Τρίτο μάθημα 1

ΤΑ ΠΑΛΑΙΟΣΛΑΒΙΚΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΟΥΣ

Εμποδιστικά1 Αντηχητικά
Ηχηρά Άηχα
/σκληρά/2 б п м
в (ф) л
д т н

з с р

г к
х

/μαλακά/ ж ш j
ч

ꙃ ц м҇
л҇
н҇
с’

р҇
Ο φθόγγος [f] δεν υπήρχε στα πρωτοσλαβικά και στα παλαιοσλαβικά. Το γράμμα ф
απαντάει μόνο σε ξένες λέξεις, κυρίως ελληνικές· философъ, филипъ.

1
Κατά την παραγωγή των εμποδιστικών φθόγγων (obstruents, шумные) στη στοματική κοιλότητα υπάρχει
κάποιος φραγμός, με αποτέλεσμα να εμποδίζεται η απρόσκοπτη διέλευση του αέρα και η εσωτερική πίεση
είναι μεγαλύτερη. Αντίθετα, κατά την παραγωγή των αντηχητικών φθόγγων (sonorants, сонорные) το
άνοιγμα της στοματικής κοιλότητας είναι αρκετά μεγάλο, με αποτέλεσμα να είναι σχεδόν όμοια η
εξωτερική και η εσωτερική πίεση του αέρα. Αντηχητικοί φθόγγοι είναι όχι μόνο ορισμένα σύμφωνα, αλλά
και τα φωνήεντα και τα ημίφωνα!
2
‘Σκληρός’ και ‘μαλακός’ δεν θεωρούνται δόκιμοι γλωσσολογικοί όροι και δεν είναι γενικώς αποδεκτοί
στην επιστημονική ορολογία. Εδώ αναφέρονται, γιατί απαντούν συχνά στις γραμματικές της
Παλαιοσλαβικής γλώσσας.
 Τρίτο μάθημα 2

Τα μαλακά м҇, л҇, н҇ καμιά φορά στα γραπτά μνημεία σημειώνονται με μικρό τόξο, αλλά

αυτό το σημείο δεν παρατηρείται στο μαλακό с’.

Τα σύμφωνα, που είναι χρωματισμένα σε πράσινο, ήταν μόνο μαλακά στην

παλαιοσλαβική, όπως και οι συνδυασμοί συμφώνων шт και жд!!

Το φωνηεντικό σύμφωνο j διατηρείται μόνο στην αρχή της λέξης ή της συλλαβής, δηλ.
μετά από φωνήεν (μετά από φωήεν λόγω του νόμου της ανοιχτής συλλαβής) . Στα
γραπτά μνημεία σημειώνεται, αν και καθόλου συστηματικά, με τα γράμματα για

ιωτακισμένα φωνήεντα. Στο κυριλλικό αλφάβητο αυτά είναι: ꙗ, ѭ, ю, ѧ (ѩ), ѥ. Μετά

από μαλακά σύμφωνα απαντούν μόνο ꙗ, ѭ, ю:
роса /δρόσος, πάχνη/ : вьсꙗ /όλα/ вѣра : боур҇ꙗ /θύελλα/
Βεβαίως στην πράξη, στα χειρόγραφα, αρκετές φορές δεν σημειώνεται η μαλακότητα
αυτών των συμφώνων και συναντάει κανείς γραφές όπως морю και мороу.
Το j ανάμεσα σε δύο φωνήεντα συχνά εκπίπτει και γι’ αυτό στα γραπτά μνημεία βρίσκει
κανείς γραφές όπως благаа, добраа αντί για благаꙗ, добраꙗ. Αυτή η έκθλιψη οδηγεί σε
συναιρέσεις: благаа => блага.

&1. H ΤΑΣΗ ΓΙΑ ΟΥΡΑΝΙΚΟΠΟΙΣΗ

Στο φωνητικό σύστημα της Πρωτοσλαβικής και της κλασικής Παλαιοσλαβικής εκτός
από την τάση για ανοδική ηχηρότητα παρατηρείται και άλλη φωνολογική κανονικότητα,
η λεγόμενη τάση για ουρανικοποίηση (palatаlization, палатализация), η οποία είχε
επιπτώσεις στο φωνητικό σύστημα όλων των σλαβικών γλωσσών. Αποτελεί μεταβολή
φθόγγου, κατά την οποία ένα μή ουρανικό 3 σύμφωνο προσαρμόζεται στην πρόσθια
άρθρωση ενός ακόλουθου πρόσθιου φωνήεντος, δηλ. ο τόπος άρθρωσής του μετατίθεται
μπροστά, πιο κοντά στον ουρανίσκο (λατ. palatum) της στοματικής κοιλότητας. Ως
συνέπεια παρατηρούνται οι εξής φωνητικές αλλαγές στην Παλαιοσλαβική:

3
Ουρανικά σύμφωνα: κατά την άρθρωσή τους η ράχη της γλώσσας ακουμπά στον ουρανίσκο.
 Τρίτο μάθημα 3

1. Τα σκληρά/υπερωϊκά 4 к, г, х μετατρέπονται σε μαλακά όταν γειτνιάζουν με πρόσθια

φωνήεντα. Αυτή η αλλαγή είναι η κατ’ εξοχήν ουρανικοποίηση.
2. Το σύμφωνο j συγχωνεύεται με το προηγούμενο σύμφωνο ή ομάδα συμφώνων σε
μαλακό σύμφωνο ή ομάδα μαλακών συμφώνων.
3. Η μετατροπή των οπίσθιων φωνηέντων σε πρόσθια μετά από το j ή μαλακό σύμφωνο.

&2. ΟΥΡΑΝΙΚΟΠΟΙΗΣΕΙΣ
1. Πρώτη ουρανικοποίηση
Α’. Συνίσταται στη μεταβολή των υπερωϊκών к, г, х σε ж, ч, ш μπροστά από τα

πρόσθια φωνήεντα е, и1 (> ī), ь, ѧ, ѣ1 (> ē):

 к, г, х // е
рекѫ (1ο εν. ενεστ.) => речеши (2εν. ενεστ.) /λέω/
могѫ (1ο εν. ενεστ.) => можеши /μπορώ/
гънати (απαρέμφ..) => женѫ (1 εν. ενεστ.) /κυνηγώ/
око (ονομαστ. εν.)=> очесе (γεν. εν.)
оухо (ονομαστ. εν.)=> оушесе (γεν. εν.)
богъ (ονομαστ. εν.)=> боже (κλητ. εν.)
доухъ (ονομαστ. εν.) => доуше (κλητ. εν.)
 к, г, х // и1
мѫка (πόνος, βάσανο) => мѫчити (απαρέμφ..) /βασανίζω, ταλαιπωρώ/
слоуга /υπηρέτης/ => слоужити (απαρέμφ..)
тихъ /σιωπηλός, ήρεμος/=> тишина /ησυχία/
 к, г, х // ь
чловѣкъ => чловѣчьскъ /ανθρώπινος/
кънига /βιβλίο/ => кънижьникъ /λόγιος, αντιγραφέας/
грѣхъ => грѣшьникъ /αμαρτωλός/

4
Υπερωϊκά – κατά την άρθρωσή τους το πίσω μέρος της γλώσσας ακουμπά στην υπερώα.
 Τρίτο μάθημα 4

 к, г, х // ѣ1
Προσοχή! Μετά τα ж, ч, ш το φωνήεν ѣ μεταβάλλεται σε а
слоухъ /ακοή/ => слоушати (απαρέμφ..) /ακούω/
мъногъ /πολύς/ => мъножаиши (υπερθ. βαθμός) /πάρα πολύς/
великъ /μεγάλος/=> величаиши (υπερθ. βαθμός) /μεγαλειότατος/
Β’. Στην πρώτη ουρανικοποίηση ανήκουν και οι εξής μεταβολές:
 οι συνδυασμοί кт, гт, хт // πρόσθιο φωνήεν -> шт
пекѫ (1ο εν. ενεστ.) => пешти (απαρέμφ..) /ψήνω/
могѫ => мошти
врьгѫ => врѣшти !! (απαρέμφ..) /πετάω/
врьхѫ => врѣшти !! (απαρέμφ..) /αλωνίζω/
 ск -> шт
дъска => дъштица /σανιδούλα/
зг -> жд
разга /ράβδος/ => раждиѥ /βλαστάρια/

2. Δεύτερη ουρανικοποίηση
Συνίσταται στη μεταβολή των υπερωϊκών к, г, х σε ц, ꙃ , с μπροστά από τα πρόσθια

φωνήεντα и2 και ѣ2:

ονομαστ. εν. τοπική εν. ονομ. πληθ.

влькъ вльцѣ вльци
нога ноꙃѣ ноꙃи
доухъ доусѣ доуси
1ο εν. ενεστ. 2ο εν. προστακτ.
рекѫ рьци
помогѫ помоꙃи
 Τρίτο μάθημα 5

Προσοχή! Η πρώτη και η δεύτερη ουρανικοποίηση λέγονται υποχωρητικές

(regressive), επειδή η μεταβολή των συμφώνων γίνονται υπό την επίδραση των
φωνηέντων που ακολουθούν.
3. Τρίτη ουρανικοποίηση
Συνίσταται στη μεταβολή των υπερωϊκών к, г, х σε ц, ꙃ , с μετά από τα πρόσθια
φωνήεντα и1 (από το ī), ь, ѧ. Η ουρανικόποιηση αυτή δεν επέρχεται πάντα, δεν έχει
απόλυτη ισχύ και άρα έχει εξαιρέσεις. Οι συχνότερες περιπτώσεις, στις οποίες
παρατηρείται είναι:
 στα επιθήματα που περιέχουν *k, όπως - ьць, - ьца, - ьце, και - иць, - ица.
* starǐkъ < старьць
* sьrdǐko < срьдьце
* dēvika < дѣвица
 σε παράγωγα ρήματα που είναι της δευτερεύουσας μη τετελεσμένης όψης, όπως
και σε ορισμένα απαρέμφατα:

движѫ, движеши  двиꙃати (κινώ, δυσκολεύω)

нарекѫ, наречеши, нарешти /δίνω όνομα, τετελ./  нарицаѭ, нарицати /ονομάζω,

μη τετελ./
Προσοχή! Η Τρίτη ουρανικοποίηση ονομάζεται προχωρητική (progressive), επειδή
η μεταβολή των συμφώνων επέρχεται υπό την επίδραση των φωνηέντων που
προηγούνται!

&3. ΙΩΤΑΚΙΣΜΟΣ ΣΥΜΦΩΝΩΝ

Η μεταβολή αυτή συνίσταται στη συγχώνευση της άρθρωσης του j, το οποίο είναι
πρόσθιο και ουρανικό ως προς την άρθρωσή του, με αυτή των προηγούμενων συμφώνων
ή ομάδας συμφώνων με αποτέλεσμα να εμφανίζεται ένα μαλακό σύμφωνο ή ομάδα
μαλακών συμφώνων. Το j επιδρά σε όλα τα σκληρά σύμφωνα που βρίσκονται πριν από
αυτό.

 *tj< шт свѣшта (κερί) > *svētja πρβ. свѣтити

 Τρίτο μάθημα 6

 *dj < жд вождѫ (οδηγώ) > *vodjon πρβ. водити

Προσοχή! Αυτή η μεταβολή θεωρείται διαφοροποιούσα ιδιαιτερότητα της βουλγαρικής

γλώσσας και είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που αποδεικνύουν ότι η κλασική
παλαιοσλαβική γλώσσα βασίστηκε σε παλαιοβουλγαρική διάλεκτο. Για σύγκριση, στις
άλλες σλαβικές γλώσσες τα αποτελέσματα του ιωτακισμού αυτών των συμφώνων είναι
διαφορετική:
Παλαιοσλ. Βουλγ. Σερβοκροατ. Ρωσικά Τσέχικα
нощь нощ ноћ ночь noc
межда межда међа межа meze
/όριο, σύνορο, ορόσημο/

 с, з => ш, ж
паша > * pasja πρβ. пасти, пасѫ (βόσκω)
вожѫ > *vozjon πρβ. возити, возиши (μεταφέρω σε όχημα)
 к, г, х => ч, ж, ш
плачь > *plakjь πρβ. плакати /κλαίω/
лъжа > *lъgja πρβ. лъгати /λέω ψέματα/
соуша *souhja πρβ. соухъ /ξηρός/

 ск, ст => шт
проштѫ > *prostjon πρβ. простити /συγχωρώ/

 зг, зд => жд
пригвождѫ > * prigvozdjon πρβ. пригвоздити /καθηλώνω/
 л, н, р => л҇, н҇, р҇
боур҇ꙗ * bourja πρβ. боурьнъ
Τα μαλακά л҇, н҇, р҇ προκαλούν ουρανικοποίηση των συμφώνων с, з, т, д και του
συνδυασμού ст:
съблажн҇ѭ, αλλά съблазнити /δελεάζω/
мꙑшл҇ѭ, αλλά мꙑслити /σκέφτομαι/
 Τρίτο μάθημα 7

съмоштр҇ѭ, αλλά съмотрити /βλέπω, διακρίνω/

оумѫждр҇ѭ, αλλά оумѫдрити /κάνω σοφό/
 п, б, м, в => пл҇, бл҇, мл҇, вл҇. Το μαλακό л҇ σ’ αυτούς τους συνδυασμούς
ονομάζεται επενθετικό. Ήδη προς το τέλος της κλασικής εποχής αυτό αρχίζει
όμως να εκλείπει. Στις δυτικές σλαβικές γλώσσες έχει χαθεί, όπως και στις νότιες
σλαβικές.
коупл҇ѭ πρβ. коупити /αγοράζω/
любл҇ѭ πρβ. любити /αγαπάω/
ловл҇ѭ πρβ. ловити /κυνηγώ, πιάνω/

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

роса - δρόσος, πάχνη плачь - κλάμα

боур҇ꙗ - θύελλα, μπόρα (δάνειο από плакати - κλαίω
τα Σλαβικά στα Ελλ.) лъжа - ψέμα
межда - όριο, σύνορο, ορόσημο лъгати - λέω ψέματα
съблазнити, съблажн҇ѭ - δελεάζω соуша -ξηρασία
мꙑслити, мꙑшл҇ѭ - σκέφτομαι соухъ - ξηρός
съмотрити, съмоштр҇ѭ - βλέπω, простити, проштѫ - συγχωρώ
διακρίνω пригвоздити, пригвождѫ –
оумѫдрити, оумѫждр҇ѭ - κάνω καθηλώνω
σοφό свѣшта – κερί
коупити, коупл҇ѭ - αγοράζω свѣтити, свѣштѫ - φωτίζω
любити, любл҇ѭ - αγαπάω водити, вождѫ – οδηγώ
ловити, ловл҇ѭ - κυνηγώ, πιάνω разга -ράβδος
пасти, пасѫ - βόσκω мошти, могѫ, можеши –μπορώ
возити, вожѫ, возиши - μεταφέρω помошти, помогѫ, - можеши-
σε όχημα βοηθάω
 Τρίτο μάθημα 8

врѣшти, врьгѫ, врьжеши !! - πετάω мѫка - πόνος, βάσανο

врѣшти, врьхѫ , врьшеши !! - мѫчити, мѫчѫ, мѫчиши -

αλωνίζω βασανίζω, ταλαιπωρώ/

двиꙃати, движѫ, движеши - κινώ, слоуга - υπηρέτης

δυσκολεύω слоужити, - жѫ, - жиши – υπηρετώ,

решти, рекѫ, речеши – λέω, μιλάω ιερουργώ

тихъ - σιωπηλός, ήρεμος
нарешти, нарекѫ, наречеши - δίνω
тишина - ησυχία
όνομα, (τετελ.)
чловѣкъ - άνθρωπος
старьць - γέρος
срьдьце -καρδιά чловѣчьскъ - ανθρώπινος

дѣвица –παρθένος кънига - βιβλίο

влькъ - λύκος кънижьникъ - λόγιος, αντιγραφέας

нога - πόδι грѣхъ - αμαρτία

доухъ –πνεύμα грѣшьникъ – αμαρτωλός

слоухъ – ακοή гънати, женѫ, женеши - κυνηγώ

слоушати, слоушаѭ, слоушаѥши - око - μάτι

ακούω оухо – αυτί

ΑΣΚΗΣΕΙΣ
1. Σε ποιες από τις παρακάτω λέξεις γίνεται ουρανικοποίηση ή ιωτακισμός και εξηγήστε
γιατί:

Грьчьскъіими (Грькъ) издрешти (από издрекѫ)

дроуꙃии (πρβ. дроугъ) просѧштоуѥмоу (πρβ. αιτούντος)
земл҇ꙗ коньць  коньчати сꙙ
чловѣча Живѫштаѥго (πρβ. ζώντος)
пророчьсции (πρβ. пророкъ) цѣсар͡͡ь (πρβλ. καῖσαρ, λατ. caesar)
 Τρίτο μάθημα 9

капл҇ꙗ отьць (πρβ. старьць)

тешти текѫ течеши /τρέχω (για υγρό)/  тьци  про-тицати
жешти жегѫ жежеши /καίω/ жьꙃи вь-жиꙃати
лешти лꙙгѫ лꙙжеши (πάω να ξαπλώσω)  лежати, лежѫ, лежиши (είμαι
ξαπλωμένος, κείμαι)
Вождь (πρβ. водити)
Моусѣ (πρβ. Моуха)