Το 2009 επίσημα έτος αφιερωμένο στον Grotowski από την Unesco – 50ή

επέτειος της ίδρυσης του πρωτοποριακού Θεατρικού Εργαστήριου (Grotowski

Laboratorium) και 10η επέτειος του θανάτου του - έκλεισε με παγκόσμιες
εκδηλώσεις στο πνεύμα της διδασκαλίας του*.

Ο Jerzy Grotowski (1933 -1999) θεωρείται μία από τις σημαντικότερες,

μορφές του σύγχρονου Θεάτρου. Η συνεισφορά του δεν έγκειται μόνο στην
προαγωγή της θεατρικής πράξης και μιας προσωπικής αισθητικής, αλλά στην
σύνδεση της έρευνας του θεάτρου με την ανθρωπολογική έρευνα και
παραπέρα με την πνευματική αναζήτηση που χαρακτήρισε την πορεία του σε
τέσσερα κύρια στάδια: από την Πολωνική περίοδο του Θεάτρου εργαστηρίου
τη δεκαετία του ’60 – εμπνευσμένη από ανατολικές φιλοσοφίες, το θέατρο
του Stanislavski και φυσική επιστήμη – την περίοδο της έρευνας του
αντικειμενικού δράματος, την περίοδο της έρευνας του θεάτρου των πηγών
και τέλος της τέχνης ως όχημα, με κατάληξη τον προσδιορισμό του επίσημου
κληρονόμου του, Thomas Richards.
Ο Peter Brook επισήμανε την πνευματική διάσταση κατά την εμπειρία του με
την εργασία του Jerzy Grotowski: «Από την πρώτη στιγμή που κάποιος αρχίζει
να εξερευνά τις δυνατότητες του ανθρώπου, ..........., έρχεται αντιμέτωπος με
το γεγονός ότι πρόκειται για μια πνευματική έρευνα. .....Με αυτό εννοώ ότι
καθώς κάποιος προχωρεί προς το εσωτερικό του ανθρώπου, περνά από το
γνωστό στο άγνωστο, και ότι καθώς η εργασία του Grotowski σε διαδοχικά
στάδια έγινε σταδιακά πιο ουσιαστική χάρη στην προσωπική του εξέλιξη, τα
εσωτερικά σημεία που έχουν αγγιχθεί έγιναν περισσότερο και περισσότερο
ασύλληπτα, όλο και μακρύτερα από έναν κανονικό ορισμό. Σε κάποια άλλη
εποχή, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι αυτή η εργασία θα ήταν η φυσική εξέλιξη
μιας μεγάλης πνευματικής παράδοσης [Peter Brook, With Grotowski: Theatre
is Just a Form, Wrocław: The Grotowski Institute, 2009, σελ.34].
Ο προσδιορισμός του «πνευματικού» στοιχείου στο έργο του Grotowski – και
κατ’ επέκταση και των διαδόχων του – είναι ταυτόχρονα βαθύς και
ανατρεπτικός με την έννοια ότι προσδιορίζει στο θέατρο του Grotowski την
προσπάθεια να επιτύχει το ανεπίτευκτο, δηλαδή μια έκφραση της ουσίας της
ανθρώπινης εμπειρίας (αυτό που ο Brook αποκαλεί “εσωτερικότητα του
ανθρώπου”). Οι θεατράνθρωποι από την αρχαιότητα προσπάθησαν να
εκφράσουν αυτήν την ουσία στην τραγωδία, μέσω μιας βαθυστόχαστης και
άφοβης διερεύνησης της πρωταρχικής και αδιάσπαστης σχέσης μεταξύ της
σεξουαλικότητας και του θανάτου. Η παρατήρηση του Brook είναι
ανατρεπτική, γιατί επαναπροσδιορίζει την πνευματικότητα, τη σεξουαλικότητα
και το θάνατο στο πλαίσιο του όψιμου καπιταλισμού που απομακρύνει αυτά
τα στοιχεία από την ανθρώπινη φαντασία, καθώς βάλλει κατά της
πνευματικότητας προωθώντας την κουλτούρα της άμεσης ικανοποίησης και
του υπερκαταναλωτισμού. Αυτή η κουλτούρα ενέχει την άρνηση της
σεξουαλικότητας που προσπαθεί να την αντικαταστήσει με μια πορνογραφική
πρόσδεση στην ηδονή - με μηχανικό σχεδόν παρά με πνευματικό τρόπο -και
την υποβάθμιση του ανθρώπινου σώματος. Ενέχει ακόμη την άρνηση του
θανάτου, μέσω του ψευδούς οπτιμισμού της εμπορικότητας που
υποστηρίζεται από τον μύθο: «Θα ζω και θα αναπτύσσομαι αιώνια», ένα
μήνυμα διάχυτο στα προϊόντα που διακινούνται στην αγορά τέχνης.
10 χρόνια μετά το θάνατο του Grotowski αυτή η πνευματική αναζήτηση που
ονόμασε ο Brook συνεχίζει να επιδιώκεται από την αξιόλογη θεατρική ομάδα
Teatr Pieśń Kozła (Θέατρο του Τραγουδιού του Τράγου) [ Tadeusz Kornaś,
Between Anthropology and Politics: Two Strands of Polish Alternative Theatre,
Warsaw: The Zbigniew Raszewski Theatre Ιnstitute, 2007, σελ. 23-25] στην
πόλη Wrocław, όπου και ο Grotowski διατηρούσε το Θέατρο Εργαστήριο στην
δεκαετία του 60. Η βάση του Teatr Pieśń Kozła (TPK) προέρχεται από τον
Grotowski και το θέατρο Gardzienice που ίδρυσε ο μαθητής του Włodimierz
Stanieswski, [Ibid, σελ.14-19] καθώς οι Anna Zubrzycka και Grzegorz Bral που
διευθύνουν το TPK ήταν μέλη του Gardzienice.
Η επίδραση του Grotowski εκτείνεται σε κύματα ομόκεντρων κύκλων σε μια
λίμνη όταν έχει πέσει μια πέτρα. Τον βρίσκει κανείς παντού στο θέατρο. Ο
Eugenio Barba του θεάτρου Odin στην Δανία, το Θέατρο της Όγδοης Μέρας,
το θέατρο Gardzienice του Wlodzimierz Staniewski και η ομάδα Chorea του
Tomek Rodowicz στην Πολωνία, το Εργαστήριο Performance του Νέου
Κόσμου των James Sloviak και Jairo Cuesta στο Cleveland, η εργασία των
Nicolas Nuñez και Helena Guardia στο Μεξικό. Έμμεση επίδραση μπορει κανείς
να διαπιστώσει σε ομάδες και σκηνοθέτες όπως στους Joseph Chaikin, Tadashi
Suzuki, Peter Brook, André Gregory και άλλους. Η έμμεση επίδραση δεν ήταν
αυτό που ο ίδιος επιδίωκε καθώς η επιλογή του ήταν να ορίσει έναν διάδοχο
στο πρόσωπο του Thomas Richards, αυτού που βρισκόταν πιο κοντά του και
κληρονόμησε τα μυστικά της τεχνικής του με άμεσο τρόπο όπως συμβαίνει
στις οικογένειες του θεάτρου noh στην Ιαπωνία. Προσωπικότητες όπως οι
Yoshi Oida - ηθοποιός και Katsura Kan, - χορευτής βρίσκονται στην ίδια
γραμμή παράδοσης παραστατικών τεχνών έμμεσης επιρροής του πνεύματος
Grotowski.

Στο πνεύμα των αναζητήσεων του θεάτρου Grotowski οργανώθηκε το 1999

στο Holstebro της Δανίας ένα ενδιαφέρον διεθνές Συμπόσιο με θέμα τη
Σιωπηλή Γνώση (Tacit Knowledge: Heritage and Waste) που αξίζει να
αναφερθεί, γιατί εστίασε σε πρακτικές και εμπειρίες που δεν μπορούν να
μεταδοθούν μέσω του γραπτού λόγου, αλλά μόνο μέσω των δασκάλων που
την ενσωματώνουν. Μόνο μερικές εκατοντάδες ανθρώπων σ’ όλον τον κόσμο
είναι σε θέση να μεταδώσουν αυτά που έμαθαν σε επερχόμενες γενιές. Αυτοί
οι καλλιτέχνες μπορούν να θεωρηθούν ζωντανοί θησαυροί της ανθρωπότητας.
Πρόκειται για μια παγκόσμια κληρονομιά που απειλείται όλο και περισσότερο η
ύπαρξή της: τέσσερεις αρχαιότατες παραδόσεις ακόμα ενεργές σε όλον τον
κόσμο, το θέατρο Noh της Ιαπωνίας του 14ου αιώνα, το gambuh του Μπαλί
του 15ου αιώνα, οι σαμανιστικές τελετές της Κορέας του 16ου αιώνα και το
κλασικό μπαλέτο της Ευρώπης του 17ου αιώνα.

Συμπληρώνοντας την αναφορά μας θα παραθέσουμε τα παραδείγματα των

διεθνών σεμιναρίων που πραγματοποιήθηκαν πρόσφατα στην Ελλάδα από
τους Ryszard Nieoczym, Jeane Doucas και Pere Sais Martinez.

Α) O R. Nieoczym, δάσκαλος, σκηνοθέτης, συγγραφέας και πρώην συνεργάτης

του J. Grotowski , παραδίδει μια μέθοδο δουλειάς βασισμένη στην αντίληψη
του Stanislavski για την οργανική βάση όλων των σωματικών δράσεων και τη
μέθοδο του Grotowski για την ενεργοποίηση των κέντρων του σώματος.
Καλλιτεχνικό του όραμα είναι το «θέατρο του Φαντασιακού», ενός θεάτρου
που έχει τις ρίζες του στις μυθολογίες των λαών του κόσμου και αντηχεί τα
βάθη της ανθρώπινης ψυχής μέσα από ρόλους αρχαίων και σύγχρονων
κειμένων. Θέμα των σεμιναρίων του «Η Παρουσία του Ηθοποιού και το
Εκστατικό Σώμα», μέθοδός του αποκαλείται από τον ίδιο ως «Soundings:
Αντηχώντας τα βάθη» και μότο του "Το θέατρο είναι ένας άγριος τόπος μέσα
στον πολιτισμό• το σταυροδρόμι όπου τα αθέατα κάθετα και αρχέγονα βάθη
συναντούν τον ορατό, οριζόντιο και τεχνητό πολιτισμό. Το θέατρο αντηχεί τα
βάθη αυτής της κάθετης διάστασης που ονομάζουμε Κάτω Κόσμο."
Β) Η Jeane Doucas – μια μοναδική προσωπικότητα πολύπλευρης
καλλιτέχνιδας με επιστημονικό υπόβαθρο ελληνικής και βραζιλιάνικης
καταγωγής - ηθοποιός, σκηνοθέτης, παραγωγός θεάτρου και σχεδιάστρια
κοστουμιών, δίδαξε σε σεμινάριο στην Αθήνα προσκεκλημένη της ερευνητικής
και καλλιτεχνικής ομάδας ου Πανεπιστημίου Αθηνών δρυός τόποι, στο πλαίσιο
των συναντήσεων της ομάδας αρχαίας όρχησης του θεάτρου Δόρας Στράτου,
με θέμα «Από τα νεύρα στην άκρη του δέρματος»,. Ασχολείται με τις Φυσικές
δράσεις του ηθοποιού, εμπνευσμένες από τους Stanislavski και Grotowski,
αντλώντας αναφορές από πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς, τραγούδια του
Congado - αφροαμερικάνικης τελετής από τη Βραζιλία, ποίηση, εικόνες,
μυθολογίες καθώς κι από την ίδια της την ζωή. Η αρχαία τραγωδία, καθώς και
ο χορός butoh διασταυρώνονται στον προσωπικό της τρόπο έκφρασης. Μότο
της : «Το μόνο που μένει είναι η μνήμη.»
Γ) Ο Pere Sais Martinez δίδαξε στην Αθήνα προσκεκλημένος της Μαρίας
Πανούτσου, στο πλαίσιο του αφιερώματος στον Grotowski με σκοπό να
εισάγει τις βασικές αρχές του “Ritual Drama”, ενός ερευνητικού
προγράμματος-εργαστηρίου που έχει την αφετηρία του στο έργο του Jerzy
Grotowski, ειδικά στο πεδίο του που είναι γνωστό ως art as vehicle (τέχνη ως
όχημα). Η δουλειά του αρθρώνεται πάνω στη βάση στοιχείων, ασκήσεων και
δομών υψηλής ακρίβειας: “αρχαία παραδοσιακά δονητικά τραγούδια” (τα
περισσότερα από αυτά, αν και όχι όλα, αφρο-καραϊβικής προέλευσης),
αρχαϊκές φόρμες κίνησης, χωρο-σωματική αντήχηση και σωματικό training.

Στο πλαίσιο των ερευνητικών συναντήσεων του Κέντρου Σημειολογίας του

Θεάτρου – υπό τη διεύθυνση της Μαρίκας Θωμαδάκη - που
πραγματοποιούνται στο Πανεπιστήμιο Αθηνών: Η Φυσιολογία του ηθοποιού
στο Θέατρο του Grotowski (15/1/2010) και Η αξιοποίηση και εφαρμογή των
αρχών του Θεάτρου Grotowski στο αρχαίο δράμα (22/1/2010), καταλήξαμε σε
συμπεράσματα που αναδεικνύουν τη σημασία και το ειδικό βάρος της έρευνας
που διεξάγεται στο πλαίσιο της διεθνούς ερευνητικής ομάδας αρχαίας όρχησης
με έδρα το Θέατρο της Δόρας Στράτου.
Κατά τον Grotowski: «Μία απ’τις διόδους στη δημιουργική οδό είναι να
ανακαλύψουμε εμείς οι ίδιοι μια αρχαία σωματικότητα (corporéité) με την
οποία έχουμε συνδεθεί με μια αρχέγονη και δυνατή σχέση. Δε βρισκόμαστε
λοιπόν ούτε μέσα στο πρόσωπο ούτε μέσα στο μη-πρόσωπο. Ξεκινώντας
απ’τις λεπτομέρειες, μπορούμε να ανακαλύψουμε στον εαυτό μας έναν άλλο -
τον παππού, τη μητέρα. Μια φωτογραφία, η ανάμνηση των ρυτίδων, το
μακρινό αντίκρισμα της απόχρωσης της φωνής επιτρέπει να ανα-δομήσουμε
τη σωματικότητα. Κατ’αρχήν η σωματικότητα κάποιου γνωστού και κατόπιν
όλο και από απόσταση, η σωματικότητα ενός αγνώστου, του προγόνου. Είναι
πραγματική ή όχι; Ίσως να μην είναι όπως ήταν αλλά όπως θα μπορούσε να
ήταν. Μπορείς να φτάσεις πολύ μακριά πηγαίνοντας προς τα πίσω, σαν η
μνήμη να είχε ξυπνήσει. Είναι το φαινόμενο της ανάκτησης της μνήμης
(réminiscence), όπως αν θυμόμαστε απ’τον περφόρμερ το πρωταρχικό
τελετουργικό. Κάθε φορά που ανακαλύπτω κάτι έχω την αίσθηση ότι είναι
αυτό που θυμάμαι. Οι ανακαλύψεις είναι πίσω από εμάς και πρέπει να κάνουμε
ένα ταξίδι προς τα πίσω για να φτάσουμε σε αυτές.» [Grotowski Jerzy, «The
performer», μεταφραστής;, περιοδικό Art-Presse, Παρίσι 1987].
O Grotowski μιλά για δύο διαφορετικές υποστάσεις του ανθρώπου, όπου η
πρώτη αφορά την κοινωνία και τους νόμους της και η δεύτερη τον ίδιο τον
άνθρωπο. Και στις δύο του όμως διαστάσεις ο μύθος παίζει καθοριστικό ρόλο.
H ταφή των νεκρών, όπως αναφέρεται στα έπη και στην αρχαία τραγωδία,
αλλά και το παράδειγμα των πολεμιστών στα χωριά Kau, στο Σουδάν τη
δεκαετία του 1950, όπου κατά τον Grotowski, οι δύο αυτές υποστάσεις
πλήρως ξεχωρισμένες σε περίοδο κοινωνικής αλλά και ατομικής κρίσης,
γίνονταν μία, δείχνουν τη σημασία του μύθου στην οπτική του Grotowski για
τις αρχές της παραστατικής τέχνης (performance art). Και στις δύο πλευρές
του ανθρώπου εντοπίζονται κοινά σημεία κι έτσι δημιουργούνται οι συνδετικοί
αυτοί κρίκοι που διευκολύνουν ένα ταξίδι απ’το παρόν προς το παρελθόν, ένα
αρχέγονο ταξίδι, όπου οι αξίες περνούν απ΄την κοινωνία στο άτομο και
αντίστροφα, σε αέναο κύκλο Σχηματίζεται μια έννοια εξέλιξης του ανθρώπου
που μοιάζει με την κάθετη ελικοειδή μορφή, που απεικονίζει το DNA και
διαπερνά το χρόνο για να φτάσει στο παρελθόν. [Γιάννη Φραγκούλη, «Ο
Μύθος στο έργο του Jerzy Grotowski»]. Οι έννοιες που υποστήριξαν τον
τρόπο εργασίας της ερευνητικής και καλλιτεχνικής ομάδας Δρυός Τόποι, στην
παράσταση Νέκυια – Το Αρχέγονο Ταξίδι, και αναλύονται στο κείμενό μου
«From the collective creation - dance and body action - to an intercultural and
multicultural approach of ancient Greek drama», που παρουσιάστηκε στο
συνέδριο VIth World Congress of the International University Theatre
Association, 20-26 July 2006, Urbino (Italy) υπό δημοσίευση.
Ο άνθρωπος μαθαίνοντας τον τρόπο να συνδέει ανα πάσα στιγμή τον εαυτό
του, το εγώ του, με τις κοινωνικές του συνιστάμενες αλλά και με το εσωτερικό
του παρελθόν, την προσωπική του ιστορία, θα μπορέσει τελικά να βρει τα
«πατήματα» των προγόνων του. Διαρκώς μεταλλάσσεται διατηρώντας στο
βάθος της μνήμης του την ουσία του. Η ουσία του έχει σωματικό, βιολογικό
και πολιτισμικό χαρακτήρα και αέναα ανιχνεύεται ως ένα σύστημα σημείων
ανοιχτό στην ανάγνωση και ερμηνεία, αρχέγονο και ταυτόχρονα σύγχρονο. Η
διεπιστημονικότητα και σύνθεση θεωρίας πράξης που προσδιορίζει την
εργασία της ομάδας Αρχαίας Όρχησης εκφράζει μεταξύ άλλων και την
Γκροτοφσκική προσέγγιση.
* Στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε – με την φιλότιμη πρωτοβουλία της Μαρίας
Πανούτσου– σεμινάριο με θέμα «Τελετουργικό Δράμα» με δάσκαλο τον
Ισπανό Pere Sais Martinez, ερευνητική συνάντηση Ελλήνων καλλιτεχνών –
Αντώνη Διαμαντή, Γιάννη Μήτρου και Χρυσάνθης Δούζη - και παρουσίαση
ταινιών για το έργο και το βίο του Jerzy Grotowski, με την αιγίδα της
Πολωνικής Πρεσβείας στην Αθήνα. Αξιομνημόνευτη η παρουσία του πρέσβη
Michal Klinger, ερευνητή του ίδιου Φιλοσοφίας και Θρησκειολογίας, η
υποστήριξη της Μορφωτικής ακολούθου Justina Slowik, η Stefania Gardecka
και ο ηθοποιός του Grotowski, Mieczyslaw Janoswsski. Η Μαρία Πανούτσου,
δημιουργός του Θεάτρου Τομή, με άμεση μαθητεία στο Θέατρο Laboratorium
του Wroclaw, επί της εποχής παρουσίας του Grotowski, συνεχίζει ενεργά την
διδασκαλία σωματικού θεάτρου καταθέτοντας την προσωπική της πρόταση
στο πλαίσιο των αρχών του σήμερα στο εργαστήρι της στην Αθήνα, στην
νήσο Κέα και στο Λονδίνο.