Existential, Humanistic and Experiential

Therapies in Historical Perspective

Περίληψη κεφαλαίου

Η υπαρξιακή-ανθρωπιστική θεραπεία περιλαμβάνει μια ποικιλία εννοιών, με ρίζες

στην ανατολική φιλοσοφία (π.χ. Λάο Τσε) αλλά και το δυτικό φιλοσοφικό ρεύμα του
υπαρξισμού. Βασίζεται στην υπόθεση ότι αν διαλυθούν τα εμπόδια που περιορίζουν
τη ζωή του ανθρώπου, θα αναδυθούν περισσότερα συναισθήματα χαράς,
ικανοποίησης, νοήματος και σκοπού. Στόχος της υ-α θεραπείας είναι το άτομο να
ανακτήσει τον έλεγχο της ζωής του, συνειδητοποιώντας αρχικά ότι στερείται
πληρότητας απαρνούμενο ορισμένες πλευρές της εμπειρίας του. Υπό αυτή την
έννοια, η υ-α τονίζει την ολιστικότητα της ανθρώπινης εμπειρίας ως πυρήνα της
ύπαρξης, η οποία πραγματώνεται μέσα από την προσωπική αλλαγή που οδηγεί στην
αυτογνωσία. Σε αυτή τη θεραπεία ενσωματώνεται η έμφαση στη δυναμική διαδικασία
του γίγνεσθαι (becoming) και η σημασία της αυτογνωσίας.

Ο Rollo May στο βιβλίο «Existence» (1958) εξέφρασε την εισαγωγή

υπαρξιακών ανησυχιών στην τότε υπάρχουσα ανθρωπιστική ψυχολογία της
Αμερικής, η οποία χαρακτηριζόταν από την αισιόδοξη έμφαση στις ανθρώπινες
δυνατότητες. Παρουσιάστηκε επίσης μια νέα επιστημολογική προσέγγιση, αυτή της
φαινομενολογίας, όπως εκφράστηκε από τους Ευρωπαίους υπαρξιακούς φιλοσόφους
της εποχής. Έτσι φτάνουμε στο σήμερα να μιλάμε για μια θεραπεία, κράμα των
υπαρξιακών θεωρήσεων περί πεπερασμένου της ελευθερίας και των ανθρωπιστικών
ιδεών περί δυνατότητας ανάπτυξης. Η εισαγωγή της φαινομενολογίας κατέστησε
αναγκαία την συμπερίληψη της προσωπικής εμπειρίας, του κόσμου του ατόμου όπως
εκείνο μόνο τον βιώνει. Αυτή η μέθοδος ήρθε σε αντίθεση με τις ως τότε ισχύουσες
πρακτικές του συμπεριφορισμού και της ψυχανάλυσης, που προβάλλουν στο άτομο
αφηρημένα μοντέλα συμπεριφοράς. Έτσι προκύπτουν οι βασικές αρχές: α.
βιωματικός τρόπος αυτογνωσίας και γνώσης των άλλων, β. ελευθερία του γίγνεσθαι
εντός δεδομένων περιορισμών, γ. βιωματικός αναστοχασμός πάνω στην προσωπική
απόδοση νοήματος σχετικά με το γίγνεσθαι, και δ. ευθύνη απόκρισης στο γίγνεσθαι.

Βασικοί θεωρητικοί από το έργο των οποίων πήγασε η υ-α θεραπεία υπήρξαν
οι: Kierkegaard (έμφαση στον υποκειμενισμό, που σε ισορροπία με τον
αντικειμενισμό μάς επιτρέπει να βιώνουμε πλήρως και να κατανοούμε τους εαυτούς
μας· ταυτόχρονη δυνατότητα να αυτοπεριοριζόμαστε και να επεκτεινόμαστε κι
ανάγκη ισορρόπησης των δυο τάσεων)· Nitzsche (έμφαση στον αυθορμητισμό και το
«άφημα», όχι μόνο στην τάξη και την πειθαρχία)· Husserl (ανάγκη μελέτης του
ανθρώπου που επιδεικνύει μια συμπεριφορά, πχ. χαμογελάει, και τοποθέτησης της
οπτικής του ερευνητή σε παρένθεση ώστε να φτάσει στην κατανόηση του κόσμου του
ατόμου φαινομενολογικά)· Heidegger (αυθεντικότητα ως βίωση της ανθρώπινης
εμπειρίας εντός του πλαισίου με το οποίο το άτομο διατηρεί αλληλεπιδραστική
σχέση)· Sartre (απόρριψη της ταύτισης της ύπαρξης με τον ρόλο· ανάγκη για
απελευθέρωση του ατόμου από την ταυτότητα του «αυτό» και κατάκτηση του να
είναι μηδέν, για να αποφύγει την αντικειμενοποίηση του εαυτού)· Buber
(αλληλεπίδραση στο επίπεδο «εγώ-εσύ» ως δρόμος προς την αυθεντική σύνδεση)·
Tillich (κουράγιο για να αντιμετωπίσουμε τη ζωή στην ολότητά της, χωρίς να
αποσυρόμαστε μπροστά στο πεπερασμένο της ελευθερίας μας).

Συνολικά, η υ-α θεραπεία δεν αποτελεί ένα νέο σύστημα, αλλά έναν νέο
τρόπο κατανόησης της ανθρώπινης ύπαρξης που θα μπορούσε (και ενδείκνυται) να
χρησιμοποιείται ως βάση για κάθε θεραπευτική προσέγγιση. Ωστόσο, λόγω της
έμφασης της επιστημονικής κοινότητας στις ποσοτικές ερευνητικές μεθόδους, η
θεραπεία αυτή με τον ποιοτικό της χαρακτήρα έχει παραγνωριστεί στη βιβλιογραφία.
Ως εκ τούτου δεν υπάρχει ακόμα μεγάλη υποστήριξη της εμπειρικής έρευνας, παρά
το ότι οι αρχές της υ-α γίνονται αποδεκτές από όλους τους θεραπευτές (πχ.
ενσυναίσθηση, ενεργός παρουσία του θεραπευτή, προσωπικό νόημα του πελάτη). Η
υ-α εστιάζει στην αλληλεπίδραση του ατόμου με τον εξωτερικό κόσμο και την
κατασκευή νοήματος ως αποτέλεσμα αυτής της αλληλεπίδρασης, υπό το πρίσμα της
συνειδητότητας και της επίγνωσης. Ως άτομα που κατασκευάζουν τον κόσμο τους,
έχουμε ελευθερία να ορίσουμε τις εμπειρίες μας και ευθύνη να την ασκήσουμε
κάνοντας επιλογές, όντες ικανοί για δημιουργία αλλαγής. Πρόκειται για μια
διαδικασία που δεν ολοκληρώνεται ποτέ. Γι’ αυτό έχει νόημα να εστιάζουμε στο εδώ
και τώρα, αναγνωρίζοντας ωστόσο την επίδραση του παρελθόντος σε αυτό, το οποίο
περιορίζει και το πώς μας φανταζόμαστε στο μέλλον. Όλα αυτά ωστόσο στο πλαίσιο
δεδομένων περιορισμών· διακρινόμαστε από ταυτόχρονη ελευθερία και περατότητα,
που προκύπτει από την ύπαρξη του ατομικού μας ιστορικού και του συγκείμενου. Στη
βάση αυτού του ανθρώπινου διλήμματος, ο άνθρωπος για να προστατευτεί από
ορισμένα τμήματα της εμπειρίας του χρησιμοποιεί μηχανισμούς όπως η άρνηση και η
απώθηση, βιώνοντας ουσιαστικά μια εσωτερική μάχη: αυτή καλείται να αναδείξει και
να επεξεργαστεί η υ-α.

Οι 3 βασικές αρχές (της βιωματικότητας, της ελευθερίας και της ευθύνης)

τονίζονται με διαφορετικό τρόπο από τους εδραιωτές της προσέγγισης. Πχ ο May
τόνιζε την ελευθερία και τη δόμηση του εαυτού ως μέρος μιας διαδικασίας συνεχούς
αλληλεπίδρασης με τον κόσμο, ενώ εντόπιζε στην αποξένωση από τον εαυτό το
βασικό λόγο έναρξης θεραπείας. Ο Bugental συνδύαζε τόσο τις υπαρξιακές αρχές,
όσο και την υποκειμενικότητα του βιώματος. Ο Yalom μίλησε για τα τέσσερα
δεδομένα της ανθρώπινης ύπαρξης (θάνατος, ελευθερία, απομόνωση, απουσία
νοήματος) τα οποία καθορίζουν την ένταση της εσωτερικής μάχης του ατόμου,
ανάλογα με το βαθμό στον οποίο είναι ικανό να τα αντιμετωπίσει. Βασικός στόχος
της θεραπείας, για το Γιάλομ, είναι το άτομο να εξοικειωθεί εκ νέου με όσα γνώριζε
εξ αρχής, μέσω εμπειρικού αναστοχασμού ώστε να αναγνωρίσει την υπαρξιακή του
κατάσταση και, στη συνέχεια, με πράξεις ώστε να επέλθει η πραγματική αλλαγή. Ο
Schneider υποστήριξε πως η λειτουργικότητα της προσωπικότητας στηρίζεται σ'ένα
συνεχές περιορισμών-διευρύνσεων (constrictive/expansive continuum), η
αλληλεπίδραση των οποίων είναι αυτή που ορίζει την ποιότητα της προσωπικής και
διαπροσωπικής ζωής.

Πλέον, η υ-α θεραπεία γίνεται αντιληπτή ως εστιασμένη στο υποκειμενικό

βίωμα και τις διαπροσωπικές σχέσεις. Οι Schneider και Krug προτείνουν, μάλιστα,
πως η υ-α μπορεί να λειτουργήσει ως το θεμέλιο όλων των άλλων ψυχοθεραπειών,
προσφέροντάς τους μια φαινομενολογική μέθοδο κατανόησης της εμπειρίας του
ατόμου. Τρεις είναι οι επικρατούσες θεραπευτικές μέθοδοι της υ-α προσέγγισης: η
προσωποκεντρική (ταυτίζεται με την ανθρωπιστική θεραπεία), η θεραπεία gestalt του
Perls, που δίνει έμφαση στο υποκειμενικό βίωμα του ατόμου στο εδώ και τώρα («τι
συμβαίνει» και όχι «γιατί ή πώς συμβαίνει») και η συγκινησιακά εστιασμένη
θεραπεία (Emotion Focused Therapy) της Greenberg, που αναπτύχθηκε ως ένας
οδηγός για συστηματική εργασία με τα συναισθήματα και βασίζεται στην αρχή πως
τα συναισθηματικά σχήματα (εσωτερικές μνημονικές δομές) διαμορφώνουν το
σύστημα συναισθηματικής απόκρισης του ατόμου.

Όσον αφορά τη θεραπευτική αλλαγή και πώς αυτή λαμβάνει χώρα, για τους υ-
α θεραπευτές, ο άνθρωπος γίνεται κατανοητός ως συμμετέχων στη διαρκή διαδικασία
του «γίγνεσθαι», καθώς ανασχηματίζει συνεχώς τις εμπειρίες του, μέσω
ενδοσκοπικού αναστοχασμού και υποκειμενικής νοηματοδότησης. Έτσι,
κατασκευάζει εμπειρικά τους προσωπικούς του κόσμους, οι οποίοι πάντοτε
εξαρτώνται από το πλαίσιο. Αναπόφευκτα, το εκάστοτε πλαίσιο περιορίζει τη
δυνατότητα του ατόμου να είναι απόλυτα ελεύθερο, ανοιχτό σε βιώματα και
υπεύθυνο και γι' αυτό αναπτύσσονται περιοριστικά προστατευτικά μοτίβα (π.χ.
υπερβολική εκλογίκευση ή υπερβολικός συναισθηματισμός). Στόχος των υ-α
θεραπευτών είναι να βοηθήσουν τους πελάτες να αναγνωρίσουν αυτά τα μοτίβα και
τους υποκείμενους φόβους τους, να τα αποδεχτούν και, τελικά να κατανοήσουν τη
βαθύτερη σημασία τους, ώστε να φτάσουν σε μια πιο ολοκληρωμένη και συνεκτική
αντίληψη του εαυτού.

Για να το καταφέρουν αυτό, οι θεραπευτές πρέπει να είναι απόλυτα και

αυθεντικά παρόντες (present) στη συνεδρία, προκειμένου να πετύχουν μια
ενσυναισθητική κατανόηση του βιώματος του πελάτη και να ωθήσουν προς μια
αυθεντική θεραπευτική αλλαγή. Πρέπει να είναι παρόντες και στις τρεις διαστάσεις
της εμπειρίας-διαδικασίας: α) υποκειμενική διάσταση θεραπευτή-θεραπευόμενου, β)
διαπροσωπική διάσταση και γ) οντολογική ή κοσμολογική διάσταση (υπαρξιακό
ενδιαφέρον για "τον κόσμο"). Τελικά, οι 4 κύριες επιδιώξεις των υ-α θεραπευτών
είναι: 1) να βοηθήσουν τους πελάτες να είναι παρόντες στον εαυτό τους και τους
άλλους, 2) να κατανοήσουν με ποιους τρόπους εμποδίζουν τον εαυτό τους
(θεραπευτής και πελάτες) από το να είναι περισσότερο παρόντες, 3) να βοηθήσουν
τους πελάτες να αναλάβουν την ευθύνη για την διαμόρφωση της ζωής τους και 4) να
τους βοηθήσουν να διαλέξουν τρόπους με τους οποίους δεν αποφεύγουν, αλλά
αντιμετωπίζουν τα υπαρξιακά δεδομένα στη ζωή τους.

Σύγχρονες μετα-αναλυτικές έρευνες εντόπισαν πως οι βασικότεροι

παράγοντες θεραπευτικής αποτελεσματικότητας είναι: το περιβάλλον ίασης (healing
environment), η θεραπευτική σχέση και το προσωπικό στυλ του θεραπευτή-
θεραπευόμενου έναντι συγκεκριμένων τεχνικών ή θεραπευτικών μεθόδων. Όλα αυτά
τα στοιχεία αποτελούν βασικές αρχές της υ-α θεραπείας. Ωστόσο, παρ’ όλο που η
υπαρξιακή θεραπεία έχει προσφέρει μια πληθώρα ποιοτικών μελετών περίπτωσης
που αναδεικνύουν τις θεραπευτικές ιδιότητες των μεθόδων της, λίγες ποσοτικές
μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί ως τώρα. Η έρευνα για την υ-α θεραπεία φαίνεται να
βρίσκεται σε ένα αρχικό στάδιο, είναι όμως πολλά υποσχόμενη.

Από τη στιγμή που δεν απαιτεί έναν συγκεκριμένο τρόπο ερμηνείας της
πραγματικότητας, αντιθέτως, επιδιώκει την κατανόηση της υποκειμενικής οπτικής
του κάθε πελάτη, η υ-α θεραπεία είναι χρήσιμη για μια πληθώρα ανθρώπων, από
ποικίλες πληθυσμιακές ομάδες και διαφορετικά υπόβαθρα, εφόσον επιθυμούν την
αλλαγή. Ένας περιορισμός της υ-α προσέγγισης είναι πως έχει την τάση να προσκαλεί
την εμβάθυνση σε ζητήματα και την συναισθηματική ένταση, ακόμη κι όταν ο
πελάτης δεν είναι έτοιμος ή ικανός να την αντιμετωπίσει λόγω ψυχολογικών,
πολιτισμικών ή γνωστικών παραγόντων. Δεν υπάρχει κάποιος κανόνας για τα άτομα
ή τις συνθήκες στις οποίες η υ-α θεραπεία έχει τη μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα.
Συμβαδίζοντας με τη φιλοσοφία της υ-α πρακτικής, κάθε άνθρωπος, κάθε σχέση,
κάθε πλαίσιο, ακόμη και κάθε στιγμή είναι διαφορετική υπό το πρίσμα του
υποκειμενικού βιώματος και πρέπει να αξιολογείται προσεκτικά, πάντα από τον
αυθεντικά και ολοκληρωτικά παρών θεραπευτή.