N.

Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ Ιστορική

Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Μετρικές ανωμαλίες

Nικόλαος Παντελίδης
Τομέας Γλωσσολογίας
Τμήμα Φιλολογίας
ΕΚΠΑ

H μαρτυρία των μετρικών ανωμαλιών του έπους

Παραδείγματα (βλ. Allen 2000, Vox Graeca, σελ.70-71):

Α 108:

ἐ σ θ λ ὸ ν δ᾽ ο ὔ τ ε τ ί π ω ε ἶ π α ς ἔπος

_ _ ô _ È Èô _ _ô _ È È

ο ὔ τ᾽ ἐτέλεσσας

_ È È ô _ È

Το μετρικό πρόβλημα που δημιουργείται στον τύπο εἶπας, στον οποίο το βραχύ
φωνήεν α δεν ακολουθείται από περισσότερα του ενός σύμφωνα, αίρεται αν
αποκατασταθεί η λέξη ἔπος στην παλαιότερη μορφή της: Fέπος.

ι 236:

ἡ μ ε ῖ ς δ ὲ δ ε ί σ α ν τ ε ς ἀ π ε σ σ ύ μ ε θ᾽

_ _ ô _ _ô _ È Èô _ È Èô

ἐς μ υ χ ό ν ἄ ν τ ρ ο υ.

_ È Èô _ _

1
 N. Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ Ιστορική
Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Μετρικές ανωμαλίες

Το μετρικό πρόβλημα που δημιουργείται στη λέξη δέ, στην οποία το βραχύ φωνήεν ε
δεν ακολουθείται από περισσότερα του ενός σύμφωνα, αίρεται αν αποκατασταθεί ο
τύπος δείσαντες στην παλαιότερη μορφή του: δ Fείσαντες.

2
 N. Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ Ιστορική
Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Μετρικές ανωμαλίες

Γ 172:

αἰδοῖ ός τέ μοι ἐ σ σ ι, φίλε ἑ κ υ-

_ _ô _ È È ô _ È Èô _ È Èô

ρ έ, δεινός τε.

_ _ô _ È

Το μετρικό πρόβλημα αυτού του στίχου είναι διπλό: Η συλλαβή λε του τύπου φίλε
μετρά ως μακρά, παρότι το βραχύ φωνήεν ε δεν ακολουθείται από περισσότερα του
ενός σύμφωνα, ενώ το ίδιο συμβαίνει και με τη συλλαβή ρε του τύπου ἑκυρέ. Αν οι
τύποι ἑκυρέ και δεινός αποκατασταθούν στην παλαιότερη μορφή τους, το πρόβλημα
αίρεται:

αἰδοῖ ός τέ μοι ἐ σ σ ι, φίλε *σ F ε κ υ-

_ _ô _ È È ô _ È Èô _ È È

ρ έ, δFεινός τε.

_ _ ô_ È

Ε 71:

ἶσα φίλοισι τ έ κ ε σ σ ι, χαριζομέ-

_ È Èô _ È Èô _ È Èô_ È Èô

νη πόσεϊ ᾧ

_ È Èô _ _

3
 N. Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ Ιστορική
Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Μετρικές ανωμαλίες

Η συλλαβή ϊ στον τύπο πόσεϊ μετρά ως μακρά, παρότι το βραχύ φωνήεν ι δεν
ακολουθείται από συμφωνικό σύμπλεγμα. Το πρόβλημα αίρεται αν αποκατασταθεί ο
τύπος της κτητικής αντωνυμίας ᾧ στην παλαιότερη μορφή του:

ἶσα φίλοισι τ έ κ ε σ σ ι, χαριζομέ-

_ È Èô _ È Èô _ È Èô_ È Èô

νη πόσεϊ *σFῷ

_ È Èô _ _

4
 N. Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ Ιστορική
Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Μετρικές ανωμαλίες

τ 338:

ἤ χ θ ε θ᾽ ὅτε πρῶτον Κρήτης ὄ ρ ε-

_ È Èô_ _ô_ _ô_ È Èô

α νιφόεντα

_ È Èô_ È

ὄρεα νιφόεντα = χιονοσκέπαστα βουνά. Ετυμολογικά το επίθετο νιφόεις ανάγεται σε

ινδοευρωπαϊκή ρίζα *sneigwh- (στην ασθενή βαθμίδα: *snigwh-, εξ ου και νιφόεις,
πρβλ. επίσης νεοελλην. νιφ-άδα, αγγλ. snow). To s στην αρχή της λέξης και πριν από
έρρινο σύμφωνο τελικά σιγήθηκε στην Ελληνική: *snigwh- > *niph- (νιφ-). Το ηχηρό
δασύ χειλοϋπερωικό σύμφωνο *gwh της Ινδοευρωπαϊκής τράπηκε στην Ελληνική
αρχικά σε άηχο *kwh και κατόπιν σε ph (φ). Η αποκατάσταση της ρίζας νιφ- στην
παλαιότερη μορφή της αίρει το μετρικό πρόβλημα της μακρότητας της συλλαβής –α
στον τύπο ὄρεα, όπου το βραχύ α δεν ακολουθείται από περισσότερα του ενός
σύμφωνα ώστε η συλλαβή να είναι θέσει μακρά:

ἤ χ θ ε θ᾽ ὅτε πρῶτον Κρήτης ὄ ρ ε-

_ È Èô_ _ô_ _ô_ È Èô

α *σ ν ι kwh ό F ε ν τ α

_ È Èô _ È

Αυτό σημαίνει ότι την εποχή που πρωτοχρησιμοποιήθηκε στην ποίηση η

συγκεκριμένη φράση, ο τύπος νιφόεντα διατηρούσε ακόμη το συριστικό /s/ πριν από
το /n/, ή, αν θέλουμε να είμαστε περισσότερο ακριβείς, διατηρούσε και το δίγαμμα
(F) στο επίθημα *–Fεντ- (*-ό-Fεντ-ς > *-ό-Fενς > -όεις, με αποβολή του /n/ και
αντέκταση), ενώ και το χειλοϋπερωικό σύμφωνο πιθανότατα επίσης διατηρείτο
ακόμη αμετάβλητο:

*σνιkwhόFεντα

5
 N. Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ Ιστορική
Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Μετρικές ανωμαλίες

Συλλαβικά υγρά και έρρινα στα ομηρικά έπη;

Τα μετρικά προβλήματα σε λίγους ομηρικούς στίχους έχουν ερμηνευτεί από

ορισμένους ερευνητές ως ενδείξεις επιβίωσης στην Ελληνική των συλλαβικών υγρών
αμετάβλητων μέχρι την εποχή σύνθεσης των συγκεκριμένων στίχων. Η ενδιαφέρου-
σα αυτή υπόθεση δεν γίνεται καθολικά δεκτή.

Π 857:

ὃν πότμον γ ο ό ω σ α, λ ι π ο ῦ σ᾽ ἀ ν δ ρ ο-

_ _ô _ ÈÈô_ È Èô _ È Èô

τῆτα καὶ ἥβην

_ È È ô_ _

Το πρόβλημα εντοπίζεται στην δεύτερη συλλαβή του τέταρτου πόδα. Η συλλαβή

αυτή είναι θέσει μακρά, αλλά πρέπει βάσει του μέτρου να μετρήσει ως βραχεία.
Περιπτώσεις σαν την παραπάνω χρησιμοποιήθηκαν από ορισμένους ερευνητές ως
ενδείξεις για τη διατήρηση στην Ελληνκή μέχρι την εποχή σύνθεσης αυτών των
τμημάτων των ομηρικών επών των συλλαβικών υγρών.
Το θέμα του ουσιαστικού ἀνήρ, παράγωγο του οποίου αποτελεί το θηλυκό
ουσιαστικό ἀνδρότης (βλ. ἀνδροτῆτα στο κείμενο, το η προήλθε από παλαιότερο
μακρό α), είχε αρχικά στην ασθενή μεταπτωτική βαθμίδα τη μορφή *anr- ή *an - με
συλλαβικό r, αν το τελευταίο βρισκόταν μεταξύ συμφώνων, πρβλ. δοτική
πληθυντικού*an-si > *ἀνράσι. Επίσης στην Ελληνική αναπτύχθηκε ευφωνικό d
μεταξύ του n και του r και έτσι προέκυψε ο τύπος ἀνδράσι. Στην περίπτωση που
σχηματιζόταν παράγωγο από την ασθενή βαθμίδα του θέματος, προσαρτάτο σε
αυτήν απευθείας το παραγωγικό επίθημα. Έτσι στη συγκεκριμένη περίπτωση θα
είχαμε αρχικά:

Θέμα (στην ασθενή βαθμίδα) *an- + παραγωγικό επίθημα *-tāt- ®

παράγωγο *an-tāt-

Αρχικά, όταν το θέμα του ουσιαστικού δεν έληγε σε –ο- (δεν ανήκε δηλαδή στην
παραδοσιακά λεγόμενη «β΄ κλίση»), μεταξύ του ουσιαστικού και του παραγωγικού

6
 N. Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ Ιστορική
Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Μετρικές ανωμαλίες

επιθήματος δεν εμφανιζόταν το φωνήεν –ο-. Έτσι και στην περίπτωση του
παράγωγου *an-tāt-. Το φωνήεν –ο- επεκτάθηκε κατόπιν σταδιακά ως φωνήεν
σύνδεσης θέματος και παραγωγικού επιθήματος, και έτσι έχουμε π.χ. ἀνδρ-ό-της
(και όχι *ἀνδράτης, με –ρα- προερχόμενο από συλλαβικό *).

Θεωρήθηκε, λοιπόν, ότι αν αποκατασταθεί ο τύπος ἀνδροτῆτα σε παλαιότερη μορφή

του, δηλαδή *an-tāt-a, τότε το μετρικό πρόβλημα αίρεται και διαθέτουμε μια ισχυρή
ένδειξη για τη διατήρηση στην Ελληνική των συλλαβικών υγρών την εποχή σύνθεσης
του στίχου. Ας σημειωθεί ότι τα συλλαβικά υγρά και έρρινα λειτουργούσαν στο
σύστημα της Ινδοευρωπαϊκής ως βραχέα φωνήεντα, οπότε και στο *an-tāt-a το

συλλαβικό * πρέπει να αντιμετωπίζεται ως βραχύ φωνήεν. Επομένως και η

συλλαβή που προηγείται (ἀ-), θα ήταν αρχικά βραχεία, εφόσον στο ἀ- δεν
ακολουθούσαν περισσότερα του ενός σύμφωνα αλλά μόνο ένα (δηλαδή το n, το
συλλαβικό * ήταν βραχύ φωνήεν και όχι σύμφωνο, ενώ το d δεν είχε ακόμη
αναπτυχθεί). Επομένως ο στίχος θα αναλυθεί ως εξής:

ὃν πότμον γ ο ό ω σ α, λ ι π ο ῦ σ᾽ *a n -

_ _ô _ ÈÈô_ È Èô _ È Èô

tāta καὶ ἥβην

_ È È ô _ _

Η 166:

Μ η ρ ι ό ν η ς, ἀ τ ά λ α ν τ ο ς Ἐνῡαλί–

_ ÈÈô_ È Èô _ È Èô _È Èô

ῳ ἀνδρεϊφόντῃ

_ _ô ÈÈô_ _

7
 N. Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ Ιστορική
Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Μετρικές ανωμαλίες

ἀνδρεϊφόντης ‘αυτός που φονεύει άντρες᾽, σχηματισμένο κατά το Ἀργεϊφόντης,

επίθετο θεού. Η κανονική μορφή της λέξης είναι ἀνδροφόντης. Όπως και στην
περίπτωση του ἀνδρότης πιο πάνω, η αρχική μορφή της λέξης στην Ελληνική δεν θα
περιλάμβανε το –ο- ως στοιχείο σύνδεσης των δύο συνθετικών, ενώ και η ανάπτυξη
του «ευφωνικού» d είναι νεότερη:

*a n  - kwh ό n – t ā s = Θέμα του ουσιαστικού ἀνήρ στην ασθενή

μεταπτωτική βαθμίδα *anr- ή *an - με συλλαβικό  επειδή το
wh
τελευταίο βρίσκεται μεταξύ συμφώνων + ρίζα * k en- ‘φονεύω᾽,
στην ετεροιωμένη μεταπτωτική βαθμίδα (πρβλ. φόν-ος) + επίθημα
–tās σχηματισμού δραστικών ουσιαστικών.
Η λέξη μαρτυρείται και στη Μυκηναϊκή ως ανθρωπωνύμιο σε μορφή που
προσεγγίζει περισσότερο την αρχική:

A – n o – q o – t a = Ἀ ν ο ρ - kwh ό ν – τ ᾱ ς, με ορ ως εξέλιξη του συλλαβικού . Στη

Μυκηναϊκή, όπως και στις αιολικές διαλέκτους και την αρκαδοκυπριακή έχουμε
δείγματα τροπής του συλλαβικού  σε ορ ή ρο, π.χ. μυκην. to-pe-za = τόρπεζα
(=τράπεζα, από παλαιότερο *t  pedya), αιολ. βρόχυς (=βραχύς, από παλαιότερο *m
 kh ú s), θόρσυς (=θρασύς, από παλαιότερο th  s ú s).
O τύπος ἀνδρεϊφόντης, όπως είναι φανερό δημιουργεί μετρικό πρόβλημα, το οποίο
αίρεται, αν αποκατασταθεί στην αρχική του μορφή:

Μ η ρ ι ό ν η ς, ἀ τ ά λ α ν τ ο ς Ἐνῡαλί–

_ ÈÈô_ È Èô _ È Èô _È Èô

ῳ * a n  kwh ό n t ā i

_ È Èô _ _

Η συλλαβή ἀ- της λέξης μετρά ως βραχεία, εφόσον όχι μόνο είναι βραχύ το φωνήεν
α, αλλά ακολουθείται και από ένα μόνο φωνήεν, το n. To  (συλλαβικό r) δεν είναι
σύμφωνο αλλά βραχύ φωνήεν. Η συλλαβή, της οποίας αποτελεί τον πυρήνα, είναι
βραχεία, εφόσον ακολουθεί ένα μόνο σύμφωνο: τα χειλοϋπερωικά παρά τη διπλή
τους άρθρωση (υπερωικά και χειλικά) δεν είναι συμφωνικά συμπλέγματα, αλλά
έχουν θέση ξεχωριστών φωνημάτων στο φωνολογικό σύστημα της Ινδοευρωπαϊκής

8
 N. Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ Ιστορική
Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Μετρικές ανωμαλίες

wh
και της παλαιότατης Ελληνικής. Έτσι και ο δασύς χειλοϋπερωικός k δεν είναι
συμφωνικό σύμπλεγμα αλλά ένα ενιαίο φώνημα.
Η μακρά δίφθογγος āi εξελίχτηκε στην Ιωνική σε ēi = ῃ.