ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Դ Ա Վ ԻԹ ԳՅՈ ՒՐՋԻՆՅԱ Ն
բա ն ա ս ի ր ա կ ա ն գիտ . թ ե կն ա ծո ւ

ՀԱՅԱՀԱՎԱՔ(ՈԻՄ). ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ
ԵՒ ԲԱՌԱՅԻՆ ԴՐՍԵՒՈՐՈՒՄՆԵՐԸ

Գ
ա ր ե ր շ ա ր ո ւ ն ա կ հ ա յ ո ւ թ յ ա ն ա զ գ ա յ ի ն ե ր ա զ ա ն ք ն ե ր ի ց մ ե կ ն ա յս
է թ ո ղ ն ե լ օ տ ա ր ա փ ե ր ը ե ւ վ ե ր ա դ ա ռ ն ա լ հ ա յր ե ն ի տ ո ւ ն , Հ ա յ ո ց
ա շխ ա րհ Հ ա յա ս տ ա ն ' Հ ա յ ո ց պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն ը ն թ ա ց ք ո ւ մ շ ա տ ք ի չ ե ն ա յն
ժա մա նա կա շրջա նները, երբ հ ա յր ե ն ի ք ի ց հեռա ցա ծ հ ա յե ր ը կա րողա ցել
ե ն վ ե ր ա դ ա ռ ն ա լ ( մ ե ծ ե ւ փ ո ք ր խ մ բ ե ր ո վ կ ա մ զ ա ն գ վ ա ծ ա բ ա ր ) հ ա յր ե ն ի
ե ր կ ի ր ' Հ ա յ ր ե ն ի ք ը տ ե ւ ա բ ա ր չ ի ո ւ ն ե ց ե լ ա յ դ զ ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ե ւ հ ա յր ե ն ի
հ ո ղ ո ւ մ հ ա յ ո ւ թ յ ա ն հ ա վ ա ք վ ե լ ը դ ա ր ձ ե լ է հ ա յո ց ն վ ի ր ա կ ա ն ի ղ ձ ե ր ի ց ո ւ
կ ա ր ե ւ ո ր ա գ ո ւ յն ն պ ա տ ա կ ն ե ր ի ց մ ե կ ը ' Ա յ ն ա յժ մ ե ա կ ա ն է ա ռ ա յս օ ր , ե ւ
ա յդ պ ե ս կ լ ի ն ի ա յ ն ք ա ն ժ ա մ ա ն ա կ , ք ա ն ի դ ե ռ հ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ը չ ի հ ա մ ա խ մ բ ­
վել իր բն օր ր ա ն ո ւմ '
Պ ա տ մա կա ն տ ա րբեր ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ն ե ր ո ւմ եւ տ ա րբեր հա նգա ­
մ ա ն ք ն ե ր ի թ ե լա դ ր ա ն ք ո վ ա զ գ ա յի ն ա յս ե ր ա զ ա ն ք ի ց հ ա յր ե ն ի ք վերա ­
դ ա ռ ն ա լո ւ գ ա ղ ա փ ա ր ի ց ե ն ծ ն ո ւն դ ա ռ ե լ մ ի շա ր ք բ ա ռ ե ր , ի ն չպ ե ս տ ո ւն ­
դ ա ր ձ , հ ա յր ե ն ա դ ա ր ձ ո ւթ յո ւն , ա զ գ ա հ ա վ ա ք /ա զ գ ա հ ա վ ա ք ո ւմ , հ ա յա հ ա վ ա ք /հ ա -
յա հ ա վ ա ք ո ւ մ Ա յս հ ե տ ա զ ո տ ո ւ թ յա մ բ կ ա ն դ ր ա դ ա ռ ն ա ն ք մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս
վերջիններին հ ա յա հ ա վ ա ք /հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ բ ա ռ ե ր ի ն , որոնք ա ր տ ա հ ա յ­
տ ի չ ն ե ն ա զ գ ի կ ե ն ս ո ւ ն ա կ ո ւ թ յա ն , զ ո ր ա ց մ ա ն , ի ն չ պ ե ս ն ա ե ւ ե ր կ ր ի ա պ ա ­
գ ա յի հ ա ր ց ո ւ մ է ա կ ա ն ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ո ւ ն ե ց ո ղ մ ի ն պ ա տ ա կ ի հ ա յե ր ի ն
հ ա մ ա խ մ բ ե լո ւ ն ե ւ ի ր ե ն ց հ ա յր ե ն ի ք ո ւ մ հ ա վ ա ք ե լո ւ ն '
Հ ա ս կ ա ց ո ւ թ յա ն , ծ ա գ ո ւ մ ը . « Հ ա յա հ ա վ ա ք /հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ » - ը հ ա ճ ա խ ը ն ­
կ ա լ վ ո ւ մ է ի բ ր ե ւ ն ո ր ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ի հ ա ս կ ա ց ո ւ թ յո ւ ն , ե ւ ա յ ն ս ո վ ո ր ա բ ա ր
կ ա պ ո ւ մ ե ն Ի . դ ա ր ի ն շ ա ն ա կ ա լ ի ց ի ր ա դ ա ր ձ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ն , մ ա ս ն ա վ ո ր ա ­
պ ե ս ո ր բ ա հ ա վ ա ք ի ն ( հ ա յո ց Մ ե ծ ե ղ ե ռ ն ի ց հ ե տ ո ) ե ւ հ ա յր ե ն ա դ ա ր ձ ո ւ թ յա ­
ն ը Խ ո ր հ ր դ ա յի ն Հ ա յա ս տ ա ն (հ ա տ կ ա պ ե ս 2 0 - ա կ ա ն ե ւ 1 9 4 6 - 4 8 թ վ ա կ ա ն -
ն ե ր ի ն ) ' Հ ա ս կ ա ց ո ւ թ յա ն ն ո ր լ ի ն ե լ ո ւ ը ն կ ա լ ո ւ մ կ ա ն ա ե ւ ա յ ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ ,
2016 Բ. ՀԱՅԱՀԱՎԱՔ(ՈԻՄ) 39

որ հ ա յա հ ա վ ա ք - ը , ո ր լ ա յ ն ո ր ե ն գործա ծվող բա ռ չէ , երբեմն ե ր ե ւո ւմ է

հ ա յկ ա կ ա ն տ ա րբեր կ ո ւ ս ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի եւ կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ,
մ ի ա վ ո ր ո ւ մ ն ե ր ի ծ ր ա գ ր ա յի ն ե ւ ա յլ փ ա ս տ ա թ ղ թ ե ր ո ւ մ 1'
Ս ա կ ա յն ա յս ը ն կ ա լո ւմ ը թ վ ա ց յա լ է. հ ա յա հ ա վ ա ք մ ա ն գա ղա փ ա րի
ս կ զ բ ն ա վ ո ր ո ւմ ն ո ւ ձ ե ւա վ ո ր ո ւմ ը գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ն ա ռ ն չ ո ւ մ ե ն շա տ ա վ ե ­
լ ի վ ա ղ ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ի ' Ա յ դ մ ա ս ի ն խ ո ս վ ո ւ մ է ն ա խ ա ռ ա ն ց հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ
կ ա մ հ ա յա հ ա վ ա ք բ ա ռ ե ր ը գ ո ր ծ ա ծ ե լ ո ւ , ի ն չ պ ե ս «Ե ւ ա հ ա ծ ն վ ո ւ մ է ց ր վ ա ծ հ ա յ
ժ ո ղ ո վ ր դ ի ն ի մ ի հ ա վ ա ք ե լո ւ եւ փ ր կ ե լո ւ ձ գ տ ո ւմ ը ո ր ո շ գ ա ղ ա փ ա ր ա խ ո ս ո ւթ յա մ բ ,
ո ր ի ա ո ա ջ ի ն ա ր տ ա հ ա յտ ի չը գ ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն մ ե ջ է մ ե ծ ի մ ա ս տ Ս ա ր կ ա վ ա գ Վ ա ր ­
դ ա պ ե տ ը » 2' Խ ո ս ք ը վ ե ր ա բ ե ր ո ւ մ է Ժ Ա . դ ա ր ի ե ր կ ր ո ր դ կ ե ս ի ն '
Մ ի ա յն շ ա տ դ ա ր ե ր ա ն ց ա յս ն ո ւ յ ն գ ա ղ ա փ ա ր ի ն ա ռ ն չ վ ո ղ խ ո ս ո ւ յ թ
է ն ե ր մ ո ւծ վ ո ւմ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ բ ա ռ ը . « Հ ա յա հ ա ւ ա ք մ ա ն հ ա յր ե ն ա ս ի ր ա կ ա ն
ը ղ ձ ա ն ք ը մ ե ր մ ա տ ե ն ա գ ր ո ւ թ ե ա ն մէջ ա ռ ա ջ ի ն ա ն գ ա մ ե ր ե ւ ա ց Ա ն ի ա կ ա ն Հ ա յա ս ­
տ ա ն ո ւմ , Ա ն ի ո ւմ »3:
Մ ի բ ա ն , ս ա կ ա յն , ա ն վ ի ճ ե լ ի է , ա ն կ ա խ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւմ կ ա մ հ ա յա հ ա -
վ ա ք բ ա ռ ե ր ի գ ո ր ծ ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց , Ժ Ա . դ ա ր ի ե ր կ ր ո ր դ կ ե ս ի ն հ ա յա հ ա վ ա ք -
մ ա ն գ ա ղ ա փ ա ր ը հ ր ա պ ա ր ա կ ա յն ա ց ն ո ղ ը ի մ ա ս տ ա ս ե ր ե ւ բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ Հ ո վ ­
հ ա ն ն ե ս Ս ա ր կ ա վ ա գ ն է (վ ա խ ճ . 1 1 2 9 թ . ) ' Ն շ ա ն ա վ ո ր վ ա ր դ ա պ ե տ ի ա պ ր ա ծ
ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ո ւմ ս ե լջ ո ւկ ն ե ր ի ա ր շ ա վ ա ն ք ն ե ր ի հ ե տ ե ւ ա ն ք ո վ բ ա զ ո ւ մ
հ ա յե ր հ ե ռ ա ց ե լ է ի ն հ ա յր ե ն ի ե ր կ ր ի ց ե ւ հ ա յր ե ն ի ք ի կ ա ր ո տ ը ս ր տ ն ե ր ո ւ մ
ա ն ո ւր ա խ կ յա ն ք ո վ ա պ ր ո ւմ է ի ն օտ ա ր հ ո ղ ի վ ր ա '
Ղ ե ւ ո ն դ յա ն ց ն վ ի ր վ ա ծ շ ա ր ա կ ա ն ո ւմ , դ ի մ ե լո վ Ա ս տ ծ ո ւն , Հ ո վ հ ա ն ն ե ս
Ս ա ր կ ա վ ա գ ը խ ն դ ր ո ւ մ է , ո ր Ա մ ե ն ա կ ա լը Հ ա յ Ե կ ե ղ ե ց ո ւ ց ր վ ա ծ մ ա ն ո ւ կ ն ե ­
րին ե ր կ ր ի ց ք շ վ ա ծ ն ե ր ի ն ո ւ հ ե ռ ա ց ա ծ ն ե ր ի ն , ո ւ ր ա խ ո ւ թ յա մ բ ժ ո ղ ո վ ի ե ւ

փ ր կ ի 4.

Ք ա ղ ց ր ո ւ թ ե ա մ բ ք ո , Տէ՛ր, խ ն ա յե ա ՛ի մ ե զ :
Հե ղ մ ա մ բ ա րեա ն սրբոց ք ո ց հօտ ա պ ետ ա ց
Զ ե կ ե ղ ե ց ւո յ ք ո յ ց ր ո ւե ա լ մ ա ն կ ո ւն ս ժ ո ղ ո վ ե ա յո ւր ա խ ո ւթ ի ւն ՝
Զ վ ա ր ա տ ե ա լս տ ր տ մ ո ւթ ե ա մ բ

1 Հմմտ. « Հա մա շխ ա րհա յին հա յա հա վա քը նա խ նյա ց հ ո ղ ո ւմ մ ն ում է յուրա քա նչյուրիս

սրբա զա ն երա զա նքը » («Ժառանգություն» կուսակցության ծրագրի 10-րդ' «Հայաստան-
Սփյուռք հարաբերությունները» գլխից. www.heritage.am/hy/home/12?start=10):
2 Մ. Աբեղյան, Հայոց հին գրականության պատմություն, Երկեր, հ. Դ, Երեւան, 1970, էջ 71:
3 Վ . Խեչումյան, «Վասն բարի ժամանակաց», «Յառաջ» օրաթերթ (Փարիզ), 05.11.1967:
4 Հմմտ. «Հովհաննես Սարկավագն իր գրած աղոթքով, ինչպես վերեւում տեսանք,
խնդրում է աստծուն, որ արտասվահոս տրտմությամբ վտարված ու ցրված ժողովուրդը
ժողովվի ուրախությամբ եւ փրկվի» (Մ. Աբեղյան, նշվ. աշխ., էջ 145):
40 ԴԱՎԻԹ ԳՅՈՒՐՋԻՆՅԱՆ 2016 Բ.

Եւ ա ր տ ա ս ո ւա ց յո ր դ ա հ ո ս բ խ մ ա մ բ .
Փ ր կ ո ւթ ե ա ն մ ե ր ո յ պ ա ր գ ե ւա ց բ ա շ խ ո ղ 5'

Սա է « հ ա յա հ ա վ ա ք մ ա ն հ ա յր ե ն ա ս ի ր ա կ ա ն ը ղ ձ ա ն ք ի » 6 ա ռ ա ջ ի ն մ ա տ ե -
ն ա կ ա ն վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ' Մ ե կ ա յլ բ ն ո ւ թ ա գ ր մ ա մ բ « ա յս տ ե ղ է , ո ր ա ռ ա ջ ի ն
ա ն գ ա մ ա ր տ ա հ ա յտ վ ո ւ մ ե ն ա զ գ ա հ ա վ ա ք մ ա ն ( ը ն դ գ ծ ո ւ մ ը մ ե ր ն է - Դ .Գ .)
ե ւ իսկա կա ն հ ա յր ե ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն մ ո տ ի վ ն ե ր » 7, ո ր տ ե ղ խ նդրո ա ռա րկա
ե ր ե ւ ո ւ յ թ ի մ ա ս ի ն խ ո ս ե լ ի ս գ ո ր ծ ա ծ վ ո ւ մ է մ ե կ ա յլ բ ա ռ ա զ գ ա հ ա վ ա ք ո ւմ :
Ա կ ն հ ա յտ է , ո ր հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւմ ե ւ ա զգ ա հ ա վ ա ք ո ւմ բ ա ռ ե ր ը , գ ո ր ծ ա ծ վ ա ծ
լի ն ե լո վ մ ի ե ւ ն ո ւ յն ի ր ո ղ ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն , ն ո ւ յն հ ա ս կ ա ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ն ա ր ­
տ ա հ ա յտ ո ւ մ ե ւ հ ա մ ա ր ժ ե ք ե ն (բ ա ռ ե ր ի ե ր կ ր ո ր դ բ ա ղ ա դ ր ի չն ե ր ը ն ո ւ յն ն
են, ա ռա ջիններն են ա զ գ ե ւ հ ա յ, ո ր « հ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն , հ ա յ ե ր » է ը ն կ ա լ վ ո ւ մ ) '
Դ ի պ ո ւ կ է ն կ ա տ ե լ Մ . Ա բ ե ղ յա ն ը . « Ց ր վ ա ծ հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ն հ ա վ ա ք ե լ ո ւ
ա յս տ ե ն չ ն ո ւ ձ գ տ ո ւ մ ն ա հ ա դ ա ռ ն ո ւ մ է մ ի ն վ ի ր ա կ ա ն ի ղ ձ ո ւ ա ղ ո թ ք ե ւ
շա տ վ ա ղ , Լ ա ս տ ի վ ե ր տ ց ո ւ կ ր տ ս ե ր ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ց ի Ս ա րկա վա գ Վ ա րդա ­
պ ե տ ի ձ ե ռ ո վ մ տ ն ո ւ մ մ ե ր ժ ա մ ե ր գ ո ւ թ յ ա ն մ ե ջ » 8' Մ ե ծ ա ն ո ւ ն հ ա յա գ ե տ ը
պ ա տ կ ե ր ա վ ո ր է ն ե ր կ ա յա ց ն ո ւ մ « Պ ա յծ ա ռ ա ց ա ն ա յ ս օ ր » շ ա ր ա կ ա ն ը . « .
ի ր բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յա մ բ մ ե ծ ո ւ վ ս ե մ է ե ւ ա ն կ ե ղ ծ ո ր ե ն բ խ ա ծ լի ն ե լո վ ի ր ա ­
կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ի ց , խ ո ր ն ա զ դ ո ւ է , մ ա ն ա վ ա ն դ ե ր բ ի ր « ք ա ղ ց ր ե ղ ա ն ա կ ո վ »
ե ր գ վ ո ւմ էր ե կ ե ղ ե ց ո ւմ տ ա ռ ա պ յա լ հ ա վ ա տ ա ց յա լ ն ե ր ի ց , ա ռ ա ն ձ ն ա պ ե ս
նրա ն ցից, որ դ ե ռ ե ր կ ա ր դ ա ր ե ր զ գ ո ւ մ է ի ն ի ր ե ն ց վ ա ր ա տ վ ա ծ 9 լի ն ե լը ,
ե ւ ա չք ե ր ը կա րոտ ով դ ա ր ձ ն ո ւմ էի ն դ եպ ի ի ր ե ն ց բն ի կ երկիրը Հ ա յա ս -
տ ա ն » 10' Ե ւ մ ի ա ն գ ա մ ա յ ն ճ ի շ տ է ա յ ն դ ա տ ո ղ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ո ր Ե կ ե ղ ե ց ի ն հ ա ս ­
տ ա տ ո ւ ն պ ա հ ե լն ի մ ա ս տ ա վ ո ր վ ո ւմ ե ւ ա ր ժ ե ւ ո ր վ ո ւ մ է ա յն ժ ա մ ա ն ա կ , ե ր բ
հ ա վ ա տ ա ց յա լ ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ն ա զ ա տ է բ ռ ն ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց ե ւ ա պ ր ո ւ մ է հ ա յր ե ն ի
հ ո ղ ի վ ր ա , ո չ թ ե որպ ես պ ա ն դ ո ւխ տ օ տ ա ր ո ւ թ յա ն մ ե ջ '

5 Հովհաննես Սարկավագ, Շարական Ղեւոնդեանց. Գանձարան հայ հին բանաստեղ­

ծութեան, աշխատ.' Պ. Խաչատրյանի, Երեւան, 2000, էջ 225-226:
6 Վ . Խեչումյան, Վասն բարի ժամանակաց, նույն տեղում:
7 Գ. Ա. Հակոբյան, Շարականների ժանրը հայ միջնադարյան գրականության մեջ (V-XV
դդ.), Երեւան, 1980, էջ 217:
8Մ. Աբեղյան, նշվ. աշխ., էջ 71: Հայագետը շարունակում է. «Ա յդտ եղ դեռ չկա քա ղա քա կա ն
ա նկա խ ությա ն խ նդիր, այչ միա յն տ ա ռա պ ա նքից ազատվեչու եւ Հա յա ս տ ա ն ո ւմ մնաչու
մի իղձ է ա յդ»: Մեր կարծիքով ոչ թե Հայաստանում մնալու, այլ հայրենիք վերադառնալու,
այնտեղ հավաքվելու իղձն է դա:
9 Նշանակում է «իրենց տեղից, երկրից քշված, ցիրուցան եղած»:
10 Մ. Աբեղյան, նշվ. աշխ., էջ 71:
2016 Բ. ՀԱՅԱՀԱՎԱՔ(ՈԻՄ) 41

Ա յս շ ա ր ա կ ա ն ի հ ա յտ ն ի տ ո ւ ն ն « ի ր ա շ խ ա ր հ ի կ բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յ ա մ բ
ե ւ հ ա յր ե ն ա ս ի ր ա կ ա ն ո գ ո վ ն ո ր շ ո ւ ն չ բ ե ր ե ց » 11 մ ե ր շ ա ր ա կ ա ն ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն
ե ւ հ ա յր ե ն ա ս ի ր ա կ ա ն ե ր գ ի հ ի մ ք դ ա ր ձ ա վ հ ե ղ ի ն ա կ ի կ ր տ ս ե ր ժ ա մ ա ն ա ­
կա կցի Ն երսես Շ ն ո ր հ ա լ ո ւ շ ա ր ա կ ա ն ն ե ր ի հ ա մ ա ր ' Ա յն տ ե ղ ա յդ մոտ ի­
վ ը զ ա ր գ ա ց ա վ , խ ո ր ա ց ա վ , ա պ ա ծ ա վ ա լվ ե ց հ ե տ ա գ ա շ ա ր ա կ ա ն ա գ ի ր ն ե ր ի
ս տ ե ղ ծ ա գ ո ր ծ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ '
Ա յդ ն ո ւ յն դ ա ր ո ւմ Ա ն ի ո ւմ , Շ ի ր ա կ ո ւմ , Ա նիա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ
ձ ե ւա վ ո ր վ ո ւմ էր «Վ ա ս ն բա րի ժա մա նա կա ց» ա ն ո ւն ո վ ժողովրդա կա ն
մ ի ն ո ր վ ի պ ա ս ա ն ո ւ թ յո ւ ն , ո ր տ ե ղ ց ր վ ա ծ հ ա յե ր ի ն հ ա վ ա ք ե լը գ լխ ա վ ո ր
հա րցերից մեկն էր ' Հ ա ռ ի ճ ա վ ա ն ք ո ւմ 121 9 -ի ն վ ի պ ա ս ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը գրի
ա ռ ն վ ե ց , ս ա կ ա յն շ ա տ բ ա ն ա ղ ճ ա տ վ ե ց ' Բ ա ր ե բ ա խ տ ա բ ա ր « ա հ ա գ ի ն բ ա ն
մ ն ա ց , ե ւ մ ե զ հ ա ս ա վ ն ա ե ւ ա յն հ ա տ ո ւա ծ ի մ ա ս ո ւ ն ք ը , ո ր վ ե ր ա բ ե ր ո ւ մ
է հ ա յա հ ա ւ ա ք մ ա ն ը ' « Վ ա ս ն բ ա ր ի ժ ա մ ա ն ա կ ա ց » ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն նոր վ ի ­
պ ա ն ք ը մ ի ք ա յ լ է լ ա ռ ա ջ տ ա ր ա ւ Յ ո վ հ ա ն ն է ս Ս ա ր կ ա ւ ա գ ի մ ի տ ք ը , հ ա յա -
հ ա ւա ք մ ա ն խ ն դ ի ր ը կ ա պ ե լ ո վ զ օ ր ե ղ պ ե տ ա կ ա ն ո ւ թ ի ւ ն հ ի մ ն ե լ ո ւ կ ա ր ե ւ ո -
ր ո ւ թ ե ա ն ը » 12' Ե ր բ ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ը ո չ ն չ ա ց ն ի թ շ ն ա մ ի ն ե ր ի ն ո ւ ս տ ե ղ ծ ի ո ւ ժ ե ղ
պ ե տ ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն , ա յ դ ժ ա մ ա ն ա կ է լ Հ ա յա ս տ ա ն կ վ ե ր ա դ ա ռ ն ա ն պ ա ն դ խ ­
տ ա ց ա ծ հ ա յե ր ը .

Եւ ե կ ե ս ց ե ն ի ւր ա ք ա ն չի ւր տ ե ղ ա ց
Ո ւր ց ր ո ւե ա լ ե ն ի պ ի ղ ծ եւ ա ն ա ւր էն ա զ գ է ն ն ե տ ո ղ ա ց :

Ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն ա յս ս տ ե ղ ծ ա գ ո ր ծ ո ւ թ յա ն գ ո յ ո ւ թ յ ո ւ ն ը վ կ ա յ ո ւ մ է , ո ր
ա զգա հա վա քմա ն գա ղա փ ա րը փ ա ստ որեն հա մա կել էր նա եւ ժողովրդի
տ ա րբեր շրջա նա կների'
Գ ր ե թ ե ն ո ւ յն ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ (Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Ս ա րկա վա գից հետ ո ե ւ
« Վ ա ս ն բ ա ր ի ժ ա մ ա ն ա կ ա ց »-ի ձ ե ւա վ ո ր մ ա ն շ ր ջ ա ն ո ւ մ ) « հ ա յա հ ա ւ ա ք մ ա ն
մ ի ե ւ ն ո յ ն ը ղ ձ ա ն ք ի » մ ա ս ի ն Կ ի լ ի կ ի ա յո ւ մ ի ր խ ո ս ք ն ա ս ա ց Ն ե ր ս ե ս Շ ն ո ր ­
հ ա լի ն (մ ո տ 1 1 0 0 - 1 1 7 3 ) ' 1 1 6 6 թ . ա պ ր ի լի 1 7 - ի ն Հ ռ ո մ կ լ ա յ ո ւ մ գ ո ւ մ ա ր վ ա ծ
ա զ գ ա յի ն - ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն ժ ո ղ ո վ ո ւմ ի ր կա թ ողիկոսա կա ն ձ ե ռ ն ա դ ր ո ւ թ յա ն
ե ւ օ ծ մ ա ն ա ռ թ ի վ ա ր տ ա ս ա ն ա ծ ա տ ե ն ա բ ա ն ո ւ թ յո ւ ն - ճ ա ռ ի մ ե ջ ն ա հ ի շ ե ց ­
ր ե ց , ո ր հ ա յ ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ը , ի ն չպ ե ս մ յո ւ ս ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ն ե ր ը , չ ի բ ն ա կ վ ո ւ մ մ ի
ե ր կ ր ո ւ մ . մ ե ր ա զ գ ը ց ր վ ա ծ է ա շ խ ա ր հ ո վ մ ե կ , տ ա ր բ ե ր ա զ գ ե ր ի մ ե ջ . «Ո չ
ի մ ի ո ւ մ ա շ խ ա ր հ ի բ ն ա կ ե ն ' ո ր պ է ս ա յլո ց ա զ գ ա ց , զ ի դ ի ւր ի ն էր շ ր ջ ե լ ա ո ն ո ս ա

11 Գ. Ա. Հակոբյան, նշվ. աշխ., էջ 217:

12 Վ . Խեչումյան, նույն տեղում: Ընդգծումները մերն են:
13 Վ . Խեչումյան, նույն տեղում:
42 ԴԱՎԻԹ ԳՅՈՒՐՋԻՆՅԱՆ 2016 Բ.

ա ռ ա ջ ն ո ր դ ա ց ն եւ ս ե ր մ ա ն ե լ զ բ ա ն ն , ա յլ ը ս տ մ ե ղ ա ց մ ե ր ո ց ց ր ո ւե ա լ ե ն ա զ գ մ ե ր
եւ ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ք ը ն դ ո լո ր տ ս տ ի ե զ ե ր ա ց ի մ էջ օ տ ա ր ա ս ե ռ ա զ ա ն ց » 14' Հ ա յ ո ւ թ յ ա ն
կ յ ա ն ք ի դ ժ վ ա ր ի ն պ ա յմ ա ն ն ե ր ի պ ա տ ճ ա ռ ո վ ա ս տ ա ն դ ա կ ա ն է ր ն ա ե ւ կ ա ­
թ ո ղ ի կ ո ս ա կ ա ն ա թ ո ռ ը , ե ւ դ ա ն ո ր ը ն տ ի ր կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի մ տ ա հ ո գ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ­
րից մեկն էր'
Ա տ ե ն ա բ ա ն ո ւ թ յա ն վ ե ր ջ ո ւ մ Շ ն ո ր հ ա լ ի ն հ ա յ ց ո ւ մ է Ա ս տ ծ ո ւ ց « հ ա լ ա ­
ծ ե լ զ յա ր ո ւ ց ե ա լ ս ն ի վ ե ր ա յ, ե ւ փ ր կ ե լ զ մ ե զ ի բ ե ր ա ն ո յ ա ռ ի ւ ծ ո ց , ա զ ա տ ե լ
զ գ ե ր ե ա լ ս ն ի տ ա ն է կ ա պ ա ն ա ց ե ւ դ ա ր ձ ո ւ ց ա ն ե լ զ ա մ ե ն ե ս ե ա ն յա շ խ ա ր հ ն
հ ա յր ե ն ի » 15' Ա յս պ ե ս է ձ ե ւա կ ե ր պ ո ւմ ա զ գ ա հ ա վ ա ք մ ա ն ի ր ի ղ ձ ը Հ ա յո ց
Հ ա յր ա պ ե տ ը '
Ա յս գ ա ղ ա փ ա ր ը Շ ն ո ր հ ա լ ի ն հ ե տ ա գ ա յո ւ մ ա ր տ ա ց ո լ ե ց « Ո ղ բ Ե դ ե ս ի ո յ»
վ ի պ ա ս ա ն ո ւ թ յա ն մ ե ջ ' Ն ե ր ք ո բ ե ր յա լ տ ո ղ ե ր ը հ ա մ ա հ ո ւ ն չ ե ն « Վ ա ս ն բ ա ր ի
ժ ա մ ա ն ա կ ա ց »-ի ն .

Գ ա ն ժ ո ղ ո վ ի ն յա մ է ն կ ո ղ մ ա ն ց ,
Ուր հ ա լա ծ ե ա լ ե ն եւ ց ր ո ւա ծ :

Չ որ եքծա գեա ն տ իեզերա ց.

Ի գ ա ւա ռ ա ց հ ե թ ա ն ո ս ա ց ,
Եւ յա շ խ ա ր հ ա ց Պ ա ր ս ի ց , Թ ո ւր ք ա ց 16:

Ա ռ ա ջ ի ն հ ա յա հ ա վ ա ք ը . Հ ա յ պ ա տ մ ա գ ի տ ո ւ թ յա ն մ ե ջ ը ն դ ո ւ ն վ ա ծ մ ո ­
տ ե ց ո ւ մ չ կ ա , թ ե ո ր ն է ա ռ ա ջ ի ն հ ա յա հ ա վ ա ք ը ե ւ ա յ ն ե ր բ է տ ե ղ ի ո ւ ­
ն ե ց ե լ' Մ ի ն չ ե ւ ն ո ր ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր հ ա յր ե ն ի ք ո ւ մ հ ա յո ւ թ յա ն ը հ ա վ ա ք ե լո ւ
ի ր ա կ ա ն գ ո ր ծ ը ն թ ա ց տ ե ղ ի չ ի ո ւն ե ց ե լ, ը ն դ հ ա կ ա ռ ա կ ը տ ա րբեր դա րա շր­
ջ ա ն ն ե ր ո ւ մ հ ա յե ր ը հ ա ճ ա խ զ ա ն գ վ ա ծ ա բ ա ր հ ե ռ ա ց ե լ ե ն հ ա յր ե ն ի ե ր կ ր ի ց
(ի ն չ պ ե ս կ ա մ ո վ ի ն , ա յն պ ե ս է լ բ ռ ն ա գ ա ղ թ ե ր ի հ ե տ ե ւ ա ն ք ո վ ) '
Պ ա տ մ ա կ ա ն փ ա ս տ ե ր ը վ կ ա յ ո ւ մ ե ն , ո ր ա ռ ա ջ ի ն հ ա յա հ ա վ ա ք ը տ ե ղ ի
է ո ւ ն ե ց ե լ Ժ Թ . դ ա ր ի ա ռ ա ջ ի ն տ ա ս ն ա մ յա կ ն ե ր ի ն ' Հ ա յ տ ն ի է , ո ր 1 8 2 6 - 2 8

14 Ներսէս Շնորհալի, Թուղթ ընդհանրական, Էջմիածին, 1865, էջ 422:

15 Ներսէս Շնորհալի, նշվ. աշխ., էջ 425-426: Այս առիթով հայագիտության մեջ սովորա­
բար գործածվում է ա զգա հա վա քում բառը: Այսպես, օրինակ. «Հայրենադարձության,
ազգահավաքման գաղափարը նույնպես կարեւոր է Շնորհալու ստեղծագործության
մեջ» (Ա. Մադոյան, Ներսես Շնորհալի. Հայ մշակույթի գործիչները (V-XVIII դարեր),
Երեւան, 1976, էջ 253):
16 Հարկ է նշել, որ Մ. Աբեղյանն այս տողերում տեսնում է Շնորհալու «քաղաքական լա­
վատեսությունը եւ լավ օրերի երազը» (Մ. Աբեղյան, Երկեր, հ. Դ, էջ 143)' այն կապե­
լով Արեւմուտքից խաչակիրների սպասելի երկրորդ արշավանքներին. դրանց շնորհիվ
արեւելյան քրիստոնյաները պիտի փրկվեին մահմեդականների ձեռքից: Հայահավաք-
ման մասին, սակայն, Մ. Աբեղյանն ակնարկ չի անում:
2016 Բ. ՀԱՑԱՀԱՎԱՔ(ՈԻՄ) 43

թ թ . ռ ո ւս -պ ա ր ս կ ա կ ա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց հ ե տ ո կ ն ք վ ա ծ Թ ո ւ ր ք մ ե ն չ ա յի պ ա յ­
մա նա գրի հ ա մ ա ձ ա յն Պ ա ր ս կ ա ս տ ա ն ի հ ա յե ր ը կա րող էին վերա դա ռնա լ
իրենց նա խ նիների բնօրրա նը Ա ր ե ւ ե լ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն , Ռ ո ւ ս ա կ ա ն կ ա յս ­
ր ո ւ թ յ ա ն ն ա ն ց ա ծ տ ա ր ա ծ ք ն ե ր ' 1 8 2 8 - 2 9 թ թ . հ ա յր ե ն ի ե ր կ ի ր վ ե ր ա դ ա ր ձ ա ն
շ ո ւ ր ջ 4 5 հ ա զ ա ր հ ա յե ր '
Խ ո ր հ ր դ ա յի ն պ ա տ մ ա գ ի տ ո ւ թ յա ն մեջ, հ ա ն ր ա գի տ ա ր ա ն ն ե ր ո ւմ եւ
դ ա ս ա գ ր ք ե ր ո ւ մ ա յս ա ռ ի թ ո վ ց ա ր դ գ ո ր ծ ա ծ վ ե լ ե ն ա ռ ա վ ե լ ա բ ա ր հ ա յր ե ­
ն ա դ ա ր ձ ո ւթ յո ւն , ա զ գ ա հ ա վ ա ք , ա զ գ ա հ ա վ ա ք ո ւմ 7, ն ե ր գ ա ղ թ բ ա ռ ե ր ը ե ւ ա զ գ ի
հ ա մ ա խ մ բ ո ւմ ( կ ա մ կ ո ն ս ո լի դ ա ց ի ա ) բ ա ռ ա կ ա պ ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ը . հ ա յա հ ա վ ա ք -ը
ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւմ - ը հ ա զ վ ա դ ե պ ե ն 19'
Մ ե ր օ ր ե ր ո ւ մ պ ա տ մ ա կ ա ն ա յս կ ա ր ե ւ ո ր ի ր ա դ ա ր ձ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ա ն վ ա ն ­
վ ո ւ մ է ն ա ե ւ մ ե զ հ ե տ ա ք ր ք ր ո ղ բ ա ռ ե ր ի ց հ ա յա հ ա վ ա ք - ո վ ' Ա յս պ ե ս . « 1 8 2 8 ­
1 8 3 0 թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի ն տ ե ղ ի ո ւն ե ց ա ծ ի ր ա ն ա հ ա յո ւ թ յա ն գ ա ղ թ ը ն շ ա ն ա վ ո ր է ն ր ա ­
ն ո վ , ո ր դ ա հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն մ ե ջ ա ռ ա ջ ի ն ն ե ր գ ա ղ թ ն էր եւ ա ռ ա ջ ի ն
հ ա յա հ ա վ ա ք ը » 20' Ա ռ հ ա ս ա ր ա կ պ ի տ ի ա ր ձ ա ն ա գ ր ե ն ք , ո ր հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւմ ե ւ
հ ա յա հ ա վ ա ք բ ա ռ ե ր ի գ ո ր ծ ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ա ր ե ւ ե լ ա հ ա յե ր ե ն ո ւ մ , մ ա ս ն ա վ ո ր ա ­
պ ե ս Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ , ա կ տ ի վ ա ց ե լ է վ ե ր ջ ի ն 2 5 տ ա ր ո ւ մ ա ն կ ա խ ո ւ թ յո ւ ն ի ց
հետ ո ը ն կ ա ծ ժ ա մ ա ն ա կ ա հ ա տ վ ա ծ ո ւմ '
Հ ա յա հ ա վ ա ք /հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ բ ա ռ ե ր ի ս տ ե ղ ծ մ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ը , կ ա զ ­
մ ո ւ թ յո ւ ն ը , ձ ե ւ ա բ ա ն ա կ ա ն ա ր ժ ե ք ը : Հ ա յե ր ի ն մ ե կ տ ե ղ ե լ ո ւ , հ ա յ ր ե ն ի ք ո ւ մ
հ ա վ ա ք ե լո ւ գ ա ղ ա փ ա ր ն ի ր բ ա ռ ա յի ն դ ր ս ե ւ ո ր ո ւ մ ը ս տ ա ց ա վ հա յ բ ա ղ ա դ ­
ր ի չո վ եր կ ո ւ բ ա ռ ե ր ո ւմ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք ' Զ ո ւ տ ձ ե ւ ա յի ն

17 Հմմտ., օրինակ, Հ . Ու. Մելիքսեթյան, «Հայրենիք-սփյուռք առնչությունները եւ հայրե­

նադարձությունը» աշխատությունը (Երեւան, 1985), որտեղ քանիցս գործածվել է ա զգա ­
հա վա քո ւմ բառը (էջ 8, 9, 24, 83, 107 եւ այլն), բայց ոչ մի անգամ' հա յա հա վա ք կամ
հա յա հա վա քում
18 Ներգա ղթ-ի հականիշն է ա րտ ա գա ղթ-ը, որն էլ որոշակի խոսքաշարում հա յա հա վա ք-ի
խոսքային կամ համատեքստային հականիշ է դառնում (այս տեսակի հականիշների մա­
սին հանգամանալից տես Ս. Ա. Էլոյան, Ժամանակակից հայերենի բառային ոճաբա­
նություն, Երեւան, 1989, էջ 138-143): Այսպես. «Դ ր ա հա մար եկեք ա յնպիսի երկիր կառու­
ցենք, որ հ ա յա հա վա ք տեղի ունենա, այէ ոչ ա րտ ա գա ղ թ » (Հ. Հովհաննիսյան. www.
haynews.am/hy/1369831443): «Ց ա ն կ ա ն ո ւմ ենք հա յրենիքը տեսնեէ հզօր, տեսնել մեր
անմա հ նա հա տ ա կների տ եսլա կա նների իրա կա նա ցումը, տեսնեէ ոչ ա րտ ա գա ղթ, այէ
հա յա հա ւա ք եւ հողա հա ւա ք» (Ռ. Կորյուն, http://asbarez.com/arm/186220/):
19 Ըստ ԱՐԵՎԱԿ-ի (Արեւելահայերենի ազգային կորպուս) տվյալների' Հայկական սովե­
տական հանրագիտարանում հա յա հա վա ք բառը չի գործածվել, իսկ հայահավաքում-ը'
ընդամենը մեկ անգամ: Այսպես, 1925-27 թթ. Թեհրանում լույս տեսած «Գաղափար»
թերթի մասին հոդվածում գրված է. «Ձգտեէ է սփյուռքը կապել մայր հա յրենիքին, ջա -
տագովեէ հա յա հա վա քմա ն գա ղա փ ա րը ա ջա կցելով Սովետական Հա յա ստ ա նի կա ռա ­
վա րությա ն միջոցա ռումներին» (ՀՍՀ, հ. 2, Երեւան, 1976, էջ 665):
20 Վ . Բայբուրդյան, Իրանի հայ համայնքը. արդի հիմնախնդիրներ, Երեւան, 2013, էջ 7:
44 ԴԱՎԻԹ ԳՑՈԻՐՋԻՆՑԱՆ 2016 Բ.

ա ռ ո ւ մ ո վ տ ա ր բ ե ր ո ւ թ յո ւ ն ը բ ա յ ա ն ո ւ ն գ ո յա կ ա ն ն ե ր կ ե ր տ ո ղ - ո ւ մ վ ե ր ջ ա ­
ծ ա ն ց ն է , ո ր ն ա վ ե լ ի ց ա յ տ ո ւ ն է ա ր տ ա հ ա յտ ո ւ մ գ ո ր ծ ո ղ ո ւ թ յ ա ն , ը ն թ ա ց ա յ -
ն ո ւ թ յա ն գ ա ղ ա փ ա ր ը '
Բ ա ռ ի ձ ե ւ ա վ ո ր ո ւ մ ը կ ա պ վ ո ւ մ է հ ե տ ե ղ ե ռ ն յա ն շ ր ջ ա ն ի ն 1 9 2 0 -ա կ ա ն
թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի ն ' Ը ս տ մ ե ր ո ւ ն ե ց ա ծ բ ն ա գ ր ա յ ի ն վ կ ա յո ւ մ ն ե ր ի նա խ շրջա ­
ն ա ռ ո ւ թ յ ա ն մ ե ջ է մ տ ե լ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւմ - ը ' Վ ա ղ գ ո ր ծ ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ց դ ի ­
տ ա րկենք ա յս մ եկը , որտ եղ կա ը ն դ ա մ ե ն ը երեք ն ա խ ա դ ա ս ո ւ թ յո ւ ն եւ
բ ա ռ ի ն ո ւ յ ն ք ա ն գ ո ր ծ ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն . « Հ ա յա հ ա ւ ա ք ո ւ մ ը հ ա յ ա զ գ ա յի ն ք ա ղ ա ք ա ­
կ ա ն ո ւթ ե ա ն ա ռ ա ջ ի ն խ ն դ ի ր ն է: Ա ռ ա ն ց հ ա յա հ ա ւա ք մ ա ն չ կ ա յ ոչ մ շա կ ո ւթ ա յի ն եւ
տ ն տ ե ս ա կ ա ն ո ւժեր ի , ոչ էլ հ ա յկ ա կ ա ն ո ւժ ե ր ի կ ե ն դ ր ո ն ա ց ո ւմ : Մ ի զ գ ա լ ի չ ա փ ո վ
հ ա յա հ ա ւա ք ո ւմ ը հ ն ա ր ա ւո ր է ա ն գ ա մ ն ե ր կ ա յ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ » 22'
Հ ա յա հ ա վ ա ք ( հ ա յ+ հ ա վ ա ք /ե լ/) բ ա ռ ը « գ ո յա կ ա ն + հ ո դ ա կ ա պ + բ ա յա ր ­
մ ա տ » բա ռ ա կ ա զ մ ա կ ա ն կա ղա պ ա րի ի ր ա ց ո ւմ է ' Կ ա զմվել է ա ր դ ե ն գ ո յո ւ ­
թ յ ո ւ ն ո ւ ն ե ց ո ղ հ ա յե ր ե ն ա յլ բ ա ռ ե ր ի հ ա մ ա բ ա ն ո ւ թ յա մ բ , ն մ ա ն ա կ ո ւ թ յա ն
օրենքի հիմա ն վրա ' Ն ա խ օ ր ի ն ա կ ն ե ր կ ա ն Ե. դ ա ր ի ց ս կ ս ա ծ . հ ի ն հ ա յե ­
ր ե ն ո ւ մ հ ա ւա ք վ ե ր ջ ն ա բ ա ղ ա դ ր ի չ ո վ կ ա զ մ վ ե լ ե ն բ ա ռ ա կ ա զ մ ա կ ա ն տ ա ր ­
բ ե ր ե ն թ ա կ ա ղ ա պ ա ր ն ե ր ն ե ր կ ա յա ց ն ո ղ ա յս պ ի ս ի բ ա ռ ե ր դ ժ ո ւա ր ա հ ա ւա ք ,
բ ա զ մ ա հ ա ւ ա ք , ծ ա ղ կ ա հ ա ւա ք , զ ա ն ա զ ա ն ա հ ա ւա ք 22' Դ ր ա ն ց ի ց ո չ մ ե կ ի ա ռ ա ջ ի ն
բ ա ղ ա դ ր ի չ ն ա ն ձ ն ա ն ի շ կ ա մ հ ա վ ա ք ա կ ա ն գ ո յա կ ա ն չ է ( ի ն չ պ ե ս հ ա յա հ ա -
վ ա ք -ի դ ե պ ք ո ւ մ է ) '
Հ ա յե ր ե ն ի զ ա ր գ ա ց մ ա ն ն ո ր ե ւ ն ո ր ա գ ո ւ յ ն շ ր ջ ա ն ո ւ մ ե ն կ ա զ մ վ ե լ զ ո ­
րա հա վա ք, զինա հա վա ք, բա նա հա վա ք, գրա հա վա ք, քա րա հ ա վ ա ք, մրգա հա վա ք,
լր ա հ ա վ ա ք , բ ե ր ք ա հ ա վ ա ք , մ ա ն կ ա հ ա վ ա ք , ա զ գ ա հ ա վ ա ք , ո ր բ ա հ ա վ ա ք , մ ա ր դ ա -
հա վա ք, ջրա հա վա ք, հողա հա վա ք, փ ա ստ ա հա վա ք, բա ռա հա վա ք, բա ռա րա նա -
հ ա վ ա ք ե ւ ն մ ա ն ո ւ ր ի շ բ ա ռ ե ր (մ ի ք ա ն ի ս ը բ ա ռ ա ր ա ն ա յի ն գ ր ա ն ց ո ւ մ չ ո ւ -
ն ե ն ) ' Հ ա յա հ ա վ ա ք - ը ս ր ա ն ց ի ց մ ե կ ն է , ա շ խ ա ր հ ա բ ա ր յա ն կ ա զ մ ո ւ թ յ ո ւ ն '
Ո ւ շ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն դ ա ր ձ ն ե ն ք , ո ր թ վ ա ր կ վ ա ծ կ ա զ մ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ գ ո յա ­
կ ա ն ա ռ ա ջ ի ն բ ա ղ ա դ ր ի չ ն ե ր ը հ ի մ ն ա կ ա ն ո ւ մ ի ր ա ն ի շ ե ն ' Ի մ ա ս տ ա յի ն - բ ա ­
ռ ա կ ա զ մ ա կ ա ն տ ե ս ա ն կ յո ւ ն ի ց մ ե զ հ ե տ ա ք ր ք ր ո ղ բ ա ռ ա յի ն մ ի ա վ ո ր ը հ ա ­
մ ե մ ա տ ե լ ի է ո ր բ ա հ ա վ ա ք , մ ա ր դ ա հ ա վ ա ք , ա զ գ ա հ ա վ ա ք 23 բ ա ռ ե ր ի ն ' Ա յս վ ե ր -

21Արտ. Աբեղեան, Հայաստան եւ արտաքին հարեւաններ (Ազգային քաղաքականութեան

խնդիրներ), «Հայրենիք» ամսագիր, հ. 2, դեկտեմբեր, 1929:
22 Գ.Աւետիքեան, Խ.Սիւրմէլեան, Մ.Աւգերեան, Ն Բ Հ, հ. Ա-Բ, Վենետիկ, 1836-1837:
Հր. Աճաոյան, Հայերեն արմատական բառարան, հ. 3, Երեւան, 1977, էջ 71:
23 Հետաքրքրական է հա յա հա վա ք բառին համարժեք հա յ ա զգա հա վա ք բառակապակցու­
թյունը, որ 1947 թ. ապրիլի վերջերին Նյու Յորքում բացված Հայկական համաշխարհա­
յին կոնգրեսին հղած ողջույնի խոսքում գործածել է Ամենայն Հայոց Գեւորգ Զ. Կաթողի­
կոսը. «Հոգեզմա յէ է սփյուռքի պ ա տ մա կա ն հա յրենա դա րձը, հոգեզմա յչ հարությունն է
2016 Բ. ՀԱՑԱՀԱՎԱՔ(ՈԻՄ) 45

ջ ի ն ի հ ե տ ա ղ ե ր ս ե լո վ հա յ բ ա ղ ա դ ր ի չ ը կ ա ր ե լի է մ ե կ ն ա բ ա ն ե լ ն ա ե ւ ի բ ր ե ւ
հ ա յո ւթ յո ւն , ա յ ս ի ն ք ն « հ ա յե ր ի ն կ ա մ հ ա յ ո ւ թ յ ա ն ը հ ա վ ա ք ո ղ մ ի ա վ ո ր ո ղ»'
Հ ա վ ա ք վ ե ր ջ ն ա բ ա ղ ա դ ր ի չ ո վ բ ա ռ ե ր ն ա ռ հ ա ս ա ր ա կ կ ա ՛մ ա ծ ա կ ա ն ն ե ր
ե ն (փ ա ս տ ա հ ա վ ա ք ), կ ա ՛մ գ ո յա կ ա ն ն ե ր (զ ո ր ա հ ա վ ա ք , բ ե ր ք ա հ ա վ ա ք , բ ա ն ա ­
հա վա ք) ե ւ կ ա մ թ ե ա ծա կա ն, թ ե գ ո յա կ ա ն մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ (ջ ր ա հ ա վ ա ք ),
ա յս ի ն ք ն ձ ե ւ ա բ ա ն ո ր ե ն ե ր կ ա ր ժ ե ք ե ն ' Հ ա յա հ ա վ ա ք - ը ե ր կ ա ր ժ ե ք է 24'
Ա ծ ա կ ա ն ի ա ր ժ ե ք ո վ բ ա ռ ը ն շ ա ն ա կ ո ւ մ է « հ ա յե ր ի ն կ ա մ հ ա յո ւ թ յա ն ը
հա վա քող ի մի բերող մ ի ա վ ո ր ո ղ » ո ւ ս տ ա ն ո ւ մ գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յո ւն , հ ա մ ա ­
կ ա ր գ , ա ռ ա ք ե լո ւթ յո ւն , դ ե ր , ծ ր ա գ ր ե ր , հ ա մ ա ժ ո ղ ո վ /խ ո ր հ ր դ ա ժ ո ղ ո վ ե ւ մ ի շ ա ր ք
ա յլ լ ր ա ց յ ա լ ն ե ր ' Օ րինա կ «Շ ո ւ ր ջ ե ր ե ք դ ա ր Կ ի լի կ ի ա յի Հ ա յո ց պ ե տ ո ւթ յա ն
հ ա ր կ ի ն ե ր ք ո հ ա ն գ ր վ ա ն ա ծ կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ա ր ա ն ն ի ր հ ա յա հ ա վ ա ք դ ե ր ը կ ր կ ի ն շ ա ­
ր ո ւն ա կ ո ւմ է Մ ա յր Հ ա յր ե ն ի ք ո ւ մ * ս ր բ ա զ ա ն Ա ր ա ր ա տ ի ս պ ի տ ա կ ա փ ա ռ հ ա յա ց ք ի
ն ե ր ք ո , լո ւս ա վ ո ր չա պ ս ա կ Ս. Է ջ մ ի ա ծ ն ո ւմ » 25:
Բ ա ռ ի ի մ ա ս տ ա յի ն կ ա ռ ո ւ ց վ ա ծ ք ո ւ մ կ ա ր ե լի է ն շ ե լ ն ա ե ւ « հ ա յե ր ի ն
կա մ հա յո ւ թ յա ն ը հա մա խ մբող» իմ ա ստ ա յի ն բ ա ղ ա դ ր ի չը ' Հմմտ . «Հ Հ
ս փ յո ւռ ք ի ն ա խ ա ր ա ր ո ւ թ յա ն բ ո լ ո ր ծ ր ա գ ր ե ր ն էլ կ յա ն ք ի ե ն կ ո չվ ո ւմ եւ մ ի շտ ո ւն ե ն
հ ա յա հ ա վ ա ք , հ ա յա պ ա հ պ ա ն ա ռ ա ք ե լո ւ թ յո ւ ն » 26'
Գ ո յա կ ա ն ի ա ր ժ ե ք ո վ ն շ ա ն ա կ ո ւ մ է « հ ա յ ե ր ի ն կ ա մ հ ա յ ո ւ թ յ ա ն ը հ ա ­
վ ա ք ե լը ի մ ի բ ե ր ե լը մ ի ա վ ո ր ե լ ը . հ ա յ ա հ ա վ ա ք ո ւ մ » ' Օ ր ի ն ա կ « - Հ ա ր յո ւ ր ա ­
պ ե տ , ճ ի ՞շտ է, ո ր հ ա յա հ ա վ ա ք է ս կ ս վ ե լ,- հ ա ր ց ր ե ց Ջ ո ն ի ն » 27'
Ժ ա մ ա ն ա կ ի ը ն թ ա ց ք ո ւ մ , ի ն չ պ ե ս ց ո ւ յ ց ե ն տ ա լի ս լ ե զ վ ա կ ա ն փ ա ս տ ե ­
ր ը , հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք բ ա ռ ե ր ի ց ա ռ ա վ ե լ գ ո ր ծ ա ծ ա կ ա ն դ ա ր ­
ձա վ երկրորդը'

հա յ տ ա րա գրությա ն, խ ոշորա գույն կռվա նը հա յ ա զգա հա վա քի եւ հա րա հոս աղբյուրը

հա յ ժողովրդի հոգեւոր միա ձոզմա ն եւ հա յ հա յրենիքի, հա յրենա կա ն պ ետ ությա ն հզո­
ր ա ցմ ա ն» (տես Հ . Ու. Մելիքսեթյան, նշվ. աշխ., էջ 344):
24 Ուշագրավ է այս խոսքաշարը, որտեղ կից պարբերություններում հա յա հա վա ք-ը հան­
դես է եկել նախ գոյականի, ապա' ածականի նշանակությամբ. «Ե րզնկա յի գրավումից
ա նմիջա պ ես հետ ո հա յա հա վա քի ա ռաքեբությամբ Երզնկա հա ստ ա տ վեց ա զգա յին-
ա զա տ ա գրա կա ն հա յտ նի գործիչ Ս եբա ստա ցի Մուրադը: Մասնավորապես, հա յա ­
հա վա ք որոնող խ մբի կին ա նդա մները մանր կտ որեղեն վա ճա ռողների դիմակի տակ
մ տ նում էին թուրքերի տները, զրույցի մտնում, կա շա ռում էին թուրք կա նանց, ի մ ա ն ո ւմ
հա րեմների մեջ պահվող հա յերի տ եղերը եւ Լուր տ ա փ ս Մուրադին, որն այնուհետեւ իր
խ մ բով մ տ նում էր ա յդ տ ները ու ա զա տ ա գրում ա յնտ եղ պահվող հա յ կա նա նց ու երե­
խ ա ն ե ր ի ն »: (Ռ. Թ ա թոյա ն, Հայոց ցեղասպանության վերապրածների եւ փախստա­
կանների համար օգնության կազմակերպումը Երզնկայում քաղաքի ռուսական վե­
րահսկողության տակ գտնվելու շրջանում (1916 թ. հուլիս-1917 թ. վերջ), էջ 1:
25 Արարատյան Հայրապետական թեմի պատմություն. www.qahana.am/am/history:
26 www.old1.hayernaysor.am/1312273835:
27 Բ. Վերդյան, Ծաղիկներս մնացին հեռվում, Երեւան, 1990, էջ 212 (առաջին հրատ.' 1969):
46 ԴԱՎԻԹ ԳՑՈԻՐՋԻՆՑԱՆ 2016 Բ.

Հ ա յա հ ա վ ա ք ի ( հ ա յա հ ա վ ա ք մ ա ս ) ը Ա կ ա թ ւ մ Ա ե ր ը . « Հ ա յա հ ա վ ա ք (ո ւ մ )»
Հ ա ս կ ա ց ո ւ թ յո ւ ն ը որոշ դ ե պ ք ե ր ո ւմ , պ ա տ մա կա ն որոշա կի ժա մա նա -
կ ա չր ^ ա ն ի վ ե ր ա բ ե ր ե լո վ , ս ե ր տ ո ր ե ն ա ռ ն չ վ ո ւ մ է ո ր բա հ ա վ ա ք հ ա ս կ ա ց ո ւ ­
թ յ ա ն ը , հ ա ճ ա խ ա յ դ բ ա ռ ե ր ը մ ի ա ս ի ն ե ն գ ո ր ծ ա ծ վ ո ւ մ : Ա յս պ ե ս , օ ր ի ն ա կ
« Ց ե ղ ա ս պ ա ն թ ո ւր ք ի ճ ի ր ա ն ն ե ր է ն ճ ո ղ ո պ ր ա ծ ա շ խ ա ր հ ա ց ր ի ւ հ ա յե ր լծ ո ւե ց ա ն որ -
բ ա հ ա ւա ք ի , հ ա յա հ ա ւա ք ի կ ա զ մ ա կ ե ր պ չա կ ա ն հ ս կ ա յա կ ա ն ա շ խ ա տ ա ն ք ի ն հ ա ­
մ ա խ մ բ ե լո վ ո ր բ ե ր ը , խ ն ա մ ե լո վ ու դ ա ր մ ա ն ե լո վ հ ի ւա ն դ ն ե ր ը , ծ ե ր ե ր ն ու ա ն կ ա ր ­
ն ե ր ը » 28:
Հետ ա քրքրա կա ն է, որ մի շա րք հ ա մ ա տ ե ք ս տ ե ր ո ւմ հ ա յա հ ա վ ա ք -ը
հ ա ս կ ա ց վ ո ւմ է հ ա յ ա զ գ ի ն պ ա տ կ ա ն ո ղ կ ա ն ա ն ց ե ւ ե ր ե խ ա ն ե ր ի ն (ո ր բ ե ­
րի ն հ ա վ ա ք ե լ ը ե ւ հ ա յ ո ւ թ յ ա ն ը վ ե ր ա դ ա ր ձ ն ե լ ը : Սա հ ա յա հ ա վ ա ք բ ա ռ ի
ի մ ա ս տ ա յի ն ը ն դ գ ր կ մ ա ն մ ե ջ ո ւ շ ա գ ր ա վ մ ի դ ր ս ե ւ ո ր ո ւ մ է , ը ն դ հ ա ն ո ւ ր ի ե ւ
մ ա ս ն ա վ ո ր ի հ ա ր ա բ ե ր ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր կ ա յա ց ն ո ղ ի ր ո ղ ո ւ թ յ ո ւ ն : Ե թ ե բ ա ռ ի
ի մ ա ս տ ն ա յս է « հ ա յե ր ի ն հ ա վ ա ք ո ղ ի մի բերող մ ի ա վ ո ր ո ղ » , ե ւ « հ ա յա -
հ ա վ ա ք ո ւ մ » , ա պ ա տ վ յա լ դ ե պ ք ո ւ մ հ ա յե ր ա ս ե լ ո վ ը մ բ ռ ն վ ո ւ մ ե ն ս ե ռ ա ­
յ ի ն ե ւ տ ա ր ի ք ա յի ն հ ե տ ե ւ յա լ խ մ բ ե ր ը կ ա ն ա յ ք ե ւ ե ր ե խ ա ն ե ր ( ը ն կ ե ր ա յի ն
ա ռ ո ւ մ ո վ ' ո ր բ ե ր ):
191 6 -1 7 թ թ . Ա ր ե ւ մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ բ ա ր ե ս ի ր ա կ ա ն կ ա զ մ ա կ ե ր ­
պ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ա ռջեւ ծա ռա ցա ծ խ նդիրների մա սին ա յս խ ոսքա շա րը
հ ս տ ա կ ո ր ե ն ն ե ր կ ա յա ց ն ո ւ մ է հ ա յա հ ա վ ա ք բ ա ռ ի ի մ ա ս տ ա յի ն մ ի դ ր ս ե ւ ո -
ր ո ւ մ ը . « ...կ ա զ մ ա կ ե ր պ ե լ հ ա յա հ ա վ ա ք ' ո ր ո ն ե լ եւ ա զ ա տ ա գ ր ե լ թ ո ւ ր ք ա կ ա ն հ ա -
ր ե մ ն ե ր ո ւմ ո ւ ք ր դ ե ր ի մ ո տ պ ա հ վ ո ղ ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւթ յո ւն ը վ ե ր ա պ ր ա ծ հ ա յ կ ա ն ա ն ց
ու ո ր բ ե ր ի ն ...» 29:
Ե ւ ս մ ե կ օ ր ի ն ա կ : Հ ա յտ ն ի է , ո ր դ ա ն ի ա ց ի մ ի ս ի ո ն ե ր օ ր ի ո ր դ Ք ա ր ե ն
Ե փ փ ե ն 1 9 2 1 թ . ն շ ա ն ա կ վ ո ւ մ է թ ո ւ ր ք ե ր ի , ք ր դ ե ր ի ե ւ ա յլո ց ա ռ ե ւ ա ն գ ա ծ
հ ա յ կ ա ն ա ն ց ե ւ ո ր բ ե ր ի ն ա զ ա տ ե լո ւ ն պ ա տ ա կ ո վ Ա զ գ ե ր ի լ ի գ ա յի ս տ ե ղ ծ ա ծ
հ ա ն ձ ն ա խ մ բ ի լի ա զ ո ր -կ ո մ ի ս ա ր : Հ ե տ ե ւ յա լ խ ո ս ք ա շ ա ր ո ւ մ հստ ա կ սա հ­
մ ա ն վ ա ծ է , թ ե « հ ա յ ա հ ա վ ա ք » ա ս ե լո վ ի ն չ է հ ա ս կ ա ց վ ո ւ մ . « Հ ա յա հ ա վ ա ք
գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յո ւն ը կ ո չվ ո ւ մ էր «Փ ր կ ո ւ թ յա ն ա ռ ա ք ե լո ւթ յո ւն » կ ա մ «Ա զ ա տ ա ր ա ր
ա ռ ա ք ե լո ւթ յո ւն » , ի ս կ պ ա շ տ ո ն ա պ ե ս « Մ ե ր ձ ա վ ո ր Ա ր ե ւե լք ո ւմ Ա զ գ ե ր ի լ ի գ ա յի կ ա ­
ն ա ն ց եւ մ ա ն ո ւկ ն ե ր ի պ ա շ տ պ ա ն ո ւթ յա ն գ ո ր ծ » 30:

28 www.diarioarmenia.org.ar/lugares:
29 Ռ. Թ ա թոյա ն, եույե տեղում:
30 www.genocide-museum.am/arm/23.05.2015-100photos.php: Այստեղ արժե հատուկ եշել, որ
Ք. Եփփեե հավատում էր, որ Հայ Եկեղեցին կարեւոր դեր ուեի այլազգիեերի հետ ապ­
րած եւ վարքուբարքով, ըմբռեումեերով ու կրոեակաե հավատալիքեերով արմատեե-
րից հեռացած (աեգամ օտարացած) հայ երի մեջ աեցյ ալի հիշատակե արթեացեելու եւ
2016 Բ. ՀԱՅԱՀԱՎԱՔ(ՈԻՄ) 47

Հետ ա քրքրա կա ն է , ո ր հ ա յե ր ե ն ո ւ մ ս տ ե ղ ծ վ ե լ է որբա հա վա ք բ ա ռ ը ,

ի ս կ գ ե ր ե վ ա ր վ ա ծ հ ա յո ւ հ ի ն ե ր ի ա ռ ն չ ո ւ թ յ ա մ բ հ ա տ ո ւկ բ ա ռ չի ստ եղծ-
վ ե լ ' Թ ե ի ն չ ո ւ , կ ա ր ե լի է մ ի ա յ ն ե ն թ ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ա ն ե լ . ա ) լ ե զ վ ա կ ա ն .
կ ա ր ե ւո ր հա նգա մա նք է բա ռա կա զմա կա ն հիմքի բ ա ղ ա դ ր ե լի ո ւ թ յո ւ ն ը
(ո ր բ - ի բ ա ռ ա կ ա զ մ ա կ ա ն ա ր ժ ե ք ը ց ա ծ ր չ է , հ մ մ տ . ո ր բ ա խ ն ա մ , ո ր բ ա ն ա լ, ո ր ­
բ ա ն ո ց , ո ր բո ւկ , ո ր բո ւհ ի , ո ր բ ո ւթ յո ւն ), բ ) ո չ լ ե զ վ ա կ ա ն . ա զ գ ի ա պ ա գ ա յի հ ա ­
մա ր փ ր կ վ ա ծ հ ա յ մ ա ն ո ւկ ն ե ր ի դ ե ր ի ա ռ ա վ ե լ կ ա ր ե ւո ր ո ւմ ը '
Հ ա յա հ ա վ ա ք ( ո ւ մ ) ը հ ա ճ ա խ ո ւ ղ ղ ա կ ի ո ր ե ն կ ա պ վ ո ւ մ է « հ ա յ ր ե ն ա դ ա ր ­
ձ ո ւ թ յո ւ ն » հ ա սկա ց ո ւ թ յա ն ը (ո մ ա ն ք ա յս հ ա ս կ ա ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը երբեմն
ն ո ւ յ ն ա ց ն ո ւ մ ե ն , ո ր ճ ի շ տ չ է ) ' Հ ա յ ր ե ն ա դ ա ր ձ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք ը ,
իբրեւ հ ա ս կ ա ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , բ ո վ ա ն դ ա կ ա յի ն տ ա րբեր ը ն դ գ ր կ ո ւմ ն ե ր ո ւ­
ն ե ն , մ տ ա յի ն տ ա ր բ ե ր զ ո ւ գ ո ր դ ո ւ մ ն ե ր ե ն ա ռ ա ջ ա ց ն ո ւ մ ե ւ ա յ լ ն ' Բ ա յց ո ր
ն ր ա ն ք ս ե ր տ ո ր ե ն ա ռ ն չ վ ո ւ մ ե ն , ե ւ հ ա յ ր ե ն ա դ ա ր ձ ո ւ թ յ ո ւ ն ը հ ա յա հ ա վ ա ք ի
մ ի դ ր ս ե ւ ո ր ո ւ մ է , վ կ ա յո ւ մ ե ն ն ա ե ւ բ ն ա գ ր ա յի ն օ ր ի ն ա կ ն ե ր ը «Պ ա տ մ ա ­
կ ա ն ա յս ժ ա մ ա ն ա կ ա հ ա տ վ ա ծ ո ւմ ա յդ խ ն դ ի ր ն ե ր ի ց ե ն Հ ա յա ս տ ա ն ի պ ե տ ո ւթ յա ն
կ ա յա ց ո ւմ ն ու ա մ ր ա պ ն դ ո ւմ ը , հ ա յր ե ն ա դ ա ր ձ ո ւթ յո ւն ը ( « հ ա յա հ ա վ ա ք ը » ), « Դ ա ր ձ
դ ե պ ի Հ ա յր ե ն ի ք » , « Հ ա յա հ ա վ ա ք Ց ե ղ ի բ ն օ ր ր ա ն ո ւ մ » կ ա ր գ ա խ ո ս ն ե ր ը պ ի տ ի ա մ ­
ր ա գ ր վ ե ն ի բ ր ե ւ ս փ յո ւռ ք ա հ ա յո ւթ յա ն գ ո յո ւթ յա ն ն պ ա տ ա կ ն ե ր » ( Մ . Լ ա լ ա յա ն ) 31'
Բ ա ռ ա ր ա ն ա յի ն մ շ ա կ ո ւ մ ը . Հ ա յա հ ա վ ա ք /հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ բ ա ռ ե ր ը բ ա ռ ա ­
ր ա ն ա յի ն մշա կմա ն հ ա ր ո ւս տ պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն չո ւն ե ն ' Ա շ խ ա ր հ ա բ ա ր յա ն
կ ա զ մ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ե ն , ո ւ ս տ ի բ ա ց ա կ ա յ ո ւ մ ե ն հ ա յե ր ե ն ի զ ա ր գ ա ց մ ա ն ն ա ­
խ որդ շրջա նների բա ռա պ ա շա րն ա մփ ոփ ող բա ռ ա ր ա ն ն ե ր ի ց' Չ կա ն նա եւ
Ս. Գ ա բ ա մ ա ճ յա ն ի բ ա ռ ա ր ա ն ո ւ մ 32, ք ա ն ի ո ր , ի ն չ պ ե ս ա ս ա ց ի ն ք , բ ա ռ ե ր ի
ս տ ե ղ ծ մ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ը հ ե տ ե ղ ե ռ ն յա ն շ ր ջ ա ն ն է '
Ա կ ն կ ա լ ե լ ի է ր հ ա յա հ ա վ ա ք /հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ -ը տ ե ս ն ե լ Ս տ . Մ ա լ խ ա ս յա ն -
ց ի բ ա ռ ա ր ա ն ո ւ մ 33, ս ա կ ա յն կ ո թ ո ղ ա յի ն ա յ դ ա շ խ ա տ ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց ս ր ա ն ք բ ա ­
ց ա կ ա յ ո ւ մ ե ն ' Զ ա ր մ ա ն ա լ ի է , ո ր ա յս բ ա ռ ե ր ը չ ե ն ը ն դ գ ր կ վ ե լ ա ր ե ւ մ տ ա -
հ ա յե ր ե ն ի բ ա ռ ա ր ա ն ն ե ր ո ւ մ 34, ո ր ո ն ք լ ո ւ յ ս ե ն տ ե ս ե լ շ ա տ ա վ ե լ ի ո ւ շ , ե ր բ
բա ռերն ա ր դ ե ն հ ա ն ր ա ծ ա ն ո թ է ի ն ' Ա յդ բ ա ց ա կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը կա րող ե ն ք
բ ա ց ա տ ր ե լ մ ա ս ա մ բ ն ա ե ւ Մ ա լ խ ա ս յա ն ց ի բ ա ռ ա ր ա ն ի ա զ դ ե ց ո ւ թ յ ա մ բ '

նրանց հայ ինքնությանը վերադարձնելու գործում:

31 «Ազգ», 23.12.2006:
32 Ս. Գաբամաճեան, Նոր բառագիրք հայերէն լեզուի, Կ.Պոլիս, 1910:
33 Ստ. Մալխասեանց, Հայերէն բացատրական բառարան, Երեւան, 1944-45:
34 Պետրոս վրդ. ճիզմէճեա ն, Հայերէն աշխարհաբար լեզուի լիակատար բառարան, Հա-
լեպ, 1957: Արտ. Տէր Խաչատուրեան, Հ . Գանգրունի, Փ. Կ. Տօնիկեան, Հայոց լեզուի
նոր բառարան, Բեյրութ, 1968: Գնել արք. ճերեճեան, Փարամազ Կ. Տօնիկեան, Հա­
յոց լեզուի նոր բառարան, հ. 1, Բեյրութ, 1992:
48 ԴԱՎԻԹ ԳՑՈԻՐՋԻՆՑԱՆ 2016 Բ.

Հ ա յա հ ա վ ա ք ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւմ բ ա ռ ե ր ն ա ռ ա ջ ի ն ա ն գ ա մ բ ա ռ ա ր ա ն ա ­
յ ի ն գ ր ա ն ց ո ւ մ ե ն ս տ ա ց ե լ ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց հ ա յե ր ե ն ի ա կ ա դ ե մ ի ա կ ա ն բ ա ­
ց ա տ ր ա կ ա ն բ ա ռ ա ր ա ն ո ւ մ : Հ ա յա հ ա վ ա ք - ն ա յս պ ի ս ի բ ա ց ա տ ր ո ւ թ յ ա մ բ «1.
ա ծ . Հ ա յե ր ի ն հ ա վ ա ք ո ղ ի մի բերող մ ի ա վ ո ր ո ղ , 2 . գ . Հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ » ,
ի ս կ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւմ - ն ա յս պ ի ս ի « գ . Հ ա յե ր ի ն հ ա վ ա ք ե լ ը մի տ եղ ժողովե-
լ ը » 35' Ի դ ե պ , ե ր կ ո ւ բ ա ռ ի դ ե պ ք ո ւ մ է լ բ ն ա գ ր ա յ ի ն օ ր ի ն ա կ ն ե ր չ ե ն բ ե ր ­
վ ո ւ մ , որ թ ե ր ո ւ թ յո ւ ն է ե ւ ն ա հ ա ն ջ ա յդ բ ա ռ ա ր ա ն ի ո ր դ ե գ ր ա ծ ս կ զ բ ո ւ ն -

ք ից '
Ա յ ն ո ւ հ ե տ ե ւ ա յ դ բ ա ռ ե ր ը տ ե ս ն ո ւ մ ե ն ք Է դ . Ա ղ ա յա ն ի բ ա ռ ա ր ա ն ո ւ մ
գ ր ե թ ե ն ո ւ յն ն ե ր կ ա յա ց մ ա մ բ ' Տ ա ր բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն կ ա մ ի ա յ ն հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ
բ ա ռ ի բ ա ց ա տ ր ո ւ թ յա ն մ ե ջ « Հ ա յե ր ի ն հ ա վ ա ք ե լը մ ի տ ե ղ մ ի ա վ ո ր ե լ ը .»36'
Հ ա յա հ ա վ ա ք /հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ -ը չ ե ն ք գ տ ն ո ւ մ հ ա յե ր ե ն ի հ ո մ ա ն ի շ ն ե ր ի
բ ա ռ ա ր ա ն ն ե ր ո ւ մ 37, չ ն ա յ ա ծ ո ր ո ւ ն ե ն ա զ գ ա հ ա վ ա ք /ա զ գ ա հ ա վ ա ք ո ւ մ հ ա յտ ն ի
հոմա նիշները'
Հ ե տ ա ք ր ք ր ա կ ա ն պ ա տ կ ե ր ե ն ք ն կ ա տ ո ւ մ Ա . Ս ո ւ ք ի ա ս յա ն ի զ ո ւ յ գ բ ա -
ռ ա ր ա ն ն ե ր ո ւ մ ' Ա ռ ա ջ ի ն բ ա ռ ա ր ա ն ո ւ մ փ ո խ ա դ ա ր ձ հ ղ ո ւ մ ն ե ր ո վ կ ա ն ա զ-
գ ա հ ա վ ա ք -ժ ո ղ ո վ ր դ ա հ ա վ ա ք հ ո մ ա ն ի շ ն ե ր ը ը38' Ե ր կ ր ո ր դ բ ա ռ ա ր ա ն ո ւ մ բ ա ց ա ­
կ ա յ ո ւ մ է ա զ գ ա հ ա վ ա ք -ը . ս ա վ ր ի պ մ ա ն հ ե տ ե ւ ա ն ք է , ք ա ն ի ո ր ժ ո ղ ո վ ր դ ա -
հ ա վ ա ք - ի ց հ ղ ո ւ մ է ա ր վ ո ւ մ ա զ գ ա հ ա վ ա ք -ի ն 39' Հ ո մ ա ն ի շ ն ե ր ի բ ա ց ա տ ր ա կ ա ն
բա ռ ա ր ա ն ը լո ւ յս է տ ե ս ե լ ա յն ժ ա մ ա ն ա կ ( 2 0 0 3 - ի ն ) , ե ր բ հ ա յա հ ա վ ա ք -ն
ա ր դ ե ն ը ն դ գ ր կ վ ա ծ է ր ա կ ա դ ե մ ի ա կ ա ն ե ւ Ա ղ ա յա ն ի բ ա ց ա տ ր ա կ ա ն բ ա ռ ա ­
ր ա ն ն ե ր ո ւ մ , ս ա կ ա յն հ ա յա հ ա վ ա ք -ը կ ր կ ի ն չ ի ն ե ր մ ո ւ ծ վ ե լ բ ա ռ ա ց ա ն կ ' Ա յս
բ ա ռ ի հ ա ր ց ո ւմ փ ա ստ ո ր են պ ա հ պ ա նվ ե լ է 1 9 6 7 -ի բ ա ռ ա ր ա ն ի վ ի ճա կ ը (դ ե ռ
մ ի բ ա ն է լ վ ա տ ա ց ե լ է . բ ա ռ ա ց ա ն կ ի ց « թ ռ ե լ է » հ ո մ ա ն ի շ ա զ գ ա հ ա վ ա ք - ը )'
Մ յ ո ւ ս կ ո ղ մ ի ց է լ , ս ա կ ա յն , փ ա ս տ ե ն ք , ո ր տ ա ր բ ե ր ա կ ն ե ր ի ց մ ի ա յ ն հ ա -
յա հ ա վ ա ք - ը ն ե ր մ ո ւ ծ վ ե լ է ն ո ւ յ ն բ ա ռ ա ր ա ն ա գ ր ի հ ա մ ա հ ե ղ ի ն ա կ ո ւ թ յա մ բ
լ ո ւ յ ս ը ն ծ ա յ վ ա ծ ա յլ տ ե ս ա կ ի մ ի բ ա ռ ա ր ա ն 40, թ ե պ ե տ բ ա ռ ի գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն

35 Հր. Աճաոյանի անվան լեզվի ինստիտուտ, Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրա­

կան բառարան, հ. 3, Երևան, 1974, էջ 281:
36 Է. Բ. Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Երեւան, 1976, էջ 810:
37 Յ. Թ . Գայայեան, Բառարան գանձարան հայ երէն լեզուի, Կահիրե, 1938. Ա. Մ. Սու­
քիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարան, Երեւան, 1967, նաեւ Ա. Մ. Սուքիաս-
յան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան, Երեւան, 2003:
38 Ա. Մ. Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարան, էջ 16, 232:
39 Ա. Մ. Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան, էջ 360:
40Ա. Մ. Սուքիասյան, Ք . Ա. Սուքիասյան, Արդի հայերենի ուղղագրական-ձեւակազմական
բառարան, Երեւան, 2002, էջ 191:
2016 Բ. ՀԱՅԱՀԱՎԱՔ(ՈՒՄ) 49

ո ւ ս ե ռ ա կ ա ն ի կ ա զ մ ո ւ թ յո ւ ն ը մ ե ր կ ա ր ծ ի ք ո վ դ ժ վ ա ր ո ւ թ յո ւ ն չ ե ն ն ե ր կ ա -
յա ց ն ո ւ մ :
Հ ա յա հ ա վ ա ք բ ա ռ ը դ ի պ վ ա ծ ա յի ն մ ի հ ա կ ա ն ի շ ո ւ ն ի հ ա յա ց ր ո ւմ : Մ ե ն ք
ա րձա նա գրել ե ն ք բա ռի մ ի ա յն մ ե կ գ ո ր ծ ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն . « Եւ ի ն չ կ ա ր ի ք կա
բ ա ր ձ ր ա գ ո չ խ ո ս ե լ հ ա յա հ ա վ ա ք ի մ ա ս ի ն , ե ր բ հ ա յա ց ր ո ւմ ը կ ա ն խ ե խ ա ն հ ն ա ր է» 41:
Հ ե տ ե ւ ա բ ա ր զ ա ր մ ա ն ա լ ի չ է , ո ր հ ա յա հ ա վ ա ք - հ ա յա ց ր ո ւ մ հ ա կ ա ն շ ա յի ն զ ո ւ յ ­
գ ը չ ի զ ե տ ե ղ վ ե լ հ ա յե ր ե ն ի հ ա կ ա ն ի շ ն ե ր ի բ ա ռ ա ր ա ն ն ե ր ո ւ մ :
Հ ա յե ր ե ն տ պ ա գիր բա ռա րա նների մեջ բա ռա քա նա կով ա մենա ընդ-
գր կ ո ւն ը հ ա մ ա ր վ ո ղ ո ւ ղ ղ ա գ ր ա կ ա ն բ ա ռ ա ր ա ն ո ւ մ 42 կ ա մ ի ա յն ա զգա հա -
վ ա ք - ը , ս ա կ ա յն չ կ ա ն ա զ գ ա յ ի ն ա մ ե ն ա մ ե ծ ի ղ ձ ե ր ի ց մ ե կ ը ն շ ա ն ա կ ո ղ բ ա ­
ռ ե ր ի ց ո չ հ ա յա հ ա վ ա ք - ը , ո չ է լ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւմ -ը ( ն ա ե ւ ա զ գ ա հ ա վ ա ք ո ւ մ - ը ):
Ա յն դ ե պ ք ո ւ մ , ե ր բ բ ա ռ ա ր ա ն ի հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւմ ի ց մ ի ք ա ն ի տ ա ր ի ա ռ ա ջ ,
ի ն չ պ ե ս ն շ ե ց ի ն ք , հ ի շ յա լ բ ա ռ ե ր ը գ ր ա ն ց վ ե լ է ի ն ա կ ա դ ե մ ի ա կ ա ն բ ա ց ա տ ­
ր ա կ ա ն բ ա ռ ա ր ա ն ո ւ մ : Բ ա ռ ի գ ր ա ն ց ո ւ մ ն ա յս տ ե ղ , ա ն շ ո ւ շ տ , ա վ ե լ ի շ ո ւ տ
բ ա ռ ա պ ա շ ա ր ի ա մ բ ո ղ ջ ա կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը պ ա հ պ ա ն ե լ ո ւ ն պ ա տ ա կ պ ի տ ի հ ե -
տ ա պ ն դ ե ր : Չ մ ո ռ ա ն ա ն ք , որ հ իշա տ ա կվա ծ բա ռ ա ր ա ն ը նա եւ տ երմինա ­
բ ա ն ա կ ա ն ո ւ ղ ղ վ ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ո ւ ն ի . ի ս կ հ ա յա հ ա վ ա ք -ը ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւմ -ը
հ ա յա գ ի տ ա կ ա ն տ ե ր մ ի ն ի ա ր ժ ե ք ո ւ ն ե ն :
Հ ա յա հ ա վ ա ք ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ բ ա ռ ե ր ը (ն ա ե ւ ա զ գ ա հ ա վ ա ք -ը ) ներ­
կ ա յա ց վ ե լ ե ն ն ա ե ւ թ ա ր գ մ ա ն ա կ ա ն մ ի բ ա ռ ա ր ա ն ո ւ մ 43: Գ ո վ ե լի է բ ա ռ ա ­
ր ա ն ա գ ի ր ն ե ր ի մ ո տ ե ց ո ւ մ ը , ք ա ն ի ո ր ա յ ս բ ա ռ ե ր ը հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն
ա ն ց յա լ ի , ն ե ր կ ա յի ե ւ ա ռ ա վ ե լ ա բ ա ր ա պ ա գ ա յի կ ա ր ե ւ ո ր մ ի ե ր ե ւ ո ւ յ թ ե ն
ն շա ն ա կ ո ւմ :
Հ ա յ- ռ ո ւ ս ե ր ե ն ա կա դեմիա կա ն բա ռ ա ր ա ն ո ւմ հ ա յա հ ա վ ա ք -ը բա ­
ց ա տ ր վ ա ծ է ա յս պ ե ս O&^edUHftWWj UU apMRH, ո ր ն ա մ բ ո ղ ջ ո ւ թ յա մ բ չ ի բ ա ­
ց ա հ ա յտ ո ւ մ հ ա յե ր ե ն բ ա ռ ի ի մ ա ս տ ը . բ ա ց ա կ ա յ ո ւ մ է շ ա տ կ ա ր ե ւ ո ր «հ ա-
յ ե ր ի ն հ ա վ ա ք ո ղ » ի մ ա ս տ ա յի ն բ ա ղ ա դ ր ի չ ը : Ա յ ն ի ն չ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ բ ա ռ ը
բ ա ց ա տ ր վ ա ծ է մ ի ա ն գ ա մ ա յն ը ն դ ո ւ ն ե լի ձ ե ւ ո վ cSop, COSupaHUe apM&H
e odHOM Mecme: Ի ր ա կ ա ն ո ւ մ ա յս բ ա ց ա տ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը ե ւ ս պ ե տ ք է լ ի ն ե ր
հ ա յա հ ա վ ա ք բ ա ռ ա հ ո դ վ ա ծ ի շ ր ջ ա ն ա կ ն ե ր ո ւ մ ի բ ր ե ւ ի մ ա ս տ ա յի ն մ ե կ ա յլ
դ ր ս ե ւո ր ո ւմ :
Հ ա յա հ ա վ ա ք ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ բ ա ռ ե ր ը չ ե ն հ ա ն դ ի պ ո ւ մ թ ա ր գ մ ա ն ա ­
կ ա ն հ ա յտ ն ի մ յ ո ւ ս բ ա ռ ա ր ա ն ն ե ր ո ւ մ : Շ ա տ դ ե պ ք ե ր ո ւ մ դ ա կ ա ր ո ղ է բ ա -

41 Ռ. Իշխանյան, Երրորդ ուժի բացառմաե օրեեքը, Հոդվածեեր, Երեւաե, 1991, էջ 43:

42 Հովհ. Բարսեղյաե, Հայերեե ուղղագրակաե-ուղղախոսակաե-տերմիեաբաեակաե բա-
ռարաե, Երեւաե, 1973:
43 Հայ-ոուսերեե բառարան (գլխավոր խմբագիր' Ե. Հ. Գալստյաե), Երեւաե, 1987, էջ 187:
50 ԴԱՎԻԹ ԳՑՈԻՐՋԻՆՑԱՆ 2016 Բ.

ց ա տ ր վ ե լ մ ի ա յ ն բ ա ռ ա ց ա ն կ ի ս ա հ մ ա ն ա փ ա կ ո ւ թ յա մ բ ' Ն կ ա տ ե լի է ն ա ե ւ ,
որ բա ռա րա նից բա ռա րա ն կա զմողները գրեթե կ ր կ ն ո ւմ են բ ա ռ ա յի ն
ն ո ւ յն կ ա զ մ ը էա պ ե ս չթ ա ր մ ա ց ն ե լո վ ա յն '
Մ եր կա րծիքով ո ր ո շ դ ե պ ք ե ր ո ւ մ հ ա յա հ ա վ ա ք ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ բ ա ­
ռ ե ր ի բ ա ց ա կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ա րդա րա ցվա ծ չ է ' Ծ ա վ ա լո ւն (ե ւ ա ր ժ ե ք ա վ ո ր )
մ ի բ ա ռ ա ր ա ն ո ւ մ 44, օ ր ի ն ա կ , հ ա յ բ ա ղ ա դ ր ի չ ո վ բ ա ռ ե ր ի շ ա ր ք ո ւ մ ն ե ր կ ա ­
յ ա ց վ ա ծ ե ն հ ա յա գ ո ւն դ , հ ա յա լի ց , հ ա յա խ ա ռ ն , հ ա յա խ ո ւմ բ , հ ա յա ն մ ա ն ե ւ ա յ լ ն ,
ս ա կ ա յն հ ա յա հ ա վ ա ք -ը ե ւ կ ա մ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւմ - ը , ո ր ո ն ք ա զ գ ա յի ն - պ ա տ -
մ ա կ ա ն կ ա ր ե ւ ո ր ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ո ւ ն ե ն , չ ե ն զ ե տ ե ղ վ ե լ '
Պ ա տ կ ե ր ը գ ր ե թ ե ն ո ւ յ ն ն է մ ե կ ա յլ կ ր կ ի ն հ ա ջ ո ղ վ ա ծ բ ա ռ ա ր ա ն ո ւ մ 45,
ո ր տ ե ղ գ ր ա ն ց վ ա ծ ե ն հ ա յա գ ո ւն դ , հ ա յ ա դր օշ, հ ա յ ա խ ո ւմ բ, հ ա յ ա կ ո յտ ե ւ ա յս
կ ա ր գ ի ո ւ ր ի շ բ ա ռ ե ր , ս ա կ ա յն չ կ ա ն հ ա յա հ ա վ ա ք - հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ - ը '
Հ ա ճ ա խ ա կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը . Հ ա յա հ ա վ ա ք ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ բ ա ռ ե ր ը չե ն
ը ն դ գ ր կ վ ե լ հ ա յո ց լ ե զ վ ի հ ա ճ ա խ ա կ ա ն ո ւ թ յա ն բ ա ռ ա ր ա ն ո ւ մ 46' Դա ը ն դ ­
հ ա ն ր ա պ ե ս հ ն ա ր ա վ ո ր է ր , ս ա կ ա յն ո ւ շ ա գ ր ա վ է , ո ր հ ի շ յա լ բ ա ռ ա ր ա ն ի
հիմնա կա ն ց ա ն կ ո ւմ հա յ ս կ զ բ ն ա բ ա ղ ա դ ր ի չո վ բա ռերից տ եղ են գտ ել
մ ի ա յ ն հ ա յա բ ն ա կ , հ ա յա գ ե տ ( ն ա ե ւ հ ա յա գ ի տ ո ւթ յո ւն ), հ ա յե ր ե ն , հ ա յո ր դ ի , հ ա ­
յո ւ թ յո ւ ն , հ ա յո ւհ ի բ ա ռ ե ր ը , 2 - 1 հ ա ճ ա խ ա կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ո ւ ն ե ց ո ղ բ ա ռ ե ր ի ց ա ն ­
կ ո ւ մ 'հ ա յա գ ի տ ա կ ա ն , հ ա յա հ ա ռ ա չ, հ ա յա ն ո ւն , հ ա յա շ խ ա ր հ ի կ , հ ա յա ս տ ա ն ց ի ,
ն ո ւ յն ի ս կ Հ ա յպ ե տ ն ա խ ա գ ի ծ 47' Ա յս բ ա շ խ ո ւ մ ը մ ե զ հ ա վ ա ս տ ի չ ի թ վ ո ւ մ թ ե ­
կ ո ւ զ ա յ ն պ ա ր զ պ ա տ ճ ա ռ ո վ , ո ր , օ ր ի ն ա կ , հ ա յա գ ի տ ա կ ա ն -ը հ ա յտ ն վ ե լ է 2 - 1
հ ա ճ ա խ ա կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ո ւ ն ե ց ո ղ ն ե ր ի շ ա ր ք ո ւ մ , կ ա մ է լ բ ա ռ ա ր ա ն չ ե ն մ տ ե լ
հ ա յ ս կ զ բ ն ա բ ա ղ ա դ ր ի չ ո վ ա յն պ ի ս ի հա ճա խ ա կա ն բ ա ռ ե ր , ի ն չպ ի ս ի ք են,
ա ս ե ն ք , հ ա յա ս ե ր - ը ե ւ հ ա յա տ յա ց - ը 48, ի ն չ պ ե ս ն ա ե ւ Հ ա յ ( < Հ ա յա ս տ ա ն ի ,
Հ ա յկ ա կ ա ն ) բ ա ղ ա դ ր ի չ ո վ հ ա պ ա վ ա կ ա ն բ ա զ մ ա թ ի վ բ ա ղ ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր '
Կ ա ս կ ա ծ չ կ ա , ո ր հ ա յա հ ա վ ա ք ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւմ բ ա ռ ե ր ն ա ռ հ ա ս ա ր ա կ
մ ե ծ հ ա ճ ա խ ա կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն չ ո ւ ն ե ն ' Ա Ր Ե Վ Ա Կ լ ե զ վ ա բ ա ն ա կ ա ն ո ր ո ն ո ղ ա ­
կ ա ն հ ա մ ա կ ա ր գ ո ւ մ 49 հ ա յա հ ա վ ա ք բ ա ռ ը ն ե ր կ ա յա ց վ ա ծ է ը ն դ ա մ ե ն ը 12
հ ա մ ա տ ե ք ս տ ո ւմ (9 տ եքստ , որոնցից մեկը Բ. Վ ե ր դ յա ն ի «Ծ ա ղ ի կ ն ե ր ս

44 Մ. Կ. Գույումճեան, Ընդարձակ բառարան հայերէնէ անգլիերէն, Բեյրութ, 1970, էջ 398:

45 Մ. Ցովհաննիսեան, Հայերէն-ֆրանսերէն բառարան (Բ. տպագրություն), Բեյրութ, 1971,
էջ 451-452:
46 Բ. Կ. Ղազարյան, Ժամանակակից հայոց լեզվի հաճախականության բառարան,
Երեւան, 1982:
47 Անդ, էջ 280, 565-567:
48 Այս բառերի մասին տես Դ . Գյուրջինյան, «Հ ա յա ս ե ր եւ հա յա տ յա ց բառերի քննություն»,
«Էջմիածին» հանդես, 2015, Ը., էջ 82-101:
49 www.eanc.net:
2016 Բ. ՀԱՅԱՀԱՎԱՔ(ՈՒՄ) 51

մնա ցին հ ե ռ վ ո ւմ » վեպ ն է 3 գ ո ր ծ ա ծ ո ւ թ յա մ բ , մ ե կ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ո ւ յն

հեղինա կի «Ա ր տ ա կ ա ր գ դ ե ս պ ա ն ն ե ր »-ի ց է, մեկը Ա . Ա յվ ա զ յա ն ի « Ե ղ ա ծ -
չե ղ ա ծ ը մ ի կ յա ն ք » - ի ց , վ ե ց ը « Ա զ գ » օ ր ա թ ե ր թ ի ց , մ ե կ ն է լ « Հ ա յր ե ն ի ք »
պ ա ր բ ե ր ա կ ա ն ի ց ) , հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ բ ա ռ ը ա վ ե լի ս ա հ մ ա ն ա փ ա կ ընդա մենը
9 հ ա մ ա տ ե ք ս տ ո ւ մ ( 4 տ ե ք ս տ , ո ր ո ն ց ի ց մ ե կ ը Վ . Խ ե չ ո ւ մ յա ն ի «Յ ա ռ ա ջ»-
ո ւմ տ պ ա գրա ծ հոդվա ծն է 6 գ ո ր ծ ա ծ ո ւ թ յ ա մ բ , մ ե կ վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն Հ ա յկ ա ­
կ ա ն ս ո վ ե տ ա կ ա ն հ ա ն ր ա գ ի տ ա ր ա ն ի ց է , ե ր կ ո ւս ը « Ա զ գ » - ի ց) :
Հ ա ր կ է հ ա շ վ ի ա ռ ն ե լ , ո ր հ ա յե ր ե ն ա գ ի տ ա կ ա ն , հ ր ա պ ա ր ա կ ա խ ո ս ա կ ա ն
մ ե ծ ա ծ ա վ ա լ ն յ ո ւ թ կ ա , ո ր տ ե ղ գ ո ր ծ ա ծ վ ա ծ ե ն հ ա յա հ ա վ ա ք ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ­
ք ո ւ մ բ ա ռ ե ր ը , ս ա կ ա յն ա յ դ ն յ ո ւ թ ը տ ա կ ա վ ի ն չ ի ն ե ր ա ռ վ ե լ ա յս հ ս կ ա 110
բ ա ռ ա գ ո ր ծ ա ծ ո ւ թ յո ւ ն ա մ փ ո փ ո ղ շ տ ե մ ա ր ա ն ի մ ե ջ : Ա յդ դ ե պ ք ո ւ մ պ ա տ կ ե ­
րը հա ստ ա տ ա պ ես կփ ոխ վի:
Ե թ ե ա ր ե ւ ե լ ա հ ա յե ր ե ն ի գ ո ր ծ ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ն գ ո ւ մ ա ր ե ն ք ա ր ե ւ մ տ ա -
հ ա յե ր ե ն ն յ ո ւ թ ր , ա պ ա հ ա մ ա հ ա յե ր ե ն յա ն ը ն դ գ ր կ մ ա մ բ հ ա յա հ ա վ ա ք -ը ե ւ
հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւմ -ը պ ե տ ք է տ ե ղ ո ւ ն ե ն ա ն հ ա յե ր ե ն բ ա ռ ե ր ի հ ա ճ ա խ ա կ ա ­
ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը ն ե ր կ ա յա ց ն ո ղ ց ա ն կ ե ր ո ւ մ : Դ ա կ ն շ ա ն ա կ ի , ո ր ա յս բ ա ռ ե ր ը հ ե ­
տ ա գ ա յ ո ւ մ ա վ ե լ ի հ ա ճ ա խ կ ն ե ր ա ռ վ ե ն հ ա յե ր ե ն տ ա ր ա տ ե ս ա կ բ ա ռ ա ր ա ն ­
ն ե ր ի բ ա ռ ա ց ա ն կ ե ր ո ւ մ (օ ր ի ն ա կ պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն կ ա մ հ ա յա գ ի տ ա կ ա ն
տ ե ր մ ի ն ն ե ր ի ) , ի ն չ պ ե ս ն ա ե ւ կ ը ն դ գ ր կ վ ե ն ո ւ ս ո ւ մ ն ա կ ա ն (մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս
հ ա մ ա լ ս ա ր ա ն ա կ ա ն ) ն յ ո ւ թ ե ր ո ւ մ °:
Հ ա յա հ ա վ ա ք ե ւ հո դա հ ա վ ա ք. Հա տ կա պ ես հ ր ա պ ա ր ա կ ա խ ո ս ո ւ թ յա ն
մ ե ջ հ ա ճ ա խ ա դ ե պ է հ ա յա հ ա վ ա ք բ ա ռ ի հ ե տ հ ա մ ա ն մ ա ն կ ա ռ ո ւ ց վ ա ծ ք ո ւ ն ե ­
ց ո ղ հ ո ղ ա հ ա վ ա ք - ի գ ո ր ծ ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ը : Սա բ ն ա կ ա ն է ե ւ լ ի ո վ ի ն հ ա ս կ ա ն ա լի .
ե ր կ ո ւ ս ն է լ ա զ գ ա յ ի ն կ ա ր ե ւ ո ր ա գ ո ւ յն մ ի մ յա ն ց ո վ փ ո խ պ ա յմ ա ն ա վ ո ր վ ա ծ
ի ղ ձ ե ր ի ն շ ա ն ա կ ի չ ն ե ր ե ն : Հ ա յա հ ա վ ա ք ե ւ հ ո ղ ա հ ա վ ա ք բ ա ռ ե ր ի հ ա մ ա տ ե ղ
գ ո ր ծ ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ը բ ն ո ր ո շ է ա ր դ ի հ ա յե ր ե ն ի գ ր ա կ ա ն ե ր կ ո ւ տ ա ր բ ե ր ա կ ­
ներին է լ , ա ռ ա վ ե լ ա բ ա ր ա ր ե ւ մ տ ա հ ա յե ր ե ն ի ն : Օ ր ի ն ա կ ն ե ր « ...հա յ ժողո­
վ ո ւր դ ը հ ե տ ե ւե ց ա ւ ի ր ա զ ա տ ա գ ր ա կ ա ն գ ա ղ ա փ ա ր ա խ օ ս ո ւթ ե ա ն -հ ա յա հ ա ւա ք եւ
հ ո ղ ա հ ա ւա ք կ ա ր գ ա խ օ ս ի ն եւ ա ռ ա ջ ի ն յա ղ թ ա ն ա կ ո վ ա զ ա տ ա գ ր ե ց Ա ր ց ա խ ը » (Ա .
Տ ո ն ո յա ն ) , « Ո ւր ե մ ն տ ա կ ա ւի ն ե ր կ ա ր ճ ա մ բ ա յ կ ա յ հ ա յա հ ա ւա ք ի եւ հ ո ղ ա հ ա ւա ք ի
ճ ա մ բ ո ւն վ ր ա յ» ( Ժ . Հ ա կ ո բ յ ա ն ) , « Է ա կ ա ն ը հ ո ղ ա հ ա ւա ք եւ հ ա յա հ ա ւա ք , ո ր պ է ս -

50 Այսօր, իեչպես ցույց եե տալիս մեր բաեավոր հարցումեերը, հայախոս ավագ դպրոցա-
կաեեերը, շատ ուսաեողեեր, աեգամ մտավորակաեեեր չեե ըմբռեում հա յա հա վա ք կամ
հա յա հ ա վ ա քո ւմ բառերը եւ, բեակաեաբար, չեե գործածում իրեեց գրավոր ու բաեավոր
խոսքում:
52 ԴԱՎԻԹ ԳՑՈԻՐՋԻՆՑԱՆ 2016 Բ.

զ ի տ ո կ ա ն ք եւ տ ե յե ն ք » ( Հ . Պ ա լ յա ն ) , « Ն ո յն տ ր ա մ ա բ ա ն ո ւ թ ե ա մ բ կ ’ը ն կ ա ւո ւէի ն
հ ո ղ ա հ ա ւա ք եւ հ ա յա հ ա ւա ք հ ա ս կ ա ց ո ղ ո ւթ ի ւն ն ե ր ր » ( ) 51'
Ա ռ ն չ ա կ ի ց ա յս բ ա ռ ե ր ը հ ա մ ա տ ե ղ գ ո ր ծ ա ծ վ ո ւ մ ե ն ա ռ ա վ ե լ ա բ ա ր եւ
շ ա ղ կ ա պ ո վ ' Ա վ ե լ ի ք ի չ մ ի ա ն ո ւ մ ե ն ո ւ -ո վ , ի ն չ պ ե ս « ...մ շ տ ա ռ կ ա պ ա տ գ ա մ
է հ ա յ ս ե ր ո ւ ն դ ն ե ր ի ն ' ...Հ ա յկ ա կ ա ն լե ռ ն ա շ խ ա ր հ ո ւ մ հ ա մ ա հ ա յկ ա կ ա ն հ ո ղ ա հ ա -
վ ա ք ն ու հ ա յ ա հ ա վ ա ք ը ա վ ա ր տ ի ն հ ա ս ց ն ե լո ւն ո ւ ղ ղ վ ա ծ » , ն ա ե ւ ա ռ ա ն ց շ ա ղ ­
կա պ ի « Հ ա յկ ա կ ա ն կ ո ղ մ ը պ էտ ք է մ ն ա յ ...պ ա հ ա ն ջ ա տ է ր ի ր դ ա տ ի ն , ո ր ո ւն ս ա հ ­
մ ա ն ո ւմ ը յս տ ա կ է' հ ա յա հ ա ւա ք , հ ո ղ ա հ ա ւա ք » (Մ . Մ ա ն ո ւ կ յա ն ) կ ա մ հ ա ր ա կ ­
ց ո ւ թ յա մ բ « . . . Հ ա յ Դ ա տ ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն լո ւծ ո ւմ ո ւ հ ո ղ ա հ ա ւ ա ք -հ ա յա հ ա ւ ա ք » (Ե .
Գ ո ւ յ ո ւ մ ճ յ ա ն ) 52' Ե ւ , բ ն ա կ ա ն ա բ ա ր , ն ր ա ն ք գ ո ր ծ ա ծ վ ո ւ մ ե ն թ ե ե ւ ո չ կ ի ց ,
բ ա յ ց ի մ ա ս տ ա յի ն հ ա ն դ ի պ ա դ ր մ ա մ բ . «Ի ն չ պ է ս պ ե տ ա կ ա ն օ ր է ն չի գ ի տ ա կ ց ւո ւմ
Հ ա յա հ ա ւ ա ք ի կ ա ր ե ւո ր ո ւթ ի ւն ը , ն ո յն պ է ս չ ի գ ի տ ա կ ց ւո ւ մ ն ր ա հ ե տ ս ե ր տ օ ր է ն կ ա ­
պ ո ւա ծ Հ ո ղ ա հ ա ւ ա ք ի հ ա ր ց ը » (Ա . Ա յ վ ա զ յ ա ն ) 53'
Վ ե ր ո բ ե ր յա լ ե ւ բ ն ա գ ր ա յ ի ն ա յլ վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ց կ ա ր ո ղ ե ն ք ե զ ր ա ­
կ ա ց ն ե լ , թ ե հ ո ղ ա հ ա վ ա ք ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք բ ա ռ ե ր ի հ ա մ ա տ ե ղ գ ո ր ծ ա ծ ո ւ թ յ ա ն
ժ ա մ ա ն ա կ հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ը դ ր ա ն ց ի ց ո ր ն ե ն ա ռ ա ջ ն ա յի ն հ ա մ ա ր ո ւ մ ' Ը ս տ
մ ե ր ո ւ ն ե ց ա ծ ն յո ւ թ ե ր ի հ ա յա հ ա վ ա ք - ը '
Ո ր ք ա ն է լ զ ա ր մ ա ն ա լ ի է , ա յս բ ա ռ ե ր ը , հ ա մ ա տ ե ղ գ ո ր ծ ա ծ վ ե լ ո վ , ե ր ­
բ ե մ ն ն ա ե ւ հ ե գ ն ա կ ա ն ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ե ն ս տ ա ն ո ւ մ ' Մ ի խ ո ս ք ա շ ա ր ո ւ մ
հ ա մ ա զ գ ա յի ն ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ո ւն ե ցո ղ ե ր ե ւ ո ւ յթ ն ե ր ը մեկ գործա րա րի
ա ռ ն չե լո վ եւ տ ե ղ ա յն ա ց ն ե լ ո վ հեղինա կը փ որձել է զա վեշտ ի հ ա ս ն ե լ.
« Ա յս պ ի ս ո վ « հ ա յա հ ա վ ա ք , հ ո ղ ա հ ա վ ա ք » ի ր ձ ե ռ ն ա ր կ ն ի ր ա կ ա ն ա ց ն ե լո ւ հ ա մ ա ր
գ ո ր ծ ա ր ա ր ն , ը ս տ ի ր ե ն , « գ տ ե լ » է մի ա ռ ա ն ց ք , ո ր ո վ «շ ր ջ ե լ ու է ա շ խ ա ր հ ը » : Այն,
ի դ ե պ , սկսվեչ է Ն յո ւ Վ ա ս յո ւկ ի ի ց ' Ա բ ո վ յա ն ի ց , ուր վ ե ր ջ ի ն ս « ա պ ա հ ո վ ե լ է » թ ե ՜
ը ն տ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի , թ ե ՜ հ ա ն ր ա ք վ ե ի « մ ա ք ո ւ ր » ա ր դ յո ւ ն ք ն ե ր » (Կ . Դ ա վ թ յ ա ն ) 54'
Բ ա ռ ե ր ը չա կ ե ր տ ն ե ր ի մ ե ջ ա ռ ն ե լը թ ե ե ւ հ ո ւշ ո ւ մ է , ո ր դ ր ա ն ք ա ն ս ո վ ո ր
(հ ա կ ա ռ ա կ կ ա մ ս խ ա լ ) ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յա մ բ ե ն գ ո ր ծ ա ծ վ ե լ , ս ա կ ա յն ս ա , հ ա -
մ ե ն ա յն դ ե պ ս , ա զ գ ա յ ի ն ի ղ ձ ե ր ն շ ա ն ա կ ո ղ բ ա ռ ե ր ի ա ն հ ա ջ ո ղ կ ի ր ա ռ ո ւ ­
թ յ ո ւ ն պ ի տ ի հ ա մ ա ր ե լ'

51 Տես «Ազդարար», 27.03.2009, www.yerakouyn.com/?p=57507,http://hairenikweekly.com/

2015/02/26/20990, www.horizonweekly.ca/article/details/135:
52 Տես http://jurnal.am/news/2011-08-11-1187, www.armenews.com/forums/viewtopic.php?id=
3618, www.azadkhosk.com/ (թիւ 40, Հոկտեմբեր, 2014):
53 Տես http://asbarez.com/arm/149220/: Ուշագրավ է, որ մեզ հետաքրքրող բառերը, որպես
նշանակալից հասկացություններ արտահայտող միավորներ, այստեղ գլխագիր են գրվել:
54 www.zhamanak.com/article/2157/:
2016 Բ. ՀԱՅԱՀԱՎԱՔ(ՈՒՄ) 53

Ն կ ա տ ե լի է , ո ր ն մ ա ն գ ո ր ծ ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի հ ա ն դ ի պ ո ւ մ ե ն ք հ ա տ կ ա ­
պ ես ա ր ե ւ ե լ ա հ ա յե ր ե ն գրա վոր խ ո ս ք ո ւմ : Պ ա տ ճա ռներից մեկը թ ե ր ե ւս
ա յ ն է , ո ր հ ա յա հ ա վ ա ք -ը ե ւ հ ո ղ ա հ ա վ ա ք - ը ա մ ո ւ ր « ն ս տ ա ծ չ ե ն » ( ա յ ս ի ն ք ն
լի ա ր ժ ե ք չե ն յո ւ ր ա ց վ ե լ) ա ր ե ւ ե լ ա հ ա յե ր ե ն քա ղա քա կա ն եւ գիտ ա կա ն
խ ո ս ո ւ յթ ո ւ մ , հ ա ճ ա խ չկ ա ն ր ա ն ց կ ա ր ե ւ ո ր ո ւ թ յա ն գ ի տ ա կ ց ո ւ մ ը :
Կ ա ր ե լի է ե ն թ ա դ ր ե լ , ո ր դ ե ր է խ ա ղ ա ց ե լ ն ա ե ւ խ ո ր հ ր դ ա յ ի ն գ ա ղ ա փ ա -
ր ա խ ո ս ո ւ թ յ ո ւ ն բ , ը ս տ ո ր ի հ ո ղ ա հ ա վ ա ք - ը ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք -ը դ ա շ ն ա կ ց ա կ ա ն
գա ղա փ ա րներ է ի ն : Ա սվա ծի ա ր ձ ա գա ն ք ը կա րող ե ն ք տ ե ս ն ե լ ա յս տ ե ղ .
«Ո ՞ւ ր է հ ա յա հ ա վ ա ք եւ հ ո ղ ա հ ա վ ա ք Հ Յ Դ ն . . . » 55:
Հ ա յա հ ա վ ա ք բ ա ռ ի գ ո ր ծ ա ծ ո ւ թ յա ն պ ո ր տ ը եւ ո ճ ա կ ա ն ա ր ժ ե ք ը : Հ ա ­
յա հ ա վ ա ք - ը ի ն չ պ ե ս ձ ե ւ ա բ ա ն ո ր ե ն , ա յն պ ե ս է լ ո ճ ա կ ա ն ո ր ե ն մ ի ա ր ժ ե ք չ է :
Հ ա ն դ ի պ ո ւ մ է տ ա ր բ ե ր ո ճ ե ր ի տ ա ր ա բ ն ո ւ յթ բ ն ա գ ր ե ր ո ւ մ :
ա ) Գ ի տ ա կ ա ն . « Հ ա մ ո զ ի չ փ ա ս տ ա ր կ ն ե ր ո վ ն ե ր կ ա յա ց վ ա ծ ե ն ռ ո ւս ա կ ա ն տ ի ­
ր ա պ ե տ ո ւ թ յա ն շ ր ջ ա ն ո ւ մ (1828-1917 թ թ .) զ ա ն ա զ ա ն ն ե ր գ ա ղ թ ե ր ի , ա ն հ ա մ ե մ ա տ
ն պ ա ս տ ա վ ո ր ս ո ց ի ա լ-ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ու տ ն տ ե ս ա կ ա ն լ ծ ա կ ն ե ր ի ա զ դ ե ց ո ւթ յա մ բ
Ա ր ե ւե ց ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ տ ե ղ ի ո ւն ե ցա ծ հ ա յա հ ա վ ա ք գ ո ր ծ ը ն թ ա ց ն ե ր ը 56» :
« Հ ա յ- թ ո ւ ր ք ա կ ա ն հ ա կ ա մ ա ր տ ո ւթ յա ն ա յս բ ո լո ր մ ա կ ա ր դ ա կ ն ե ր ի հ ի մ ք ո ւ մ ը ն կ ա ծ
է Հ ա յա ս տ ա ն ի վ ե ր ա կ ա ն գ ն վ ա ծ պ ե տ ա կ ա ն ո ւթ յա ն կ ե ն ս ո ւն ա կ ո ւթ յո ւն ը , պ ա շ տ ­
պ ա ն ո ւն ա կ ո ւթ յո ւն ը , տ ն տ ե ս ա կ ա ն զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը , հ ե տ ա գ ա յո ւ մ ն ա ե ւ ժ ո ղ ո վ ր դ ա գ ­
ր ա կ ա ն ա ճ ը (հ ա յա հ ա վ ա ք ը ) ա պ ա հ ո վ ո ղ հ ո ղ ա յի ն խ ն դ ի ր ը ' Հ ա յկ ա կ ա ն հ ա ր ց ը » 57:
Ա յս վ ե ր ջ ի ն ո ւ մ հ ա յա հ ա վ ա ք ը դ ի տ վ ո ւ մ է ժ ո ղ ո վ ր դ ա գ ր ա կ ա ն ա ճ ի հ ի մ ն ա ­
կա ն գ ո ր ծո ն :
Հ ա յա հ ա վ ա ք բ ա ռ ը զ ո ւտ հ ա յա գ ի տ ա կ ա ն ե զ ր ո ւ յթ ի ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն
ո ւն ի :
բ ) Հ ր ա պ ա ր ա կ ա խ ո ս ա կ ա ն ( ն ե ր ա ռ յա լ ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն հ ռ ե տ ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը ) .
« Ա շ տ ա ր ա կ ե ց ի մ ե ծ ա գ ո ր ծ Հ ա յր ա պ ե տ ը ... բ ա խ տ ո ր ո շ գ ո ր ծ ո ն , հ զ ո ր ո ւժ հ ա ն դ ի ­
ս ա ց ա վ ի բ ր ե ւ Ա ր ե ւե լա հ ա յա ս տ ա ն ի ա զ գ ա յի ն հ ի մ ք ե ր ը ա մ ր ա ց ն ո ղ հ ա յա հ ա վ ա ք
ա ռ ա ք յա լ, ի բ ր ե ւ ե ռ ա ն դ ո ւն բ ա ր ե կ ա ր գ ի չ ե կ ե ղ ե ց ո ւ եւ Մ ա յր Ա թ ո ռ ս ո ւր բ Է ջ մ ի ա ծ -
նի»58:

55 «Ազգ», 03.05.2006 (Տ. Գամաղելյաե):

56 Ա. Մելքոնյան, գրախոսություն Վ. Խոջաբեկյանի «Բնակչության վերարտադրությունը
եւ տեղաշարժերը XIX-XX դարերում, XXI դարի շեմին», Երեւան, 2002,ՊԲՀ, 2002, թ. 3,
էջ 293-94:
57 Ա. Այվազյան, «Հայ Դատն այսօր» 6-րդ խորհրդաժողովում կարդացված զեկուցումից,
Թեհրան, 2008, 13-l4 նոյեմբեր:
58Վ ա զգեն Ա. Կաթողիկոս Ամենայն հայոց, Հայրապետական քարոզ Փրկչի հրաշափառ
եւ Սուրբ Ծննդյան տոնի առթիվ Մայր տաճարում, «Էջմիածին», 1978, Ա., էջ 5:
54 ԴԱՎԻԹ ԳՑՈԻՐՋԻՆՑԱՆ 2016 Բ.

գ ) Գ ե ղ ա ր վ ե ս տ ա կ ա ն . «Ո ւրիշ բ ա ն չ է ր լսում, մ ի ա յն ե ր ե խ ա ն ե ր ի լա ց ը եւ դ ա ­
լո ւկ դ ե մ ք ե ր ի ու կ կ ո ց ա ծ ա չք ե ր ի ճ ի յր ո՞ւր եք մ ե զ տ ա ն ո ւ մ ...Մ ե կ ի կ -մ ե կ ի կ հ ա ­
վ ա ք ե ց ի ն ք ր դ ե ր ի ց , թ ո ւր ք ե ր ի ց , հ ա յա հ ա վ ա ք ե ղ ա վ ո ր ի ՞ն չ » 59: «Ե կ ա ն , հ ա յա հ ա -
վ ա ք կ ա յ ա ն դ ա ր ձ ր ի ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն ա մ ե ն ա ն շ ա ն ա վ ո ր հ յո ւր ա ն ո ց ն ու հ ա ցա դ ո ւլ
հ ա յտ ա ր ա ր ե ց ի ն » 60: Ն կ ա տ ե լի է , ո ր ա ռ ա ջ ի ն խ ո ս ք ա շ ա ր ո ւ մ հ ա յա հ ա վ ա ք -ը
պ ա տ մա կա ն ա զդ ա կ ներ է հ ա ղ ո ր դ ո ւմ հ ս տ ա կ ո ր են հ ո ւշ ե լո վ ո ր ոշա կի ժ ա ­
մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ի ե ւ ի ր ա դ ա ր ձ ո ւ թ յա ն , ե ր ե ւ ո ւ յ թ ի ( հ ա յե ր ի ն օ տ ա ր ն ե ր ի գ ե ­
ր ո ւ թ յո ւ ն ի ց ա զ ա տ ե լո ւ ) մ ա ս ի ն , ե ր կ ր ո ր դ ո ւ մ ո ւ ղ ղ ա կ ի ն շ ա ն ա կ ո ւմ է « հ ա ­
յե ր ի ն ի մ ի բ ե ր ո ղ » :
Հ ա ն դ ի պ ո ւմ է ն ա ե ւ հրա պ ա րա կա խ ոսա կա ն շե շտ ա դ ր ո ւմ ն ե ր ո ւն ե ց ո ղ
չ ա փ ա ծ ո խ ո ս ք ո ւ մ : Ա յս ո ւ հ ա ն դ ե ր ձ , բ ա ռ ը բ ո լ ո ր ո վ ի ն չ ի ը ն կ ա լ վ ո ւ մ ի բ ր ե ւ
գեղա րվեստ ա կա ն ոճի միա վոր:
Մ ի շ ա ր ք խ ո ս ք ա շ ա ր ե ր ո ւ մ հ ա յա հ ա վ ա ք բ ա ռ ը ո ճ ա կ ա ն ո ր ե ն չ ե զ ո ք է :
Ա յդ պ ե ս է , օ ր ի ն ա կ , ա յս տ ե ղ , թ ե պ ե տ գործա ծվել է ա րվեստ ա գիտ ա կա ն
ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն մեջ. « Ի ն չ պ ե ս ա ր ե ւե լյա ն հ ա տ վ ա ծ ո ւ մ հ ա յ մ շա կ ո ւյթ ի խ ո շ ո ր
կ ե ն տ ր ո ն ը Թ ի ֆ լի ս ն է ր , ա յն պ ե ս էլ ա ր տ ա ս ա հ մ ա ն ո ւ մ հ ա յ մ շա կ ո ւյթ ի հ ա յա հ ա ­
վ ա ք կ ա ր ե ւո ր կ ե ն տ ր ո ն ը Փ ա ր ի զ ն է ր » 66:
Ե ւ, վերջա պ ես, հ ա յա հ ա վ ա ք եւ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ բ ա ռ ե ր պ ա ր ո ւն ա ­
կ ո ղ տ ե ք ս տ ե ր ը հ ա ճ ա խ պ ա տ կ ե ր ա ց ո ւ մ ե ն տ ա լի ս ա զ գ ի ա պ ա գ ա յի հ ա ­
մ ա ր ա ռ ա ն ց ք ա յ ի ն ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ո ւ ն ե ց ո ղ ա յ դ գ ա ղ ա փ ա ր ը հ ղ ա ց ո ղ ն ե ­
ր ի , կ ր ո ղ ն ե ր ի ե ւ ի ր ա կ ա ն ա ց ն ո ղ ն ե ր ի մ ա ս ի ն : Դ ր ա ն ք ե ն Հ ա յա ս տ ա ն յա յց
Ա ռ ա ք ե լա կ ա ն Ս ո ւր բ Ե կ ե ղ ե ց ի ն 62, Հ ա յա ս տ ա ն պ ե տ ո ւթ ո ւն ը , ա զ գ ա յի ն
կ ո ւ ս ա կ ց ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը , հ ա յկ ա կ ա ն տ ա ր բ ե ր մ ի ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր , կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւ ­
թ յո ւ ն ն ե ր ե ւ ա ն հ ա տ ն ե ր :

Ա մփ ոփ ենք.
1. Ա զ գ ա հ ա վ ա ք մ ա ն ( հ ա յա հ ա վ ա ք մ ա ն ) գ ա ղ ա փ ա ր ը ծ ա գ ե լ է մ ի ջ ն ա դ ա ­
ր ո ւմ . մա տ ենա կա ն ա ռա ջին վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը Հովհա ննես Ս ա րկա վա գի
« Պ ա յծ ա ռ ա ց ա ն ա յ ս օ ր » շ ա ր ա կ ա ն ն է :
2. Հ ա յե ր ի ն մ ի ա վ ո ր ե լո ւ եւ հ ա յր ե ն ի ք ո ւ մ հ ա վ ա ք ե լո ւ գա ղա փ ա րն իր
հ ս տ ա կ ձ ե ւ ա կ ե պ ո ւ մ ն է ս տ ա ց ե լ Ս. Ն ե ր ս ե ս Շ ն ո ր հ ա լ ո ւ « Ա տ ե ն ա բ ա ն ո ւ ­
թ ի ւ ն » ճ ա ռ ո ւմ :

59 Բ. Վերդյան, Ծաղիկներս մնացին հեռվում, Երեւան, 1990 (ըստ ԱՐԵՎԱԿ-ի):

60 Հ . Բեգլարյան, Հրապարակ, Երեւան, 2011, էջ 200:
61 Ե. Մարտիկյան, Հայկական կերպարվեստի պատմություն, Երեւան, 1987, էջ 6:
62 Հմմտ. «Հ ա յա հ ա վ ա ք ն ու հա յությա ն կյա նքը կ ա զմա կեր պ եի դա րձա վ Հ ա յ Եկեղեցու
հիմնա կա ն առաքեԼությունը» (Ա. Նազարյան, www.shoghakat.am/am/telecasts/161):
2016 Բ. ՀԱՅԱՀԱՎԱՔ(ՈԻՄ) 55

3 . Մ ի ջ ն ա դ ա ր յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ա զ գ ա հ ա վ ա ք մ ա ն գ ա ղ ա փ ա ր ը հ ա մ ա կ ե լ
է ր ո չ մ ի ա յ ն ա ն հ ա տ ն ե ր ի ն , ա յլ ն ա ե ւ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ն ծ ն ո ւ ն դ տ ա լո վ ն ո ր
վ ի պ ա ս ա ն ո ւ թ յա ն «Վ ա ս ն բա ր ի ժ ա մ ա ն ա կ ա ց»'
4. Հ ա յա հ ա վ ա ք /հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ -ը հ ա յո ց ա զ գ ա յի ն իղձերի ա ր տ ա հ ա յտ ի չ
բ ա ռ ա յ ի ն մ ի ա վ ո ր ն ե ր ի ց ե ն ' Ս ր ա ն ք հ ա մ ա հ ա յե ր ե ն յա ն բ ն ո ւ յ թ ո ւ ն ե ն ,
գ ո ր ծ ա ծ վ ո ւ մ ե ն ա ր դ ի գ ր ա կ ա ն հ ա յե ր ե ն ի ե ր կ ո ւ տ ա ր բ ե ր ա կ ն ե ր ո ւ մ է լ ,
ա ր ե ւ մ տ ա հ ա յե ր ե ն ո ւ մ ա վ ե լի շ ա տ '
5 . Հ ա յա հ ա վ ա ք ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւ մ յբ ա ռ ե ր ն ս տ ե ղ ծ վ ե լ ե ն Ի . դ ա ր ի մ ե ծ ա գ ո ւ յ ն
ո ճ ր ի ց հ ա յե ր ի ն կ ա տ մ ա մ բ Օ ս մ ա ն յա ն Թ ո ւ ր ք ի ա յի ի ր ա կ ա ն ա ց ր ա ծ ց ե ­
ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ի ց ե ւ Ա ր ե ւ ե լ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ա ն կ ա խ ո ւ թ յա ն հ ա ս ­
տ ա տ ո ւմ ի ց հ ե տ ո '
6 . Հ ա յա հ ա վ ա ք ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւմ յ բ ա ռ ե ր ն ս տ ե ղ ծ վ ե լ ե ն հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւ ­
թ յ ա ն ա ռ ա ն ց ք ա յ ի ն ի ր ա դ ա ր ձ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի հ ե տ ե ւ ա ն ք ո վ ' Տ ա ր բ ե ր դ ա ­
ր ա շ ր ջ ա ն ն ե ր ո ւ մ ա յս բ ա ռ ե ր ը տ ա ր բ ե ր ի ր ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ե ն հ ա ր ա բ ե -
ր ե լ ' Ա յս պ ե ս , հ ա տ կ ա պ ե ս հ ա յա հ ա վ ա ք բ ա ռ ը գ ո ր ծ ա ծ վ ե լ է , ե ր բ ա ն հ ր ա ­
ժեշտ է ե ղ ե լ
ա ) հ ա վ ա ք ե լ թ ո ւ ր ք ե ր ի , ք ր դ ե ր ի ե ւ ա յլո ց մ ո տ գ ե ր վ ա ծ հ ա յ կ ա ն ա ն ց ե ւ
ե ր ե խ ա ն ե ր ի ն ( ո ր բ ե ր ի ն ) ( հ ե տ ե ղ ե ռ ն յա ն շ ր ջ ա ն , Ի . դ ա ր ի 2 0 - ա կ ա ն թ վ ա ­
կ ա ն ն ե ր ),
բ ) հ ա յր ե ն ի հ ո ղ ե ր ի վ ր ա հ ա վ ա ք ե լ - կ ե ն տ ր ո ն ա ց ն ե լ ց ր վ ա ծ հ ա յ ո ւ թ յ ա ն ը
(Ի . դ ա ր ի ո ղ ջ ը ն թ ա ց ք ո ւ մ ) ,
գ ) հ ա յր ե ն ի ք վ ե ր ա դ ա ր ձ ն ե լ ա շ խ ա ր հ ո վ մ ե կ ս փ ռ վ ա ծ հ ա յե ր ի ն ( հ ա յր ե ­
ն ա դ ա ր ձ ո ւ թ յա ն տ ա ր բ ե ր փ ո ւ լ ե ր , ի ն չ պ ե ս 1 9 4 6 - 4 8 թ վ ա կ ա ն ն ե ր ),
դ ) տ ա ր բ ե ր թ ե լ ե ր ո վ ( գ ո ր ծ ն ա կ ա ն , մ շ ա կ ո ւ թ ա յի ն , ա ն ձ ն ա կ ա ն ե ւ ա յ լ ն )
հ ա յր ե ն ի ք ի ն կ ա պ ե լ ս փ յ ո ւ ռ ք ա հ ա յ ո ւ թ յ ա ն ը ( ա ր դ ի փ ո ւ լ ո ւ մ ) '
7. Հ ա յ ա հ ա վ ա ք ( ո ւ մ ) ն ը ն կ ա լ վ ե լ է ո ր պ ե ս
ա ) ա զ գ ա հ ա վ ա ք , ա զ գ ի հ ա մ ա խ մ բո ւմ , բ ) ո ր բա հ ա վ ա ք , գ ) գե ր ե վ ա ր վ ա ծ
հ ա յո ւ հ ի ն ե ր ի ա զ ա տ ա գ ր ո ւ մ ե ւ վ ե ր ա դ ա ր ձ հ ա յ ո ւ թ յ ա ն ը , դ ) հ ա յր ե ն ա ­
դ ա ր ձ ո ւ թ յո ւ ն (ն ե ր գ ա ղթ ) '
8. Հ ա յ ա զ գ ա յի ն կ ա ր ե ւ ո ր ա գ ո ւ յն ն պ ա տ ա կ ն ե ր ի ա ր տ ա հ ա յտ ի չ հ ա յա հ ա -
վա ք ե ւ հողա հա վա ք բ ա ռ ե ր ը հա ճ ա խ մ ի ա ս ի ն ե ն գ ո ր ծ ա ծ վ ո ւմ , ք ա ն ի որ
փ ո խ կ ա պ ա կ ց վ ա ծ ե ն հ ա ս կ ա ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը . հ ո ղ ա հ ա վ ա ք ը ե ն թ ա դ ր ո ւ մ
է հ ա յա հ ա վ ա ք , ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք ի շ ն ո ր հ ի վ հ զ ո ր ա ց ա ծ ե ր կ ի ր ն ի զ ո ր ո ւ
կ լի ն ի հ ո ղ ա հ ա վ ա ք ի ր ա կ ա ն ա ց ն ե լո ւ'
9 . Հ ա յա հ ա վ ա ք - ը ե ւ հ ա յա հ ա վ ա ք ո ւմ -ն ո ւ ն ե ն հ ա յա գ ի տ ա կ ա ն ե զ ր ո ւ յ թ ի ա ր ­
ժ ե ք , ս ա կ ա յն գ ո ր ծ ա ծ վ ո ւ մ ե ն ն ա ե ւ ո ր պ ե ս ո ճ ա կ ա ն ո ր ե ն չ ե զ ո ք բ ա ռ ե ր '
56 ԴԱՎԻԹ Գ9ՈԻՐՋԻՆ8ԱՆ 2016 P.

Ա յ ս բ ա ռ I՛Ր Ր գ ր ք ա յ ի ն են գործա ծա կա ն գիտ ա կա ն, Հրա պ ա րա կա խ ո­

ս ա կ ա ն ե ւ գ ե ղ ա ր վ ե ս տ ա կ ա ն ո ճ ե ր ո ւ մ ՝.

РЕЗЮМЕ

Идея сбора армян на своей родине возникла еще в средневековье (Ованес

Саркаваг, Св. Нерсес Шнорали). Эта идея актуальна и в наши дни.
В X X веке, в частности после геноцида армян и создания армянской незави­
симой государственности идея собирания на родине разбросанных по всему све­
ту армян стала основой для создания новых армянских слов: ազգահավաք(ում)
“ объединяющий, сплачивающий нацию, направленный на консолидацию нации”,
հայսւհավաք и հայահավաքում “сбор, собирание армян в одном месте” . Эти сло­
ва являются выразителями национальных чаяний и стремлений. В этом смысле
они тесно соотносятся со словом հողահաւ]աք “ собирание (освобождение) армян­
ских земель” .
В статье рассматриваются время создания слов հայահաւ] աք/ հայահավաքում,
их семантическое восприятие: “сбор, собирание армянских сирот и женщин, ока­
завшихся в плену у турок и курдов” (арм. որբահավաք) и “репатриация” (арм.
հայրենադարձություն), особенности их употребления, частотность, стилистичес­
кая и терминологическая значимость, а также лексикографическая обработка.

SUMMARY

The idea of gathering of Armenians in their motherland dates back to the Middle
Ages (Hovhannes Sarkavag, St. Nerses Shnorhali). This idea is topical nowadays, too.
In the 20th century, particularly after the Armenian Genocide and creation of
Armenian independent statehood, the idea of gathering in the motherland became the
foundation for forming new Armenian words: ազգահավաք(ում) “uniting, rallying (of
the nation), directed to consolidation of the nation” , հայահավ աք and հայսւհաւ]աքում
“ collecting, gathering of Armenians in one plae®*9» These words are the spokesmen of
national aspirations and ambitions. In this sense, they are closely related to the word
հողահավաք “collecting (release) of Armenian lands” .
In the article the time of the formation of the words հայահաւ]աք/ հայահաւ]աքում
is being examined, together with their semantic perception: “collecting, gathering
of Armenian orphans and women, caught as captives by Turks and Kurds” , (Arm.
որբահավաք) and “repatriation” (Arm. հայրենադարձություն), peculiarities of their
usage and frequency, stylistic and morphological values, as well as their analysis in
dictionaries.