Biologija 8 Rješenja PDF

Marijana Bastić
Valerija Begić
Daniela Novoselić
Marija Popović
BIOLOGIJA 8
RADNA BILJEŽNICA IZ BIOLOGIJE ZA OSMI RAZRED OSNOVNE ŠKOLE
1. izdanje
Zagreb, 2014.
Nakladnik
ALFA d.d.
Zagreb
Nova Ves 23a
Za nakladnika
Miro Petric
Urednica
mr. sc. Daniela Novoselić
Recenzenti
dr. sc. Zvonimir Užarević
Silvija Kovačić Čengija, prof.
Likovna urednica
Irena Lenard
Lektorica i korektorica
Kristina Ferenčina
Likovno i grafičko oblikovanje

Darija Vuković
Ilustratorica
Gordana Jerabek
Fotografije
Damir Repić
Zlatko Novoselić
arhiva
© ALFA d. d. Zagreb, 2014.

Nijedan dio ove radne bilježnice ne smije se umnožavati, fotokopirati, ni na bilo koji drugi način
reproducirati bez nakladnikova pismenog dopuštenja.
Radna bilježnica uvrštena je u Katalog odobrenih udžbenika rješenjem Ministarstva znanosti, obrazovanja
i sporta Republike Hrvatske:
KLASA: UP/I-602-09/14-01/00029
URBROJ: 533-26-14-0002, od 15. svibnja 2014.
CIP zapis dostupan u računalnome katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 881075.
Grafička priprema
Studio za grafički dizajn Alfa
Tisak
ZRINSKI d. d., Čakovec
Draga učenice, dragi učeniče,
ova radna bilježnica čini cjelinu s udžbenikom. Sadrži različite zadatke i praktične radove koji će ti omogućiti
ponavljanje i usložnjavanje usvojenih znanja.
Zadatci u radnoj bilježnici su različitih tipova (redanja, povezivanja, nadopunjavanja i dr.) te različite težine
(od vrlo jednostavnih do složenih problemskih zadataka). Samostalno rješavanje zadataka pridonijet će
stjecanju trajnih znanja i stvaranju veze sa svakodnevnim životom i neposrednim okolišem u kojem živiš.
Svaka nastavna tema završava zadatkom „Propitaj svoje znanje” koji je oblikovan kao mapa međusobno
povezanih pojmova (konceptna mapa). Rješavanje konceptne mape pomoći će ti da lakše razumiješ
veze između pojmova koje si usvojio/usvojila tijekom obrade prethodne, ali i drugih nastavnih tema te
da usvojeno znanje sažmeš u jednu cjelinu. Ona će ti pomoći da veliki broj usvojenih činjenica povežeš u
logični slijed, a kada je riješiš, može ti poslužiti kao dio pripreme i ponavljanja za ispit znanja.
Želimo ti puno uspjeha u rješavanju zadataka u ovoj radnoj bilježnici.

Autorice
Sadržaj
I. Srodnost, raznolikost i nasljeđivanje
1. Srodnost i raznolikost živih bića . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2. Nespolno i spolno razmnožavanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
3. Biološko nasljeđivanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
4. Molekula DNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
II. Sastav tijela, razmnožavanje i razvitak

1. Građa i funkcija čovjekova organizma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2. Građa i uloge spolnih organa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
3. Začeće i razvitak djeteta prije rođenja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
4. Od rođenja do smrti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
5. Živi zdravo – čuvaj zdravlje spolnih organa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
III. Sustav organa za kretanje

1. Kostur čovjeka i veze među kostima. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
2. Građa i kemijski sastav kostiju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
3. Mišići . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
4. Živi zdravo – čuvaj zdravlje sustava organa za kretanje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
IV. Živčani sustav, osjetila i hormoni

1. Živčana stanica i živac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2. Živčani sustav . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
3. Mozak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
4. Leđna moždina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
5. Živi zdravo – čuvaj zdravlje živčanog sustava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
6. Nikotinizam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
7. Alkoholizam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
8. Narkomanija. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
9. Osjetilo vida. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
10. Živi zdravo – čuvaj zdravlje očiju i vid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
11. Osjetilo sluha i ravnoteže. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
12. Živi zdravo – čuvaj zdravlje uha i sluh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
13. Ostala osjetila . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
14. Hormonska regulacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
V. Sustav organa za krvotok, obranu i disanje
1. Krv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
2. Srce i optok krvi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
3. Živi zdravo – čuvaj zdravlje krvi, krvnih žila i srca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
4. Limfa i limfni sustav. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
5. Obrana organizma od bolesti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
6. Organi za disanje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
7. Organi za glas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
8. Živi zdravo – čuvaj zdravlje dišnog sustava. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
VI. Probavni sustav

1. Građa i uloga probavnog sustava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
2. Izmjena tvari, protok energije i pravilna prehrana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
3. Živi zdravo – čuvaj zdravlje probavnog sustava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
VII. Sustav organa za izlučivanje

1. Sustav organa za izlučivanje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
2. Koža . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
VIII. Evolucija čovjeka

1. Podrijetlo i evolucija čovjeka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
1. SRODNOST I RAZNOLIKOST ŽIVIH BIĆA
1. Promotri slike organizama i za svaku vrstu napiši tražene podatke na prazne crte.
a. ime vrste
b. skupinu kojoj pripada
c. naziv jednog srodnog organizma
medvjed
a. ________________________________________________________________ hrast
a. ________________________________________________________________ papučica
a. ________________________________________________________________
sisavci
b. ________________________________________________________________ kritosjemenače
b. ________________________________________________________________ praživotinje
b. ________________________________________________________________
vuk
c. ________________________________________________________________ bukva
c. ________________________________________________________________ euglena
c. ________________________________________________________________
2. Temeljem promatranja priložene sheme odgovori na pitanja.

sisavci
ribe vodozemci gmazovi
ovojnica
jaja
a. U prazne oblike upiši nazive pojedine skupine kralježnjaka kojoj pripada vrsta sa slike.
Slijedi primjer sljepulja – kružnouste.
nedostaju ptice.
b. Koja skupina kralježnjaka nedostaje na prikazanoj shemi? _____________________________________________________________________________________________
kralježnice.
c. Koji organ osigurava potporu tijela svim kralježnjacima? ________________________________________________________________________________________________
6 Srodnost, raznolikost i nasljeđivanje

d. Jesu li svi kralježnjaci međusobno srodni ili slični?
Kralježnjaci su međusobno srodni.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
e. Što su mogući uzroci razlika u građi tijela kralježnjaka?

Razlika u građi tijela je nastala zbog prilagodbe uvjetima života na staništu.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Temeljem promatranja priložene sheme hranidbene mreže otvorenog mora odgovori na pitanja.
a. Izdvoji po jedan primjer organizama:
1. koji su slični, ali nisu srodni
Dupina i morski pas / tuna
_____________________________________________________________________________________________________________
2. koji su srodni i slični

Sipa i hobotnica
_____________________________________________________________________________________________________________
3. koji nisu ni srodni ni slični.

Rak i biljni plankton
_____________________________________________________________________________________________________________
b. Imenuj carstva čije predstavnike prepoznaješ na shemi.

Carstvo protoktista i carstvo životinja
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Odaberi dvije vrste sa sheme koje pripadaju različitim skupinama i opiši njihove prilagodbe istim
životnim uvjetima.
Hobotnica i tuna - dišu škrgama, imaju vanjsku oplodnju,
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
imaju dobro razvijena osjetila...

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. O čemu ovisi brojnost vrsta na staništu?

Brojnost vrsta ovisi o životnim uvjetima na tom staništu.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
e. Objasni važnost raznolikosti živih bića za opstanak života na Zemlji.

Što je veća raznolikost vrsta time je veće bogatstvo.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
To znači više hrane i veća brojnost članova hranidbenog lanca.

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
f. Na koji se način održava prirodna ravnoteža (osobito broj jedinki iste vrste) u nekom ekosustavu?
Prirodna ravnoteža održava se kroz procese prehrane
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
unutar hranidbenog lanca / mreže.

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
7
2. NESPOLNO I SPOLNO RAZMNOŽAVANJE
Slika 1.
Slika 2.
1. Promotri slike koje prikazuju mitozu i dopuni rečenice.

a. Slika 1. prikazuje mitozu stanica mnogostaničnog organizma. Na taj način
raste
mnogostanični organizam ___________________________________________________________________________________________ .
b. Slika 2. prikazuje mitozu stanice jednostaničnog organizma. Na taj se način jednostanični
razmnožava
organizam __________________________________________________________________________________________________________________ .
2. Za rješavanje sljedećih zadataka promotri pojednostavljene sheme 1. i 2. na kojima je prikazan

redoslijed događaja tijekom stanične diobe.
A. Shema 1.
Upiši u kvadratiće pravilan redoslijed događanja tijekom stanične diobe prikazane shemom 1. ispravno
poredanim slovima.
B. Shema 2.
A B C D E F
mitoza
a. Koja je vrsta diobe stanice prikazana shemom 2.? ________________________________________________________________________________________________________________________
A, D, F, B, C, E
b. Prikaži točan redoslijed događanja ispravno poredanim slovima. ______________________________________________________________________________________
2 PARA
c. Koliko parova kromosoma ima stanica čija je dioba prikazana shemom 2.? ________________________________________________________________
2m = 4
d. Koliki je diploidan broj kromosoma u stanici čija je dioba prikazana shemom 2.? __________________________________________________
e. Zašto u pojedinim dijelovima sheme 2. nije prikazana jezgra? _____________________________________________________________________________________________ razmnožava
Zbog toga što se jezgrina ovojnica tijekom diobe razgrađuje.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3. Odredi točnost pojedinih tvrdnji. Za netočne tvrdnje na prazne crte napiši ispravak, bez uporabe
negacije (ne, nije, neće i sl.).
a. Za spolno su razmnožavanje potrebna dva roditelja istog spola. točno – netočno
b. Spermij je stanica s 2n brojem kromosoma. točno – netočno
c. Iz oplođene jajne stanice novi se organizam razvija nizom mejoza. točno – netočno
d. Genetički identični potomci mogu nastati pupanjem. točno – netočno
e. Spolno razmnožavanje temelj je genske raznolikosti neke vrste. točno – netočno
f. Mejozom stanice jajnika nastaju 4 jajne stanice sposobne za oplodnju. točno – netočno
a) Za spolno su razmnožavanje potrebna 2 roditelja različitog spola.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b) Spermij je stanica s n brojem kromosoma.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c) Iz oplođene jajne stanice novi se organizam razvija nizom mitoza.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
f ) Mejozom stanice jajnika nastaje jedna jajna stanica sposobna za oplodnju, a

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
preostale 3 propadaju.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
mejoza mejoza
23 23
4. Dovrši započeti shematski prikaz.
U prazne prostore stanica upiši od- jajna stanica spermij
govarajući broj kromosoma čovjeka.
Na crveno obojene strelice napiši
naziv diobe, a na prazne crte naziv
pojedine stanice. 46
oplođena jajna stanica
5. U odgovarajuće prazne pravokutnike mejoza mitoza

na shemi usporedbe mejoze i mitoze
razvrstaj navedene pojmove.
spolne stanice
mejoza l. mejotska
mitoza dioba
II. mejotska dioba ll. mejotska
tjelesne stanice dioba
I. mejotska dioba
tjelesne stanice
spolne stanice
9
6. Procesom mitoze podijelile su se četiri stanice čiji je 2n = 4.
Nastalo je 8 stanica.
a. Koliko je ukupno nastalo stanica nakon jedne diobe? ______________________________________________________________________________________________________
Svaka sadrži po 4 komada.
b. Koliko kromosoma sadrži svaka od novonastalih stanica? ______________________________________________________________________________________________
7. Procesom mejoze je nastalo osam stanica čiji je n = 16.

Podjelile su se 2 stanice.
a. Koliko se stanica podijelilo procesom mejoze? _______________________________________________________________________________________________________________________
2n = 32
b. Koliki je diploidan broj kromosoma roditeljskih stanica? __________________________________________________________________________________________________
8. Prouči dijagram životnog ciklusa čovjeka i dopuni ga upisivanjem odgovarajućih pojmova na

prazne crte. Brojevima su označeni procesi, a slovima stanice.
mitoza
oplođena jajna stanica
oplodnja spolne stanice
9. Prouči podatke u tablici i riješi zadatke.
BROJ KROMOSOMA U a. Izdvoji vrste s istim brojem kromosoma u tjelesnim stanicama.

VRSTA riža i rajčica, krumpir i čimpanza
TJELESNIM STANICAMA ___________________________________________________________________________________________________________________________________________
voćna mušica 8 b. Koliko će kromosoma imati stanice čimpanze koje su nastale
riža 24 imat će 48 kromosoma.
mitozom njezinih stanica kože? ______________________________________________________________________
rajčica 24
c. Nakon oplodnje ženke mačke novonastala oplođena jajna sta-
mačka 38 38
nica ima ___________________________________ kromosoma.
krumpir 48
d. Plod rajčice građen je od stanica koje u jezgri sadrže
čimpanza 48
24
___________________________________ kromosoma.
konj 64
pas 78

3. BIOLOŠKO NASLJEĐIVANJE
1. Odredi točnost pojedinih tvrdnji. Za netočne tvrdnje na prazne crte napiši ispravak, bez uporabe
a. Kombinaciju kromosoma u tjelesnoj stanici muškarca označavamo 44 + XX. točno – netočno

b. Promjene gena u tjelesnim stanicama roditelja nasljeđuju potomci. točno – netočno
c. Spolni kromosomi X i Y sadrže iste gene. točno – netočno
d. Tjelesne stanice obaju spolova sadrže X-kromosom. točno – netočno
e. Hemofilija je primjer spolno vezane bolesti. točno – netočno
f. Kombinacijom dvaju recesivnih gena obilježje dolazi do izražaja. točno – netočno
a) Kombinacija kromosoma u tjelesnim stanicama muškarca
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
označavamo 44+XY.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b) Potomci nasljeđuju samo ? gena u spolnim stanicama roditelja.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c) Spolni kromosom Y sadrži manji broj gena od spolog kromosoma X.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Ponekad se u broju kromosoma pojavljuju nepravilnosti.

Prouči priložene podatke i temeljem znanja o nasljeđivanju spola odgovori na pitanja.
Kromosomi jedinke A: 44 + X + X + Y
Kromosomi jedinke B: 44 + X + Y + Y
Kromosomi jedinke C: 44 + X
Jedino C, A i B.
a. Koja/koje će od navedenih jedinki biti muškog spola? __________________________________________________________________________________________________
X
b. Jedinka A ima višak _______________________________ Y
kromosoma, a jedinka B ima višak __________________________________ kromosoma.
ženskog
c. Jedinka C bit će ____________________________________________________________________________________________________________ spola, no nerazvijena i neplodna.
11
3. Pokus
Kolika je vjerojatnost da će „dijete” biti ženskog, odnosno muškog spola?
Pribor i materijal: flomaster, dvije čaše, 15 crvenih sjemenki graha, 5 bijelih sjemenki graha, šestar,
veći bijeli papir iz bloka za crtanje, ljepljiva traka.
Tijek rada:
a. Označi čaše – na jednu flomasterom napiši „jajna stanica”, a na drugu „spermij”.
b. 10 crvenih sjemenki graha stavi u čašu s oznakom „jajna stanica”, a 5 sjemenki stavi u čašu
s oznakom „spermij”.
c. 5 bijelih sjemenki graha dodaj u čašu s oznakom „spermij”.
d. Pomoću šestara na bijelom papiru iz bloka za crtanje nacrtaj deset krugova promjera 5 cm.
e. Bez gledanja uzmi po jednu sjemenku graha iz svake čaše i smjesti ih u krugove na papiru ispred
sebe.
f. Nastavi stavljati po dvije sjemenke u nacrtane krugove dok čaše ne budu prazne.
g. Crtežom prikaži dobivene rezultate pokusa.
Ako crvena sjemenka graha predstavlja X-kromosom, a bijela Y-kromosom, što možeš zaključiti
na temelju rezultata pokusa?
Iz rezultata pokusa moguće je zaključiti da je vjerojatnost da dijete bude
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
muškog / ženskog spola 50 %.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4. Prouči rodoslovno stablo jedne Ivanove osobine. Boje pravokutnika predstavljaju boju Ivanovih
očiju te boju očiju članova njegove obitelji.
Odgovori na pitanja.
a. Je li Ivanova osobina koju si promatrao/promatrala recesivna ili dominantna?
Ta je osobina recesivna.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Kako je moguće da Ivan ima plave oči, a njegovi roditelji smeđe?

Moguće je zato što su roditelji nositelji genaza plavu boju očiju.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Kod kojeg je člana obitelji plava boja očiju još došla do izražaja?
Kod Ivanovog djeda.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Temeljem promatranja sheme koja prikazuje nasljeđiva- ŽENA ZDRAVI

nje X-vezane recesivne bolesti odgovori na pitanja. NOSITELJICA MUŠKARAC
Kromosom koji na sebi nosi recesivni gen za ovu bolest

možemo označiti Xb, a kromosom koji nosi „zdravi” gen XB.
Napomena: Kromosom Y ne sadrži gene za ovo obilježje.
a. Kojim se spolnim kromosomom prenosi gen za
Spolnim kromosomom X.
prikazanu bolest? _________________________________________________________________________________________________
b. U prazne pravokutnike upiši kombinacije gena muškog
roditelja i potomaka slijedeći navedeni primjer kod ženskog
roditelja. KĆI ZDRAVA ZDRAVI BOLESNI
NOSITELJICA KĆI SIN SIN
c. Zašto kći nositeljica neće oboljeti?
Neće oboljeti je rima na X kromosomu dominantan
____________________________________________________________________________________________________________________________________________
gen B koji prevladava.
___________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Tko češće obolijeva od ove bolesti žene ili muškarci? Zašto?

Češće obolijevaju muškarci jer nasljeđuju
________________________________________________________________________________________________ recesivni gen b preko X
__________________________________________________________________________________________________________________________________________
kromosoma, aY kromosom ne sadrži gene za to obilježje.

________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________
13
4. MOLEKULA DNA
1. Odredi točnost pojedinih tvrdnji. Za netočne tvrdnje na prazne crte napiši ispravak bez uporabe
a. Kromosom je građen od molekule DNA i bjelančevina. točno – netočno
b. Dvolančana molekula RNA sadrži uputu za sintezu bjelančevina. točno – netočno
c. Mutacija gena u molekuli DNA jajne stanice nasljedna je promjena. točno – netočno
d. Mutacija u stanici želudca roditelja prenijet će se na potomke. točno – netočno
e. Bjelančevine prenose kod (genski zapis) s DNA na RNA. točno – netočno
f. Genom čine kromosomi i ribosomi tjelesnih stanica. točno – netočno
b) molekula RNA je jednolančana, a uputu za sintezu bjelančevine sadrži
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
molekula DNA.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d) na potomke se prenose samo mutacije (genski zapis) od jezgre oko ribosoma.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
f ) genom čine svi kromosomi i pripadajući geni u stanicama nekog organizma.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Temeljem promatranja slike riješi zadatke.

a. Dopuni rečenice.
udvostručivanje
Slika prikazuje ___________________________________________________________________________________ molekule DNA.
“roditeljska” molekula DNA
Slovom A označena je ___________________________________________________________________________________________________ .
A
novi lanci DNA
Slovima B i C označeni su ___________________________________________________________________________________________ .
Slovom D označen je dio molekule DNA koji određuje nasljedne
gen
osobine i zove se _______________________________________________________________________________________________________________ .
b. Odgovori na pitanja.
Koliko će novih molekula DNA nastati ovim procesom?
C Nastat će 2 molekule DNA.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
U kojem se dijelu stanice događa ovaj proces?
Događa se u jezgri stanice.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
B Koja je razlika u građi kromosoma prije i poslije ovog procesa?
D Prije - kromosom sadrži 1 molekulu DNA,
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
a poslije - 2 molekule DNA.

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3. Temeljem promatranja kariograma (pravilno poredanih kromosoma tjelesne stanice nekog
organizma) osobe A i osobe B riješi sljedeće zadatke.
Osoba A Osoba B
a. Popuni tablicu.
OSOBA A OSOBA B
broj tjelesnih kromosoma 47 46
spol osobe muški ženski
kromosomski komplet osobe 45 + ___________________

2n = ___________________ XY 44
2n = ___________________ XX
+ ___________________
b. Koliko gena za isto svojstvo sadrži jedan par kromosoma?_____________________________ sadrži 2 gena.
c. Ima li kakvih nepravilnosti u kariogramu osobe A? Objasni.
Da, ima jer 21. “par” kromosoma ima 1 kromosom više.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Objasni tvrdnju: „Promjena broja kromosoma uvijek ima za posljedicu promjenu vanjskih
obilježja (fenotipa) neke jedinke.”
Kromosomi su nositelji gena koji određuje obilježja neke jedinke te
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
će ukoliko dođe do promjene broja kromosoma doći do promjena

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
i u vanjskim obilježjima.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
15
Propitaj svoje znanje
SRODNOST, RAZNOLIKOST I NASLJEĐIVANJE
Konceptnu mapu riješi upisivanjem PONUĐENIH POJMOVA u odgovarajuća prazna polja.

Svaki ponuđeni pojam možeš upisati samo JEDNOM. Tijekom popunjavanja polja dobro prouči
RIJEČI POVEZIVANJA na strelicama, što će ti omogućiti da pojmove povežeš logičkim slijedom.
Ako pojmove povezuju riječi povezivanja napisane na punim strelicama, to znači da je riječ o
elementarnom znanju koje si zasigurno usvojio/usvojila na satu ili te podatke možeš pronaći u
udžbeniku. Ako pojmove vežu riječi povezivanja napisane na isprekidanim strelicama, to znači da
je riječ o proširivanju znanja i da trebaš razmisliti što sve znaš o temi koja se ispituje te na taj način
doći do zaključka koju riječ trebaš upisati u to polje.
Pojmove upisuj redoslijedom koji je tebi najrazumljiviji i koji će ti omogućiti da ih ispravno razvrstaš.
U ispravnom popunjavanju mape pomoći će ti pojmovi koji su već upisani, ali i boje pojedinih polja i
riječi povezivanja koje ukazuju na blisku međusobnu povezanost pojedinih pojmova.
- AMINOKISELINE - SRODNOST
- DIPLOIDAN - TJELESNI
- DJEČAK - UDVOSTRUČAVANJE
- DOMINANTNI - SPOLNA STANICA
- DVA LANCA - SPOLNA STANICA
- DVOSTRUKA UZVOJNICA - n = 22 +X
- GENI - n = 22 + Y
- HAPLOIDAN - 2n = 44 + XX
- KROMOSOM
- MEJOZA
- MITOZA
- MUTACIJE
- NASLJEDNA UPUTA
- NASLJEDNE PROMJENE
- NESPOLNO
- OPLOĐENA JAJNA STANICA
- PREŽIVLJAVANJE
- RAZMNOŽAVANJE
- RNA
- SPOLNO

veći broj zajedničkih obilježja upućuje na određuju značajke i upravljaju funkcijama BJELANČEVINA
SRODNOST
izgrađuju stanice svih
osigurava opstanak ŽIVA BIĆA određuju nasljedne osobine
RAZMNOŽAVANJE
prilagodba životnim PREŽIVLJAVANJE AMINOKISELINE
uvjetima uzrokuje
oblici
osigurava gensku omogućuje
NESPOLNO SPOLNO RAZNOLIKOST
određuje sastav
omotani kao
DVOSTRUKA NASLJEDNA
DVA LANCA prenosi UPUTA
daje uputu za
UZVOJNICA RNA
nema
započinje
dio
dva
OPLOĐENA
jedan
potomci
OPLODNJA nastaje JAJNA STANICA daje GENSKI
ZAPIS (KOD)
genetički identični
nekoliko čini
trajne promjene
građena od
GENI zajedno
RODITELJ GENOM MUTACIJE
čine
promjene
spajanje
u pravilu jedna
sposobna za nastaju 4 različite DNA
DOMINANTNI
ŽENSKA SPOLNA MUŠKA SPOLNA
STANICA STANICA recesivni
u jezgri
prije
TJELESNE
STANICE UDVOSTRUČAVANJE
broj
broj
kromosoma
kromosoma
n=22+X n = 22 + X građen od
dioba
+ KROMOSOM 2 DNA nakon

n=22+Y broj MEJOZA MITOZA
kromosoma
građen od
1 DNA nakon
zove se
takav broj
ako su na spolnim stanicama, tada su
vrste
= 2n=44+XX razvija se DJEVOJČICA

HAPLOIDAN SPOLNI
2n = 44 + XY razvija se DJEČAK
TJELESNI
DIPLOIDAN e
17
zove s u tjelesnim stanicama čovjeka ih ima
1. GRAĐA I FUNKCIJE ČOVJEKOVA ORGANIZMA
a. Parni organi u tijelu čovjeka jesu jetra. točno – netočno
b. Istovrsne stanice koje obavljaju istu zadaću čine organizam. točno – netočno
c. Srce grade mišićno, vezivno, živčano i pokrovno tkivo. točno – netočno
d. Bubrezi i koža pridonose održavanju homeostaze u organizmu. točno – netočno
e. Stanje dehidracije nastaje zbog prekomjernog unosa vode u organizam. točno – netočno
f. Izvanstanična tekućina istog je sastava kao i stanična tekućina. točno – netočno
a) jetra je neparni organ tijela čovjeka
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b) istovrsne stanice s istom zadaćom čine tkivo.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
e) stanje dehidracije nastaje zbog malog unosa vode u organizam i gubitka vode iz
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
tijela usljed bolesti.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
f ) izvanstanična i stanična tekućina razlikuju se po kemijskom sastavu

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Pokus
Mikroskopiranje trajnih mikroskopskih preparata tkiva čovjeka
Pribor i materijal: trajni mikroskopski preparati odabranih tkiva, mikroskop.
Tijek rada: Promatraj trajne mikroskopske preparate odabranih tkiva.
Nacrtaj što si vidio/vidjela u predviđene prostore te imenuj vrste tkiva koje si promatrao/promatrala.
Povećanje mikroskopa: ___________________________ puta. Povećanje mikroskopa: ___________________________ puta.

Vrsta tkiva: ____________________________________________________________________ Vrsta tkiva: ____________________________________________________________________
Navedi neke organe koji su građeni od tkiva koje si mikroskopirao/mikroskopirala.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
18 Sastav tijela, razmnožavanje i raz vitak

3. Pokus
Utječe li promjena sastava izvanstanične tekućine na oblik, veličinu i funkciju stanice?
Pribor i materijal: 30 podjednako velikih sjemenki graha, voda, 3 čaše ili staklenke, sol, osjetljiva
kuhinjska vaga, ravnalo, flomaster.
Tijek rada:
a. Odbroji 10 sjemenki graha i ostavi ih na stranu za kasnije.
b. Preostalih 20 sjemenki stavi u čašu ili staklenku s vodom i ostavi preko noći.
c. Sljedeći dan usporedi veličinu suhih sjemenki graha i nabubrenih sjemenki. Izmjeri im veličinu
ravnalom ili ako imaš osjetljivu kućnu vagu odredi i usporedi mase 10 suhih sjemenki i 10 nabubrenih
sjemenki.
Uzmi 10 nabubrenih sjemenki graha i vrati ih u čašu s vodom. Preostalih 10 nabubrenih sjemenki
stavi u čašu s vodom u kojoj si prethodno otopio/otopila 1-2 žlice kuhinjske soli i također ostavi
stajati preko noći.
d. Sljedeći dan usporedi veličinu sjemenki iz slane vode sa suhim sjemenkama i sjemenkama koje
su bile u čaši s vodom. Izmjeri im veličinu ravnalom ili osjetljivom vagom odredi i usporedi
njihove mase.
e. Nacrtaj rezultate pokusa u predviđeni prostor, a zapažanja opiši na prazne crte.
Sjemenke su u vodi nabubrile i povećale

____________________________________________________________________________________________________
svoj volumen i masu.

____________________________________________________________________________________________________
Nabubrele sjemenke graha u otopini

____________________________________________________________________________________________________
kuhinjske soli su izgubile vodu i smrznule se.

____________________________________________________________________________________________________
Dopuni rečenice.
1. Kada u otopini izvan stanice ima manje otopljenih tvari nego u stanici, tada voda u stanicu
ulazi procesom osmoze kroz polupropusnu membranu.
____________________________________________________________________
2. Kada u otopini izvan stanice ima više otopljenih tvari nego u stanici, tada voda iz stanice
izlazi procesom osmoze
___________________________________________________________________ kroz polupropusnu membranu.
Odgovori na pitanje.
Koje su po stanicu/organizam moguće posljedice promjene sastava izvanstanične tekućine?
Promjena sastava izvanstanične tekućine može uzorkovati oštećenje pa i smrt stanice jer ona
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
omogućuje prijenos hranjivih tvari, kisika i vode u stanicu te otpadnih i štetnih tvari iz stanice.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
19
4. A. Na shemi koja prikazuje izmjenu tvari između stanične i izvanstanične tekućine označi:
- slovom C staničnu tekućinu
- slovom D izvanstaničnu tekućinu.
B. Dopuni rečenice.

a. Prijelaz vode s otopljenim tvarima u međustanični prostor označen je strelicama ______________________________________ A .
b. Ulaz izvanstanične tekućine u krvni optok označen je strelicama ___________________________________________________. A
c. Proces koji omogućuje izmjenu plinova kisika i ugljikova dioksida između staničnte i izvanstanične
difuzija
tekućine je ___________________________________________________________________________________.
stalnih
d. Izmjena tvari omogućuje održavanje ______________________________________________________________________________________ uvjeta unutar stanice i
homeostaze
izvan nje, odnosno održavanje _______________________________________________________________________________________________________.
C. Odgovori na pitanja.

a. Što će se dogoditi sa staničnom tekućinom ako se u izvanstaničnoj tekućini poveća udio soli?
Hoće li to utjecati na oblik stanice? Objasni.
Ukoliko se to dogodi dio tekućine će iz stanice ući u međustanični prostor i stanice će se
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
smežurati.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Što možemo poduzeti da se takvo stanje ne dogodi u našem organizmu?

trebamo piti dosta vode i jesti hranu s manjim udjelom soli.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. GRAĐA I ULOGE SPOLNIH ORGANA
1. Usporedi građu muških i ženskih spolnih organa. Upiši u tablicu na odgovarajuće mjesto znak „+”
ovisno o tome pripada li organ muškom ili ženskom spolu, je li unutarnji spolni organ i je li paran.
SPOLNI ORGANI MUŠKI SPOL ŽENSKI SPOL UNUTARNJI

SPOLNI ORGANI PARNI ORGANI
jajnik + + +
jajovod + + +
mokraćno-spolna
cijev + +
mošnja + +
pasjemenik + + +
prostata + +
rodnica + + +
sjemenik + + +
sjemenovod + +
spolni ud +
stidnica +
2. Pronađi u osmosmjerci navedene pojmove.
S J E M E N O V O D I G E M
P A E U A A P U B E R T E T higijena, hormon rasta,
jajna stanica, jajnik, jajovod,
O J NJ T S T A R O D N I C A
maternica, menstruacija, mutira-
L N A I X P E D O V O J A J nje, oplodnja, polucija, promjene,
N A V R T R E R L I N K A I pubertet, rodnica, razmnožavanje,
I S A A R I B R N Š P J N C sazrijevanje, sjemenovodi, spermij,
H T Ž NJ K R G H M I N M E A
spol, spolni hormoni
O A O E D D L T J I C V J U
Crveno oboji polja s nazivima
R N N C G O G E K Đ J A I R
ženskih spolnih organa, a plavo
M I M Ć P O L U C I J A G T oboji polja s nazivima muških
O C Z S V B V P E F D L I S spolnih organa. Pojmove koji
N A A T S A R N O M R O H N nisu dijelovi spolnih organa
I P R O M J E N E LJ E Ž P E
oboji zeleno.
S A Z R I J E V A NJ E S T M
21
rast dojki
djevojčice
rast dlačica
3. Dijagram prikazuje prosječnu dob dječaka i djevojči- oko spolovila
rast u visinu
ca u kojoj se počinju javljati sporedna spolna obiljež-
prva
ja tijekom puberteta. menstruacija
Tamnije obojeni dijelovi predstavljaju veći prosječan povećanje sjemenika

rast dlačica
broj dječaka i djevojčica s uočenom promjenom.
dječaci
oko spolovila
rast u visinu
Temeljem promatranja dijagrama odgovori na pitanja.
rast spolnog uda
a. Koja je prosječna dob dječaka kada većini započi-
6 8 10 12 14 16 18
11-13 godina
nju rasti vanjski spolni organi? ____________________________________________________ godine života
b. Ako djevojčica nije dobila prvu menstruaciju do 14. godine života, ima li razloga za zabrinutost?
Nema. Treba se zabrinuti ako je ne dobije do 17.godine.
Objasni. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Koje promjene započinju oko 10. godine života kod većine dječaka i djevojčica?
Rast dlačica oko spolnih organa.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Koje sporedno spolno obilježje ima najveći vremenski raspon tijekom kojeg se može pojaviti?
Prva menstruacija.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
e. Razvoj kojih sporednih spolnih obilježja djevojčica je završen u dobi od 14 godina?

Rast dojki i rast u visinu.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Praktičan rad
Vođenje menstruacijskog kalendara
Pribor i materijal: kalendar, olovka.
Tijek rada:
A. Uobičajeno je prvi dan menstruacije označiti kao 1. dan menstruacijskog ciklusa. S brojenjem
dana nastavlja se do prvog dana sljedeće menstruacije. Tijekom nekoliko mjeseci praćenja i bilje-
ženja svojeg menstruacijskog ciklusa žena može izračunati njegovo prosječno trajanje. Temeljem
menstruacijskog kalendara moguće je odrediti vrijeme sljedeće menstruacije, ovulacije te plodne
i neplodne dane.
B. Ako je prvi dan menstruacije bio 12. listopada u ciklusu koji traje 29 dana, tada uz pomoć kalen-
dara odredi:
12. 10.
a. prvi dan menstruacijskog ciklusa (datum): _________________________________________________________________________________________________________________________________
10. 11.
b. prvi dan sljedeće menstruacije (datum) : ____________________________________________________________________________________________________________________________________
27. 10.
c. odredi mogući datum ovulacije: _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. plodne dane (datume) tako da ih u kalendaru obojiš crveno
e. neplodne dane (datume) tako da ih u kalendaru obojiš zeleno.

3. ZAČEĆE I RAZVITAK DJETETA PRIJE ROĐENJA
1. a. U prazne kvadratiće pokraj svake slike upiši odgovarajući broj (1-6) kako bi označio/označila ispra-
van redoslijed događaja od začeća do porođaja.
b. Na prazne crte uz svaku sliku napiši kratak opis.
Zametak-
_________________________________________________________________________ Zametak-
_________________________________________________________________________ Plod-
_________________________________________________________________________
nakon većeg broja

_________________________________________________________________________ smješten u sluznici
_________________________________________________________________________ prije porođaja.
_________________________________________________________________________
uzastopnih dioda.
_________________________________________________________________________
prokrvljene maternice.
_________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________
Porođaj-
_________________________________________________________________________
Oplodnja-
_________________________________________________________________________
Plod-
_________________________________________________________________________
novorođenče izlazi
_________________________________________________________________________
proces spajanja
_________________________________________________________________________
hrani se i diše
_________________________________________________________________________
kroz rodnicu.
_________________________________________________________________________
jezgara muške i ženske
_________________________________________________________________________
preko posteljice.
_________________________________________________________________________
spolne stanice.
_________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________
2. Između navedenih pojmova crvenim strelicama ucrtaj put kisika i hranjivih tvari, a plavim streli-
cama put ugljikova dioksida i drugih otpadnih tvari čija se izmjena odvija između majčina krvotoka
i krvotoka ploda.
  

PLOD PUPKOVINA POSTELJICA MAJČIN KRVOTOK
 
23
3. U sljedećem tekstu precrtaj sve pogreške te iznad svake pogreške napiši točan pojam.
Po završetku tvog uratka tekst mora biti u potpunosti točan.
veća
Jajna je stanica manja od spermija jer sadrži hranjive tvari potrebne za razvoj i rast zametka. Izbacivanje
ovulacija jajovodu
zrele jajne stanice iz jajnika je menstruacija. Oplodnja jajne stanice događa se u maternici.
mitozom
Oplođena jajna stanica dijeli se mejozom te se razvija zametak. Oko ploda se u maternici razvija
vodenjak
posteljica. Organ kojim plod prima hranu i kisik od majke jest vodenjak. Uspješna trudnoća završava
novorođenčeta različite
porodom nedonoščeta. Dvojajčani blizanci imaju identične gene. Nakon poroda pod utjecajem
hormona
vitamina u majčinim se dojkama stvara mlijeko.
4. Poredaj točnim redoslijedom događanja u razvoju djeteta, počevši s procesom sazrijevanja jajne
stanice.
a. oplodnja
b. ovulacija
c. plod
d. porođaj
e. trudovi
f. zametak
b a f c e d

4. OD ROĐENJA DO SMRTI
1. Poveži lijevi i desni stupac pridružujući pojmove odgovarajućem opisu događaja tijekom
čovjekova života. Na praznu crtu upiši odgovarajuće slovo.
a. začeće d
___________________ tjelesno i spolno sazrijevanje
b. rođenje g
__________________ slabljenje organizma, briga oko unučadi
c. djetinjstvo f
__________________ odgovorno obavljanje zadataka na radnom mjestu
d. pubertet a
__________________ spajanje jezgara jajne stanice i spermija
e. mladost h
___________________ završetak života jedinke
f. zrelost c
___________________ ubrzan rast, igra, polazak u školu
g. starost b
___________________ početak života izvan majčine maternice
h. smrt e
___________________ osoba postaje psihički zrela
2. Dijagram prikazuje prosječnu moguću tjelesnu, spolnu i intelektualnu aktivnost većeg broja oso-
ba tijekom njihovih pojedinih životnih razdoblja. Rezultati istraživanja izraženi su bodovima od 1
do 10.
10
9
8
aktivnost/bodovi
7
6
5 Tjelesna aktivnost
4
Spolna aktivnost
3
Intelektualna aktivnost
2
1
0
životna razdoblja
Temeljem promatranja dijagrama odgovori na pitanja.
a. Tijekom kojih životnih razdoblja ljudi doživljavaju vrhunac tjelesne, spolne i intelektualne aktivno-
sti?
Tijekom mladenaštva i zrelosti.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Objasni uzroke smanjene tjelesne aktivnosti u ranom djetinjstvu i kasnoj starosti.

U ranom djetinjstvu sustav za kretanje i živčani sustav su nedovoljno
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
razvijeni, dok u kasnoj starosti njihova funkcija slabi zbog gubitka

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
koštane mase i odumiranja stanica.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
25
c. Što je uzrok opadanja spolne aktivnosti od mladenaštva do stare dobi?
Najčešći je uzrok slabljenje funkcija spolnih žlijezda i manjak hormona.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Može li se prikazani dijagram iskoristiti za opisivanje životnih razdoblja nekih drugih sisavaca?
Objasni.
Dijagram vrijedi za čovjeka. Drugi sisavci u pravilu ranije postaju spolno zreli
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
te nisu intelektualna bića.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Odredi svoju moguću konačnu visinu prema navedenom opisu izračuna visine. U izračunu
koristi podatke iz tablice.
a. Primjer: Djevojčica u dobi od devet godina visoka je 124 cm.
Trenutnu visinu djevojčice podijeli s postotkom za tu dob (podatak iz tablice) i pomnoži sa 100.
Račun: (124 cm : 80,7) • 100 = 153,6 cm
Odgovor: Moguća konačna visina opisane djevojčice iznosi 153,6 cm.
DOB DJEVOJČICE DJEČACI Prostor za izračun moje konačne
8 77,5 % 72 % moguće visine:
9 80,7 % 75 %
10 84,4 % 78 %
11 88,4 % 81,1%
12 92,9 % 92,9 %
13 96,5 % 96,5 %
14 98,3 % 98,3 %
15 99,1 % 99,1 %
16 99,6 % 99, 6 %
17 100 % 100 %
18 100 % 100 %
19 100 % 100 %
b. Navedi čimbenike koji mogu utjecati na moguću konačnu visinu osobe.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Zasigurno u svojoj obitelji imaš osobu starije životne dobi. Opiši u nekoliko rečenica kako bi ti
osobno pridonio/pridonijela kvaliteti života te osobe.
Na konačnu visinu osobe može utjecati prehrana, tjelesna akrivnost (sport), nasljeđe...
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. ŽIVI ZDRAVO – ČUVAJ ZDRAVLJE SPOLNIH ORGANA
1. Odaberi nekoliko olovaka u boji pa u tablici oboji istom bojom bolest/uzročnika bolesti, znakove
te bolesti i način njezina liječenja. Slijedi navedeni primjer klamidije.
NAZIV/UZROČNIK SPOLNO ZNAKOVI BOLESTI NAČIN LIJEČENJA
PRENOSIVE BOLESTI
gonoreja svrbež, pečenje, bijeli iscjedak i bolno mokrenje antibiotici
♂ pečenje i bolno mokrenje

herpes spolnih organa antibiotici
♀ moguć iscjedak iz rodnice
HPV ♀ upala rodnice uz pojavu pjenušavog iscjetka žute antibiotici
boje
kandida ♂ pečenje i bolno mokrenje, gnojni iscjedak iz spolnog antibiotici

uda
otekline i ranice na sluznici spolnih organa koje se
klamidija antivirusna sredstva
pojavljuju i nestaju
sifilis pojava izraslina u području spolnih organa antivirusne masti
mjehurići i ranice koji svrbe i peku, povremeno se

trihomonas lijekovi protiv gljivica
pojavljuju i nestaju
2. Pročitaj priloženi tekst i odgovori na pitanja.

Četrnaestogodišnjakinja i šesnaestogodišnjak upoznali su se pretprošle subote na zabavi njegove mlađe se-
stre. Već prvog tjedna poznanstva imali su spolni odnos. Četrnaestogodišnjakinji je to bio prvi spolni odnos,
a šesnaestogodišnjak ih je već imao nekoliko.
a. Je li ovo dvoje adolescenata psihički i fizički spremno za spolne odnose? Objasni.
Ovo dvoje adolescenata nisu ni fizički ni psihički spremni za stupanje u spolne odnose jer se
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
psihički razvoj završava razdobljem mladenaštva.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Na što su trebali paziti pri spolnom odnosu?

Prvenstveno su trebali paziti na upotrebu prezervativa kako bi spriječili trudnoću i moguću
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
zarazu spolno prenosivim bolestima.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Opiši moguće ishode ove situacije.
Trudnoća - abortus
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
- samohrana majka
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
spolna bolest - smrt
- prenošenje bolesti dalje na druge osobe
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
27
SASTAV TIJELA, RAZMNOŽAVANJE I RAZVITAK
Konceptnu mapu riješi upisivanjem PONUĐENIH POJMOVA u odgovarajuća prazna polja.

Svaki ponuđeni pojam možeš upisati samo JEDNOM. Tijekom popunjavanja polja dobro prouči
RIJEČI POVEZIVANJA na strelicama, što će ti omogućiti da pojmove povežeš logičkim slijedom.
udžbeniku. Ako pojmove vežu riječi povezivanja napisane na isprekidanim strelicama, to znači da je
riječ o proširivanju znanja i da trebaš razmisliti što sve znaš o temi koja se ispituje te na taj način doći
do zaključka koju riječ trebaš upisati u to polje.
Pojmove upisuj redoslijedom koji je tebi najrazumljiviji i koji će ti omogućiti da ih ispravno razvrstaš. U
ispravnom popunjavanju mape pomoći će ti pojmovi koji su već upisani, ali i boje pojedinih polja i riječi
povezivanja koje ukazuju na blisku međusobnu povezanost pojedinih pojmova.
- HOMEOSTAZA - TKIVA
- IZVANSTANIČNA TEKUĆINA - TRUDNOĆA
- JAJNA STANICA - TRUDOVI
- JAJNIK - VODA
- JAJOVOD - VODENJAK
- KONTRACEPCIJA - ZAMETAK
- MATERNICA - ♀ SPOLNI ORGANI
- MJESEČNICA
- OPLODNJA
- OPLOĐENA JAJNA STANICA
- ORGANI
- ORGANIZAM
- ORGANSKE TVARI
- PLODNI DANI
- PLODOVA VODA
- POROĐAJ
- POSTELJICA
- PREZERVATIV
- SJEMENIK
- SPERMIJ
- STANIČNA TEKUĆINA

zaštita od nekih SPOLNO PRENOSIVE MOLEKULE grade ORGANSKE TVARI izgrađuju ORGANIZAM
BOLESTI
PREZERVATIV sredstvo za najvažnija w > 50 %
ANORGANSKE VODA
TVARI
cjelina
izgrađuju
IZVANSTANIČNA
nedjeljiva
sastavni dio
TEKUĆINA
ispunjava prostor između grade izgrađeni od čine SUSTAVI

STANICE TKIVA ORGANI
ulazi u sastav citoplazme istovrsne različitih različiti ORGANA
DIFUZIJA
STANIČNA zaštita od preduvjet za
KONTRACEPCIJA OPLODNJA temelji se na OVULACIJA
TEKUĆINA
za
se u
događa
PLODNI DANI
ŽENSKI
održavanje
razmnožavanje
SPOLNI
nisu za
JAJOVOD SPOLNI ORGAN ORGANI
je
MOMEOSTAZA vrijeme
nastaje
su
MJESEČNICA nakon koje se

spajanje jezgara
dio
obnavlja sluznica
proces izbacivanja
u jajovod naziva se
HIGIJENA pojačati za
vrijeme MATERNICA
JAJNA STANICA nastaje JAJNIK
privremeni organ u
POSTELJICA u
TRUDOVI stezanje RODNICA
spolne
žlijezde
mišića nastaje
SPERMIJ
OPLOĐENA u SJEMENIK
JAJNA STANICA
kroz
PLODNA
u ženske organe
početak
VODA SPOLNI UD
produkti
označavaju
unosi se pomoću
preduvjet za
POROĐAJ
mitoza
završava
pucanje označava s
ispunjen
početak
PLOD mitoza ZAMETAK razvoj pojačano se kod žena
TRUDNOĆA HORMONI
VODENJAK izlučuju za vrijeme
zaštitna ovojnica
29
1. KOSTUR ČOVJEKA I VEZE MEĐU KOSTIMA
1. Temeljem promatranja priložene slike riješi zadatke.
a. Naučio/naučila si da je kralježnica savijena u obliku dvostrukog slova S.

Zašto to nije vidljivo na priloženoj slici?
Kralježnica u obliku dvostrukog slova S je vidljiva
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
samo za gledanja s bočne strane tijela.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Između kralježaka nalaze se hrskavični diskovi.

Koja je njihova uloga?
Uloga im je da omogućuju savitljivost kralježnice
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
i da umanjuju trenje i pritisak.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Prouči oblik i veličinu vratnih i slabinskih kralježaka te opiši

u čemu se razlikuju.
Vratni su kraći, manji i uži, a slabinski su širi i veći.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Zasigurno si puno puta čuo/čula rečenicu: „Bole me križa.”

Oboji na slici crveno križnu kost.
e. Zašto ljudi u pravilu češće osjećaju bol u donjem, nego u
gornjem dijelu kralježnice?
Jer donji dio leđa nosi veći teret tijela.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Možeš li svoj prethodni odgovor povezati s pitanjem iz zadatka 1c. i zaključiti zašto se vratni i
slabinski kralješci međusobno razlikuju?
Vratni i slabinski kralješci imaju različitu ulogu.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
f. Zašto kod križne i trtične kosti ne vidimo pojedinačne kralješke kao kod ostatka kralježnice?
Ne vidimo ih jer su srasli kako bi bili čvršći i dali bolji potporanj.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Hidrocefalus ili „vodena glava” je prekomjerno nakupljane tekućine u mozgu.

Kod novorođenčeta i male djece nakupljanje tekućine uzrokuje povećanje lubanje te nastaje pre-
poznatljiva „vodena glava”. Kod odraslih osoba ne dolazi do povećanja lubanje, a tekućina koja se
nakuplja pritišće mozak te može uzrokovati smrt. Suvišna tekućina odvodi se iz mozga ugradnjom
pumpice. Prisjeti se što si naučio/naučila o građi ljudskog kostura te zaključi zašto ista bolest kod
djece uzrokuje povećanje lubanje, a kod odraslih ne.
Vodena glava kod novorođenčadi i djece je moguća jer kosti njihove lubanje nisu potpuno
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
srasle pa se lubanja može širiti, a kod starijih je okoštavanje završilo i šavovi kosti lubanje
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nepomičnim vezom.
30 Sustav organa za kretanje

1
3. Sljedeće zadatke o građi kostura riješi temeljem promatranja priloženih
slika. 19
18
Brojevi označavaju dijelove, a slova neke od zglobova kostura čovjeka. A
a. Pronađi na svom tijelu četiri zgloba koja su označena na slici. Pomiču- 17
ći dijelove tijela, zaključi koje je smjerove pokreta moguće ostvariti s 16 2
pojedinim zglobom. Na prazne crte ispod slika, koje prikazuju način 15

3
funkcioniranja nekih zglobova, upiši odgovarajuća slova sa slike vodeći 4
računa koji prikaz odgovara kojem zglobu sa slike. C
5
6
14
7
B
8
13
A, B C, D
_____________________________________________________ _____________________________________________________
D
12
b. Ponovno pomiči dijelove tijela.
11
A
Kojim je slovom označen najpokretljiviji zglob? _________________________________________________________
10
c. Tekućina koja se izlučuje u zglobnu šupljinu podmazuje zglob i omo-
gućuje njegovu bolju pokretljivost. Koji se dio zgloba prvi oštećuje u
9
slučaju nedostatka tekućine, što je često slučaj kod starijih osoba?
Najprije se oštećuje hrskavica.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. U treći stupac upiši naziv dijela kostura čija je uloga opisana u drugom stupcu.
U prvi stupac potom upiši broj ili brojeve kojim je taj dio/kojim su ti dijelovi označeni na slici.
BROJ ULOGA DIO KOSTURA
povezuje kralježnicu i kostur nogu zdjelica

najvažnija potpora tijela i zaštita leđne moždine kralježnica
zaštita srca i pluća prsna kost i rebra
zaštita mozga lubanja
povezuje kosti ruku s ostatkom kostura lopatica
e. U koju vrstu kostiju, s obzirom na njihov oblik, ubrajamo kosti označene brojevima 8 i 9?
Ubrajamo ih u kratke kosti.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
31
2. GRAĐA I KEMIJSKI SASTAV KOSTIJU
1. Pokus
Ispitaj kemijski sastav kostiju
Pribor i materijal: dvije pileće kosti batka odvojene od mesa i dobro iskuhane, staklena čaša,
razrijeđena klorovodična kiselina (10 %) ili ocat, metalna kemijska kliješta, plinski plamenik,
keramička pločica, zaštitne naočale, zaštitne rukavice.
Tijek rada:
a. U staklenu čašu ulij razrijeđenu klorovodičnu kiselinu ili ocat i u nju uroni jednu pileću kost.
Ostavi je tako stajati jedan do dva dana. Potom kost pažljivo izvadi iz čaše, isperi je vodom i
pokušaj je savinuti. Što primjećuješ?
Svoja opažanja zapiši.
Nakon 2 dana u kiselini kost je promjenila tvrdoći, tj. postala
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
je savitljiva (elastična).
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Drugu kost uhvati metalnim kemijskim kliještima i unesi u plamen plinskog plamenika te je žari
dvadesetak minuta. Nakon žarenja kost stavi da se ohladi, a potom je pokušaj savinuti.
Što primjećuješ?
Svoja opažanja zapiši.
Nakon žarenja kost se nije mogla savinuti već je
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
postala kratka i lomljiva.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Dopuni rečenice.
savijala
Kost koja je bila uronjena u kiselinu lako se ______________________________________________________________ ___. Znači da je kiselina razgradila
mineralne soli
_____________________________________________________________ organska tvar
, a preostala je _________________________________________________________ elastičnost .
koja kosti daje ____________________________________________
lomila
Kost koja je žarena nakon savijanja se _____________________________________________________________ . Znači da je žarenjem kost ostala bez
mineralne soli
organske tvari , a preostale su ______________________________________________________ čvrstoću
_____________________________________________ koje kostima daju ______________________________________________________ .
2. Priljubi palac uz dlan i pokušaj utvrditi koje pokrete i radnje ne možeš obaviti bez palca. Navedi
neke od tih radnji.
pisanje, jedenje žlicom i vilicom.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Objasni tvrdnju: „Palac je gospodar ruke”.

Palac je nasuprot ostalim prstima i on omogućuje fine i svakodnevne radnje rukom, hvatanje
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
lopte, bacanje kugle, brisanje lica i dr.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

e) spužvasto koštano tkivo
3. Na slici koja prikazuje građu duge kosti označi
odgovarajućim slovom i imenuj dio koji:
a. smanjuje trenje između kostiju d) krvne žile
b. proizvodi krvne stanice
c. omogućuje rast kostiju b) koštana srž
d. kostima donosi hranjive tvari c) pokosnica
e. osigurava da kosti nisu preteške.
a) hrskavica
a. Na krajevima je kost zaobljena i obložena pokosnicom. točno – netočno
b. Kosti su nežive strukture. točno – netočno
c. Ispod pokosnice je koštana tvar. točno – netočno
d. Spužvasta građa povećava masu kosti i daje joj čvrstoću. točno – netočno
e. Mineralne soli daju kostima čvrstoću. točno – netočno
f. Okoštavanje je proces koji završava rođenjem. točno – netočno
a) Na krajevima je kost zaobljena i obložena hraskavicom.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b) Kosti su žive strukture, rastu, razvijaju se i obnavljaju.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d) Spužvasta građa smanjuje masu kosti i osigurava čvrstoću.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
f ) Okoštavanje je proces koji traje sve do 25. godine života.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Dotakni vrh svojega nosa ili ušku. Kakvi su na dodir? Možeš li na temelju svog prethodnog
odgovora zaključiti od kojeg su tkiva izgrađeni ovi dijelovi tijela?
Vrh nosa i uška su mekani jer su građeni od hraskavičnog tkiva
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
6. Sportaš ima problema s hrskavicom u koljenskom zglobu. Pretpostavi kojim se sportovima bavi.
Obrazloži.
Sportaš s problemima u koljenskom zglobu najvjerojatnije se bavi skijanjem, nogometom,
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
trčanjem jer se u tim sportovima najviše opterećuje koljeno.
33
3. MIŠIĆI
1. Pokus
Mikroskopiranje trajnih mikroskopskih preparata
Pribor i materijal: mikroskop, trajni mikroskopski preparati mišićnih tkiva.
Tijek rada: Mikroskopiraj trajne mikroskopske preparate mišićnih tkiva i u predviđene prostore
nacrtaj što vidiš. Uz svaki crtež napiši:
a. naziv mišićnog tkiva
b. naziv jednog organa koji je od njega građen
c. je li njegov rad pod utjecajem naše volje ili nije.
a. _______________________________________________________
b. _______________________________________________________
c. _______________________________________________________
Povećanje mikroskopa: __________________________ puta. Povećanje mikroskopa: __________________________ puta.
a. _______________________________________________________ a. _______________________________________________________
b. _______________________________________________________ b. _______________________________________________________
c. _______________________________________________________ c. _______________________________________________________
Povećanje mikroskopa: __________________________ puta.
2. Rodnica je cjevasti organ u tijelu žene duljine oko 10 cm. Povezuje vrat maternice s vanjskim
spolnim organima. Mišićne je građe.
glatko mišićno tkivo
a. Koje mišićno tkivo izgrađuje rodnicu? _______________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Zašto je važno da rodnica ima mišićnu građu?
Važno je da rodnica ima mišićnu građu iz razloga da bude elastična da bi bio moguć spolni
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
odnos i porođaj.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Prolaz hrane kroz probavni sustav predstavlja proces koji nije pod utjecajem naše volje.
a. Koje mišićno tkivo gradi organe probavnog sustava?
Organe probavnog sustava gradi glatko mišićno tkivo.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

b. Može li se to mišićno tkivo naglo stegnuti i opustiti ili je to spor i dugotrajniji proces?
Obrazloži važnost tog svojstva mišićnog tkiva za proces probave.
Stezanje glatkog mišićnog tkiva je spor i dugotrajan proces što je važno za sporo potiskianje
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
hrane kroz probavnu cijev da bi se u potpunosti razgradila.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Tijekom mišićne aktivnosti energija se može oslobađati u aerobnim i anaerobnim uvjetima.

Navedene tjelesne aktivnosti grupiraj s obzirom na uvjete u kojima se oslobađa energija za rad
mišića. Pojmove u lijevom stupcu pridruži pojmovima u desnom stupcu upisivanjem slova na
odgovarajuću crtu.
a. trčanje na 1000 m a, d
__________________________ aerobni uvjeti
b. bacanje koplja b, c, e
__________________________ anaerobni uvjeti
c. skok udalj
d. vožnja biciklom na duge staze
e. sprint na 100 m
5. Pokus
Koliko dugo možeš držati vodoravno ispruženu ruku bez opterećenja i s opterećenjem?
Pribor i materijal: zaporni sat (štoperica), knjige iz školske torbe.

Tijek rada: a. Ispruži vodoravno ruku bez opterećenja. Pomagač mjeri zapornim satom koliko
dugo možeš držati ruku ispruženu u vodoravnom položaju.
Vrijeme: ________________________________________________
b. Ispruži vodoravno ruku. Neka ti pomagač u dlan stavi knjige iz tvoje školske torbe.
Zapornim satom mjeri vrijeme koliko dugo možeš držati ruku ispruženu u
vodoravnom položaju.
Vrijeme: ________________________________________________
Usporedi i obrazloži dobivene rezultate.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
35
4. ŽIVI ZDRAVO – ČUVAJ ZDRAVLJE
SUSTAVA ORGANA ZA KRETANJE
1. Pokus
Imam li spuštena stopala?
Napomena: Pokus se izvodi kod kuće! Slika A

Pribor i materijal: veća plastična posuda s vodom, karton, pribor za pisanje.
Tijek rada: a. Bosu nogu stavi u posudu s vodom, a zatim stani svom teži-
nom na karton. Otisak opcrtaj.
b. Kakvo stopalo imaš? Zaokruži sliku koja je sličnija otisku tvog
stopala na kartonu. Slika B
Predloži kako možeš ublažiti, odnosno spriječiti spuštanje stopala.

Nošenjem uložaka, hodanjem bosi po pijesku i šljunku ili drugom
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
neravnom terenu.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Mlada majka uznemireno je došla liječniku s dvomjesečnim djetetom. Izjavila je: „Moje dijete ima
spuštena (ravna) stopala.”
Je li majka u pravu? Zamisli da si liječnik i napiši koji bi odgovor ponudio/ponudila majci tog djeteta.
Stopala vašeg djeteta će se ispraviti kada počne hodati, kretati
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
se, tj. kada ojačaju mišići.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Ivan, Marko i Ana odlučili su biciklima otići na izlet u Park prirode „Medvednica”. Marko je pao s
bicikla. Na potkoljenici ima bolnu oteklinu i potkoljenica je u neprirodnom položaju.
Marko ima zatvoreni prijelom.
Koju ozljedu potkoljenice ima Marko? ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Koja su pravila i postupci prve pomoći kod te ozljede? Ispiši njihov točan redoslijed.
Pozvati hitnu pomoć. imobilizirati potkoljenicu u
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
zatačenom položaju i utopliti ozljeđenu osobu.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ako Ivan i Ana pozivaju hitnu medicinsku službu, koje informacije moraju dati?
Informacije su: tko zove, s kojeg broja, točno mjestoo gdje se nalaze,
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
opis ozljede, dob i stanje ozljeđenoga.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Zašto su kod djece najčešći lomovi podlaktice, a kod starijih osoba česti su lomovi kuka i zdjelice?
Djeca u igri često trče i pri padu se dočekaju na ruke, dok starije osobe zbog sporijih refleksa
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
češće padaju na stražnji dio tijela.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. Označi brojevima od 1 do 5 redoslijed postupaka s osobom koja ima otvoreni prijelom noge.
1
_________________ Pozvati hitnu medicinsku službu.
2
_________________ Ako ozlijeđeni nije u životnoj opasnosti, ne pomicati ga.
4
_________________ Imobilizirati ozlijeđeni dio.
5
_________________ Ozlijeđenog utopliti.
3
_________________ Ranu prekriti sterilnom gazom.
6. Temeljem promatranja priloženih slika riješi zadatak.

a. Prikazuje li slika pravilno ili nepravilno sjedenje?
b. Napiši posljedice takvog načina sjedenja.
a. ________________________________________________________________
nepravilno nepravilno
a. ________________________________________________________________ pravilno
a. ________________________________________________________________
b. _iskrivljene kralježnice
_______________________________________________________________ b. iskrivljene kralježnice
________________________________________________________________ b. _pravilan razvoj kostura zbog
_______________________________________________________________
i bolovi
________________________________________________________________ i________________________________________________________________
bolovi najmanjeg opterećenja kostura
________________________________________________________________
7. Dopuni rečenice.
donja čeljust
Pokretna kost glave je ____________________________________________________________ .
zdjelice
Crijeva, mokraćne organe i unutarnje spolne organe štite kosti ____________________________________________________________ .
kralježnice
Glavni oslonac tijelu daje ____________________________________________________________.
prsnom kosti
Rebra su s prednje strane trupa povezana ____________________________________________________________.
37
SUSTAV ORGANA ZA KRETANJE
Konceptnu mapu riješi upisivanjem PONUĐENIH POJMOVA u odgovarajuća prazna polja. Svaki
ponuđeni pojam možeš upisati samo JEDNOM. Tijekom popunjavanja polja dobro prouči RIJEČI
POVEZIVANJA na strelicama, što će ti omogućiti da pojmove povežeš logičkim slijedom.
- ELASTIČNOST - ŠAV
- ENERGIJA - ŠTETNE TVARI
- GLATKI MIŠIĆI - ZDJELIČNI POJAS
- HRSKAVICA - ZGLOB
- KISIK
- KOSTI GLAVE
- KOSTI LUBANJE
- KOSTI NOGU
- KOSTI RUKU
- KOSTUR
- KRALJEŽNICA
- KRATKE KOSTI
- KRVNE ŽILE
- MINERALNE TVARI
- MIŠIĆI
- MLIJEČNA KISELINA
- ORGANSKA TVAR
- PLOSNATE KOSTI
- PODRAŽLJIVOST
- POKRETANJE TIJELA
- POPREČNO-PRUGASTI MIŠIĆI
- RAHITIS
- SRČANI MIŠIĆ

KRATKE KOSTI po obliku su PLOSNATE KRVNE ŽILE kao što su STIJENKE
KOSTI LUBANJE
KOSTI primjerice UNUTARNJIH ORGANA
KOSTI HRANJIVE
donose odnose ŠTETNE TVARI
su
LICA TVARI
ih
nužni za proces
po obliku
čine
za održavanje KISIK
KRALJEŠCI treba
grade
KOSTI
STANIČNO
GLAVE oslobađa se zbog nedostatka DISANJE
MLIJEČNA
SUSTAV ORGANA oslobađanje
od
KISELINA
ZA KRETANJE
povezane s
građena
dio
povezani s potrebna
KRALJEŽNICA ENERGIJA
za rad GLATKI MIŠIĆ
dio
dio
izaziva umor
aktivni
čini
pasivni
PRSNI
KOŠ čini prema građi i ulozi SRČANI MIŠIĆ gradi
KOSTI dio SRCE
čini KOSTUR MIŠIĆI
ZDJELIČNI
najvažnija uloga
TRUPA
POJAS POPREČNOPRUGASTI
dio
stezanjem i opuštanjem
čini
POKRETANJE MIŠIĆI
omogućuju
dio
KOSTI TIJELA
RAMENI svojstvo reakcije na podražaj PODRAŽLJIVOST
najčvršći
POJAS UDOVA svojstvo stezanja i opuštanja
čine ih
KOST okoštavanjem nastaje ELASTIČNOST
RAHITIS
omogućuje
ZGLOB
kostura preko
čvrstoću
svojstvo
najpokretljivija
manjak
osigurava
osiguravaju
elastičnost
uzrokuje
iskrivljene
KOSTI NOGU
kostura preko
veza
povezane s ostatkom
MINERALNE
povezane s ostatkom
TVARI polupokretna HRSKAVICA
veza
veza
nepokretna
KOSTI RUKU po obliku su DUGE ORGANSKA

KOSTI TVAR ŠAV
povezani tetivama za
39
veza između većine
1. ŽIVČANA STANICA I ŽIVAC
1. Temeljem promatranja priloženih slika riješi sljedeće zadatke.
3 4 a
1
2
6
b b
7
5
slika 1. slika 2.
a. Popuni tablicu tako da u treći stupac upišeš naziv dijela živčane stanice čija je uloga navedena u
drugom stupcu ili ulogu dijela ako je naveden njegov naziv. U prvi stupac potom upiši broj kojim je
taj dio označen na prikazanim slikama.
BROJ ULOGA DIO ŽIVČANE STANICE
2 prenosi živčane impulse do susjedne živčane stanice živčano vlakno

5 opuštaju kemijske tvari u prostor sinapse završne nožice živčanog
vlakna
1 upravlja radom živčane stanice jer sadrži gene
4 primaju podražaje kratki ogranci
sinapse
b. Brojevi 3 i 7 na slikama 1. i 2. označavaju područje ____________________________________________________________________________________________________________
U čemu je sličnost, a u čemu razlika između tih područja na slici 1. i na slici 2.?
Na slici 1 podražaj se prenosi na drugu živčanu stanicu, a na slici 2 podražaj
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
se prenosi na mišiće.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Na slici 2. strelicama i slovima a i b prikazano je primanje i provođenje podražaja. Zašto je važno

da živčana stanica posjeduje ta obilježja?
Važno je zato da bi informacije u obliku živčanih impusla mogle doći do mozga i
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
od mozga do svih organa.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
40 Živčani sustav, osjetila i hormoni

2. Ukočenost vrata ograničava pokrete glave, a njegovu uklanjanju pomaže kvalitetna masaža.
U sljedećem zadatku navedeni su događaji koji se odvijaju od početka masaže do uklanjanja
ukočenosti vrata. Poredaj ih ispravnim redoslijedom upisivanjem brojeva od 1 do 5.
osjetilna živčana vlakna prenose podražaj dodira u obliku živčanog impulsa ______________________
aktivirani su vratni mišići i moguće je pomicati glavu ______________________
osjetilne stanice u koži pretvaraju podražaj dodira u živčani impuls ______________________
živčani impulsi stižu u mozak gdje se obrađuju radi pravilnog odgovora ______________________
pokretačka živčana vlakna prenose odgovor u obliku impulsa do vratnih mišića ______________________
3. Na shemi koja prikazuje građu živca imenuj njegove označene dijelove.

ovojnica živca ovojnica snopića
živčano vlakno krvne žile

snopić živčanih vlakana
4. U medijima je prije određenog vremena bila objavljena vijest da su jednoj osobi tijekom opera-
cije greškom prerezali živac u nozi, što je za posljedicu imalo nemogućnost pomicanja noge.
Zašto osoba nije mogla pomicati nogu u kojoj je prerezan živac?
Osoba nije mogla pomicati nogu jer su pokretački živci bili prerezani pa živčani
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
impuls nije mogao doći od mozga do mišića.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Zaokruži slova ispred točnih tvrdnji. Kod netočnih tvrdnji ispravi pogrešnu riječ ili više njih tako
da na praznu crtu napišeš tvrdnju koja će biti točna.
a. Zajedničko svojstvo mišićne i živčane stanice jest provodljivost.
Zajedničko svojstvo mišićne i živčane jest podražljivost.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Živčane stanice međusobno komuniciraju elektrokemijskim procesima.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Podražaj koji uzrokuje zvuk glazbe u obliku živčanog impulsa prenose pokretačka živčana vlakna.
Prenose osjeilna živčana vlakna.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Podražaj je događaj koji dovodi do promjene naboja na membrani živčane stanice.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
41
2. ŽIVČANI SUSTAV
1. Živčani sustav organiziran je tako da svi njegovi dijelovi funkcioniraju kao skladna cjelina radi
upravljanja radom unutarnjih organa i usklađivanja svih tjelesnih aktivnosti. Zahvaljujući njego-
vu djelovanju, natjecatelji znaju da moraju započeti s utrkom kada začuju zvuk pištolja te kako
će trčati da postignu što bolji rezultat.
Popuni shemu vodeći računa o načinu organizacije i djelovanja živčanog sustava.
Upiši u prazne pravokutnike sljedeće podatke:
SREDIŠNJI ŽIVČANI SUSTAV, PERIFERNI ŽIVČANI SUSTAV, AUTONOMNI ŽIVČANI SUSTAV, VOLJNI ŽIVČANI
SUSTAV, podražaj, odgovor, poprečno-prugasti mišići, pokretački živci, osjetilni živci.
Napomena: Pojmove napisane velikim slovima trebaš upisati u narančaste pravokutnike.
podražaj odgovor
poprečnoprugasti srčani mišić, glatki

mišići mišići i žlijezde
voljni živčani autonomni živčani

periferni živčani osjetilni živci sustav sustav
sustav
pokretački
živci
obrada podražaja i
središnji živčani priprema odgovora,
umna aktivnost
sustav
2. Upisivanjem slova na praznu crtu pojedinom dijelu živčanog sustava pridruži odgovarajuće
tjelesne aktivnosti koje su pod njegovim nadzorom.
a. kihanje
b. pražnjenje mokraćnog mjehura
c. pisanje teksta razglednice c, d
_______________________________________________________ voljni živčani sustav
d. pranje zuba a, b, e, f
_______________________________________________________ autonomni živčani sustav
e. protok krvi kroz krvne žile

f. treptanje očnim kapcima

3. Odgovori na pitanja.
a. Koji dio autonomnog živčanog sustava ima veći utjecaj na rad srca u stanju mirovanja?
parasimpatikus
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Zašto je u stresnim situacijama važna aktivnost autonomnog živčanog sustava?

Zbog toga što priprema organizam za napor na način da ubrzava rad srca i
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
disanje da bi se osiguralo dovoljno energije.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Da živčani sustav uspoređuje nove podražaje i usklađuje ih s ranije primljenim podražajima, može
potvrditi sljedeći zadatak.
Najbrže što možeš izgovori redom sve boje kojim su napisane pojedine riječi. Dakle, ne čitaš riječ,
već kažeš boju kojom je riječ napisana. Na primjer, ako je riječ plava napisano zelenom bojom,
trebaš reći zelena.
PLAVA ZELENA BIJELA SIVA NARANČASTA
RUŽIČASTA CRVENA ŽUTA LJUBIČASTA CRNA
Je li lako kao što si mislio/mislila? _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Objašnjenje: Riječi koje smo već naučili imaju jak utjecaj pa se sposobnost izgovaranja boja smanjuje.
Mozak prima različite podražaje (riječ – boja), uspoređuje ih s ranijima te dolazi do smetnji koje uzrokuju
ovaj problem. (Ovu pojavu otkrio je J. Ridley Stroop.)
5. Pokus
Mikroskopiranje trajnog mikroskopskog preparata živčanog tkiva
Pribor i materijal: trajni mikroskopski preparat živčanog tkiva, mikroskop.
Tijek rada: Promatraj trajni mikroskopski preparat živčanog tkiva.
Nacrtaj što si vidio/vidjela u predviđeni prostor.
a. Jesu li živčane stanice unutar živčanog tkiva raspoređene
pojedinačno ili su međusobno gusto umrežene?
Međusobno su gusto umrežene.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. U čemu je važnost takvog rasporeda živčanih stanica?

Da se brže prenose živčani impulsi.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Povećanje mikroskopa: ____________________________________________ puta.
43
3. MOZAK
1a. Na slici koja prikazuje građu mozga označi: X
- slovom A dio mozga u kojem se nalazi središte za ravnotežu
- slovom B dio mozga u kojem se nalazi središte za pamćenje
- slovom C dio mozga u kojem se nalazi središte za probavu.
1b. Dopuni rečenicu.

lubanju
Slovo X na slici označava ________________________________________________________________.
2. Mozak je splet živčanih stanica povezanih milijunima veza.

Te veze važne su za obavljanje brojnih procesa, pa tako i učenja.
a. Kako se nazivaju veze između živčanih stanica?

sinapse
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Zašto se proces učenja odvija putem veza između živčanih stanica?

Jer se informacije koje primaju prenose živčanim impulsima od
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
stanice do stanice
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Ako smo pospani i umorni, pomoći će nam otvaranje prozora i ulazak

svježeg zraka u prostoriju u kojoj boravimo.
Zašto svježi zrak doprinosi „buđenju” mozga?
Mozak je veliki “potrošač” energije za čije je oslobađanje
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
potreban kisik.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Iako su moždana središta uglavnom u paru, tj. dolaze u objema polutkama velikog mozga, ipak
jedna polutka uvijek dominira u odnosu na drugu polutku. Ljudi su uglavnom dešnjaci te im
dominira lijeva polutka.
a. Zašto ljudima dešnjacima dominira lijeva, a ne desna polutka velikog mozga?

Zato što se u produženoj moždini križaju živci. Lijeva strana
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
mozga upravlja desnom stranom tijela i obrnuto.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Koja je polutka tvog velikog mozga jača ili dominantnija?
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

a. Mozak je građen isključivo od živčanih stanica. točno – netočno
b. Moždana srž građena je od tijela živčanih stanica. točno – netočno
c. Glazba se do središta za sluh prenosi pokretačkim živcima. točno – netočno
d. U izradi modela tehnikom origamija sudjeluje mali mozak. točno – netočno
e. Gutanje sline refleksna je radnja pod nadzorom primozga. točno – netočno
f. Površina mozga naborana je radi smanjenja površine moždane kore. točno – netočno
a) mozak je osim od živčanih građen i od drugih stanica, primjerice pokrovnih...
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b) moždana srž građena je od živčanih vlakana

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c) glazba se do središta za sluh prenosi osjetilnim živcima.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
f ) površina mozga je naborana kako bi se povećala površina moždane kore

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
6. Slika prikazuje građu mozga predstavnika pet skupina kralježnjaka o kojima si učio/učila prošle
školske godine te građu mozga čovjeka kao najrazvijenijeg pripadnika skupine sisavaca.
a. Temeljem promatranja slike opiši razvoj mozga kralježnjaka tijekom evolucije.
Kroz evoluciju mozak postaje sve veći. Veliki mozak se najviše

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
razvio (povećao), osobito kod čovjeka.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Je li razvoj mozga utjecao na način života predstavnika pojedinih skupina? Objasni.

Razvoj mozga je utjecao na način života: bolje su se
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
prilagođavali promjenama okoliša i bolja briga za potomstvo...

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ _____
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
45
4. LEĐNA MOŽDINA
1. Pokus
Refleksni pokret
Tijek rada: Jedan učenik sjedi na stolcu i prekriži noge, a drugi ga bočnom stranom poprečno polo-
ženog dlana lagano udari u područje ispod koljena (ispod patele) noge koja nije na podlozi.
a. Što u izvedenom pokusu predstavlja podražaj?
Udarac u koljeno.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Kakav je bio odgovor tijela na pristigli podražaj?

Nagli trzaj noge.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Jesi li bio/bila svjestan/svjesna reakcije koja se događa i jesi li je mogao/mogla zaustaviti i kontrolirati?
Ne, to je automatski pokret bez naše volje.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Sudjeluje li u odvijanju ove reakcije veliki mozak?

Ne sudjeluje.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
e. Koji organ mišićima šalje podražaj (informaciju) da se pokrenu?

Leđna moždina.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
f. Zašto je važno da tijelo na neke podražaje odgovori jako brzo?

Važno je zbog toga da bi se izbjegle neke opasnosti.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Temeljem promatranja sheme koja prikazuje dijelove refleksnog luka riješi zadatke.
A. Poredaj slova sa sheme točnim redoslijedom u ovisnosti o tijeku događanja refleksnog pokreta.
E A C B E A
B. Odgovori na pitanja.

B
a. Što je refleksni luk?
Put živčanog impulsa od podražaja do izvjesnog pokreta.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________ C
b. Refleksom se rasterećuje veliki mozak. Zašto je to važno? D

Važno je jer veliki mozak obrađuje veliki broj primljenih podražaja
koji dolaze iz osjetila.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Kojim se živčanim vlaknom podražaj nakon obavljenog refleksa

prenosi do mozga? E
Osjetilnim živčanim vlaknom.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________

C. Popuni tablicu tako da u 1. stupac upišeš slovo kojim je pojedini dio refleksnog luka označen
na shemi, u 2. naziv, a u 3. ulogu koju pojedini dio refleksnog luka obavlja.
Napomena: Dijelovi refleksnog luka nisu u tablici složeni točnim redoslijedom.
SLOVO DIO REFLEKSNOG LUKA ULOGA
E završetci živaca za bol reagira na podražaj i pretvara ga u živčani impuls
B pokretačko živčano vlakno završetci živaca za bol
A osjetilno živčano vlakno prenosi živčani impuls do sive tvari leđne moždine
D mišić prenosi živčani impuls do mišićnog vlakna
C leđna moždina u njoj se impuls s osjetilnog živčanog vlakna prenosi na
pokretačko živčano vlakno
3. Poveži lijevi i desni stupac tako da slova ispred ljudskih aktivnosti pridružiš odgovarajućem opisu.
a. čitanje d
___________________ nesvjesna aktivnost pod utjecajem leđne moždine
b. kihanje b
___________________ prirođeni refleks kojim upravlja produžena moždina
c. rolanje c
___________________ svjesna aktivnost pod utjecajem malog mozga
d. trzaj a
___________________ svjesna aktivnost pod utjecajem velikog mozga
4. Temeljem proučavanja teksta, slike i sheme o uvjetovanom refleksu riješi zadatke.

Uvjetovani refleks je refleks potaknut podražajem koji ga inače ne uzrokuje, osim u situaciji kada se
taj i prirodni podražaj često javljaju zajedno zbog čega ih se međusobno povezuje.
Davanje hrane psima potiče refleksno lučenje sline. Istraživanja na psima potvrdila su da će – ako se
svaki put oglasi zvono kada psu dajemo hranu – nakon određenog vremena i sam zvuk zvona potak
nuti refleksno lučenje sline, što je primjer uvjetovanog refleksa.
kora velikog mozga
A. Odgovori na pitanja.
a. Što je u prikazanom uvjetovanom refleksu pri
rodni podražaj koji izaziva refleks izlučivanja sline?
zvuk zvona
hrana - kost.
____________________________________________________________________________________________________________________________
b. Zašto zvuk zvona kao podražaj u slučaju II ne

izaziva, a u slučaju IV izaziva refleksnu reakciju? slušne
U slučaju ll pas ne reagira samo na zvono, ne stanice
____________________________________________________________________________________________________________________________
X
povezuje to s hranom. U slučaju IV to je uvjetovan
____________________________________________________________________________________________________________________________
refleks, zvono povezuje s hranom iz slučaja III.

____________________________________________________________________________________________________________________________ Z
____________________________________________________________________________________________________________________________
Y
47
c. Na prikazanom primjeru objasni zašto uvjetovani refleks, za razliku od uobičajenog, uključuje
koru velikog mozga.
Zato što uključuje osjetilo sluha čije je središte
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
u kori velikog mozga.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
B. Odredi točnost pojedinih tvrdnji. Za netočne tvrdnje na prazne crte napiši ispravak bez
uporabe negacije (ne, nije, neće i sl.).
a. Zvuk zvona kod svih će pasa uzrokovati refleks izlučivanja sline. točno – netočno
b. Refleks izlučivanja sline na kost kao podražaj nadzire veliki mozak. točno – netočno
c. Slovo X na shemi označava pokretačko živčano vlakno. točno – netočno
d. Slušne stanice pretvaraju zvuk zvona u živčani impuls. točno – netočno
e. Da bi pas čuo zvono, živčani impuls mora se prenijeti do leđne moždine. točno – netočno
f. Slovom Z na shemi označena je sinapsa. točno – netočno
g. Da bi došlo do izlučivanja sline, podražaj se mora prenijeti do žlijezda. točno – netočno
a) zvuk zvona uzrokuje refleks samo kod pasa koji zvuk povezuju s hranom.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b) refleks izlučivanje sline na kost kao podražaj nadzire produžena moždina.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c) slovo X na shemi označava osjetilno živčano vlakno.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
e) da bi pas čuo zvuk, živčani impuls se mora prenijeti do kore velikog mozga.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. ŽIVI ZDRAVO
– ČUVAJ ZDRAVLJE ŽIVČANOG SUSTAVA
1. Poveži lijevi i desni stupac pridružujući slova ispred bolesti živčanog sustava odgovarajućem
opisu. DVA opisa su suvišna.
a. dječja paraliza b
_______________________ oštećenje tkiva zbog poremećaja u dotoku krvi
b. moždani udar ________________________ povremeni poremećaj funkcije mozga praćen napadom
c. potres mozga c
________________________ privremeni poremećaj funkcije mozga zbog udarca
d. virusni meningitis ________________________ virusna upala mozga koja se prenosi slinom
a
________________________ virusna upala pokretačkih živaca i živčanih vlakana
d
________________________ upala moždanih ovojnica koju prenose člankonošci
moždani udar
2. Temeljem promatranja slike odgovori na pitanja.
a. U kojoj se polutki mozga dogodio moždani udar?
U lijevoj polutki.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Koja je strana tijela pogođena posljedicama moždanog udara? Zašto?

Pogođena je desna strana tijela jer se u produženoj moždini
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
križaju živci i lijeve i desne strane mozga.

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Opiši moguće posljedice moždanog udara.

Posljedice mogu biti: oduzetost nekog dijela tijela, gubljenje
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nekih sposobnosti; govor, pamćenje pa čak i smrt.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Temeljem promatranja slike odgovori na pitanja. arterija

arterija
osoba A osoba B
a. Je li bolja prokrvljenost mozga ili leđne moždine? Zašto?
Mozga, jer treba više energije za rad a za njeno oslobađanje
_____________________________________________________________________________________________________________________________
neophodni su kisik i hranjive tvari.

_____________________________________________________________________________________________________________________________
b. Kod koje osobe postoji poremećaj u opskrbi živčanog

sustava krvlju? Zašto?
Kod osobe A, jer su krvne žile sužene.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Kod koje je osobe veća mogućnost moždanog udara? Zašto?

Kod osobe A, zbog začepljenosti krvnih žila.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
49
6. NIKOTINIZAM
1. Graf prikazuje stopu smrtnosti od raka na populaciji od 100 000 žena, prema izvoru Američkog
društva za borbu protiv raka. Prouči ga i odgovori na pitanja.
a.
Kod kojeg je oblika raka zabilježen veliki porast broj
umrlih
smrtnosti u novije doba?
Kod raka pluća.
_________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Š to je najvjerojatnije uzrok porasta smrtnosti kod

tog oblika raka?
Uzrok je najvejrojatnije pušenje.
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Zašto kod žena do njega dolazi tijekom novijeg

doba?
Zbog veće dostupnosti duhanskih proizvoda i većeg
_________________________________________________________________________________________________________________________________
broja žena pušaća.

_________________________________________________________________________________________________________________________________
godine
d. K od kojeg je oblika raka zabilježen najveći pad
smrtnosti nakon 1990. godine? Zašto?
Kod raka dojki.Zbog prevencije ranog otkrivanja raka (samopregled,
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
mamografija, ultrazvuk i edukacije).

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Odredi točnost pojedinih tvrdnji. Ako je tvrdnja točna, zaokruži točno, a ako nije točna, zaokruži
netočno.
a. Pasivni pušači često obolijevaju od bolesti dišnog sustava. točno – netočno
b. Pušači unatoč želji za prestankom teško prestaju pušiti. točno – netočno
c. Trčanjem i vježbanjem moguće je ukloniti štetne posljedice pušenja. točno – netočno
d. Pušenje može uzrokovati spontani pobačaj ako trudnica puši. točno – netočno
e. Ovisnost je put koji većina osoba izabire svojom voljom. točno – netočno
3. Objasni tvrdnju: „Ovisnost je stanje organizma kada mu za održavanje homeostaze više nisu
dovoljne osnovne životne potrebe.”
Da bi se takva osoba osjećala zadovoljno i dobro prijeko su joj potrebna opojna sredstva da
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
bi zadovoljila svoje potrebe.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4. Pokus
Djelovanje nikotina na krvne žile
Pribor i materijal: 4 plastične čaše, 2 slamke velikog promjera, 2 slamke malog promjera, voda,
zaporni sat (štoperica).
Tijek rada: Ispunite sve četiri čaše jednakom količinom vode te u svaku od njih uronite po jednu
slamku. Na dogovoreni znak četiri učenika neka započnu s ispijanjem vode iz čaše. Pijenje vode
ne smije se prekidati i mora se izvesti što je brže moguće. Vrijeme potrebno za ispijanje vode iz
čaše potrebno je izmjeriti zapornim satom.
a. Usporedi vrijeme koje je bilo potrebno za ispijanje vode korištenjem slamki malog i velikog pro-
mjera. Opiši svoja zapažanja.
Učenici koji piju vodu slamkama većeg promjera brže
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
će ispiti vodu iz čaše.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Objasni vezu između rezultata izvedenog pokusa i djelovanja nikotina na krvne žile.
Nikotin sužava krvne žile što usporava protok krvi
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kroz krvnožilni sustav.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Pokus
Djelovanje katrana na dišne organe
Pribor i materijal: 2 filtra za kavu, 2 plastične boce ili Erlenmeyerove tikvice, 2 lijevka, melasa, voda.
Tijek rada: U plastične boce ili Erlenmeyerove tikvice stavi lijevak. Jedan čisti filtar za kavu stavi u
lijevak na jednoj boci ili tikvici, a drugi filtar za kavu premaži melasom i stavi u lijevak na drugoj boci ili
tikvici. U oba lijevka s filtrima ulij vodu i promatraj brzinu njezina protjecanja.

a. Kroz Voda protječe sporije kroz filtar koji je premazan
koji filtar voda protječe sporije? Zašto? _____________________________________________________________________________________________________________________________
melasom jer je melasa začepila pore na papiru.
_____________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________
b. Objasni vezu između rezultata izvedenog pokusa i nakupljanja katranskih spojeva na meko tkivo
Nakupljeni katranski spojevi otežavaju proces izmjene plinova plućima jer otežavaju
pluća. ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
difuziju
_________________________ kroz polupropusnu membranu.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Dopuni rečenice.
Usporedimo li izvedeni pokus s procesom koji se događa u plućima i s djelovanjem katrana na pluća,
pluća
tada filtar za kavu predstavlja ______________________________________, voda ________kisik katran
_________________, a melasa ______________________________________ .
d. Na koji način se organizam nastoji osloboditi katrana koji se nataloži na tkivo dišnih organa?
Organizam se nastoji osloboditi katrana iskašljavanjem.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
51
7. ALKOHOLIZAM
1. U obris muškog tijela ucrtaj organe koji su izravno ugroženi djelovanjem alkohola.
2. Odredi točnost pojedinih tvrdnji. Za netočne tvrdnje na prazne crte napiši

ispravak bez uporabe negacije (ne, nije, neće i sl.).
a. Opijanje i alkoholizam dvije su potpuno iste stvari. točno – netočno
b. Trovanje alkoholom može biti smrtonosno. točno – netočno
c. Kratkoročna posljedica trovanja alkoholom jest povraćanje. točno – netočno
d. Na istu količinu popijenog alkohola sve osobe reagiraju jednako. točno – netočno
e. Alkohol oštećuje periferne živce. točno – netočno

a)opijanje može biti jednokratno,a alkoholizam je dugotrajni proces.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d) na istu količinu popijenog alkohola osobe reagiraju različito, ovisno o dobi, spolu...
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Velike količine alkohola sprečavaju normalan rad centra za regulaciju tjelesne temperature. Eta-
nol, koji je sastojak alkoholnih pića, širi krvne žile u koži i mozgu, a steže one u trbušnoj šupljini.
Zbog toga toplina iz unutrašnjosti tijela odlazi na površinu.
Objasni zašto je ovakav utjecaj etanola na krvne žile osobito opasan zimi tijekom velikih hladnoća.
Zato što takva osoba ima lažni osjećaj topline, a zapravo se organizam hladi.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Zbog toga alkoholičati često zaspu, smrznu se i umru.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Zašto su osobe s oštećenom jetrom osjetljivije na djelovanje alkohola?

Zato što jetra razgrađuje alkohol,a oštećena jetra slabije obavlja tu funkciju.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. Zamisli da se nađeš, ili si se nekad našao/našla, u situaciji u kojoj se nalazi Ivan s prikazane slike.
a. Što bi učinio/učinila u takvoj situaciji?
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Zamisli da si Ivan i pokušaj sasta-

viti priču kojom bi potaknuo/po-
taknula Anu i Petra da razmisle
o svojim postupcima i promije-
ne ih.
U dogovoru s učiteljem/učiteljicom
Biologije i/ili Hrvatskog jezika moguće
je organizirati izbor najbolje priče
koja se odlikuje najuvjerljivijim argu-
mentima.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
53
8. NARKOMANIJA
1. Slobodno vrijeme koje mlade osobe na svom životnom putu ponekad imaju previše veliki je
problem jer često iz dosade, znatiželje ili nagovora vršnjaka ulaze u svijet ovisnosti iz kojeg neki
nikada ne uspiju izaći.
Na prazne crte napiši prijedlog pet aktivnosti kojima mladi mogu ispuniti slobodno vrijeme i izbjeći
ovisnost.
baviti se sportom
plesanje
čitanje
druženje s prijateljima
rolati se i boraviti u prirodi
2. Odredi točnost pojedinih tvrdnji. Ako je tvrdnja točna, zaokruži točno, a ako nije točna, zaokruži
netočno.
a. Dim marihuane povećava rizik za oboljenje od raka pluća. točno – netočno
b. Samo jedno uzimanje opojne droge može imati smrtni ishod. točno – netočno
c. Svaki lijek ujedno je i mogući otrov te predstavlja rizik za zdravlje. točno – netočno
d. Ovisnost počinje s namjerom osobe da uništi vlastiti život. točno – netočno
e. Ovisnost je isključivo problem pojedinca i njegove uže obitelji. točno – netočno
3. Objasni tvrdnju: „Uzimanje opojnih droga slično je igranju ruskog ruleta.”

Ovisnost najčešće započinje iz radoznalosti i pripadanja
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
određenom društvu, a nikad se ne zna ishod takve situacije.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Zašto je opasno eksperimentirati s drogama?

Jer se nikad ne zna kakve će posljedice ostaviti na organizam.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. Izrazi vlastitim riječima svoje NE drogama.
Ako ti netko ponudi drogu, nazove te kukavicom jer ne želiš probati, kaže ti da ne možeš biti dio nje-
gova društva ili da si mamina i tatina „curica“, moraš se znati oduprijeti izazovu i reći čvrsto NE.
U sljedećem zadatku osmisli pet načina kako bi mogao/mogla odgovoriti osobi koja ti nudi drogu.
U tome će ti pomoći priložene ilustracije.
55
9. OSJETILO VIDA
1. Sljedeće zadatke riješi temeljem promatranja priloženih slika.
19 20
8 14
1 18
15
9
10
2
3
11
4 16
5 17
7 13 12
A. Popuni tablicu tako da u treći stupac upišeš naziv dijela oka čija je uloga navedena u drugom
stupcu ili ulogu pojedinog dijela ako je naveden njegov naziv. U prvi stupac potom upiši broj
kojim je taj dio označen na prikazanim slikama.
BROJ ULOGA DIO OKA
ispunjava najveći dio očne jabučice održavajući napetost i veličinu oka staklovina
prenošenje živčanih impulsa do središta u mozgu vidni živac
pretvara svjetlosni podražaj u živčani impuls zahvaljujući sloju stanica
osjetljivih na svjetlost mrežnica
lomi svjetlosne zrake i usmjerava ih na mrežnicu leća
određuje boju očiju jer sadrži pigment šarenice

obavija očnu jabučicu bjeloočnica
stvara slanu tekućinu koja vlaži oko i sprečava njegovu infekciju jer
sadrži antitijela suzna žlijezda
sprečava ulazak znoja u oko obrva
a. Zamisli da neki predmet „leti“ zrakom prema nečijim očima i zaključi koji će dijelovi oka odigrati
ulogu njegova „tjelohranitelja”?
To su očni kapci.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. K ako se naziva i kojim je brojem na slici označen dio oka na kojem nastaje najoštrija slika proma-
tranog predmeta?
Žuta pjega. Označena je brojem 10.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

C. O
blikuj tri pitalice „Tko sam ja?” u 1. licu jednine. Odgovor tvoje pitalice mora biti isključivo
pojam koji je na gornjoj slici označen brojem zadanim u pitalici. Primjerice, ako je pojam
„suzna žlijezda”, pitalica može biti oblikovana na sljedeći način: „Građena sam od nakupina
stanica, a zadaća mi je izlučivanje suza. Tko sam ja?”.
4
Ja sam otvor n šarenici. Propuštam svjetlost u oko. Količina svjetlosti određuje
moj promjer. Tko sam ja?
8
Ja sam druga ovojnica očne jabučice. Opskrbljujem oko hranom i kisikom. S
prednje strane očne jabučice prelazim u šarenicu. Tko sam ja?
2
Ja sam prozirni dio oka, a na mene se dalje nastavlja bjeloočnica koja obavija
očnu jabučicu. Tko sam ja?
D. Poredaj točnim redoslijedom događaje koji se odvijaju pri nastanku osjeta vida upisivanjem
brojeva od 1 do 10 na prazne crte.
5
svjetlosne se zrake lome na leći i usmjeravaju prema mrežnici __________________
8
vidne stanice pretvaraju svjetlosni podražaj u živčani impuls __________________
slika u obliku živčanog impulsa putuje do središta za vid 9
__________________
rožnica lomi zrake svjetlosti i usmjerava ih prema leći 3

__________________
zrake svjetlosti odbijaju se od osvijetljenog predmeta 1

__________________
u mozgu nastaje doživljaj koji se naziva osjet vida 10

__________________
prolazak zraka svjetlosti kroz otvor na šarenici 4

__________________
ulazak zraka svjetlosti u oko kroz rožnicu 2

__________________
svjetlost podražuje vidne stanice 7

__________________
prolazak svjetlosti kroz staklovinu 6

__________________
2. Prolazi li svjetlost kroz mrežnicu? Ako da, objasni kako se i zašto to događa, a ako ne, onda
objasni kako je moguće da vidimo mozgom.
Ne prolazi. Na mrežnici vidne stanice pretvaraju svjetlosne podražaje u živčane impulse koji
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
preko vidnog živca dolazi do središta vida u kori velikog mozga.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
57
10. ŽIVI ZDRAVO – ČUVAJ ZDRAVLJE OČIJU I VID
1. Poveži lijevi i desni stupac pridružujući slovo ispred opisa u lijevom stupcu odgovarajućem
pojmu u desnom stupcu.
a. dioptrija naočala ima predznak „+”
b. dobra vidljivost udaljenih predmeta
c. ispravlja se nošenjem ispupčenih leća a, b, c, d, g, e
__________________________________________________ dalekovidnost
d. prekratka očna jabučica f
___________________________________________________ kratkovidnost
e. nedovoljno zakrivljena očna leća u odnosu na dužinu oka
f. rožnica i leća prejako su zakrivljene u odnosu na dužinu oka
g. zrake svjetlosti lome se iza žute pjege
2. Temeljem promatranja slike riješi sljedeći zadatak.
a. Koju manu (nedostatak) ima oko kod kojeg se zrake svjetlosti lome kao na slici?
kratkovidnost
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Na raspolaganju imaš leće prikazane u crvenom kvadratiću.

Odaberi odgovarajuću leću te u predviđeni prostor nacrtaj ispravljanje mane oka koja je
prikazana na slici iznad, uporabom odabrane leće.
udubljena leća
c. Opiši na koji način leća koju si odabrao/odabrala ispravlja sliku koja nastaje u oku.
Tako što udubljena leća osigurava slabiji lom svjetlosnih zraka te
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
one padaju na žutu pjegu.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3. Daltonizam je recesivni, spolno vezani poremećaj. spermiji
Gen za normalno razlikovanje boja označit ćemo 22 + XD 22 + Y
oznakom D, mutirani gen koji uzrokuje daltonizam jajne stanice
oznakom d, a kromosome koji su nositelji tih gena
oznakom XD ili Xd. 22 + XD 44+xD xD 44+xD y
a. Napravi križanje i dobit ćeš mogućnost nastaja- 44+ xd xD 44+ xd y

22 + Xd
nja četiriju potomaka. Dobivene podatke upiši u
odgovarajuća prazna polja tablice.
jedan potomak
b. Koliko potomaka dobivenih ovim križanjem su daltonisti? ____________________________________________________________________________________________
(Oboji polje ili polja koja sadrže podatke o potomku/potomcima koji imaju ovaj poremećaj.)
c. Može li majka iz ovog primjera normalno razlikovati boje? Objasni.
Majka može razlikovati boje jer njezine stanice sadrže dominantni gen D za normalno
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
razlikovanje boja.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Može li otac iz ovog primjera normalno razlikovati boje? Objasni.

Otac može razlikovati boje jer u stanicama ima gen za normalno razlikovanje boja D na x
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
spolnom kromosomu, a y kromosom ne sadrži gen za razlikovanje boja.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Načinom života utječemo na zdravlje osjetila za vid. U ponuđene oblike upiši pet prijedloga za
zaštitu osjetila vida.
čitaj na
štiti oči od
dovoljnoj
sunca
udaljenosti od
sunčanim
knjige
naočalama
tijekom rada
na računalu izbjegavaj
odmori oči zadimljene
gledanjem u
prostorije
daljinu.
redovito
kontorliraj vid
59
11. OSJETILO SLUHA I RAVNOTEŽE
1. Sljedeće zadatke riješi temeljem promatranja slike.
11 10 9
8
5
2
4
3
a. Popuni tablicu tako da u 1. stupac upišeš broj kojim je pojedini dio uha označen na slici, u
2. stupac njegovu ulogu, a u 3. stupac naziv, u ovisnosti što nedostaje.
BROJ ULOGA DIO UHA
2 provođenje zvuka od uške do bubnjića zvukovod
5 pretvara zvučni podražaj u živčani impuls pužnica
3 prenosi zvučne valove iz vanjskog uha u srednje uho bubnjić
4 izjednačava tlak u srednjem uhu s atmosferskim tlakom Eustahijeva cijev
9 titranjem pojačava zvuk stremen

b. Objasni prednost naboranosti ušne školjke za primanje zvučnih valova.
Prednost naboranosti ušne školjke je lakše i bolje sakupljanje zvučnih
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
podražaja i njihovo usmjeravanje u zvukovod.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Gdje su smješteni srednje uho i unutarnje uho?

Srednje i unutarnje uho su smješteni u lubanji.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
središte za
kretanje
2. Promotri sliku te na temelju usvojenog znanja o
živčanom sustavu i osjetilima dovrši započetu priču.
središte
Tijekom pisanja priče iskoristi SVE što je na slici za sluh
označeno te ono što na njoj vidiš.
Priču piši u 1. licu jednine.
Zvukovi violine šire se zrakom i dolaze do mog uha.
središte za
Moja uška… stvaranje
emocija
sakuplja zvučne valove violine i usmjerava ka zvukovodu.
________________________________________________________________________________________________________________________________
Bubnjić zatreperi i prenosi podražaje u moje srednje

________________________________________________________________________________________________________________________________
uho gdje malene košćice pojačavaju zvuk i prenose

________________________________________________________________________________________________________________________________
podražaje do moje pužnice u unutarnjem uhu.

________________________________________________________________________________________________________________________________
Slušne stanice u mojoj pužnici primaju zvukove

________________________________________________________________________________________________________________________________
violine i pretvaraju ih u živčane impulse koji se slušnim

________________________________________________________________________________________________________________________________
živcem prenose do središta za sluh u mozgu.
________________________________________________________________________________________________________________________________
Tu se stvara osjet sluha.
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Zvukovi koji čujem potiču stvaranje emocija u središtiu za stvaranje emocija,a one potiču moje
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
rijelo da zapleše. Da bi plesao/plesala, moraju se aktivirati moji mišići, koje aktiviraju živčani
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
mpulsi iz središta za kretanje.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
61
3. Pokus
Vrtoglavica – nestvarni osjećaj pokretanja tijela
Pribor i materijal: plastična boca s čepom, voda, stolac s kotačima.
Tijek rada A: Bocu ispuni vodom do polovine njezina volumena. Zavrti bocu s vodom na stolu i
promatraj.
a. Kako se ponaša voda u boci tijekom vrtnje?
Voda se u boci vrti u smjeru rotiranja boce.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Kako se ponaša voda u boci neposredno nakon što se boca prestane vrtjeti?
Voda se još neko vrijeme vrti u boci.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Tijek rada B: Stolac s kotačima stavi u prazan prostor.

Sjedni na stolac i zamoli prijatelja/prijateljicu da te zavrti nekoliko puta.
Napomena: Ako nemaš stolac, prijatelj/prijateljica te može vrtjeti u krug
i bez stolca, ali pritom mora paziti da ne padneš i ne ozlijediš se.
a. Kako se osjećaš nakon što te prijatelj/prijateljica prestao/prestala vrtjeti?
Osjećam kao da je još uvijek vrtim/kao da se
________________________________________________________________________________________________________________________________________________
prostor oko mene vrti.

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Iskoristi vlastite i sve ponuđene riječi te opiši što se događa

tijekom vrtnje.
(osjetilne stanice s dlačicama, tekućina, kristalići, živčani impuls, mali mozak, želatinozna tvar, unutarnje
uho, osjetilni organ za ravnotežu, vrtnja, središte za ravnotežu)
Tijekom vrtnje tekućina i želatinozna tvar koji ispunjavaju osjetilni organ za ravnotežu u
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
unutarnjem uhu se pomiču. Njihovo pomicanje pomiče i kristaliće u dvama mjehurićima.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Pomicanje tekućine, želatinozne tvari i kristalića podražjue osjetilne stanice s dlačicama

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
koje podražaj pretvaraju u živčani impuls koji se prenosi u središte za ravnotežu smješteno
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
u malom mozgu
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Iskoristi saznanja do kojih si došao/došla u postupku A i zaključi zašto osoba osjeća vrtoglavicu i
nakon prestanka vrtnje.
Zato što se i nakon prestanka vrtnje i dalje pomičnu želatinozna tvar i tekućina se i dalje
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
podražuje osjetilne stanice za ravnotežu.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Kada će vrtoglavica prestati?

Kada se tekućina i želatinozna tvar prestanu gibati.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

12. ŽIVI ZDRAVO – ČUVAJ ZDRAVLJE UHA I SLUH
1. Oblikuj četiri pitalice „Tko sam ja?” u 1. licu jednine tako da odgovor na nju može biti isključivo
pojam koji ti je zadan u oblačiću uz pitalicu.
NAGLUHOST
Ja sam mana osjetils za sluh. Nastajem usljed oštećenja bubnjićaili okoštavanja
košćica u srednjem uhu. Ublažuje me nošenje aparatića za sluh. Tko sam ja?
GLUHOĆA
Uzrokuje me oštećenje pužnice, slušnog živca ili središta za sluh u kori velikog
mozga. Tako sam ja?
GLUHONIJEMOST
Zato što se i nakon prestanka vrtnje i dalje pomičnu želatinozna tvar i tekućina se i
dalje podražuje osjetilne stanice za ravnotežu.
APARATIĆ ZA SLUH
Ja sam spravica koja se umetne u uhu ispred zvukovoda. Pomažem ljudima
da bolje čuju. Tko sam ja?
2. Pročitaj tekst i odgovori na pitanja.

Američka književnica Helen Keller (1880. – 1968.) bila je od rođenja slijepa i gluha. Ipak, tijekom života
naučila je nekoliko stranih jezika, doktorirala na području filozofije, bavila se znanstvenim radom,
napisala više knjiga o vlastitom iskustvu te djelovala kao socijalna radnica.
Čemu te poučio prethodni tekst?
Zašto su za invalidne osobe najveće zapreke u srcima ljudi koji ih okružuju?
Kojim postupcima možemo spriječiti da i sami postanemo zapreka nekoj invalidnoj osobi?
Odgovaranjem na postavljena pitanja iznesi svoje mišljenje o životu invalidnih osoba.
Da osoba koja ne čuje ili ima neki drugi invaliditet može biti uspješna i biti koristan član
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
društva.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Zato što zbog predrasuda često puta ne pružimo priliku tim osobama da se dokažu,
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
a samim time i da napreduju. Da takvoj osobi pomognem samo onoliko koliko je nužno
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
i da joj dozvolimo da sama čini sve što je u mogućnosti.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
63
3. Prisjeti se na koji način nastaje osjet (doživljaj) sluha u mozgu i odgovori na sljedeća pitanja.
a. Zašto smanjena pokretljivost zglobova slušnih košćica kod starijih osoba uzrokuje nagluhost?
Razlog tomu je što se zvuk slabije prenosi, košćice ne prenose zvuk istim intenzitetom kao i
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
prije okoštavanja.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Koja je uloga umjetne pužnice?

Uloga joj je pretvoriti zvučne podražaje u živčane impulse.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Djetetu s urođenom gluhoćom nakon napunjene dvije godine života ugrađena je umjetna
pužnica. Hoće li takvo dijete odmah biti sposobno pričati? Objasni.
Neće odmah pričati. Prvo treba učiti govor i naučiti pričati.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. U dostupnoj literaturi potraži podatke o osobama s oštećenjem sluha. Navedi poteškoće s kojima
se susreću u svakodnevnom životu, npr. tijekom školovanja.
Primjerice, pri prelasku ceste ne čuju trubljenje automobila te lakše mogu nastradati, ne čuju
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
zvuk telefona, zvona na vratima, ne čuju predavanje učitelja te više moraju samostalno raditi...
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Za razvoj normalnog slušnog živca kod čovjeka odgovoran je dominantni gen označen slovom E.
Kolika je vjerojatnost u postotcima da roditelji koji imaju normalan sluh dobiju gluho dijete?
Svoj odgovor potvrdi tako da prikažeš kombiniranje roditeljskih gena.
Ee E e
Ee
E EE Ee
e Ee ee
25
Vjerojatnost da roditelji koji normalno čuju dobiju gluho dijete iznosi ____________________ %.
ee
Kombinaciju gena u tjelesnim stanicama djeteta koje ne čuje možemo prikazati ________________________________________ .

13. OSTALA OSJETILA
1. Pokus
Ti divni okusi ili možda mirisi?
Pribor i materijal: tri različita voćna soka, voda, četiri čaše, povez za oči.
Tijek rada:
a. U tri čaše ulij tri različita voćna soka, a u četvrtu čašu ulij vodu.
b. Prekrij oči povezom.
c. Rukom začepi nos te otpij malo voćnog soka iz prve čaše koju će ti
dodati tvoj pomagač. Odredi koju si vrstu soka popio/popila. Vodom
isperi usta te otpij malo soka iz druge čaše pa na isti način i iz treće
čaše te odredi vrste soka.
d. Ponovi cijeli postupak opisan pod c., ali ovaj put nemoj začepiti nos.
Usporedi rezultate pokusa. Jesi li u oba pokušaja točno
odredio/odredila sve vrste soka?
U kojem ti je slučaju bilo teže odrediti okus pojedinog soka? Zašto?
Okuse je teže odrediti sa začepljenim nosom jer osjet mirisa
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
nadopunjuje osjet okusa.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Možeš li nakon ovoga pokusa zaključiti što je potrebno da bismo u potpunosti doživjeli svijet koji nas
okružuje?
Potrebna je suradnja svih osjetila.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Pokus
Toplo ili hladno?
Pribor i materijal: tri posude, vruća (ne prevruća) i hladna voda, led.
Tijek rada:
a. Jednu posudu napuni hladnom vodom u koju ćeš dodati kockice leda,
drugu vrućom (ne prevrućom!) vodom, a treću vodom sobne temperature.
b. Istodobno jednu ruku uroni u hladnu, a drugu u vruću vodu i drži 1 minutu.
c. Izvadi ruke iz vode te obje istodobno stavi u posudu s vodom sobne
temperature.
Opiši svoja zapažanja i objasni ih.
Na ruci koja je bila u vodi s ledom nakon uranjanja u vodu sobne tremperature
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
osjeća toplinu,a na ruci koja je bila u vrućoj vodi hladnoću. Završeci živaca za toplo i hladno
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
trebaju izvjesno vrijeme da se prilagode provjeri temperature.

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
65
3. Shema prikazuje građu osjetila i put prenošenja podražaja u nastanku osjeta mirisa i okusa.
Popuni opis sheme upisivanjem slova ispred ponuđenih pojmove u odgovarajuće pravokutnike.
Napomena: U jedan od pravokutnika trebaš upisati dva slova.
a. središte za miris
b. središte za okus
c. njušne stanice
d. dlačice okusnih stanica
e. okusni pupoljak
f. dlačice njušnih stanica
g. prijenos okusnog podražaja u obliku živčanog impulsa
h. njušni živac
i. prijenos mirisnog podražaja u obliku živčanog impulsa
j. mirisne čestice
k. okusni živac
h
i
a, b
podražaj podražaj
e
j

4. Koža, osim osjetilne, ima i brojne druge uloge. Jedna je od njih reguliranje stalne tjelesne
temperature refleksnim širenjem i stezanjem krvnih žila.
Hoće li se krvne žile refleksno širiti ako je vani hladno ili vruće? Objasni.
Krvne žile blizu površine kože će se refleksno širiti kao da je vani vruće. Na taj način tijelo
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
prenosi toplinu u okoliš i hladi se.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
a. Škakljanje registriramo osjetilom za dodir. točno – netočno
b. Okusni pupoljci sastoje se od njušnih stanica. točno – netočno
c. Osjetilo za dodir se može nakon određenog vremena prilagoditi podražaju. točno – netočno
d. Podražaj je preduvjet za nastanak osjeta u mozgu. točno – netočno
e. Njušni živac je veza između mirisnog područja i mozga. točno – netočno
f. Njušne stanice reagiraju na tvari otopljene u sluznici. točno – netočno
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b) okusni pupoljci se sastoje od okusnih stanica

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
6. Osjetila se međusobno razlikuju prema vrsti podražaja na koje reagiraju. Proučavajući tablicu
upoznaj vrste osjetila s obzirom na podražaj na koji reagiraju. Potom na temelju opisa podražaja
imenuj i razvrstaj osjetila čovjeka u odgovarajuću skupinu.
PODRAŽAJI NA KOJE
VRSTE OSJETILA OSJETILA ČOVJEKA
OSJETILA REAGIRAJU
MEHANIČKA OSJETILA vjetar, pritisak, vibracije, tlak, osjetilo dodira i
(MEHANORECEPTORI) udar i sl. osjetilo sluha
KEMIJSKA OSJETILA
otopljene tvari osjetilo njuha i okusa
(KEMORECEPTORI)
OSJETILA ZA PRIMANJE SVJETLOSNIH
PODRAŽAJA (FOTORECEPTORI)
svjetlosna energija osjetilo vida
OSJETILA ZA TOPLINU
promjena temperature osjetilo za toplo i hladno
(TERMORECEPTORI)
67
14. HORMONSKA REGULACIJA
1. Na slici koja prikazuje endokrine žlijezde čovjeka označi: A
- slovom A hipofizu
- slovom B štitnjaču
- slovom C nadbubrežne žlijezde B
- slovom D jajnik
- slovom E gušteraču
- slovom F sjemenik.
2. Poveži lijevi i desni stupac pridružujući hormone odgovarajućoj

žlijezdi koja ga izlučuje. C E
b
a. adrenalin ________________ gušterača
b. glukagon c
________________ hipofiza D
c. hormon rasta d
________________ jajnici
d. progesteron a
________________ nadbubrežne žlijezde
e sjemenici F
e. testosteron ________________
f. tiroksin f
________________ štitnjača
3. Temeljem promatranja slike koja prikazuje hormonsku regulaciju dopuni rečenice.

X
hipotalamus
a. Slovom X označen je _______________________________________________________________________ .
živčanog
On je dio ________________________________________________________________________________ sustava.
z
b. Slovom ___________________ štitnjača
označena je žlijezda ____________________________________________ koja izlučuje
hormon tiroksin. Izlučivanje tiroksina ovisi o djelovanju hormona
hipofize
žlijezde ____________________________________________ koja je označena slovom ___________________ y . Y
c. Organ označen slovom X nadzire rad žlijezde označene slovom W
hipofize
Z preko __________________________________________________________________ w .
koja je označena slovom ___________________
y
d. Djelovanje tiroksina na ciljne stanice prikazan je slovom ________________________________ .
e. Nedostatak tiroksina potaknut će na rad žlijezdu označenu slovom hipotalamus
______________.
f. Prikazana hormonska regulacija naziva se mehanizam povratne sprege. Z

__________________________________________________________________
4. Popuni tablicu odgovarajućim podatcima koji nedostaju.

POSLJEDICA NEDOSTATKA
ŽLIJEZDA HORMON ULOGA HORMONA HORMONA
inzulin regulira glukozu u krvi šećerna bolest - dijabetes
hipofiza hormon rasta regulira rast i razvitak patuljast rast

kontrolira stvaranje sperrmija i neplodnost
sjemenici testosteron razvoj sporednih spolnih obilježja
usporena izmjena tvari,
tiroksin potiče izmejnu tvari povećanje tjelesne mase

5. Pročitaj tekst i odgovori na pitanja.
S roditeljima ideš na svadbu kod bliskih rođaka. Odlučili ste putovati vlakom. S obzirom na to da
niste krenuli na vrijeme, žurite prema željezničkom kolodvoru. U daljini vidite vlak. Stići ćete samo ako
budete dovoljno brzo trčali. Ako zakasnite, morat ćete odgoditi put do navečer jer tada prometuje
sljedeći vlak. U tom slučaju zasigurno ćete zakasniti na vjenčanje svog rođaka.
a. Koji se hormon počeo izlučivati u vašim tijelima onoga trenutka kada ste ugledali vlak i shvatili
da ćete zakasniti ako jako brzo ne potrčite da biste ga „ulovili”?
adrenalin
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Kako taj hormon utječe na ritam disanja, rad srca i razinu šećera u krvi?
Ubrazava disanje i rad srca te povisuje razinu šećera u krvi.
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Objasni zašto dolazi do promjena opisanih u zadatku 5b.?

Da se oslobodi više energije potrebne da se svlada napor.
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Zašto lučenje ovoga hormona nije pod nadzorom hipofize?

Lučenje ovog hormona nije pod nadzorom hipofize iz razloga što hormoni
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
djeluju sporo i proces bi predugo trajao.
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
a. Živčani i hormonski sustav sudjeluju u održavanju homeostaze. točno – netočno
b. Egzokrine žlijezde svoje produkte otpuštaju izravno u krvotok. točno – netočno
c. Hormone izlučuju isključivo žlijezde s unutarnjim izlučivanjem. točno – netočno
d. Lučenje glukagona potiče pohranu šećera u jetri čovjeka. točno – netočno
b) egzokrine žliezde svoje produkte otpuštaju na površinu tijela ili

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
u tjelesne šupljine.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c) lučenje glukona potiče oslobađanje glukoze u krv koja nastaje razgradnjom glikogena.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
69
ŽIVČANI SUSTAV, OSJETILA I HORMONI
- AUTONOMNI ŽIVČANI SUSTAV - VOLJNI ŽIVČANI SUSTAV

- BOLEST - ŽIVČANA STANICA
- CILJNA STANICA - ŽIVČANI IMPULS
- EGZOKRINE - ŽIVČANO VLAKNO
- ENDOKRINE
- GLATKI MIŠIĆI
- HIPOFIZA
- HOMEOSTAZA
- KRATKI OGRANCI
- MOZAK
- MOŽDANA KORA
- OSJETILNA STANICA
- PERIFERNI ŽIVČANI SUSTAV
- PODRAŽAJ
- PODRAŽLJIVOST
- POKRETANJE TIJELA
- POVRATNA SPREGA
- PRODUŽENA MOŽDINA
- RAVNOTEŽA
- REFLEKSNI POKRETI
- SREDIŠNJI ŽIVČANI SUSTAV
- UHO
- VELIKI MOZAK

HOMEOSTAZA uvjet za
reagira na PODRAŽAJ
OSJETILA osnovna OSJETILNA pretvara se u
jedinica STANICA stvara
ŽIVČANI
nemogućnost IMPULS
na
izlučuju
EGZOKRINE reakcije na
prema
HORMONSKI sve zajedno izlučivanju ŽLIJEZDE BOLEST
ENDOKRINE
SUSTAV čine
najvažnija je HORMONI izlučivanje kontrolira
HIPOFIZA
važna suradnja:
povezana s mehanizam
u održavanju osobito
djeluje preko prenose POVRATNA
SPREGA
KRATKI
doživljaj koji se zove
HIPOTALAMUS uloga poruke do

ŽIVČANI dio OGRANCI
na temelju kojeg se stvara
krvotokom do
SUSTAV
reagiranje na podražaj CILJNA
PODRAŽLJIVOST STANICA
osnovna ŽIVČANA
STANICA prenošenje podražaja OSJET
jedinica građe
dio PROVODLJIVOST
ŽIVČANO ZAŠTITA
VLAKNO uloga TIJELA ALKOHOLIZAM
PERIFERNI ŽIVČANI
prema položaju
čine udruženi u do središta u mozgu provode posljedica su usporeni
prema djelovanju
SUSTAV ŽIVCI
uloga
LEĐNA pod nadzorom

kontroliraju REFLEKSNI
MOŽDINA POKRETI
stvara se u
nakon kojeg se stvara

SREDIŠNJI ŽIVČANI čine PRODUŽENA
SUSTAV MOŽDINA
na površini MOŽDANA KORA
upravlja radom MOZAK sastoji VELIKI
MOZAK u unutrašnjosti
se od MOŽDANA SRŽ
izlučuju pod nadzorom

AUTONOMNI ŽIVČANI GLATKI MALI MOZAK središte za
SUSTAV RAVNOTEŽA
rade pod MIŠIĆI
nadzorom rade na principu sudjeluju u sadrži osjetilne UHO
SRČANI održavanju stanice za
čije je središte u
VOLJNI ŽIVČANI MIŠIĆ POKRETANJE

POPREČNOPRUGASTI
SUSTAV rade pod nadzorom uloga TIJELA
71
MIŠIĆI
1. KRV
1. Pokus
Mikroskopiranje trajnog mikroskopskog preparata krvi
Pribor i materijal: trajni mikroskopski preparat krvi, mikroskop.
Tijek rada: Promatraj trajni mikroskopski preparat krvi.
Nacrtaj što si vidio/vidjela u predviđeni prostor i odgovori na pitanja.

Povećanje mikroskopa: ________________________________ puta.
a. Koje su krvne stanice najbrojnije?
Najbrojnije su crvene krvne stanice - eritrociti.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Koje su krvne stanice najveće?

Najveće su bijele krvne stanice - leukociti.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Temeljem promatranja slike dopuni rečenice.

crvene krvne
a. Hemoglobin sadrže ____________________________________________________________________________________ stanice, A
koje su na slici označene slovom _______________________________. B
Hemoglobin sadrži ione ________________________________________________________željeza za koje se veže
kisik
_______________________________________________________________________________. B
b. Leukociti su ______________________________________________________________________________________________________
bijele krvne stanice.
Na slici su označeni slovom _______________________________ A .
leukocita protutijela . C
Limfociti su vrsta ___________________________________________ koji proizvode _____________________________
c. Trombociti su označeni slovom ________________________________ C .
3. Popuni tablicu služeći se stečenim znanjem.

SASTOJAK KRVI ULOGA U ORGANIZMU ORGAN/I U KOJEM NASTAJU
prenose kisik iz pluća do stanica i koštana srž
eritrociti dio CO2 iz stanica do pluća
brane organizam od bolesti koštana srž, slezena,
leukociti
limfni čvorovi
sudjeluju pri zgrušavanju krvi
trombociti kod ozljeda krvarenja koštana srž
prenosi hranjive tvari, vitamine, hormone do nastaje iz međustanične
krvna plazma stanicam od stanica preuzima tekućine
72 Sustav organa za kr votok, obranu i disanje

4. Dijete od svakog roditelja nasljeđuje gen A, B ili 0 čija će kombinacija odrediti njegovu krvnu
grupu. Gen A i gen B su dominantni, dok je gen 0 recesivan.
Napomena: Gen A u pravilu se označava oznakom IA, gen B oznakom IB, a gen 0 oznakom i.
U zadatcima su zbog jednostavnosti korištene oznake A, B i 0.
A. Majka ima krvnu grupu A (mogući genotip majke AA ili A0), a otac krvnu grupu 0 (mogući
genotip oca isključivo je 00). Shematski je prikazano nasljeđivanje krvne grupe kod potomaka,
u slučaju kada majka ima genotip A0.
a. Prouči shemu i napiši koje krvne grupe i u kojem postotku mogu naslijediti potomci.
50% potomaka nasljeđivat će krvnu grupu A, a 50% krvnu grupu 0.
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Prikaži u praznom pravokutniku nasljeđivanje krvne grupe ako majka ima genotip AA.
Nasljeđuju li se u oba slučaja iste krvne grupe? Ako je tvoj odgovor NE, napiši koje krvne grupe i
u kojem se postotku mogu naslijediti u slučaju kada majka ima genotip AA.
MAJKA
A A
A 0
0 A0 00 0 A0 A0 Ne
OTAC
0 A0 00 0 A0 A0
Postotak nasljeđivanja krvne grupe A je 100%.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. a. Popuni tablicu tako da u desni stupac upišeš odgova- krvna grupa odgovarajuće krvne
rajuće krvne grupe i Rh-faktor krvi koja se transfuzijom primatelja grupe davatelja
može dati primatelju čija je krvna grupa navedena u
A- A- 0-
lijevom stupcu.
Napomena: ako je osoba Rh+, na membranama eritrocita A+ A+ 0+
ima bjelančevinu Rh, a u krvnoj plazmi nema protutijela za B- B- 0-
Rh. Obrnuto, Rh-osoba nema Rh bjelančevinu, ali ima protu- B+ B+ 0-
tijela za Rh.
0- 0-
b. Može li dijete biti Rh+ ako su otac i majka Rh-? 0+ 0+
Objasni. AB+ A+, B+, AB+, 0+
Napomena: gen koji daje uputu za proizvodnju AB- A-, B-, AB-, 0-
Rh-bjelančevine na membrani eritrocita je dominantan.
Dijete ne može biti Rh+ ukoliko su roditelji Rh- jer niti otac niti
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
majka nemaju recesivni gen Rh-.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
73
2. SRCE I OPTOK KRVI
1
a. Kako se nazivaju dijelovi srca koji usmjeravaju protok krvi
srčani zalistci.
kroz srce u jednom smjeru? _________________________________________________________________________
3i7
Kojim su brojem/brojevima označeni na slici? ________________________________
b. Imenuj dijelove srca označene brojevima: 2

lijeva klijetka 6 3
lijeva predklijetka
2 ____________________________________________________________ 4 __________________________________________________________
7
desna predklijetka desna klijetka 4
6 ____________________________________________________________ 8 __________________________________________________________ 8
5
c. Što bi bila posljedica nedostatka dijela srca koji je označen
na slici brojem 5?
Posljedica nedostatka tog dijela srca dovelo bi do
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________
miješanja arterijske i venske krvi.

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Objasni vezu između stalne tjelesne temperature tijela i dijela označenog brojem 5.
Dio označen brojem 5 sprječava miješanje krvi te u stanice dolazi
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
arterijska krv bogata kisikom koje je neophodan za oslobađanje energije.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
e. Ima li krvna žila označena brojem 1 debelu ili tanku stijenku? Zašto?
Krvna žila 1 - ima debelu stijenku jer kroz nju krv teče pod visokim tlakom.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
f. U kojem smjeru struji krv kroz šupljine srca?

Krv kroz šupljinu srca struji u smjeru pretklijetka  klijetka.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Odredi točnost pojedinih tvrdnji. Ako je tvrdnja točna zaokruži točno, a ako nije točna zaokruži
netočno.
a. Srčani zalistci propuštaju krv iz klijetke u pretklijetku. točno – netočno
b. Mišićna stijenka lijeve strane srca jača je od mišićne stijenke desne strane. točno – netočno
c. Aorta izlazi iz lijeve pretklijetke. točno – netočno
d. Arterije imaju debele i elastične stijenke, a vene tanke i mlohave. točno – netočno
e. Središte za rad srca je u velikom mozgu. točno – netočno
f. Glatko mišićno tkivo gradi srčani mišić. točno – netočno
g. Plućna vena izlazi iz desne klijetke. točno – netočno

3. A. Koje krvne žile opskrbljuju srce kisikom i hranjivim tvarima?
Zaokruži slovo ispred jednog točnog odgovora.
a. aorte b. plućne arterije c. srčane arterije d. šuplje vene
B. Zašto je važno da srce ima „vlastite” žile koje ga opskrbljuju hranjivim tvarima i kisikom?
Važno je da srce ima vlastite žile zbog toga kako bi srčani mišić
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dobio hranjive tvari i kisik.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Temeljem promatranja sheme koja prikazuje optok krvi u čovječjem tijelu riješi zadatke.
a. Na priloženoj shemi arterijsku krv oboji crvenom, a vensku plavom bojom.
b. S trelicama na priloženoj shemi označi smjer toka krvi u malom i velikom
krvotoku.
c. Na slici označi i imenuj:
- kapilare
- plućnu venu
- plućnu arteriju
- šuplju venu
d. U kojem optoku arterijama teče venska krv?
U malom optoku krvi.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
e. Koja je uloga velikog krvotoka?

Uloga velikog krvotoka je da prenosi hranjive tvari i kisik do
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
stanica te odnosi CO2 i otpadne tvari.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
f. U kojem smjeru plućna vena odvodi krv?

U smjeru srce  pluća.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Osoba krvne grupe AB izgubila je zbog ozljede veće količine krvi.

a. Hoće li gubitak krvi utjecati na krvni tlak osobe iz opisane situacije? Ako hoće,
objasni na koji način.
Hoće. Zbog gubitka veće količine krvi, tlak će se smanjiti.
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Što je krvni tlak?

Krvni tlak je pritisak krvi na stijenke arterija.
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. S obzirom na to da liječnici nisu imali na raspolaganju krvnu grupu AB, transfuzijom su ovoj osobi dali
krvnu grupu B. Jesu li pogriješili? Objasni.
Osoba s krvnom grupom AB može primiti bilo koju krvnu grupu jer u krvnoj plazmi ne sadrži
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
protutijela. Liječnici nisu pogriješili.
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
75
3. ŽIVI ZDRAVO
– ČUVAJ ZDRAVLJE KRVI, KRVNIH ŽILA I SRCA
1. a. Temeljem promatranja slike koja prikazuje prerez
arterije označi.
- slovom A dio arterije čija stijenka nije zadebljala
- slovom B dio arterije čija je stijenka malo zadebljala
- slovom C dio arterije čija je stijenka jako zadebljala
b. Koje su moguće posljedice zadebljanja stijenki arterija i
sužavanje njihova promjera?
Posljedica je otežan protok krvi kroz takve arterije.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Gen o kojem ovisi mogućnost zgrušavanja krvi nalazi se na X–kromosomu. Oznakom H označit
ćemo gen odgovoran za normalno zgrušavanje krvi, a oznakom h gen za nemogućnost zgruša-
vanja krvi (hemofiliju). Y–kromosom ne sadrži gen za zgrušavanje krvi.
I otac i majka imaju sposobnost normalnog zgrušavanja krvi, a njihovo dijete ima hemofiliju.
a. Objasni kako je moguće da dijete ima osobinu koju nema ni jedan njegov roditelj.
Zato jer je majka samo nositelj s obzirom da ima kromosome XH Xh.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Dijete je muškog spola i nasljedilo je od majke mutirani gen (Xh Y).

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Je li u opisanom slučaju riječ o muškom ili ženskom djetetu?

Riječ je o muškom djetetu.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Prikaži kombinaciju gena odgovornih za zgrušavanje krvi u tjelesnim stanicama oca, majke i djeteta
koristeći oznake za gene i kromosome navedene u uvodnom tekstu zadatka.
XH Y
OTAC: ____________________________________ XH Xh
MAJKA: ____________________________________ XH Y
DIJETE: ____________________________________
3. Opiši postupak pružanja prve pomoći kod krvarenja nadlaktice.

Kod krvarenja nadlaktice važno je zaustaviti krvarenje pritiskom
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
na aretriju u području pazuha.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Po kojim ćemo znakovima prepoznati je li riječ o krvarenju iz ozlijeđene arterije ili vene?
Kod krvarenja iz arterija krv “šprica”,
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dok kod krvarenja iz vena krv istječe polaganije.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. U pravokutnike napiši priču u 1. licu jednine o bolestima krvi, krvnih žila i srca. Radi kao u primje-
ru navedenom u prvom polju. Napomena: po mogućnosti koristi dodatnu literaturu.
Polje u kojem je opisana bolest srca označi znakom
Polja u kojima su opisane bolesti krvnih žila označi znakom
Polja u kojima su opisane bolesti krvi označi znakom
ANEMIJA HEMOFILIJA
Moje ime u prijevodu znači „bez krvi” zbog Moje je ime vezano uz krvarenje.
nedostatka eritrocita. Zbog nedostatka eritrocita Zbog mene osoba koja me ima može
osobi koja me ima nedostaje i hemoglobina, a time izgubiti puno krvi. Nasljedna sam bolest,
i željeza. Uzrokujem umor i opću slabost organizma. a češće me mogu nasljediti muški potomci.
Često sam posljedica neodgovarajuće prehrane.
SRČANA KAP ATEROSKLEROZA
Često me zovu “infarkt”. Mene često povezuju s pušačima,

Zbog mene dolazi do odumiranja srčanog velikim gurmanima i sladokuscima.
mišića. Mogu uzrokovati smrt. Uzrokuje me sužavanje krvnih žila.
Onemogućujem pravilan protok krvi i
povisujem krvni tlak.
LEUKEMIJA TROMBOZA
Često me zovu “rak krvi”. Mene često povezuju sa starijim

Moje je obilježje povećan broj nezrelih osobama. Stvaram krvni ugrušak i
eukocita i slaba obrana organizma od začepljujem krvne žile. Zbog mene
bolesti. krvna žila može pucati.
6. Zašto za vrijeme pružanja prve pomoći osobi koja krvari moramo koristiti gumene rukavice?
Gumene rukavice moramo koristiti kako bismo se zaštitili od mogućih uzročnika bolesti:
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
HIV, hepatitis B...
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
7. Koje su moguće posljedice srčanih mana?

Posljedice mogu biti slab dotok hranjivih tvari i kisika do stanica.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
8. Koju hranu treba izbjegavati radi sprečavanja obolijevanja od ateroskleroze?

Treba izbjegavati previše začinjenu, masnu hranu, hranu bogatu šećerima i sl.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
77
4. LIMFA I LIMFNI SUSTAV
a. Limfa nastaje filtriranjem dijela krvne plazme u međustanične prostore. točno – netočno
b. Limfa sadrži sve vrste krvnih stanica kao i krv. točno – netočno
c. U limfnim čvorovima limfa se pročišćava od uzročnika bolesti. točno – netočno
d. Limfa teče od tkiva prema srcu. točno – netočno
e. Najveći limfni organ je slezena. točno – netočno
f. Limfa se u blizini srca priključuje malom optoku krvi. točno – netočno
b) limfa sadrži limfocite.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
f ) limfa se u blizini srca priključuje velikom optoku krvi.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. a. Zašto se nekim osobama krajnici odstranjuju kirurškim putem?

Nekim osobama se krajnici odstranjuju zbog učestalih upala.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Objasni zašto su osobe bez krajnika podložnije uzročnicima bolesti.

Krajnici sprečavaju ulazak uzročnika bolesti u organizam.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Temeljem promatranja sheme koja prikazuje nastajanje i tok limfe dopuni rečenice.
ORGAN međustaničnom prostoru

a. Limfa nastaje u ____________________________________________________________________________________________________________, gdje je
1 2 3 limfne kapilare
skupljaju ____________________________________________________________________________________________ označene brojem 6.
10 4 7 .
b. Biološki filtar limfe označen je brojem ________________________
5 c. Posljedica poremećaja u cirkulaciji limfe jest nakupljanje tekućine u
6
prostoru označenom brojem __________________________ 2 , što može uzrokovati
9 otečenost
________________________________________________ pojedinih dijelova tijela.
zalistci
d. Brojevima 4 i 8 označeni su _____________________________________________________________ koji se nalaze u
8 7
venama
_________________________________________ limfnim žilama. .
i _________________________________________
limfe i krvi .
Uloga im je da osiguraju jednosmjeran tok ________________________________________.

5. OBRANA ORGANIZMA OD BOLESTI
a. Protutijela su specifična za određene antigene. točno – netočno
b. Ako prebolimo vodene kozice, možemo od njih ponovno oboljeti. točno – netočno
c. Protiv gripe je dovoljno cijepiti se jedanput i imunost traje do kraja života. točno – netočno
d. Virus HIV napada naša protutijela. točno – netočno
e. Imunosna reakcija događa se između protutijela i limfocita. točno – netočno
f. Stečenu otpornost organizam dobiva nakon kontakta sa stranim tijelom. točno – netočno
b) prebolimo li vodene kozice u tijelu ćemo razviti specifična protutijela
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c) protiv gripe se cijepimo svake godine jer je virus gripe podložan mutacijama
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
e) imunološka reakcija se događa između protutijela i antigena

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. A.
Shema prikazuje model imunosne reakcije to jest onesposobljavanja antigena, a oblici u
pravokutniku različite vrste antigena koje sadrže uzročnici bolesti koji su ušli u organizam.
protutijelo
antigen
a. Temeljem promatranja priložene sheme prikaži shematski kako će se tijelo obraniti od uzroč-
nika bolesti. Nacrtaj uz svaki antigen odgovarajuće protutijelo specifičnog izgleda.
b. Što potiče stvaranje protutijela u organizmu? Objasni.
Stvaranje protutijela potiče svaka strana tvar (virus, bakterija, otrov...).
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Objasni pojam antigen.
Antigen je svaka bjelančevina koja ne pripada organizmu te je on “prepoznaje”
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kao strano tijelo.

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
79
B. Ako se osoba zarazi virusom bjesnoće, mora primiti cjepivo. Što se nalazi u cjepivu?
Zaokruži slovo ispred točnog odgovora.
a. oslabljeni virus bjesnoće b. gotova protutijela
Objasni svoj odabir.
Kada bi osoba dobila oslabljeni virus, to bi samo pogoršalo stanje.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Gotova protutijela stupaju u “napad na virus” (antigen).

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
C. Transfuzija je pretakanje krvi davatelja u krvotok primatelja.

Zašto se imunosna reakcija može dogoditi i tijekom transfuzije krvi?
Imunosna reakcija se može dogoditi kod transfuzije jer naša protutijela iz krvne plazme
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
prepoznaju antigena eritrocitima neodgovarajuće krvne grupe.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Navedi tvari koje mogu uzrokovati alergije kod ljudi?

Tvari koje mogu uzrokovati alergiju su: pelud, lijekovi, vrućina, prašina,
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
različite vrste hrane...

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. a. Što označava simbol crvene vrpce na slici?

Međunarodni dan borbe protiv AIDS- a.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Opisuju li pojmovi, zaražen HIV-om i ima bolest AIDS , identičnu situaciju? Objasni.
Ne. Zaražen HIV- om znači da je osoba zaražena viruom, a imati AIDS znači da se virus
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
“akrivirao”.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Zašto oboljeli od AIDS-a umiru relativno mladi?

Oboljeli od AIDS- a umru relativno mladi jer HIV onemogućuje obranu organizma od
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
uzročnika bolesti.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Odredi točnost pojedinih tvrdnji. Ako je tvrdnja točna zaokruži točno, a ako nije točna zaokruži
netočno.
a. Osoba oboljela od AIDS-a može umrijeti od upale pluća. točno-netočno
b. HIV virus napada eritrocite. točno-netočno
c. Grljenjem osobe koja je HIV pozitivna moguće je zaraziti se HIV-om. točno-netočno
d. Pozitivan test na HIV znači da osoba boluje od AIDS-a. točno-netočno
e. Moguće je zaraziti se HIV-om tijekom samo jednog spolnog odnosa. točno-netočno
f. Novorođenče se može zaraziti HIV-om prilikom porođaja. točno-netočno

6. ORGANI ZA DISANJE
1. Temeljem promatranja slike riješi zadatke. 1

A. Imenuj organe koji su označeni sljedećim brojevima:
dušnik
5 ___________________________________________________________ 2
dušnici
6 ___________________________________________________________
4 3
pluća
7 ___________________________________________________________
B. Dopuni rečenice. 5
a. Pluća imaju spužvastu građu zbog velikog broja
6
plućnih mjehurića
_________________________________________________________________________________ koji su na slici označeni
11
brojem ____________________ . Takvom građom pluća osigurana je veća
površina
_______________________________________________ plinova
za izmjenu _________________________________________________ u 7
plućnog
procesu _________________________________________________________________ disanja. 8
b. Krvna kapilara koja je ogranak plućne arterije označena
10
je brojem ______________________ , a kapilara koja prelazi u plućnu venu
označena je brojem _________________________________a . 9
c. kisikom u pluća.

Udisaj je proces ulaska zraka bogatog _____________________________ 10
raširi
Pri udisaju se prsni koš _____________________________________, jer se steže i izravna 11
ošit
___________________________________ 8
koji je na slici označen brojem ____________________ .
C. Odgovori na pitanja.
a. Koja je uloga organa koji je označen brojem 5?
Prijenos zraka u dušnice i pluća te njegovo pročišćenje.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Kako se naziva područje označeno brojem 1? Koja mu je uloga?

Nosna šupljina. Pročišćava, zagrijava i vlaži zrak.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
D. Pluća čovjeka u usporedbi s plućima žabe imaju veći broj manjih plućnih mjehurića.
a. Na koji su način žabe djelomično nadoknadile taj nedostatak?
Vlažnom kožom preko koje se odvija proces izmjene plinova.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Objasni povezanost između građe pluća i održavanja stalne tjelesne temperature.
Velika površina pluća omogućuje bržu i bolju opskrbu stanica kisikom koji je neophodan
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
za proces staničnog disanja.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Je li za održavanje stalne tjelesne temperature važna samo građa pluća ili su organizmi morali
razviti i druge prilagodbe? Ako jesu, koje su to prilagodbe? Objasni.
Osim građe pluća važne su brojne druge prilagodbe poput četverodijelnog srca,
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
tjelesnog pokrova, sloj masnog tkiva ispod kože, veći broj eritrocita i dr.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
81
2. Pokus
Izradi model pluća
Pribor i materijal: plastična boca od dvije litre, staklena cijev u obliku
slova Y, 3 balona, škare, konac, selotejp.
Napomena: Staklenu cijev u obliku slova Y mogu zamijeniti dvije 1
slamke za sok koje se daju koljenasto savinuti. U gornjem
2
dijelu treba ih čvrsto priljubiti i povezati selotejpom tako da
3
izgledaju kao da čine jednu cijev. U donjem dijelu ostaviti da
4
dva kraja slamki slobodno strše.
Tijek rada: Odreži donji dio plastične boce škarama.
Na krajeve staklene cijevi u obliku slova Y navuci 2 balona. B A
Selotejpom ih pričvrsti uz cijev te uvuci u bocu.
Probuši plastični/pluteni čep i provuci kroz njega slobodni kraj cijevi.
Na donji, odrezani dio boce navuci balon koji si prerezao/prerezala na pola, zaveži ga
koncem i dodatno učvrsti selotejpom.
a. Označi slovom A sliku modela pluća koja prikazuje izdisaj i slovom B sliku modela koja prikazuje
udisaj.
prsnom košu.
b. Kojem dijelu tijela odgovara dio modela koji je označen brojem 3?________________________________________________________________________
ošit pod brojem 4, a dušnik pod brojem 1.
c. Kojim je brojem na slici označen ošit, a kojim dušnik?__________________________________________________________________________________________________________
3. Slika prikazuje mitohondrij. ugljikov dioksid

glukoza
a. Koji se važan proces voda
odvija u mitohondrijima? energija
kisik
Stanično disanje.
________________________________________________________
b. Uz prazne strelice upiši nazive reaktanata i produkata procesa koji se događa u mitohondrijima.
c. U predviđenom polju jednadžbom C6 H12 O6 +6O2 6CO2 +6H2 O+ energija
kemijske reakcije prikaži gore prikazani
proces.
4. Kojim stanicama je potrebno najviše mitohondrija za rad?
a. koštanim b. mišićnim c. leukocitima d. pokrovnim
Obrazloži svoj odabir.
Za obavljanje svoje zadaće mišćne stanice trebaju puno energije koja se oslobađa
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
staničnim disanjem u mitohondriju.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. Pokus
Dokazivanje sastojaka izdahnutog zraka
A. Pribor i materijal: staklena čaša, bistra voda vapnenica, slamka.
Tijek rada:
A. Ulij u čašu oko 50 ml bistre vode vapnenice.
B. Upuhuj kroz slamku zrak iz pluća u čašu s bistrom vodom vapnenicom.
a. Opiši promjene koje su se dogodile upuhivanjem zraka iz pluća u bistru vodu vapnenicu.
Bistra voda vapnenica se zamuti.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Koji smo sastojak izdahnutog zraka dokazali na ovaj način?

Ovim smo pokusom dokazali ugljikov dioksid.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Prikaži jednadžbom kemijsku reakciju koja se dogodila u čaši s vodom vapnenicom.
Ca (OH) CO  CaCO + H O
2+ 2 3 2
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
B. Pribor i materijal: komad stakla ili manje ogledalce.

Tijek rada:
A. Postavi staklo ili ogledalce na udaljenosti 5 do 10 cm od usta.
B. Duboko udahni kroz nos, a izdahnuti zrak usmjeri na staklo ili ogledalce.
a. Opiši promjene koje su se dogodile na staklu?

Ogledalo će se zamagliti.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Koji smo sastojak izdahnutog zraka na ovaj način dokazali?

Dokazali smo vodenu paru.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Kojim procesom u tijelu nastaju sastojci izdahnutog zraka dokazani pokusima 5A. i 5B.?
Procesom staničnog disanja.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
6. Pokušaj gutati slinu i istovremeno disati. Jesi li uspio/uspjela u svom pokušaju? Zašto?
To nije moguće. Kod udisaja poklopac na grkljanu je podignut, a kod gutanja je spušten
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kako hrana/slina ne bi ušla u dušnik.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
83
7. ORGANI ZA GLAS
1. Temeljem promatranja priloženih slika riješi zadatke.
a. Označi:
- slovom A sliku koja prikazuje razmaknute glasnice
- slovom B sliku koja prikazuje stisnute glasnice.
b. Gdje su smještene glasnice?
B A
Glasnice su smještene u grkljanu.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Kada su glasnice u položaju kao na lijevoj slici, a kada u položaju kao na desnoj slici?
Za vrijeme govora - lijeva slika, za vrijeme disanja - desna slika.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Opiši kako nastaje glas. Poveži odgovarajući položaj glasnica s nastankom glasa.
Glas nastaje strujanjem glasa iz pluća u grkljan na način da glasnice
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
titraju pri čemu nastaje glas.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
glasnice
2. Prazna polja popuni pripadajućim
odgovarajućim pojmovima.
U oblikovanju
usna šupljina govora sudjeluju: zubi
nosna šupljina jezik

3. Dopuni rečenice.
mutiranje
a. Promjena glasa kod dječaka u pubertetu zove se __________________________________________________________.
hormoni
b. Kemijske tvari koje utječu na promjenu glasa kod dječaka u pubertetu su _______________________________________________________.
c. prehlade, hladnih i gaziranih

Glasnice su vrlo osjetljive pa ih valja čuvati od ________________________________________________________________________________________________________________________
napitaka, preglasnog govora...
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________.
4. Zašto mucanje i tepanje ometaju normalnu komunikaciju? Objasni.

Mucanje i tepanje ometaju normalnu komunikaciju jer normalan tok govora prekida
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
često ponavljanje riječi, zastajanje u izgovoru i sl.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Unatoč tomu što ima potpuno zdrave organe za glas, Ivana ne može govoriti. Što je mogući
uzrok navedenog poremećaja u govoru?
Ivana je rođena gluha pa ozbirom da nije čula, nije naučila govoriti - postala je gluhonijema.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

8. ŽIVI ZDRAVO
– ČUVAJ ZDRAVLJE DIŠNOG SUSTAVA
a. Laringitis je upala grkljana. Zašto osoba s laringitisom otežano govori?
Zato što su zbog upala glasnica slabije pokretljive.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Kašalj je jedan od simptoma bolesti dišnog sustava. Koje su bolesti dišnog sustava popraćene
kašljem?
Popraćene su: alergije, bronhitis, upala pluća, tuberkuloza, rak pluća...
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Koja je dobna skupina ljudi više podložna obolijevanju od gripe? Zašto?

Od gripe najčešće obolijevaju starije osobe i djeca zbog slabijeg imuniteta.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Zašto je osoba koja ima anginu sklonija upali srednjeg uha?

Razlog tomu je zato što je uho povezano sa ždrijelom Eustahijevom cijevi.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Poznato je da se uzročnik tuberkuloze, gripe i prehlade može prenijeti kapljičnim putem.

a. Što je kapljična zaraza?
To je prijenos uzročnika zaraznih bolesti (virusa, bakterija) kihanjem, kašljanjem, govorom.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Kojim se lijekovima liječi tuberkuloza?

Tuberkuloza se liječči antibioticoma.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Kako se naziva uzročnik tuberkuloze?

Uzročnik tuberkuloze je Kochov bacil (bakterija).
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Hoće li osoba koja ima AIDS biti sklonija oboljenju od tuberkuloze? Objasni.
Takva osoba će biti sklonija obolijevanju zvog oslabljenog imuniteta.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Popuni tablicu tako da u stupce uneseš znak + ovisno o tome je li uzročnik bolesti dišnog susta-
va virus ili bakterija.
BOLEST BAKTERIJA VIRUS
prehlada +
gripa +
tuberkuloza +
angina +
upala pluća +
4. Rak pluća posljedica je nekontrolirane diobe plućnih stanica.

a. Zašto je otkrivanje ove bolesti u ranim fazama uvjet za preživljavanje?
Zato da se spriječi širenje bolesti na druge organe.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Na koji se način ova bolest može širiti na druge tjelesne organe?

Bolest se ne može širiti na druge organe preko krvi i limfe.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
85
SUSTAV ORGANA ZA KRVOTOK, OBRANU I DISANJE
- ARTERIJE - SRCE
- ARTERIJSKA KRV - SRČANI UDAR
- DUŠNICE - STANIČNO DISANJE
- DUŠNIK - UGLJIKOV DIOKSID
- ELASTIČNOST - VELIKI
- ERITROCITI - VENE
- GLASNICE - VENSKA KRV
- GOVOR - ZGRUŠAVANJE KRVI
- HEMOFILIJA - ŽDRIJELO
- HEMOGLOBIN
- KISIK
- KRVNA PLAZMA
- KRVNE ŽILE
- KRVOTOK
- LEUKOCITI
- LIMFA
- LIMFNE ŽILE
- LIMFNI ČVOROVI
- MALI
- ORGANI ZA GLAS
- PLUĆNI MJEHURIĆI
- PROTUTIJELA
- SLEZENA

omogućuje LIMFNE sastoji se od
u ŽILE LIMFNI
ELASTIČNOST SRČANI UDAR SUSTAV
LIMFNI
teče
kroz
SUSTAV ORGANA ORGANI najveći
2 KLIJETKE
dijela
LIMFA
duž
je
su
ZA KRVOTOK
građa
zalisci
odumiranje
svojstvo
2 PRETKLIJETKE LIMFNI
dio
filtriraju SLEZENA
dio
SRCE teče u smjeru ČVOROVI nastaju u
KRVNE ŽILE tjelesni VELIKI
KRVOTOK PROTUTIJELA
sadrži
u
zatvoreni
plućni
ulaze
tok
izlaze
nastaju
MALI
pumpa
omogućuje
su
teče kroz stvaraju
sastav: tekući dio su LIMFOCITI
KRV KRVNA PLAZMA
uloga
ARTERIJE nastaju u KOŠTANA

SRŽ
ARTERIJSKA LEUKOCITI uloga ZAŠTITA uloga
u
KRV TIJELA
prelaze
krvne stanice nemogućnost
TROMBOCITI uloga ZGRUŠAVANJE
KAPILARE i pločice
KRVI HEMOFILIJA
neophodna za rad
ERITROCITI
bogata
nedostatak
u
VENSKA čija je uloga prijenos sadrže ANEMIJA
plućno disanje
prelaze
KRV bjelančevinu
VENE KISIK GOVOR oblikovanjem GLAS
veže se na HEMOGLOBIN nastaje
nastaje titranjem
STANIČNO
stvaraju
DISANJE neophodan udisaj

bogata GLASNICE
događa se u
veže
su
se na
za proces ORGANI ZA
oslobađanje
PLUĆNI izdisaj UGLJIKOV GLAS
građena PLUĆA
MJEHURIĆI od DIOKSID
ENERGIJA
sluznice
su nabori
grana se sprečava provodi zrak nastavlja

u dvije ulazak hrane u prema se na
dio DUŠNICE DUŠNIK GRKLJAN ŽDRIJELO NOSNA

SUSTAV ORGANA početni dio ŠUPLJINA
dio su
ZA DISANJE
87
1. GRAĐA I ULOGA PROBAVNOG SUSTAVA
1. Sljedeće zadatke riješi temeljem promatranja slike.
A. Upisujući brojeve sa slike prikaži točan redoslijed 1
organa kroz koje hrana prolazi u procesu razgradnje. 2
Redoslijed završi organom u kojem završava proces 3
4
razgradnje hrane.
2 1 5 12 8 14 5
a. Kako se jednim imenom naziva dio probavnog sustava
kroz koji prolazi hrana?
Zove se probavni kanal. 6
________________________________________________________________________________________________________________________________________ 12
7
13
b. Koja vrsta mišićnog tkiva gradi stijenku probavnih organa? 8
Stijenke probavnih organa gradi glatko mišićno tkivo. 14
________________________________________________________________________________________________________________________________________
15
c. K oja je žlijezda probavnog sustava ujedno i endokrina 9
žlijezda? 10
Gušterača. 11
__________________________________________________________________________________________________________________________________________
C. P
opuni tablicu tako da u treći stupac upišeš naziv dijela probavnog sustava čija je uloga
navedena u drugom stupcu ili ulogu dijela ako je naveden njegov naziv. U prvi stupac upiši
broj kojim je taj dio označen na slici.
BROJ ULOGA DIO PROBAVNOG SUSTAVA
4 izlučuju enzim koji ubrzava razgradnju škroba do glukoze žlijezde slinovnice

15 vraća dio vode u krvotok, oblikuje izmet i potiskuje debelo crijevo
van kroz crijevni otvor
5 valovitim stezanjem mišića potiskuje hranu u želudac jednjak
11 kroz njega izmet izlazi iz tijela crijevni otvor
6 stvara žuč jetra

14 pomoću crijevnih resica upija hranjive tanko crijevo
tvari iz crijeva
3 oblikuje zalogaje da bi hrana lakše ušla u ždrijelo jezik
88 Probavni sustav
2. Shema prikazuje djelovanje enzima u procesu razgradnje tvari B. Prouči shemu i riješi zadatke.
a. Zašto kažemo da je djelovanje enzima specifično?
Svaki enzim ubrzava samo jednu kemijsku reakciju ili nekoliko sličnih kemijskih reakcija.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Nacrtaj u pravokutnik prikaz mogućih produkata ovog procesa.

c. Pri povišenoj se temperaturi molekula enzima deformira te više ne može obavljati svoju zadaću.
Na temelju proučavanja sheme objasni zašto.
Deformirana molekula enzima ne prepoznaje
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
molekulu (tvar) za kojuje namjenjeno pa ne ubrzava

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
njenu razgradnju ili izgradnju. tvar B
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
produkt
a. Kako se naziva organ na čijim se unutarnjim stijenkama nalaze crijevne resice?
Tanko crijevo.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Koja je uloga crijevnih resica?

Uloga crijevnih resica je povećanje površine tankog crijeva da bi se hranjive tvari upijale u krv i limfu.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. p
H - vrijednost u želudcu kreće se u rasponu od 1,5 do 3. Hoće li se pH - vrijednost u želudcu
povećati ili smanjiti nakon obroka? Objasni.
pH će se smanjiti jer pepsin djeluje u kiselom meoliju.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Zašto nije dobro piti puno vode nakon obilnog obroka?

Zato jer se kiselina razrjeđuje te se hrana teže probavlja.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Slika prikazuje neke žlijezde i organe probavnog sustava čovjeka. Označi odgovarajućim slovima
organe ili žlijezde na koje se odnose navedeni opisi. a
b
a. Organ u kojem prestaju voljni pokreti. d
b. Pod utjecajem hormona pohranjuje glikogen i po potrebi otpušta
glukozu u krv.
c. Izlučuje lužnati probavni sok za neutralizaciju kiselog sadržaja iz
želudca.
d. Izlučuje enzim pepsin, klorovodičnu kiselinu i sluz.
e. Skuplja žuč i po potrebi je otpušta u dvanaesnik. e
c
f. Prima probavne sokove jetre i gušterače potrebne za proces
f
razgradnje hrane.
89
5. Popuni tablicu upisujući ponuđene pojmove na odgovarajuće mjesto.
Pojmovi koje trebaš ispravno razvrstati su:
amilaza, aminokiseline, bjelančevine, glatki mišići, glicerol, glukoza, lipaza, masti, masne kiseline, pepsin,
škrob, tanko crijevo, zubi, žvačni mišići, žuč.
Probavni organ u U mehaničkoj raz- U kemijskoj raz- Hranjive tvari koje Proces Hranjive se tvari
kojem se događa gradnji sudjeluju/ gradnji sudjeluju/ se počinju razgra- razgradnje razgrade do:
razgradnja: sudjeluje: sudjeluje: đivati su: završava u:
zubi i žvačni
USTA
mišići amilaza škrob glukoze
tankom
ŽELUDAC glatki mišići pepsin bjelančevine crijevu aminokiselina
lipaza, masti, bjelanče- glicerola i masnih
DVANAESNIK žuč pepsin,amilaza vine, škrob kiselina, aminokiselina,
glukoze
6. Pokus
Djelovanje enzima iz sline na razgradnju škroba.
Pribor i materijal: 2 epruvete, staklena čaša, plamenik, tronožac, škrob, kapaljka, slina, Lugolova
otopina (otopina joda u kalijevom jodidu), plastična kadica, voda, termometar.
Tijek rada:
1. Otopi oko 1 g škroba u 100 ml vruće vode. Nakon hlađenja razlij u dvije epruvete po 5 ml
škrobne otopine.
2. Kapaljkom dodaj po 3 kapi Lugolove otopine u obje epruvete.
3. U prvu epruvetu dodaj malo sline, a druga je epruveta kontrolna bez sline. Obje epruvete stavi
u plastičnu kadicu s vodom čija je temperatura 37 ˚C i prati promjene.
a. Koja se promjena dogodila nakon dodatka Lugolove otopine u epruvetu s otopinom škroba?
Otopina je poprimila boju.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Koja se promjena dogodila u drugom dijelu pokusa u epruveti koja je osim otopine škroba
sadržavala i slinu?
Plava boja je nestala.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Objasni zašto je došlo do promjene koju si opisao/opisala u zadatku 6b.

Amilaza iz sline je ubrzala razgradnju škroba na glukozu.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Zašto su epruvete stavljene u vodu na 37 ˚C?

Enzimi najbolje djeluju pri temperaturi od 37˚C.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
90 Probavni sustav
7. Pokus
Grušanje bjelančevina
Pribor i materijal: 5 epruveta, plamenik, bjelanjak jaja, destilirana voda, klorovodična kiselina, ocat,
alkohol, tri kapaljke, drvena hvataljka.
Tijek rada:
1. U pet epruveta ulij do visine 1 cm bjelanjka te isto toliko destilirane vode i promućkaj.
2. Prvu epruvetu zagrij na plinskom plameniku, u drugu dodaj nekoliko kapi klorovodične kiseli-
ne, u treću isto toliko octa, a u četvrtu alkohola. Peta je epruveta kontrolna.
a. Opiši svoja zapažanja.
U svim slučajevima bjelančevine se zgrušavaju.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Zašto pri pripremi salate koristimo ocat, a za dezinficiranje rana alkohol?

Jer uništavaju uzročnike bolesti zgrušavanjem
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
njihovih bjelančevina.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Zašto je važno da se bjelančevine u želudcu zgrušaju djelovanjem klorovodične kiseline?

Da se lakše i brže razgrade do aminokiselina.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
8. Pokus
Djelovanje žuči na masti
Pribor i materijal: 3 epruvete, voda, ulje, životinjska žuč, tekući deterdžent za pranje posuđa, žličice.
Tijek rada:
A. Ulij po 5 ml tople vode u tri epruvete.
B. U svaku epruvetu dodaj po žličicu jestivog ulja.
C. U prvu epruvetu dodaj žličicu tekućeg deterdženta za suđe, u drugu dodaj 2 žličice žuči.
Treća je epruveta kontrolna. Sve epruvete snažno promućkaj.
a. Opiši svoja zapažanja. U prve dvije epruvete ulje se raspršilo u kapljice.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Koji organ izlučuje žuč? Jetra.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Izlučuje se u dvanaesnik.
c. U koji dio probavila se izlučuje žuč?_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Raspršene masti će se lakše razgraditi.
d. Opiši važnost djelovanja žuči u procesu razgradnje hrane. _______________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
e. Koji bi enzim u dvanaesniku otežano djelovao na razgradnju masti i ulja u slučaju nedostatka žuči?
U tom slučaju otežano bi djelovao enzim lipoza.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
91
2. IZMJENA TVARI, PROTOK ENERGIJE
I PRAVILNA PREHRANA
1. Popuni tablicu odgovarajućim podatcima.
ULOGA/ULOGE HRANJIVE TVARI U DVIJE NAMIRNICE KOJE SADRŽE
HRANJIVE TVARI ORGANIZMU HRANJIVU TVAR
bjelančevine
izgrađuju organizam i imaju jaja, meso
zaštitnu ulogu
ugljikohidrati izvor su energije krumpir, kruh, meso, mlijeko
masti izgrađuju organizam i izvor su energije izvor su energije
2. Oksidacijom (izgaranjem) ugljikohidrata, masti i bjelančevina oslobađa se energija potrebna za

sve životne procese. Energetska vrijednost 1 g masti iznosi 40 kJ, 1 g bjelančevina 21 kJ, a 1 g
šećera 17 kJ. Usporedimo li brzinu oksidacije, ugljikohidrati oksidiraju najbrže.
a. Kojim spojevima trebaju biti bogate namirnice tvog doručka ako nakon njega planiraš redoviti
jutarnji trening, trčanje rute od 2 km?
Doručak mora biti bogat ugljikohidratima.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Z
ašto mužjak carskog pingvina može preživjeti 65 dana bez hrane, za vrijeme dok leži na jajima
da bi ih grijao?
Pingvini imaju rezerve masti pohranjene ispod
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kože koje su izvor energije.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Prisjeti se uloge srca i mozga. Koji će organ kao glavni izvor energije koristiti glukozu, a koji
slobodne masne kiseline. Obrazloži svoj odgovor.
Mozak će koristiti glukozu, a srce slobodne masne kiseline. Iz glukoze se najbrže oslobađa
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
energija, što je mozgu nužno da može brzo djelovati. Srce stalno radi te treba tvari koje će mu
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
osigurati dugotrajniji izvor energije.
3. a. Dovrši kemijsku jednadžbu procesa staničnog disanja.
6O2
C6 H12 O6 + _______________________________________ 6CO
_______________________________________
2
energija
+ __H2O + ___________________________________________
U mitohondrijima.
b. Gdje se odvija ovaj kemijski proces? _______________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Koja je svrha ovog procesa?
Izgaranje hranjivih tvari i oslobađanje energije.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Kako se reaktanti ovog procesa dostavljaju do mjesta gdje se on odvija?

Reaktanti ovog procesa dostavljaju se u stanice krvlju.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
92 Probavni sustav
4. Pokus
Dokazivanje škroba u namirnicama
Pribor i materijal: satno staklo, Lugolova otopina (otopina joda u kalijevu jodidu), namirnice: kruh,
krumpir, brašno, sir, banana, ulje, kuhana riža.
Tijek rada: Stavi na satno staklo male uzorke različitih namirnica. Na svaki od uzoraka kapni kap Lugo-
love otopine (otopina joda u kalijevu jodidu) i promatraj promjene.
a. Opiši svoja zapažanja.
Namirnice koje sadrže škrob poprimile su plavu boju.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Dokazivanje škroba u hrani.

b. Koja je uloga Lugolove otopine? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Popuni tablicu. Ako namirnica sadrži škrob, stavi znak „+”, a ako ne sadrži, znak „-”.
NAMIRNICA KRUH KRUMPIR BRAŠNO SIR BANANA ULJE KUHANA RIŽA
sadrži škrob (+)
+ + + - + - +
ne sadrži škrob (-)
5. Tanjur pravilne prehrane je napravljen prema novijim smjernicama za uravnoteženu i

pravilnu prehranu. To je ujedno i odgovor na pitanje što bismo trebali jesti svakog dana kako
bismo u organizam unijeli sve što nam je potrebno.
a. Koje su namirnice najzastupljenije na tanjuru pravilne prehrane?
Tanjur pravilne prehrane sadrži najviše voća i povrća.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Obrazloži što su zdrave masnoće.

Zdrave masnoće su one koje sadrže nezasićene masne kiseline.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Razvrstaj namirnice s tanjura pravilne prehrane u svoje dnevne obroke.

mlijeko
Zajutrak ________________________________________________________________________________________________________________________________
žitarice
Doručak _________________________________________________________________________________________________________________________________
meso i povrće
Ručak _________________________________________________________________________________________________________________________________
voće
Užina _________________________________________________________________________________________________________________________________
voće i povrće
Večera _________________________________________________________________________________________________________________________________
d. O čemu treba ovisiti količina namirnica na našem tanjuru?
Količina namirnica na našem tanjuru će ovisiti o našoj fizičkoj aktivnosti,
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dobi, spolu...
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
93
3. ŽIVI ZDRAVO
– ČUVAJ ZDRAVLJE PROBAVNOG SUSTAVA
1. Oblikuj četiri pitalice „Tko sam ja?” u 1. licu jednine tako da odgovor na nju može biti isključivo
pojam koji ti je zadan u oblačiću uz prostor za pitalicu.
Zovu me bolest prljavih ruku, a uzrokuje me virus. Češća sam u nerazvijenim HEPATITIS A
zemljama. Oštećujem jetru. Tko sam ja?
Bolest sam zubnog tkiva. Uzrokuju me bakterije. Da me izbjegneš trebaš KARIJES
redovito prati zube. Tko sam ja?
Ja sam psihološki poremećaj kod mladih djevojaka. Moje obilježje je preje- BULIMIJA
danje, a zatim namjerno povraćanje. Tko sam ja?
Ja sam upala sluznice jer želudac luči previše klorovodične kiseline. Mogu me GASTRITIS
uzrokovati stres, alkohol i jedna vrsta bakterije. Tko sam ja?
a. Unosimo li bakterije koje uzrokuju karijes hranom ili one živi u našoj usnoj šupljini?
Bakterije žive u našoj usnoj šupljini.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Mogu li bakterije oštetiti tvrdu caklinu i zubninu zuba i napraviti šupljinu na zubu? Ako da, opiši
kako one to čine, a ako ne, opiši što onda uzrokuje pojavu šupljine na zubu.
Ne. Šupljinu stvara kiselina koja nastaje kada bakterije razgrađuju hranjive
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
tvari u ustima. Ta kiselina nagriza zubnu caklinu.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Opiši načine na koje ćeš zaštititi svoje zube od karijesa.

Redovitim pranjem zuba poslije svakog obroka i redovitom kontrolom
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
zubi kod stomatologa.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
94 Probavni sustav
a. Koja je bakterijska zaraza česta za vrijeme ljetnih vrućina, a prenosi se konzumiranjem sladoleda,
Česta bakterijska zaraza je salmoneloza.
mliječnih proizvoda i jaja? _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Viša
b. Zašto temperatura pogoduje
se bakterijske zaraze osobito brzo šire ljeti? _______________________________________________________________________________________________________________
razmnožavanju bakterija.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Žgaravicu može uzrokovati slabljenje mišića koji se nalazi na prijelazu između dva organa pro-
bavnog kanala.
a. Između kojih se dvaju organa nalazi taj mišić?
Nalazi se između jednjaka i želuca.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Razmisli o položaju unutarnjih organa i zaključi zašto su žgaravice česta pojava za vrijeme trudnoće.
Za vrijeme trudnoće plod vrši pritisak na želudac
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
i potiskuje kiselinu u jednjak.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Konzumiranjem zaraženog svinjskog mesa koje je nedovoljno termički obrađeno, moguće je

zaraziti se trihinom.
Koji su proizvodi od svinjskog mesa najčešći izvor zaraze trihinom?
Suhomesnati proizvodi (kobasice, pršut...)
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
6. Zašto su mlade djevojke podložnije anoreksiji od žena u zreloj i starijoj životnoj dobi?
Mlade djevojke prate modne trendove po medijima koji često favoriziraju vrlo mršave
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
djevojke te im one služe kao uzor.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
7. a. Iz kojih se organskih tvari dobiva najviše energije po jedinici mase?

Najviše se energije dobiva iz masti i ulja.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Može li nam poznavanje te činjenice pridonijeti da očuvamo zdravlje? Objasni svoj odgovor.
Može , treba jesti hranu s manjim udjelom masti.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
8. Koja je uloga celuloze u probavi?

Celuloza potiče crijeva na rad (perilstatika crijeva).
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
95
PROBAVNI SUSTAV
- AMILAZA - USNA ŠUPLJINA

- BJELANČEVINE - ZAŠTITA TIJELA
- CRIJEVNI OTVOR - ŽDRIJELO
- DEBELO CRIJEVO - ŽELUČANI SOK
- ENZIMI - ŽELUDAC
- GASTRITIS - ŽLIJEZDE SLINOVNICE
- GENI - ŽUČ
- HRANJIVE TVARI
- JEDNJAK
- JETRA
- KARIJES
- KEMIJSKA PROBAVA
- KRV
- LIMFA
- MASNE KISELINE
- MASTI I ULJA
- MEHANIČKA PROBAVA
- PEPSIN
- PRAVILNA PREHRANA
- PRETILOST
- PROBAVNE ŽLIJEZDE
- TANKO CRIJEVO
- UGLJIKOHIDRATI
96 Probavni sustav
PRAVILNA pridonosi truljenje
PREHRANA KARIJES GENI
zdravlju ZUBI smješteni u
nastavlja se na prelazi u mišićnu cijev

PROBAVNI sastoji PROBAVNA početni USNA
se od dio ŠUPLJINA ŽDRIJELO JEDNJAK
SUSTAV CIJEV
izlučuju se u izlučuju u
vraćanje želučane kiseline u
izlučivanje su ŽLIJEZDE
PROBAVNE
ŽLIJEZDE SLINOVNICE ŽGARAVICA
PROBAVNI sadrži izlučuju pratilac
SOKOVI je
AMILAZA SLINA GASTRITIS upala
potiskuje hranu u
sastojci sluznice
valovitim stezanjem
ENZIMI sastojak
smještena iza
najveća
GUŠTERAČA ŽELUDAC
je
sudjeluju u
ubrzava
razgradnju
JETRA izlučuju probavne sokove u
razgrađuje hranjive tvari procesima

snažnim mišićima sudjeluje u
KEMIJSKA nastavlja
DVANAESNIK
PROBAVA se na
izlučuju
UGLJIKOHIDRATI razgrađuju
čije stanice
se do početni dio
sudjeluje u
izlučuje
drobljenjem i usitnjavanjem hrane sudjeluju u

GLUKOZA ŽELUČANI
MEHANIČKA ŽUČ izlučuje TANKO SOK
PROBAVA
LIPAZA dovršetak CRIJEVO
su razgradnje
PEPSIN sastoji
HRANJIVE se od
GLICEROL IZGRADNJA TVARI
ubrzava
raspršuje
ORGANIZMA
u kapljice
razgradnju
HCl(aq)
IZVOR zgrušava
ubrzava
MASNA E razgrađuju MASTI I

su
uloga
razgradnju
KISELINE
neprobavljene
se do ULJA ENERGIJE
upija se u
ostatke potiskuje u
povezuju se u bjelančevine svojstvene čovjeku prema uputi koju sadrže
posljedica ZAŠTITA BJELANČEVINE

TIJELA KRV upijaju se u
se u
prekomjernog unosa
upijaju
razgrađuju se do
PRETILOST
LIMFA CRIJEVNI završava DEBELO
OTVOR s CRIJEVO AMINOKISELINE
97
1. SUSTAV ORGANA ZA IZLUČIVANJE
a. Opiši položaj bubrega.
Bubrezi se nalaze na leđnoj strani tijela, ispod
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ošita i nešto malo iznad struka.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________
1
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Kojim su brojem bubrezi označeni na slici? 2

Bubrezi su označeni br. 1.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Čime su zaštićeni bubrezi? 3

Bubrezi su aštićeni ovojnicom
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________
i masnim tkivom.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 4
d. Što su mokraćovodi i kojim su brojem označeni na slici?

Mokraćovodi su cijevi koje provode mokraću od bubrega
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________
do mokraćnog mjehura i označeni su br. 2.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________
e. Od koje su vrste mišićnog tkiva izgrađeni mokraćovodi?

Mokraćovodi su izgrađeni od glatkog mišićnog tkiva.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
f. Što omogućuje mokraćnom mjehuru da može primiti i do 600 ml mokraće?

Mokraćnom mjehuru omogućuje da primi toliku količinu
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
mokraće elastičnost - rastezljjivost.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
g. Tko upravlja procesima stezanja i opuštanja mokraćnog mjehura?

Tim procesom upravljaju simpatikus i parasimpatikus.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
h. Navedi dvije razlike između mokraćne cijevi žene i muškarca.

Mokraćna cijev žena je kraća i provodi samo mokraću, a kod
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
muškaraca je duža i provodi mokraću i spermu.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
i. Zašto su kod žena češće upale mokraćnih puteva i mokraćnog mjehura nego kod muškaraca?
Kod žena su češće upale jer se mokraćni otvor nalazi u vlizini crijevnog otvora te je kraća
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
mokraćna cijev zbog čega uzročnici lakše ulaze u mokraćne cijevi.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
98 Sustav organa za izlučivanje i koža

a. Mijenja li se udio otopljenih tvari i vode u staničnoj i izvanstaničnoj tekućini? Objasni.
Mijenja se ovisno o količini unesene tekućine i soli u organizam jer
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
procesima tvari ulaze i izlaze iz stanice.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Kako se naziva stanje održavanja ravnoteže u sastavu stanične i izvanstanične tekućine?

Homeostaza.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Zašto prilikom većih fizičkih napora treba piti dosta tekućine?

Zbog gubitka velike količine vode i disanja treba piti više vode,
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
da se nadoknadi izgubljena tekućina.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Što je hemodijaliza i kada se primjenjuje?

Hemodijaliza je umjetno pročišćavanje organizma od otpadnih i štetnih tvari (umjetni bubreg).
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Primjenjuje se kada otkažu funkcije oba bubrega.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
e. Možeš li pravilnim životnim navikama pridonijeti očuvanju zdravlja bubrega? Objasni.

Da. Piti puno vode, jesti zdravu hranu, ne piti alkohol i gazirana pića,
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
jesti manje začinjenu hranu.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Temeljem promatranja slike riješi zadatke. 2

6
a. Imenuj dijelove nefrona koji su označeni brojevima:
bubrežno tjelešce 4
2 ___________________________________________________________
kanalići
4 ___________________________________________________________ 1
7
sabirna cijev
7 ___________________________________________________________
3
b. Koji se proces događa u bubrežnom tjelešcu?
5
Filtriranje krvi.
___________________________________________________________________________________________________________________
c. Što je zadaća krvne žile označene brojem 6?

Bubrežnom venom se pročišćena krv odvodi iz bubrega.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Hoće li sva voda koja prolazi kroz bubrege postati sastavni dio mokraće? Objasni.
Neće. Veći dio vode u području bubrežnih kanalića
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
vraća u krvni optok.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
e. Hoće li sve tvari koje čine filtrat nastao u bubrežnom tjelešcu biti sastavni dio mokraće? Objasni.
Neće. Veći dio se vraća u krvni optok (aminokiseline, glukoza, vitamini).
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
99
4. Temeljem proučavanja slika iz 1. i 3. zadatka poredaj točnim redoslijedom procese koji se odvija-
ju pri nastanku mokraće do njezina izlučivanja iz tijela.
Na prazne crte upiši brojeve 1 – 8.
7
a. mokraća prolazi kroz mokraćovod do mokraćnog mjehura ________________
b. kapilarama, koje su ogranci bubrežne arterije, krv dolazi u bubrežno tjelešce 2

________________
1
c. krv bubrežnom arterijom dolazi u bubreg ________________
d. sabirnom cijevi mokraća se odvodi do bubrežne zdjelice 6

________________
e. filtrat prolazi kroz kanaliće nefrona 4

________________
3
f. krv se filtrira (voda, štetne, otpadne i neke korisne tvari prelaze iz krvi u bubrežno tjelešce) ________________
8
g. kroz mokraćnu cijev mokraća izlazi iz tijela ________________
h. korisne tvari se vraćaju u krv (kapilare okružuju zavijene kanaliće) 5

________________
5. Presađivanje bubrega ili transplantacija danas se u svijetu i kod nas uspješno obavlja.
a. U kojem će se slučaju nekoj osobi transplantirati bubreg?
Nekoj osobi će se transplantirati bubreg ukoliko su joj oba bubrega otkazala funkciju,
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
a pronađen je darivatelj (donor) koji odgovara tipu tkiva primatelja.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Zašto u organizmu primatelja ponekad dolazi do odbacivanja presađenog bubrega?

To se događa zbog nepodudaranosti tkiva.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Svaka strana bjelančevina se ponaša kao antigen pa

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
je organizam odbacuje.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Koje su osobe najprihvatljivije kao mogući darivatelji bubrega? Objasni.

Najprihvatljivije osobe za darivatelja bubrega su jednojajčani blizanci
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ili braća i sestre.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. KOŽA
1. Usporedi uloge kože i bubrega. Upiši u tablicu na odgovarajuće mjesto znak „+” ili „−”, ovisno o
tome obavljaju li opisanu ulogu ili ne.
Napomena: Neke uloge moguće je pridružiti i koži i bubrezima, a neke niti jednom od navedenih
organa.
BUBREZI KOŽA
PROČIŠĆAVANJE KRVI +
+

STVARANJE PROTUTIJELA - -
REGULIRANJE TJELESNE TEMPERATURE - +

ODRŽAVANJE STALNE RAZINE SOLI I + +

VODE U TIJELU
PROIZVODNJA HORMONA - -
STVARANJE VITAMINA D - -
ZAŠTITA TIJELA - +
ODRŽAVANJE HOMEOSTAZE + +
PRIMANJE PODRAŽAJA - +
2. A. Sljedeće zadatke riješi temeljem promatranja slike.

Na slici koja prikazuje građu kože označi slovima:
- A pousminu
- B usminu
- C korijen dlake
- D žlijezdu lojnicu
- E žlijezdu znojnicu
- F krvnu kapilaru.
a. U kojem se sloju kože nalazi kožni pigment i kako se zove?
Kožni pigment melanin se nalazi u pousmini.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Daje boju koži. Pri izlaganju suncu, djelovanjem UV zraka,

Koja je uloga kožnog pigmenta? _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________
količina pigmenta se povećava kako bi se zaštitili dublji slojevi kože.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Podmazuju kožu i daju joj gipkost

Koja je uloga žlijezda lojnica? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
i elastičnost.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
101
3. Pokus
Otisak prsta
Pribor i materijal: jastučić za žig, tinta, lupa.
Tijek rada:
A. Na jastučić za žig natopljen tintom prisloni sa strane palac desne ruke i polagano ga nadesno
zakreni na jastučiću. Podigni palac i na isti način prenesi otisak u za to predviđeni prostor.
B. Ponovi postupak izrade otiska kažiprsta iste ruke.
C. Prouči otiske pomoću lupe i usporedi ih s otiscima ostalih učenika u razredu.
Otisak palca Otisak kažiprsta

a. Možeš li pronaći u razredu osobu čiji je otisak prsta identičan tvom otisku?
Ne.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Zašto pri izradi osobne iskaznice u policijskoj postaji moramo ostaviti otisak svog prsta?
To se mora raditi zbog toga jer je otisak prsta jedinstven za svaku osobu,
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
radi utvrđivanja identiteta.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. A. Odgovori na pitanja.

a. Navedi načine kako se može spriječiti ili smanjiti mogućnost pojave raka kože.
Ne izlagati se pretjerano suncu, koristiti zaštitne kreme
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
s visokim zaštitnim faktorom.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. U koje se doba dana ne bismo trebali izlagati suncu? Zašto?

Ne bismo se trebali izlagati suncu između 10 i 16 sati jer je tada najjače UV zračenje.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

c. Zašto umjereno izlaganje sunčevom zračenju pridonosi očuvanju zdravlja? ____________________________________________________
Umjerenim izlaganjem suncu u koži se stvara vitamin D.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
B. U sljedećem zadatku zaokruži slovo ispred JEDNOG točnog odgovora. Potom na prazne crte
napiši objašnjenje zašto je baš taj odgovor točan, a ostali nisu.
Za razvoj raka kože (melanoma) nakon pretjeranog izlaganja sunčevom zračenju odgovorna je
genska mutacija. Koja je tvrdnja o melanomu točna?
a. nasljedna je bolest jer je riječ o mutaciji na genima koji su dio kromosoma
b. nasljedna je bolest u slučaju kada potomci naslijede oštećene gene
c. nije nasljedna bolest jer se mutacija dogodila na genima u tjelesnim stanicama
d. nije nasljedna bolest jer se prenose samo mutacije na spolnim kromosomima
c) mutacije gena u tjelesnim stanicama nisu nasljedne jer potomci
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
samo nasljeđuju gene i promjene na njima koje su u

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
spolnim stanicama roditelja.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Kada
5. Objasni nam je vruće,
na koji način koža regulira tjelesnu temperaturu. _______________________________________________________________________________________________
na površini kože se izlučuje znoj. Za njegovo isparavanje troši se toplina i tijelo se hladi.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
6. Poveži lijevi i desni stupac tako da slova ispred dijelova kože pridružiš odgovarajućem opisu.
a. masne stanice b
_________________ mrtvi dio kože koji je smješten na površini pousmine
b. rožnate stanice a
_________________ najdonji sloj usmine koji regulira tjelesnu temperaturu
c. žlijezde lojnice d
_________________ obavijene mrežom kapilara jer izlučuju štetne tvari
d. žlijezde znojnice c
_________________ smještene su uz dlaku, a osiguravaju gipkost kože
103
SUSTAV ORGANA ZA IZLUČIVANJE I KOŽA
- AUTONOMNI ŽIVČANI SUSTAV - STALNA TJELESNA TEMPERATURA

- BUBREZI - TRANSPLATACIJA
- BUBREŽNA KORA - USMINA
- BUBREŽNI KAMENCI - ŽLIJEZDE ZNOJNICE
- BUBREŽNO TJELEŠCE
- ELASTIČNOST
- HEMODIJALIZA
- HOMEOSTAZA
- KRV
- MELANIN
- MITOZA
- MOKRAĆA
- MOKRAĆNA CIJEV
- MOKRAĆOVODI
- NEFRON
- OSJETILNI ORGAN
- OVOJNICA
- PARASIMPATIKUS
- POUSMINA
- PROTUTIJELA

nadopunjuje rad
reguliranjem količine vode i otopljenih tvari u organizmu održavaju sudjeluje u
HOMEOSTAZA KOŽA
održavanju
HEMODIJALIZA
SUSTAV ORGANA OSJETILNI sadrži osjetilna tjelešca
umjetno ORGAN i živčana vlakna te je
ZA IZLUČIVANJE
uloge
pročišćavanje
daje boju
4. dio korisnih tvari vraća se u

pročišćavaju KRV
unutarnji sloj
glavni organi su 1. filtrira se u

nalaze se u
BUBREŽNO
površinskI sloj
osnovna jedinica TJELEŠCE

BUBREŽNI NEFRON građa USMINA
KAMENCI
zaštita KANALIĆI
POUSMINA
bolest stvaranja OVOJNICA
3. prolazi kroz
2. nastanak
čvrstih nakupina u nalazi se u

BUBREŽNA KORA nastaje u
BUBREZI građa FILTRAT MELANIN
BUBREŽNA SRŽ
presađivanje obnavljanje stanica
BUBREŽNA ZDJELICA 5. ŠTETNE I OTPADNE procesom
TVARI odlaze u
TRANSPLANTACIJA svaki zasebno stvara MITOZA
KRVNE
čine
nalaze se u
može biti neuspješna MOKRAĆA

ŽILE
zbog djelovanja ZAŠTITA
preko znoja izlučuju štetne i otpadne tvari,
bjelančevina kolagen daje joj svojstvo
ŽLIJEZDE TIJELA
PROTUTIJELA ali i suvišnu vodu te nadopunjuju rad OVOJNICE izlučivanjem znoja
odvode mokraću iz prazni se kroz hlade kožu i održavaju
iz kojih izlaze mišićne cijevi

bubrežne zdjelice u ŽLIJEZDE
reguliraju
spremište
MOKRAĆNA LOJNICE
MOKRAĆOVODI
očuvanje
MOKRAĆNI CIJEV
stezanjem i opuštanjem
PARASIMPATIKUS MJEHUR STALNA TJELESNA

potiče zbog glatkog mišićnog TEMPERATURA
pražnjenje
dio
tkiva ima svojstvo
AUTONOMNI pražnjenje nadzire osiguravaju
ŽIVČANI SUSTAV ELASTIČNOST
105
1. PODRIJETLO I EVOLUCIJA ČOVJEKA
1. Građa molekule DNA čimpanze i današnjeg čovjeka ima oko 98 % sličnosti. Što na temelju toga
možemo zaključiti? Zaokruži slova ispred DVA točna odgovora.
a. čimpanza je predak današnjeg čovjeka
b. čovjek i čimpanza najbliži su srodnici primata
c. čovjek i čimpanza imaju zajedničkog pretka
d. čimpanza pripada istoj vrsti kao i čovjek.
2. Savana tropske Afrike kolijevka je ljudske civilizacije. Ondje su naši predci preživljavali milijunima
godina skupljajući plodove, sjemenke trava, žitarice, odlazeći u lov. Najbolje su preživljavali i za-
dovoljavali svoje potrebe boraveći u manjim skupinama. Utvrdi koliko se moderni ljudi razlikuju
od svojih predaka odgovaranjem na sljedeća pitanja.
a. Ljudi pripadaju carstvu životinja. Je li točna tvrdnja da smo, unatoč tomu što danas naseljavamo
gotovo sva područja svijeta s raznolikim klimatskim uvjetima, ipak ostali tropske životinje? Objasni.
Nije točna tvrdnja. Ljudi naseljavaju različita područja na zemlji i prilagođavaju
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
se raznim klimatskim uvjetima.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Sjeti se piramide pravilne prehrane. Kojih hranjivih tvari treba biti najviše u ljudskoj prehrani?
U ljudskoj prehrani treba biti najviše ugljikohidrata.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Koje namirnice treba jesti umjereno, a izvor su bjelančevina?

Umjereno treba jesti meso i mesne prerađevine.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d. Kako je građeno zubalo modernog čovjeka?

Podjednako se razvijaju svi zubi jer je čovjek svežder.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
e. Jesu li ljudi društvena bića? Ponuđeni odgovor potvrdi jednim primjerom.

Ljudi su društvena bića. Žive u obitelji, druže se s prijateljjima, a timskim
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
radom ono što ne mogu samostalno...

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Na području istočne Afrike, u predjelima između Etiopije i Tanzanije, paleontolozi su pronašli

fosilne ostatke pretčovjeka čija se starost procjenjuje na četiri milijuna godina. Bio je visok 100 -
150 cm. Imao je široke kutnjake. Građa kralježnice bila je prilagođena uspravnom kretanju. Ruke
su mu bile velike i snažne.
a. Zašto je pretčovjek imao velike i snažne ruke?
Zbog toga što se služio neobrađenim oruđem.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Pretpostavi koja je vrsta hrane bila zastupljena u njegovoj prehrani.

U njegovoj prehrani bili su zastupljeni plodovi i sjemenke.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Koje današnje vrste iz skupine primata dan provode na tlu, a noću spavaju u krošnjama drveća?
Majmuni.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
106 Evolucija čovjeka

4. Pronađeni su fosilni ostatci pretka čovjeka koji je živio prije više od 2 milijuna godina. Kutnjaci su
mu bili manji. Ruke su kraće, a noge duže. Koristio je oštro kamenje kao oruđe za rad.
a. Kako nazivamo tog pretka čovjeka?
To je bio spretni čovjek.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Na što upućuje promjena u građi zubala?

Počeo se hraniti mesom.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Pretpostavi kako se promjena načina prehrane mogla odraziti na aktivnosti ovog pretka
današnjeg čovjeka.
Morao se sve više usraviti, gledati u daljinu, loviti životinje, razmišljati kako doći do hrane.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Godine 1984. u blizini jezera Turkana u Keniji pronađen je cjeloviti kostur dječaka koji je živio
prije otprilike 1,5 milijuna godina. Procjenjuje se da je u vrijeme smrti imao između osam i jeda-
naest godina. Bio je visok 160 cm, a pretpostavlja se da bi kao odrasla osoba imao visinu i preko
180 cm. Kosti su mu bile krupne građe. S obzirom na građu rebara, znanstvenici pretpostavljaju
da je imao manju trbušnu šupljinu i kraće probavilo. Odgovori na pitanja.
a. Kako nazivamo tog pretka čovjeka?
Uspravni čovjek.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Koja je vrsta hrane bila najzastupljenija u prehrani pretka čiji je kostur pronađen? Na temelju čega
si to zaključio/zaključila?
Zastupljeno je meso jer je imao kraće probavilo.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Pretpostavi kakvi su bili mišići ovog pretka. Obrazloži svoju pretpostavku.

Imao je snažne mišiće jer su morali moći pokretati kostur građen od kostiju koje su bile krupne.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
107
6. Istraživanja fosilnih ostataka neandertalaca pokazala su tragove čestih ozljeda.
Graf prikazuje udio ozljeda na pojedinim dijelovima tijela koje su pronađene na fosilnim ostatci-
ma neandertalaca. Temeljem promatranja grafa odgovori na pitanja.
a. Koji su dijelovi tijela imali najveći udio ozljeda?

Najveći dio ozljeda imali su glava i ruke.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b. Koji su dijelovi tijela imali najmanji udio ozljeda?

Najmanji dio ozljeda su imale noge i stopala.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c. Poveži način života neandertalaca s mogućim načinima nastanka ozljeda.

Bavio se lovom, izrađivao oružje i oruđe za rad,
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
napadale su ga životinje jer je išao u lov.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

7. a. U predviđeni prostor nacrtaj razvojno stablo čovjeka.
Na njemu naznači vremensku crtu te upiši nazive naših predaka.
čimpanze razuman čovjek 200 000 god.
neandertalac 30 000 - 230 000 god.
uspravan čovjek 150 000 - 19 milijuna god.
spretan čovjek 1,5 - 2 milijuna god.
pretčovjek 1,4 milijuna god.
zajednički predak 5 - 8 milijuna god.
b. Pažljivo promotri nacrtano te obrazloži tvrdnju:

„Kromanjonac je naš predak, a neandertalac naš stariji brat.”
Kromanjonac je prethodnik Europskog modernog (suvremenom) čovjeka. Neandertalac se
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
vremenski pojavio prije kromanjonca i jedno vrijeme su živjeli zajedno. Stoga je neandertalac
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
slijepa grana evolucije jer nema potomke.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
109
EVOLUCIJA ČOVJEKA
- ČIMPANZE
- ČOVJEKOLIKI MAJMUNI
- DOMINANTNA VRSTA
- DVONOŽNO HODANJE
- FOSILI
- GOVOR
- KRALJEŽNICA
- KRAPINA
- MOZAK
- NEANDERTALAC
- ORUĐE
- PRETČOVJEK
- PRIMATI
- RAZUMAN ČOVJEK
- RAZVOJNO STABLO ČOVJEKA
- RUKE
- TLO
- USPRAVAN ČOVJEK
- UZGOJ BILJAKA I ŽIVOTINJA

ima oblik dvostrukog slova “S” kod
DOMINANTNA najbliži srodnici ČIMPANZE
VRSTA
sisavac iz skupine ima oblik KRALJEŽNICA
su
sisavci iz skupine luka kod
na Zemlji je
SUVREMENI
PRIMATI ČOVJEKOLIKI ČETVERONOŽNO
ČOVJEK MAJMUNI HODANJE
dio
UZGOJ BILJAKA obilježje

I ŽIVOTINJA prilagođeni razvojna linija
koja se odvojila od uvjetovalo
životu na promjene u građi
MOZAK karakterizira ih razvoj glavno obilježje je
HOMINIDE DVONOŽNO
HODANJE KOSTUR
najstariji omogućilo da
jedino pravo se oslobode
predstavnik
je
UMJETNIČKO ljudsko obilježje je
RUKE
IZRAŽAVANJE
povećanje
PRETČOVJEK
razvojne linije
obilježje
proučavanja
izvor hrane osigurao je kroz
ima dobro razvijen
čiji je razvoj uvjetovao

opisana temeljem
započela odvajanjem
RAZUMAN
ČOVJEK EVOLUCIJA 2. SPRETAN
ČOVJEKA ČOVJEK
NEANDERTALAC
USPRAVNI
najznačajnije nalazište ČOVJEK
mali
je
izrađivao
koristio neobrađeno
neophodne za izradu
u Hrvatskoj je pokraj
za sporazumijevanje
KRAPINA
najveći
rekonstrukcija
koristio ORUĐE
izrađivao složeno
RAZVOJNO STABLO
bio je izvrstan
GOVOR
koristio
LOVAC ČOVJEKA
VOLUMEN VATRA
LUBANJE
111
BILJEŠKE

Biologija 8 Rješenja PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Biologija 8 Rješenja PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Marijana Bastić

Likovno i grafičko oblikovanje

© ALFA d. d. Zagreb, 2014.

Želimo ti puno uspjeha u rješavanju zadataka u ovoj radnoj bilježnici.

II. Sastav tijela, razmnožavanje i razvitak

III. Sustav organa za kretanje

IV. Živčani sustav, osjetila i hormoni

VI. Probavni sustav

VII. Sustav organa za izlučivanje

VIII. Evolucija čovjeka

2. Temeljem promatranja priložene sheme odgovori na pitanja.

6 Srodnost, raznolikost i nasljeđivanje

e. Što su mogući uzroci razlika u građi tijela kralježnjaka?

2. koji su srodni i slični

3. koji nisu ni srodni ni slični.

b. Imenuj carstva čije predstavnike prepoznaješ na shemi.

imaju dobro razvijena osjetila...

d. O čemu ovisi brojnost vrsta na staništu?

e. Objasni važnost raznolikosti živih bića za opstanak života na Zemlji.

To znači više hrane i veća brojnost članova hranidbenog lanca.

unutar hranidbenog lanca / mreže.

1. Promotri slike koje prikazuju mitozu i dopuni rečenice.

2. Za rješavanje sljedećih zadataka promotri pojednostavljene sheme 1. i 2. na kojima je prikazan

8 Srodnost, raznolikost i nasljeđivanje

b) Spermij je stanica s n brojem kromosoma.

c) Iz oplođene jajne stanice novi se organizam razvija nizom mitoza.

f ) Mejozom stanice jajnika nastaje jedna jajna stanica sposobna za oplodnju, a

oplođena jajna stanica

5. U odgovarajuće prazne pravokutnike mejoza mitoza

7. Procesom mejoze je nastalo osam stanica čiji je n = 16.

8. Prouči dijagram životnog ciklusa čovjeka i dopuni ga upisivanjem odgovarajućih pojmova na

oplođena jajna stanica

oplodnja spolne stanice

9. Prouči podatke u tablici i riješi zadatke.

BROJ KROMOSOMA U a. Izdvoji vrste s istim brojem kromosoma u tjelesnim stanicama.

10 Srodnost, raznolikost i nasljeđivanje

a. Kombinaciju kromosoma u tjelesnoj stanici muškarca označavamo 44 + XX. točno – netočno

b) Potomci nasljeđuju samo ? gena u spolnim stanicama roditelja.

c) Spolni kromosom Y sadrži manji broj gena od spolog kromosoma X.

2. Ponekad se u broju kromosoma pojavljuju nepravilnosti.

muškog / ženskog spola 50 %.

12 Srodnost, raznolikost i nasljeđivanje

b. Kako je moguće da Ivan ima plave oči, a njegovi roditelji smeđe?

5. Temeljem promatranja sheme koja prikazuje nasljeđiva- ŽENA ZDRAVI

Kromosom koji na sebi nosi recesivni gen za ovu bolest

d. Tko češće obolijeva od ove bolesti žene ili muškarci? Zašto?

kromosoma, aY kromosom ne sadrži gene za to obilježje.

d) na potomke se prenose samo mutacije (genski zapis) od jezgre oko ribosoma.

f ) genom čine svi kromosomi i pripadajući geni u stanicama nekog organizma.

2. Temeljem promatranja slike riješi zadatke.

a poslije - 2 molekule DNA.

14 Srodnost, raznolikost i nasljeđivanje

broj tjelesnih kromosoma 47 46

spol osobe muški ženski

kromosomski komplet osobe 45 + ___________________

će ukoliko dođe do promjene broja kromosoma doći do promjena

Konceptnu mapu riješi upisivanjem PONUĐENIH POJMOVA u odgovarajuća prazna polja.

16 Srodnost, raznolikost i nasljeđivanje

+ KROMOSOM 2 DNA nakon

= 2n=44+XX razvija se DJEVOJČICA

b) istovrsne stanice s istom zadaćom čine tkivo.

tijela usljed bolesti.

f ) izvanstanična i stanična tekućina razlikuju se po kemijskom sastavu

Povećanje mikroskopa: _ puta. Povećanje mikroskopa: _ puta.

_____________________________________ _ _____________________________________

a. Naučio/naučila si da je kralježnica savijena u obliku dvostrukog slova S.

b. Između kralježaka nalaze se hrskavični diskovi.

c. Prouči oblik i veličinu vratnih i slabinskih kralježaka te opiši

d. Zasigurno si puno puta čuo/čula rečenicu: „Bole me križa.”

Povećanje mikroskopa: puta. Povećanje mikroskopa: puta.