçati) bhåìgiriöiù (parikrämann ätmänaà nirvarëya)—aye nirüpatäpi kvacin

mahate’bhuyadayäya ity upakramya, bhåìgiriöiù—äm, närada yathä samarthayase | tathä hi—

ekaà kailäsam adrià kara-gatam akaroc cicchade krauïcam anyo

laìkäm ekaù kuberäd ahåta vasataye koìkaëänabdhito’nyaù |
ekaù çakrasya jetä samiti bhagavataù kärtikeyasya cänyas
tat kämaà karma-sämyät kim aparam anayor madhyagä véra-lakñméù ||53||
(2.15)

ity antena räghava-pratinäyakayor bhärgava-rävaëayoù karma-sämya-nirëaya-kathanäd

yuktiù |

atha präptiù—
präjïaiù sukhasya sampräptiù präptir ity abhidhéyate ||54|| 36a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] näradaù (saharñaà hastam udyamya)—

citraà netra-rasäyanaà tridaçatäsiddher mahä-maìgalaà

mokña-dväram apävåtaà mama manaù-prahlädanä-bheñajam |
säkaà näka-purandhirbhir nava-pati-präpty-utsukäbhiù suräù
sarve paçyata räma-rävaëa-raëaà vakty eña vo näradaù ||55|| (2.16)
ity atra näradasya yuddhävalokana-harña-präpteù präptiù |

atha samädhänaà—
béjasya punar ädhänaà samädhänam ihocyate ||56|| 36b

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] bhåìgiriöiù—yuddha-ruce mä nirbharaà saàrambhasva | ity

upakramya | ayodhyäà gatvä paraà räma-rävaëéyaà yojayiñyämi (2.16 padyäd anantaram]
ity antena räghavotsäha-béjasya näradena punar ädhänät samädhänam |

atha vidhänaà—
sukha-duùkha-karaà yat tu tad vidhänaà budhä viduù ||57|| 37a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] prathamäìke, sétä (sa-sädhvasautsukyam)—ammo rakkhaso

tti suëia saccaà sajjhasa-kodahaläëaà majjhe baööämi | (aàho räkñasa iti çrutvä satyaà
sädhvasa-kautühalayor antare varte |) ity upakramya sétä—tädasadänaàdamissäëaà antare
ubabisissaà (täta-çatänanda-miçräëäm antare upavekñyämi) | (1.42 padyät pürvam] ity antena
sétäyäù adåñöa-pürva-räkñasa-darçanena sukha-duùkha-vyatikaräkhyänäd vidhänam |

atha paribhävanä—
çläghyaiç citta-camatkäro guëädyaiù paribhävanä ||58|| 37b

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe], rävaëaù (sautsukyaà vilokya svagatam)—aho

tribhuvanätiçäyi makaradhvaja-saïjévanaà rämaëéyakam asyäù | tathä hi—

indur lipta iväïjanena jaòitä dåñöir mågéëäm iva

pramlänäruëimeva vidrumalatä çyämeva hema-prabhä |
päruñyaà kalayä ca kokila-vadhü-kaëöheñv iva prastutaà
sétäyäù purataç ca hanta çikhinäà barhäù sagarhä iva ||59|| (1.42)

ity upakramya, çatänandaù (apavarya)—aho laìkädhipater apürva-garva-garimä | yan mamäpi

çatänandasya na niçcinute cetaù | kià bhaviñyati (1.46 padyäd anantaram] ity antena
rävaëasya sétä-rämaëéyaka-darçanena çatänandasya rävaëotsäha-darçanena ca tayoç citta-
camatkära-kathanät paribhävanä |

athodbhedaù—
udghätanaà yad béjasya sa udbhedaù prakértitaù ||60|| 38a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] dvitéyäìke, rävaëaù—traiyämbakaù paraçur eña nisarga-caëòa

(2.36) ity ädi paöhati | jämadagnyaù—apakurvatäpi bhavatä param upakåtam | yad eña
smärito’sméty upakramya (2.44 padyät pürvam]—

lokottaraà caritam arpayati pratiñöhäà

puàsäà kulaà na hi nimittam udäratäyäù |
vätäpitäpana-muneù kalaçät prasütir
 léläyitaà punar amuñya samudra-pänam ||61|| (2.51)

ity antena güòha-çaìkara-dhanur adhikñepodghäöanäd vä lokottara-carita-sämänya-varëanena

tirohita-rämacandrotsähodghäöanäd vä udbhedaù |

atha bhedaù—
béjasyottejanaà bhedo yad vä saìghäta-bhedanam ||62|| 38b

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] rävaëaù (vilokya)—atha yäcita-paraçunä paraçurämeëa kim

abhihitam äsét |

mäyämayaù—trailokya-mäëikya rämodantam äkarëayatu svämé |

paulastyaù praëayena yäcata iti çrtuvä mano modate

deyo naiña hara-prasäda-paraçus tenädhikaà tämyati |
tad väcyaù sa daçänano mama girä dattä dvijebhyo mahé
tubhyaà brühi rasätala-tridivayor nirjitya kià déyatäm ||63|| (2.20)

rävaëaù—kadä nu khalu paraçurämo rasätala-tridivayor jetä dätä ca saàvåttaù | rävaëaù

punaù pratigrahétä ca | tatas tvayä kim asau pratyuktaù | ity upakramya

mäyämayaù—deva prakåti-roñaëo reëukäputraù | tat tam evägatam aham utprekñe |

rävaëaù—priyaà naù (2.24 padyät pürvam] ity antena pratinäyaka-rüpa-bhärgava-rävaëayor

uttejanäd bhedaù |

atha karaëam—
prastutärtha-samärambhaà karaëaà paricakñate ||64|| 39a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] (2.25 padyäd anantaram] ubhäv api cäpäropaëaà näöayataù
ity upakramya ä aìka-parisamäpteù jämadagnya-rävaëayoù prastuta-yuddhärambha-kathanät
karaëam |

atha pratimukha-sandhiù—
béja-prakäçanaà yatra dåçyädåçyatayä bhavet | 39
tat syät pratimukhaà bindoù prayatnasyänurodhataù ||65||
iha trayodaçäìgäni prayojyäni manéñibhiù | 40
viläsa-parisarpau ca vidhutaà çama-narmaëé ||66||
narma-dyutiù pragamanaà nirodhaù paryupäsanam | 41
puñpaà vajram upanyäso varëa-saìgrahanaà tathä ||67||

tatra viläsaù—
viläsaù saìgamärthas tu vyäpäraù parikértitaù ||68|| 42
yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] vilakña-laìkeçvara-nämani tåtéyäìke (3.21 padyät pürvam]
rämaù—aye iyam asau sä sétä, yasyäù svayaà vasumaté mätä yäga-bhür janma-mandiraà
indu-çekhara-kärmukäropaëaà ca paëaù | (sa-spåhaà nirvarëya) ity ärabhya, pratéhäraù—

etenoccair vihasitam asau käkalé-garbha-kaëöho

laulyäc cakñuù prahitam amunä säìga-bhaìgaù sthito’yam |
härasyägraà kalayati kareëaiña harñäc ca kiàcit
straiëaù puàsäà nava-parigamaù kämam unmäda-hetuù ||69|| (3.26)

ity antena rämädénäà sétälambanäbhiläña-kathanäd viläsaù |

atha parisarpaù—
pürva-dåñöasya béjasya tv aìka-cchedädinä tathä |
nañöasyänusmåtiù çaçvat parisarpa iti småtaù ||70|| 43

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] pratéhäraù (svagatam)—katham ete kñatriya-jana-samucite’pi

cäpäropaëa-karmaëi nikhiläù kñatriyäù vitatha-sämarthyäù vartante | tad eña param anäkalita-
säro vikartana-kula-kumära äste | yad vä, kim anenäpi—

yasya vajra-maëer bhede bhidyante loha-sücayaù |

karotu tatra kià näma näré-nakha-viòambanam ||71|| (3.66)

(vicintya) bhavatu | tathäpi saìkértayämy enam | anäkalita-säro hi véra-prakäëòa-sambhütiù

ity upakramya |

hemaprabhä—saàpaëëaà ca pia-sahée päëi-ggahaëam (3.79 padyäd anantaram]

(sampannaà ca priya-sakhyä päëi-grahaëam) ity antena pürvaà täöakädi-vadha-dåñöasya
paçcän nikhila-kñatriya-duräropa-dhürjaöi-cäpäropaëa-prabhäva-varëanäd nañöasya
rämabhadrotsähasya tad-dhanur-bhaìga-kriyä-rüpeëa smaraëät parisarpaù |

atha vidhutam—
näyakäder épsitänäm arthänäm anaväptitaù |
aratir yad bhaved tad dhi vidvadbhir vidhutaà matam | 44
athavänunayotkarñaà vidhutaà syän niräkåtiù ||72|| 45a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] bhärgava-bhaìga-nämani caturthe’ìke, çatänandaù—

yasyäste janané svayaà kñitir ayaà yogéçvaras te pitä ||73|| (4.42)

ity ärabhya, rämaù (vicintya svagatam)—rudaty api kamanéyä jänaké—ity antena (4.47
padyäd anantaraà] sétäyäù bandhu-viraha-janitärati-kathanäd vidhutam | atha vä
matäntareëa tatraiva, rämaù (samupasåtya)—bhagavan bhärgava sadayaà praséda ity ärabhya,
jämadagnyaù—näbhivädana-prasädyo reëukä-sünuù (4.58 padyät pürvam] ity atra
rämänunayasya bhärgaveëäsvékäräd vidhütam |
atha çamaù—
arateù çamanaà taj-jïäù çamam ähur manéñiëaù ||74|| 45b

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] (4.57 padyät pürvaà) hemaprabhä—jujjai paphulla-kodühala-

ttaëaà | parasuräma-daàsaëeëa uëa sasajjha-sattaëaà bhagga-dhana-ddaëòa-caëòa-caritassa
purado rämacaàdassa | (yujyate praphulla-kautühalatvaà paraçuräma-daàçanena punaù sa-
sädhvasatvaà bhagna-dhanur-daëòa-caëòa-caritasya purato rämacandrasya) ity atra
rämacandra-paräkrama-kathanät sétäyäù arati-çamanät çamaù |

atha narma—
parihäsa-pradhänaà yad vacanaà narma tad viduù ||75|| 46

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] tåtéye’ìke, rämaù (sakaëöha-rodham)—

väcä kärmukam asya kauçika-pater äropaëäyärpitaà

mad-dor-daëòa-haöhäïcanena tad idaà bhagnaà kåta-nyak-kåti |
no jäne janakas tad atra bhagavän vréòä-vaçäd uttaraà
nikñeptre nata-kandharo bhagavate rudräya kià däsyati ||76|| (3.71)

ity atra janakädhipäpaläpena häsa-pradhänaà narma |

atha narma-dyutiù—
kopasyäpahnavärthaà yad dhäsyaà narma-dyutir matä ||77|| 46

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] caturthäìke viçvämitro jämadagnyaà prati—

rämaù çiñyo bhågubhava bhavän bhägineyé-suto me

väme bähäv uta tad-itare käryataù ko viçeñaù |
divyästräëäà tava paçupater asya läbhas tu mattas
tat tväà yäce virama kalahäd äryakarmärabhasva ||78|| (4.69)

jämadagnyaù (vihasya) : mätur mätula na kiàcid antaraà bhavato bhavänévallabhasya ca |

(ity upakramya)

rämaù (vihasya) : jämadagnya ! ekaù punar ayaà çastra-grahaëädhikäro yad guruñv api
tiraskäraù (tatraiva kiïcit parastät) ity antena bhärgava-räghavayoù püjya-viñaya-
krodhäpahnavärthaà häsya-kathanän narma-dyutiù |

atha pragamaëam—
tat tu pragamanaà yat syäd uttarottara-bhäñaëam ||79|| 47a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe], rämaù—

kià punar imäù sarvaìkañä roña-väcaù |

sarvatyägé pariëata-vayäù saptamaù padma-yoneù ||80|| (4.71)
iti çlokänte jämadagnyaù: tat kim ?

rämaù (sa-khedam) :
yasyäcäryakam indu-maulir akarot sa-brahmacäré ciraà
jäto yatra guhaç cakära ca bhuvaà yad géta-véra-vratäm |
tat kodaëòa-rahasyam adya bhagavan drañöaiña rämaù sa te
helojjåmbhita-jåmbhakeëa dhanuñä kñatraà ca nälaà vayam ||81|| (4.72)

jämadagnyaù : sädhu re kñatriya-òimbha, sädhu | ity antena bhärgava-räghavayor ukti-

pratyukti-kathanät pragamanam |

atha nirodhaù—
yatra vyasanam äyäti nirodhaù sa nigadyate ||82|| 47b

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] jämadagnyaù—

pakva-karpüra-niñpeñam ayaà nirapiñat trayam |

mama vréòäà ca caëòéça-cäpaà ca svaà ca jévitam ||83|| (4.65)

janakaù—kathaà sannyasta-çastrasyäpi punar astra-grahaëa-kñaëo vartate ity upakramya,

prahiëu tad iha bäëän värdhakaà mäà dunoti ||84|| (4.67)

daçarathaù—bhoù sambandhin kåtaà kärmuka-parigraha-vyasanena—ity antena janakasya

bhärgava-nimittasya jarä-nimittasya vä vyasanasya kathanäd nirodhaù |

atha paryupäsanam—
ruñöasyänunayo yaù syät paryupäsanam éritam ||85|| 48a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] viçvämitraù (jämadagnyaà prati)—

rämaù çiñyo bhågu-suta bhavän bhägineyé-suto me ||86|| (4.69)

ity atra çloke roñändhasya bhärgavasyänunayo viçvämitreëa kåta iti paryupäsanam |

atha puñpam—
sa-viçeñäbhidhänaà yat puñpaà tad iti saàjïitam ||87|| 48b

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] tåtéyäìke (praviçya) kohalaù—

karpüra iva dagdho’pi çaktimän yo jane jane ||88|| [bä.rä. 3.11] ity upakramya,

prakaöita-rämämbhojaù kauçikavä sapadi lakñmaëänandé |

sura-cäpa-namana-hetor ayam avatérëaù çarat-samayaù ||89|| [bä.rä. 3.16]
ity ante rämacandra-lakñaëärtha-viçeñäbhidhänät puñpam |

atha vajram—
vajraà tad iti vijïeyaà säkñän niñöhura-bhäñaëam ||90|| 49a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] caturthäìke, jämadagnyaù—nidarçita-läghava räghava tad

äkarëaya yat te karomi—

truöita-niviòa-näòé-cakraväla-praëälé-
prasåta-rudhira-dhärä-carcitoccaëòa-ruëòam |
maòamaòita-måòäné-känta-cäpasya bhaìktuù
paraçur amara-vandyaù khaëòayaty adya muëòam ||91|| [bä.rä. 4.61]

ity upakramya, yaù preta-näthasyätithyam anubhavitu-käma ity antena vajra-niñöhura-

bhäñaëäd vajram |

athopanyäsaù—
yuktibhiù sahito yo’rthaù upanyäsaù sa iñyate ||92|| 49b

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] mätaliù—ayaà hi pitå-bhakty-atiçayaù paraçurämasya yad uta

reëukä-çiraç-chedaù [4.29 padyäd anantaram] ity upakramya—

yad vä te guravo’vicintya-caritäs tebhyo’yam astv aïjaliù ||93|| [bä.rä. 4.33]

ity antena upapattibhiù pitur nideça-karaëäd api mätå-vadha-karaëasyaiva pratipädanäd vä

gurüëäm avicintya-caritatvopanyäsena sarvopapannatva-pratipädanäd vä upanyäsaù |

atha varëa-saàhäraù—
sarva-varëopagamanaà varëa-saàhära ucyate ||94|| 50a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] jämadagnyaù (karëaà dattvä äkäçe)—kià brütha ? kena na

varëitaà däçaratheù çaìkara-kärmukäropaëam ? ko na vismitas tad-bhaìgena ? (säkñepam)
(kena na varëitam ity ädi paöhati) çåëuta bhoù |

yaù kartä hara-cäpa-daëòa-dalane yaç cänumantä nanu

drañöä yaç ca parékñitä ca ya iha stotä ca vaktä ca yaù ||95|| [bä.rä. 4.56]

ity upakramya—
rämo räma-mayaà svayaà guha-sahädhyäyé samanviñyati ||96|| [bä.rä. 4.57]

ity antena hara-cäpa-dalanasya niñiddhayä kartåtayä anumantåtayä stotåtayä ca räghava-

viçvämitra-pérädi-parämarçena brähmaëa-kñatriyädi-varëänäà saìgrahaëäd varëa-saàhäraù |

atha garbha-sandhiù—
dåñöädåñöasya béjasya garbhas tv anveñaëaà muhuù | 50b
aträpy äcäpatäkänurodhäd aìgäni kalpayet ||97||
abhütäharaëaà märgo rüpodäharaëe kramaù | 51
saìgrahaç cänumänaà ca toöakädhibale tathä |
udvegaù sambhramäksepau dvädaçaiñäà tu lakñaëam ||98|| 52

taträbhütäharaëam—
abhütäharaëam tat syäd väkyaà yat kapaöäçrayam ||99|| 53a

yayä tatraiva [bäla-rämäyaëe] unmatta-daçänana-nämani païcamäìke mälyavän (hasitvä)—

våddha-buddhir hi prathamaà paçyati caramaà käryam | yan mayä dhürjaöi-dhanur-
adhikñepataù prabhåti mati-cakñuñä dåñöam eva yad uta daçakandharo’nusandhäsyati sétä-
haraëam |

mäyä-mayaù : tatas tataù ?

mälyavän: tataç ca mayä mandodaré-pitur mäyä-guror mayasya prathama-çiñyo viçärada-nämä

yantra-käraù sa-bahumänaà niyuktaù sétä-pratikåti-karaëäya | viracitä ca sä
rävaëopacchandanärtham | abhihitaà ca—

sütra-dhära-calad-däru-gätreyaà yantra-jänaké |
vaktrastha-çärikäläpa laìkendraà vaïcayiñyati ||100|| [bä.rä. 5.5]

ity upakramya, rävaëaù (punar nirüpya çärikädhiñöhita-vaktraà sétä-pratikåti-yantraà): aho

matimän mäyämayaù | chälito’si janaka-räja-putryäù pratikåti-samarpaëena (5.20 padyäd
anantaram] ity antena mälyavat kapaöa-väkya-saàvidhänäd abhütäharaëam |

atha märgaù—
märgas tattvärtha-kathanam ||101|| 53b

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] nirdoña-daçaratha-nämani ñañöhäìke mäyä-mayaù—ärya kim

api dviñatäm apy ävarjakam udätta-jana-caritam | paçya—

krüra-kramä kim api räkñasa-jätir ekä

taträpi kärya-parateti mayi prakarñaù |
rämeëa tu pravasatä pitur äjïayaiva
bäñpämbhasäm aham apéha kåto rasajïaù ||102|| [bä.rä. 6.9]

ity upakramya, mäyämayaù—tataç ca vämadeva-prabhåtibhir mantribhir yathä-våttam

abhidhäya sapädopagrahaà nivärito’pi tad idam abhidhäya prasthitaù—

mayä mürdhni prahve pitur iti dhåtaà çäsanam idaà

sa yakño rakño vä bhavatu bhagavän vä raghupatiù |
nivartiñye so’haà bharata-kåta-rakñäà raghupuréà
samäù samyaì nétvä vana-bhuvi catasraç ca daça ca ||103|| [bä.rä. 6.11]
ity antena räma-praväsa-viñayasya mäyamaya-duùkhasya satyasyaiva vyaktatväd vä
mäyämayädeù kapaöatva-jïäne’pi rämacandreëa satyatayäìgékäräd vä märgaù |

atha rüpam—
rüpaà sandeha-kåd vacaù ||104|| 53b

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] ñañöhäìke kaikeyé (sodvegam)—paëamämi bhaavadià saraüà

jä pubbaà désamäëä ëayaëa-péüsa-gaëòüsa-kabalaà kareàti asi | sä saàpadaà hälähala-
kabaòa-paòirübä paòihäadi | kià puëa me aojjhä-daàsaëe bi akäraëa-pajjäulaà hiaaà |
[praëamämi bhagavatéà sarayüà yä pürvaà dåçyamänä nayaëa-péyüña-gaëòüña-kavalaà
kurvaté äsét, sä samprataà hälähala-kavala-pratirüpä pratibhäti | kià punar me ayodhyä-
darçane’pi akäraëa-paryäkulaà hådayam |]

ity upakramya, daçarathaù (akarëitakena)—

etac chränta-vicitra-catvara-pathaà viçränta-vaitälika-

çläghä-çlokam aguïji-maïju-murajaà vidhvasta-géta-dhvani |
vyävåttädhyayanaà nivåtta-sukavi-kréòä-samasyaà namad-
vidvadvad väda-kathaà kathaà puram idaà mauna-vrate vartate ||105|| [bä.rä.
6.12]

ity antena kaikeyé-daçarathayor ayodhyä-viñaya-viñäda-vitarka-vinyäsäd rüpam |

athodäharaëam—
sotkarña-vacanaà yat tu tad udäharaëaà matam ||106|| 54a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] asama-paräkrama-nämani saptamäìke vibhéñaëaù—sakhe

sugréva ! atiçaçäìka-çekharam idam äceñöitaà rämadevasya yad anena—

nirväëaà jala-päna-péòana-balair yasmin yugäntänalair

yasyäbhäti kuküla-murmura-måduù kroòe çikhé bäòavaù |
tasyäpy asya kåçänu-saìkrama-kåta-jyotiù-çikhaëòaiù çarair
dattaç caëòa-davägni-ambara-vidhir devasya väräà-nidheù ||107|| (7.32)

ity upakramya, samudraù—tarhi bäla-näräyaëaà rämam evopasarpämaù | na hi

räkämågäìkam antareëa candra-maëer änanda-jala-niñyandaù (7.36 padyäd pürvam] ity
antena samudra-kñobhaka-rämacandrotsähotkarña-kathanäd udäharaëam |

atha kramaù—
bhäva-jïänaà kramo yad vä cintyamänärtha-saìgatiù ||108|| 54b

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] ñañöhäìke [6.4 padyäd anantaram] mälyavän (småti-

näöikena)—na jäne kià hi våttaà kaikeyé-daçarathayoù |
(upasarpitakena) mäyamayaù—jayatv äryaù |

çürpaëakhä—jedu jedu kaëiööhamädäm aho | [jayatu jayatu kaniñöha-mätämahaù |]

mälyavän—atha kià våttaà tatra ?

mäyamayaù—yathädiñöam äryeëa | ity upakramya |

mälyavän (saharñam)—tarhi vistarataù kathyatäm |

ity antena mälyavac cintä-samakälam eva çürpaëakhä-mäyämayayor upagamanäd vä

mälyavato vilambäsahäbhipräya-parijïänavatä mäyämayena niñpannasya käryasya saìkñepa-
kathanäd vä kramaù |

atha saìgrahaù—
saìgrahaù sämadänärtha-saàyogaù parikértitaù ||109|| 55a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] saptamäìke, samudraù (säbhyarthanam)—

indur lakñmér amåta-madire kaustubhaù pärijätaù

svar-mätaìgaù sura-yuvatayo deva dhanvantariç ca |
manthämreòaiù smarasi tad idaà pürvam eva tvayätta
sampraty abdhiù çåëu jala-dhanas tväà prapannaù praçädhi ||110|| [bä.rä. 7.36]

rämaù (sagauravam)—bhagavan ratnäkara ! namas te | ity upakramya,

samudraù—yathä saptamo vaikuëöhävatäraù [7.44 padyät pürvam] ity antena samudra-

rämacandrayoù paraspara-priya-vacana-saìgrahaëät saìgrahaù |

atha anumänam—
arthasyäbhyühanaà liìgäd anumänaà pracakñate ||111|| 55b

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe, 7.21 padyät pürvam] pratéhäré (samantäd avalokya)—katham

ayam anyädåça iva lakñyate’mburäçiù |

vandé (yathopalakñita-märgeëa sa-camatkäraà puro’valokya)—paçya | viléyamäna-jala-

mänuña-mithunam atyartha-kadarthyamäna-çaìkhiné-yütham ity upakramya,

pratéhäré—
äà jïätaà dhämni väräà raghupatir
viçikhäù prajvalantaù patanti ||112|| [bä.rä. 7.30]

ity antena samudra-kñobha-liìgänumita-rämotsähärtha-kathanäd anumänam |

atha toöakam—
saàrambhaà tu vacanaà saìgirante hi toöakam ||113|| 56a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] hanumän—yathädiçati svämé | (sarvato’valokya)—

dåpyad-vikrama-kelayaù kapi-bhaöäù çåëvantu sugrévajäm

äjïäà mauli-niveçitäïjali-puöäù sator iha vyühane |
dor-daëòa-dvaya-täòana-çlatha-dharä-bandhoddhåtän bhüdharän
änetuà sakaläù prayäta kakubhaù kià näma vo duñkaram ||114|| [bä.rä. 7.46]

ity upakramyäìka-parisamäpteù kapi-räkñasädi-saàrambha-kathanät toöakam |

atha adhibalam—
budhair adhibalaà proktaà kapaöenätivaïcanam ||115|| 56b

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] ñañöhäìke [6.5 padyät pürvam] mäyämayaù—athaikadä

dayita-sneha-mayyä kaikeyyä samam asuränéka-vijayäya pürita-suhån-manorathe daçarathe
tgirviñöapa-tilaka-bhütaà puruhütaà prabhävavati samupasthitavati tad-rüpa-dhäriëau
kuvalayäbhirämaà rämaà saparicchadaà chalayituà ayodhyäà çürpaëakhä ahaà ca
präptavantau | ity upakramya,

mälyavän—kim asädhyaà vaidagdhyasya [6.5 padyäd anantaraà] ity antena mäyämaya-

çürpaëakhäbhyäà kapaöa-veña-dhäraëena räma-vämadeva-vaïcanäd adhibalam |

atha udvegaù—
çatru-vairädi-sambhütaà bhayam udvega ucyate ||116|| 57a

yathä tatraiva [6.56 padyät pürvam] (tataù praviçati gaganärdhävataraëa-näöitakena ratna-

çikhaëòaù)—svasti mahäräja-daçarathäya |

daçarathaù—api kuçalaà vayasyasya jaöäyoù |

ratnaçikhaëòaù—priya-suhåd-upayogena | na punaù çaréreëa |

daçarathaù—bhadra samupaviçya kathyatäm | vyäkulo’smi ity upakramya,

kosalyä—hä debba tue kida-viòaàbaà samatthiaà baëa-gadaà rähava-kuöuàbaà | [hä deva

tvayä kåta-viòambaà samarthitaà vana-gataà räghava-kuöumbam | ]

sumiträ—ëa kebalaà baëa-gadaà | bhubaëa-gadaà bi | [na kevalaà vana-gataà | bhuvana-

gatam api |] (6.70 padyäd anantaraà] ity antena mätå-gata-bhéter upanyäsäd udvegaù |

atha sambhramaù—
çatru-vyäghrädi-sambhütau çaìkäträsau ca sambhramaù ||117|| 57b

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] vämadevaù (säsraà svagatam)—

 he mad-väëi nijäà vimuïca vasati dräg dehi yäträà bahiù
(räjänaà prati prakäçam)
deva stambhaya cetanäà çravaëayor abhyeti çuñkäçaniù |
(dampaté çaìkäà näöayataù) vämadevaù—
tvad-rüpäd vipinäya cévaradharo dhanvé jaöé çäsanaà
rämaù präpya gataù kutaçcana vanaà saumitri-sétä-sakhaù ||118|| [bä.rä. 6.13]

ubhau mürcchataù | vämadevaù—deva samäçvasihi |

daçarathaù (samäçväsya)—kena punaù käraëena ity upakramya,

daçarathaù—vatsa rämabhadra manye mamaiva malayäcala-niväsinaù priya-vayasyasya

jaöäyor api çoka-çaìkur ayaà sarvaìkaño bhaviñyati | [6.55 padyäd anantaram] ity antena
kausalyä-daçarathädénäà rakñas-tarakñu-haryakña-prabhåti-saïcaraëa-däruëäraëyädiñu räma-
praväsa-viñaya-çaìkä-träsänuvåtti-kathanät sambhramaù |

atha äkñepaù—
garbha-béja-samäkñepam äkñepaà paricakñate ||119|| 58a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] païcamäìke [5.74 padyäd anantaraà] (praviçya apaöékñepeëa

chinna-nämä kåtävaguëöhanä) çürpaëakhä (säkrandaà pädayor nipatya)—ajja ekka-mädua
pekkha takkhaa-cüòämaëé uppäòido | baòaväëala-jälä-kaläpaaà ghuàtalidaà | dasakaëöha-
kaniööha-bahiëie accähidaà | [ärya eka-mätåka prekñasva takñaka-cüòämaëir utpäöitaù |
baòavänala-jvälä-kaläpakaà cürëitam | daçakaëöha-kaniñöha-bhaginyä atyähitam |] ity
upakramya,

rävaëaù (prakäçam)—tataù kià tasyäù ?

çürpaëakhä—säpi laàkessarassa samucidatti abaharaàté tehià käbälia-bbada-joggä kidaàhi |

[säpi laìkeçvarasya samuciteti vyavaharanté taiù käpälika-vrata-yogyä kåtäsmi |]

ity antena aìkänta-gata-bhägena sakala-devatä-tejas tiraskaraëa-rävaëätiçaya-varëanä-

garbhékåtasya rämotsähasya çürpaëakhä-karëa-näsä-nikåntana-rüpeëa samudbhedäd
äkñepaù |

atha vimarça-sandhiù—
yatra pralobhana-krodha-vyasanädyair vimåçyate | 58b
béjärtho garbha-nirbhinnaù sa vimarça itéryate ||120||
prakaré-niyatäptyänuguëyäd aträìga-kalpanam | 59
apavädo’tha sampheöo vidrava-drava-çaktayaù ||121||
dyuti-prasaìgau chalana-vyavasäyau nirodhanam | 60
prarocanä vicalanam ädänaà syus trayodaça ||122||

atha apavädaù—
taträpavädo doñäëäà prakhyäpanam itéryate ||123|| 61

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] añöamäìke véra-viläsa-nämani [ädau] (tataù praviçato

räkñasau) ekaù—sakhe durmukha kim api mahän sattva-bhraàço daçakaëöhasya yat kumära-
siàhanäda-vadham apy äkarëya na çokaà kåto näpy amarñaù | ity upakramya,

trijaöä—kahaà deveëa diëëo lajjä-deée jaläàjalé | [kathaà devena datto lajjä-devyai

jaläïjaliù |] [8.10 padyäd anantaram] ity antena rävaëa-gata-durbuddhi-doña-prakhyäpanäd
apavädaù |

atha sampheöaù—
doña-saìgrathitaà väkyaà sampheöaà sampracakñate ||124|| 62a

yathä tatraiva, sumukhaù (janäntikam)—sakhe durmukha ! kim api çauryätireko

rämänujasya yad amunä nikumbhiläà prasthitasya kumära-meghanädasya sandiñöam, yad
uta—
yävan naiva nikumbhiläya-janataù siddhe havir lehini
präpta-syandana-bäëa-cäpa-kavacaù svaà manyase durjayam |
vaidehé-viraha-vyathä-vidhurite’py ärye vidhäya krudho
vandhyäs tävad ayaà sa çakra-vijayiàs tväà lakñmaëo jeñyati ||125|| [bä.rä.
8.15]

ity upakramya, nepathye—

sétä-priyaà ca daliteçvara-kärmukaà ca
bäli-druhaà ca racitämbudhi-bandhanaà ca |
rakñohaëaà ca vijigéñu-vibhéñaëaà ca
rämaà nihatya caraëau tava vanditähe ||126|| [bä.rä. 8.47]

ity antena, lakñmaëendrajit-kumbhakarëänäà roña-väkya-grahaëät sampheöaù |

atha vidravaù—
virodha-vadha-dähädir vidravaù parikértitaù ||127|| 62b

yathä tatraiva (8.48 padyäd anantaraà] sumukhaù—deva padätilavaù sumukhas tu manyate

lakñmaëa-didhakñayä kumära-meghanädena pävakéyaù çaraù saàhita iti upakramya,

(dakñiëataù) sumukhaù—ayam aparaù kñate kñärävasekaù |

äkarëäkåñöa-cäponmukha-viçikha-çikhä-çekharaù çüla-päëir
bibhräëo bhairavatvaà bahula-kalakaläräva-raudräööa-häsaù |
dhyätaù saumitri-ëätha prasarad-urutarottäla-vetäla-mälas
tad-vakträd utpatadbhiù samajani çikhibhir bhasmasäd indrajic ca ||128|| [8.85]
(rävaëo mürcchati sarve yathocitam upacaranti |) rävaëaù (mürcchä-viccheda-näöitakena) ity
antena kapisenävikñobha-sugréva-nirodha-kumbhakarëa-vadhendrajid-bhasmékaraëa-rävaëa-
mürcchädi-saìkathanäd vidravaù |

atha dravaù—
guru-vyatikramaà präha dravaà tu bharato muniù ||129|| 63a

yathä tatraiva, karaìkaù—

dhik çauëòérya-madoddhataà bhuja-vanaà dhik candrahäsaà ca te

dhig vakträëi nikåtta-kaëöha-valaya-prétendu-mauléni ca |
nidrä-lävatighasmare pratidinaà sväpän mahä-medure
pratyäçä cira-vismåtäyudha-vidhau yat kumbhakarëe sthitä ||130|| [bä.rä. 8.74]

ity atra sväminor daçakaëöha-kumbhakarëayor anujévinä räkñasena nindä-karaëäd dravaù |

atha çaktiù—
utpannasya virodhasya çamanaà çaktir iñyate ||131|| 63

yathä tatraiva rävaëa-vadha-nämani navamäìke [9.49 padyäd pürvam], purandaraù—yat

kuläcala-sandoha-dahana-karmaëi bhagavän kälägnirudraù ity upakramya,

nepathye—
bäëair läïchita-ketu-yañöi-çikharo mürcchä-namat-särathir
mäsäsvädana-lubdha-gådhra-vihaga-çreëébhir äsevitaù |
rakño-nätha-mahä-kabandha-patana-kñuëëäkña-daëòo hayair
heñitvä småta-mandurästhiti-håtair laìkäà ratho néyata ||132|| [bä.rä. 9.56]

ity antena niravaçeña-pratinäyaka-bhüta-rävaëa-kaëöhotsädana-kathanena virodha-çamanät

çaktiù |

atha dyutiù—
dyutir näma samuddiñöä tarjanodvejane budhaiù ||133|| 64a

yathä tatraiva añöamäìke, rävaëaù (ürdhvam avalokya)—kim ayam atisatvaraù sura-samäjaù ?

çaìke katipaya-yätudhäna-vadhän täpasaà prati préyate | (sa-krodha-tarjanam)

harñotkarñaù kim ayam amaräù kñudra-rakño-vadhäd vas

tan me doñëäà vijita-jagatäà vikramaà viståtäù stha |
kià cädyaiva priya-raëa-raso bodhyate kumbhakarëas
türëaà jetä sa ca diviñadäà bodhyate meghanädaù ||134|| [bä.rä. 8.12]

ity upakramya, nepathye—biraeha keli-äkaòòhaëa-päòaëijjaà goura-duväraà, boòheha

bibiha-ppaharaëa-saëëäha-daha-sahassäi | (vracayata kelikäkarñaëa-pätanéyaà gopura-
dväram | vahata vividha-praharaëa-saànäha-daça-sahasräëi |) ity antena devatä-tarjana-laìkä-
pura-janodvejana-kathanäd dyutiù |

atha prasaìgaù—
prastutärthasya kathanaà prasaìgaù parikértitaù | 64b
prasaìgaà kathayanty anye gurüëäà parikértanam ||135||

yathä tatraiva navamäìke [ädau] (praviçya) yama-puruñaù—tatra-bhavato luläya-lakñaëaù

sakala-präëibhåtäà vihita-näçasya kénäçasya kim api viçvätiçäyiné prabhaviñëutä ity
upakramya,

daçarathaù—bhagavan gérväëa-nätha sa-prasädam ito nidhéyantäà dåñöayaù | [9.18 padyät

pürvam] ity antena yama-purandarädi-püjya-saìkértanäd vä prastuta-räkñasa-vadha-
rüpasyärthasya prapaïcanäd vä prasaìgaù |

atha chalanam18—
avamänädi-karaëaà käryärthe chalanaà viduù ||136|| 65

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] cäraëaù (karëaà dattvä äkäçe)—kim äha rämabhadraù | re re

räkñasa-putra—
yad gauré-caraëäbjayoù prathamatas tyakta-praëäma-kriyaà
premärdreëa sa-vibhrameëa ca purä yenekñitä jänaké |
lünaà te tad idaàca räkñasa-çiro jätaà ca çäntaà manaù
çeña-ccheda-vidhis tu samprati paraà svar-vandin-mokñäya me ||137|| [bä.rä.
9.10]

kim äha rävaëaù ? re re kñatriyä-putra sulabha-vibhrama-carma-cakñur asi ity upakramya,

rämaù—tad ittham abhidhänam apavitraà te vaktram | ito nirviçatu vadha-çuddhim [9.46

padyäd anantaram] ity antena räma-rävaëäbhyäà parasparävamänana-karaëät chalanam |

atha vyavasäyaù—
vyavasäyaù sva-sämarthya-prakhyäpanam itéryate ||138|| 66a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe]—

bho laìkeçvara déyatäà janakajä rämaù svayaà yäcate

ko’yaà te mati-vibhramaù smara nayaà nädyäpi kiàcid gatam |
naivaà cet khara-düñaëa-triçirasäà kaëöhäsåjä paìkilaù
patré naiña sahiñyate mama dhanur jyä-bandha-bandhükåtaù ||139|| [bä.rä.
9.19]

18
nätya-çästre atra chädana iti saàjïä präpyate |
ity upakramya—kim äha rävaëaù ? re re mänuñé-putra ! ayam asau akñatriyo rävaëaù |
kñatriyo rämaù | tad atra dåçyatäm | kataro vineyaù | kataro vinetä iti | kim äha rämabhadraù ?
haàho amänuñé-putra ! kñatriyo rämaù | ayam asau akñatriyo rävaëaù | tad atra dåçyatäà
kataro vineyaù, kataro vinetä [9.26 padyäd anantaraà] ity antena räma-rävaëäbhyäà sva-
sämarthya-prakhyäpanäd vyavasäyaù |

atha virodhanam—
virodhanaà nirodhoktiù saàrabdhänäà parasparam ||140|| 66
yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe tasminn eva sthäne] cäraëaù—katham amarñitäbhyäà räma-
rävaëäbhyäà pratyupakräntam iñu-varñädvaitam ity upakramya, cäraëaù—nanv ayam
oàkäro rävaëa-çiro-maëòala-cchedana-vidyäyäù [9.39 padyäd anantaram] ity antena
saàrabdhayo räma-rävaëayoù divyästra-prayoga-rüpa-paraspara-saàrodha-karaëäd
virodhanam |

atha prarocanä—
siddhavad bhävino’rthasya sücanä syät prarocanä ||141|| 67a

yathä tatraiva añöamäìke [8.16 padyäd anantaram], karaìkaù (janäntikam)—sakhe kaïkäla

devaù kumbhakarëaà prabodhayati | na punar ätmänam | kià ca prayatnena bodhito’py asau
rämeëa punaù çäyitavya eva |

kaìkälaù—maëëe bibhésaëaà bajjia sabbassa bi esä gaé | [manye vibhéñaëaà varjayitvä

sarvasyäpy eñä gatiù |]

karaìkaù—tathaiva | ity atra bhaviñyataù kumbhakarëädi-räkñasa-näçasya kaìkäla-

karaìkäbhyäà siddhavat niçcitya sücanät prarocanä |

atha vicalanam—
ätma-çläghä vicalanam ||142|| 67c

yathä tatraiva, karaìkaù—kim äha kumbhakarëaù—

ästäà dhanuù kim asinä parato bhusuëòé-

cakrair alaà bhavatu paööiçam udgarädyaiù |
dhävat-plavaìga-påtanä-kabala-krameëa
yäsyämy ahaà suhitatäà ca ripu-kñayaà ca ||143|| [bä.rä. 8.37]

(punaù påcchati rävaëaù) sädhu vatsa, sädhu | satyaà mad-anujo’si, ity upakramya—

anena laìkä yad akäri mat-puré

hanümato gätra-gatena bhasmasät |
nijäparädha-praçamäya tad dhruvaà
niñevituà mäm upayäti pävakaù ||144|| [bä.rä. 8.48]

ity antena rävaëa-kumbhakarëäbhyäm ätma-çläghä kåteti vicalanam |

atha ädänaà—
ädänaà kärya-saìgrahaù ||145|| 67d

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] navamäìke purandaraù—sakhe daçaratha katham ayam

ananya-sadåçäkäro rämabhadra-puruñakäraù | ataç ca—

nirdagdha-tripurendhano’stu giriçaù krauïcäcala-cchedane

päëòityaà viditaà guhasya kim u täv ajïäta-yuddhotsavau |
lütvä paìka-jalävamänana-vanaà vérasya laìkä-pater
véräëäà caritädbhutasya parame rämaù sthitaù sémani ||146|| [bä.rä. 9.57]

ity upakramya—
raëa-rasika-sura-stré-mukta-mandära-dämä
svayam ayam avatérëo lakñmaëa-nyasta-hastaù |
viracita-jaya-çabdo vandibhiù syandanäìgäd
dinakara-kula-lakñmé-vallabho rämabhadraù ||147|| [bä.rä. 9.59]

ity antena nikhila-bhuvana-bädhä-çamana-rüpa-rävaëa-vadha-sampädita-dharmädi-lakñaëa-

kärya-viçeña-saìgrahaëäd ädänam |

atha nirvahaëa-sandhiù—
mukha-sandhyädayo yatra vikérëä béja-saàyutäù |
mahat-prayojanaà yänti tan-nirvahaëam ucyate ||148|| 68
sandhi-virodhau grathanaà nirëayaù paribhäñaëe prasädaç ca |
änanda-samaya-kåtayo bhäñopagühane tadvat ||149|| 69
atha pürva-bhäva-sayujäv upasaàhära-praçasté ca |
iti nirvahaëasyäìgäny ähur améñäà tu lakñaëaà vakñye ||150|| 70

tatra sandhiù—
béjopagamanaà sandhiù ||151|| 71a

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] räghavänanda-nämani daçamäìke [ädau] (tataù praviçati

saçokä) laìkä—hä duddhara-taba-visesa-paritosidärabindäsaëa tihubaëekkamalla dasa-
kaëöha hä helä-bandékida-mahinda mehanäda hä samara-saàraàbha-suppasaëëa kuàbha-
kaëëa kahiàsi dehi me paòibaaëaà | [hä durdhara-tapo-viçeña-paritoñitäravindäsana
tribhuvanaika-malla daçakaëöha ! hä helä-bandékåta-mahendra meghanäda ! hä samara-
saàrambha-suprasanna ! kumbhakarëa kväsi dehi me prativacanam |] ity upakramya,

(praviçya satvarä) alakä—sakhi dharma-jetari vibhéñaëe’pi netari tatrabhavaté sa-çoka-çaìkur

iva |

laìkä—jaà tiëetta-mittassa ëaaré bhaëadé | [yat trinetra-mitrasya nagaré bhaëati |] [10.2

padyät pürvam] ity antena duñöa-räkñasa-çikñä-rüpa-rämotsäha-béjopagamanät sandhiù |
atha virodhaù—
käryänveñaëaà virodhaù syät ||152|| 71b

yathä tatraiva, nepathye—

rudräëi lakñmi varuëäni sarasvati dyauù
sävitri dhätri sakaläù kula-devatäç ca |
çuddhy-arthiné viçati çuñmaëi räma-käntä
tat saànidhatta sahasä saha loka-pälaiù ||153|| [bä.rä. 10.2]

ity upakramya, laìkä—aho devadäëaà bi sédäpakkha-bädo | adhavä sabbo guëesu rajjadi | ëa

saréresu | [aho devatänäm api sétä-pakñapätaù | athavä sarvo guëeñu rajyati | na çaréreñu |] [10.8
padyäd anantaram] ity antena sétä-çuddhi-rüpa-käryänveñaëäd virodhaù |

atha grathanam—
grathanaà tad-upekñepaù ||154|| 71c

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe]—

baddhaù setur lavaëa-jaladho krodha-vahneù samittvaà
nétaà rakñaù-kulam adhigatäù çuddhimantaç ca däräù |
tenedänéà vipina-vasatäveña pürëa-pratijïo
diñöyäyodhyäà vrajati dayitä-prétaye puñpakeëa ||155|| [bä.rä. 10.15]

tad bhoù sakala-plavaìga-yütha-patayaù ity ärabhya,

sampreñitaç ca hanumän bharatasya pärçvaà

laìkäìganäcakita-netra-nirékñita-çréù |
yäty eña värinidhi-laìghana-dåñöa-säro
räjyäbhiñeka-samayocita-kärya-siddheù ||156|| [bä.rä. 10.16]

ity antena rämäbhiñeka-rüpa-parama-käropekñäd grathanam |

atha nirëayaù—
syäd anubhütasya nirëayaù kathanam ||157|| 71d

yathä tatraiva [bäla-rämäyaëe] rämaù (apavärya)—

ayyasmad-agra-kara-yantra-nipéòitänäà
dhärämbhasäà smarasi majjana-keli-käle |
subhru tvayä nija-kucäbharaëaika-yogyam
aträbja-valli-dalam ävaraëäya dattam ||158|| [bä.rä. 10.76]

kià ca—
tad iha kalaha-kelé saikate narmadäyäù
smarasi sutanu kiàcin nau parädhéna-suptam |
uñasi jala-saméra-preìkhaëäcärya-käryaà
 tad anu madana-mudräà tac ca gäòhopagüòham ||159|| [bä.rä. 10.77]

ity atra rämeëa svänubhütärtha-kathanän nirëayaù |

atha paribhäñä—
paribhäñä tv anyonyaà jalpanam athavä parivädaù ||160|| 72a

yathä tatraiva [10.92 padyäd anantaram] sétä—ajja-utta dasakaëöha-ëisüaëa väräëasé-

saàkittaëeëa sumaräbidamhi akkhiäëaddaà jaëaëé-bhüdaà mihiläà mahä-ëäaréà | [ärya-
putra daçakaëöha-nisüdana väräëasé-saìkértanena smäritäsmi akñy-änandaà janané-bhütaà
mithiläà mahä-nägarém |] ity upakramya,

vibhéñaëaù—iha hi khalu kñatriyäntakarasya bhaìgo bhärgava-muner dattaù |

sugrévaù—
apäà phenena tåpto’sau snätaç candrikayä ca saù |
yad aprasüta-kauçalyaà kñatraà kñapitavän muniù ||161|| [bä.rä. 10.94]

ity antena sétä-räma-vibhéñaëa-sugréväëäm anyonya-saàjalpanena vä sugréveëa bhärgava-

paréväda-sücanäd vä paribhäñaëam |

atha prasädaù—
çuçrüñädi-präptaà prasädam ähuù prasannatvam ||162|| 72b

yathä tatraiva, rämaù (hastam udyamya)—

haàho puñpaka-väyu-vega-muninä dhümaù puraù péyate

chäyäà mä kuru ko’py ayaà dina-maëäv ekägra-dåñöiù sthitaù |
düräd atra bhava pradakñiëa-gatiù sthäëor idaà mandiraà
kiïcit tiñöha tapasvinas tava puro yävat paryänty adhvanaù ||163|| [bä.rä. 10.59]

ity upakramya, agastyaù—

kä déyatäà tava raghüdvaha samyag-äçér

niñkaëöakäni vihitäni jaganti yena |
äçäsmahe nanu tathäpi saha sva-vérair
bhü-käçyapopama-suta-dvitayä vadhüù syät ||164|| [bä.rä. 10.64]

rämaù—param anugåhétaà raghu-kulam ity antena agastya-dattäçérväda-rüpa-prasäda-

kathanät prasädaù |

atha änandaù—
abhilañitärtha-samägamam änandaà prähur äcäryäù ||165|| 73a
yathä tatraiva, rämaù—haàho vimäna-räja vimucya vasudhä-savidha-vartiné gatià kiïcid
uccair bhava | kutühaliné jänaké divya-loka-darçana-vyatikarasya | (ürdhva-gati-näöikena)

yathä yathärohati baddha-vegaà

vyomnaù çikhäà puñpakam änatäìgi |
mahämbudhénäà valayair viçälais
tathä tathä saìkuciteva påthvé ||166|| [bä.rä. 10.22]

sura-cäraëa-kiànara-vidyädhara-kula-saìkulaà gagana-garbham ékñasva | (praviçya)

vidyädharaù : ataù parama-gamyä asmädåçäà bhuvaù | sa ca brahma-loka iti çrüyate |

ity antena sétädénäm abhilañita-divya-loka-darçana-rüpärtha-siddher änandaù |

atha samayaù—
samayo duùkha-saìkñayaù ||167|| 73b

yathä tatraiva, bharataù : ärya ! rävaëa-vidrävaëa bharato’ham abhivädaye | ity upakramya

(bharata-sugréva-vibhéñaëäù parasparaà pariñvajante |) ity antena bandhünäm
anyonyävalokana-pariñvaìgädibhir duùkhäpagama-kathanät samayaù |

atha kåtiù—
kåtir api labdhärtha-susthirékaraëam ||168|| 73c

yathä tatraiva, (praviçya) hanumän—deva mattaù çruta-våttänto vasiñöhaù samaà bharata-

çaturghnäbhyäm anyäbhiç ca prakåtibhir bhavad-abhiñeka-sajjas tiñöhati | ity upakramya,
vasiñöhaù : kä déyatäà tva raghüdvaha samyag äçér ity ädi paöhati |

rämaù: ärñaà hi vacanaà vibhinna-vaktåkam api na visaàvadati yad agastya-väcä vasiñöho’pi

brüte [10.69 padyäd anantaram] ity antena agastya-labdhäçérvädasya vasiñöha-vacana-
saàvädena sthirékaraëät kåtiù |

atha bhäñaëam—
mänädyäptiç ca bhäñaëam ||169|| 73d

yathä tatraiva, vasiñöhaù—

rämo dänta-daçänanaù kim aparaà sétä satéñv agraëéù

saumitriù sadåço’stu kasya samare yenedrajin nirjitaù |
kià brümo bharataà ca räma-virahe tat-pädukärädhakaà
çatrughnaù kathito’grajasya ca guëair vandyaà kuöumbaà raghoù ||170||
[bä.rä. 10.102]

ity atra vasiñöhena raghu-kuöumbasya rämacandrädi-sat-puruñotpatti-sthänatayä tallakñaëa-

bahu-mäna-präpti-kathanäd bhäñaëam |
atha upagühanam—
upagühanam adbhuta-präptiù ||170|| 74a

yatha tatraiva, alakä—aho nu khalu bhoù pati-vratä-mayaà jyotiù anabhibhavanéyaà jyotir-

antaraiù | yataù,
praviçantyä citäcakraà jänakyä pariçuddhaye |
na bhedaù ko’pi nirëétaù payasaù pävakasya ca ||171|| [bä.rä. 10.9]

(vicintya) ity upakramya, nepathye—

yogéndraç ca narendraç ca yasyäù sa janakaù pitä |
viçuddhä räma-gåhiëé babhau daçaratha-snuñä ||172|| [bä.rä. 10.14]

ity antena sétäyäù niùçaìka-jvalana-praveça-nirapäya-nirgamana-rüpäçcarya-kathanäd

upagühanam |

atha pürva-bhävaù—
dåñöa-krama-käryasya syäd dåñöiù pürva-bhävas tu ||173|| 74b

yathä tatraiva [10.102 padyäd anantaram]—vatsa rämabhadra praçasto muhürto vartate | tad
adhyässva pitryaà siàhäsanam ity upakramya, vasiñöhaù—rämabhadra dhanyo’si | yasya te
bhagavän kubero’rthé ity antena vasiñöhena rämabhadrasyäbhiñekäìgékaraëa-kubera-vimäna-
pratyarpaëa-rüpayor arthayor darçanät pürva-bhävaù |

atha upasaàhäraù—
dharmärthädy-upagamanäd upasaàhäraù kåtärthatä-kathanam ||174|| 75a

yathä tatraiva, vasiñöhaù—vatsa rämabhadra kià te bhüyaù priyam upakaromi |

rämaù—kim ataù priyam asti |

rugëaà cäjagavaà na cäpi kupito bhargaù sura-grämaëéù

setuç ca grathitaù prasanna-madhuro dåñöaç ca väräà nidhiù |
paulastyaç caramaù sthitaç ca bhagavän prétaù çruténäà kaviù
präptaà yänam idaà ca yäcitavate dattaà kuberäya ca ||175|| [bä.rä. 10.104]

ity atra rugëaà cäjagavaà ity anena bhüta-pati-dhanur dalanena sétädhigama-rüpakäm

apräpteù paulasytaç caramaù sthitaù ity anena çaraëägata-rakñaëena dharma-präpteù präptaà
yänam idaà cety atra vimäna-ratna-läbhenärtha-präpteç ca na cäpi kupito bhargaù sura-
grämiëér ity ädibhiù pädänta-väkyaiù rämacandreëa sva-kåtärthatä-kathanäd upasaàhäraù |

kià ca, rugëaà cäjagavaà setuç ca grathita ity ädibhyäà yuddhotsäha-siddheù paulastyaç
caramaù sthitaù ity atra vibhéñaëasya pälanena dayä-véra-siddheù yäcitavate dattaà kuberäya
cety anena dänavéra-siddheç ca rämabhadreëa svakåtärthatä-kathanäd vä upasaàhäraù |

atha praçastiù—
bharataiç caräcaräëäm äçér äçaàsanaà praçastiù syät ||176|| 75b

yathä tatraiva, tathä cedam astu bharata-väkyam—

samyak saàskärra-vidyä-viçadam upaniñad-bhütam arthädbhutänäà

grathnantu grantha-bandhaà vacanam anupatat-sükti-mudräù kavéndräù |
santaù santarpitäntaù-karaëam anuguëaà brahmaëaù kävya-mürtes
tat tattvaà sättvikaiç ca prathama-piçunitaà bhävayanto’rcayantu ||177|| [bä.rä.
10.105]

ity atra kavéndräëäà nirdoña-sükti-grathanäçaàsanena bhävakänäà ca tad-grantha-

bhävanäçaàsanena ca sakala-vyavahära-pravartaka-väìmaya-rüpa-jagan-maìgala-kathanät
praçastir iti sarvaà praçastam |

rasa-bhävänurodhena prayojanam apekñya ca |

säphalyaà käryam aìgänäm ity äcäryäù pracakñate ||178|| 76
keñäàcid eñäm aìgänäà vikalpaà kecid ücire |
mukhädi-sandhiñv aìgänäà kramo’yaà na vivakñitaù ||179|| 77
kramasyänädåtatvena bharatädibhir ädimaiù |
lakñyeñu vyutkrameëäpi kathanena vicakñaëaiù ||180|| 78
catuù-ñañöhi-kalä-marma-vedinä siàha-bhübhujä |
lakñitä ca catuùñañöhir bäla-rämäyaëe sphuöam ||181|| 79

atha sandhy-antaräëi—
mukhädi-sandhiñv aìgänäm açaithilya-pratétaye |
sandhy-antaräëi yojyäni tatra tatraikaviàçatiù ||182|| 80
äcäryäntara-saàmatyä camatkärodayäd api |
vakñye lakñaëam eteñäm udähåtim api sphuöam ||183|| 81
säma-däne bheda-daëòau pratyutpanna-matir vadhaù |
gotra-skhalitam ojaç ca dhéù krodhaù sähasaà bhayam ||184|| 82
mäyä ca saàvåtir bhräntir dütyaà hetv-avadhäraëam |
svapna-lekhau madaç citram ity etäny ekaviàçatiù ||185|| 83

tatra säma—
tatra säma priyaà väkyaà svänuvåtti-prakäçanam ||186|| 84a

yathä mälavikägnimitre, räjä—aye na bhetavyam |

mälavikä (sävañöambham)—jo ëa bhäadi so mae bhaööiëé-daàsaëe diööha-sämattho bhaööä |

[yo na bibheti sa mayä bhaööiné-darçane dåñöa-sämarthyo bhartä |]

räjä—
däkñiëyaà näma bimboñöhi näyakänäà kula-vratam |
tan me dérghäkñi ye präëäs te tvad-äçä-nibandhanäù ||187|| [mä.a.mi. 4.14]
ity atra räjïo vacanaà näma |

atha dänaà—
dänam ätma-pratinidhir bhüñaëädi-samarpaëam ||188|| 84b

yathä mälaté-mädhave, mälaté—pia-sahi sabbadä sumaridabbahmi | esä bi mähaba-

sahatthaëimmäëamaëoharä baula-mälä mäladé-ëibbisesaà pia-sahée daööabbä | sabbadä
hiaeëa a dhäraëijjä iti | [priya-sakhi ! sarvadä smartavyäsmi | eñä ca mädhava-sva-hasta-
nirmäëa-manoharä bakula-mälä mälaté-nirviçeñaà priya-sakhyä drañöavyä | sarvadä hådayena
ca dhäraëiyä iti |] (iti svakaëöhäd unmucya mädhavasya kaëöhe vinyasyanté sahasäpasåtya
sädhvasotkampaà näöayati |) [6.11 padyäd anantaram] |

atra mälatyä martukämäyäù pratinidhitayä lavaìgikäyäà bakulamälä-samarpaëaà dänam |

atha bhedaù—
bhedas tu kapaöäläpaiù suhådäà bheda-kalpanam ||189|| 85a

yathä mälaté-mädhave, kämandaké—

räjïaù priyäya suhåde saciväya käryäd

dattvätmajäà bhavatu nirvåtimänamätyaù |
durdarçanena ghaöatämiyam apy anena
dhüma-graheëa vimalä çaçinaù kaleva ||190|| [mä.mä. 2.8]

mälaté (svagatam)—hä täda tumaà bi ëäma mama ebbaà ti sabbahä jidaà bhoatihëäe | [hä
täta tvam api näma mamaivam iti sarvathä jitaà bhoga-tåñëayä |] ity atra kämandakyä mälaté-
taj-janakayor bheda-kalpanaà bhedaù |

atha daëòaù—
daëòas tv avinayädénäà dåñöyä çrutyätha tarjanam ||191|| 85b

dåñöyä, yathä mälaté-mädhave, mädhavaù—re re päpa !

praëayi-sakhé-saléla-parihäsa-rasädhigatair
lalita-çiréña-puñpa-hananair api tämyati yat |
vapuñi vadhäya tatra tava çastram upakñipataù
patatu çirasy akäëòayam adaëòa ivaiña bhujaù ||192|| [mä.mä. 5.31]

aträghora-ghaëöasyävinaya-darçanena mädhava-kåta-tarjanaà daëòaù |

çrutyä, yathä çäkuntale, räjä (sahasopasåtya)—

kaù paurave vasumatéà çäsati çäsitari durvinétänäm |

ayam äcaraty avinayaà mugdhäsu taspasvi-kanyäsu ||193|| [a.ça. 1.21]
aträvinaya-çrutyä duñyantena kåtaà tarjanaà daëòaù |

atha pratyutpanna-matiù—
tät-käliké ca pratibhä pratyutpanna-matir småtä ||194|| 86a

yathä mälavikägnimitre, räjä—na khalu mudräm adhikåtya bravémi | etayor baddhayoù

[mälavikä-bakulävalikayoù] kià-nimitto mokñaù | kià devyäù parijanam atikramya bhavän
sandiñöaù ity evam anayä [mädhavikayä] prañöavyam |

vidüñakaù—ëaà pucchido hmi | puëo mandassa bi me tasmià païcuppaëëä madé äsi | [nanu
påñöo’smi | punar mandassyäpi me tasmin pratyutpannä matir äsét |]

räjä—kathyatäm |

vidüñakaù—bhaëidaà mae, debbaciàtaehià viëëävido rää | sobasaggaà bo ëakkhattaà tä

avassaà sabba-bandha-mokkho karéadutti | [bhaëitaà mayä, daiva-cintakair vijïäpito räjä |
sopasargaà vo nakñatram | tad avaçyaà sarva-bandha-mokñaù kriyatäm iti |]

räjä (saharñaà)—tatas tataù ?

vidüñakaù—taà suëia devée irävadé-cittaà rakkhaàtée rää kila moedi tti ahaà saàdiööho tti
tado jujjadi tti täe ibbaà saàpädido attho | [tat çrutvä devyä irävaté-cittaà rakñantyä räjä kila
mocayatéty ahaà sandiñöa iti | tato yujyate iti tayaiva sampädito’rthaù |]

räjä (vidüñakaà pariñvajya)—sakhe ! priyo’haà khalu tava | [4.5 padyäd anantaraà]

ity atra vidüñakasya samucitottara-pratibhä pratyutpanna-matiù |

atha vadhaù—
vadhas tu jévita-droha-kriyä syäd ätatäyinaù ||195|| 86b

yathä veëé-saàhäre [6.44 padyäd anantaram], kåñëaù—ahaà punaç cärväkeëa rakñasä

vyäkulékåtaà bhavantam upalabhyärjunena saha tvaritataram äyätaù |

yudhiñöhiraù—kià näma cärväkeëa rakñasä vayam evaà vipralabdhäù ?

bhémaù (sa-roñam)—bhagavan kväsau dhärtaräñöra-sakho räkñasaç cärväko yenäryasya

mahäàç citta-vibhramaù kåtaù |

kåñëaù—nigåhétaù sa durätmä nakulena |

yudhiñöhiraù—priyaà naù, priyaà naù | ity atra cärväka-nigraho vadhaù |

atha gotra-skhalitam—
tad gotra-skhalitaà yat tu näma-vyatyaya-bhäñaëam ||196|| 87a
yathä vikramorvaçéye [tåtéyäìke ädau] (tataù praviçato bharata-çiñyau) prathamaù—aye
sadoñävakäça iva te väkya-çeñaù |

dvitéyaù—äm | tarhi ubbasée baaëaà pamäda-kkhalidaà äsi | [äà, tatra urvasyä vacanaà
pramäda-skhalitam äsét |]

prathamaù—katham iva ?

dvitéyaù—lacché-bhümiäe baööamäëä ubbasé väruëé-bhümiäe baööamäëäe meëaäe pucchidä |

sahi samäadä ede tellokka-purisä sakesavä loa-bälä | kadamassià de bhävähiëibesotti [lakñmé-
bhümikäyäà vartamänä urvaçé väruëé-bhümikäyäà vartamänayä menakayä påñöä | sakhi
samägatä ete trailokya-puruñäù sa-keçavä loka-päläù | katamasmiiàs te bhäväbhinibeçaù ? iti |]

prathamaù--tatas tataù ?

dvitéyaù—tado täe purisottame tti bhaëidabbe purüravasi tti ëiggadä bäëé | [tatas tasyäù
puruñottama iti bhaëitavye purüravaséti nirgatä bäëé |] ity atra näma-vyatikramaù sphuöa eva |

atha aujaù—
ojas tu väg-upanyäso nija-çakti-prakäçakaù ||197|| 87b

yathä uttara-räma-carite, kuçaù—sakhe daëòäyana !

äyuñmataù kila lavasya narendra-sainyair

äyodhanaà nanu kim ättha sakhe tatheti |
adyästam etu bhuvaneñu sa räja-çabdaù
kñattrasya çastra-çikhinaù çamam adya yäntu ||198|| [u.rä.ca. 6.16]

ity atra ojaù spañöam eva |

atha dhéù—
iñöärtha-siddhi-paryantä cintä dhér iti kathyate ||199|| 88a

yathä mälavikägnimitre caturthäìke [4.2 padyäd anantaram] räjä (niçvasya saparämarçam)—

sakhe kim atra kartavyam ?

vidüñakaù (vicintya)—atthi ettha ubäo | [asty atropäyaù |]

räja—kim iva ?

vidüñakaù (sa-dåñöi-kñepam)—ko bi adiööho suëissad | kaëëe de kahemi (ity upaçliñya karëe)

evaà bia | [ko’py adåñöaù çroñyati | karëe te kathayämi | evam iva | ] ity ävedayati |
räjä saharñaà—suñöhu prayujyatäà siddhaye | ity atra vidüñakeëa dhäriëé-hasta-maëi-
mudrikäkarñäëa-hetu-bhütasya bhujaga-viña-vega-kapaöasya cintanaà dhéù |

atha krodhaù—
krodhas tu cetaso déptir aparädhädi-darçanät ||200|| 88b

yathä ratnävalyäà tåtéyäìke [ante 3.19 padyät pürvam], väsavadattä—haïje kaàcaëamäle

edeëa ebba ladäpäseëa bandhia gehaëa eëaà bahmaëaà | eëaà duööha-kaëëaäà a aggado
karehi | [haïje kaïcanamäle etenaiva latä-päçena baddhvä gåhäëainaà brähmaëam | imäà
duñöa-kanyakäà cägrataù kuru |] ity atra väsavadattäyäù roñaù krodhaù |

atha sähasam—
sva-jévita-niräkäìkño vyäpäraù sähasaà bhavet ||201|| 89a

yathä mälaté-mädhave—

açastra-pätam avyäja-puruñäìgopakalpitam |19

vikréyate mahä-mäàsaà gåhyatäà gåhyatäm idam ||202|| [mä.mä. 5.12]

atra mädhavasya mahä-mäàsa-vikraya-vyäpäraù sähasam |

atha bhayam—
bhayaà tv äkasmika-träsaù ||203|| 89b

yathä abhiräma-räghave dvitéyäìke, (praviçyäpaöé-kñepeëa sambhräntaù) baöuù—ayya

parittäahi parittäahi | accahide paòido hmi | [ärya pariträhi pariträhi | atyähite patito’smi |] (ity
abhidravati) ity ädau baöu-träso bhayam |

atha mäyä—
mäyä kaitava-kalpanä ||204|| 89c

yathä ratnävalyäà, räjä (äsanäd avatérya)—devi paçya—

eña brahmä saroje rajanikara-kalä-çekharaù çaìkaro’yaà

dorbhir daityäntako’sau sa-dhanur-asi-gadä-cakra-cihnaiç caturbhiù |
eño’py airävatasthas tridaçapatir amé devi deväs tathänye
nåtyanti vyomni caitäç cala-caraëa-raëan-nüpurä divya-näryaù ||205|| [ra. 4.11]

ity atra aindrajälika-kalpitaà kaitavaà mäyä |

atra saàvåttiù—
saàvåttiù svayam uktasya svayam pracchädanaà bhavet ||206|| 90a

19
sva-çastra-püta-nirvyäja-puruñäìgopakalpitam iti mudrita-mälaté-mädhava-päöhaù |
yathä çäkuntale, räjä (svagatam)—aticapalo’yaà baöuù | kadäcid imäà kathäm antaù-
purebhyaù kathayet | bhavatu | enam eva vakñye—

kva vayaà kva parokña-manmatho

mågaçävaiù samam edhito janaù |
parihäsa-vijalpitaà sakhe
paramärthena na gåhyatäà vacaù ||207|| [a.ça. 2.18]

atra duñyantena svayam uktasya çakuntalä-prasaìgasya svayaà pracchädanaà saàvåttiù |

atha bhräntiù—
bhräntir viparyaya-jïänaà prasaìgasya hy aniçcayät ||208|| 90b

yathä veëé-saàhäre dvitéyäìke [2.10 padyäd anantaraà], bhänumaté—tado ahaà tassa

adisaidadibba-rübiëo ëaulassa daàsaëeëa ucchuä jädä hida-hiaä a | tado ujjhia taà
äsanaööhäëaà ladä-maëòapaà pabisiduà äraddhä | [tato’haà tasyätiçayita-divya-rüpiëo
makulasya darçanenotsukä jätä håta-hådayä ca | tata ujjhitvä tadäsana-sthänaà latä-maëòapaà
praveñöum ärabdhä |]

räjä (savailakñyam)—kià nämätiçayita-divya-rüpiëo nakulasya darcänenotsukä jätä | håta-

hådayä ca | tat katham anayä päpayä mädré-sutänuraktayä vayam evaà vipralabdhäù | mürkha
duryodhana kulaöä-vipralabhyamänam ätmänaà bahu manyamäno’dhunä kià vakñyasi |
(kià kaëöhe çithilékåta [ve.saà. 2.9] ity ädi paöhitvä diço’valokya) aho etad artham eväsyäù
prätar eva vivikta-sthänäbhiläñaù sakhé-jana-saìkathäsu ca pakña-pätaù | duryodhanas tu
mohäd avijïäta-bandhaké-hådaya-säraù kväpi paribhräntaù | ity atra devé-svapnasya aniçcayäd
duryodhanasya viparéta-jïänaà bhräntiù |

atha mäyä—
mäyä kaitava-kalpanä ||209|| 89c

yathä ratnävalyäà, räjä (äsanäd avatérya)—devi paçya—

eña brahmä saroje rajanikara-kalä-çekharaù çaìkaro’yaà

dorbhir daityäntako’sau sa-dhanur-asi-gadä-cakra-cihnaiç caturbhiù |
eño’py airävatasthas tridaçapatir amé devi deväs tathänye
nåtyanti vyomni caitäç cala-caraëa-raëan-nüpurä divya-näryaù ||210|| [ra. 4.11]

ity atra aindrajälika-kalpitaà kaitavaà mäyä |

atra saàvåttiù—
saàvåttiù svayam uktasya svayam pracchädanaà bhavet ||211|| 90a

yathä çäkuntale, räjä (svagatam)—aticapalo’yaà baöuù | kadäcid imäà kathäm antaù-

purebhyaù kathayet | bhavatu | enam eva vakñye—
 kva vayaà kva parokña-manmatho
mågaçävaiù samam edhito janaù |
parihäsa-vijalpitaà sakhe
paramärthena na gåhyatäà vacaù ||212|| [a.ça. 2.18]

atra duñyantena svayam uktasya çakuntalä-prasaìgasya svayaà pracchädanaà saàvåttiù |

atha bhräntiù—
bhräntir viparyaya-jïänaà prasaìgasya hy aniçcayät ||213|| 90b

yathä veëé-saàhäre dvitéyäìke [2.10 padyäd anantaraà], bhänumaté—tado ahaà tassa

adisaidadibba-rübiëo ëaulassa daàsaëeëa ucchuä jädä hida-hiaä a | tado ujjhia taà
äsanaööhäëaà ladä-maëòapaà pabisiduà äraddhä | [tato’haà tasyätiçayita-divya-rüpiëo
makulasya darçanenotsukä jätä håta-hådayä ca | tata ujjhitvä tadäsana-sthänaà latä-maëòapaà
praveñöum ärabdhä |]

räjä (savailakñyam)—kià nämätiçayita-divya-rüpiëo nakulasya darcänenotsukä jätä | håta-

hådayä ca | tat katham anayä päpayä mädré-sutänuraktayä vayam evaà vipralabdhäù | mürkha
duryodhana kulaöä-vipralabhyamänam ätmänaà bahu manyamäno’dhunä kià vakñyasi |
(kià kaëöhe çithilékåta [ve.saà. 2.9] ity ädi paöhitvä diço’valokya) aho etad artham eväsyäù
prätar eva vivikta-sthänäbhiläñaù sakhé-jana-saìkathäsu ca pakña-pätaù | duryodhanas tu
mohäd avijïäta-bandhaké-hådaya-säraù kväpi paribhräntaù | ity atra devé-svapnasya aniçcayäd
duryodhanasya viparéta-jïänaà bhräntiù |

atha dütyam—
dütyaà tu sahakäritvaà durghaöe kärya-vastuni ||214|| 91a

yathä mälavikägnimitre [tåtéyäìke] vidüñakaù—alaà bhavado dhéradaà ujjhia paridebideëa |

diööhä kkhu mae tattahodée mälabiäe piasahé bauläbaliä | suëäbidäa maha jaà bhavadä
saàdiööhaà | [alaà bhavato dhératäà ujjhitvä paridevitena | dåñöä khalu mayä tatra-bhavatyä
mälavikäyäù priya-sakhé bakulävalikä | çrävitä ca mayä yad bhavatä sandiñöam] [3.1 padyäd
anantaram] räjä—tataù kim uktavaté |

vidüñakaù—vijïäpaya bhaööärakam… tathäpi ghaöayiñyämi iti | atra ca bakulävalikayä

mälavikägnimitrayor ghaöane sahakäritvam aìgékåtam iti dütyam |

atha hetv-avadhäraëam—
niçcayo hetunärthasya mataà hetv-avadhäraëam ||215|| 91b

yathä çäkuntale, räjä—

stréëäm açikñita-paöutvam amänuñéñu

sandåçyate kim uta yäù pratibodhavatyaù |
präg antarikña-gamanät svam apatya-jätam
anyair dvijaiù para-bhåtäù khalu poñayanti ||216|| [a.ça. 5.22]
atra para-bhåtänidarçanopabåàhitena strétva-hetunä måñä-bhäñaëa-lakñaëasyärthasya niçcayo
hetv-avadhäraëam |

atha svapnaù—
svapno nidräntare mantra-bheda-kåd vacanaà matam ||217|| 92a

yathä mälavikägnimitre [4.15 padyäd anantaram] vidüñakaù (utsvapnäyate)—bhodi mälabie !

[bhavati mälike !]

nipuëikä—sudaà bhaööiëée | kassa eso attaëioa-saàpädaë vissasaëijjo hadäso | sabba-kälaà

ido ebba sotthibäaëa-modaehià kucchià püria saàpadaà mälabiaà ussibiëäbedi | [çrutaà
bhaööanyä | kasyaiva ätma-niyoga-sampädane viçvasanéyo hatäçaù | sarva-kälam ita eva svasti-
väcana-modakaiù kukñià pürayitvä sämprataà mälavikäm utsvapnäyate |]

vidüñakaù—irävadià adikkamaàté hohi | [irävatém atikrämanté bhava |]

ity atra vidüñakasyotsvapnäyitaà svapnaù |

atha lekhaù—
vivakñitärtha-kalitä patrikä lekha éritaù ||218|| 92b

yathä vikramorvaçéye [2.11 padyäd anantaram] räjä (vibhävya)—sakhe ! bhürja-patra-

gato’yam akñara-vinyäsaù | ity ärabhya,

räjä—vayasya aìguli-svedena düñyerann akñaräëi | dhäryatäm ayaà priyäyäù sva-hasta-

lekhaù | ity atra urvaçé-prahita-patrikärtho lekhaù |

atha madaù—
madas tu madyajaù ||219|| 93a

yathä mälavikägnimitre [3.12 padyäd anantaram] (tataù praviçati yukta-madä irävaté ceöé ca)
ity atrerävaté-madaù |

atha citram—
citraà cäkärsya vilekhanam ||220|| 93b

yathä çäkuntale [6.13, padyäd anantaram] räjä : akäraëa-parityägänuçaya-tapta-hådayas tävad

anukampyatäm ayaà janaù punar darçanena | ity ärabhya, räjä—

darçana-mukham anubhavataù säkñäd iva tan-mayena hådayena |

småti-käriëä tvayä me punar api citrékåtä käntä ||221||

ity antena citraà sphuöam iti kalyäëam |

bhäga-kalpanayäìgänäà mukha-pramukha-sandhiñu | 93c
pratyekaà niyatatvena yojyä tatraiva kalpanä ||222||
sandhy-antaräëäà vijïeyaù prayogas tv avibhägataù | 94
tathaiva darçanäd eñäm anaiyatyena sandhiñu ||223||
tad eñäm avicäreëa kathito daçarüpake | 95
sandhy-antaräëäm aìgeñu näntarbhävo mato mama ||224||
sämädy-upäya-dakñeëa sandhyädi-guëa-çobhitä | 96
nirvyüòhaà siàha-bhüpena sandhy-antara-nirüpaëam ||225||

atha ñaö-triàçad bhüñaëäni—

evam aìgair upäìgaiç ca suçliñöaà rüpaka-çriyaù | 97
çaréraà vas tv alaìkuryät ñaö-triàçad bhüñaëaiù sphuöam ||226||
bhüñaëäkñara-saìghätau hetuù präptir udähåtiù | 98
çobhä saàçaya-dåñöäntäv abhipräyo nidarçanam ||227||
siddhi-prasiddhé däkñiëyam arthäpattir viçeñaëam | 99
padoccayas tulya-tarko vicäras tad-viparyayaù ||228||
guëätipäto’tiçayo niruktaà guëa-kértanam | 100
garhaëänunayo bhraàço leça-kñobhau manorathaù ||229||
anukti-siddhiù särüpyaà mälä madhura-bhäñaëam | 101
påcchopadiñöa-dåñöäni ñaö-triàçad-bhüñaëäni hi ||230||

tatra bhüñaëam—
guëälaìkära-bahulaà bhäñaëaà bhüñaëaà matam ||231|| 102

yathä rämänande—
khaà vaste kalabiìka-kaëöha-malinaà kädambiné kambala-
carcäà pärayatéva dardura-kulaà kolähalair unmadam |
gandhaà muïcati sikta-läja-surabhir varñeëa siktä sthalé
durlakño’pi vibhävyate kamaliné-häsena bhäsäà patiù ||232||

atra çleña-prasäda-samädhi-samatädénäà guëänäà upamä-rüpakotprekña-hetünäm

alaìkäräëäà ca sambhaväd idaà bhüñaëam |

atha akñara-saìghätaù—
väkyam akñara-saìghäto bhinnärthaà çliñöa-varëakam ||233||

yathä çäkuntale [7.20 padyäd anantaram] räjä (svagatam) : iyaà khalu kathä mäm eva
lakñyékaroti | yadi tävad asya çiçor mätaraà nämataù påcchämi | athavä anyäyyaù para-dära-
vyavahäraù | ity upakramya,

(praviçya mån-mayüra-hastä) täpasé—sabba-damaëa ! sauàdaläbaëëaà pekkha [sarva-

damana ! çakunta-lävaëyaà prekñasva |]

bälaù (sadåñöi-kñepam)—kahià vä me ajjü | [kutra vä mama mätä |]

ubhe—ëäma-särisseëa baàcido mäubacchalo | [näma-sädåçyena vaïcito mätå-vatsalaù |]

dvitéyä—baccha, imassa mittiä-morassa raàmattaëaà dekkha tti bhaëido’si | [vatsa, asya

måttikä-mayürasya ramyatvaà paçyeti bhaëito’si |]

räjä (ätma-gatam)—kià vä çakuntalety asya mätur äkhyä | ity antam | atra çakunta-lävaëyam
ity atra çakuntalä-nämäkñaräëäà pratibhänäd ayam akñara-saìghätaù |

atha hetuù—
sa hetur iti nirdiñöo yat sädhyärtha-prasädhakaù ||234|| 103

yathä ratnävalyäà, räjä (tathä kåtvä çrutvä ca)—

spañöäkñaram idaà yatnän madhuraà stré-svabhävataù |

alpäìgatväd anirhrädi manye vadati çärikä ||235||

atra çärikäläpa-sädhanäya yatna-spañöäkñaratvädi-hetünäà kathanäd ayaà hetuù |

atha präptiù—
eka-deça-parijïänät präptiù çeñäbhiyojanam ||236||

yathä vikramorvaçéye, räjä (carcarikayäpasåtya aïjalià baddhvä) :

haàsa prayaccha me käntäà gatir asyäs tvayä hatä |

vibhävitaikadeçena deyaà yad abhiyujyate ||237||

atra haàse priyä-gamana-mätra-vibhävya-priyä-haraëäbhiyogaù präptiù |

atha udäharaëam—
väkyaà yad güòha-tulyärthaà tad udäharaëaà matam ||238||

yathä çäkuntale, räjä (svagatam)—katham ätmäpahäraà karomi ? bhavatu, evaà tävad enäà
vakñye | (prakäçam) bhavati yaù pauraveëa räjïä dharmädhikäre niyuktaù so’ham avighna-
kriyopalambhäya dharmäraëyam idam äyätaù | ity ärabhya,

çakuntalä—tumhe avedha | kià bi hiae karia matedha | ëa bo baaëaà suëissaà | [yuväm

apetam | kim api hådaye kåtvä mantrayethe | na yuvayor vacanaà çroñyämi |] ity antam [1.21
padyäd anantaram] | atra säbhipräya-güòhärthatayä tad idam udäharaëam |

atha çobhä—
çobhä svabhäva-präkaöyaà yünor anyonyam ucyate ||239||

yathä ratnävalyäà, sägarikä (räjänaà dåñövä saharñaà sa-sädhvasaà sa-kampaà ca

svagatam)—eëaà pekkhia adisaddhaseëa ëa sakkaëomi padädo padaà bi gantuà | tä kià vä
ettha karissaà ? [enaà prekñya atisädhvasena na çaknomi padät padam api gantum | tat kià vä
atra kariñyämi ?]

vidüñakaù (sägarikäà dåñövä)—aho accariaà | érisaà kaëëäraaëaà mäëusaloe ëa désadi | bho

baassa taha takkemi paävaiëobi edaà ëimmäbia puëo puëo bihmao saàbutto tti | [aho
äçcaryam | édåçaà kanyä-ratnaà mänusa-loke na dåçyate | bho vayasya tasmät tarkayämi
prajäpater api idaà nirmäya punaù punar vismayaù saàvåtta iti |]

räjä—sakhe mamäpy etad eva manasi vartate [2.15 padyät pürvam] ity ädinä sägarikä-
vatsaräjayor anyonya-nirvarëanena rüpätiçaya-prakaöanaà çobhä |

atha saàçayaù—
aniçcayäntaà yad väkyaà saàçayaù sa nigadyate ||240|| 105

yathä mälaté-mädhave, makarandaù—

yätä bhaved bhagavaté-bhavanaà sakhé no

jévanty athaiñyati na vety abhiçaìkito’smi |
präyeëa bändhava-suhåt-priya-saìgamädi
saudäminé-sphuraë-caïcalam eva saukhyam ||241||

ity atra mälaté kämandhakyäù gåhaà gatä vä jévati vä na veti saàçayena väkya-samäpter ayaà
saàçayaù |

atha dåñöäntaù—
sva-pakñe darçanaà hetor dåñöäntaù sädhya-siddhaye ||242|| 106a

yathä çäkuntale, räjä—

çama-pradhäneñu tapodhaneñu
güòhaà hi dähätmakam asti tejaù |
sparçänukülä iva sürya-käntäs
tad anya-tejo’bhibhaväd vamanti ||243|| [a.ça. 2.7]

ity atra tapodhaneñu güòha-dähätmaka-tejaù-sadbhäve sädhye tat-sädhakasya anya-tejas

tiraskära-janita-tejaù-samudgära-rüpasya hetoù sürya-känteñu darçitatväd dåñöäntaù |

atha abhipräyaù—
abhipräyas tv abhütärtho hådyaù sämyena kalpitaù | 106b
abhipräyaà pare prähur mamatäà hådya-vastuni ||244||

yathä ratnävalyäà, räjä—

kià padmasya rucià na hanti nayanänandaà vidhatte na kià

våddhià vä jhañaketanasya kurute näloka-mätreëa kim |
 vaktrendau tava saty ayaà yad aparaù çétäàçur ujjåmbhate
darpaù syäd amåtena ced iha tad apy asty eva bimbädhare ||245|| [ra. 3.13]

ity atra candra-sämyena mukhe amåta-kalpanäd ayam abhipräyaù | athavä tatraivätihådya-

bimbädhare räjïo mamatvam abhipräyaù |

atha nidarçanaà—
yathärthänäà prasiddhänäà kriyate parikértanam | 107
paropekñä-vyudäsärthaà tan nidarçanam ucyate ||246||

yathä çäkuntale, räjä—upapadyate—

mänuñéñu kathaà vä syäd asya rüpasya sambhavaù |

na prabhä-tarala-jyotir udeti vasudhä-talät ||247|| [a.ça. 1.22]

atra prati-vastu-nyäyena sadåça-vastu-kértanaà nidarçanam |

atha siddhiù—
atarkitopapannaù syät siddhir iñöärtha-saìgamaù ||248|| 108

yathä mälavikägnimitre, vidüñakaù (dåñövä)—hé hé baassa edaà khu séhupäëu-bejjidassa

macchaäòiä ubaëadä | [äçcaryaà äçcaryaà vayasya etat khalu sédhupänodvejitasya matsyaëòikä
upanatä |]

räjä—aye kim etat ?

vidüñakaù—esä ëädiparikkhidabesä üsuabaaëä eäiëé mälabiä adüre baööadi | [eñä

nädipariñkåta-veñä utsuka-vadanä ekäkiné mälavikä adüre vartate |]

räjä (saharñaà)—kathaà mälavikä |

vidüñakaù—aha ià | [atha kim |]

räjä—çakyam idänéà jévitam avalambitam [3.5 padyäd anantaram] ity atra irävaté-saìketaà
gacchato räjïaù mälavikä-darçana-siddhir acintitä siddhiù |

atha prasiddhiù—
prasiddhir loka-vikhyätair väkyair artha-prasädhanam ||249|| 109a

yathä çäkuntale, räjä—

sarasijam anuviddhaà çavalenäpi ramyaà

malinam api himäàçor lakñma lakñméà tanoti |
ityam adhika-manojïä balkalenäpi tanvé
kim iva hi madhuräëäà maëòanaà näkåténäm ||250||
atra çavalädy-anuvedhe’pi ramaëéyatayä prasiddhänäà sarasijädénäà kathanena çakuntalä-
manojïatä-sädhanaà prasiddhiù |

atha däksiëyam—
cittänuvartanaà yatra tad däkñiëyam itéritam ||251|| 109b

yathä çäkuntale, senäpatiù—jayatu svämé |

räjä—bhadra senäpate mandotsähaù kåto’smi mågayäpavädinä mäòhavyena |

senäpatiù (vidüñakaà prati, janäntikam)—sakhe sthira-pratibandho bhava | ahaà tävat

sväminaç citta-våttim anuvartiñye | (prakäçam) pralapatv eña vaidheyaù | nanu prabhur eva
nidarçanam |

medaç cheda-kåçodaraà laghu bhavaty utthäna-yogyaà vapuù

sattvänäm api lakñyate vikåtimac cittaà bhaya-krodhayoù |
utkarñaù sa ca dhanvinäà yad iñavaù sidhyanti lakñye cale
mithyaiva vyasanaà vadanti mågayämédåg vinodaù kutaù ||252|| [a.ça. 2.5]

ity atra senäpateù räja-cittänuvartanaà däkñiëyam |

atha arthäpattiù—
uktärthänupapattyä’nyo yasminn arthaù prakalpyate |
väkya-mädhurya-saàyuktä särthäpattir udähåtä ||253|| 110

yathä ratnävalyäà, vidüñakaù—bhoù esä kkhu tue apubbä siré samäsädidä | [bho eñä khalu
tvayä apürvä çréù samäsäditä |]

räjä—vayasya, satyam |

çrér eñä päëir apy asyäù pärijätasya pallavaù |

kuto’nyathä sravaty eña sveda-cchadmämåta-dravaù ||254|| [ra. 2.17]

atra sveda-cchadmämåta-dravotpatter anyathänupapattyä päëeù pärijätatva-kalpanäd iyam

arthäpattiù |

atha viçeñaëam—
siddhän bahün pradhänärthän uktvä yatra prayujyate |
viçeña-yuktaà vacanaà vijïeyaà tad viçeñaëam ||255|| 111

yathä mälaté-mädhave, mädhavaù (abhilikhya pradarçayati)

makarandaù (sa-kautukam)—katham acireëaiva nirmäya likhitaù çlokaù | (väcayati)

 jagati jayinas te te bhävä navendu-kalädayaù
prakåti-madhuräù santy evänye mano madayanti ye |
mama tu yad iyaà yätä loke vilocana-candrikä
nayana-viñayaà janmany ekaù sa eva mahotsavaù ||256|| [mä.mä. 1.39]

ity atra indukalädén mano-mada-hetutayä prasiddhän uktvä tat-samäna-mädhuryäyäm api

mälatyäà viçeña-kathanäd idaà viçeñaëam |

atha padoccayaù—
bahünäà tu prayuktänäà padänäà bahubhiù padaiù |
uccayaù sadåçärtho yaù sa vijïeyaù padoccayaù ||257|| 112

yathä karpüra-maïjaryäm, räjä (väcayati)—

saha divasa-ëisähià déharä säsa-daàòä

saha maëi-balaehià bäha-dhärä galaàti |
tuha suhaa bioe téa ubbeaëée
sahaa taëu-ladäe dubbalä jévidäsä ||258|| [ka.ma. 2.9]

[saha divasa-niçäbhyäà dérghäù çväsa-daëòäù

saha maëi-valayair bäñpa-dhärä galanti |
tava subhaga viyoge tasyä udveginyäù
saha ca tanu-latayä durbalä jévitäçä ||]

ity atra çväsa-daëòädénäà dérgha-bhävädi-kriyäsu divasa-niçädibhiù saha samäveçäd ayaà

padoccayaù |

atha tulyärthakaù—
rüpakair upamäbhir vä tulyärthäbhiù prayojitaù |
apratyakñärtha-saàsparças tulya-tarka itéritaù ||259|| 113

yathä mälaté-mädhave, mädhavaù (saharñam)—diñöyä lavaìgikä-dvitéyä mälaty api

(parägatä)—
äçcaryam utpala-dåço vadanämalendu-
säànidhyato mama muhur jadimänam etya |
jätyena candramaëineva mahé-dharasya
sandhäryate drava-mayo manasä vikäraù ||260|| [mä.mä. 3.5]

ity atra indu-candrakäntädy-upamayä paratyakñasya sneha-rüpa-vikärasya kathanät tulya-

tarkaù ||

atha vicäraù—
vicäras tv eka-sädhyasya bahu-sädhana-varëanam ||261|| 114a

yathä mälaté-mädhave, makarandaù—vayasya mädhava sarvathä samäçvasihi—

 yä kaumudé nayanayor bhavataù sujanmä
tasyä bhavän api manoratha-labdha-bandhuù |
tat saìgamaà prati sakhe na hi saàçayo’sti
yasmin vidhiç ca madanaç ca kåtäbhiyogaù ||262|| [mä.mä. 1.37]

atra saìgama-rüpa-sädhyärtha-siddhaye parasparänuräga-siddhi-madana-rüpäëäm upäyänäà

sad-bhäva-kathanäd vicäraù |

atha tad-viparyayaù—
vicärasyänyathäbhävo vijïeyas tad-viparyayaù ||263|| 114

yathä rämänande—
vyarthaà yatra kapéndra-sakhyam api me véryaà kapénäm api
prajïä jämbavato’pi yatra na gatiù putrasya väyor api |
märgaà yatra na viçvakarma-tanayaù kartuà nalo’pi kñamaù
saumitrer api patriëäm aviñayas tatra priyä kväpi me ||264||

atra bahüpäya-sämarthyäbhäva-kathanäd vicära-viparyayaù spañöa eva |

atha guëätipätaù—
guëätipäto vyatyasta-guëäkhyänam udähåtam ||265|| 115a

yathä veëé-saàhäre, (tataù praviçato bhémärjunau) bhémaù—bho bho alam alam äçaìkayä |
kartä dyüta-cchalänäà jatu-maya-çaraëoddépanaù so’timäné
kåñëäkeçottaréya-vyapanayana-marut päëòavä yasya däsäù |
räjä duùçäsanäder gurur anuja-çatasyäìga-räjasya mitraà
kväste duryodhano’sau kathayata na ruñä drañöum abhyägatau svaù ||266||
[ve.saà. 5.26]

atra adhikñepa-väkyatväd vyatyasta-guëäkhyänaà spañöam eva |

atha atiçayaù—
bahün guëän kértayitvä sämänyena ca saàçrayän | 115
viçeñaù kértyate yatra jïeyaù so’tiçayo budhaiù ||267||

yathä vikramorvaçéye, räjä (sa-harñam äkarëya)—anena priyopalabdhi-çaàsinä mandra-

kaëöha-garjitena samäçväsito’smi | sädharmyäc ca bhüyasé me tvayi prétiù |

mäm ähuù påthivé-bhåtäm adhipatià nägädhiräjo bhavän

avyucchinna-påthu-pravåtti bhavato dänaà mamäpy arthiñu |
stré-ratneñu mamorvaçé priyatamä yüthe taveyaà vaçä
sarvaà mäm anu te priyä-virahajäà tvaà tu vyathäà mänubhüù ||268|| [vi.u.
4.47]
ity atra samäna-dharmaëi gajädhiräje purüravasä priyä-virahäbhäva-kathanäd atiçayaù |

atha niruktiù20—
niruktir niravadyoktir nämäny artha-prasiddhaye ||269|| 116

yathä çäkuntale, priyaàvadä—halä sauàdale ! ettha ebba däva muhuttaaà ciööha | jäba tue
ubagadäe ladä-saëäho bia aaà kesara-rukkhao paòibhädi | [halä çakuntale, atraiva tävan
muhürtaà tiñöha | yävat tvayopagatayä latä-sanätha iväyaà kesara-våkñakaù pratibhäti |]

çakuntalä—ado khu piaàbadäsi tumaà | [ataù khalu priyaàvadäsi tvam |] [1.18 padyät
pürvam] | atra priyaàvadäyäù priya-bhäñaëäd idaà näma-dheyam ity uktir niruktiù |

atha guëa-kértanam—
loke guëätirikänäà bahünäà yatra nämabhiù |
eko’pi çabdyate tat tu vijïeyaà guëa-kértanam ||270|| 117

yathä uttara-räma-carite, väsanté—

tvaà jévitaà tvam asi me hådayaà dvitéyaà

tvaà kaumudé nayanayor amåtaà tvam aìge |
ity ädibhiù priya-çatair anurudhya mugdhäà
täm eva çäntam athavä kim ihottareëa ||271|| [u.rä.ca. 3.26]

ity atra amåta-kaumudé-prabhåtinämabhiù sétä-çaàsanaà guëa-kértanam |

atha garhaëam—
yatra saìkértayan doñän guëam arthena darçayet |
guëän vä kértayan doñän darçayed garhaëaà tu tat ||272|| 118

yathä mälaté-mädhave, lavaìgikä—bhaabadi kisaëa-cauddasé-raaëi-mahä-masäëa-saàcära-

ëibbaòia-bisama-bbabasäo ëiööhäbida-caëòa-päsaëò-uddaëòa-bhua-daëòa-sähaso sähasio
kkhu eso | ado kkhu me pia-sahé ukkaàpidä | [bhagavati kåñëa-caturdaçé-rajani-mahä-
çmaçäna-saïcära-påthag-bhüta-viñama-vyavasäyo niñöhäpita-caëòa-päñaëòoddaëòa-bhuja-
daëòa-sähasaù sähasikaù khalu eñaù | ataù khalu me priya-sakhé utkampitä |]

makarandaù (svagatam)—sädhu lavaìgike sädhu | sthäne khalv anurägopakärayor garéyasor

upanyäsaù | [6.15 padyäd anantaram]

ity atra mahä-mäàsa-vikraya-sähasasya doña-rüpeëa kathene’pi mädhavänurägotpädana-

guëatayä paryavasitam idaà pramukha-garhaëatväd garhaëam |

guëa-kértane doña-paryavasänam, yathä mälaté-mädhave, madayantikä (tathä kåtvä)—

dummaëäadi vä iaà vämasélä | [durmanäyate vä iyaà väma-çélä |]

20
niruktam in the printed edition.
lavaìgikä—kahaà ëäma ëava-vahü-vissaàbhaëobäajäëaaà laòahaà biaòòha-mahura-
bhäsaëaà arosaëaà akädaraà de bhädaraà bhattäraà samäsädia dummaëäissadi me piasahé
| [kathaà näma nava-vadhü-visrambhanopäya-jïaà laöahaà vidagdha-madhura-bhäñaëam
aroñaëam akätaraà te bhrätaraà bhartäraà samäsädya durmaëäyiñyate me priya-sakhé |]

madayantikä—pekkha buddha-rakkhide ! bippadébaà ubälabhéämo | [paçya buddha-rakñite !

vipratépam upälabhyämahe |] [saptamäìke upakrame]

ity atra mukhato guëa-kértanam apy antato doñäyeti garhaëam idam |

atha anunayaù—
abhyarthanä-paraà väkyaà vijïeyo’nunayo budhaiù ||273|| 119a

yathä veëi-saàhäre, dhåtaräñöraù—saïjaya ! mad-vacanäd brühi bhäradväjam

açvatthämänam—

smarati na bhavän pétaà stanyaà vibhajya sahämunä

mama ca måditaà kñaumaà bälye tvad-aìga-vivartanaiù |
anuja-nidhana-sphétäc chokäd atipraëayäc ca yad
vacana-vikåtiñv asya krodho mudhä kriyate tvayä ||274|| [ve.saà. 5.47]

ity atra açvatthäma-prärthanam anunayaù |

atha bhraàçaù—
patanaà prakåtäd arthäd anyasmin bhraàça éritaù ||275|| 119b

yathä prasanna-räghave, rävaëaù (saàvåtta-nija-rüpaù puruña-rüpeëa praviñöaù |)—kathaya

kva tävat karëänta-niveçanéya-guëaà kanyä-ratnaà kärmukaà ca |

maïjarékaù—idaà tävat kärmukam | kanyä tu caramaà locana-patham avatariñyati |

rävaëaù (sa-saàrambham)—dhiì mürkha ! kathaà re räçi-nakñatra-päöhakänäà goñöhéà na

dåñöavän asi | te’pi kanyäm eva prathamaà prakaöayanti | caramaà dhanuù |

maïjarékaù (svagatam)—katham ayaà väcäöatäm eva prakaöayati | [1.32 padyäd anantaram]

ity atra rävaëena [puruña-rüpeëa praviñöena] dhanuù-kanyayoù prakåtam arthaà parityajya

räçi-lakñaëasyärthasya prasaïjanäd ayaà bhraàçaù |

atha leçaù—
leçaù syäd iìgita-jïäna-kåd viçeñaëavad vacaù ||276|| 120a

yathä mälaté-mädhave, kämandaké—

 asau vidyäçäbhiù çiçur api vinirgatya bhavanäd
ihäyätaù sampraty avikala-çarac-candra-vadanaù |
yadäloka-sthäne bhavati puram unmäda-taralaiù
kaöäkñair näréëäà kuvalayita-vätäyanam iva ||277|| [mä.mä. 2.11]

ity atra kämandakyä mälaty-anuräga-jïäna-nivedanasya unmäda-taralair iti viçeñaëasya

kathanäd ayaà leçaù |

atra kñobhaù—
kñobhas tv anya-gate hetäv anyasmin kärya-kalpanaà ||278|| 120

yathä ratnävalyäà, räjä (upasåtya udbandhanam apanéya)—devi ! kim idaà akäryaà

kriyate ?
mama kaëöha-gatäù präëäù päçe kaëöha-gate tava |
anarthärtha-prayatno’yaà tyajyatäà sähasaà priye ||279|| [ra. 3.16]

atra päçe väsavadattä-kaëöha-gate tat-kärya-bhütasya präëänäà kaëöha-gatatvasya vatsa-

räjena svasmin kalpanät kñobhaù |

atha manorathaù—
manorathas tu vyäjena vivakñita-nivedanam ||280|| 121a

yathä çäkuntale, çakuntalä (padäntaraà gatvä parivåtya prakäçam)—ladä-ballaa saàdäba-

häraa ämaàtemi tumaà bhüobi pairbhoassa | [latä-valaya santäpa-häraka ämantraye tväà
bhüyo’pi paribhogäya |] [3.21 padyäd anantaram]

atra latä-maëòapa-vyäjena duñyantämantraëaà manorathaù |

atha anukta-siddhiù—
prastävanaiva çeño’rtho yatränukto’pi gåhyate | 121
anukta-siddhir eñä syäd ity äha bharato muniù21 ||281||

atha särüpyaà—
dåñöa-çrutänubhütärtha-kathanädi-samudbhavam | 122
sädåçyaà yatra saìkñobhät tat särüpyaà nirüpyate ||282||

yathä veëi-saàhäre, (praviçya gadä-päëiù) bhémaù--tiñöha tiñöha bhéru ! kvädhunä gamyate ?

(iti keçeñu grahétum icchati)

yudhiñöhiraù (baläd bhémam äliìgya)—durätman ! bhémärjuna-çatro duryodhana-hataka !

äçaiçaväd anudinaà janitäparädhaù
kñébo balena bhujayor hata-räja-putra |

21
Näö 16.169 = prastävenaiva çeño’rthaù kåtsno yan na pratéyate | vacanena vinänukta-siddhiù sä parikértitä ||
 äsädya me’ntaram idaà bhuja-païjarasaya
jévan prayäsi na padät padam adya päpa ||283|| [ve.saà. 6.38]

bhémaù—aye katham äryaù suyodhana-çaìkayä nirdayaà mäm äliìgati ?

ity atra cärväka-çrävita-duryodhana-vijaya-saìkathä-saìkñepeëa yudhiñöhirädénäà bhéme

suyodhana-buddhi-kathanäd idaà särüpyam |

atha mälä—
épsitärtha-prasiddhy-arthaà kathyante yatra süribhiù | 123
prayojanäny anekäni sä mälety abhidhéyate ||284||

yathä dhanaïjaya-vijaye—

go-rakñaëaà sama-daçätrava-mäna-bhaìgaù
prétir viräöa-nåpater upakäriëaç ca |
paryäptam ekam api me samartosaväya
sarvaà punar militam atra mamaiva bhägyaiù ||285|| [dha.vi. 16]

atha madhura-bhäñaëam—
yat prasannena manasä püjyaà püjayitur vacaù | 124
stuti-prakäçanaà tat tu jïeyaà madhura-bhäñaëam ||286||

yathä anargha-räghave, daçarathaù (sapraçrayam)—bhagavan viçvämitra !

kaccit käntära-bhäjäà bhavati paribhavaù ko’pi çauväpado vä

pratyühena kratünäà na khalu makha-bhujo bhuïjate vä havéàñi |
kartuà vä kaccid antar vasati vasumaté-dakñiëaù sapta-tantur
yat sampräpto’si kià vä raghu-kula-tapasäm édåço’yaà vivartaù ||287|| [a.rä.
1.25]

viçvämitraù (vihasya)—
janayati tvayi véra diçäà patén
api gåhäìgaëa-mätra-kuöumbinaù |
ripur iti çrutir eva na västavé
pratibhayonnatir astu kutas tu naù ||288|| [a.rä. 1.26]

ity ädäv anyonyaà püjä-vacanaà madhura-bhäñaëam |

atha påcchä—
praçnenaivottaraà yatra sä påcchä parikértitä ||289|| 125

yathä—
sarva-kñiti-bhåtäà nätha dåñöä sarväìga-sundaré |
rämä ramye vanänte’smin mayä virahitä tvayä ||290|| [vi.u. 4.51]
ity atra parvatänäà nätha mayä virahitä priyä tvayä dåñöeti praçne räjïäà nätha tvayä virahitä
mayä dåñöety uttarasya pratéyamänatväd iyaà påcchä |

atha upadiñöam—
pratigåhya tu çästrärthaà yad väkyam abhidhéyate |
vidvan-manoharaà svantam upadiñöaà tad ucyate ||291|| 126

yathä çäkuntale, çakuntalä (bhayaà näöayanté)—paurava rakkha abiëaaà | maaëa-saàtattäbi

ëa hu attaëo pahabämi | [paurava rakña avinayam | madana-santaptäpi na khalv ätmanaù
prabhavämi |]

räjä—bhéru alaà guru-janäd bhayena | na te vidita-dharmä hi bhagavän doñam atra grahéñyati

kulapatiù | api ca—
gändharveëa vivähena bahvyo räjarñi-kanyakäù |
çrüyante pariëétäs täù pitåbhiç cänumoditäù ||292|| [a.ça. 3.20]

ity atra çästränurodhenaiva pravåttatväd idam upadiñöam |

atha dåñöam—
yathädeçaà yathä-kälaà yathä-rüpaà ca varëyate |
yat pratyakñaà parokñaà vä tad dåñöam dåñöavan matam ||293|| 127

yathä mälavikägnimitre, räjä—aho sarväsv avasthäsu cärutä çobhäntaraà puñyati | tathä hi—

vämaà sandhi-stimita-valayaà nyasya hastaà nitambe

kåtvä çyämä-viöapa-sadåçaà srasta-muktaà dvitéyam |
pädäìguñöhälulita-kusume kuööime pätitäkñaà
nåttäd asyäù sthitam atitaräà käntam åjväyatärdham ||294|| [mä.a.mi. 2.6]

ity atra itara-samakñaà sthitäyäù saàsthäna-jäti-varëanäd idaà pratyakña-dåñöam |

apratyakña-dåñöaà, yathä padmävatyäà—

vyatyasta-päda-kamalaà valita-tribhaìgé-
saubhägyam aàsa-viralé-kåta-keça-päçam |
piïchävataàsam urarékåta-vaàça-nälaà
vyämohanaà navam upaimi kåpä-viçeñam ||

ity atra apratyakñasyaiva gopäla-sundarasya saàsthäna-viçeña-jäti-varëanäd api dåñöavad

äbhäsanäd idam apratyakña-dåñöam |

çré-siàha-bhüpena kavéçvaräëäà
viçräëitäneka-vibhüñaëena |
ñaö-triàçad uktäni hi bhüñaëäni
sa-lakñma-lakñyäëi muner matena ||296|| 128

säkñad evopadeçena präyo dharma-samanvayät |

aìgäìgi-bhäva-sampanna-samasta-rasa-saàçrayät ||297|| 129
prakåty-avasthä-sandhyädi-sampatty-upanibandhanät |
ähuù prakaraëädénäà näöakaà prakåtià budhäù ||298|| 130
atideça-bala-präpata-näöakäìgopajévanät |
anyäni rüpakäëi syur vikärä näöakaà prati ||299|| 131
ato hi lakñaëaà pürvaà näöakasyäbhidhéyate |
divyena vä mänuñeëa dhérodättena saàyutam ||300|| 132
çåìgära-véränyatara-pradhäna-rasa-saàçrayam |
khyäteti våtta-sambaddhaà sandhi-païcaka-saàyutam ||301|| 133
prakåty-avasthä-sandhy-aìga-sandhy-antara-vibhüñaëaiù |
patäkä-sthänakair våtti-tad-aìgaiç ca pravåttibhiù ||302|| 134
viñkambhakädibhir yuktaà näöakaà tat trivargadam |
tad etan näöakärambha-prakäro vakñyate mayä ||303|| 135
vidher yathaiva saìkalpo mukhatäà pratipadyate |
pradhänasya prabandhasya tathä prastävanä småtä ||304|| 136
arthasya pratipädyasya térthaà prastävanocyate |
prastävanäyäs tu mukhe nändé käryä çubhävahä ||305|| 137
äçérnamaskriyä-vastunirdeçänyatamä småtä |
candranämäìkitä präyo maìgalärtha-padojjvalä ||306|| 138
añöäbhir daçabhiç ceñöä seyaà dvädaçabhiù padaiù |
samair vä viñamair väpi prayojyety apare jaguù ||307|| 139

taträçér-anvitä nändé yathäbhiräma-räghave—

kriyäsuù kalyäëaà bhujaga-çayanäd utthitavataù

kaöäkñäù käruëya-praëaya-rasa-veëé-laharayaù |
harer lakñmé-lélä-kamala-dala-saubhägya-suhådaù
sudhä-sära-smeräù sucarita-viçeñaika-sulabhäù ||308||

namaskriyävaté nändé, yathä uttara-räma-carite—

idaà kavibhyaù pürvebhyah namo-väkaà praçäsmahe |

vandemahi ca täà väëém amåtäm ätmanaù kaläm ||309|| [u.rä.ca. 1.1]

vastu-nirdeçavaté nändé, yathä prabodha-candrodaye—

antar-näòé-niyamita-marul-laìghita-brahma-randhraà
svänte çänti-praëayini samunmélad-änanda-sändram |
pratyag-jyotir jayati yaminaù spañöa-läläöa-netra-
vyäja-vyaktékåtam iva jagad-vyäpi candrärdha-mauleù ||310|| [pra.ca. 1.2]

añöä-padänvitä, yathä mahävéra-carite—

 atha svasthäya deväya nityäya hata-päpmane |
tyakta-krama-vibhägäya caitanya-jyotiñe namaù ||311|| [ma.vé.ca. 1.1]

daça-padänvitä yathä abhiräma-räghave kriyäsuù kalyäëam ity ädi | dvädaça-padänvitä, yathä

anargha-räghave—

niñpratyüham upäsmahe bhagavataù kaumodaké-lakñmaëaù

koka-préti-cakora-päraëa-paöü jyotiñmaté locane |
yäbhyäm ardha-vibodha-mugdha-madhura-çrér ardha-nidräyito
näbhé-palvala-puëòaréka-mukulaù kamboù sapatné-kåtaù ||312|| [a.rä. 1.1]

atraiva maìgalärtha-pada-präyatvaà candranämäìkitatvaà ca drañöavyam |

nändy-ante tu praviñöena sütradhäreëa dhématä |

prasädhanäya raìgasya våttir yojyä hi bhäraté ||313|| 140
aìgäny asyäç ca catväri bharatenävabhäñire |
prarocanämukhe caiva véthé-prahasane iti ||314|| 141
véthé prahasanaà sva-sva-prasaìge vakñyate sphuöam |
prarocanä tu sä proktä prakåtärtha-praçaàsayä ||315|| 142
sadasya-citta-våtténäà saàmukhékaraëaà ca yat |
praçaàsä tu dvidhä jïeyä cetanäcetanäçrayä | 143
acetanau deça-kälau kälo madhu-çaran-mukhaù ||316||

tatra vasanta-praçaàsayä prarocanä, yathä padmävatyäà—

räjat-koraka-kaëöakä madhukaré-jhaìkära-huìkäriëér
älola-stavaka-stanér aviralädhüta-pravälädharäù |
äliìganti latä-vadhür atitaräm äsanna-çäkhä-karair
atyärüòha-rasälasäla-rasikäù känte vasantodaye ||317||

çarat-praçaàse, yathä veëé-saàhäre—

sat-pakñäà madhura-giraù prasädhitäçä madoddhatärambhäù |

nipatanti dhärtaräñöräù käla-vaçän mediné-påñöhe ||318|| [ve.saà. 1.6]

[atha deçaù]
deças tu devatäräja-tértha-sthänädir ucyate | 144
tad adya käla-näthasya yätretyädiñu lakñyatäm ||319||
cetanäs tu kathä-nätha-kavi-sabhya-naöäù småtäù | 145
kathä-näthäs tu dharmärtha-rasa-mokñopayoginaù ||320||
dharmopayoginas tatra yudhiñöhira-nalädayaù | 146
arthopayogino rudra-narasiàha-nåpädayaù ||321||
rasopayogino vidyädhara-vatseçvarädayaù | 147
mokñopayogino räma-väsudevädayo matäù ||322||
eke tv abhedam icchanti dharma-mokñopayoginoù ||323|| 148

[caturvidhäù kavayaù]
kavayas tu prabandhäras te bhaveyuç caturvidhäù |
udätta uddhataù prauòho vinéta iti bhedataù ||324|| 149

tatra udättaù—
antar-güòhäbhimänoktir udätta iti géyate ||325|| 150a

yathä mälavikägnimitre—

puräëam ity eva na sädhu sarvaà

na cäpi kävyaà navam ity avadyam |
santaù parékñyäntarad bhajante
müòhaù para-pratyayaneya-buddhiù ||326|| [mä.a.mi. 1.2]

atra santaù parékñety anena sva-kåteù parékñaëa-kñamatva-kalpito nija-garvaù käli-däsena

vivakñita iti tasyodättatvam |

atha uddhataù—
paräpavädät svotkarña-vädé tüddhata ucyate ||327|| 150

yathä mälaté-mädhave—
ye näma kecid iha naù prathayanty avajïäà
jänanti te kim api tän prati naiña yatnaù |
utpatsyate’sti mama ko’pi samäna-dharmä
kälo hy ayaà niravadhir vipulä ca påthvé ||328|| [mä.mä. 1.8]

atra jänanti te kim apéti paräpavädät mama tu ko’pi samäna-dharmety ätmotkarña-kathanäc ca

bhavabhüter uddhatatvam |

yathä prauòhaù—
yathocita-nijotkarña-vädé prauòha itéritaù ||329|| 151a

yathä karuëäkandale—
kavir bhäradväjo jagad-avadhi-jägran-nija-yaçä
rasa-çreëé-marma-vyavaharaëa-heväka-rasikaù |
yadéyänäà väcäà rasika-hådayolläsana-vidyäv
amandänandätmä pariëamati sandarbha-mahimä ||330||

atra rasa-prauòhi-sandarbha-prasädayor näöaka-nirmäëocitayor eva kathanät nijotkarñaà

prakaöayann ayaà kaviù prauòha ity ucyate |

yuktyä nijotkarña-vädé prauòha ity aparaiù småtaù ||331|| 151

yathä mamaiva—nedänéntana-dépikä kim u tamaù-saìghätam unmülayed ity ädi [rasärëava-
sudhäkare 1.55] |

atra jyotsnädi-dåñöänta-mukhena mädhuryaujaù-prasädäkhyänäà guëänäà sva-sähityaà

rasaucityena [sattäà] pratipädayann ayaà kaviù prauòha ity ucyate |

atha vinétaù—
vinéto vinayotkarñät sväpakarña-prakäçakaù ||332|| 152a

yathä rämänande—
guëo na kaçcin mama väì-nibandhe
labhyeta yatnena gaveñito’pi |
tathäpy amuà räma-kathä-prabandhaà
santo’nurägeëa samädriyante ||333||

atra vinayotkarñäd apakarñam ätmany äropayann ayaà kavir vinéta ity ucyate |

atha sabhyäù—
sabhyäs tu vibudhair jïeyä ye didåkñänivtä janäù | 152
te’pi dvidhä prärthanéyäù prärthak iti ca sphuöam ||334||
idaà prayokñye yuñmäbhir anujïä déyatäm iti | 153
samprärthyäù sütradhäreëa prärthanéyä iti småtäù ||335||
tvayä prayogaù kriyatäm ity utkaëöhita-cetasaù | 154
ye sütriëaà prärthayante te sabhyäù prärthakäù småtäh ||336||

atha naöäù—
raìgopajévinaù proktä naöäs te’pi tridhä småtäù | 155
vädakä gäyakäç caiva nartakäç ceti kovidaiù ||337||
véëä-veëu-mådaìgädi-vädakä vädakäù småtäù | 156
äläpana-dhruvägéta-gäyakä gäyakä matäù |
nänä-prakäräbhinaya-kartäro nartakäù småtäù ||338|| 157

tad evam—
vistaräd uta saìkñepät prayuïjéta prarocanäm ||339|| 158a

tatra saìkñiptä prarocanä, yathä ratnävalyäm—

çréharño nipuëaù kaviù pariñad apy eñä guëa-grähiëé

loke häri ca vatsa-räja-caritaà näöye ca dakñä vayam |
vastv-ekaikam apéha väïchita-phala-präpteù padaà kià punar
mad-bhägyopacayäd ayaà samuditaù sarvo guëänäà gaëaù ||340|| [ra. 1.6]

atra kathä-näyaka-kavi-sabhya-naöänäà catürëäà saìkñepeëa varëanäd iyaà saìkñipta-

prarocanä | vistarät tu bäla-rämäyaëädiñu drañöavyä |
evaà prarocayan sabhyän sütré kuryäd athämukham | 158
sütra-dhäro naöéà brüte sva-käryaà prati yuktitaù ||341||
prastutäkñepa-citroktyä yat tad ämukham éritam | 159
tréëyämukhäìgäny ucyante kathodghätaù pravartakaù ||342||
prayogätiçayaç ceti teñäà lakñaëam ucyate | 160
sütriëo väkyam arthaà vä svetivåtta-samaà yadä |
svékåtya praviçet pätraà kathodghäto dvidhä mataù ||343|| 161

tatra väkyena kathodghäto, yathä ratnävalyäà—

dvépäd anyasmäd api madhyäd api jala-nidher diço’py antät |
änéya jhaöiti ghaöayati vidhir abhimatam abhimukhé-bhütaù ||344|| [ra. 1.7]

iti sütradhärasya priyä-samäçväsana-väkyaà svasyänukülatayä paöhato yaugandharäyaëasya

praveçät kathodghätaù |

arthena kathodghäto, yathä veëé-saàhäraù—

nirväëa-vaira-dahanäù praçamädaréëäà
nandantu päëòu-tanayäù saha mädhavena |
rakta-prasädhita-bhuvaù kñata-vigrahäç ca
svasthä bhavantu kuru-räja-sutäù sa-bhåtyäù ||345|| [ve.saà. 1.7]

atrottarärdhe sütradhäreëa dhärtaräñöräëäà svarga-sthiti-nirupadrava-lakñaëayor arthayor

vivakñitayoù satoù bhémena svasthä bhavantu mayi jévati dhärtaräñörä iti nirupadrava-
lakñaëasyaivärtha-viçeñasya grahaëena praveçaù kåta iti ayam arthena kathodghätaù |

atha pravartakaù—
äkñiptaà käla-sämyena pravåttiù syät pravartakam ||346|| 162a

yathä bäla-rämäyaëe—
prakaöita-rämämbhojaù kauçikavän sapadi lakñmaëänandé |
çara-cäpa-namana-hetor ayam avatérëaù çarat-samayaù ||347|| [bä.rä. 1.16]

atra viçvämitra-räma-lakñmaëänäà çarat-samaya-varëana-sämyena praveçaù pravartakaù ||

atha prayogätiçayaù --
eño’yam ity upakñepät sütradhära-prayogataù | 162
prayoga-sücanaà yatra prayogätiçayo hi saù ||348||

yathä mälavikägnimitre—
çirasä prathama-gåhétäm äjïäm icchämi pariñadaù kartum |
devyä iva dhäriëyäù sevä-dakñaù parijano’yam ||349|| [mä.a.mi. 1.3]

aträyam ity upakñepeëâkñiptaù parijana-praveçaù prayogätiçayaù |

tathä ca çäkuntale—
taväsmi géta-rägeëa häriëä prasabhaà håtaù |
eña räjeva duñyantaù säraìgeëätiraàhasä ||350|| [a.çä. 1.5]

ity atra eña ity upakñipto duñyanta-praveçaù prayogätiçayaù |

prastävanä-sthäpaneti dvidhä syäd idam ämukham | 163

vidüñaka-naöé-päripärçvikaiù saha saàläpan ||351||
stoka-véthy-aìga-sahitäny ämukhäìgäni sütra-bhåt | 164
yojayed yatra näöya-jïair eñä prastävanä småtä ||352||
sarvämukhäìga-véthy-aìga-sametair väkya-vistaraiù | 165
sütradhäro yatra naöé-vidüñaka-naöädibhiù ||353||
saàlapana prastutaà cärtham äkñipet sthäpanä hi sä | 166
çåìgära-pracure näöye yogyaù syäd ämukha-kramaù ||354||
ratnävalydike präyo lakñyatäà kovidair ayam | 167
vérädbhutädi präye tu präyaù prastävanocitä ||355||
anargha-räghavädyeñu präyaço vékñyatäm iyam | 168
häsya-bébhatsa-raudrädi-präye tu sthäpanä matä ||356||
véra-bhadra-vijåmbhädau sä präyeëa samékñyatäm | 169
kathitäny ämukhäìgäni véthy-aìgäni pracakñmahe ||357||
ämukhe’pi ca véthyäà ca sädhäraëye’pi saàmataù | 170
véthy-aìga-saàprathä teñäà véthyäm ävaçyakatvataù ||358||
udghätyakävalagita-prapaïca-trigate chalam | 171
väkkely-adhibale gaëòam avasyandita-nälike ||359||
asat-praläpa-vyähärau mådavaà ca trayodaça | 172
tatrodghätyakam anyonyäläpa-mälä dvidhä hi tat |
güòhäratha-pada-paryäya-kramät praçnottara-kramät ||360|| 173

tatra güòhärtha-pada-paryäya-kramäd udghätyakaà, yathä vérabhadra-vijåmbhita-nämani

òime—
sakhe ko’yaà raudraù kathaya mahitaù ko’pi hi raso
raso nämäyaà kaù småti-surabhir äsväda-mahimä |
samäsvädaù ko’yaà krama-galita-vedyäntara-matir
mano’vasthä jïätaà nanu vadasi nidräntaram iti ||361||

atra raudra-rasa-svarüpa-vivecanäya rasäsvädävasthä-lakñaëair güòhärtha-pada-paryäyair

naöa-sütradhärayoù saàläpäd idam ädimam udghätyakam |

praçnottara-kramäd, yathä tatraiva òime—

sevyaà kià param uttamasya caritaà lokottaraù kaù pumän

çré-siàhaù sa tu kédåço vada nidhir dharmasya dharmas tu kaù |
satyoktir vacanaà tu kià kavi-nutaà ko näma tädåk kavir
viçveçaù sa tu kédåço vijayate viçveñu viçveçavat ||362||
atra güòhärtha-pada-paryäya-rahita-praçnottara-krameëa naöa-sütradhärayoù saàläpät
prakåta-kavi-varëanopayuktam idam udghätyakam |

atha avalagitam—
dvidhävalagitaà proktam arthävalaganätmakam |
anya-prasaìgäd anyasya saàsiddhiù prakåtasya va ||363|| 174

anya-prasaìgäd anyasya siddhyä avalagitaà, yathä abhiräma-räghave anapota-näyakéye—

hanta särasvataà cakñuù kavénäà kränta-darçinäm |

atiçayya pravarteta niyatärtheñu vastuñu ||364||

atra sütradhäreëa kavénäà särasvataà cakñur iti kavi-sämänya-varëanena sväbhilañita-kavi-

viçeñotkarña-sädhana-rüpät prakåtäerthävalaganäd avalagitam idam |

anya-prasaìgena prakåtasya siddhir, yathä anargha-räghave—

sütradhäraù—märiña, sthäne khalu bhavataù kutühalam | édåçam evaitat |

tat tädåg ujjvalakakutstha-kula-praçasti-

saurabhya-nirbhara-gabhéra-manoharäëi |
välméki-väg-amåta-küpa-nipäna-lakñmém
etäni bibhrati muräri-kaver vacäàsi ||365|| [a.rä. 1.12]

aträprakåta-välméki-varëana-prasaìgena prakåta-märiña-kutühalotkarña-saàsädhana-rüpät
prakåta-näöyävalaganäd idaà dvitéyam avalagitam |

atha prapaïcaù—
prapaïcas tu mithaù stotram asad-bhütaà ca häsya-kåt ||366|| 175a

yathä vérabhadra-vijåmbhaëe—
näöyäcäryas tvam asi suhådäà tvädåçänäà prasädät
ko’yaà géta-çrama-vidhir aho bhinna-kaëöho’dya jätaù |
jïätaà jïätaà parihasasi mäà bhäñitair bhäva-garbhair
maivaà väcyaà tvam asi hi gurus tatra ceñöiù pramäëam ||367||

atra naöa-sütradhärayor anyathärthasyänyonya-stotrasya häsyäyaiva pravåttatvät prapaïcaù |

atha trigatam—
çruti-sämyäd anekärtha-yojanaà trigataà bhavet ||368|| 175b

yathäbhiräma-räghave, päripärçvikaù—

väëé-muraja-kvaëitaà çruti-subhagaà kià sudhä-mucaù stanitam |

jaladasya kim ä jïätaà tava madhura-gabhéra-väg-viläso’yam ||369||
atra sütradhära-väg-viläse muraja-jalada-dhvani-vitarka-sambhävanät trigatam |

atha chalam—
proktaà chalaà sasotpräsaiù priyäbhäsair vilobhanam ||370|| 176a

yathä abhiräma-räghave—

vidvän asau kalävän api rasiko bahu-vidha-prayogajïaù |

iti ca bhavantaà vidmo nirvyüòhaà sädhu tat tvayä sarvam ||371||

atra viparéta-lakñaëayä prahelikärtham ajänataù päripärçvikasyopälambhanät chalam |

atha väkkeliù—
säkäìkñasyaiva väkyasya väkkeliù syät samäptitaù ||372|| 176

yathä maheçvaränande—

kula-çoka-haraà kumäram ekaà

kuhanä-bhairava-päraëonmukhäbhyäm |
upahüya kåtädaraà pitåbhyäm
upari prastutam oà namaù çiväya ||373||

atra väkye säkäìkñe viçeñäàçam anuktvä namaù çiväyeti samäpti-kathanäd väk-keliù |

atha adhibalam—
spardhayänyonya-sämarthya-vyaktis tv adhibalaà bhavet ||374|| 177a

yathä vérabhadra-vijåmbhaëe—

mä bhüc cintä taveyaà mayi sati kuçale duñkaraù kià prayogo

mänin jänäsi kià tvaà kim api na viditä cäturé me tvayä kim |
ästäà sva-stotra-kanthä kåtam iha kathaitair bhüta-pürvaiù prasaìgaiù
patnyähaà vaçya-karmä sapadi naöavidhäv eña sajjébhavämi ||375||

atra naöa-sütradhärayoù paraspara-spardhayä sva-sva-prayoga-sämarthya-prakäçanäd

adhibalam |

atha gaëòam—
gaëòaà prastuta-sambandhi bhinnärthaà sahasoditam ||376|| 177b

yathä veëé-saàhäre—
nirväëa-vaira-dahanäù praçamädaréëäà
nandantu päëòu-tanayäù saha mädhavena |
rakta-prasädhita-bhuvaù kñata-vigrahäç ca
 svasthä bhavantu kuru-räja-sutäù sa-bhåtyäù || [ve.saà. 1.7]

tatra sütradhäreëa nirupadrava-lakñaëe’rthe vivakñite’pi svarga-sthiti-lakñaëärtha-sücakasya

rakta-prasädhitaa-bhuva ity ädi-çliñöa-väkyasya sahasä prastuta-sambandhitayä bhäñitatväd
gaëòam |

atha avasyanditam—
pürvoktasyänyathä vyäkhyä yaträvasyanditaà hi tat ||377|| 178a

yathä veëé-saàhäre, sütradhäraù—

sat-pakñä madhura-giraù prasädhitäçä madoddhatärambhäù |

nipatanti dhärtaräñöräù käla-vaçän mediné-påñöhe ||378|| [ve.saà. 1.6]

päripärçvikaù (praviçya sambhräntaù)—çäntaà päpam | pratihatam amaìgalam |

sütradhäraù—mä bhaiñéù | nanu çarat-samaya-varëanäçaàsayä haàsän dhärtaräñörä iti

vyapadiçämi |

atra pürvoktasya suyodhanädi-nipätasya haàsa-pätatvena vyäkhyänäd idam avasyanditam |

atha nälikä—
prahelikä nigüòhärthä häsyärthaà nälikä småtä | 178
antar-läpä bahir-läpety eñä dvedhä saméritä ||379||

tatra antar-läpä, yathä prasanna-räghave—

pratyaìkam aìkurita-sarva-navävatäran-
navyollasat-kusuma-räji-viräji-bandham |
gharmetaräàçum iva vakratayätiramyaà
näöya-prabandham atimaïjula-saàvidhänam ||380|| [pra.rä. 1.7]

atra prasanna-räghava-nämety uttarasya saptäkñaräñöa-paìkti-krameëa likhite’sminn eva çloke

mågyatväd antar-läpo nämeyam |

bahir-läpä, yathä bäla-rämäyaëe—

kama-baòòhanta-viläsaà rasäsale kaà karei kandappo |
[krama-vardhamäna-viläsaà rasätale kaà karoti kandarpaù |]

sütradhäraù—aye praçnottaram | seyam asmat-prétir iti devädeçaù | tat svayam eva

väcayämi—

nirbhaya-gurur vyadhatta ca välméki-kathäà kim anusåtya ||381|| [bä.rä. 1.5]

ity atra bäla-rämäyaëam ity uttarasya bahir eva mågyatväd bahir-läpä näma nälikeyam |
atha asat-praläpaù—
asambaddha-kathäläpo’sat-praläpa itéritaù ||382|| 179b

yathä vérabhadra-vijåmbhaëe, naöaù—

patné parilambi-kucä tanayä mama danturäpi taruëa-vayäù |
kréòä-kapir asti gåhe tad ahaà näöya-prayoga-marmajïaù ||383||

atra naöena svakéya-näöya-prayoga-marmajïatve hetutayä kathitänäà kréòä-kapi-sad-

bhävädénäm asambaddhatväd ayam asat-praläpaù |

atha vyähäraù—
anyärthaà vacanaà häsya-karaà vyähära ucyate ||384|| 180a

yathä änanda-koça-nämani prahasane—(praviçya) naöé—ayya ko ëioo ? [ärya, ko niyogaù ?]

sütradhäraù—ärye gargarike nünam änanda-koça-näbhiläñiëé pariñad iyam |

naöé—tä daàsedu ayyo | tado kià bilaàbeëa | [tad darçayatu äryaù | tataù kià vilambena ?]

sütradhäraù—ayi gäyike gargarike bhavatyä mukha-vyäpäreëa béjotthäpanänusandhäyinä

bhavitavyam |

naöé (sa-harñam)—kériso so muha-bäbäro | [kédåçaù sa mukhya-vyäpäraù ?]

sütradhäraù—nanv amum eva çiçiram adhikåtya dhruvä-gäna-rüpaù |

ity atra änanda-koça-béjotthäpana-mukha-vyäpäräëäà rüpaka-béjotthäpana-dhruvä-

gänärthänäm api anyärtha-pratétyä häsyakaratväd ayaà vyähäraù |

atha mådavam—
doñä guëä guëä doñä yatra syur mådavaà hi tat ||385|| 180b

yathä—
närhäù kevala-veda-päöha-vidhinä kérä iva chändasäù
çästréyäbhyasanäc chunäm iva nåëäm anyonya-kolähalaù |
vyarthaà kävyam asatya-vastu-ghaöanät svapnendrajälädivad
vyäkérëa-vyavahära-nirëaya-kåte tv ekaiva käryä småtiù ||386||

atra kävyädiñu guëa-bhüteñv api doñatva-kathanäd mådavam idam |

evam ämukham äyojya sütradhäre sahänuge |

niñkränte’that tad-äkñiptaiù pätrair vastu prapaïcayet ||387|| 181
vastu sarvaà dvidhä sücyam asücyam iti bhedataù |
rasa-hénaà bhaved atra vastu tat sücyam ucyate ||388|| 182
yad vastu nérasaà tat tu sücayet sücakäs tv amé |
viñkambha-cülikäìkäsyäìkävatära-praveçakäù ||389|| 183

tatra viñkambho bhüta-bhävi-vastv-aàça-sücakaù |

amukhya-pätra-racitaù saìkñepaika-prayojanaù ||390|| 184
sa çuddho miçra ity ukto miçraù syän néca-madhyamaiù |
so’yaà ceöé-naöäcärya-saàläpa-parikalpitaù ||391|| 185
mälavikägnimitrasya prathamäìke nirüpyatäm |
çuddhaù kevala-madhyo’yam ekäneka-kåto dvidhä ||392|| 186
ratnävalyäm eka-çuddhaù präpta-yaugandharäyaëaù |
aneka-çuddho viñkambhaù ñañöhäìke’nargha-räghave | 187
nirüpyatäà samprayukto mälyavacchuka-säraëaiù ||393||

atha cülikä—
vandi-mägadha-sütädyaiù pratiséräntara-sthitaiù | 188
arthopakñepaëaà yat tu kriyate sä hi cülikä ||394||
sä dvidhä cülikä khaëòa-cülikä ceti bhedataù | 189
pätrair yavanikäntaùsthaiù kevalaà yä tu nirmitä ||395||
ädäv aìkasya madhye vä cülikä näma sä småtä | 190
praveça-nirgamäbhäväd iyam aìkäd bahir gatä ||396||

aìkädau cülikä, yathä anargha-räghave saptamäìke, nepathye—

tamisrä-mürcchäla-trijagad-agadìkära-kiraëe
raghüëäà gotrasya prasavitari deve savitari |
puraùsthe dik-pälaiù saha para-gåhäväsa-vacanät
praviñöo vaidehé dahanam atha çuddhä ca niragät ||397|| [a.rä. 7.1]

ity ädau nepathya-gatair eva pätraiù sétä-jvalana-praveça-nirgamädénäm arthänäà

prayogänucitänäà sücanäd iyaà cülikä |

aìka-madhye, yathä ratnävalyäà dvitéyäìke, (nepathye kalakalaù)—

kaëöhe kåttävaçeñaà kanaka-mayam adhaù çåìkhalä-däma karñan

kräntvä dväräëi heläcala-caraëa-raëat-kiìkaëé-cakravälaù |
dattätaìko’ìganänäm anusåta-saraëiù sambhramäd açva-pälaiù
prabhrañöo’yaà plavaìgaù praviçati nåpater mandiraà manduräyäù ||398|| [ra.
2.2]

atra nepathya-gataiù pätraiù prayogänucitasya vänara-viplavädy-arthasya sücanäd iyaà

madhya-cülikä |

atha khaëòa-cülikä—
raìga-nepatha-saàsthäyi-pätra-saàläpa-vistaraiù | 191
ädau kevalam aìkasya kalpitä khaëòa-cülikä |
praveça-nirgamäpräpter iyam aìkäd bahir-gatä ||399|| 192

yathä bäla-rämäyaëe saptamäìkasyädau, (tataù praviçati vaitälikaù karpüra-caëòaù)

vaitälikaù—bhadra candana-caëòa parityaja nidrä-mudräm | vimuïca nijoöajäbhyantaram |

nepathye—ayya kappura-caàòa esä miööhä pabhäda-ëiddä | suvissaà däva | [ärya karpüra-

caëòa eñä miñöä prabhäta-nidrä | svapsyämi tävat |]

karpüra-caëòaù—aho utsäha-çaktir bhavataù | amantra-çélo mahé-patiù apara-prabandha-

darçé kaviù apäöha-ruciç ca vadné na ciraà nandati |

nepathye—tä ettha saàtthara-tthido ëimélida-ëaaëo jebba suppabhädaà paöhissaà | [tad atra

saàstara-sthito nimélita-nayana eva suprabhätaà paöhiñyämi |]

karpüra-caëòaù—etad api bhavato bhüri | tad upaçlokayävo rämabhadram | (kiïcid uccaiù)

märtaëòaika-kula-prakäëòa-tilakas trailokya-rakñä-maëir
viçvämitra-mahämuner nirupadhiù çiñyo raghu-grämaëéù |
rämas täòita-täöakaù kim aparaà pratyakña-näräyaëaù
kausalyä-nayanotsavo vijayatäà bhü-käçyapasyätmajaù ||400|| [bä.rä. 7.3]

nepathye—
kandapp-uddäma-dappa-ppasamaëa-guruëo bahmaëo käla-daëòe
päëià deàtassa gaàgä-taralida-sasiëo pabbaé-ballahassa |
cäbaà caàòähisiàjäraba-harida-ëahaà karñaëäruddha-majjhaà
jaà bhaggaà tassa saddo ëisuëiti huaëe bittharaàto ëamäi ||401|| [bä.rä. 7.4]

[kandarpoddäma-darpa-praçamana-guror brahmaëaù käla-daëòe

päëià dätur gaìgä-taralita-çaçinaù parvaté-vallabhasya |
cäpaà caëòäbhiçiïjä-rava-bharita-nabhaù karñaëäruddha-madhyaà
yat bhagnaà tasya çabdo niùçrüyate bhuvane vistaran na mäti || ]

atra praviñöena karpüra-caëòena yavanikäntargatena candana-caëòena ca paryäya-pravåtta-

väg-viläsais täöakävadhädi-vibhéñaëäbhaya-pradänäntasya rämabhadra-caritasya bähulyät
prayogänucitasya sücanäd iyaà khaëòa-cülikä |

enäà viñkambham evänye prähur naitan mataà mama |

apraviñöasya saàläpo viñkambhe na hi yujyate | 193
tad viñkambha-çiraskatvän mateyaà khaëòa-cülikä ||402||

atha aìkäsyam—
pürväìkänte sampraviñöaiù pätrair bhävy-aìka-vastunaù | 194
sücanaà tad-avicchityai yat tad aìkäsyam éritam ||403||
yathä hi véra-carite dvitéyäìkävasänake | 195
praviñöena sumantreëa sücitaà räma-vigrahe ||404||
vasiñöha-viçvämiträdi-samäbhäñaëa-lakñaëam | 196
vastüttaräìke pürvärthävicchedenaiva kalpitam ||405||

athäìkävatäraù—
aìkävatäraù päträëäà pürva-käryänuvartinäm | 197
avibhägena sarveñäà bhäviny aìke praveçanam ||406||
dvitéyäìke mälavikägnimitre sa nirüpyatäm | 198
pätreëäìka-praviñöena kevalaà sücitatvataù |
bhaved aìkäd abähyatvam aìkäsyäìkävatärayoù ||407|| 199

atha praveçakaù—
yan nécaiù kevalaà pätrair bhävi-bhütärtha-sücanam |
aìkayor ubhayor madhye sa vijïeyaù praveçakaù ||408|| 200
so’yaà ceöi-dvayäläpa-saàvidhänopakalpitaù |
mälaté-mädhave präjïair dvitéyäìke nirüpyatäm ||409|| 201
asücyaà tu çubhodätta-rasa-bhäva-nirantaram |
prärambhe yady asücyaà syäd aìkam evätra kalpayet ||410|| 202
rasälaìkära-vastünäm upalälana-käìkñiëäm |
janany-aìkavadädhära-bhütatväd aìka ucyate ||411|| 203
aìkas tu païcañair dvitrair aìgino’ìgasya vastunaù |
rasasya vä samälamba-bhütaiù pätrair manoharaù | 204
saàvidhäna-viçeñaù syät taträsücyaà prapaïcayet ||412||

atha asücyavibhägaù—
asücyaà tad dvidhä dåçyaà çrävyaà cädyaà tu darçayet | 205
dvedhä dvitéyaà svagataà prakäçaà ceti bhedataù ||413||
svagataà svaika-vijïeyaà prakäçaà tad dvidhä bhavet | 206
sarva-prakäçaà niyata-prakäçaà ceti bhedataù ||414||
sarva-prakäçaà sarveñäà sthitänäà çravaëocitam | 207
dvitéyaà tu sthiteñv apy eñv ekasya çravaëocitam ||415||
dvidhä vibhävyate’nyac ca janäntam apaväritam | 208
tripatäkä-kareëänyän apaväryäntarä kathäm ||416||
anyenämantraëaà yat syät taj janäntikam ucyate | 209
rahasyaà kathyate’nyasya parävåtyäpaväritam ||417||
itthaà çrävyaà ca dåçyaà ca prayujya susamähitaiù | 210|
pätrair niñkramaëaà käryam aìkänte samam eva hi ||418||
aìka-cchedaç ca kartavyaù kälävasthänurodhataù | 211
dinärdha-dinayor yogyam aìke vastu pravartayet ||419||

atha garbhäìkaù—
aìka-prasaìgäd garbhäìka-lakñaëaà vakñyate mayä | 212
rasanäyaka-vastünäà mahotkarñäya kovidaiù ||420||
aìkasya madhye yo’ìkaù syäd asau garbhäìka éritaù | 213
vastu-sücaka-nändéko diì-mätra-mukha-saìgataù ||421||
arthopakñepakair hénaç cülikä-parivarjitaiù | 214
aneñyad-vastu-viñayaù pätraiç tri-caturair yutaù ||422||
nätiprapaïcetivåttaù svädhäräìkäìga-çobhitaù | 215
prastutärthänubandhé ca pätra-niñkramaëävadhiù ||423||
prathamäìke na kartavyaù so’yaà kävya-viçäradaiù | 216
so’yam uttara-räme tu rasotkarñäya kathyatäm ||424||
netur utkarñako jïeyo bäla-rämäyaëe tv ayam | 217
amogha-räghave so’yaà vastütkarñaika-käraëam ||425||

näöake aìka-niyamaù—
näöake’ìkä na kartavyäù païca-nyünä daçädhikäù | 218
tad édåça-guëopetaà näöakaà bhukti-muktidam ||426||

tathä ca bharataù—
dharmärtha-sädhanaà näöyaà sarva-duùkhäpanoda-kåt |
äsevadhvaà tad åñayas tasyotthänaà tu näöakam ||427|| iti |

pürëädi-näöaka-bhedänaìgékäraù—
näöakasya tu pürëädi-bhedäù kecana kalpitäù | 219
teñäà nätéva ramyatväd aparékñäkñamatvataù |
muninänädåtatväc ca tän uddeñöum udäsmahe ||428|| 220

atha prakaraëam—
yatretivåttam utpädyaà dhéra-çäntaç ca näyakaù |
rasaù pradhänaà çåìgäraù çeñaà näöakavad bhavet ||429|| 221
tad dhi prakaraëaà çuddhaà dhürtaà miçraà ca tat tridhä |
kula-stré-näyakaà çuddhaà mälaté-mädhavädikam ||430|| 222
gaëikä-näyikaà dhürtaà kämadattähvayädikam |
kitava-dhyputakärädi-vyäpäraà tv atra kalpayet ||431|| 223
miçraà tat kulajä-veçye kalpite yatra näyike |
dhürta-çuddha-kramopetaà tan måcchakaöikädikam ||432|| 224

näöikäyäù na påthag-rüpatvam—
näöikä tv anayor bhedo na påthag rüpakaà bhavet |
prakhyätaà nåpater våttaà näöakäd ähåtaà yataù ||433|| 225
buddhi-kalpita-vastutvaà tathä prakaraëäd api |
vimarça-sandhi-rähityaà bhedakaà cen na tan matam ||434|| 226
ratnävalyädike lakñye tat-sandher api darçanät |
stré-präya-caturaìkädi-bhedakaà cen na tan matam ||435|| 227
eka-dvi-try-aìka-päträdi-bhedenänantatä yataù |
devé-vaçät saìgamena bhedaç cet tan na yujyate |
mälavikägni-miträdau näöikätva-prasaìgataù ||436|| 228

prakaraëikä-näöikayor anusaraëéyä hi näöikä-saraëiù |

ata eva bharata-muninä näöyaà daçadhä nirüpitaà pürvam ||437|| 229
atha utåñöikäìkaù—
khyätena vä kalpitena vastunä präkåtair naraiù |
anvitaù kaiçiké-hénaù sättvatyärabhaöé-måduù ||438|| 230
stréëäà viläpa-vyäpärair upetaù karuëäçrayaù |
nänä-saìgräma-saànäha-prahäramaraëotkaöaù ||439|| 231
mukha-nirvähavän yaù syäd eka-dvi-try-aìka icchayä |
utsåñöikäìkaù sa jïeyaù sa-viñkambha-praveçakaù ||440|| 232
asminn amaìgala-präye kuryän maìgalam antataù |
prayojyasya vadhaù käryaù punar ujjévanävadhiù ||441|| 233
ujjévanäd apy adhikaà manoratha-phalo’pi vä |
vijïeyam asya lakñyaà tu karuëäkandalädikam ||442|| 234

atha vyäyogaù—
khätetivåtta-sampanno niùsahäyaka-näyakaù |
yukto daçävaraih khyätair uddhataiù pratinäyakaiù ||443|| 235
vimarça-garbha-rahito bhäraty-ärabhaöé-sphuöaù |
häsya-çåìgära-rahita ekäìko raudra-saàçrayaù ||444|| 236
eka-väsara-våttäntaù präpta-viñkambha-cülikaù |
astré-nimitta-samaro vyäyogaù kathito budhaiù | 237
vijïeyam asya lakñyaà tu dhanaïjaya-jayädikam ||445||

atha bhäëaù—
svasya vänyasya vä våttaà viöena nipuëoktinä | 238
çaurya-saubhägya-saàstutyä véra-çåìgära-sücakam ||446||
buddhi-kalpitam ekäìkaà mukha-nirvahaëänvitam | 239
varëyate bhäraté-våttyä yatra taà bhäëam érate ||447||
eka-pätra-prayojye’smin kuryäd äkäça-bhäñitam | 240
anyenänuktam apy anyo vacaù çrutveva yad vadet ||448||
iti kià bhaëaséty etad bhaved äkäça-bhäñitam | 241
läsyäìgäni daçaitasmin saàyojyänyatra täni tu ||449||
geya-padaà sthita-päöhyam äsénaà puñpa-gandhikä | 242
pracchedakas trimüòhaà ca saindhaväkhyaà dvimüòhakam |
uttamottamakaà cänyad ukta-pratyuktam eva ca ||450|| 243

atha geya-padam—
véëädi-vädanenaiva sahitaà yatra bhävyate |
lalitaà näyikä-gétaà tad geya-padam ucyate ||451|| 244
caïcat-puöädinä väkyäbhinayo näyikä-kåtaù |
bhümi-cäré-pracäreëa sthita-päöhyaà tad ucyate ||452|| 245
bhrü-netra-päëi-caraëa-viläsäbhinayänvitam |
yojyam äsénayä päöhyam äsénaà tad udähåtam ||453|| 246
nänä-vidhena vädyena nänä-täla-layänvitam |
läsyaà prayujyate yatra sä jïeyä puñpa-gandhikä ||454|| 247
anyäsaìgama-çaìkinyä näyakasyätiroñayä |
prema-ccheda-prakaöanaà läsyaà pracchedakaà viduù ||455|| 248
aniñöhura-çlakñëa-padaà sama-våttair alaìkåtam |
näöyaà puruña-bhäväòhyaà trimüòhakam udähåtam ||456|| 249
deça-bhäñä-viçeñeëa calad-valaya-çåìkhalam |
läsyaà prayujyate yatra tat saindhavam iti småtam ||457|| 250
cärébhir lalitäbhiç ca citrärthäbhinayänvitam |
spañöa-bhäva-rasopetaà läsyaà yat tad dvimüòhakam ||458|| 251
aparijïäta-pärçvasthaà geya-bhäva-vibhüñitam |
läsyaà sotkaëöha-väkyaà tad uttamottamakaà bhavet ||459|| 252
kopa-prasäda-janitaà sädhikñepa-padäçrayam |
väkyaà tad ukta-pratyuktaà yünoù praçnottarätmakam ||460|| 253
çåìgära-maïjaré-mukhyam asyodäharaëaà matam |
läsyäìga-daçakaà tatra lakñyaà lakñya-vicakñaëaiù ||461|| 254

atha samavakäraù—
prakhyätenetivåttena näyakair api tad-vidhaiù |
påthak-prayojanäsaktair militair deva-dänavaiù ||462|| 255
yuktaà dvädaçabhir véra-pradhänaà kaiçiké-mådu |
try-aìkaà vimarça-hénaà ca kapaöa-traya-saàyutam ||463|| 256
tri-vidravaà tri-çåìgäraà vidyät samavakärakam |
mohätmako bhramaù proktaù kapaöas trividhas tv ayam ||464|| 257
sattvajaù çatrujo daiva-janitaç ceti sattvajaù |
krüra-präëi-samutpannaù çatrujas tu raëädijaù ||465|| 258
vätyävarñädi-sambhüto daivajaù kapaöaù småtaù |
udäharaëam eteñäm ävege lakñyatäà budhaiù ||466|| 259
jéva-gräho’pi moho vä kapaöäd vidravas tataù |
kapaöa-traya-sambhüter ayaà ca trividho mataù | 260
dharmärtha-käma-sambaddhas tridhä çåìgära éritaù ||467||

dharma-çåìgäraù—
vratädi-janitaù kämo dharma-çåìgära éritaù | 261
pärvaté-çiva-sambhogas tad udäharaëaà matam ||468||

artha-çåìgäraù—
yatra kämena sambaddhair arthair arthänubandhibhiù | 262
bhujyamänaiù sukha-präptir artha-çåìgära éritaù ||469||
särvabhauma-phala-präpti-hetunä vatsa-bhüpateù | 263
ratnävalyä samaà bhogo vijïeyä tad udähåtiù ||470||

käma-çåìgäraù—
durädara-surä-päna-para-därädi-kelijaù | 264
tat-tad-äsväda-lalitaù käma-çåìgära éritaù ||471||
tad udäharaëaà präyo dåçyaà prasanädiñu | 265
çåìgära-tritayaà tatra nätra bindu-praveçakau ||472||
mukha-pratimukhe sandhé vastu dvädaça-näòikam | 266
prathame kalpayed aìke näòikä ghaöikä-dvayam ||473||
mukhädi-sandhi-trayaväàç caturnäòika-vastukaù | 267
dvitéyäìkas tåtéyas tu dvi-näòika-kathäçrayaù ||474||
nirvimarça-catuù-sandhir evam aìkäs trayaù småtäù | 268
véthé-prahasanäìgäni kuryäd atra samäsataù ||475||
prastävanäyäù prastäve prokto véthy-aìga-vistaraù | 269
daça prahasanäìgäni tat-prasaìge pracakñmahe |
udäharaëam etasya payodhi-mathanädikam ||476|| 270

atha véthé—
sücya-pradhäna-çåìgärä mukha-nirvahaëänvitä |
eka-yojyä dviyojyä vä kaiçiké-våtti-nirmitä ||477|| 271
véthy-aìga-sahitaikäìkä véthéti kathitä budhaiù |
asyäà präyeëa läsyäìga-daçakaà yojayen na vä ||478|| 272
sämänyä parakéyä vä näyikätränurägiëé |
véthy-aìga-präya-våttitvän nocitä kula-pälikä | 273
lakñyam asyäs tu vijïeyaà mädhavé-véthikädikam ||479||

atha prahasanam—
vastu-sandhy-aìka-läsyäìga-våttayo yatra bhäëavat | 274
raso häsyaù pradhänaà syäd etat prahasanaà matam ||480||
viçeñeëa daçäìgäni kalpayed atra täni tu | 275
avagalitävaskandau vyavahäro vipralambha upapattiù |
bhayam anåtaà vibhräntir gadgada-väk ca praläpaç ca ||481|| 276

tatra avagalitam—
pürvam ätma-gåhétasya samäcärasya mohataù |
düñaëaà tyajanaà cätra dvidhävagalitaà matam ||482|| 277

yathä änanda-koça-nämani prahasane, mithyä-térthaù—

yäni dyanti galäd adhaù sukåtino lomnäà ca teñäà sthitià

yäny ürdhvaà paripoñayanti puruñäs teñäà muhuù khaëòanam |
kåtvä sarva-jagad-viruddha-vidhinä saïcäriëäà mädåçäà
çré-gétä ca harétaké ca harato hantopabhogyaà vayaù ||483||

atra kenäpi yati-bhrañöena sva-gåhétasya yaty-äçramasya düñaëäd idam avagalitam |

tyajanäd, yathä prabodha-candrodaye, kñapaëakaù—

ayi péëa-ghaëatthaëa-sohaëi palitatthakulaàga-viloaëi |

jai lamasi käväliëé-bhävehià säbakä kià kalissaàdi ||484||

aho käväliëéadaàsaëaà jebba ekkaà saukkhamokkha-sähaëam | (prakäçam) bho käbälia

hagge tuhake saàpadaà däso saàbutto | maà pi mahäbhairavänusäsaëe dikkhaya |
 [ayi péna-ghana-stana-çobhane paritrasta-kuraìga-vilocane |
yadi ramase käpäliné-bhävaiù çrävakäù kià kariñyanti |

aho käpäliné-darçanam eva ekaà saukhya-mokña-sädhanam | (prakäçam) bho käpälika ahaà

tava samprataà däsaù saàvåttaù | mäm api mahä-bhairavänuçäsane dikñaya |]

ity ädau kñapaëakasya sva-märga-paribhraàça avagalitam |

atha avaskandaù—
avaskandas tv anekeñäm ayogyasyaika-vastunaù |
sambandhäbhäsa-kathanät sva-sva-yogyatva-yojanä ||485|| 278

yathä prahasane (änanda-koça-nämani)—

yatiù—säkñäd bhütaà vadati kucayor antaraà dvaita-vädaà

bauddhaù—dåñöyor bhedaù kñaëika-mahimä saugate datta-pädaù |

jainaù—bähvor müle nayati çucitäm arhaté käpi dékñä

sarve—näbher mülaà prathayati phalaà sarva-siddhänta-säram ||486||

atra yati-bauddha-jainänäà gaëikäyäà sva-sva-siddhänta-dharma-sambandha-kathanena sva-

sva-pakña-parigraha-yogyatva-yojanäd avaskandaù |

atha vyavahäraù—
vyavahäras tu saàvädo dviträëäà häsya-käraëam ||487|| 279a

yathä tatraiva prahasane (änanda-koça-nämani) bauddhaù (yatià vilokya)—kuto maëòa eka-

daëòé |

mithyä-térthaù (vilokya dåñöim apakarñan ätma-gatam)—kñaëikavädé na sambhäñaëéya eva |

tathäpi daëòam antardhäya niruttaraà karomi | (prakäçam) aye çünya-vädin ! adaëòaù
amuëòo’ham ägaläd asmi |

jainaù (ätma-gatam)—nünam asau mäyävädé | bhavatu | aham api kim apy antardhäya
prastutaà påcchämi | (prakäçam) aye mahä-pariëäma-vädin ! båhad-béja lomnäà samäna-
jätéyatve’pi keñäïcit saìkartanam anyeñäà saàrakñaëam iti vyavasthitau kià pramäëam ?

mithyä-térthaù—jévad amedhyaà jaìgama-narako nara-piçäco’yam antardhäyäpi na

sambhäñaëéyaù |

niñkaccha-kértiù (sädaram)—sakhe ! ärhata-mune väde tvayä ayam apratipattià näma

nigraha-sthänam äropito mäyävädé |
mithyä-térthaù (ätma-gatam)—nünam imäv api mädåçäv eva liìga-dhäraëa-mätreëa
kukñimbharaé syätäm | (iti pippala-müla-vedikäyäà niñédati |)

ity atra yati-bauddha-jainänäà saàvädo vyavahäraù |

atha vipralambhaù—
vipralambho vaïcanä syäd bhütäveçädi-kaitavät ||488|| 279b

yathä prahasane (änanda-koça-nämani tatraiva)—

priyäm ahaà pürva-bhåtäà nämnä svacchanda-bhakñiëé |

gåhëämy enäà yadi trätuà kåpä vaù çrüyatäm idam ||489||
suräghaöänäà saptatyä viàçatyä dåpta-gaòòuraiù |
chägaiç ca daçabhiù käryä ciraëöé-tarpaëa-kriyä ||490||
adya kartum açakyaà cet tat-paryäptatamaà dhanam |
ästhäpyam asyäù säkñiëyäù jaraöhäyäù paöäïcale ||491||

(iti punar api vyätta-vadanaà nåtyati |)

niñkaccha-kértiù—he vratinau ! kim atra vidheyam ?

mithyä-térthaù—bhoù ahiàsä-vädin ! mriyamäëaù präëé na rakñaëéya iti kià yuñmad-

dharmaù ?

arüpämbaraù (säkñepam)—ekena sukham upädeyam | anyena dhanaà pradeyam iti kià

yuñmad-dharmaù ?

niñkaccha-kértiù säntarhäsaà sva-dhanaà yati-dhanaà ca jaraöhäyäù paöäïcale baddhvä

sabalätkäraà jainasya kaöakaà tasyäù päda-müle’rpayati |)

madhumallikä (säìga-bhaìgaà sasmraëa-bhayam iva)—ammo devadä vilambeëa kuppissadi

| tä ciraàöi-ätappaëaà käduà gacchemi | [amho ! devatä vilambena kopiñyati | tat ciraëöikä-
tarpaëaà kartuà gacchämi |] (iti kaöakam ädäya niñkräntä |)

ity ädau bhütäveça-kaitavena jaina-bauddha-saànyäsino vilobhya dhanaà kayäpi gaëikayä

gåhétam ity ayaà vipralambhaù |

atha upapattiù—
upapattis tu sä proktä yat prasiddhasya vastunaù |
loka-prasiddhayä yuktyä sädhanaà häsya-hetunä ||492|| 280

yathä tatraiva prahasane (änanda-koça-nämani) mithyä-térthaù (puro’valokya)—aye upasarit-

tére pippala-nämä vanaspatiù | yaç ca gétäsu bhagavatä nija-vibhütitayä nirdiñöaù | (vicintya)
katham asya taror iyaté mahima-sambhävanä | (vimåçya) upapadyata eva—
 tat padaà tanu-madhyäyä yenäçvattha-dalopamam |
tad-açvattho’smi våkñäëäm ity üce bhagavän hariù ||493|| iti |

atra loka-prasiddhena açvattha-daloru-mülayoù sämyena hetunä loka-prasiddhasyaiva

bhagavad-açvatthayor aikyasya sädhanaà häsya-käraëam upapattiù |

atha bhayam—
småtaà bhayaà tu nagara-çodhakädi-kåto daraù ||494|| 281a

yathä tatraiva prahasane (änanda-koça-nämani) jainaù—aho aräjako’yaà viñayaù yat nagara-

parisaräçrita-tapasvinäà dhanaà coryate (ity udvähur äkroçati) |

nagara-rakñakäù—aye kim apahåtaà dhanam | kiyat (iti taà paritaù praviçya parisarpanti |)

arüpämbaraù—dhik kañöam | nagara-çéghrakäù samäyänti | (ity ürdhva-bähur oñöha-

spandanaà karoti | mithyä-tértho gaëikäm äkñipya samädhià näöayati | niñkaccha-kértir eka-
pädenävatiñöhamänaù karäìgulér gaëayati) ity ädau jainädénäà bhaya-kathanäd bhayam |

atha anåtam—
anåtaà tu bhaved väkyam asabhya-stuti-gumphitam | 281
tad evänåtam ity ähur apare sva-mata-stuteù ||495||

yathä tatraiva prahasane (änanda-koça-nämani)—

bälätapena parimåñöam iväravindaà

mäïjiñöha-celam iva mänmatham ätapatram |
sälakta-lekham iva saukhya-karaëòam adya
yünäà mude taruëi tat padam ärtavaà te ||496||

atra ärtaväruëasyoru-mülasya (asabhyasya) varëanäd idam anåtam |

aparaà, yathä karpüra-maïjaryäm, bhairavänandaù—

raàòä caàòä dikkhadä dhamma-därä

majjaà maàsaà pijjae khajjae a |
bhikkhä bhojjaà camma-khaëòaà ca sejjä
kolo dhammo kassa ëo bhädi rammo ||497|| [ka.maà. 1.23]

[raëòä caëòä dékñitä dharma-därä

madyaà mäàsaà péyate khädyate ca |
bhikñä bhojyaà carma-khaëòaà ca çayyä
kaulo dharmaù kasya no bhäti ramyaù ||]

atha vibhräntiù—
vastu-sämya-kåto moho vibhräntir iti géyate ||498|| 282b
yathä tatraiva prahasane (änanda-koça-nämani) bauddhaù (puro’valokya)—

hema-kumbhavaté ramya-toraëä cäru-darpaëä |

käpi gandharva-nagaré dåçyate bhümi-cäriëé ||499||

jainaù—aye kñaëa-bhaìga-vädin etad utpäta-phalaà prathama-darçino bhavata eva

pariëamet | (iti locane nimélayati |)

bauddhaù (punar nirvarëya)—hanta kim apade bhränto’smi |

na puréyaà viçäläkñé na toraëam ime bhruvau |

na darpaëam imau gaëòau na ca kumbhäv imau stanau ||500||

ity atra bauddhasya moho vibhräntiù |

atha gadgada-väk—
asatya-ruditonmiçraà väkyaà gadgada-väg bhavet ||501|| 283a

yathä tatraiva prahasane (änanda-koça-nämani) (bhaginyau parasparam äçliñya rudita iva)

guhyagrähé (ätmagatam)—

anupätta-bäñpa-kaëikaà gadgada-niùçväsa-kalitam avyaktam |

anayor asatya-ruditaà suratänta-daçäà vyanaktéva ||502||

atra gadgada-väktvaà spañöam |

atha praläpaù—
praläpaù syäd ayogyasya yogyatvenänumodanam ||503|| 283b

yathä tatraiva prahasane (änanda-koça-nämani) räjä (saudäryodrekam)—aye viòäläkña

asmadéye nagare viñaye ca—

pati-hénä ca yä näré jäyä-hénaç ca yaù pumän |

tau dampaté yathä-kämaà bhavetäm iti ghuñyatäm ||504||

viòäläkñaù—devaù pramäëam | (iti sänucaro niñkräntaù |)

guhya-grähé (sa-çläghä-gauravam)—

nañöäçva-bhagna-çakaöa-nyäyena pratipäditam |
ucitä te mahäräja seyaà käruëya-ghoñaëä ||505||

api ca—
manvädayo mahépäläù çataço gäm apälayan |
 na kenäpi kåto märga evam äçcarya-çaukhyadaù ||506||

atra ayogyasyäpi räjädeçasya dharmädhikäriëä guhya-grähiëä nyäya-parikalpanayä

yogyatvenänumodanäd ayaà praläpaù |

prahasanasya çuddhädi-bhedäù—
çuddhaà kérëaà vaikåtaà ca tac ca prahasanaà tridhä |
çuddhaà çrotriya-çäkhäder veña-bhäñädi-saàyutam ||507|| 284
ceöa-ceöé-jana-vyäptaà tal lakñyaà tu nirüpyatäm |
änanda-koça-pramukhaà tathä bhagavad-ajjukam ||508|| 285
kérëaà tu sarvair véthy-aìgaiù saìkérëaà dhürta-saìkulam |
tasyodäharaëaà jïeyaà båhat-saubhadrakädikam ||509|| 286
yac cedaà kämukädénäà veña-bhäñädi-saìgataiù |
ñaëòatäpa-savåddhädyair yutaà tad vaikåtaà bhavet | 287
kalikeli-prahasana-pramukhaà tad udähåtam ||510||

atha òimaù—
khyätetivåttaà nirhäsya-çåìgäraà raudra-mudritam | 288
sättvaté-våtti-viralaà bhäraty-ärabhaöé-sphuöam ||511||
näyakair uddhatair deva-yakña-räkñasa-pannagaiù | 289
gandharva-bhüta-vetäla-siddha-vidyädharädibhiù ||512||
samanvitaà ñoòaçabhir nyäya-märgaëa-näyakam | 290
caturbhir äìkair anvétaà nirvimarçaka-sandhibhiù ||513||
nirghätolkoparägädi-ghora-krüräji-sambhramam | 291
sa-praveçaka-viñkambha-cülikaà hi òimaà viduù |
asyodäharaëaà jïeyaà vérabhadra-vijåmbhitam ||514|| 292

atha éhämågaù—
yatretivåttaà miçraà syät sa-viñkambha-praveçakam |
catväro’ìkä nirvimarça-garbhäù syuù sandhayas trayaù ||515|| 293
dhéroddhattaç ca prakhyäto divyo martyo’pi näyakaù |
divya-striyam anicchantéà kanyäà vähartum udyataù ||516|| 294
stré-nimittäji-saàrambhaù païcañäù pratinäyakäù |
rasä nirbhaya-bébhatsä våttayaù kaiçikéà vinä ||517|| 295
svalpas tasyäù praveço vä so’yam éhämågo mataù |
vyäjän nivärayed atra saìgrämaà bhéñaëa-kramam ||518|| 296
tasyodäharaëaà jïeyaà präjïair mäyä-kuraìgikä |
itthaà çré-siàha-bhüpena sarva-lakñaëa-çälinä | 297
sarva-lakñaëa-sampürëo lakñito rüpaka-kramaù ||519||

atha näöaka-paribhäñä—
atha rüpaka-nirmäëa-parijïänopayoginé | 298
çré-siàha-dharaëéçena paribhäñä nirüpyate ||520||
paribhäñätra maryädä pürväcäryopakalpitä | 299
sä hi naur atigambhéraà vivikñor näöya-sägaram ||521||
eñä ca bhäñä-nirdeça-nämabhis trividhä matä | 300
tatra bhäñä dvidhä bhäñä vibhäñä ceti bhedataù ||522||
caturdaça vibhäñäù syuù präcyädyä väkya-våttayaù | 301
äsäà saàskära-rähityäd viniyogo na kathyate ||523||
uttamädiñu tad-deça-vyavahärät pratéyatäm | 302
bhäñä dvidhä saàskåtä ca präkåté ceti bhedataù ||524||
kaumära-päëinéyädi-saàskåtä saàskåtä matä | 303
iyaà tu devatädénäà munénäà näyakasya ca |
liìginäà ca viöädénm anécänäà prayujyate ||525|| 304

atha präkåté—
prakåteù saàskåtäyäs tu vikåtiù präkåté matä | 305
ñaò-vidhä sä präkåtaà ca çaurasené ca mägadhé ||526||
paiçäcé cülikä paiçäcy apabhraàça iti kramät | 306
atra tu präkåtaà stréëäà sarväsäà niyataà bhavet ||527||
kvacic ca devé gaëikä mantrijä ceti yoñitäm | 307
yoginy-apsarasoù çilpa-käriëyä api saàskåtam ||528||
ye nécäù karmaëä jätyä teñäà präkåtam ucyate | 308
chadma-liìgavatäà tadvaj jainänäm iti kecana ||529||
adhame madhyame cäpi çaurasené prayujyate | 309
dhévarädy-atinéceñu mägadhé ca niyujyate ||530||
rakñaù-piçäca-néceñu paiçäcé-dvitayaà bhavet | 310
apabhraàças tu caëòäla-yavanädiñu yujyate ||531||
näöakädäv apabhraàça-vinyäsasyäsahiñëavaù | 311
anye caëòälakädénäà mägadhy-ädén prayuïjate ||532||
sarveñäà käraëa-vaçät käryo bhäñä-vyatikramaù | 312
mähätmyasya paribhraàçaà madasyätiçayaà tathä ||533||
pracchädanaà ca vibhräntià yathälikhita-väcanam | 313
kadäcid anuvädaà ca käraëäni pracakñate ||534||

atha nirdeça-paribhäñä—
säkñäd anäma-grähyäëäà janänäà pratisaàjïayä | 314
ähväna-bhaìgé näöyajïair nirdeça iti géyate ||535||
sa tridhä püjya-sadåça-kaniñöha-viñayatvataù | 315
püjyäs tu devo munayo liìginas tat-samästriyaù ||536||
bahuçrutäç ca bhagavac-chabda-väcyä bhavanti hi | 316
äryeti brähmaëo väcyo våddhas täteti bhäñyate ||537||
upädhyäyeti cäcäryo gaëikä tv ajjukäkhyayä | 317
mahäräjeti bhüpälo vidvän bhäva itéryate ||538||
chandato nämabhir väcyä brähmaëais tu narädhipäù | 318
deveti nåpatir väcyo bhåtyaiù prakåtibhis tathä ||539||
särvabhaumaù parijanair bhaööa-bhaööäraketi ca | 319
väcyo räjeti munibhir apatya-pratyayena vä ||540||
vidüñakeëa tu präyaù sakhe räjan nitécchayä | 320
brähmaëaiù sacivo väcyo hy amätya saciveti ca ||541||
çaiñäir äryety athäyuñman iti särathinä rathé | 321
tapasvi-sädhu-çabdäbhyäà praçäntaù paribhäñyate ||542||
sväméti yuva-räjas tu kumäro bhartå-därakaù | 322
ävutteti svasur bhartä syäleti påtanä-patiù ||543||
bhaööiné sväminé devé tathä bhaööäriketi ca | 323
paricärajanair väcyä yoñito räja-vallabhäù ||544||
räjïä tu mahiñé väcyä devéty anyäù priyä iti | 324
sarveëa patné tv äryeti pitur nämnä sutasya vä ||545||
täta-pädä iti pitä mätämbeti sutena tu | 325
jyeñöhäs tv äryä iti bhräträ tathä syur mätulädayaù ||546||

atha sadåça-nirdeçaù—
sadåçaù sadåço väcyo vayasyety ähvayena vä | 326
haleti sakhyä tu sakhé kathanéyä sakhéti vä ||547||

atha kaniñöha-nirdeçaù—
suta-çiñya-kanéyäàso väcyä guru-janena hi | 327
vatsa-putraka-dérghäyus-täta-jäteti saàjïayä ||548||
anyaù kanéyän äryeëa janena paribhäñyate | 328
çilpädhikära-nämabhyäà bhadra bhadra-mukheti ||549||
väcye nécätinéce tu haëòe haïje iti kramät | 329
bharträ väcyäù sva-sva-nämnä bhåtyäù çilpocitena vä ||550||
evam ädi prakäreëa yojyä nirdeça-yojanä | 330
loka-çästrävirodhena vijïeyä kävya-kovidaiù ||551||

atha näma-paribhäñä—
anukta-nämnaù prakhyäte kaïcuki-prabhåter api | 331
itivåtte kalpite tu näyakäder api sphuöam ||552||
rasa-vastüpayogéni kavir nämäni kalpayet | 332
vinayandhara-bäbhravya-jayandhara-jayädikam ||553||
käryaà kaïcukinäà näma präyo viçväsa-sücakam | 333
latälaìkära-puñpädi-vastünäà lalitätmanäm ||554||
nämabhir guëa-siddhair ceöénäà näma kalpayet | 334
karabhaù kalahaàsaç cety ädi nämänujévinäm ||555||
karpüra-caëòa-kämpilyety ädikaà näma vandinäm | 335
subuddhi-vasubhütyädi-mantriëäà näma kalpayet ||556||
devarätaù somaräta iti näma purodhasaù | 336
çrévatso gautamaù kautso gärgyo maudgalya ity api ||557||
vasantakaù käpileya ity äkhyeyo vidüñakaù | 337
pratäpa-véra-vijaya-mäna-vikrama-sähasaiù ||558||
vasanta-bhüñaëottaàsa-çekharäìka-padottaraiù | 338
dhérottaräëäà netèëäà näma kurvéta kovidaù ||559||
candräpéòaù kämapäla ity ädyaà lalitätmanäm | 339
ugravarmä caëòasena ity ädy-uddhata-cetasäm ||550||
datta-senänta-nämäni vaiçyänäà kalpayet sudhéù | 340
karpüra-maïjaré candralekhä rägataraìgikä ||551||
padmävatéti präyeëa nämnä väcyä hi näyikä | 341
devyas tu dhäriëé-lakñmé-vasumatyädi-nämabhiù ||552||
bhogavaté käntimaté kamalä kämavallaré | 342
irävaté haàsapadéty ädi-nämnä tu bhoginé ||553||
viprakñatra-viçaù çarma-varma-dattänta-nämabhiù | 343
çikhaëòäìgada-cüòänta-nämnä vidyädharädhipäù ||554||
kuëòalänanda-ghaëöänta-nämnä käpälikä janäù | 344
yogasundarikä vaàçaprabhä vikaöamudrikä ||555||
çaìkha-keyürikety ädi-nämnä käpälika-striyaù | 345
änandiné siddhimaté çrématé sarvamaìgalä ||556||
yaçovaté putravatéty ädi-nämnä suväsiné | 346
ity ädi sarvam älocya lakñaëaà kåta-buddhinä ||557||
kavinä kalpitaà kävyam äcandrärkaà prakäçate | 347
lakñya-lakñaëa-nirmäëa-vijïäna-kåta-buddhibhiù ||558||
parékñyatäm ayaà grantho vimatsara-manéñayä | 348
bharatägama-päréëaù çrémän siàha-mahépatiù |
rasikaù kåtavän evaà rasärëava-sudhäkaram ||559|| 349

saàrambhäd anapota-siàha-nåpater dhäöé-samäöékane

niùsäëeñu dhaëaà dhaëaà dhaëam iti dhvänänusandhäyiñu |
modante hi raëaà raëaà raëam iti prauòhäs tadéyä bhaöä
bhräntià yänti tåëaà tåëaà tåëam iti pratyarthi-påthvé-bhujaù ||560|| 350

matvä dhäträ tuläyäà laghur iti dharaëéà siàha-bhüpäla-candre

såñöe taträtigurvyäà tad-upanidhitayä sthäpyamänaiù krameëa |
cintäratnaugha-kalpa-druma-tati-surabhé-maëòalaiù püritäntäpy
ürdhvaà nétä laghimnä tad-ari-kula-çataiù püryate’dyäpi sä dyauù ||561|| 351

iti çrémad-ändhra-maëòalädhéçvara-pratigaëòa-bhairava-çrémad-anapota-narendra-nandana-
bhuja-bala-bhéma-çré-siàha-bhüpäla-viracite rasärëava-sudhäkara-nämni näöyälaìkära-çästre
bhävakolläso näma
tåtéyo viläsaù
||3||

—o)0(o—

samäptaç cäyaà rasärëava-sudhäkaraù

çré-toya-çaila-vasatiù sa tamäla-nélo
jéyäd dharir muni-cakora-suçäradenduù |
lakñmé-stanastavaka-kuìkuma-kardama-çré-
saàlipta-nirmala-viçäla-bhujäntarälaù ||
 malaya-giri-niväsé märuto yacchatäìgas
taruëa-çiçira-raçmir yat suhåt-puëya-kértiù |
carati ciram anaìgaù kväpi kari apy adåçyaù
sa jayatu rasikaughair vanditaù païcabäëaù ||

açeñäëäà dvijanuñäm äçérväda-paramparä |

taraìgayatu kalyäëaà kavénäà cäyur äyatam ||

--o)0(o--