“Ние сме во сериозен еколошки дефицит бидејќи ги трошиме природните ресурси побрзо отколку што планетата Земјата може

да ги обнови.
Последиците од ова се предвидливи и негативни.Токму затоа време е да се направат промени кои ќе го подобрат животниот стандард и притоа ќе го намалат
нашето влијание врз природата.Градовите и домовите кои ги градиме денес или ќе го уназдадат општеството поради прекумерната потрошувачка која ќе
трае долго време и после нас, или ќе почнеме да ги насочуваме идните генерации кон одржливо живеење.” 1
- Џејмс Лип генерален директор на WWF
 ПРЕДГОВОР

Урбанизацијата, својствена за економскиот и културен развој, брзиот растеж на населението кој не е следен со соодветни инвестиции во услуги,
застарената технологија во индустријата, зголемениот транспорт што не е адаптиран во однос на животната средина, недоволните канализациони системи што
предизвикуваат директни емисии на отпадни води од индустријата и домаќинствата во реките и почвата, незадоволителното управување со отпадот и слично, се
проблеми со кои се соочуваат големите урбани центри.

Развојот на економијата не може да се спречи, но потребно е да се насочи така како би станал помалку штетен за животната средина. Во последните
децении се јавија согледувања дека е невозможно да се има здраво општество и квалитетна економија во свет, во кој постои толку сиромаштија и нарушување
на животната средина. Преточувањето на тие сознанија во дела и преминот кон одржливи форми на развој и начин на живот, е предизвик на денешницата.
Трасата на патот кој води до одржлив развој е формирана на Самитот на планетата Земја во Рио во 1992 година.

Градот Скопје, во определбата за дефинирање на насоките за одржлив развој, има потреба од определување на својот еколошки капацитет и
утврдување на својот еколошки отпечаток (Ecological footprint), како приказ на одржливоста на градот. Еколошки отпечаток е ефективна алатка за мерење на
човековата побарувачка за природните ресурси која може да обезбеди насоки за развивање на "еколошка цивилизација".

Сектор за заштита на животна средина на град Скопје

2
 ПРЕДГОВОР

Скопје е нашиот заеднички дом и неговата судбина ќе ја дефинира судбината на сите нас. Менувањето на начините на потрошувачката на природните
ресурси во комбинација со растечката популација го зголемува притисокот врз природата повеќе од кога било досега. Промена на начинот на живот -имиграција
на жители од другите градови во Скопје поврзани со нови економски можности и подобар животниот стандард, во исто време, бара повеќе ресурси пред се за
храна и сместување. Просечниот еколошки отпечаток по глава на жител во Скопје неодамна го премина прагот кој се смета за одржлив на глобално ниво.

Студија од овој тип се подготвува за прв пат во Р.Македонија и нејзината изработка претставуваше огромен предизвик за нас. Пресметувањето на
еколошкиот отпечаток –“метаболизмот“ на град Скопје е макотрпен процес, пред се преку прибирање на соодветни податоци, а потоа и нивно анализирање. Беа
користени национални податоци кои се комбинираат со меѓународни методологии за пресметки, за да се анализира колкава е побарувачката на земјиштето и
природните ресурси во Скопје. Како побарувачката ја надминува способноста на екосистемите да се регенерираат, така Скопје треба да почне да подготвува
еколошки резервати, кои позитивно ќе влијаат на здравјето на екосистемот, за храна, еколошката безбедност и човековата благосостојба. Целта е да овозможи
одржлива иднина каде што сите луѓе ќе имаат можност да живеат задоволувачки живот во рамките на можностите на градот.

Соочувајќи се со глобалната "еколошки криза", оваа Студија ги дава насоките за да се промени правецот и да се зголеми економската конкурентност и
еколошката безбедност на Скопје, така што Македонија може да го одвои својот економски раст од еколошки отпечаток, оставајќи простор за природата.

ГИМ -Сектор за животна средина ,

Институт за истражувања во животната средина, градежништво и енергетика

3
4
 При изработката на Студија за Пресметување на Еколошкиот Капацитет * на град Скопје учествуваа:

Градежен Институт “Македонија” - А.Д. Скопје (www.gim.com.mk)

Институт за истражување во животна средина, градежништво и енергетика (www.iege.edu.mk)

Мартина Блинкова- дипл. Еколог М-р Тања Димитрова-Филкоска –дипл.Хемиски инженер

Иван Мацановски- дипл. Машински инженер М-р Габриела Дуданова –Лазаревска- дипл.Технолог
Весна Милошевска- дипл.Менаџер по еколошки ресурси

* При изработка на оваа студија е користен "одржливиот" фонт Calibri (и сива боја на буквите) кој има поразличен облик и за чие принтање има
потреба од помало количество на мастило . Колку помалку мастило е потребно за принтање толку помалку нови тонери ќе се потребни при што ќе се
намали количеството на отпадот . ГИМ и ИЕГЕ се компании кои се грижат за животната средина

5
СОДРЖИНА
ОПИС НА ГРАД СКОПЈЕ ...................................................................................................................................................................................................... 7
ШТО Е ЕКОЛОШКИ ОТПЕЧАТОК?.................................................................................................................................................................................... 17
ЦЕЛИ ЗА ОДРЕДУВАЊЕ НА ЕКОЛОШКИ КАПАЦИТЕТ/ОТПЕЧАТОК НА ГРАД СКОПЈЕ ............................................................................................... 19
МЕТОДОЛОГИЈА ЗА ПРЕСМЕТУВАЊЕ НА ЕКОЛОШКИ ОТПЕЧАТОК ............................................................................................................................. 20
ШТО СЕ ГЛОБАЛНИ ХЕКТАРИ ПО ГЛАВА НА ЖИТЕЛ? ................................................................................................................................................... 25
ЈАГЛЕРОДЕН ОТПЕЧАТОК ................................................................................................................................................................................................ 27
ШТО Е БИОКАПАЦИТЕТ ? ................................................................................................................................................................................................ 44
МЕТОДОЛОГИЈА ЗА ПРЕСМЕТУВАЊЕ НА БИОКАПАЦИТЕТ .......................................................................................................................................... 46
ЕКОЛОШКИ ДЕФИЦИТ..................................................................................................................................................................................................... 50
ПРЕПОРАКИ ЗА ОДРЖЛИВА ИДНИНА ........................................................................................................................................................................... 55
ЗАКЛУЧОК........................................................................................................................................................................................................................59
РЕФЕРЕНЦИ......................................................................................................................................................................................................................61

6
 ОПИС НА ГРАД СКОПЈЕ

Градот Скопје, главниот град на државата е сложена социо-

демографска, просторно-физичка, економска и “еколошка” целина.
Негови главни карактеристики се динамичноста, мешавината на
етничките и социо-економските групи, интензивниот развој,
постојаниот тренд на зголемување на населението и градбата. Скопје
како составен дел на Скопскиот регион кој го опфаќа басенот на
2
Скопската котлина со вкупна површина од 1812 km 1 или 7% од
територијата на Република Македонија(РМ). Регионот е физички
јасно издиференциран од окружувањето со планинските масиви:
Јакупица на југ, Градиштанска Планина на исток, Скопска Црна Гора
на север и Жеден на запад. Северната граница на регионот е воедно
и државна граница со Косово.
Извонредната географска положба и функционалната
традиција на Скопскиот регионот како стратешки административен и
стопански центар, довеле до формирање на голем број населби од
кои секако најзначаен е градот Скопје. Во овие граници, регионот се
совпаѓа со Скопскиот плански регион, најмалиот од вкупно 8 региони
во РМ, утврдени согласно Законот за рамномерен регионален развој2
и определени со номенклатурата на територијални единици за
статистика НТЕС-33 како посебна единица на локалната самоуправа.
Во регионот се лоцирани 142 населени места, од кои 141 се рурални
населби со вкупно население од 615 949 жители во 2014 год4.
Густината на населеност изнесува 336 жители/km2 5 и е повеќе од
1
Површина на Скопскиот плански регион од Стратегијата за регионален
развој на Република Македонија 4
ДЗС, Регионите во Република Македонија, 2014 г.
2
Сл. весник на РМ бр. 63/07 5
3
Сл. весник на РМ бр. 158/07 Стратегија за демографски развој на Република Македонија 2008 - 2015

7
четири пати повисока од просекот на земјата (81 жители/ km2). Во
градот Скопје е концентрирано околу 88% од населението во
регионот, односно 25,1% од вкупното население во земјата што
укажува на огромната концентрација на населението во скопската
агломерација6.
7
Во последните три децении, трендот на развој на Скопје се
карактеризира со:

голема миграција на луѓе од другите градови кон Скопје и
создавање големи конгломерати на луѓе на еден тесен простор,
потоа намалување на бројот на семејства што егзистираат од
земјоделие во руралните средини,
 зголемување на преработувачката индустрија и процентот на
граѓани што се занимаваат со услуги, промена на образовната
структура, промена на стандардите на живеење,
 зголемена потрошувачка на стоки, вода, енергија и други
ресурси,
 создавање големи количества на комунален смет, медицински
отпад, отпад од преработувачките капацитети, отпадни води со
значајни содржини на хемикалии, голема т.н. дневна деловна
миграција.
Сето тоа е пропратено со потрошувачка на енергија, која за жал сé
уште главно се добива од фосилни горива, што негативно влијае на
животната средина, која има ограничен капацитет за природно
рециклирање.
6
Министерство за локална самоуправа на РМ, Стратегија за регионален развој на
Република Македонија,2008 (78)
7 8
заклучоци од трибината „Скопје - одржлив град”
Ваквата регионална диференцираност го наметнува
проблемот на одржливост на Скопскиот регион, во поглед на
густината на населеност, структура на населението како и нивните
економски и социјални состојби.
Природни ресурси
Земјоделското земјиште во Скопскиот регион зафаќа
површина од 85.039hа, од кои обработливи површини се 61867 ha , а
23182 ha се пасишта8. Вкупната површина под шуми изнесува 83 282
ha. Од досега истражените рудни наоѓалишта најважно економско
значење имаат лежиштата на хромни руди во Радуша (во општина
Сарај), а од неметалните оруднувања најзначајни се украсните
камења и травертините во Кучково и Свиларе. Посебно минералошко
значење имаат термалните и термо-минералните води во Катланово,
кои даваат можност за развој на банскиот туризам на ова подрачје.
Главен воден ресурс во Скопскиот плански регион е реката Вардар, со
притоките Треска, Лепенец, Пчиња, Маркова и Кадина Река. На
реката Треска подигнати се две акумулации Матка 1 и Козјак, а во
изградба е и Матка 2. Покрај хидроенергетскиот потенцијал, Треска и
Кадина река со своите амбиентални убавини нудат извонредни
услови за рекреација и развој на туристичко-угостителски содржини.
Во согласност со податоците, вградени во ГУП на град Скопје од 2012
година, зелените површини заземаат вкупно 529 ha, односно 6% од
вкупната површина на Градот (опфатена и прикажана во ГУП од 2012
година).
Corine Land Cover
8
Картата за Намена на земјиштето во Скопскиот регион е добиена од
соодветниот векторски приказ на покриеноста на земјиштето во
Република Македонија од проектот CORINE LAND COVER, со
пресекување во границите на Скопскиот регион. Прикажана е
покриеноста на земјиштето до ниво 39.

9
Докторска дисертација: ”Оптимизација на користење на вонурбаното
земјиште во просторното планирање на Скопскиот регион од аспект на намалување
на процесите на негова деградација” Душица Трпчевска Анѓелковиќ

9
Плоштадот во Скопје сега (лево ) и порано (порано)

10
 Економски карактеристики лозарството, додека индустриските култури се многу малку застапени
и нема поголеми потенцијали за нивно ширење. Карактеристично за
Скопскиот регион е најразвиениот регион во Република
овој регион е што потенцијалот за развој на градинарството што го
Македонија и учествува со дури 47% во создавањето на
детерминира побарувачката на најголемиот пазар во земјата не е
македонскиот БДП. Најзначајни сектори во регионот се
доволно .
прехранбената индустрија, текстилната, печатарската,
металопреработувачката, градежништвото, угостителството,
трговијата, транспортот и деловните услуги. Носители на
економскиот развој во Скопскиот регион се големите претпријатија Комунална инфраструктура
кои доминираат со околу 51% во вкупното производство во Скопскиот регион има 1120 km водоводна мрежа која е
нефинансискиот сектор, а следат малите и средните претпријатија со претежно лоцирана во урбаните центри на општините. Врз основа на
учество од 36% и 13%, соодветно. Сепак, во поглед на вработените податоците од пописот 2002 година 97.2% од домаќинствата во овој
доминираат малите претпријатија со учество од 51% во вкупниот број регион се снабдени со вода за пиење. Во овој регион има 723km
вработени. колекторска и градска мрежа која претежно е лоцирана во урбаните
Според официјалните статистички податоци, услугите центри на општините. Покриеноста на населението со канализациона
доминираат со 60% во производството и 52% во вработувањата, а мрежа во урбаните средини се движи 85% во Скопје, додека во
следи индустријата со руралните средини се движи од 0% (септички јами или директни
30% и 34%, соодветно. испусти) до 80%. Депонирањето на цврстиот комунален отпад во
Условите за развој на земјоделството во Скопскиот плански регион се врши на единствената санитарна
Земјоделството учествува
Скопскиот регион се прилично депонија „Дрисла“, која нецелосно ги задоволува основните
со 1% во производството
лимитирани заради високото ниво на и 3% во вработувањата санитарно-технички стандарди за безбедно депонирање на отпадот.
урбанизација на регионот и големата што упатува на релативно Покрај „Дрисла“, на територијата на Скопскиот регион постојат
неколку општински депонии кои не се евидентирани согласно
фрагментираност на земјоделските малото значење на
земјоделството како Националниот план за управување со отпад.
посеви што не оди во прилог на
примарна гранка, меѓутоа
развивање на интензивно земјоделско
има значење од аспект на
производство.
концентрацијата на
големи преработувачки
капацитети од прехранбената индустрија во овој регион. Во овој
регион главно се застапени житните култури и во извесна мера

11
 Сообраќајна инфраструктура
Постојната патна инфраструктура во Скопскиот регион се
состои од околу 935km локални патишта, 67km магистрални, 324km
регионални патишта и 86km автопат. Патната мрежа во овој регион е
добро развиена, меѓутоа постојната состојба на дел од регионалните
патишта (Р-103: Скопје - Петровец – Катланово, Р-117: Скопје –
Зелениково и Р-403: Ѓорче Петров – Јегуновце) може да се оцени како
лоша. Низ овој регион е планирано да поминуваат двата европски
Коридори 8 и 10, што ќе придонесе за подобрување на состојбата.
Обиколница на Скопjе е дел од Коридорот 8 и е веќе во функција.
Скопскиот регион, поточно градот Скопје претставува
централен железнички јазол. Вкупната должина на железничката
мрежа е 94.78m, од кои 37.3km се дел од Скопскиот железнички
јазол, 31.68km е должина на линијата
Скопје – Волково – граница со Србија, 18.8km се дел од
железничката линија Табановце – граница со Србија и 7km се дел
од линијата Скопје – Кичево.
Во поглед на воздушниот транспорт, во Скопскиот регион е
лоциран еден од двата национални аеродроми – „Александар
Велики“ што е од исклучително значење за функционирањето на
регионот како стопански и административен центар на земјата. Во
овој регион има и еден спортски аеродром од класа А, лоциран во
близината на Скопје. Во Скопскиот плански регион е лоциран еден
патен и еден железнички премин со Србија, како и еден граничен
премин лоциран на аеродромот „Александар Велики“.Посебно
значајно за Скопскиот регион е што низ него поминува гасниот
цевководен систем кој е лоциран на Коридорот 8. Вкупната должина
на цевководот е 98км, од кои 18км поминуваат низ Скопскиот
регион. Исто така, дел од нафтоводот Солун – Скопје поминува низ
овој регион.
12
13
 Состојба со животната средина

Состојбата на животната средина во град Скопје e проценета производство на електрична енергија, е главна причина со брз раст
во Локалниот Еколошки Акционен План (ЛЕАП) од 2011 година, во последните години од околу 5 проценти годишно во последните
според ДПСИР методологијата (Driving force - движечка сила, Pressure пет години. Побарувачката за електрична енергија порасна како
- притисок, State - состојба, Impact - влијание, Response - резултат на оживувањето на индустриите за фероникел, за
одговор/реакција). Согласно резултатите, за состојбата со животната феросилициум и за челик, сите големи потрошувачи на електрична
средина во Скопје дадени се заклучоци по области (Вода, Воздух, енергија. Бидејќи најголем дел од македонската индустрија е
Почва, Природа, Отпад, Бучава). лоцирана во или близу до главниот град, правот од индустриските
оџаци директно придонесува за загадувањето на Скопје. Емисиите
Од сите области на животната средина во Скопје,
од возилата, особено од постарите и правот од градилиштата исто
најзагрижувачка е состојбата со воздухот.10 Последните зими
така имаат значаен придонес. На крајот, централното греење на
имаше повеќе новински извештаи за многу високо загадување на
мазут и се поголемата употреба на печки на дрва кај домаќинствата
воздухот во Скопје. Измереното количество на прав и прашина во
(што е ретко во урбаните области во остатокот од Европа)
градот беше екстремно, а некои денови дури и десет пати повисоко
осигуруваат високи емисии на ситни честички, истовремено со
од нивото кое Светската здравствена организација смета дека е
појавата на топлински инверзии.
прифатливо. Во најлошите денови жителите на Скопје беа
предупредени да не излегуваат. Високо загадениот воздух
предизвикува перманентно оштетување на човековото здравје.
Географијата, економијата и мобилноста на Скопје придонесуваат
за проблемот со PM10. Скопје е благословено со атрактивна
околина, но планините на запад и на југ и ридовите на исток кои
даваат шармантен поглед ги спречуваат и ветриштата да го исчистат
воздухот во градот. Особено во зима, градот е предмет на
топлинска инверзија, која со денови го заробува воздухот на едно
место. Во ова опкружување има повеќе извори на загадување на
воздухот. Согорувањето за добивање на енергија, особено за
10
http://web.worldbank.org/archive/website01354/WEB/0__C-122.HTM

14
15
 сметка на останатите екосистеми во Скопскиот регион.
Земајќи во предвид
Поради овој факт и поради достапноста на податоци само за целиот
дека на 7% од површината на
регион, во пресметките на биокапацитетот и еколошкиот отпечаток
РМ има концентрација на луѓе
земени се површините на целиот Скопски регион.
од 25,1% од вкупното
население (9 месеци во
годината и 50% според
неофицијални податоци) е
тешко да се одржува животот
во Скопје. Неможејќи да се
одржи од своите ресурси
градот Скопје како урбан екосистем станува “ентропична црна дупка”
која црпи енергија и материја од околните екосистеми (и ги враќа
истите во деградирана форма).
Но, она на што често се заборава е дека сите системи, без
разлика дали се изолирани или не, се предмет на истите природни
сили. Со други зборови, секој комплексен диференциран систем има
природна тенденција да се намали и распадне. Причината поради
која само-организираните системи како што е градот Скопје не се Градот Скопје, како еден термодинамички систем е
распаѓа е тоа што има можност да увезува енергија и материи од одвоен од неговата околина со граница (испрекината линија),
околните екосистеми. Тоa значи дека градот Скопје се одржува за која му овозможува размена на енергија и / или материја со
околината. Затоа, градот Скопје претставува отворен
термодинамички систем кој е зависен од ресурсите добиени
од околните екосистеми.

16
 ШТО Е ЕКОЛОШКИ ОТПЕЧАТОК?
Човековите активности ги трошат природните ресурси, а
притоа емитираат јаглерод диоксид и произведуваат отпад. Како што
нашата популација расте, потрошувачка се зголемува, при што од
суштинско значење е да го измериме капацитетот на природата за да
се исполнат овие барања. Еколошкиот отпечаток (ЕО) се наметнува
како една од водечките мерки за пресметување на човековата
побарувачка од природата. Тоа е метрички управуван податок која ни
кажува колку одржливо живееме. Пресметките се како “банкарски
извештаи” со кои документираме дали живееме во рамките на
нашиот еколошки буџет или ги конзумираме природните ресурси
повеќе и побрзо отколку што тие може да се обноват. Еколошкиот
отпечаток се мери како природна област или износот на природниот
капитал кој се консумира секоја година или хектари површина кои му
се потребни на сите жители, вклучувајќи ја и природната област
потребна за да го асимилираа произведениот отпад и да го филтрира
јаглерод диоксидот. Со овој пристап за пресметки (документирање
на продуктивни област потребни за да се одржи дадена популација),
може да се укаже колкава бројност на населението со позната
потрошувачка би се вклопила во рамките на дадена географска
област со познат бикапацитет. Анализата на ЕО се состои во проценки
на три основни компоненти:
1. Пресметување на Биолошкиот капацитет
2. Пресметување на Еколошкиот отпечаток
3. Пресметување на Еколошкиот дефицит
Мора да се напомене дека пресметувањето на ЕО најчесто се
прави на глобално ниво или на ниво на држава, додека
пресметување на ниво на град или регион е многу макотрпен
процес,поради недостапноста на податоци. Истовремено, се смета
дека најголем ЕО имаат токму градовите поради големата
коцентрација на население и малите шанси за редукција. За 2014
година- 9 август се смета за ден кога човештвото го исцрпи буџетот на
природата за оваа година. За останатиот дел од годината, ние сме во
дефицит на ресурси(на пр. храна) и за да надохнадиме увезуваме од
другите градови/држави.
Во оваа студија се користи методологијата за пресметување
на Global footprint Network (www.footprintnetwork.org).
17
18
 ЦЕЛИ ЗА ОДРЕДУВАЊЕ НА ЕКОЛОШКИ КАПАЦИТЕТ/ОТПЕЧАТОК НА ГРАД СКОПЈЕ

Во текот на изминатите три децении, Скопје бележи

зголемување на бројот на жители истовремено и редукција на
природната област. Со цел да се придонесе за плановите за Одржлив
Развој на град Скопје, се иницира потребата од изработка на Студија
која има неколку цели :
да помогне да се пресмета биолошката
носивост (капацитетот) во корелација со социо-
економски оптималната големина на градот Скопје и приградските
населби како заедница11.
да помогне да се утврди колкав е еколошкиот
отпечаток на еден жител на Скопје преку анкетирање
(во понатамошниот текст е објаснето подетално) големина на население над 500.000 може да биде оптимално и
одржливо за околината? Или повеќе од половина милион?
да помогне во идентификацијата на
оптимално одржливата големина (или, попрецизно, да помогне да се идентификуваат области каде
опсег) потребен да се опслужи оваа заедница. Прашања на кои се има потреба од акција. На пример, најголем еколошки
очекува да се даде одговор се: Колку уште може да расте бројот на отпечаток има несоодветното управување со отпад, потрошувачката
жители во Скопје, а притоа да се заштити неговата околина, да го на енергијата ,транспортот и несоодветната урбанизацијата.
задржи и негува својот квалитет на живот и да го одржуваме со својот Анализата на ЕО испитува голем број на опции за да се намали
карактеристичен лик за идните генерации? На пример, дали потрошувачката на енергија. Соодветно управување со отпадот и
планско планирање на просторот основајќи се на принципите на
заштита на природата се едни од главните цели кои што
11
произлегуваат од оваа студија.
Градот Скопје (централно градско подрачје) и приградските населби се
неразделиви и во оваа Студија се земени како една целина-заедница на луѓе од
Скопски регион

19
20
 МЕТОДОЛОГИЈА ЗА ПРЕСМЕТУВАЊЕ НА ЕКОЛОШКИ ОТПЕЧАТОК
Во почетокот на 1990 година, основниот концепт на
еколошкиот отпечаток бил развиен од страна на Mathis Wackernagel и
William Rees .Еколошкиот отпечаток е индикатор за одржливост што
ја споредува антропогената побарувачката на природните ресурси со
екосистемите. Тоа е индикатор за " одржливост", со примена на
претпоставката дека природните ресурси може да се само до
ограничен степен заменети со други ресурси (Ekins et al., 2003
година).
Притоа пресметките за Еколошкиот отпечаток не ги земаат во
предвид сите природни ресурси. Тие ги вклучуваат само оние кои се
наведени како "критичен природен капитал". Критичниот природен
капитал се дефинира како оние делови од животната средина кои
вршат важни и незаменливи функции (Ekins, 2003), се од суштинско
значење за животот (Wackernagel et al., 2005). Овој вид на одржување
на природните ресурси и овозможува на биосферата да ги
регенерира своите капацитети и да се обноват природните ресурси.
Токму затоа, ЕО користи биофизички единици за
пресметување на потрошувачката на материјали, енергија и
површина на обработливо и изградено земјиште. ЕО покажува
колкава површина е потребна за обавување на социо-економските
дејности за одреден временски период (во најголем дел од случаите
една година) со достапни технологии и одредените услови на
управување со ресурсите (GFN, 2006a).
Во изминатите 15 години, методот за пресметка на
еколошкиот отпечаток постојано се подобрува и ажурира. Global
Footprint Network и повеќе од 70 партнерски организации работат на
конзистентни и транспарентни методи за пресметка и
стандардизација за да се овозможи меѓународни споредби (GFN,
2005).
Пресметките за еколошкиот отпечаток се предмет на шест
основни претпоставки (GFN, 2006a):
Да се идентификува поголемиот дел од антропогена
употреба на природни ресурси како и резултатот на
количествата на отпад и емисии;
Поголемиот дел од протокот на ресурсите и отпадот
може да се мери во биопродуктивни области, кои се
потребни за снабдување и апсорпција на истите.
Немерливи износи не се вклучени во пресметката;
Различните биопродуктивни области може да се
конвертираат во една единствена мерка ( "глобален
хектар"), што одговара на просечната глобална
продуктивност;
Cекој глобален хектар за дадена година ja
рефлектира истата биопродуктивност, истите можат
да се сумираат.
Ако барањето за човечки ресурси, како и
природните ресурси се мери во глобални
хектари, можна е директна споредба.
Пресметаната побарувачка за одредена површина може да ја
надмине својата понуда односно нејзиниот капацитет.
21
 Националните пресметки на EO се врз основа на економски и 1. Методологија со пропорција,EO држава / EO град
биофизички податоци, објавени од страна на меѓународно признати односно број на жители / кm2 врз база на веќе пресметан
институции како што се Завод за статистика на РМ, ЈП „Комунална Еколошки отпечаток на ниво на држава
Хигиена“ Скопје, Организацијата за храна и земјоделство на ОН Според процената на населението (состојба 30.06.2014
(ФАО), Меѓународната агенција за енергетика (ИЕА), Статистичкиот година), во Република Македонија има 2 067 471 жители, а
оддел на Обединетите нации (COMTRADE ОН) или Меѓувладиниот густината на населението изнесува 80.4 жители на km2. На
панел за климатски промени (IPCC) итн. ниво на Град Скопје и Cкопски регион има 615 949 жители,
а густината на населението изнесува 336 жители на km2 .
Вкупната побарувачка е пресметана како "потрошувачка =
Според методологијата со пропорција, EO држава / EO
производство + увоз - извоз ". Извезените стоки се земаат во
град односно број на жители / кm2 врз база на веќе
предвид за земјата во која тие се конзумираат како крајна
пресметан Еколошки отпечаток на ниво на држава најпрво
побарувачка. Секундарните производи (на пример, брашно или
се пресметува колку пати Еколошкиот отпечаток на градот
целулоза) се трансформираат во примарни производи (на пример,
ќе биде поголем од Еколошкиот отпечаток на Македонија.
пченица и дрво) и на тој начин се вклучени во пресметката (GFN,
Врз основа на студија направена од Global Footprint
2006a). Површината потребна за производство на примарни
Network вкупниот еколошки отпечаток на Македонија
производи е определена во глобални хектари; претворањето на
изнесува 3.3 gha.
секундарни производи се базира на локалните приноси. За извоз, за
секоја земја се користат специфични еквивалентни фактори, додека
2. Методологија врз база на прашалник
за увозот се користат светските средни вредности со цел да се
Како една од потенцијалните методологии за
претвори отелотворената енергија во CO2 емисии и да се определи
пресметување на Еколошкиот Отпечаток е методологијата
соодветната површина која е потребна (Wackernagel et al., 2005).
врз база прашалник кој е направен по пример на
Поради недостаток на статистички податоци за увоз и извоз оригинална методологијата на Redefining Progress12.
на одредени производи на ниво на град Скопје не е изводливо
пресметувањето на еколошкиот отпечаток според методологијата на
Global Footprint Network. Пребарувањето на литературните податоци
ни укажа дека постојат и други методи за претставување на
еколошкиот отпечаток. Меѓу нив се издвојуваат следните:

12
http://www.redefiningprogress.org/programs/sustainabilityindicators/ef/

22
Жителите на градот Скопје пополнуваа Анкетен лист со
прашања кои се базирани на потрошувачка, транспорт,
домување и енергетска ефикасност. При извршување на
истражувањето неопходно беше да се задржи
репрезентативност утврдена во согласност со конкретна
демографската состојба во конкретениот град. Аспектите
земени во предвид при пресметувањето на EО за град
Скопје се:

Исхрана - храна врз основа на растителни и

животински извори;
Живеалиште - потрошувачката на енергија во
домаќинствата, земјиште за домување,
употреба на дрва од страна на домаќинствата
и енергија за градење;
Транспорт - енергијата која се користи за
превоз и емисиите на штетни супстанци при
користењето на превозните средства;
Стоки и услуги - влијанието на производство,
извоз / увоз, услуги и користење на растителни
и животински производи, дрво и хартија.
извор: WWF Living Planet Report 2014

23
24
ШТО СЕ ГЛОБАЛНИ ХЕКТАРИ ПО ГЛАВА НА ЖИТЕЛ?
Глобални хектари (gha) е мерна единица за квантифицирање
и на еколошкиот отпечаток на луѓето и активностите, како и
биокапацитетот на земјата или регионот. Еден глобален хектар
претставува просечната продуктивност на биолошки продуктивни
области (мерена во хектари) на планетата Земјата во дадена година.
Примери на биолошки продуктивни области вклучуваат
земјоделските култури, шуми и рибници; тие не вклучуваат пустини,
глечери и отворено море. "Глобален хектар по глава на жител" се
однесува на износот на биолошки продуктивно земјиште достапно
на одреден жител на планетата. Вкупниот број на глобални хектари е
околу 11,3 милијарди, во просек околу 1,8 глобални хектари по глава
на жител (2004). Вкупно се користат околу 13,4 милијарди хектари
или 2,2 глобални хектари по жител, што значи дека околу 20% повеќе
се консумира отколку што се произведува . Ова е можно затоа што
постојат природни резервати низ целиот свет кои функционираат
како резерви на храна, материјални и енергетски резерви, иако само
за релативно краток временски период. Поради брзиот пораст на
бројноста на населението, овие резерви се исцрпени со постојано
темпо на зголемување на населението.
Глобални хектари е корисна мерка на биокапацитетот која
што може да ги конвертира работите како на пример побарувачката
на храна од страна на луѓето измерено во површина, со што може да
се покаже како луѓе од одреден регион на земјата може да
придонесат за одржлив развој, земајќи ги во предвид сегашните
технологии и земјоделски методи. Тоа може да се користи како
начин за определување на релативната носивост на земјата.
Неодржлив развој се случува ако еколошкиот отпечаток на областа
ги надминува своите биокапацитети.
Еден хектар земјиште може да се мери во еквивалент
глобални хектари, притоа еден хектар од тропска шума ќе има
поголема вредност во глобални хектари отколку што би имала еден
хектар од пустина.
25
 ПРЕСМЕТУВАЊЕ НА ЕКОЛОШКИОТ ОТПЕЧАТОК НА СКОПЈЕ

Несомнено е дека климатските промени се една од најголемите социјални, економски и еколошки предизвици на нашето
време. Секој пат кога користите електрична енергија од фосилни горива, учествувате во произведувањето на стакленички гасови,
кои придонесуваат за климатските промени. Ова влијание може јасно да се види од вредноста на еколошкиот отпечаток на
јаглеродот. Доколку успееме во намалување на овие емисии, а со тоа и директно врз еколошкиот отпечаток, ќе придонесеме во
намалување на нашето влијание врз климатските промени.
максимално намалување на влијанието врз животната средина.
Просечнo еден жител на Скопје користи 8,1 глобални
Во следниов текст се прикажани активностите по категории кои
хектари за одржување на начинот на живеење во период од една
придонесуваат во зголемувањето на еколошкиот отпечаток.
година; Додека расположливи се само 2,05 gha достапни по лице (во
понатамошниот текст е објаснето како е дојдено до оваа бројка). Ако
сите во светот живеат како жителите во Скопје, ќе бидат потребни
четири планети. Овој извештај го прикажува еколошкиот отпечаток
на жителите на град Скопје преку категории на потрошувачка, како
што се: храната што ја консумираме, енергијата која што ја користиме
и услугите што ги користиме. Ова придонесува за подобро
фокусирање на тоа каде да се преземе акција за да се постигне

Вкупен Еколошки Отпечаток за

2014 (глобални хектари по глава 8,167 gha
на жител)

Земјоделски култури 2,472 gha

Пасишта 0,838 gha
Шуми и производи од дрво 1,257 gha
Емисии на јаглерод 3,4 gha
Рибници 0,1 gha
Изградено земјиште 0,1 gha

26
 ЈАГЛЕРОДЕН ОТПЕЧАТОК

Моментално емисиите на јаглерод диоксидот имаат
најголемото влијание врз биосферата и се најголема компонента од
еколошкиот отпечаток на град Скопје. Какви и да било методолошки
промени направени за јаглеродниот еколошки отпечаток имаат
потенцијал за значајни промени врз истиот.
Емисиите на јаглерод диоксид во градот Скопје се
предизвикани главно од фосилните горива кои се користат како
гориво за транспортот, енергенсите кои се користат во
домаќинствата, отпадот што тие домаќинства го создаваат, како и
користењето на свежа вода за пиење .
Јаглеродниот отпечаток всушност претставува површината со
шума, која е потребна за да се апсорбираат антропогените емисии на
јаглерод диоксид. Количеството на јаглерод диоксид што се создава
во градот се претставува во глобални хектари со користење на
годишниот прираст на шумите како површина која го апсорбира
јаглеродниот диоксид. Вкупното количество на јаглерод диоксид што
се создава од домаќинствата, транспортот, отпадот и свежата вода за
пиење во градот Скопје изнесува 2 286 840 тони CO2, а тоа
допринесува за 3,4 gha од еколошкиот отпечаток на градот Скопје.

Влијание на домаќинствата, транспортот, оптадот и свежата вода за пиење врз јаглеродниот отпечаток

27
28
Транспортот учествува со 24 % во Јаглеродниот отпечаток

Tранспорт
Транспортот на град Скопје кој влијае на еколошкиот
Оваа категорија опфаќа 24 % од јаглеродниот отпечаток на отпечаток е поделен на патен, железнички и воздушен сообраќај. Во
градот Скопје. Околу половина од ова влијание се должи на вкупната потрошувачка на гориво, за 2014 година најголемо е
користењето на автомобилите и тешките товарни возила, односно учеството на дизел горивото (105 590 t), потоа на моторните бензини
согорувањето на бензин и дизел горива како и течен нафтен гас, при (40 562 t), керозин и млазни горива (11 969 t) додека останатиот дел
што се ослободуваат повеќе различни видови штетни гасови меѓу кои (9 809 t) припаѓа на ТНГ (течен нафтен гас).
и јаглерод диоксидот.
Патен сообраќај
Со транспортот во градот Скопје се емитува повеќе од 0,5
милиони тони на јаглерод диоксид на годишно ниво. Просечно
домаќинство во градот Скопје создава околу 3,4 тони на јаглерод
диоксид секоја година со користењето на транспортот.
Најголем дел од еколошкиот отпечаток кој се должи на
транспортот произлегува од користењето на приватни автомобили.
Според анкетата спроведена на граѓаните од град Скопје, 56,65 %
користат сопствени автомобили како основно средство за превоз до
секојдневните дестинации, а тоа допринесува и за големиот
сообраќаен метеж што се јавува во градот. Како резултат на возењето
во такви услови на голем сообраќаен метеж, согорувањето на
горивата е поголемо и на тој начин драстично се зголемува
создавањето на стакленички гасови меѓу кои е CO2 .
Покрај емитувањето на стакленичките гасови, автомобилите и
тешките товарни возила ослободуваат хемикалии и честички кои го
намалуваат квалитетот на воздухот и предизвикуваат сериозни Потрошувачка на гориво по типови возила
здравствени импликации. Извор: Државен завод за статистика, транспорт и други услуги 2014

29
 Воздушен сообраќај

Аеродром Број на Број на Потрошено Емисија на

летови превезен гориво – керозин јаглерод
и патници (t) диоксид (tCO2)

Александар 12 390 1 273 503 11 969 39 468

Велики

Извор: Државен завод за статистика, енергетски биланс 2014, транспорт и други

услуги 2014.

Железнички сообраќај

Жлезничка Број на превезени Просечна Емисија на јаглерод

станица патници дестинација диоксид (tCO2) . Емисии на CO2 во зависност од енергенсот
(km) (во граници
Извор: Државен завод за статистика, енергетски биланс 2014, транспорт и
на град Скопје)
други услуги 2014, национални емисиони фактори за СО2 и не-СО2 гасови за
Скопје 257 000 60 928 клучните сектори на емисии во воздухот согласно IPCC и CORINAIR
методологиите
Извор: Државен завод за статистика, транспорт и други услуги 2014.

30
Што би можеле да направиме?
Користете јавен превоз, велосипед или одете
пешки секогаш кога е тоа можно;
Користете автомобили со ниска емисија на штетни
гасови;
Доколку сте во автомобил и чекате некого подолго
од 30 секунди, тогаш изгасете го моторот;
Проверете го притисокот на гумите, доколку е 0,5
бари понизок, вашиот автомобил користи 2,5%
повеќе гориво;
Користете моторно масло со ниска вискозност.
Најдобрите масла може да ја намалат
потрошувачката на гориво и емисиите на CO2 за
повеќе од 2,5%.

31
Домаќинствата учествуваат со 69 % во Јаглеродниот отпечаток

Домаќинства
За денешниот динамичен начин на живот електричната Потрошена енергија и емисија на CO2
енергија е неопходна, од осветлување и загревање на сите објекти до
снабдување со енергија. Околу 75% од производството на електрична Енергенс Потрошена Број на домаќинства Емисија на CO2
енергија во РM е од неконвенционални извори на енергија, а тоа енергија (МWh) во кои енергенсот е (tCO2/год.)
допринесува за пораст на стакленичките гасови во атмосферата и на користен за загревање
Електрична 1 032 635 61 662 944 861
тој начин директно се влијае на климатските промени.
енергија
Со моменталниот тренд на изградба на големи куќи и нивна ТНГ 6 778 253 1 538
мала искористеност, потребата за енергија се зголемува и едно Нафта 9 078 150 2 333
просечно домаќинство е одговорно за емисијата на 6,5 t на јаглерод Централен 317 084 46 590 82 124
диоксид секоја година. греен систем
Огревно 724 515 53 221 21 011
Во градот Скопје според последните податоци од заводот за дрво
статистика на Република Македонија вкупниот број на домаќинства Вкупно 2 090 090 161 841 1 051 867
во 2014 бил 161 841 со вкупна површина 13 214 073 m2 и од нив била
потрошена 1 032 635 MWh електрична енергија, односно
специфичната потрошувачка изнесувала 78,1 kWh/m2.

32
33
Што би можеле да направиме?

Поставете енергетско – штедливи светилки во домот;

Поставете добра изолација на ѕидовите и кровот, како и двојни
прозорци;
Изберете енергетско ефикасни апарати, и исклучете ги кога не ги
употребувате;
Употребувајте соларни колектори за загревање на санитарнaта
вода и користете добра изолација на инсталцијата за вода;
Изберете мебел што е направен од рециклиран или одржлив
материјал;
Исклучете ги електронските апарати кога не се во употреба.
Извор: Државен завод за статистика - потрошувачка на енергенти во
домаќинствата 2014, национални емисиони фактори за СО2 и не-СО2
гасови за клучните сектори на емисии во воздухот согласно IPCC и
CORINAIR методологиите

Оптадот учествува со 6% во Јаглеродниот отпечаток

Отпад Република Македонија и во најголем дел (99,4%) се отстранува на

Според податоците на Државниот завод за статистика,
вкупното количество на собран комунален отпад во Република
Македонија во 2014 година изнесува 569 794 тони. Најголемо
количество на собран комунален отпад е забележано во Скопскиот
регион – 143 385t или 26,9% од вкупното собрано количество во
овластена депонија ДОО Дрисла – Скопје.
Проценката на сегашната состојба опфаќа голем број видови
отпад како комунален отпад, комерцијален отпад, индустриски
неопасен отпад, инертен отпад (градежен шут), опасен отпад
создаден од различни субјекти, како и одреден број специфични

34
видови отпад како: преносливи батерии, медицински отпад,
земјоделски отпад, искористени возила, отпадни гуми, отпадни
масла, отпадна електронска и електрична опрема.
Во текот на 2014 година од подрачјето на Град Скопје и од
руралните средини на Депонија ДОО Дрисла - Скопје со 29 344 тури
се собрани и транспортирани 143 385 тони комунален отпад од
физички и правни лица. Оваа количина на отпад е одговорна за
емисијата на 124 028 t јаглерод диоксид во текот на цела година.
Од вкупно собраниот и транспортиран комунален отпад, од
градското подрачје се собрани 131 020 тони (91,38%) а од рурални
подрачја 12 365 тони (8,62%) отпад.
На подрачјето на Град Скопје комуналниот цврст и технолошки
отпад се собираат во подземни и надземни контејнери од 1,1 m3, 3
m3, 5 m3 и 7 m3, во зависност од деловите од градот, односно
Примени и депонирани количини комунален отпад од ЈП Комунална
потребите и лоцираноста на корисниците.
Хигиена – Скопје во 2014 година

Комунален отпад
Најголемата количина на отпад која се прима и депонира на
депонијата ДОО Дрисла - Скопје е комуналниот отпад кој пак во
најголема количина е собран од ЈП Комунална Хигиена – Скопје.
Покрај комуналниот отпад на депонијата ДОО Дрисла - Скопје
се примаат и депонираат и други видови на отпад како технолошки
отпад, прехранбени стоки, органски отпад, отпад од зеленило и
инертен отпад.

Комунален отпад собран по општини

35
 Примен и депонирана количина неопасен отпад по видови Селекција и рециклажа на комунален отпад
Во рециклажниот двор, отпадот собран од формалните
количина (t.)
вид на отпад собирачи се откупува од страна на ЈП Комунална хигиена – Скопје,
2014 каде ПЕТ амбалажата се собира, пресува и складира, како и хартијата
технолошки отпад и прехранбени стоки 2.211 и картонската амбалажа кои се собираат и складираат, а потоа се
отпад од пазари (органски) 2.306 предаваат на Пакомак. Во следната табела се прикажани собраните
отпад од зеленило 3.630 количини (kg) на ПЕТ амбалажа, хартија, картонска амбалажа и
инертен отпад (градежен шут) 6.547 лименки за период од 01.01 до 31.12.2014 година:
вкупно 14.694
Статистика за отпад

Вкупно од ЈП Комунална Хигиена и формални собирачи (t)

Отпад кој содржи азбестни компоненти (опасен отпад) ПЕТ амбалажа Хартија и картонски Лименки
кутии
Во близина на влезот на депонијата (Дрисла) за комунален
отпад во 2014 година изградена е депонија за отпад кој содржи 46.740 469.030 127
азбестни компоненти и депонирани се 110t од овој тип на отпад.
Капацитетот на депонијата е 1.000m3 депониран азбест, а во
парцелата предвидено е времено одлагање на 100.000m2 кровна
површина-азбестни плочи.
Медицински отпад
Медицинскиот отпад како посебен вид на отпад како и поради
своите специфични карактеристики бара посебен третман. Како таков
мора да биде одвоен од комуналниот отпад, како при процесот на
неговото настанување така и при процесот на неговиот транспорт.
Вкупно подигнати, примени и согорени количини медицински отпад
во 2014 година се 725 t.

36
Што би можеле да направиме?

Секој треба да пробува колку што е можно повеќе пати да ги

реупотребува продуктите.
Компостирај го органскиот отпад.
Селектирај го отпадот во обележаните канти.

37
 Свежата вода за пиење учествува со 1% во Јаглеродниот отпечаток
Јаглеродниот еколошки отпечаток настанат од користење на
свежа вода, се должи на водата која се користи при производството
на продуктите и намирниците и е пресметан врз основа на
потребната електрична енергија за производство и испумпување на
водата со која се снабдува градот Скопје.Во текот на 2015 година
планирано е производство на 103 000 000 m3 вода, односно
просечната дневна потрошувачка на вода изнесувала 458 литри по
жител. За ова производство на вода и препумпувањето на урбаните
отпадни води, проектирана е потрошувачка на 21 000 МWh
електрична енергија, а тоа допринесува за создавање на 19 215 tCО2
годишно.
Што би можеле да направиме?
Избегнувајте миење на дворовите и пешачките патеки со
вода за пиење;
Перете ги автомобилите поретко и носете ги во
автоперална, бидејќи на тој начин се троши помалку вода;
Вклучувајте ги машината за перење алишта и миење садови
само кога се полни;
Затворајте ја славината кога миете заби или се бричите.
38
 Храната учествува околу 30% во Еколошкиот отпечаток
Секој од нас треба да се исхранува, но ние не сфаќаме дека
цената на храната која е толку лесно достапна за нас во
супермаркетите ја наплаќа животната средина.
Потрошувачката на храната има значителен еколошки
отпечаток. Производството, преработката, пакувањето,
складирањето и транспортот на храна бара големи количини на
земјиште и енергија. Во принцип, преботената храна има висок ЕО,
бидејќи се потребни големи количини на ресурси за обработка на
храна. Пакувањето има своја улога во заштитата на храната, но
истовремено бара употреба на ресурси и енергија за да се
произведе, а кога ќе се фрли, е на товар на животната средина. Во
време во кое секој трет Македонец е сиромав, а за дури 55% од
населението месото и рибата се луксуз на трпезата, само од главниот
град дури 2 илјади тони храна се вишок и се фрлаат во некоја од
депониите. Најчесто тоа се прехрамбени производи на кои им е
завршен рокот на траење.
Фрлањето на храна не е само економски проблем, исто така е и
еколошки бидејќи за да се произведе таа храна која залудно ќе се
фрли се трошат вода, енергија и други ресурси. Покрај тоа, во
процесот на распаѓање на отпадоци од храна на депонија се
произведуваат стакленички гасови. Всушност, за секој килограм
отпадоци од храна фрлени на депонија, се произведува еден
килограм на стакленички гасови. Според анкета направена за целите
на оваа студија најголемиот дел од населението фрла минимум по
10% од храната која не ја искористува.
Движејќи се кон одржлив развој на град Скопје потребно е да
се направи селекција. Месната и млечната индустрија се значајни
придонесувачи за економијата и клучен дел од општеството, бидејќи
подготовката на скара е редовна активност за време на викендите за
многу Скопјани.
Еколошкиот отпечаток на храната пред се месната и млечната
индустрија побруваат многу ресурси. На пример, од една порција
месо се очекува да се создадат пет килограми стакленички гасови.
Ова не значи дека ние треба да мора да јадеме помалку месо и
млечни производи, туку да се стремиме да ги поддржуваме
локалните сточари со што ќе ги намалиме влијанијата врз животната
средина на пример емисиите предизвикани од транспорт.
39
Што би можеле да направите?

Купувајте сезонска храна која е од локално потекло,

односно од пазар;
Купувајте и користете непроцесирана храна;
Не фрлајте храна - купувајте онолку колку што мислите дека
ви е потребно;
Избирајте храна која е во помали и поедноставни
пакувања;
Следете ги прирачниците за здрава исхрана за да бидете
информирани колкава количина на месо, млечни
производи, овошје и зеленчук се добри за вас

40
 Материјални добра и нивното влијание врз еколошкиот отпечаток

Сите производи кои ги користиме имаат влијание врз дополнителна придобивка со тоа што производителите добиваат
рециклиран материјал кој би имал помало влијание врз животната
животната средина.
средина. На пример, рециклираните производи од алуминиум
Сите производи за широка потрошувачка, како што се облеката, испуштаат само 5% од емисијата на стакленички гасови кој се
уредите, мебелот и електрониката имаат потреба од енергија, вода и испушта при примарното производство на алуминум.
материјали за да се произведат. Една третина од природните ресурси
кои досега биле искористени од страна на човештвото, се употребени
во последните 30 години. При користењето на овие природни
ресурси за производство на производите кои ние ги користиме, се
испуштаат огромни количини на емисии на стакленички гасови. На
пример, при производството на еден килограм алуминиум, се
создаваат повеќе од 15 килограми емисии на стакленички гасови.
Според статистичките податоци од направената анкета 42,76%
од граѓаните на Град Скопје годишно купуваат нов мобилен телефон
и/или лаптоп додека 32,16% од граѓаните купиле телевизор, лаптоп
или персонален компјутер. Меѓутоа, во денешното општество,
желбата да се имаат најновите производи, доведува до отфрлување
на старите производи кои веднаш се заменуваат. Овој вид на отпад,
кој се нарекува „е-отпад“, е еден од најбрзо растечките видови
отпад.
Од друга страна нискиот стандард за живот доведува до
скромност кај една третина од граѓаните кои преку анкетата се
изјаснија дека не купиле ниеден од понудените производи.
Секоја година, жителите на Скопје го зголемуваат количеството
отпад. Производите кои се рециклираат може да го намалат
количеството на отпад кое завршува во депонија, а имаат и

41
 Што можете да направите?
Намалете, повторно искористете и рециклирајте;
Следниот пат кога ќе одите на шопинг да се запрашате:
Дали навистина имам потреба да го купам ова?
Дали може да го позајмам? Дали може да го најмам? ;
Купете производи кои се рециклираат кога сте во можност;
Барајте производи кои се во минимално пакување.

42
Споредба на Еколошкиот отпечаток на Скопје со други градови

43
 ШТО Е БИОКАПАЦИТЕТ ?
Биокапацитетот ги квантифицира можностите на природата
за да ги задоволи сите потреби на луѓето како што е обезбедување на
храна од земјоделските површини, месо и млеко од животните,
тревна површина на која би паселе животните, огревно дрво од
шумите итн. Всушност тоа е побарувачката на луѓето од екосистемите
да произведуваат биолошки материјали, а воедно и да нудат други
екосистемски услуги како што се апсорбција и филтрирација на
јаглерод диоксидот од страна на шумите и др.
Поради зголемената побарувачка за природни ресурси во
Скопје предизвикана од зголемениот број на луѓе (според последни
податоци во Скопје и пригратските населби има 615 949 жители),
биокапацитетот на градот последните години бележи пад. Зелените
површини се повеќе се пренаменуваат во градежни парцели за да се
изградат станбени објекти каде би живееле сите луѓе, при што се
намалува просторот за земјоделски површини на кои би се
произвела храна за истите или пак на шуми кои би го акумулирале
CO2 создаден поради зголемениот сообраќај итн. Во оној момент
кога еколошкиот отпечаток на жителите ќе стане поголем од
биокапацитетот на животната средина на градот Скопје, тогаш се
вели дека сме во еколошки дефицит. Тоа значи дека од природата
сме потрошиле многу повеќе отколку што таа има капацитет да ни
овозможи. Токму затоа пресметувањето на биокапацитет се користи
во корелација со еколошки отпечаток за да може да укаже на тоа
дали одредена популација,регион, град или нација живее во рамките
на својот еколошки буџет.
44
Екосистемски услуги (извор: WWF Living Planet Report 2014)

45
 МЕТОДОЛОГИЈА ЗА ПРЕСМЕТУВАЊЕ НА БИОКАПАЦИТЕТ
Биокапацитетот на Скопје и регион е пресметан со
користење на методологијата воспоставена од Global footprint
network (Ewing et al., 2008). Овој пристап има три чекори:
1. Прво се одредува кои типови на биолошки
продуктивно земјиште има во Скопскиот регион, а
потоа и се пресметува нивната површина во хектари.
Global footprint network предлага шест општи
категории на биолошки продуктивно земјиште:
земјоделско земјиште, пасишта, шуми, изградено
градежно земјиште, континентални и морски води. За
потребите на оваа Студија во обзир се земени само 5
типа на биолошки продуктивно земјиште, изоставени
се морските површини. Пресметувањето на
површините во хектари на сите типови на биолошки
продуктивно земјиште е согласно Сorine Land Cover.
2. Втор чекор е идентификување на продуктивноста на
секој тип на земјиште, што зависи од расположливите
информации за приноси. Овие податоци се достапни
за јавноста преку Заводот за Статистика на Република
Македонија .
3. На крајот, површини во хектари и приноси од секој
тип на биолошки продуктивно земјиште се
конвертира во стандардизирана, заедничка единица
на биолошка продуктивност-глобален хектар. Постојат
два вида на пресметки кои се користат за претворање
на локалните податоци биопродуктивност во
глобални хектари.
a. Првата пресметка, факторот на принос, е
мултипликатор еднаков на односот меѓу локалниот принос на
одреден вид на биолошко продуктивно земјиште и просечниот
глобален (светски) принос за истиот вид на биолошко продуктивно
земјиште. На пример, ако приносот на пченка по хектар во одредена
област е една половина од глобалниот просек за принос на пченка,
факторот на принос на таа областа за пченка во пресметките за
биокапацитет ќе биде 0,5. Ако приносот на пченка е двојно повеќе од
глобалниот просек, факторот на принос ќе биде 2,0.
b. Втората пресметка, факторот на еквивалентност, е
мултипликатор еднаков на односот на биолошка продуктивност на
просечен глобален хектар за одреден вид на биолошко продуктивно
земјиште и биолошка продуктивност на глобален хектар.
Потенцијалната земјоделска продуктивност за различни видови на
биопродуктивно земјиште (шуми, пасишта, итн) се користи за да се
воспостави факторот на еквивалентност. Всушност факторот за
еквивалентност е ист за сите држави за одредена година.
46
Биопродуктивно земјиште во Скопскиот регион

47
ПРЕСМЕТУВАЊЕ НА БИОКАПАЦИТЕТОТ НА СКОПЈЕ

48
Тип на биопродуктивно земјиште Површина во хектари Фактор на принос Фактор на Глобални Глобални хектари по глава
еквивалентност хектари на жител

Земјоделско земјиште 61867 1 2,11 130539,37 0,211932108

Пасишта 23182 0,34 0,47 3704,4836 0,00601427

Шумски земјиште 83282 0,6 1,35 67458,42 0,109519489

Континентални води 281 0.01 0,37 1,0397 1,68796

Изградено градежно земјиште 12588 1 2,11 26560,68 0,043121557

ВКУПНО 181 200 228263,9933 2,050587425

Биокапацитетот на СКОПЈЕ и околината = 2,05 глобални хектари по глава на жител

49
 ЕКОЛОШКИ ДЕФИЦИТ
Табелата погоре ги сумира областите на биолошки
продуктивното земјиште во Скопскиот регион, вредностите на
факторите на принос, факторите на еквивалентност во зависност од Кога Eколошкиот Oтпечаток е поголем од Биокпацитетот тоа
бројот на жители сумирано на глобални хектари по глава на жител на значи дека природните ресурси се користат повеќе отколку што
Скопје и околината. Во пресметката на глобалните хектари по глава постојат во рамките на регионот и се смета дека истите се во
на жител се користи големина на население 615 949 проценето за Еколошки Дефицит.
Скопскиот регион за 2014 година. Нашата анализа покажува дека,
биокапацитетот на Скопскиот регион во кој се вклучени 5 типови на
површини, изнесува 228 264 глобални хектар односно за секој
жител се достапни 2,05 глобални хектари.
На глобално ниво се смета дека колу 1,8 глобални хектари
се достапни на лице. Факторите на принос во Табелата ја
претставуваат биопродуктивноста на земјиштето во Скопје,
споредено со тој тип на земјиште во свет. Кога факторот на принос е
помал од еден, земјоделското земјиште во областа е помалку
продуктивно од светскиот просек. Кај нас вредноста е 1 што укажува
дека сме во согласност со светскиот просек за продуктивност на Националниот и регионалниот еколошки дефицит може да се
земјоделските површини. Ова не е изненадувачки со оглед дека компензира преку увоз на стоки и услуги од региони/држави кои
почвите од Скопје обично се карактеризираат со голема плодност и имаат еколошки резервати. Земајќи ја во предвид големата густина
потенцијал за производство на особено на раноградинарски култури. на население во Скопје и фактот што голем % од населението во
Спротивно на тоа во околината на Скопскиот регион факторот на Македонија ги обавува своите животни функции токму во Скопје
принос од шумите и пасиштата се со вредност помал од еден што (минимум 9 месеци во годината), ние сме во дефицит на ресурси. Од
укажува дека е помалку продуктивен од светскиот просек. Мора да целиот регион, официјално 88% од населението поради разни
се напомене дека биокапацитетот зависи од примената на потреби е сконцентрирано во градот Скопје и ги троши неговите
современи земјоделски практики (употреба на ѓубрива), нарушување ресурси. Со оглед на фактот што на површина од 1812km2 има
на екосистемот (неконтролирана сеча на шуми, пренамена на проценето население од 615 949 и големата побарувачка од
земјиште од земјоделско обработливо на градежно и сл.) и природните можности води кон еколошки дефицит. За да ги
интнзивирање на населението во Скопје. задоволиме нашите потреби ние сме зависни од увозот како од

50
соседните градови така и од државите. Во увозот се опфаќаат сите gha) помеѓу медитеранските земји со над 150% поголем ЕО од БК.
стоки, без разлика дали се увезени директно од странство, од Како главна компонента на ЕО е јаглеродниот отпечаток, кој се
царински транзит или од царински складишта и комерцијални движел до 72 проценти од вкупната вредност.13 Ако продолжи
слободни зони, а се наменети за производство, инвестиции или сегашниот тренд до средината на овој век, човештвото ќе има
широка потрошувачка. потреба од ресурси од речиси три планети како Земјата.
Од 1970-тите, човештвото е во еколошкa криза, што значи
дека годишната побарувачка од екосистемите во светот надминува
она што планетата Земја е во состојба да обезбеди. Пред тоа,
градовите и државите функционирале во рамките на биокапацитетот
но, сега зголемената побарувачка го надминува она што природата
може да го создаде. На планетата Земја и се потребни 1 година и 6
месеци за да ги обнови еколошките ресурси кои човештвото (2,8 gha)
ги користи за 1 година.

Според пресметките на National footprint Network,во 2008

година е утврдено дека Република Македонија има најголем ЕО (5,4 13
MEDITERRANEAN ECOLOGICAL FOOTPRINT TRENDS

51
Причинители на еколошки дефицит (извор: WWF Living Planet Report 2014)

52
53
 КОНЦЕПТ НА ОДРЖЛИВ РАЗBOJ
Одржливиот развој, како глобален концепт, претставува
предизвик со кој се соочува секој човек, земја, светот воопшто, сè со
единствена цел да се обезбеди континуиран напредок на квалитетот
на животот и благосостојбата на земјата и да се обезбеди одржлив
развој како за сегашните, така и за идните генерации. Неодржливите
трендови во однос на климатските промени, употребата на
енергијата, сиромаштијата и социјалната исклученост, демографскиот
притисок и стареењето, заканите кон јавното здравство, користењето
на природните ресурси, загубата на биодиверзитетот, се процеси што
имаат карактер на ургентност. Судбината на идните генерации е во
рацете на сегашните, кои имаат должност да го зачуваат капацитетот
на планетата за поддршка на животот во целокупниот диверзитет и
да обезбедат одржлив развој. Одржливиот развој претставува развој
што овозможува задоволување на потребите на сегашните генерации
без да се загрози можноста за задоволување на потребите на идните
генерации.14 Но дали може развојот на човештвото да се мери?
United Nations Human Development Index (HDI)15, го мери човековиот
век на животот, степенот на образование и писменост, како и
способноста да се набават потребните стоки и услуги. На скала од
нула до еден, 0,8 е праг што укажува на високо ниво на развој. Сепак,
квалитетот на животот може да се одржи само ако тоа е направено
во рамките на еколошките граници на местото на живеење. Ова
значи дека просечниот Еколошки отпечаток по жител не смее да го
надмине биокапацитетот по глава на жител кој е на располагање во
14
Државен завод за статистика -Одржлив развој, 2012
15
Индекс на Обединетите нации за човековиот развој (ИЧР)
Скопје, односно 2,05 глобална хектари по жител. Но, ако сакаме да ја
осигураме стабилноста на екосистемите во Скопје и да користиме
голем дел од природните ресурси, значителен процент на овој
“еколошки буџет“ мора да биде распределен и за поддршка на
биолошката разновидност. Така, во реалноста на располагање за
поддршка на секој човек во Скопје се помалку од 2,05 gha.
Популацијата во Скопскиот регион постојано се зголемува со стапка
од 1,8 % на годишно ниво со што се повеќе се трошат природните
ресурси, што доведува до намалување на прагот за одржлив развој.
Стапката на пораст на населението претставува пресуден елемент
што влијае врз долгорочната одржливост и тоа не само од биолошки
аспект. Забрзаната стапка на пораст ја намалува способноста на
регионот да се справи со низа проблеми, особено кога се случува во
услови на сиромаштија, недостиг на ресурси, во неодржлив модел на
производство и потрошувачка, како и во еколошки ранливи
подрачја13. Зголемената бројност на населението, пак доведува до
пораст на транспортот, зголемено количество на издувни гасови,
зголемени количества на отпад, недостаток на зелени површини за
цел на нивна пренамена во градежни парцели за изградба на
смествачки капацитети за сите жители, сето тоа доведува до
сериозно деградирање на квалитетот на воздухот, водата, почвата, а
тоа се карактеристики на град кој нема визија за урбан и одржлив
развој.
54
 ПРЕПОРАКИ ЗА ОДРЖЛИВА ИДНИНА
Обезбедувањето на здрава животна средина е исклучително
значаен аспект за создавање на региони кои ќе се препознаваат по
добрите услови за живот и работа на населението. Со оглед на
важноста на овој аспект од една и недостатокот на статистички
податоци и анализи на ниво на планските региони кои би
овозможиле детална слика од друга страна, заштитата на животната
средина е идентификувана како приоритет врз основа на утврдената
состојба во Просторниот план на Република Македонија и
сознанијата од регионалните средби со засегнатите страни одржани
при изработка на Стратегијата16.
Грижата на заедницата за заедничките ресурси како што се :
природата, водата, воздухот и почвата укажува на едно општество со
повисоки вредности во однос на својата иднина и на идните
генерации. Заедничките ресурси се наше наследство од предците и
наша обврска кон идните генерации. Во денешно време кога целиот
свет се бори за безусловно промовирање и подигање на свесноста за
заштита на животната средина како и за конкретни акции за заштита,
рекултивација и пошумување, така и наша благородна цел треба да
биде грижата за планетата Земја и нејзините ресурси. Во таа насока
се движат и предлог мерките за поквалитетно и поефикасно
планирање на заштитата на животната средина. Регионалните
политики, иницијативи и мерки за животната средина се вистинското
16
Националната Стратегија за регонален развој на РМ.
место каде треба соработката во регионот да дојде до полн израз.
Ресурсите кои ги споделуваме заеднички како што се воздухот,
водата и почвата бараат и заедничка грижа за нивното
искористување, заштита и рекултивирање. Понатаму контролата врз
системите за прочистување на водите , загадувачите на воздухот како
и поголема покриеност на регионот со вакви мерки е превентива од
понатамошно загадување на овие ресурси. Почвата како еден од
главните ресурси за прехрана и производство на разни растителни и
индустриски култури е третиот важен ресурс за кој регионалните
политики се исклучително важни. Белите дробови на Земјата,
односно шумите се предлог мерка која мора да се спроведува
регуларно17.
Ова значи дека во градот Скопје треба работите да се
одвиваат само на одржлив начин во рамките на капацитет на
екосферата. По одредена точка, трошоците за економски раст ќе се
мерат со зголемување на ентропијата или нарушување во "средина."
Со ова се навраќаме на нашата почетна претпоставка, дека со
почетокот на глобалните еколошки промени, светот ја достигнува
историски пресвртната точка со која се бара концептуална промена.
Анализата на Еколошкиот отпечаток нагласува итност на оваа
промена. Како што е наведено, достапната плодна почва на секој
жител на земјата е рапидно намалена. Неодржливиот развој надвор
од рамките на биокапацитетот, негативно влијание врз животната
17
Програма за развој на Скопскиот плански регион
55
средина и индиректно го деградира квалитетот на животот на
урбаните жители. Оваа Студија ја истражува употребата на урбаната
носивост (еколошки капацитет) како репер за одржливиот урбан
развој на градот Скопје и околината. Добиените резултати алудираат
на сериозност на ситуацијата во Скопје, особено од аспект на
влијанија врз животната средина и природните ресурси,
инфраструктура и урбани услуги, како и институционалната
поставеност.
Динамичната политика на градот за реструктуирање на
капацитетот е од суштинско значење да се подобрат условите за
урбан развој и квалитетот на живототот на жителите на Скопје. Едно
од стратешките решенија кои властите треба да ги превземат за
подобрување на еколошкиот капацитет е "Политика на
децентрализација”. Децентрализација е широко признат пристап за
ефикасно ослободување на еколошко загушување на главните
градови. Брзиот прилив на население од другите региони во
централното урбано подрачје е причина за несоодветниот и брз
развој на Скопје. Тоа генерира значителен притисок врз секој аспект
на урбанизмот, како што се: интензивна градба на станбени објекти,
паркинг места, економски центри итн., а сето тоа ја намалува
одржливоста на градот како и квалитетот на животот на жителите.
После катастрофалниот земјотресот во 1963 година, Кензо Танге го
проектирал Скопје да биде град за најмногу 350 000 жители, а според
пописот од 2002 се гледа дека таа цифра е веќе надмината.
Изминатите 5 години цифрата е драстично порасната на 615 949
жители, па дури и до речиси 1 милион поради големиот прилив на
луѓе кои секојдневно поминуваат низ градот (студенти,
средношколци, привремени работници кои потекнуваат од други
места во Македонија) .
Координиран план за развој на Скопје на државно ниво е од
суштинско значење за да се пренесат дел од јавните објекти во
околните региони со цел намалување на притисокот врз градот.
Инвестиции и алокација на ресурси се проактивно средство за
подобрување на капацитетот на градот. Потребно е да се зголемат
инвестициите и да се истакнат клучните проекти во областа на
управување со ресурси, правилно одлагање и селекција, соодветен
третман и повторна употреба на отпадот, заштита на животната
средина, развој на инфраструктурата и социјална заштита. Исто така
просторното планирање треба да ја подобри ефикасноста на
користење на земјиштето. Се тоа е мошне важно за да се
трансформира сегашниот начин на живот за заштеда и еколошки
начин на живот.
Во оваа Студија, рамката за проценка на еколошкиот
капацитет на градот Скопје е развиена за да ги пополни празнините
кои се чувствуваат од страна на урбаните планери и менаџери, кои
немаат алатка за следење, процена и подобрување на урбаната
одржливост. Ова истражување има развиено концепт во оперативна
работна рамка за проценка на урбаната одржливост. Урбаните власти
за планирање и управување треба да ги споредат овие веродостојни
показатели со праговите. Применливоста на оваа рамка е докажано
во студија на случај на град Скопје. Оваа студија ги утврди разните
"недостатоци", кои треба да се подобрат за овозможување одржлив
развој во Скопје. За некои предлози се предвидени да се водат
посебни постапки за подобрување на капацитетот на градот по
различни сектори за да се постигнат целите на урбаната одржливост.
56
Особено битно е да се запазат препораките за урбано планирање на
просторот во градот со посебен акцент на пренамена на зелените
површини во градежни. Општата цел на урбаното планирање е развој
на одржлив град каде зелените површини нема да бележат постојан
пад на застапеноста. Зелените површини имаат мултидсциплинарен
карактер затоа што тие опфаќаат еколошки, економски и социјални
аспекти на идниот развој. Во однос на климатските промени,
традиционалните еколошки бенефити од урбаното зеленило
прераснуваат во еден од клучните фактори за зголемување на
отпорноста на градовите кон истите. Се очекува дека може да
следуваат декади на суши на овој дел од Балканот, со можни
рестрикции на вода, уште повисоки летни температури со тропски
ноќи и потопли зими, но и екстремни временски случувања (поројни
дождови, поплави, ненадејни снежни наноси итн). Зелените
отворени површини имаат исклучително значење во ублажувањето
на климатските промени и намалување на негативните ефекти.
Оттаму, тие се критичен природен капитал за градовите, особено за
најгустите делови (центрите) кој мора да се конзервира, зашто еднаш
кога ќе се уништи, тешко е да се врати назад.
Постојаните промени на Градот Скопје, неговото ширење и
развој имаат ефект врз користењето или обновата на градските
зелени површини. Затоа, постојано се зголемува важноста на целите
за квалитетот на животната средина и оставрување на одржлив град.
Промените на начинот на живот на урбаната популација укажува
дека е потребно да се обезбедат поголеми зелени површини
односно потребно е да се подготови Стратегијата за развој на
зелените површини18.
18
Студија за озеленување и пошумување на подрачјето на град Скопје-
Деконсема 2015
Ова рамка за проценка на еколошкиот капацитет на град
Скопје може да се примени на различни начини за различни градови.
Меѓутоа студијата е ограничена во повеќе аспекти. Прво,
вклучувањата на перцептивните и институционални индикатори се
ограничени поради тешкотиите на обезбедување на податоци кои се
релевантни, ставовите и очекувањата на јавноста.
За обезбедување на одржлив урбан развој, активностите
треба да се насочат првенствено кон обезбедување:
Добро владеење со урбанизмот;
Просторно планирање;
Усвоен систем за користење на земјиште;
Усвоена правна рамка;
Соодветно финансирање;
Соработка помеѓу јавниот и приватниот сектор;
Учество на јавноста и
Едукација, тренинг и навремено информирање.
Во свет со ограничени ресурси и способноста за регенерација,
oпштеството треба да се развие на одржлив начин, постојано да ја
подобрува на благосостојбата на човекот, притоа оставајќи простор и
за природата. Ние треба да живееме во рамките на капацитетот на
екосистемите во Скопје, а тоа значи намалување на нашиот
еколошкиот отпечаток. Од петте фактори кои го детерминираат
еколошкиот отпечаток , Еколошкиот Отпечаток на Скопје најмногу
зависи од процентот на потрошувачка на населението и
интензитетот на употреба на природните ресурси, додека
биокапацитетот зависи од износот и продуктивноста на површините.
На глобално ниво, еколошкиот отпечаток се зголемува, при
што, просекот по глава на жител на еколошки отпечаток достигна 2,8
57
gha во 2012 година што е за 50 проценти поголем од биокапацитетот.
Ова значи дека во 2012 година, луѓето го користеле биокапацитетот
еквивалентен на 1,7 планети за да ги поддржат нивните активности,
или, поинаку кажано, на глобалните екосистеми би им требало една
и пол година за да ги регенерираат потрошените природни ресурси
таа година. Речиси нема сомневање дека растечката побарувачка за
храна како резултат од порастот на населението и развојот,
веројатно, ќе наложи понатамошно пренаменување на земјиштето и
зголемена ефикасност во производството и увозот на храна. Според
тоа, вкупниот обем и интензитетот на европското земјоделско
производство се релевантни за зачувувањето на еколошките ресурси
и екосистеми во Европа и на целата планета. Пазарните притисоци,
технолошкиот развој и политичките интервенции резултираа во
долгорочна тенденција на концентрација на земјоделското
производство на поплодно земјиште насекаде во Европа, додека
маргиналните и недостапните земјоделски подрачја се напуштаат.
Придружното интензивирање води до зголемен еколошки притисок
врз водните и почвените ресурси во областите со интензивно
полјоделство. Покрај тоа, напуштањето на екстензивното
полјоделство води до загуба на биодиверзитет во засегнатите
подрачја. Во меѓувреме, побујната природна вегетација може да
обезбеди други екосистемски услуги како што е складирање на
јаглерод, што го овозможуваат шумите.
Оваа Студија за проценка на еколошкиот капацитет на град
Скопје има долгорочно значење и истата треба да се интегрира во
развојните политики на Градот со другите политики. Континуираното
осиромашување на резервите на природен капитал и тековите на
екосистемските услуги во Скопје на крајот ќе ја поткопа економијата
и ќе ја уништи социјалната кохезија. Најголем дел од негативните
промени ги води растечкото користење на природните ресурси за
задоволување на моделите на производство и потрошувачка.
Резултатот е значителен еколошки отпечаток во Скопје .
Заедничко за досега дадените примери е фактот што
еколошките проблеми во Скопје не можат да се проучуваат или да се
решаваат изолирано: македонските, европските и глобалните
природни ресурси се поврзани во поглед на користењето. Клучното
прашање е до кој степен жителите ќе бидат во состојба да се
потпираат на природните ресурси надвор од границите на градот во
контекст на растечката побарувачка. Согласно проценките
претставени во оваа Студија, потрошувачката на ресурси (еколошкиот
отпечаток) веќе го надминува нивното сопствено производство од
обновливи природни ресурси (биокапацитетот ) за фактор од околу
четири.
Дали во иднина ќе се намали еколошкиот отпечаток на жителите на
Скопје и ќе и дадеме можност на природата да се регенерира, ќе
зависи ОД НАС-ЖИТЕЛИТЕ, од општиот амбиент во градот и
цивилизираноста на граѓаните присутни во него.
58
 ЗАКЛУЧОК

Согласно резултатите добиени во оваа Студија, утврдивме дека жителите на Скопје и околината живеат вон границите на еколошкиот
капацитет. Со секојдневно зголемување на нашиот еколошки отпечаток за сметка на намалување на природните ресурси-
биокапацитетот на Скопје, ние несомнено го намалуваме квалитетот на животната средина, а индиректно и нашиот живот. Свесноста
за проблемот и стремење кон поквалитетна животна средина во градот Скопје е најдобриот почеток за решавање на проблемот.
Менувањето на нашите животни навики и наоѓање на подобри алтернативи не е воопшто лесно, но ние би можеле да го постигнеме
тоа, преку серија на практични активности. Потребно е да се пренасочиме кон инвестирање во решавање на причините за проблемите
во животната средина, а во насока на наоѓање решение со цел да се направат фер, далекувидни и еколошки начини за тоа како да
управуваме со ресурсите што ги користиме. Од нас зависи дали ќе го зачувуваме нашиот преостанат природен капитал, ќе ги
заштитиме и вратиме во задоволителна состојба екосистемите со цел да имаме поквалитетен начин на живот во градот Скопје.

“ЗДРАВА ЗАЕДНИЦА Е ОСНОВА НА НАШАТА ФИЗИЧКА, МЕНТАЛНА И

СОЦИЈАЛНА БЛАГОСОСТОЈБА. ОСНОВА НА ЗДРАВА ЗАЕДНИЦА Е
ЗДРАВА ЖИВОТНА СРЕДИНА ВО ГРАДОТ СКОПЈЕ”

59
Студијата " One Planet Perspective" на WWF е ги дава горе споменатите препораки за подобро управување, користење и размена
на природните ресурси во рамките на планетата во однос на ограничувања - за да се обезбеди храна, вода и енергетска
безбедност за сите. (извор: WWF Living Planet Report 2014)

60
 РЕФЕРЕНЦИ

1. Ecological footprint, climate change and cities. Innovation of ecological footprint calculation and presentation of opportunities to mitigate adverse
impacts of climate change in cities; Zuzana Hudeková; Lorant Krajcsovics; Patrik Martin; Eva Pauditšová; Tamara Reháčková
2. Victoria’s Ecological Footprint Published by EPA Victoria and the Commissioner for Environmental Sustainability
3. Living Planet Report 2014, Species and spaces, people and places, available at www.panda.org
4. The Ecological Footprint of cities and regions: comparing resource availability with resource demand, MATHIS WACKERNAGEL; JUSTIN KITZES; DAN
MORAN; STEVEN GOLDFINGER; MARY THOMAS, International Institute for Environment and Development (IIED), Vol 18(1): 103–112, 2006.
5. Urban Ecological Footprints:Why Cities Cannot be Sustainable—andWhy They are a Key to Sustainability .William Rees and MathisWackernagel.
Originally Published in 1996 in Environmental Impact Assessment Review 16:223–248. J.M. Marzluff et al., Urban Ecology,
6. Ecological Footprints of Canadian Municipalities and Regions. Prepared for: The Canadian Federation of Canadian Municipalities By: Jeffrey Wilson,
Associate Mark Anielski, President. January 2005
7. Calculation methodology for the national Footprint accounts, 2010 EditIon . Global Footprint Network: research, SCIENCE, & TECHNOLOGY Department
8. The Ecological Footprint of São Paulo - State and Capital 2012 WWF- Brazil
9. Hong Kong Ecological Footprint Report 2013. WWF-Hong Kong
10. Ecological Footprint Analysis of Albemarle County and Charlottesville: The Biocapacity Calculations August 2009 Prepared by The Ecological Footprint
Working Group of Advocates for a Sustainable Albemarle Population (ASAP)
11. The Ecological Footprint & Green Economy: are we living within the Earth's boundaries? GFN December 4th, 2012
12. http://www.redefiningprogress.org/programs/sustainabilityindicators/ef/
13. http://www.stat.gov.mk/OblastOpsto.aspx?id=2
14. http://www.footprintnetwork.org/gfn_sub.php?content=standards

61
“Градот убав пак ќе никне…”
Пиколомини

62