Φ.Π.

ΜΑΝΑΚΙΔΟΥ[Type text] ΜΕΤΡΟ ΕΑΡΙΝΟ 2013

BΑΣΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΠΡΟΣΩΔΙΑΣ

1) Πώς χαρακτηρίζουμε μία συλλαβή μακρά και πώς βραχεία;

2) πώς εναλλάσσονται αυτές οι συλλαβές;

1) ΒΡΑΧΕΙΑ ΣΥΛΛΑΒΗ: αυτή που περιέχει βραχύ φωνήεν, ε, ο, α, ι, υ

ΜΑΚΡΑ ΣΥΛΛΑΒΗ (φύσει): αυτή που περιέχει μακρό φωνήεν, η,ω, α, ι,
υ (αι, οι, ει, υι, ωι, ηι)
ΜΑΚΡΑ ΣΥΛΛΑΒΗ (θέσει): αν ύστερα από το βραχύ φωνήεν
ακολουθούν (στην ίδια λέξη ή στην αρχή της επόμενης λέξης) ένα διπλό
σύμφωνο (ζ, ξ, ψ) ή περισσότερα από ένα απλά σύμφωνα.

n Ένα συμφωνικό σύμπλεγμα που αποτελείται από ένα άφωνο

(κ,π,τ) και ένα υγρό (λ, ρ: muta cum liquida) έχει μονοσυμφωνική
αξία (positio debilis). To φαινόμενο ονομάζεται αττική βράχυνση
(correptio Attica), επειδή είναι συχνό στους αττικούς ποιητές. π.χ.
κλ, πρ, πλ, τρ.
n *κάποια άλλα συμφωνικά συμπλέγματα μπορεί να έχουν
μονοσυμφωνική αξία, π.χ. σκ, στ, πτ, νδρ και το διπλό ζ (ενίοτε)
n *Το αντίθετο επίσης: κάποια απλά σύμφωνα μπορεί να
χρησιμοποιούνται με διπλοσυμφωνική αξία (ως αρκτικά λέξεων).
Άρα κάνουν θέσει μακρό το βραχύ φωνήεν με το οποίο τελειώνει
η προηγούμενη λέξη. Πρόκειται για τους εξακολουθητικούς
φθόγγους, λ, μ,ν,ρ,σ, F (ίσως επειδή είχαν την ιδιότητα ως αρκτικά
να προφέρονταν αρχικά μαζί με έναν άλλο φθόγγο, ρhόδον,
μhέγαρον).
n
n ΧΑΣΜΩΔΙΑ (χάσκειν= ανοίγω υπερβολικά το στόμα μου, μιλώ με
πολύ ανοικτό το στόμα), όταν συναντώνται φωνήεντα, χρειάζεται η
θεραπεία τους:
n δεῖ τὰ φωνήεντα μὴ συμπίπτειν.
n Αἱ τῶν φωνηέντων ἐπαλληλίαι καὶ συμπτώσεις (Ευστάθιος
Θεσσαλονίκης)
n Τρόποι θεραπείας ΜΕΤΑΞΥ ΛΕΞΕΩΝ: 1) έκθλιψη (=αποβολή
του ληκτικού βραχύχρονου φωνήεντος μιας λέξης μπροστά από το
αρκτικό φωνήεν της επόμενης). Οι αι, οι λογαριάζονται
βραχύχρονες στο τέλος λέξης στη γραμματική αλλά όχι στη
μετρική, όπου όλες οι δίφθογγοι λογαριάζονται μακρόχρονοι.
Κάποτε όμως όντως εκθλίβονται (ενώ δεν θα έπρεπε, π.χ. σε
Φ.Π.ΜΑΝΑΚΙΔΟΥ[Type text] ΜΕΤΡΟ ΕΑΡΙΝΟ 2013

αντωνυμίες μοι/σοι/τοι στη λ. οἴμοι, και σε παθητικκές καταλήξεις

ρημάτων). ΔΕΝ εκθλίβονται το ι δοτικής ενικού, ι και ο στις λέξεις
τί, ὅτι, τό, πρό, περί, ἄχρι, μέχρι, το υ, οι λέξεις τά, ἕ, ἰδέ, ἄνα 2)
αφαίρεση= αποβολή αρκτικού βραχύχρονου φωνήνετος (συνήθως
ε) της επόμενης λέξης ύστερα από μακρόχρονο ληκτικό φωνήεν
π.χ. ἐπεί ᾽δάκρυσα. 3) κράση= ένωση και συγχώνευση σε
μακρόχρονο φωνήεν ή δίφθογγο του ληκτικού φωνήεντος (ή
διφθόγγου) της προηγούμενης λέξης με το αρκτικό φωνήεν (ή
δίφθογγο) της επόμενης: καὐτός, κἀγώ. 3) συναλοιφή=
συμπροφορά σε χρόνο μίας μακρόχρονης του ληκτικού φωνήεντος
(ή διφθόγγου) της προηγούμενης με το αρκτικό φωνήεν (ή
δίφθογγο) της επόμενης: ἢ οὐ (μαζί).
n ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΧΑΣΜΩΔΙΑΣ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΙΔΙΑ ΛΕΞΗ: 1)
συναίρεση= ένωση δύο φωνηέντων σε ένα μακρόχρονο φωνήεν ή
δίφθογγο (τιμάομεν=τιμῶμεν), 2) συνίζηση= συμπροφορά δύο
φωνηέντων σε χρόνο μίας μακρόχρονης συλλαβής (π.χ. θεῶν).

ΔΑΚΤΥΛΙΚΟ ΕΞΑΜΕΤΡΟ
άλλως λέγεται ἡρωικόν μέτρον, ἡρῷον (μέτρον). Ήδη η λέξη ἑξάμετρος
απαντά στον Ηρόδοτο.
Αποτελείται από 6 δακτύλους = δακτυλικοί πόδες
Τί είναι ΔΑΚΤΥΛΟΣ –υυ (όπου οι 2 βραχείες ονομάζονται: δισύλλαβο
δίλογο).
Πάντα οι δύο βραχείες συλλαβές μπορούν να αντικατασταθούν από μία
μακρά συλλαβή) άρα: – – (σε αυτή τη μορφή ο δακτυλικός πους
ονομάζεται ΣΠΟΝΔΕΙΟΣ και είναι πολύ συχνό σχἠμα στο ομηρικό
εξάμετρο)
ΑΡΑ το σχήμα είναι
-υυ –υυ –υυ –υυ –υυ – –
(όπου κάθε υυ μπορεί να αντικατασταθεί με ένα μακρό -)
*Ο τελευταίος πους είναι πάντα δισύλλαβος

Μορφές: ολοδάκτυλος, ολοσπόνδειος, σπονδειάζων (με σπονδείο τον

5ο πόδα)

Κανόνες προσωδίας
1) Φύσει βραχύ γίνεται θέσει μακρό, όταν ακολουθούν 2 ή περισσότερα
σύμφωνα ή διπλό ζ, ξ, ψ.
2) Φύσει μακρό γίνεται θέσει βραχύ, όταν συναντώνται φωνήεντα
(χασμωδική βράχυνση).
Φ.Π.ΜΑΝΑΚΙΔΟΥ[Type text] ΜΕΤΡΟ ΕΑΡΙΝΟ 2013

3) Φύσει μακρό παραμένει μακρό και διατηρείται χασμωδία (χασμωδικό

μακρό).
4) Φύσει βραχύ ληκτικό δεν εκθλίβεται μπροστά σε αρκτικό φωνήεν,
οπότε πάλι διατηρείται χασμωδία (χασμωδικό βραχύ).
5) τελική βραχεία συλλαβή γίνεται μακρά συχνά χωρίς να ακολουθεί
σύμφωνο (ίσως υπάρχει F).

ΤΟΜΕΣ (με σειρά συχνότητας)

*τομή σημαίνει: τέλος λέξης όχι τέλος μέτρου

1) Κατά τρίτον τροχαίον (θήλεια τομή) μετά το πρώτο βραχύ του 3ου
δάκτυλου (μετράμε 3 –υ, δηλ. 3 τροχαίους πόδες).
2) Πενθημιμερής (άρρην τομή) μετά το 3ο μακρό
3) Εφθημιμερής μετά το 4ο μακρό
4) Τριημιμερής μετά το 2ο μακρό

*ποτέ δεν τονίζουμε μετά την οποιανδήποτε τομή, πάντα με μία ή δύο
άτονες και μετά τονίζουμε.

ΔΙΑΙΡΕΣΗ
*διαίρεση σημαίνει τέλος μέτρου=τέλος λέξης.

Στον τέταρτο δακτυλικό πόδα υπάρχει τέλος λέξης συνηθέστατα.

Αυτή λέγεται ΒΟΥΚΟΛΙΚΗ ΔΙΑΙΡΕΣΗ.
Άρα έχουμε ζεύγμα του Hermann (βλ. παρακάτω)
Αν λοιπόν ο 4ος είναι σπονδείος, τότε ΔΕΝ έχουμε βουκολική διαίρεση,
αλλά βλ. παρακάτω Ζεύγμα βουκολικής διαίρεσης.

Ζ`ΕΥΓΜΑΤΑ
*ζεύγμα σημαίνει ότι δύο συλλαβές συνανήκουν στην ίδια λέξη (δηλ. σαν
σαν να συνδέονται μεταξύ τους με μία γέφυρα)

1) ΖΕΥΓΜΑ ΤΟΥ HERMANN: Αν ο 4ος πους είναι δακτυλικής

μορφής, τότε τα 2 βραχέα του ανήκουν στην ίδια λέξη (σπανιότατα
παραβιάζεται αυτό το ζεύγμα), άρα έχουμε Βουκολική διαίρεση.
Ή
2) ΖΕΥΓΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΚΟΛΙΚΗΣ ΔΙΑΙΡΕΣΗΣ (δηλ. ΔΕΝ ΕΧΟΥΜΕ
ΒΟΥΚΟΛΙΚΗ ΔΙΑΙΡΕΣΗ): Αν ο 4ος πους είναι σπονδείος, τότε το 2ο
του μακρό συνανήκει στην ίδια λέξη με επόμενο, άρα δεν έχουμε
βουκολική διαίρεση.
Φ.Π.ΜΑΝΑΚΙΔΟΥ[Type text] ΜΕΤΡΟ ΕΑΡΙΝΟ 2013

(αυτό το ζεύγμα παραβιάζεται συχνά στο ομηρικό εξάμετρο).

Ανωμαλίες εξάμετρου:
Προκέφαλος (μια παραπάνω συλλαβή στην αρχή του στίχου).
Ἀκέφαλος (μία λιγότερη συλλαβή στην αρχή του).
Λαγαρός (ή σφηκίας ή σφηκοειδής) (κάτι λείπει μέσα στον εξάμετρο).
Δολιχόουρος (στο τέλος μία επιπλέον συλλαβή).
Μείουρος (μια λιγότερη συλλαβή στο τέλος`).