Τα ρήματα σε -άμαι

της Νεοελληνικής Κοινής

Γεωργία Κατσούδα

Ακαδημία Αθηνών
katsouda@academyofathens.gr

Abstract
In this paper we deal with the modern Greek deponent verbs in -άμαι (θυμάμαι “I
remember”, κοιμάμαι “I sleep”, λυπάμαι “I’m sorry”, φοβάμαι “I fear”), which constitute
an idiomorphic verbal subsystem of the Β΄ conjugation, and the problems of their
categorization and lemmatization in modern Greek grammar books and lexicography.
More specifically, in order to propose solutions, 1. we present the morphological change
of these verbs, in the frame of the total reconstruction of the Greek verb, and 2. we take
into account data of modern Greek dialects and data given from modern corpora.

1. Πρόλογος και δομή εργασίας

Τα νεοελληνικά ρήματα σε -άμαι (κοιμάμαι < κοιμῶμαι, λυπάμαι < λυποῦμαι,
φοβάμαι < φοβοῦμαι, θυμάμαι < ἐνθυμοῦμαι) αποτελούν ένα ρηματικό υποσύστημα
της Β΄ συζυγίας, το οποίο οι σύγχρονες ν.ε. γραμματικές και λεξικά αντιμετωπίζουν
διαφορετικά ως προς α) την κατηγοριοποίησή του (βλ. Τριανταφυλλίδης [1941]
1996, Holton-Mackridge-Warburton 1999, Κλαίρης-Μπαμπινιώτης 2005, Κατσούδα
200911, Χατζησαββίδης-Χατζησαββίδου 2009), β) τη λημματογράφησή του και
τις παρεχόμενες γραμματικές πληροφορίες (βλ. ενδεικτικά ΝΕΛ 1995, ΛΚΝ
2007, ΛΝΕΓ 20022, 20083 στο λήμμα λυπώ και λυπάμαι). Οι παραπάνω διαφορές
οφείλονται εν μέρει στη μέχρι σήμερα απουσία εξειδικευμένης διαχρονικής και
συγχρονικής μελέτης αυτής της ρηματικής υποκατηγορίας που δεν μεταπλάστηκε σε
-ιέμαι /-iéme/ στη Νεοελληνική Κοινή (ΝΕΚ), όπως συνέβη σε μεγάλο αριθμό ρημάτων
(βλ. Κατσούδα 2007), αλλά απέκτησε κατόπιν μεταπλαστικής διαδικασίας ένα ιδιότυπο
ν.ε. κλιτικό παράδειγμα.
Στόχος του παρόντος άρθρου είναι ο εντοπισμός των μεθοδολογικών προβλημάτων
που προκύπτουν από συγκεκριμένες κατηγοριοποιήσεις και λεξικογραφικές πρακτικές
των θυμάμαι, κοιμάμαι, λυπάμαι, φοβάμαι. Γι’ αυτό, στην προσπάθειά μας τόσο να
αναδείξουμε αυτά τα προβλήματα όσο και να προτείνουμε λύσεις, οι οποίες μπορούν να
βρουν εφαρμογή στη γραμματική θεωρία και στη λεξικογραφία, κρίνουμε απαραίτητο

Syntax - Morphology - Semantics 335

Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics

να λάβουμε υπ’ όψιν τα συμπεράσματα της διαχρονικής μελέτης του υποσυστήματος,

τα δεδομένα από νεοελληνικές διαλεκτικές ποικιλίες και τα δεδομένα σύγχρονων
ηλεκτρονικών σωμάτων κειμένων. Γι’ αυτό, α) θα παρουσιάσουμε τη μορφολογική
μεταβολή αυτών των τεσσάρων ρημάτων, σε σχέση με την αναδόμηση που υπέστησαν
συναφείς ρηματικές τάξεις, β) θα μελετήσουμε μορφολογικώς το υποσύστημα σε
νεοελληνικές διαλέκτους και ιδιώματα και γ) θα αναζητήσουμε συγκεκριμένους τύπους
στο corpus του ΕΘΕΓ και του ΣΕΚ.
Στη συγκεκριμένη εργασία θα ακολουθήσουμε το μοντέλο ρηματικής ανάλυσης της
Ράλλη (2005: 126-130), μια δομική ανάλυση του ρήματος σε δύο συστατικά μέρη, το
ρηματικό θέμα και το κλιτικό επίθημα, με χρήση μηδενικών επιθημάτων, εφόσον αυτή
καταστεί απαραίτητη.

2. Η μορφολογική μεταβολή των α.ε. κοιμ-ῶμαι &

ἐνθυμ-/λυπ-/φοβ-οῦμαι
Τα αποθετικά1 α.ε. ρήματα κοιμῶμαι, ἐνθυμοῦμαι, λυποῦμαι και φοβοῦμαι κλίνονταν
σύμφωνα με τα περισπώμενα ρήματα: το κοιμῶμαι κατά τα -άομαι/ -ῶμαι ρήματα2, ενώ
τα υπόλοιπα τρία κατά τα -έομαι/ -οῦμαι. Δηλαδή:

Πίνακας 1.
Τα τέσσερα αποθετικά στην α.ε.

[-Συνοπτικό] [+Παρόν]

1.Εν. κοιμ-ῶμαι φοβ-οῦμαι 1.Πληθ. κοιμ-ώμεθα φοβ-ούμεθα

2.Εν. κοιμ-ᾷ φοβ- ῇ/εῖ 2.Πληθ. κοιμ-ᾶσθε φοβ-εῖσθε

3.Εν. κοιμ-ᾶται φοβ-εῖται 3.Πληθ. κοιμ-ῶνται φοβ-οῦνται

[-Συνοπτικό] [+Παρελθόν]

1.Εν. ἐ-κοιμ-ώμην ἐ-φοβ-ούμην 1.Πληθ. ἐ-κοιμ-ώμεθα ἐ-φοβ-ούμεθα

2.Εν. ἐ-κοιμ-ῶ ἐ-φοβ-εῖ 2.Πληθ. ἐ-κοιμ-ᾶσθε ἐ-φοβ-εῖσθε

3.Εν. ἐ-κοιμ-ᾶτο ἐ-φοβ-εῖτο 3.Πληθ. ἐ-κοιμ-ῶντο ἐ-φοβ-οῦντο

1 Και τα τέσσερα ρήματα ήταν αποθετικά ήδη από την α.ε., καθώς διέθεταν μεσοπαθητική
μορφολογία, χωρίς αντίστοιχο ενεργητικό τύπο και ήταν από συντακτική άποψη αμετάβατα ή
δέχονταν άμεσο αντικείμενο (για την αποθετικότητα βλ. Θεοφανοπούλου 1982: 59, Lavidas-
Papangeli 2007: 97, Λαβίδας-Παπαγγελή 2009: 926), π.χ. κοιμήσατο χάλκεον ὕπνον Il. 11. 241,
ἐνθυμούμεθα ὀρθῶς τὰ πράγματα Th. 2,40, τὰς ἐσχάτας λυποῖτο λύπας Pl.Grg 494a, φόβους φοβεῖσθαι
Pl.Prt.360b, (βλ. Liddell-Scott 19969).
2 Στην ιωνική διάλεκτο το ρήματα κλίνεται κατά τα έω/ -ῶ, π.χ. κοιμέονται (Hp.Judic.43). Πβ.
ΛΚΝ 20077.

336 Syntax - Morphology - Semantics

 Γεωργία Κατσούδα

Και τα τέσσερα ρήματα διέθεταν στην α.ε. ενεργητικά μεταβιβαστικά ρήματα

αντίστοιχης με αυτά κλίσης: κοιμάω/ῶ, ἐνθυμέω/ῶ, λυπέω/ῶ, φοβέω/ῶ.
Στους πρώτους μεταχριστιανικούς χρόνους, στην Παλαιά Διαθήκη και στους
αιγυπτιακούς παπύρους, γίνεται πλέον αισθητή η σύγχυση ανάμεσα στα -άω και
-έω ρήματα [+Ενεργ. Φ.]3, με επικράτηση ΘΦ <ου> αντί <ω> για τα ρήματα σε -άω
στο 1.Πληθ./3.Πληθ. [-Συνοπτικό] [+Παρόν/+Παρελθόν], το 1.Εν. [-Συνοπτικό]
[+Παρελθόν] και τις μετοχές [-Συνοπτικό] [+ Παρόν] και <α> αντί <ει> για τα ρήματα
σε -έω στο 2.Εν./3.Εν. και 2.Πληθ. [-Συνοπτικό] [+ Παρόν/+Παρελθόν], (Mandilaras
1973: 61-62, Horrocks 2006: 458-459, Κατσούδα 2007: 149). Αποτέλεσμα αυτής της
διασάλευσης, ήταν η δημιουργία του παρακάτω κοινού κλιτικού παραδείγματος (βλ.
πίνακα 2), το οποίο κατά την ύστερη μεσαιωνική εποχή ακολούθησαν πολλά ρήματα
σε -έω. Σημειώνουμε, ωστόσο, ότι οι τύποι σε -εῖς, -εῑ και -εῖτε εξακολούθησαν να
εμφανίζονται παράλληλα (Horrocks 2006:459):

Πίνακας 2..
Το κοινό κλιτικό παράδειγμα των ρ. σε -άω και -έω
[-Συνοπτικό] 1. Εν. -ῶ [-Συνοπτικό] 1.Εν. -ουν
[+Παρόν] [+Παρελθόν]
2.Εν. -ᾷς 2.Εν. -ας

3.Εν. -ᾷ 3.Εν. -α(ν)

1.Πληθ. -οῦμε(ν) 1.Πληθ. -οῦμε(ν)

2.Πληθ. -ᾶτε 2.Πληθ. -ᾶτε

3.Πληθ. -οῦσι/-οῦν(ε) 3.Πληθ. -ουν(ε)

Η σύγχυση ανάμεσα στις δύο τάξεις συνηρημένων ρημάτων επέκταθηκε και στις
μεσοπαθητικές δομές [-Συνοπτικό] [+Παρόν], όπως φαίνεται από δημώδη μεσαιωνικά
κείμενα. Αρχικά τα ρήματα σε -άομαι/ῶμαι απέκτησαν δομές 1.Εν. και 1.Πληθ./3.Πληθ.
σε -οῦμαι, -ούμεθα και -οῦνται αντιστοίχως (βλ. παραδείγματα 1-2), διατηρώντας τις
δομές -ᾶμαι, -ᾶται και -ᾶσθε στο 2.Εν./3.Εν. και 2.Πληθ. (Horrocks 2006: 460), π.χ.4:

(1) καὶ ἐγὼ ὡς διὰ τὴν πανεύνοστην ὕπνον οὐδὲν κοιμοῦμαι Διγ. (Jeffr.) 843
(2) Ὕπνον γλυκύ, γλυκύτατον ὁμάδι νὰ κοιμοῦνται Φλώρ. (Ortolá), 1708

3 Εφεξής θα χρησιμοποιούμε τις συντομογραφίες Ενεργ. Φ.= Ενεργητική Φωνή, Μεσοπαθ. Φ.=
Μεσοπαθητική Φωνή, ΘΦ= Θεματικό Φωνήεν.
4 Τα παραδείγματα μεσοπαθητικών συνηρημένων ρημάτων των μεσαιωνικών χρόνων προέρχονται
από το σώμα κειμένων του Thesaurus Linguae Graecae (TLG), ακολουθώντας, όμως, το
σύστημα συντομογραφήσεων του Λεξ. Κριαρά (1969-2008). Ωστόσο, δημιουργήσαμε δικές μας
συντομογραφίες (βλ. βιβλιογραφία) για εκείνες τις ελάχιστες περιπτώσεις, όπου μια έκδοση του
TLG δεν συμπεριλαμβάνεται στο Λεξ. Κριαρά.

Syntax - Morphology - Semantics 337

Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics

ενώ προσαρμόστηκαν στο διαμορφούμενο κλιτικό παράδειγμα και ρήματα σε -έομαι/

-οῦμαι, συγκαταλεγομένων των ἐνθυμ-/λυπ-/φοβ-οῦμαι (βλ. παραδείγματα 3α-13):

(3α) καὶ ὁρκοπατεῖς τὰ ὤμοσες, τὴν δούλωσιν ἀρνᾶσαι Λίβ. διασκευή α 4166

(3β) Τὰ εὐγενικὰ τοῦ Χάλεπε κοράσια οὐκ ἐνθυμᾶσαι Διγ. (Jeffr.) 236
(3γ) Λέγει με: «Χαῖρε ἀπὸ τοῦ νῦν, τίποτα μὴ λυπᾶσαι Λίβ. διασκευή α 1167
(4α)   εἰ δὲ κατὰ βάθους | ὁρμήσῃ, ταχέως κυνηγᾶται Φυσιολ. (Sbord.), 25,4-5
(4β) Πάλιν δὲ τοῦτο ὁ πατὴρ οὕτως ἀπιλογᾶται Φλώρ. (Ortolá) 176
(4γ) Παραπονᾶται το συχνά, ποσῶς οὐδὲν τοῦ ἀρέσει Πόλ. Τρωάδ. (Παπαθωμ.- Jeffr.)
4343
(4δ) ἡ ἀρχόντισσα ἡ εὐγενικὴ κακὸν νὰ μοῦ θυμᾶται Πόλ. Τρωάδ. (Παπαθωμ.- Jeffr.)
3662
(4ε) νὰ μὴν λυπᾶται τίποτε τὰ εἶπεν ὁ πατήρ του Ιμπ. 159
(5α) Ἀγοῦροι μου, ἂν θυμᾶσθε,  | τὸ πῶς σᾶς ὑπεξέβαλα ἀπὸ πολλῶν πολέμων Διγ.
(Jeffr.) 500-501
(5β) πῶς ἐσεῖς διὰ νὰ φοβᾶσθε τὴν κατάραν τῆς μητρός σας  Διγ. Άνδρ. 33230
(5γ) ἐγὼ ἔχω καὶ τὸ ἀδέλφι σας καὶ ὡς δι’ αὐτὴν μὴ λυπᾶσθε Διγ. (Jeffr.) 163.

Από τα παραδείγματα (1)-(5γ) φαίνεται ότι τα κοιμ-/(ἐν)θυμ-/λυπ-/φοβ-οῦμαι

απέκτησαν κοινές δομές, ακολουθώντας το παρακάτω διαμορφούμενο κλιτικό
παράδειγμα συνηρημένων ρημάτων στην όψιμη μεσαιωνική γλώσσα:

Πίνακας 3.
Ο ενεστώτας των τεσσάρων αποθετικών στην ΟΜΕ

[-Συνοπτικό] [+Παρόν] [+Μεσοπαθ. Φ] Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (ΟΜΕ)

Ενεστώτας

-οῦμαι5 κοιμ-/(ἐν)θυμ-6/λυπ-/φοβ-οῦμαι

-ᾶσαι κοιμ-/(ἐν)θυμ-/λυπ-/φοβ-ᾶσαι

-ᾶται κοιμ-/(ἐν)θυμ-/λυπ-/φοβ-ᾶται

-ούμεθα κοιμ-/(ἐν)θυμ-/λυπ-/φοβ-ούμεθα

-ᾶσθε κοιμ-/(ἐν)θυμ-/λυπ-/φοβ-ᾶσθε

-οῦνται κοιμ-/(ἐν)θυμ-/λυπ-/φοβ-οῦνται
56

5 Το κλιτικό παράδειγμα με λίγες διαφορές μαρτυρείται και στις πρώτες νεοελληνικές γραμματικές
και αφορά μόνο τα συνηρημένα ρήματα σε -ῶ/ -ᾶς , Σοφιανός: -οῦμαι, -ᾶσαι, -ᾶται,-ούμεσθεν, -ᾶσθεν,
-ῶνται, Germano: -οῦμαι, -ᾶσαι, -ᾶται, -ούμεστεν, -ᾶστε, -οῦνται, Portius: -οῦμαι, -ᾶσαι, -ᾶται,
-ούμεσθεν, -ᾶσθε, οῦνται. Για τα συνηρημένα σε -ῶ/-εῖς, βλ πίνακα 4 (i)-(ii) και υποσημείωση 8.
6 Σέ δημώδη μεσαιωνικά κείμενα το ρήμα ἐνθυμοῦμαι εμφανίζεται και χωρίς την πρόθεση ἐν.

338 Syntax - Morphology - Semantics

 Γεωργία Κατσούδα

Κοινές δομές απέκτησαν και στον μεσοπαθητικό [-Συνοπτικό] [+Παρελθόν] με ΘΦ

<ου> στο 1.Εν., 1.Πληθ./3.Πληθ. και <α> στο 2.Εν./3.Εν., βλ. παραδείγματα (6)-(10):

(6) καὶ ἦτον εὔμορφος ὁ τόπος, ὁποῦ ἐκοιμούμουν Διγ. Άνδρ. 37619

(7) κι ἂν ἐθυμάσου τὰ ἔπαθες εἰς τὴν Πελαγονίαν Χρον. Μορ. Η 5552
(8α) τὸν θά-|νατον τὸν ἐδικόν του ἐθυμᾶτον καὶ ὅλον ἦτον θλιμμένος νυκτὸς Διήγ. Αλ.
Ε-F (Konst.), 120, 6-7
(8β) Λοιπὸν ἐλυπᾶτον ἡ ψυχή του Διγ. Άνδρ. 23824
(9) Καὶ ἀπ’ ἐκεῖ ὁποῦ ἐκοι|μούμεσθεν ἐσηκώθη κρυφᾶ ἀπὸ τὸ στρῶμα Διγ. Άνδρ. 36934 
(10) μεχρὶ καὶ τοῦ προγεύματος τὴν ὥραν ἐκοιμοῦνταν Αχιλλ. (Smith) Ο 603

Πρέπει, επίσης, να σημειώσουμε ότι την ίδια περίoδο οι ενεργητικοί μεταβιβαστικοί

συνηρημένοι τύποι υποχωρούν7 και τη θέση τους καταλαμβάνουν μεταπλασμένοι
τύποι σε -ίζω: το ήδη αρχ. κοιμίζω αντικαθιστά το κοιμῶ, το μεσαιων. θυμίζω (< μεταγ.
ἐνθυμίζομαι) αντικαθιστά το ἐνθυμῶ και το μεσαιων. φοβίζω το φοβῶ. Ακόμη και το
ρήμα λυποῦμαι σχημάτισε μεταβιβαστικό ρήμα λυπίζω που δεν κατόρθωσε όμως να
εκτοπίσει το λυπῶ στη ν.ε (βλ. Κριαρά 1969-2008: αντίστοιχα λήμματα).

3. Το υποσύστημα στις νεοελληνικές διαλεκτους/

ιδιώματα
Το μεσοπαθητικό κλιτικό σύστημα των συνηρημένων ρημάτων συνέχισε τις περαιτέρω
μεταβολές, που ξεκίνησαν από [-Συνοπτικό] [+Παρελθόν], [+Ενεργ. Φ.] κατά την ύστερη
μεσαιωνική εποχή, π.χ. (ἐ)κράτει(ε), (ἐ)κράτειες, (ἐ)κρατειέτε.8 Αν και οι τελευταίοι τύποι
δεν επικράτησαν, οδήγησαν σταδιακά στη διαμόρφωση του μεσοπαθητικού κλιτικού
παραδείγματος συνηρημένων ρημάτων της σύγχρονης Νέας Ελληνικής (Horrocks 2006:
461-462), όπως μαρτυρούν και οι πρώτες νεοελληνικές γραμματικές του Σοφιανού και
του Portius9:

7 Σε δημώδη κείμενα είναι σπάνιοι οι μεταβιβαστικοί τύποι, αν και βρίσκουμε ενεργητικές μετοχές σε
-ώντας (π.χ ἔκλαιε πικρῶς ἐνθυμώντας Αλ. Ε-F (Konst.), 78, 8), ο σχηματισμός των οποίων όμως
χαρακτηρίζει τα αποθετικά ρήματα (Λαβίδας-Παπαγγελή 2009: 930).
8 Σύμφωνα με τη δομιστική ανάλυση του Μπαμπινιώτη (1972:184-188), οι δομές -ι-έμαι
δημιουργήθηκαν από ουρανικόληκτα ρηματικά θέματα με το ενοποιημένο ΘΦ e/i. Το στοιχείο
της ουράνωσης θεωρήθηκε αρχικά τμήμα του ΘΦ. Κατόπιν, αφού επεκτάθηκε σ’ όλο το κλιτικό
παράδειγμα, με μετατόπιση των ορίων του μορφήματος πέρασε στο τμήμα του θέματος, ώστε τα
δύο θεμάτα [± Συνοπτικό] να καταστούν ισοσύλλαβα και φωνηεντόληκτα, π.χ. νικ-έται [nicéte] >
νικ-ιέται [nicéte] > νικι-έται [nicéte].
9 Τα κλιτικά παραδείγματα (i)-(ii) [-Συνοπτικό] [+Παρελθόν] [Μεσοπαθ. Φ.] από τις γραμματικές
Σοφιανού και Portius αντιστοίχως αφορούσαν μόνα τα ρήματα -ῶ (-εῖς, -εῖ), ενώ για το αντίστοιχο
κλιτικό παράδειγμα των συνηρημένων σε -ῶ (-ᾶς, -ᾶ), βλ. υποσημείωση 5.

Syntax - Morphology - Semantics 339

Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics

Πίνακας 4.
Οι δομές [-Συνοπτικό] [+Παρόν] των μεσοπαθητικών συνηρημένων ρ.

[-Συνοπτικό] [+Παρόν] [-Συνοπτικό] [+Παρόν] [-Συνοπτικό] [+Παρόν]

Πρώιμη Νέα Ελληνική Πρώιμη Νέα Ελληνική Σύγχρονη Νέα Ελληνική (iii)
(i) (ii) (βλ. σύγχρονες ν.ε.
(βλ. Σοφιανός) (βλ. Portius) γραμματικές)
-οῦ-μαι -ειοῦ-μαι -ι-έ-μαι
-ειέ-σαι -ειέ-σαι -ι-έ-σαι
-ειέ-ται -ειέ-ται -ι-έ-ται
-ού-μεσθα -ειού-μεσθεν -ι-ό-μαστε/-ιού-μαστε
-ειέ-στε -ειέ-στε -ι-έ-στε/ -ι-ό-σαστε
-οῦ-νται -ειοῦ-νται -ι-ού-νται

Σε πολλές νεοελληνικές διαλεκτικές ποικιλίες τα τέσσερα αυτά ρήματα

προσαρμόστηκαν μερικώς ή και ολικώς σε ένα από τα παραπάνω κλιτικά παραδείγματα.
Λόγω όμως έλλειψης χώρου, θα αρκεστούμε στην παράθεση παραδειγμάτων
προερχομένων από το αρχείο του ΙΛΝΕ. Συγκεκριμένα:
α. Οι μεσαιωνικοί τύπου 2.Εν./3.Εν. [-Συνοπτικό] [+Παρόν] σε -άσαι και -άται
αντιστοίχως και -άτο(ν) στο 3.Εν. [-Συνοπτικό] [+Παρελθόν] εμφανίζονται ευρύτατα σε
ιδιώματα και σε διαλέκτους. Ενδεικτικώς10:

(11α) κιουμ-άσαι [cumáse], κιουμ-άται [cumáte] Καλαβρία (Μπόβα)

(11β) φο’-άσαι [foáse], φο’-άται [foáte] Πόντος (Κερασούντα, Σάντα)
(11γ) ελυπ-άτον [elipáton] Κύπρος.

Στο αρχείο του ΙΛΝΕ δεν εντοπίσαμε για καμία γεωγραφική ποικιλία τύπους σε
-είσαι, -είται, και -είστε για το 2.Εν./3.Εν. και 2.Πληθ.
β. Σε αρκετά ιδιώματα -νότια και βόρεια– τα ρήματα θυμάμαι, λυπάμαι και φοβάμαι,
ακολούθησαν τις κυρίαρχες για τη ΝΕΚ μορφολογικές δομές σε -ι-έμαι, π.χ.:

(12α) θυμι-έμαι [θimɲéme] Ηλεία (Ήλις), Πρέβεζα (Πάργα), Κως, θυμι-έμι [θimɲémi]
Ιωάννινα (Αρτοπούλα), Γρεβενά (Δεσκάτη)
(12β) θυμι-έσαι [θimɲése] Παξοί, Αίγινα, θυμι-έσι [θimɲési] Ιωάννινα (Κόνιτσα)
(12γ) θυμι-έται [θimɲéte] Θεσπρωτία (Αυλότοπος), αθυμι-έτι [aθimɲéti]
Αιτωλοακαρνανία, θυμι-έτι [θimɲéti] Καστελόριζο
(12δ) θυμι-όμαστε [θimɲόmaste] Πρέβεζα (Πάργα)
(13α) φοβι-έμαι [fovjéme] Πρέβεζα (Πάργα)
(13β) φοβι-έσι [fovjési] Ιωάννινα (Λάκκα)

10 Για λόγους οικονομίας, παραθέτουμε σε κάθε αριθμημένο παράδειγμα διαλεκτικούς τύπους,

οι οποίοι είτε προέρχονται από την ίδια περιοχή και ανήκουν στο ίδιο κλιτικό παράδειγμα (βλ.
παραδείγματα 11α-11β) είτε διαφοροποιούνται γεωγραφικώς, αλλά έχουν κοινά τα χαρακτηριστικά
του χρόνου και του προσώπου (βλ. παραδείγματα 12α-17β).

340 Syntax - Morphology - Semantics

 Γεωργία Κατσούδα

(13γ) φοβι-ούντι [fovjúdi] Ήπειρος

(13δ) φοβι-ότανε [fovjόtane] Πρέβεζα (Πάργα)
(14α) λυπι-έμαι [lipçéme] Κεφαλληνία, λυπι-έμι [lipçémi] Ιωάννινα
(14β) λυπι-έσαι [lipçése] Απουλία (Μαρτάνο)
(14γ) λυπι-έται [lipçéte] Κεφαλληνία, Καστοριά (Βογατσικό), λυπι-έτι [lipçéti] Έβρος
(Μάνη)
(14δ) λυπι-έστε [lipçéste] Κεφαλληνία
(14ε) λυπι-ούνται [lipçúde] Πρέβεζα (Ριζοβούνιον), λυπι-ούντι [lipçúdi] Ιωάννινα
(Κόνιτσα), Κοζάνη (Δαμασκηνιά)
(14στ) λυπι-όταν [lipçόtan] Θεσπρωτία (Αυλότοπος).

γ. Εύκολα διαπιστώνει κανείς μελετώντας το ρηματικό σύστημα ιδιωμάτων και

διαλέκτων, ότι το ΘΦ μεταβάλλεται σε κάποια πρόσωπα σύμφωνα με το αντίστοιχο
ΘΦ άλλων προσώπων με παραδειγματική ισοπέδωση και χωρίς φωνολογικές εξαρτήσεις
(πρβλ. Ralli 2007)11. Εντύπωση κάνει η διαλεκτικώς μαρτυρημένη γενίκευση του <α>,
αναλογικά προς τα 1.Εν./2.Εν./3.Εν. & 2.Πληθ. [-Συνοπτικό] [+Παρόν] εις βάρος των
θεματικών φωνηέντων <ο> και <ου>, που μαρτυρεί την τάση επικράτησης αλλόμορφου
{-a} για το ρηματικό θέμα [-Συνοπτικό] μετά από μετατόπιση των ορίων του ρηματικού
και κλιτικού μορφήματος. Εντοπίσαμε τύπους με ΘΦ <α> για το 3. Πληθ. [-Συνοπτικό]
[+Παρόν] (βλ. 15α-15β), για το 3. Εν. [-Συνοπτικό] [+Παρελθόν] (βλ. 16α-16β) και για
το 3.Πληθ. [-Συνοπτικό] [+Παρελθόν] (βλ. 17α-17β):

(15α) φοβά-νται [fováde] Μεσσηνία (Ροδιά/ ΙΛΝΕ Λεντεκάδα), φουβά-d’ [fuvád]

Λάρισα (Κρυόβρυση)
(15β) κοιμά-dαι [cimáde] Μεσσηνία (Τριφυλία)
(16α) φουβά-ταν [fuvátan] Φθιώτιδα
(16β) κοιμά-τανι [cimátani] Φθιώτιδα, κ’μά-ταν [kmátan] Αιτωλοακαρνανία
(Ναύπακτος)
(17α) φοβά-νταν12 [fovádan] Πρέβεζα (Γοργόμυλος)
(17β) κοιμά-dανι [cimádani] Αιτωλοακαρνανία (Μπούκκα)

11 Η ισοπέδωση της αλλομορφίας στο θεματικό φωνήεν κινήθηκε προς διάφορες κατευθύνσεις
στις ν.ε. διαλεκτικές ποικιλίες, φαινόμενο που χρήζει ιδιαίτερης μελέτης. Ενδεικτικά, εντοπίσαμε
τύπους με ΘΦ <ου> στο 3.Εν. [-Συνοπτικό] [+Παρόν], π.χ. φο’ούται [foúte] Κάρπαθος (Όλυμπος/
ΙΛΝΕ Έλυμπος), με <ο> στο 1.Εν./ 2.Εν./3.Εν. [-Συνοπτικό] [+Παρόν], π.χ. φουβόμι [fuvόmi],
φουβόσι [fuvόsi], φουβότι [fuvόti] Λάρισα (Σκλήθρα).
12 Τόση εντύπωση προκαλεί ο τύπος που ο συλλογέας του υλικού σημείωσε sic μετά τον τύπο.

Syntax - Morphology - Semantics 341

Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics

4. Αιτίες μη περαιτέρω μεταπλασμού των 4

αποθετικών ρημάτων στη ΝΕΚ.

Ενώ ρήματα, όπως εκείνα στα παραδείγματα (3α), (4α), (4β), (4γ), είτε
προσαρμόστηκαν στο κυρίαρχο κλιτικό παράδειγμα -ι-έμαι της σύγχρονης ν.ε.
(π.χ. αρνιέσαι, απιλογιέσαι, παραπονιέται, κυνηγιέται) είτε υπό την λόγια επίδραση
διατηρήθηκαν σε -ούμαι/ -είσαι/ -είται κ.ο.κ. (π.χ. αρνούμαι, απολογούμαι,
παραπονούμαι), τα ρήματα θυμ-/ κοιμ-/ λυπ-/ φοβ-ούμαι δεν προσαρμόστηκαν σε
κανένα από τα παραπάνω δύο παραδείγματα. Αφού σχηματίστηκε και το 1.Εν. σε
-άμαι (θυμ-/ κοιμ-/ λυπ-/ φοβ-άμαι) κατά το 2.Εν./3.Εν. με παραδειγματική ισοπέδωση
(leveling), διαμορφώθηκε στη ΝΕΚ το παρακάτω ιδιαίτερο κλιτικό παράδειγμα:

Πίνακας 5.
Τα τέσσερα αποθετικά στη ΝΕΚ

[-Συνοπτικό][+Παρόν] [-Συνοπτικό][+Παρελθόν]
θυμά-/κοιμά-/λυπά-/φοβά-μαι & θυμ-/κοιμ-/λυπ-/
θυμ-/κοιμ-/λυπ-/φοβ-όμουν(α)
φοβ-ούμαι
θυμά-/κοιμά-/λυπά-/φοβά-σαι θυμ-/κοιμ-/λυπ-/φοβ-όσουν(α)

θυμά-/κοιμά-/λυπά-/φοβά-ται
θυμ-/κοιμ-/λυπ-/φοβ-όμαστε & θυμ-/κοιμ-/λυπ-/
φοβ-ούμαστε
θυμά-/κοιμά-/λυπά-/φοβά-στε & θυμ-/κοιμ-/λυπ-/
φοβ-όσαστε
θυμ-/κοιμ-/λυπ-/φοβ-ούνται & θυμ-/κοιμ-/λυπ-/
φοβ-όνται
θυμ-/κοιμ-/λυπ-/φοβ-όταν(ε)
θυμ-/κοιμ-/λυπ-/φοβ-όμασταν & θυμ-/κοιμ-/λυπ-/
φοβ-ούμασταν & θυμ-/κοιμ-/λυπ-/φοβ-όμαστε
θυμ-/κοιμ-/λυπ-/φοβ-όσασταν & θυμ-/κοιμ-/λυπ-/
φοβ-όσαστε
θυμ-/κοιμ-/λυπ-/φοβ-όνταν, θυμ-/κοιμ-/λυπ-/φοβ-
όντουσαν, θυμ-/κοιμ-/λυπ-/φοβ-ούνταν

Το ερώτημα που τίθεται είναι γιατί αυτή η ρηματική υποκατηγορία δεν προσαρμόστηκε
στο κλιτικό παράδειγμα του πίνακα 4 (iii) τόσο στη ΚΝΕ όσο και σε διαλεκτικές
ποικιλίες εκτός Ελλαδικού χώρου, σε περιοχές δηλ. μακριά από την επίδραση της
Κοινής (βλ. κεφ. 3.α); Ο Χατζιδάκις (1905: Α΄, 47) θεωρεί ότι τα ρήματα σε -ούμαι,
-άσαι, -άται προχώρησαν σε επιπλέον μορφολογική μεταβολή, για να διακρίνεται το
2.Πληθ. [-Συνοπτικό] [+Παρόν] [+Ενεργ. Φ.] από τον αντίστοιχο 3.Εν. [-Συνοπτικό]
[+Παρόν] [+Μεσοπαθ. Φ.], δηλ. κρατᾶτε= κρατᾶται αλλά κρατᾶτε ≠ κρατιέται. Μια
τέτοια διαφοροποίηση δεν απαιτούσαν τα αποθετικά ρήματα, γι’ αυτό και διατηρήθηκαν,
π.χ. παραπονούμαι (-ᾶσαι, -ᾶται), ἀρνοῦμαι (-ᾶσαι, -ᾶται)13, θυμοῦμαι. Ο Χατζιδάκις,
συνδέει δηλαδή την αποθετικότητα των ρημάτων με τη διατήρηση του μεσαιωνικού
κλιτικού παραδείγματος.

13 Οι συγκεκριμένοι τύποι μαρτυρούνται και στον Jannaris 1897: 218.

342 Syntax - Morphology - Semantics

 Γεωργία Κατσούδα

Όμως, επειδή, εκτός από τα θυμά-/ κοιμά-/ λυπά-/ φοβά-μαι, άλλα αποθετικά
ρήματα, όπως παραπονούμαι, αρνούμαι κ.ά., υπέστησαν περαιτέρω μεταβολή στη
ΝΕΚ, υποστηρίζουμε ότι η αποθετικότητα δεν ήταν ο μοναδικός λόγος διατήρησης του
μεσαιωνικού κλιτικού προτύπου.
Λέξεις του βασικού λεξιλογίου –των οποίων η κειμενική εμφάνιση είναι ιδιαίτερα
μεγάλη– δύσκολα υπόκεινται σε περαιτέρω αλλαγές (βλ. Bynon 1977: 42-43).
Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι στη λίστα Swadesh το κοιμάμαι εμπεριέχεται στις
100 συνηθέστερες λέξεις (http://en.wikipedia.org/wiki/ Swadesh_list#Shorter_lists).
Όμως στην Ελληνική δεν έχουν γίνει μέχρι σήμερα λεξικοστατιστικές μελέτες για το
βασικό λεξιλόγιο της από άποψη περιεχομένου14. Ωστόσο, τα αριθμητικά δεδομένα
από τη διαδικτυακή αναζήτηση του 1. Εν. των θυμάμαι, κοιμάμαι, λυπάμαι, φοβάμαι
στο www.google.gr –παρά τα μεθοδολογικά προβλήματα που χαρακτηρίζουν τέτοιες
αναζητήσεις (βλ. Τράπαλης-Οικονομίδης 2007: 4)– μαρτυρούν την ευρεία κειμενική
χρήση τους: λυπάμαι (1.120.000 εμφανίσεις), φοβάμαι (2.333.000 εμφανίσεις), κοιμάμαι
(690.000 εμφανίσεις), θυμάμαι (3.320.000 εμφανίσεις). Το παραπάνω πιθανόν να εξηγεί
τον μη περαιτέρω μεταπλασμό τους. Πάντως, και η αποθετικότητα των εν λόγω ρημάτων
πρέπει να έπαιξε με τη σειρά της σημαντικό ρόλο, αφού ενίσχυσε τη μορφολογική τους
απομόνωση και συνέβαλε στη διατήρηση του παλαιότερου κλιτικού παραδείγματος.

5. Τα τέσσερα αποθετικά στην αναδομημένη Β΄

Συζυγία της ΝΕΚ

Σύμφωνα με τους Μπαμπινιώτη (1972) και Κατσούδα (2007), στο πλαίσιο της
ολικής αναδόμησης του α.ε., η δυναμική {a}, μια από τις δυναμικές, σύμφωνα
με την δομιστική μελέτη των ρηματικών μεταπλασμών, οδήγησε σταδιακά στη
δημιουργία της πολυπληθούς ρηματικής κατηγορίας -άω, που απορρόφησε ρήματα
διαφορετικών ρηματικών τάξεων της α.ε., π.χ. πετά-ννυ-μι> πετά-ω, κρατ-έω>
κρατά-ω, μεθύ-ω> μεθά-ω. Σε αντιδιαστολή προς τα συμφωνόληκτα θέματα των
ρημάτων σε -ω, που αποτελούν την Α΄ συζυγία, ή την Κλιτική Τάξη 1 (ΚΤ1) σύμφωνα
με την Ράλλη (2005: 133)15, τα -άω ρήματα της Β1 συζυγία –ή της Κλιτικής Τάξη
2 (ΚΤ2) σύμφωνα με τη Ράλλη (2005: 133-136)– διαθέτουν φωνηεντόληκτα θέματα
και χαρακτηρίζονται από αλλομορφική ποικιλία Χ(α) ~ Χφωνήεν, για τις δομές

14 Οι ελληνικές λεξικοστατιστικές έρευνες μελετούν συνήθως τη συχνότητα εμφάνισης των

λέξεων. Π.χ. στις 100 πιο συχνές λέξεις του ΕΘΕΓ ανήκουν λέξεις, όπως και, εγώ, θα, μπορώ, λέγω
αλλά και λέξεις όπως κυβέρνηση, πολιτική, Ελλάς, δίδω, χρόνιος κ.ά.
15 Σύμφωνα με τη Ράλλη (2005: 132), ο νόμος προσδιορισμού συνεμφανιζόμενων χαρακτηριστικών
όπου ένα ρηματικό θέμα στερείται ή μη συστηματικής αλλομορφικής ποικιλίας, καθιστά προβλέψιμη
μια ρηματική τάξη.

Syntax - Morphology - Semantics 343

Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics

[-Συνοπτικό] [+Ενεργητ. Φ.] και [+Συνοπτικό] [+Ενεργητ. Φ.] αντιστοίχως, π.χ.

αγαπά-ω/αγαπ-ώ: αγάπα(γ)-α/αγαπ-ούσα: αγάπη-σα. Τη Β2 συζυγία –ή την Κλιτική Τάξη
2β (ΚΤ2β) σύμφωνα με τη Ράλλη ό.π. – αποτελούν ρήματα με αλλομορφική ποικιλία Χ
~ Χφωνήεν, για τις δομές [-Συνοπτικό] [+Ενεργητ. Φ.] και [+Συνοπτικό] [+Ενεργητ. Φ.]
αντιστοίχως, π.χ. θεωρ-ώ: θεωρ-ούσα: θεώρη-σα.
Τα 4 ρήματα, όπως φάνηκε από τη διαχρονική τους μελέτη, αν και [-λόγια] δεν
μεταπλάστηκαν τελικώς σε -ι-έμαι στη ΝΕΚ πιθανόν για τους λόγους που είδαμε
παραπάνω. Εντούτοις, η δυναμική {a}, που δημιούργησε τη Β1 συζυγία, είναι εμφανής
στο συγκεκριμένο υποσύστημα, καθώς το <α> επικρατεί σε τέσσερα πρόσωπα του
κλιτικού παραδείγματος [-Συνοπτικό] [+Παρόν] και απ’ ό,τι φαίνεται, και από το
διαλεκτικό υλικό (βλ. παραπάνω 3γ.), αυτό τείνει να επικρατήσει και στους υπόλοιπους
τύπους του [-Συνοπτικού] [+Παρόν/+Παρελθόν].
Αν συγκρίνουμε μάλιστα το κλιτικό παράδειγμα του υποσυστήματος [-Συνοπτικό]
[+Παρόν] [+ Μεσοπαθ. Φ.] με το κλιτικό παράδειγμα της Β1 συζυγίας, [-Συνοπτικό]
[+Παρόν] [+ Ενεργ. Φ.] (βλ. Πίνακα 6), παρατηρούμε παρόμοια κατανομή της
αλλομορφικής ποικιλίας του θέματος [-Συνοπτικό]. Εξάλλου, παρατηρούμε την ίδια
αλλομορφική ποικιλία του ρηματικού κλιτικού επιθήματος, συγκρίνοντας τις δομές
[-Συνοπτικό] [+Παρελθόν] [+Μεσοπαθ. Φ.] του υποσυστήματος με τις αντίστοιχες της
Β1 συζυγίας.

Πίνακας 6.
Σύγκριση δομών των τεσσάρων αποθετικών με τη Β1 συζυγία

[+ Ενεργ. Φ.] [+Μεσοπαθ. Φ.]

[+ Μεσοπαθ. Φ.] [-Συνοπτικό]
[-Συνοπτικό] [-Συνοπτικό]
[+Παρόν] [+Παρόν] [+Παρελθόν] [+Παρελθόν]

Ι ΙΙ Ι ΙΙ

αγαπά-ω/ αγαπ-ώ θυμά-μαι/ θυμ-ούμαι αγαπι-όμουν θυμ-όμουν

αγαπά-ς θυμά-σαι αγαπι-όσουν θυμ-όσουν

αγαπά-(ει) θυμά-ται αγαπι-όταν θυμ-όταν

αγαπι-όμασταν/ θυμ-όμασταν/ θυμ-
αγαπά-με/ αγαπ-ούμε θυμ-όμαστε
αγαπι-όμαστε όμαστε
αγαπι-όσασταν/ θυμ-όσασταν/ θυμ-
αγαπά-τε θυμά-στε/ θυμ-όσαστε
αγαπι-όσαστε όσαστε
αγαπι-όνταν/ αγαπι-
θυμ-όνταν/ θυμ-
αγαπά-νε/ αγαπ-ούν(ε) θυμ-ούνται όντουσαν/ αγαπι-
όντουσαν/ θυμ-ούνταν
ούνταν

Από τα παραπάνω, υποστηρίζουμε ότι το υποσύστημα των τεσσάρων αυτών ρημάτων

είναι αποτέλεσμα της ίδιας δυναμικής {a} που οδήγησε στη δημιουργία φωνηεντόληκτων
θεμάτων [-Συνοπτικό]. Επομένως, το <α> που εμφανίζεται στον 1. Εν./2. Εν./3.Εν. και
2.Πληθ. δεν ανήκει στο κλιτικό επίθημα, όπως υποστηρίζουν οι Κλαίρης-Μπαμπινιώτης
(2005: 522), αλλά ανήκει στο ρηματικό θέμα. Δεδομένου ότι το κλιτικό παράδειγμα

344 Syntax - Morphology - Semantics

 Γεωργία Κατσούδα

των ρημάτων -άμαι εμφανίζει ίδια αλλομορφική κατανομή με τα ρήματα σε -άω, (Χ(α)
~ Χ(φωνήεν), π.χ. αγαπ(ά)-ω ~ αγάπη-σα // θυμά-μαι κ. θυμ-ούμαι ~ θυμή-θη-κα) το
ρηματικό υποσύστημα των ρημάτων σε -άμαι μπορεί να ενταχθεί ως υποομάδα της Β1
συζυγίας (ή της ΚΤ2 σύμφωνα με τη Ράλλη 2005).

6. Το υποσύστημα σε ν.ε. γραμματικές και λεξικά

6.1. Ως προς τη γραμματική κατηγοριοποίησή τους

α) Σύμφωνα με τη Γραμματική Τριανταφυλλίδη ([1941] 1996: 337, 340) η συγκεκριμένη
υποομάδα ρημάτων εντάσσεται στη Β2 συζυγία της παθητικής φωνής. Μετά το κλιτικό
παράδειγμα του θεωρώ-θεωρούμαι (-είσαι, -είται κ.ο.κ.) βρίσκουμε το αντίστοιχο
αυτού του υποσυστήματος. Αν και ήδη έχουν συνταχθεί αρκετά σύγχρονα εγχειρίδια
γραμματικής, η συγκεκριμένη κατηγοριοποίηση υιοθετείται και από σύγχρονα
γλωσσικά εγχειρίδια της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης16, β) Αντιθέτως, η γραμματική
Κλαίρη-Μπαμπινιώτη (2005: 522), Holton-Mackridge-Warburton (1999: 146-148),
Χατζησαββίδης (2009: 251-253), Χατζησαββίδης-Χατζησαββίδου (2009), χαρακτηρίζουν
τα τέσσερα ρήματα ως αποθετικά της Β΄ συζυγίας, χωρίς να αξιοποιούνται πλήρως όλα
αυτά τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του υποσυστήματος, που θα οδηγούσαν στην
ένταξή του σε συγκεκριμένη ρηματική τάξη.
Οι παραπάνω κατηγοριοποιήσεις δεν ικανοποιούν ιστορικά, μορφολογικά αλλά και
παιδαγωγικά-διδακτικά κριτήρια. Συγκεκριμένα, οι εν λόγω προτάσεις κατηγοριοποίησης:
1. από διαχρονική άποψη, αδυνατούν να αποτυπώνουν σωστά το αποτέλεσμα των
μεταπλαστικών διαδικασιών που υπέστη η υποκατηγορία των -άμαι ρημάτων. Βάσει όσων
είπαμε παραπάνω, το θέμα των φοβούμαι, λυπούμαι, (εν)θυμούμαι υπέστη μεταπλασμό.
Μετά από έναν αλλοκατηγοριακό όμως μεταπλασμό17, όπως συνέβη εν προκειμένω, το
μεταπλαστικό προϊόν αλλάζει κλιτική κατηγορία. Έτσι, από τη στιγμή που τα τέσσερα
ρήματα μεταπλάστηκαν με εμφανή τη δυναμική {a} σε τέσσερα πρόσωπα (1.Εν./2.Εν./3.
Εν. & 2.Πληθ.) (βλ. παραπάνω), δεν εξακολουθούν να ανήκουν στην τάξη των -ώ (-είς,
-εί)/-ούμαι ρημάτων. Αυτό ισχύει πολύ περισσότερο για το ρήμα κοιμάμαι, το οποίο και
προ μεταπλασμού δεν ανήκε στην κλιτική τάξη των -ώ (-είς, -εί)/-ούμαι ρημάτων.
2. Δεν περιγράφουν σε συγχρονικό επίπεδο την αλλομορφική ποικιλία του

16 Η κατηγοριοποίηση των συζυγιών και του υποσυστήματος των τεσσάρων αποθετικών ρημάτων
στο βιβλίο του μαθητή της Νεοελληνικής Γλώσσας Β΄ Γυμνασίου (: 51) βασίζεται στη γραμματική
Τριανταφυλλίδη, βλ. http://www.pi-schools.gr/books/gymnasio/.
17 Για τον όρο, βλ. Κατσούδα 2007: 50-51.

Syntax - Morphology - Semantics 345

Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics

υποσυστήματος. Όπως ήδη υποστηρίξαμε, το υποσύστημα των ρημάτων -ά-μαι έχει

παρόμοια αλλομορφική κατανομή με τα ρήματα της Β1 συζυγίας (ΚΤ2 σύμφωνα με
τη Ράλλη). Θα μπορούσε κάποιος να προβάλει ως αντεπιχείρημα ότι τύποι 1.Εν. (θυμ-/
κοιμ-/λυπ-/φοβ-ούμαι) και 3.Πληθ. (θυμ-/κοιμ-/λυπ-/φοβούνται) ακολουθούν το κλιτικό
πρότυπο της Β2 συζυγίας (ΚΤ2β σύμφωνα με τη Ράλλη). Αυτό εύκολα μπορούμε να το
αντικρούσουμε: καταρχάς, οι τύποι -ούμαι και -ούνται δεν είναι οι μοναδικοί. Αντιθέτως
είναι παράλληλοι τύποι που συνυπάρχουν με τους αντίστοιχους -άμαι και -όνται, οι
οποίοι δεν απαντούν αντιστοίχως στο κλιτικό παράδειγμα του θεωρούμαι. Επίσης, μην
ξεχνάμε ότι ακόμη και η ίδια η Β1 συζυγία διαθέτει παράλληλους τύπους στο 1.Πληθ.
και στο 3.Πληθ., οι οποίοι συμπίπτουν μορφολογικώς με τους αντίστοιχους της Β2
συζυγίας, αγαπά-με // αγαπ-ούμε (= θεωρ-ούμε), αγαπά-νε // αγαπ-ούν (= θεωρ-ούν).
3. Έχουν μειονεκτήματα και από παιδαγωγική-διδακτική άποψη, επειδή οι μαθητές
διδάσκονται ότι το χαρακτηριστικό φωνήεν της πρώτης τάξης είναι το <α> ενώ της
δεύτερης το <ει>. Επειδή, σύμφωνα με όσα υποστηρίξαμε στο κεφ. 5, το υποσύστημα
των τεσσάρων αυτών ρημάτων [+Μεσοπαθητ. Φ.] εμφανίζει την αλλομορφική κατανομή
Χ(α) (θυμά-μαι/θυμ-ούνται) ~ Χφωνήεν (θυμή-θηκ-α), καλό είναι να ενταχθεί ως
υποκατηγορία στην Β1 συζυγία (ΚΤ2 τάξη στη Ράλλη), όπως έχει ήδη προταθεί από την
Κατσούδα (200911: 194).
Τα οφέλη μιας τέτοιας κατηγοριοποίησης είναι πολλά, γιατί 1. διαχρονικώς,
αποτυπώνεται καλύτερα το αποτέλεσμα της μορφολογικής μεταβολής που υπέστησαν
αυτά τα 4 [-λόγια] ρήματα 2. σε συγχρονικό επίπεδο περιγράφεται καλύτερα η
αλλομορφική κατανομή, 3. παιδαγωγικώς-διδακτικώς βοηθά τους μαθητές να εντάξουν
το υποσύστημα σε ένα γενικότερο σύστημα που εμφανίζει το χαρακτηριστικό {a} στο
ρηματικό θέμα [-Συνοπτικό].

6.2. Ως προς τη λημματογράφησή τους

Το σημαντικότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε ως προς τη λημματογράφηση των
ρημάτων σε -άμαι είναι ποια είναι η λέξη-κεφαλή του λήμματος.
Τα ΝΕΛ (1995), ΛΚΝ (20077) όσο και το ΛΝΕΓ (20022) εντάσσουν το λυπάμαι/
λυπούμαι σε λήμμα όπου λέξη-κεφαλή τίθεται ο τύπος λυπώ. Μια τέτοια λημματογράφηση
δεν μπορεί όμως να ισχύσει, καθώς το ρ. λυπάμαι, όπως άλλωστε είδαμε και παραπάνω,
διατήρησε την αποθετικότητά του από την α.ε. μέχρι και σήμερα. Το λυπώ είναι το
μεταβιβαστικό ρήμα του λυπάμαι και λειτουργεί σημασιολογικά όπως ακριβώς τα
κοιμίζω, θυμίζω και φοβίζω των αντίστοιχων αποθετικών ρημάτων κοιμάμαι, θυμάμαι
και φοβάμαι, τα οποία λημματογραφούνται χωριστά.
Εξάλλου, το λήμμα, μιας κλιτής λέξης περιλαμβάνει όλο το σύνολο των τύπων που
ανήκουν σε ένα κοινό κλιτικό παράδειγμα: τόσο το λύνω, λύνεις, λύνει, όσο το λύνομαι,
λύνεσαι κ.ο.κ. ανήκουν στην Α΄ συζυγία (ΤΚ1 στη Ράλλη). Το παραπάνω δεν ισχύει
στην περίπτωση των ρημάτων λυπώ και λυπάμαι, γιατί, εκτός του ότι και τα δύο είναι
μεταβατικά, δεν ανήκουν στην ίδια ρηματική τάξη. Και τα δύο ανήκουν στη Β΄ συζυγία,

346 Syntax - Morphology - Semantics

 Γεωργία Κατσούδα

αλλά το πρώτο κλίνεται κατά τη Β2 (ΤΚ2β στη Ράλλη) και το δεύτερο, κατά τη Β1
συζυγία (ΤΚ2 στη Ράλλη). Το ΛΝΕΓ (20083) διορθώνει την προηγούμενη έκδοσή του
(20022), συντάσσοντας δύο διαφορετικά λήμματα για το ρήμα λυπώ και το λυπάμαι.
Δεδομένου ότι τα ρήματα σε -ά-μαι διαθέτουν και διτυπίες, πρόσθετο πρόβλημα
της λημματογράφησης είναι ποιος τύπος θα τεθεί ως λέξη-κεφαλή.Όπως φαίνεται στον
παρακάτω πίνακα, τα νεοελληνικά λεξικά τοποθετούν το ίδιο τύπο ως λέξη-κεφαλή μόνο
στο λήμμα κοιμάμαι:

Πίνακας 7.
Η λημματογράφηση των τεσσάρων αποθετικών σε λεξικά της ΝΕΚ
ΝΕΛ (1995) θυμούμαι & θυμάμαι κοιμάμαι & κοιμούμαι φοβούμαι & φοβάμαι

ΛΚΝ (20077) θυμάμαι & θυμούμαι κοιμάμαι & κοιμούμαι φοβούμαι & φοβάμαι

ΛΝΕΓ (2002 ) 2
θυμάμαι & θυμούμαι κοιμάμαι & κοιμούμαι φοβούμαι & φοβάμαι
(υποτεταγμένο) (υποτεταγμένο) (υποτεταγμένο)
ΛΝΕΓ (20083 και θυμάμαι & θυμούμαι κοιμάμαι & κοιμούμαι φοβάμαι & φοβούμαι
20124) (υποτεταγμένο) (υποτεταγμένο) (υποτεταγμένο)

Η λημματογράφηση των ΝΕΛ (1995), ΛΚΝ (20077) και ΛΝΕΓ (20022) δεν στηρίζεται
σε δεδομένα των σύγχρονων σωμάτων κειμένων (ΕΘΕΓ, ΣΕΚ). Αναζητήσαμε τους
τύπους -άμαι και -ούμαι στο σώμα κειμένο του ΕΘΕΓ και του ΣΕΚ. Τα αποτελέσματα
της αναζήτησης αποδεικνύουν την αριθμητική υπεροχή των τύπων σε -άμαι:

Πίνακας 8.
Δεδομένα από ΕΘΕΓ (Ε) και ΣΕΚ (Σ)

Τύποι Ε % Σ % Τύποι Ε % Σ %

κοιμάμαι 54 97, 73 47 90,38 λυπάμαι 647 79,28 84 79,28

κοιμούμαι 3 2,27 5 9,62 λυπούμαι 169 20,72 54 20,72

θυμάμαι 1806 97,41 386 89,55 φοβάμαι 1079 75,87 239 79,66

θυμούμαι 48 2,59 45 10,45 φοβούμαι 343 24,13 61 20,34

Βάσει των παραπάνω δεδομένων, θεωρούμε ότι πρέπει να λημματογραφούνται οι

τύποι σε -άμαι και να ακολουθούν οι διτυπίες σε -ούμαι ή να αποτελούν υποτεταγμένα
λήμματα, όπως ήδη κάνει το ΛΝΕΓ (20083 και 20124).

7. Συμπεράσματα-Λύσεις
Η παρακολούθηση της μορφολογικής μεταβολής μέσα στο πλαίσιο της αναδόμησης
των ρημάτων σε -ῶ, τα δεδομένα από διαλεκτικές ποικιλίες και υλικό από τα σύγχρονα
σώματα κειμένων μάς προσφέρουν μια ολοκληρωμένη εικόνα του ν.ε. υποσυστήματος

Syntax - Morphology - Semantics 347

Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics

αποθετικών ρημάτων της Β΄ συζυγίας, που επιτρέπει να προτείνουμε λύσεις για την
σωστότερη από ιστορική, μορφολογική και παιδαγωγική άποψη κατηγοριοποίηση και
λημματογράφησή του στις σύγχρονες ν.ε. γραμματικές και λεξικά.
Επομένως, τα εγχειρίδια γραμματικής θα πρέπει να συσχετίζουν το ρηματικό
υποσύστημα των ρημάτων σε -άμαι με τα ρήματα σε -άω. Αν δεν ακολουθούν την
ταξινόμηση της Ράλλη (2005), αλλά διατηρούν κατηγοριοποιήσεις σε συζυγίες και
τάξεις, καλό θα ήταν να θεωρήσουν αυτά τα αποθετικά ρήματα σε υποκατηγορία
της Β1 συζυγίας (ρήματα σε -άω), κατηγοριοποίηση που έχει ήδη προταθεί από την
Κατσούδα (200911: 194). Αλλά και λεξικογραφικώς, οφείλουμε να λάβουμε υπ’ όψιν μας
συγκεκριμένα κριτήρια για την ορθότερη λημματογράφησή τους. Βάσει των ποσοτικών
δεδομένων που προκύπτουν από τα σύγχρονα σώματα κειμένων, πρέπει να προταχθούν
ως λέξεις-κεφαλές οι τύποι σε -άμαι που υπερέχουν αριθμητικώς και να υποταχθούν
οι αντίστοιχοι σε -ούμαι, οι οποίοι χαρακτηρίζονται από σαφώς μικρότερη κειμενική
εμφάνιση. Από την άλλη, συγκεκριμένα σημασιοσυντακτικά χαρακτηριστικά, όπως
η αποθετικότητά τους και η μεταβατικότητά τους, αλλά και μορφολογικά κριτήρια
επιβάλλουν τη χωριστή λημματογράφηση των τεσσάρων αυτών ρημάτων από τα
αντίστοιχα μεταβιβαστικά ρήματά τους.

348 Syntax - Morphology - Semantics

 Γεωργία Κατσούδα

Βιβλιογραφία
Bynon, T. 1977. Historical linguistics. Cambridge: Cambridge University Press.

Θεοφανοπούλου, Δ. 1982. Τα μέσα ρήματα της Νέας Ελληνικής: μερικές προκαταρκτικές

παρατηρήσεις στο σύστημα των διαθέσεων. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα, Πρακτικά
της 2ης Ετήσιας Συνάντησης του Τμήματος Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του
Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. (4-6 Μαΐου 1981), 51-78. Θεσσαλονίκη:
Αφοί Κυριακίδη.

Germano, G. [1622] 1907. Vocabolario italiano et greco. Ρώμη: H. Pernot.

Holton, D., P. Mackridge και Ε. Φιλιππάκη-Warburton. 1999. Γραμματική της Ελληνικής

Γλώσσας (μετάφρ. Β. Σπυρόπουλος). Αθήνα: Πατάκης.

Horrocks, G. 2006. Ελληνικά. Ιστορία της γλώσσας και των ομιλητών της (μετάφρ. Μ.
Σταύρου και Μ. Τζεβελέκου). Αθήνα: Εστία [Greek: A History of the Language and its
Speakers, Longman 1997].

Iνστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Mανόλη Tριανταφυλλίδη). 20077. Λεξικό

της Kοινής Nεοελληνικής. Θεσσαλονίκη: Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
=ΛΚΝ

Jannaris, A. 1897. An Historical Greek Grammar. Hildesheim- Zürich-New York: Georg

Olms.

Jeffreys, E. 1998. Digenis Akritis. The Grottaferrata and Escorial versions [Cambridge
Medieval Classics 7, 238-374]. Cambridge: Cambridge University Press. = Διγ. (Jeffr.)

Κατσούδα, Γ. 2007. Ρηματικοί Μεταπλασμοί (Μεταδομήσεις ενεστωτικού και αοριστικού

θέματος), Διδακτορική Διατριβή. Αθήνα: Βιβλιοθήκη της Σοφίας Σαριπόλου. Εθνικό και
Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Φιλοσοφική Σχολή.

Syntax - Morphology - Semantics 349

Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics

Κατσούδα, Γ. 200911. Σύγχρονη πρακτική γραμματική τσέπης. Αθήνα: Άγκυρα.

Kλαίρης, X. και Γ. Μπαμπινιώτης (Σε συνεργασία με τους A. Mόζερ, A. Mπακάκου-

Oρφανού, Σ. Σκοπετέα). 2005. Γραμματική της Nέας Eλληνικής, Δομολειτουργική-
Eπικοινωνιακή. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Kριαράς, E. 1969-2011. Λεξικό της Mεσαιωνικής Eλληνικής Δημώδους Γραμματείας, τ.

A΄-ΙΖ΄ Θεσσαλονίκη.

Kριαράς, E. 1995. Νέο Ελληνικό Λεξικό της Σύγχρονης Eλληνικής Δημοτικής Γλώσσας.
Αθήνα: Eκδοτική Aθηνών. =ΝΕΛ

Λαβίδας, Ν. και Δ. Παπαγγελή. 2009. Αποθετικότητα, μη παρεμφατικότητα και χρόνος

στην Ελληνική. Στα Πρακτικά του 8ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας
(Ιωάννινα, 29 Αυγούστου - 2 Σεπτεμβρίου 2007), 926-940 (http://www.linguist-uoi.gr/
cd_web/docs/greek/024_lavidasICGL8_OK.pdf).

Lavidas, N. και D. Papangeli. 2007. Deponency in the Diachrony of Greek. In the

Proceedings of the British Academy 145, 97-126.

Liddell, H.G. και R. Scott. 19969. Greek-English Lexicon (with a revised supplement)
(Ninth edition with Revised Supplement by H. Stuart Jones και R. McKenzie). Oxford:
Clarendon Press.

Mandilaras, B. 1973. The verb in the Greek non-literary papyri. Athens: Ministry of
Culture and Science.

Mπαμπινιώτης, Γ. 1972. Tὸ Ρῆμα τῆς Ἑλληνικῆς (Δομικαὶ ἐξελίξεις καὶ συστηματοποίησις

τοῦ ρήματος τῆς Ἑλληνικῆς [Ἀρχαίας καὶ Nέας]). Ἀθήνα.

Mπαμπινιώτης, Γ. 1998, 20022, 20083, 20124. Λεξικό της Nέας Eλληνικής Γλώσσας.
Aθήνα: Κέντρo: Λεξικολογίας. =ΛΝΕΓ

Ortolá-Salas, F.J. 1998. Florio y Platzia Flora: una novela bizantina de época paleólogica
[Nueva Roma 6, 108-202 Madrid: Universidad de Cádiz. = Φλώρ. (Ortolá)

Portius, S. [1638] 1889. Grammatica linguae grecae vulgaris. Εκδ. W. Meyer. Paris:
Vieweg.

Ράλλη, Α. 2005. Μορφολογία. Αθήνα: Πατάκης.

350 Syntax - Morphology - Semantics

 Γεωργία Κατσούδα

Ralli, A. 2007. On the role of Allomorphy in Inflectional Morphology: Evidence from

Dialectal Variation. In G. Sica (ed.), Open problems in Linguistics and Lexicography.
Milano: Polimetrica.

Σοφιανός, Ν. 18742. Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης = Grammaire du grec
vulgaire et trduction en grec vulgaire du traité de Plutarque sur l’education des enfants.
Εκδ. É. Legrand. Παρίσι: Maisonneuve.

Τράπαλης, Γ. και Α. Οικονομίδης. 2007. Κριτήρια επιλογής παραδειγμάτων στα

μονόγλωσσα λεξικά. Στα Πρακτικά του 7ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας
(8-10 Σεπτεμβρίου 2005), Πανεπιστήμιο York, 1-13 (http://icgl7.icte.uowm.gr/
Trapalis&Oikonomidis.pdf).

Tριανταφυλλίδης, Μ. [1941] 1996. Νεοελληνική Γραμματική (της δημοτικής). (ανατύπωση

της έκδοσης του ΟΕΣΒ (1941) με διορθώσεις). Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη
[Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών].

Χατζησαββίδης, Σ. και Α. Χατζησαββίδου 2009. Γραμματική της Νέας Ελληνικής

γλώσσας Α΄, Β΄, Γ΄ Γυμνασίου. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.

Χατζησαββίδης, Σ. 2009. Γραμματική της Νέας Ελληνικής. Θεωρητικές Βάσεις και

Περιγραφή. Τόμος Α΄ (Φωνητική-Φωνολογία-Μορφολογία). Θεσσαλονίκη: Βάνιας.

Χατζιδάκις, Γ. 1905. Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα, τ. Α΄. Ἀθῆναι.

Σώματα κειμένων

www.ilsp.gr (Eθνικός Θησαυρός Ελληνικής Γλώσσας = ΕΘΕΓ)

www.sek.edu.gr (Σώμα Ελληνικών Κειμένων= ΣΕΚ).

Syntax - Morphology - Semantics 351

Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics

352