ՄԱՐԻ ՄԱՄՅԱՆ

ԳԻՐ ՏՂԱՅՈՒԹԵԱՆ ԱՎԵՏԱՐԱՆԸ

Հ՜հ կզնձ՜՟՜ջհ՜ձ դ՜ջ՞կ՜ձ՜ժ՜ձ ՞ջ՜ժ՜ձճսդհ՜ձ կՠն ՝՜չ՜ժ՜ձզձ կՠթ
պՠխ ՠձ ՞ջ՜չճսկ Հզձ ճս Նճջ Կպ՜ժ՜ջ՜ձձՠջզ յ՜ջ՜ժ՜ձճձ ժ՜կ ՜ձժ՜ձճձ
՞ջտՠջգ1: Ահոյՠո ժճմչ՜թ ՜յճժջզց ՞ջչ՜թտձՠջզ ի՜հՠջՠձ դ՜ջ՞կ՜ձճսդհճսձգ
ոժոչՠէ բ ՟ՠշւո V բ՟վնրղ՝ Ս. Գջտզ դ՜ջ՞կ՜ձճսդհ՜ձգ աճս՞՜իՠշ2:
Պ՜ջ՜ժ՜ձճձձՠջզ դ՜ջ՞կ՜ձճսդհ՜ձ ճս ոպՠխթկ՜ձ ՞ճջթգձդ՜ռգ ղ՜ջճս-
ձ՜ժչՠէ բ ձ՜ւ իՠպ՜՞՜հճսկ, ո՜ժ՜հձ ճջւբ էճսջն ճսոճսկձ՜ոզջճսդհ՜ձ մզ ՜ջե՜-
ձ՜ռՠէ: Բ. Ս՜ջ՞զոհ՜ձձ զջ ՞ջտզ ձ՜ը՜՝՜ձճսկ ՜ձ՟ջ՜՟՜շձ՜էճչ յ՜ջ՜ժ՜ձճձ
՞ջչ՜թտձՠջզ ծ՜ժ՜պ՜՞ջզձ՚ ՞ջճսկ բ. «Աձչ՜սՠջ ՞ջճս՜թճռ կ՜ոզձ ՠխ՜թ ձ՜ը-
ձզ ի՜ջռ, ՜հոյբո ձ՜ւ ԺԶ ՟՜ջբձ ւ ՜հոջ ճսոճսկձ՜ոզջճսդզսձտձ` ժգ ՞պձճսբզձ
՟ՠշ զջՠձռ ձ՜ըժզձ ո՜խկզ կՠն, աճսջժ ՜հձ ՟ջ՜ժ՜ձ ճսխխճսդՠձբձ ւ ՞զպ՜ժ՜ձ
՝՜ակ՜ժճխկՠ՜ձ ՜ջ՟զսձտբձ, չ՜ոձ ազ ՜շ՜նզձձՠջձ ՞ջՠդբ ՜շի՜ո՜ջ՜ժ ՜ջ-
ի՜կ՜ջիճպ ՜մտճչ կգ ժգ ձ՜հբզձ ժ՜կ ՝ճէճջճչզձ ՜ձպՠո գջզձ ա՜ձճձտ ճսոճսկ-
ձ՜ոզջՠէ, ւ ժ՜կ էճժ զ՝ջՠս կճէճջՠ՜է կպտՠջճս ոպ՜հր՟ ւ Ս. Գջճռ ի՜ժ՜շ՜ժ ՜-
շ՜ոյՠէ՜՝՜ձճսդզսձձՠջ` ի՜ջւ՜ձռզ հզղ՜պ՜ժՠէճչ կզ՜հձ ՝՜ս՜ժ՜ձ՜ռՠջ ՠձ»3:
XIX բ՟վզ, ջ՟խ՟ճմ, յվչ՟բ՟վկ՟ճթմ ե գհգժ յ՜ջ՜ժ՜ձճձ ՠջժՠջզ ճսոճսկ-
ձ՜ոզջճսդհ՜ձ ի՜կ՜ջ. «Բ՜հռ ԺԹ ՟՜ջձ ՠջժճստբձ զոժ ՝ճէճջճչզձ պ՜ջ՝ՠջ ՜մ-
տճչ ոժո՜ս ՟զպՠէ ՜ձչ՜սՠջ ՞ջճս՜թձՠջգ, պ՜ջ՝ՠջ ՟ջճսդՠ՜կ՝ ճսոճսկձ՜ոզջՠէ
ւ պ՜ջ՝ՠջ ՜ջ՟զսձտձՠջ ՜ձճձռկբ հ՜շ՜ն ՝ՠջՠէ: Ահձտ՜ձ ժ՜ջւճջ, ՜հձտ՜ձ ճսղ՜-
՞ջ՜ս ՠխ՜թ բ ՜հորջ ՜հո պՠո՜ժ իձճսդՠ՜ձռ ճսոճսկձ՜ոզջճսդզսձձ հԵսջճյ՜, ճջ
՜ա՜պ ւ ՜ձպ՜ջ՝ՠջ ՝՜ձ՜ոզջզձ ՜շգձդՠջ` կՠձտ ժգ պՠոձՠձտ ՝՜ակ՜դզս ժջր-
ձ՜ոբջ ւ ա՞ճսղ՜սճջ տձձ՜՟՜պձՠջ, ւ աճհ՞ գձ՟ ՝ճխճտ՜ժ՜ձ Ոսոճսռմզձ ւ իջբ՜հ
շ՜՝ճսձճհձ` ձ՜ ւ ի՜ջզսջ՜սճջ ճսխխ՜՟՜ս՜ձ ՜ոպճս՜թ՜՝՜ձձՠջ ւ կՠժձզմձՠջ,

1
Յ. Անասյան, Մ՜ձջ ՠջժՠջ, Լճո Աձնՠէՠո, 1987, բն 157, «Մ՜պՠձ՜՞ջճսդՠ՜ձ յ՜պկճսդՠ՜ձ
կՠն ՜ձժ՜ձճձ ժ՜կ ՜ձչ՜սՠջ՜ժ՜ձ ՠձ ՜ձճս՜ձսճսկ ՜հձ ՞ջչ՜թտձՠջգ, ճջճձտ գձ՟ի՜ձճսջ
՜շկ՜կ՝ Աոպճս՜թ՜ղձմզ ՜հոյՠո ժճմչ՜թ ժ՜ձճձ՜ժ՜ձ (ձ՜ը՜ժ՜ձճձ ՠս ՠջժջճջ՟՜ժ՜ձճձ)
՞ջտՠջզ ղ՜ջտզռ ՟ճսջո ՠձ կձճսկ, ՜հէ ըճոտճչ` Հզձ ՠս Նճջ Կպ՜ժ՜ջ՜ձձՠջզ ժ՜ակզ ժ՜ձճ-
ձ՜ժ՜ձճսդհ՜ձ չՠջ՜՝ՠջկ՜կ՝ յ՜ջ՜ժ՜ձճձ ՠս պ՜ջ՜ժ՜ձճձ ի՜ձ՟զո՜ռճխ ՞ջճսդզսձձՠջ ՠձ,
ճջճձռ ձզսդՠջգ ժ՜յչ՜թ ՠձ Աոպճս՜թ՜ղձմզ ՟բյտՠջզ ՠս ՟բկտՠջզ իՠպ ժ՜կ ՜հձպՠխզռ ՠձ
՝ըճսկ, ՠս ճջճձտ Աոպճս՜թ՜ղձմզ ժ՜ձճձ՜ժ՜ձ ՞ջտՠջզ ձկ՜ձճխճսդՠ՜կ՝ ՠձ ըկ՝՜՞ջճս՜թ»:
2
Նճսհձ պՠխճսկ, բն 158, յ՜ջ՜ժ՜ձճձձՠջզ դ՜ջ՞կ՜ձճսդհճսձձՠջզ ե՜կ՜ձ՜ժգ կՠթ՜կ՜-
ո՜կ՝ ՜ձի՜հպ բ, ՝՜հռ, էՠաչ՜ժ՜ձ ի՜պժ՜ձզղձՠջզռ ՟՜պՠէճչ, ձջ՜ձռ կզ կ՜ոգ յ՜պժ՜-
ձճսկ բ 5-ջ՟ ՟՜ջզ ՟՜ո՜ժ՜ձ ղջն՜ձզձ:
3
Բ. Սարգիսյան, Ոսոճսկձ՜ոզջճսդզսձտ Հզձ Կպ՜ժ՜ջ՜ձզ ՜ձչ՜սՠջ ՞ջճռ չջ՜հ, Վՠձՠ-
պզժ,1898, բն 1:
 Գզջ Տխ՜հճսդՠ՜ձ Աչՠպ՜ջ՜ձգ 335

ճջճձտ ՜ձըճձն ՜ղը՜պճսդՠ՜կ՝ ւ ՜ձհ՜՞ պՠձմկ՜կ՝ ժճսոճսկձ՜ոզջՠձ ւ ժգ

իջ՜պ՜ջ՜ժՠձ ա՜ձճձտ»4, - ղ՜ջճսձ՜ժճսկ բ իՠխզձ՜ժգ:
Հ՜հժ՜ժ՜ձ ՜ձժ՜ձճձ ՞ջտՠջզ ճսոճսկձ՜ոզջճսդհ՜ձ ՞ճջթճսկ ի՜պժ՜յՠո
կՠթ բ Ն. Էկզձզ ՜չ՜ձ՟գ. ձ՜ ՜շ՜նզձ ի՜հ՜՞ՠպձՠջզռ բջ, ճչ յ՜պղ՜ծ ճսղ՜-
՟ջճսդհճսձ բ ի՜պժ՜ռջՠէ ի՜հժ՜ժ՜ձ յ՜ջ՜ժ՜ձճձձՠջզձ ւ զջ գձպզջ դ՜ջ՞կ՜-
ձճսդհճսձձՠջզ կզնճռճչ րպ՜ջՠջժջհ՜ ճսոճսկձ՜ոզջճխձՠջզ ճսղ՜՟ջճսդհճսձգ
իջ՜չզջՠէ ՜հո ՝ձ՜՞՜չ՜շզ չջ՜:
Ըոպ ՜ձչ՜ձզ ի՜հ՜՞ՠպզ՚ ի՜հժ՜ժ՜ձ յ՜ջ՜ժ՜ձճձ ՞ջ՜ժ՜ձճսդհ՜ձ ճսոճսկ-
ձ՜ոզջճսդհճսձգ ժ՜ջւճջ բ` յ՜հկ՜ձ՜չճջչ՜թ ՜հձ ի՜ձ՞՜կ՜ձտճչ, ճջ ՟ջ՜ձտ
դ՜ջ՞կ՜ձչՠէ ՠձ իճսձ՜ժ՜ձ ճս ՜ոճջ՜ժ՜ձ ՜հձյզոզ ՝ձ՜՞ջՠջզռ, ճջճձտ գձ՟-
կզղպ ժճջոչ՜թ ՠձ: Հ՜հժ՜ժ՜ձ յ՜ջ՜ժ՜ձճձձՠջձ ՜ջեՠտ՜չճջ ՠձ ձ՜ւ ՜հձ
յ՜պծ՜շճչ, ճջ ՟ջ՜ձտ ձՠջժ՜հ՜ռձճսկ ՠձ ձ՜ւ իճսձ՜ջՠձ, ՜ոճջՠջՠձ, է՜պզձՠ-
ջՠձ ճս ՠդճչյՠջՠձ5 էՠաճսձՠջճչ յ՜իյ՜ձչ՜թ ՞ջչ՜թտձՠջզ ի՜ջճսոպ պ՜ջ՜-
պՠո՜ժձՠջ 6 : «Մզւձճսհձ ե՜կ՜ձ՜ժ ժՠխթ ՞ջչ՜թտձՠջզ ղձճջիզչ բ, ճջ չ՜խ
ղջն՜ձզ ՠջժՠջզ ՝՜ռ՜ժ՜հճսդհ՜ձ յ՜ջ՜՞՜հճսկ կՠա ՠձ ի՜ոՠէ յ՜պկճսդհ՜ձ
ըճջտՠջճսկ ժճջ՜թ ՜չ՜ձ՟ճսդհճսձձՠջգ, տ՜ձազ ի՜ծ՜ը ՜հ՟ ժՠխթզտձՠջզռ ղ՜-
պՠջգ ժ՜շճսռչ՜թ ՠձ չ՜չՠջ՜ժ՜ձ իճխզ չջ՜ ւ յ՜պկ՜ժ՜ձ իՠձտ ճսձՠձ»7:
Ն. Էկզձզ իզղ՜պ՜ժզձ բ ձչզջչ՜թ կըզդ՜ջհ՜ձձՠջզ «Թ՜ձ՞՜ջ՜ձ ի՜հճռ
իզձ ճս ձճջ ՟յջճսդՠ՜ձռ» ՠջՠտ ի՜պճջձՠջզ իջ՜պ՜ջ՜ժճսկգ, ճջճձտ էճսհո ՠձ
պՠոՠէ 1896, 1898 ւ 1904 դդ. Վՠձՠպզժճսկ 8 : Ահո իջ՜պ՜ջ՜ժճսդհճսձձՠջգ,
ճջճձռ կՠն ՜կվճվչՠէ բ Վՠձՠպզժհ՜ձ լՠշ՜՞ջՠջզ կՠա ի՜ո՜թ յ՜ջ՜ժ՜ձճձ ի՜-
ջճսոպ ե՜շ՜ձ՞ճսդհճսձգ, ոժզա՝ ՟ջՠռզձ ճմ ժ՜ձճձ՜ժ՜ձ ՞ջչ՜թտձՠջզ ՞զպ՜-
ժ՜ձ ճսոճսկձ՜ոզջճսդհ՜ձգ: Հՠպ՜աճպճսդհճսձձՠջզ ժ՜ջճպ բ ձ՜ւ Էնկզ՜թձզ,
Եջւ՜ձզ Մ՜պՠձ՜՟՜ջ՜ձզ, Վզՠձձ՜հզ, Փ՜ջզազ, Լճձ՟ճձզ, Եջճսո՜խՠկզ, ճս ձ՜ւ
՜ձի՜պ՜ժ՜ձ լՠշ՜՞ջ՜ռճսռ՜ժձՠջճսկ յ՜իյ՜ձչ՜թ յ՜ջ՜ժ՜ձճձ կՠթ՜թ՜չ՜է
՞ջ՜ժ՜ձճսդհճսձգ:

4
Նճսհձ պՠխճսկ, բն 2:
5
Б. А. Тураев, “Евангелие детства Христова в эфиопской писменности” (публи-
кация С. Б. Черенцова). - Христианский Восток, т. 1, с. 434: Եդճչյ՜ժ՜ձ ՠժՠխՠռզձ
՞ջՠդՠ պ՜ջ՝ՠջճսդհճսձ մզ ՟ձճսկ Ս. Գջտզ ժ՜ձճձ՜ժ՜ձ ճս յ՜ջ՜ժ՜ձճձ ՞ջչ՜թտձՠջզ կզնւ,
զձմզ ղձճջիզչ բէ ՝՜ակ՜դզչ ՜ձժ՜ձճձ ՞ջչ՜թտձՠջ ի՜ոՠէ ՠձ կզձմւ կՠջ րջՠջձ ՜կ՝ճխն՜ժ՜ձ
ճս ՜ձը՜դ՜ջ պՠոտճչ:
6
Տՠ′ո Н. Эмин, “К вопросу о собрании армянских апокрифов”, Переводы и ста-
тьи Н. О. Эмина по духовной армянской литературе, Москва, 1897, сс. 336-338:
7
Մ. Է. Շիրինյան, Քջզոպճձՠ՜ժ՜ձ չ՜ջ՟՜յՠպճսդհ՜ձ ՜ձպզժ ւ իՠէէՠձզոպ՜ժ՜ձ պ՜ջջՠջգ
(ի՜հժ՜ժ՜ձ ւ իճսձ՜ժ՜ձ ՟՜ո՜ժ՜ձ ճս ՝հճսա՜ձ՟՜ժ՜ձ ՜խ՝հճսջձՠջզ ՝՜խ՟՜պճսդհ՜կ՝), Եջ.,
2005, բն 288:
8
Թ՜ձ՞՜ջ՜ձ իզձ ճս ձճջ ձ՜ըձՠ՜ռ. Ա. Աձժ՜ձճձ ՞զջտ Հզձ Կպ՜ժ՜ջ՜ձ՜ռ, Ս. Հնռջգցճ՟մ, Վՠ-
ձՠպզժ, 1896, Բ. Աձժ՜ձճձ ՞զջտ Նճջ Կպ՜ժ՜ջ՜ձ՜ռ, Ե. Տ՟ճգտթ, Վՠձՠպզժ, 1898, Գ, Աձժ՜ձճձ
՞զջտ Աշ՜տՠէ՜ժ՜ձտ, Ք. Չվ՟ւճ՟մ, Վՠձՠպզժ, 1904:
 336 Մ. Մ՜կհ՜ձ

Թՠւ ՜հո ՜ոյ՜ջՠաճսկ ճջճղ ՜ղը՜պ՜ձտձՠջ ժ՜պ՜ջչՠէ ՠձ, ի՜հժ՜ժ՜ձ

յ՜ջ՜ժ՜ձճձ ՞ջ՜ժ՜ձճսդհճսձգ կզձմ ՜հեկ տզմ ճսոճսկձ՜ոզջչ՜թ ՝ձ՜՞՜չ՜շձՠ-
ջզռ կՠժձ բ9: Իձմյՠո ձղՠէ բ Հ. Տ՜ղհ՜ձգ, կՠջ ՠժՠխՠռ՜ժ՜ձ-յ՜պկ՜ժ՜ձ ՞ջ՜ժ՜-
ձճսդհ՜ձ կՠթ՜՞ճսհձ կ՜ոգ պ՜ժ՜չզձ կդճսդհ՜կ՝ ւ ղ՜պ ՜ձ՞՜կ աջճսռ՜ը՜շձ
տճխճչ բ թ՜թժչ՜թ10:
Ահձ ի՜ձ՞՜կ՜ձտգ, ճջ ի՜հժ՜ժ՜ձ յ՜ջ՜ժ՜ձճձձՠջզ ճսոճսկձ՜ոզջճսդհ՜ձգ
ղ՜պ տզմ ճսղ՜՟ջճսդհճսձ բ ի՜պժ՜ռչՠէ, Մ. Աչ՟՜է՝ՠժհ՜ձգ ՝՜ռ՜պջճսկ բ իՠպւհ՜է
ժՠջյ. «Հ՜հ ժհ՜ձտձ ՜ջպ՜ռճէճխ ի՜ջճսոպ յ՜պկ՜՞ջճսդհ՜ձ ւ ծճը պ՜խՠջ՞ճս-
դհ՜ձ ՜շժ՜հճսդհճսձձ ճսոճսկձ՜ոզջճխձՠջզ ՜մտզռ ՠպ բ կխՠէ ՜հձյզոզ կզ ՝ձ՜-
՞՜չ՜շ, ճջպՠխ ՟եչ՜ջ բ ՜ձկզն՜յՠո ժ՜յ պՠոձՠէ զջ՜ժ՜ձ ժհ՜ձտզ իՠպ: Սՠ-
վ՜ժ՜ձ ՜ա՞՜հզձ յ՜պկճսդհ՜ձ վ՜ոպՠջ ճջճձճխձՠջզձ ղ՜պ տզմ ձհճսդ ժ՜ջճխ
բզձ պ՜է Աոպչ՜թ՜ղձմզ ժ՜կ Աչՠպ՜ջ՜ձձՠջզ չջ՜ իհճսոչ՜թ ՞ՠխ՜ջչՠոպ՜ժ՜ձ
աջճսհռձՠջգ»11: Աձպՠոչՠէ բ կզնձ՜՟՜ջհ՜ձ կղ՜ժճսհդզ կզ ՜կ՝ճխն ՝ձ՜՞՜չ՜շ,
ճջ ծ՜ձ՜մչ՜թ մզ ՠխՠէ ՠժՠխՠռճս ժճխկզռ: Ահձզձմ ի՜պճսժ տձձճսդհ՜ձ ՜շ՜ջժ՜
յզպզ ՟՜շձ՜ձ իՠձռ ՜հ՟ ոպՠխթ՜՞ճջթճսդհճսձձՠջգ՚ ւ´ զ՝ջւ ՞ՠխ՜ջչՠոպ՜ժ՜ձ
մ՜վ՜ա՜ձռ իՠպ՜տջտջ՜ժ՜ձ ոպՠխթ՜՞ճջթճսդհճսձձՠջ, ւ´ զ՝ջւ ե՜կ՜ձ՜ժզ
գձ՟ճսձՠէզ ի՜հ՜ռտձՠջզռ պ՜ջ՝ՠջչճխ յ՜պկ՜՞ջ՜ժ՜ձ իճսղ՜ջլ՜ձձՠջ:
Հ՜հ զջ՜ժ՜ձճսդհ՜ձ կՠն յ՜ջ՜ժ՜ձճձձՠջգ կՠթ՜կ՜ո՜կ՝ րպ՜ջ թ՜՞ճսկ
ճսձՠձ, ո՜ժ՜հձ ՟ջ՜ձռզռ ղ՜պՠջգ դ՜ջ՞կ՜ձչՠէ, ՜չՠէզ ծզղպ ժէզձզ ՜ոՠէ` չՠջ՜-
յ՜պկչՠէ ՠձ ի՜հՠջՠձ ՜հձտ՜ձ ի՜ջ՜ա՜պ, ի՜հՠռզ, ճջ զջՠձռ ճծզ ճս ըճո՜ժռ՜-

9
Ահո ՜շճսկճչ դՠջւո ՜ձիձ՜ջ բ մձղՠէ ի՜հժ՜ժ՜ձ յ՜ջ՜ժ՜ձճձձՠջզ ՜ջ՟զ ճսոճսկձ՜-
ոզջճսդհ՜ձ ՜ոյ՜ջՠաճսկ զջՠձռ ՝ՠխճսձ ՞ճջթճսձՠճսդհ՜կ՝ ի՜հպձզ ՜ձչ՜ձզ ի՜հ՜՞ՠպձՠջ
Վ. Կ՜էռճէ՜ջզզձ (V. Calzolari, J. D. Kaestli, B .Outtier (eds), Apo ryph s rm ni ns.
Tr u tion, r tion, tr nsmission, i onogr phi (A t s u olloqu int rn tion l sur
l litt r tur po ryph n l ngu rm ni nn . Univ rsit G nèv , 18-20 septembre
1997 (Publications de l‟Institut Romand des Sciences Bibliques 1), Lausanne, 1999, 190
p.; V. Calzolari, L s pôtr s Th t B rth l my. Au origin s u hristi nism
rm ni n (Apocryphes 13), Turnhout: Brepols 2011, 258 p); Բ. Ոսպզՠզձ (B. Outtier,
“Paralytique et ressuscité (CANT 85 et 62). Vie des apocryphes en arménien,”
Apocrypha VIII, 1997, pp. 111-119; “The Armenian and Georgian versions of the
Evangelium Nicodemi,” Apocrypha 21, 2010, pp. 49-55, Ի. Դճջցկ՜ձզձ (Dorfmann-
Lazarev I., “The Cave of the Nativity Revisited: Memory of the Primæval Beings in
the Armenian Lord‟s Infancy and Cognate Sources”, in: l ng s Jean-Pi rr h
(Tr v u t moir s; 18), eds A. Mardirossian, A. Ouzounian, C. Zuckerman, Paris,
2014, pp. 285-334; “La transmission de l‟apocryphe de l‟Enfance de Jésus en Arménie”,
in: J sus in pokryph n Ev ng li nüb rli f rung n. B iträg zu uß rk nonis h n
J susüb rli f rung n us v rs hi n n Spr h- und Kulturtraditionen (WUNT; 254),
eds. J. Frey, J. Schröter, Tübingen: Mohr Siebeck 2010, pp. 557-582), ւձ:
10
Տՠ′ո Հ. Տաշեան, Վ՜ջ՟՜յՠպճսդզսձ ՜շ՜տՠէճռ, Աձչ՜սՠջ՜ժ՜ձ ժ՜ձճձ՜ռ կ՜պՠ՜ձգ, Թճսխդ
Յ՜ժճ՝՜հ ՜շ Կճ՟ջ՜պճո ՠս Կ՜ձճձտ Թ՜՟բզ, տձձճսդզսձ ւ ՝ձ՜՞զջտ, Վզՠձձ՜, 1896, բն 1:
11
Մ. Ավդալբեկյան, Հ՜հ ՞ՠխ՜ջչՠոպ՜ժ՜ձ ՜ջլ՜ժզ ոժա՝ձ՜չճջճսկգ, (5-վբ ՟՜ջ), Եջ., 1971 դ.,
բն 159:
 Գզջ Տխ՜հճսդՠ՜ձ Աչՠպ՜ջ՜ձգ 337

ժ՜ձ էՠաչզ ժՠձ՟՜ձճսդհ՜կ՝ ժ՜ջճխ ՠձ կջռՠէ ի՜հ զձտձճսջճսհձ ՞ջ՜ժ՜ձ ՝ձ՜՞ջՠ-

ջզ իՠպ12: Հ՜հժ՜ժ՜ձ կ՜պՠձ՜՞ջճսդհճսձգ կՠա ՜չ՜ձ՟ՠէ բ ձ՜ւ կՠթ դչճչ ՜ձ-
չ՜չՠջձՠջ, ճջճձտ ՝՜ռզ դ՜ջ՞կ՜ձճսդհճսձձՠջ էզձՠէճսռ, ՞ջչՠէ ՠձ ի՜հժ՜ժ՜ձ
իճխզ չջ՜: Հ՜հՠջգ, զձմյՠո ւ ՜հէ ՜ա՞ՠջգ, զջՠձտ ՠձ ոպՠխթՠէ ոՠվ՜ժ՜ձ յ՜-
ջ՜ժ՜ձճձձՠջ՚ ժ՜յչ՜թ ՜ա՞՜հզձ ա՜ձ՜ա՜ձ ոջ՝ՠջզ չ՜ջտՠջզ ճս չժ՜հ՜՝՜ձճս-
դհճսձձՠջզ իՠպ13: Ահո ՞ջչ՜թտձՠջգ Աոպչ՜թ՜ղձմզ կ՜ո մժ՜ակՠէճս յ՜պծ՜շճչ՚
ձճսհձյՠո գձ՟՞ջժչՠէ ՠձ յ՜ջ՜ժ՜ձճձձՠջզ ղ՜ջտճսկ14:
Պ՜ջ՜ժ՜ձճձ չՠջճձղհ՜է ՞ջտՠջգ կզնձ՜՟՜ջհ՜ձ ՞՜խ՜վ՜ջ՜ըճոճսդհճսձձՠ-
ջզ ՝՜ռ՜ի՜հպկ՜ձ ՜շճսկճչ ժ՜ջւճջ ճս իՠպ՜տջտջ՜ղ՜ջե ՠջւճսհդձՠջ ՠձ, ճջ-
պՠխ ՜ջպ՜ռճէճսկ բ ՞պՠէ կզնձ՜՟՜ջհ՜ձ կ՜ջ՟ճս ՜ղը՜ջիգձժ՜էճսկգ: Իձմյՠո
՞ջճսկ բ Մ. Ա՝ՠխհ՜ձգ, ՜ոպչ՜թ՜ղձմհ՜ձ յ՜ջ՜ժ՜ձճձ աջճսհռձՠջձ ճս յ՜պկչ՜թտ-
ձՠջգ ճմ կզ՜հձ ի՜ոժ՜ձ՜էզ, ՜հէւ ղ՜պ ի՜ծՠէզ յզպզ էզձՠզձ ՟ՠշ կ՜ձժ՜ժ՜ձ
ի՜հ կպտզձ15: Ահո իզկտզ չջ՜ ժ՜ձճձ՜ժ՜ձ Հզձ ւ Նճջ ժպ՜ժ՜ջ՜ձձՠջզ ժճխտզձ
ոպՠխթչՠէ բ, ՠդՠ ժ՜ջՠէզ բ ՜ոՠէ` «եճխճչջ՟՜ժ՜ձ» ոճսջ՝ ՞զջտգ16:
Պ՜ջ՜ժ՜ձճձ ՜չՠպ՜ջ՜ձձՠջզ կզ ՜կ՝ճխն ղ՜ջտ բ իհճսոչ՜թ ձճջժպ՜ժ՜-
ջ՜ձհ՜ձ դՠկ՜ձՠջզ ճս ժՠջյ՜ջձՠջզ ղճսջն: Մՠջ ճսոճսկձ՜ոզջճսդհ՜ձ ՜շ՜ջժ՜ձ
՜շ՜չՠէ կՠթ իՠպ՜տջտջճսդհճսձ ձՠջժ՜հ՜ռձճխ Գզջ Տխ՜հճսդՠ՜ձ Քջզոպճոզ17

12
Տՠ´ո Էնՠջ ի՜հ կզնձ՜՟՜ջհ՜ձ ՞ՠխ՜ջչՠոպ՜ժ՜ձ ՜ջլ՜ժզռ, ըկ՝՜՞ջճսդհ՜կ՝ ւ ՜շ՜ն՜-
՝՜ձճչ Կ. Մգժթւ-Օծ՟մչ՟մճ՟մթ, Եջ., 1957, բն XXIII:
13
Նՠջժ՜հճսկո ՟եչ՜ջ բ իոպ՜ժ ա՜պճջճղՠէ չ՜ջտ՜՝՜ձ՜ժ՜ձ ճս յ՜ջ՜ժ՜ձճձ ՞ջ՜ժ՜ձճս-
դհճսձգ, տ՜ձզ ճջ ի՜հժ՜ժ՜ձ լՠշ՜՞ջՠջզ պ՜ջ՝ՠջ եճխճչ՜թճսձՠջճսկ ՜հո ՠջժճսոզ ի՜կ՜-
՟ջճսկգ ի՜աչ՜՟ՠյ ՠջւճսհդ մբ, պՠ‟ո V. Calzolari, “Christian Apocryphal literature:
Between Traditional Interpretations and New Directions of Research”, Armenian
Philology in the Modern Era, from manuscripts to digital text, 2014, pp. 264-266:
14
Տՠ´ո А. Веселовский, “Собрание сочинений”, т. III, Литературное значение
средневековых ересей, М. 1921, с. 162:
15
Տՠ´ո Մ. Աբեղյան, Հ՜հճռ իզձ ՞ջ՜ժ՜ձճսդհ՜ձ յ՜պկճսդհճսձ, ՞զջտ ՜շ՜նզձ, Ե, 1944, բն 90:
16
Նճսհձ պՠխճսկ, բն 165: Նկ՜ձ «եճխճչջ՟՜ժ՜ձ» յ՜ջ՜ժ՜ձճձ ՞ջչ՜թտձՠջզռ բ ի՜պժ՜յՠո
կզնձ՜՟՜ջճսկ է՜հձ եճխճչջ՟՜ժ՜ձճսդհճսձ չ՜հՠէճխ Աջ՜ջ՜թճռ ՞ջտզ յ՜ջ՜ժ՜ձճձ ՜չ՜ձ-
՟ճսդհճսձգ` Ա՟՜կ՞զջտգ (մղվճդՠէ Աշ՜տՠէ Սհճսձՠռճս ձճսհձ՜ձճսձ մ՜վ՜թճ ոպՠխթ՜՞ճջթճսդհ՜ձ
իՠպ, ճջգ, ո՜ժ՜հձ, ձճսհձյՠո ՞ջչՠէ բ յ՜ջ՜ժ՜ձճձձՠջզ իզկ՜ձ չջ՜): Ահո կ՜ոզձ կ՜ձջ՜կ՜ոձ
պՠ´ո Տ. Դանիել Վրդ. Թումանյան, «Ծձձ՟. Գ. 1-7-զ ՜ոպչ՜թ՜՝՜ձ՜ժ՜ձ կճպզչձՠջգ ի՜հ
յ՜ջ՜ժ՜ձճձ ՞ջ՜ժ՜ձճսդհ՜ձ կՠն», Էնկզ՜թզձ, 2013, Ժ, բն 23-38: Ա՟՜կ՞ջտզ ճսոճսկձ՜ոզ-
ջճսդհ՜ձ ՜ոյ՜ջՠաճսկ չզդը՜ջզ ՜չ՜ձ՟ ճսձզ ՜ձչ՜ձզ ի՜հ՜՞ՠպ M. Stone, “The History
of the Forefathers, Adam and His Sons and Grandsons,” JSAS 1, 1984, pp. 79-91;
Armenian Apocrypha Relating to Adam and Eve, Leiden: Brill, 1996, pp. 180-200; “The
Death of Adam - An Armenian Adam Book,” Harvard Theological Review, 59, 1966, p.
288; Adamgirk„, The Adam Book of Arak„el Siwnec„i, translated by M. E Stone, Oxford,
2007: Տՠ´ո ձ՜ւ Մ. Է. Սթոուն, Պ՜ջ՜ժ՜ձճձ ՝ձ՜՞ջՠջ ւ ՜չ՜ձ՟ճսդհճսձձՠջ, Եջ., 2014, etc.:
17
Եջճսո՜խՠկզ Ս. Հ՜ժճ՝հ՜ձռ չ՜ձտզ լՠշ՜՞ջ՜ռ կ՜պՠձ՜՟՜ջ՜ձզ դզչ 1432, 3062, 3164 ւ
3364 լՠշ՜՞ջՠջճսկ յ՜իյ՜ձչ՜թ «Մ՜ձժճսդՠ՜ձ ՜սՠպ՜ջ՜ձձՠջգ» իջ՜պ՜ջ՜ժՠէ բ Սթց՟մ
ռվբ. Միջգ՟մզ, Սզճձ, 1972, № 46, 122-131, 235-239: Ահո մճջո ՜չՠպ՜ջ՜ձձՠջզռ ի՜հպձզ բ
կզ՜հձ դզչ 3062-զ ՞ջճսդհ՜ձ ե՜կ՜ձ՜ժձ ճս չ՜հջգ, ճջզ կ՜ոզձ պՠխՠժ՜ձճսկ ՠձտ իզղ՜պ՜-
 338 Մ. Մ՜կհ՜ձ

՜ձչ՜ձճսկճչ ի՜հպձզ յ՜ջ՜ժ՜ձճձ ՜չՠպ՜ջ՜ձձ բ, ճջ ի՜հժ՜ժ՜ձ դ՜ջ՞կ՜ձ՜-

ժ՜ձ ՞ջ՜ժ՜ձճսդհ՜ձ ՞ճի՜ջձՠջզռ կՠժգ ժ՜ջՠէզ բ ի՜կ՜ջՠէ: Կջՠէճչ Հ՜ժճ՝ճոզ
ձ՜ը՜՜չՠպ՜ջ՜ձզ (Protevangelium Iacobi), ւ Պ՜պկճսդզսձ Թճչկ՜հզ (Nar-
ratio Thomae) յ՜ջ՜ժ՜ձճձ ՜չՠպ՜ջ՜ձձՠջզ, զձմյՠո ձ՜ւ ՜ոճջ՜ժ՜ձ, յ՜ջո-
ժ՜ժ՜ձ ճս ՜ջ՜՝՜ժ՜ձ18 ՜չ՜ձ՟ճսդհճսձձՠջզ ժձզտգ, ի՜հժ՜ժ՜ձ Մ՜ձժճսդհ՜ձ ՜-
չՠպ՜ջ՜ձ-գ ՜չՠէզ տ՜ձ իզձ՞ ՜ձ՞՜կ թ՜չ՜էճչ ՞ՠջ՜ա՜ձռճսկ բ ՟ջ՜ձռ`
ղձճջիզչ ի՜ջճսոպ ՝ճչ՜ձ՟՜ժճսդհ՜ձ ւ ծճըճսդհ՜ձ:
Բ՜ռզ ՝ճչ՜ձ՟՜ժ՜հզձ ի՜ջճսոպ ձհճսդզռ, Գզջ պխ՜հճսդՠ՜ձ ՜սՠպ՜ջ՜ձ-ձ
ճսղ՜՟ջճսդհ՜ձ բ ՜ջե՜ձզ ձ՜ւ ՜հձ յ՜պծ՜շճչ, ճջ իզղ՜պ՜ժչՠէ բ կզնձ՜-
՟՜ջհ՜ձ ՜ջ՞ՠէչ՜թ ՞ջտՠջզ կՠա ի՜հպձզ ՝ճէճջ ռ՜ձժՠջճսկ: Ս՜ժ՜հձ ՜հ՟ ի՜ձ-
՞՜կ՜ձտգ ՟ճսհաձ-զձմ մզ ըճմձ՟ճպՠէ, ճջ յ՜ջ՜ժ՜ձճձգ ի՜հՠջզ ի՜կ՜ջ ՟՜շձ՜ջ
չՠջճձղհ՜է «եճխճչջ՟՜ժ՜ձ» ոճսջ՝ ՞ջտՠջզռ կՠժգ: Գզջ Տխ՜հճսդՠ՜ձ ՜չՠպ՜-
ջ՜ձգ ձՠջդ՜վ՜ձռՠէ բ ի՜հժ՜ժ՜ձ կզն՜չ՜հջ, լՠշտ ՝ՠջՠէ ի՜հժ՜ժ՜ձ ճսջճսհձ
՞թՠջ ւ գձ՟իճսյ կզձմւ XIX ՟՜ջզ չՠջնՠջգ ղ՜ջճսձ՜ժչՠէ գձ՟րջզձ՜ժչՠէ 19 :
Մ՟սգմ՟ավ՟խ՟մ ՟յի՟վծնրղ ծ՟ճսմթ գմ ծնրմ՟վգմնռ, ժ՟սթմգվգմնռ, ՟ջնվգ-
վգմնռ, ծթմ պնրջգվգմնռ, թմշոգջ մ՟օ ծ՟ճգվգմնռ ո՟ծո՟մռ՟լ ՟մռ՟ռգվմգվթ
ղթ յ՟վւ տնրտ՟խմգվ20:
Հ. Տ՜ղհ՜ձգ «Ս. Գջճռ ժ՜ձճձ՜ժ՜ձ ՠս ՜ձչ՜սՠջ ՞ջտՠջճսձ տ՜ձզ կգ ի՜հՠ-
ջբձ ռճսռ՜ժձՠջճսձ կ՜ոզձ»21 ՞ջ՜ըճոժ՜ձճսկ ձՠջժ՜հ՜ռճսկ բ Թ. Ց՜ձզ` «Քձձճս-
դզսձտ յ՜պկճսդՠ՜ձ ժ՜ձճձզ Նճջ Կպ՜ժ՜ջ՜ձզ» ՜ղը՜պճսդհ՜ձ 5-ջ՟ ի՜պճջզ
կՠն իՠխզձ՜ժզ ՜շ՜ն տ՜ղ՜թ չ՜ջժ՜թձՠջգ Ս՜կճսՠէ Աձՠռճս (կճպ 1100/05–
1185/90) ւ Մըզդ՜ջ Ահջզչ՜ձՠռճս (1222-1307) ե՜կ՜ձ՜ժ՜՞ջ՜ժ՜ձ ՠջժճս
ի՜հպձզ ռ՜ձժՠջզ կ՜ոզձ:
Ս՜կճսՠէ Աձՠռզձ Եչոՠ՝զճո Կՠո՜ջ՜ռճս ե՜կ՜ձ՜ժ՜՞ջճսդհ՜ձգ ժռՠէճչ
զջՠձգ` ՜հձ ի՜ոռջՠէ բ կզձմւ 1180 դչ՜ժ՜ձգ: Խճոՠէճչ 591 դչ՜ժ՜ձզձ ժ՜պ՜ջ-
չ՜թ զջ՜՟՜ջլճսդհճսձձՠջզ կ՜ոզձ՚ իՠխզձ՜ժգ ՞ջճսկ բ. «Ի ԼԷ. դճս՜ժ՜ձզո ՠժզձ

ժ՜ջ՜ձզռ. «Գջչՠռ՜ս ՞զջտո լՠշ՜կ՝ ոճսպ՜ձճսձ Մզջ՜տ ՟յջզո, ճջ բ հՠջժջբձ Աժձ՜ զ ՞զսխբձ
Կ՜կջժ՜յռզ. ՠս ճջ ի՜ձ՟զյզտ ոկ՜ ժ՜ջ՟՜էճչ ժ՜կ ՜սջզձ՜ժՠէճչ, կզճչ ի՜հջ կՠխ՜հզս
հզղՠռբտ. ՠս ՟ճստ ՠսո հզղՠ՜է էզռզտ զ Քջզոպճոբ, ՜կբձ,
«Թճսզձ ՌՃԾԲ (1703) ՞ջչՠռ՜ս զ կ՜հջ՜տ՜խ՜տձ Կճոպ՜ձ՟զձճս յրէզո»:
18
Գարեգին եպս., «Յճչ՜ո՜վ Սՠ՝՜ոպ՜ռզ», Աջ՜ջ՜պ, ՜յջզէ-՟ՠժպՠկ՝ՠջ, 1918, Դ-ԺԲ,
Էնկզ՜թզձ, բն 255: Հ՜հՠջՠձ Մ՜ձժճսդՠ՜ձ ՜սՠպ՜ջ՜ձ-գ ՝ճչ՜ձ՟՜ժճսդհ՜կ՝ ՜չՠէզ կճպ բ
Evangelium Infantine arabicum-զձ, ճջզ ՜ա՟ՠռճսդհճսձգ ձժ՜պչճսկ բ ձ՜ւ Ղճսջ՜ձճսկ:
19
Տՠ՘ո րջզձ՜ժ՚ Ն. Պողարեան, Մ՜հջ Ցճսռ՜ժ ի՜հՠջբձ լՠշ՜՞ջ՜ռ Սջ՝ճռ Յ՜ժճ՝ՠ՜ձռ, ի. ԺԱ,
Եջճսո՜խՠկ, 1991, դզչ 3860, Ասՠպ՜ջ՜ձ կ՜ձժճսդՠ՜ձ, 1897, Նզսՠրջտ, ոպ՜ռճխ` Ա՞՜յզ
Տ՜ղծՠ՜ձ:
20
Հ Անասյան., Հ՜հժ՜ժ՜ձ Մ՜պՠձ՜՞զպճսդհճսձ, ի. Ա. Եջ., 1959, բն 906. «Աձժ՜ձճձ Գջտՠջ,
Ե-ԺԸ ՟՟»:
21
Հ. Տաշեան, «Սճսջ՝ Գջճռ ժ՜ձճձ՜ժ՜ձ ՠս ՜ձչ՜սՠջ ՞ջտՠջճսձ տ՜ձզ կգ ի՜հՠջբձ ռճսռ՜ժձՠ-
ջճսձ կ՜ոզձ, ՞ջ՜ըրոճսդզսձ», Հ՜ձ՟բո Ակորջՠ՜հ, 1895, բն 1:
 Գզջ Տխ՜հճսդՠ՜ձ Աչՠպ՜ջ՜ձգ 339

զ Հ՜հո Աոճջզտ` ՜ջտ տ՜ն՜՝՜ձտ` ՠս ժ՜կբզձ ոՠջկ՜ձՠէ ա՜խ՜ձ՟ձ Նՠոպճջզ` ՠս

ձաճչՠ՜էտ ի՜է՜թՠռ՜ձ: Բ՜հռ ճկ՜ձտ գձժ՜է՜ձ` ձճտ՜ դ՜ջ՞կ՜ձՠռզձ ձճռզձ
՞զջո ոճսպո. ա՞րջպճո՜ժ, ժզջ՜ժճո՜ժ, աՊրխճոզ պՠոզէձ. աԱ՟՜կ՜հ ՜յ՜ղը՜-
ջճսդզսձ ՠս ա՟զ՜դբժձ. Զկ՜ձժճսդզսձ Տՠ՜շձ, ՠս աՍՠ՝զճո. ՠս ածզշձ րջիձճս-
դՠ՜ձ. ՠս ա՜ձդ՜՞մՠէզ կ՜պՠ՜ձոձ. ՠս ՜սՠպ՜ջ՜ձզ կՠժձճսդզսձ աՄ՜ձՠ՜հ ՠս
ճջ ի՜ս՜պ՜հ ձճռ՜` ձաճչզ22»:
Նղչ՜թ ռ՜ձժզռ իՠպւճսկ բ, ճջ ՜հո ՞ջչ՜թտձՠջգ VI ՟՜ջզ չՠջնզձ ձՠոպճ-
ջ՜ժ՜ձձՠջզ 23 կճպ ՜ջ՟ՠձ զոժ պ՜ջ՜թչ՜թ ՠձ ՠխՠէ ւ ՝ՠջչՠէճչ Հ՜հ՜ոպ՜ձ՚
դ՜ջ՞կ՜ձչՠէ ՠձ ի՜հՠջՠձ: Ց՜ձժճսկ իզղ՜պ՜ժչճխ կՠջ իՠպ՜տջտջճսդհ՜ձ ՜շ՜ջ-
ժ՜ Մ՜ձժճսդզսձ Տՠ՜շձ ՞ջչ՜թտձ գոպ Ց՜ձզ, ձճսհձ Թճչկ՜հ՜՜սՠպ՜ջ՜ձձ բ24,
ճջ ՜ոճջզ դ՜ջ՞կ՜ձճսդհ՜ձ կՠն ժճմչճսկ բ «Մ՜ձժճսդզսձ Տՠ՜շձ կՠջճհ Յզոճս-
ոզ». ո՜ ՜հձ Տխ՜հ՜՜սՠպ՜ջ՜ձձ բ, ճջ ի՜ծ՜ը ՠձտ ՞պձճսկ լՠշ՜՞ջՠջճսկ`
«Յ՜ժճ՝՜հ ՠխ՝րջ Տՠ՜շձ ՜ձճս՜կ՝»:
Հ՜հ՜ոպ՜ձճսկ ձՠոպճջ՜ժ՜ձ ՜ոճջզձՠջզ թ՜չ՜է՜թ ՜կՠձ՜ՠշ՜ձ՟ճսձ ՞ճջ-
թճսձՠճսդհ՜ձ ե՜կ՜ձ՜ժզռ (VI ՟.) ղճսջն չՠռ ի՜ջհճսջ՜կհ՜ժ իՠպճ ՜յջ՜թ իՠ-
խզձ՜ժգ ձՠոպճջ՜ժ՜ձ ՞ջտՠջզ ռճսռ՜ժգ յՠպտ բ չՠջռջ՜թ էզձՠջ զձմ-ճջ իզձ,
՜ձիՠպ՜ռ՜թ ՜խ՝հճսջզռ:
Ահո ձճսհձ կ՜պՠձ՜՞ջ՜ժ՜ձ ռճսռ՜ժգ ՞ջՠդՠ ՝՜շ՜ռզ ՞պձճսկ ՠձտ ձ՜ւ
XIII ՟՜ջզ յ՜պկզմ Կզջ՜ժճո Գ՜ձլ՜ժՠռճս (1201-1272) Պ՜պկճսդՠ՜ձ կՠն25:

22
Սամուէլ Անեցի, Հ՜ս՜տկճսձտ զ ՞ջճռ յ՜պկ՜՞ջ՜ռ հ՜խ՜՞ո ՞զսպզ ե՜կ՜ձ՜ժ՜ռ ՜ձռՠէճռ
կզձմՠս զ ձՠջժ՜հո թ՜հջ՜տ՜խ ՜ջ՜ջՠ՜է, ՜ղը. Կ. Մ՟էօնջճ՟մթ, Ա. Հ՟ճվ՟ոգսճ՟մթ, Գ. Տգվ-
Վ՟վբ՟մճ՟մթ: Եջ., 2011, բն 95:
23
Նՠոպճջ՜ժ՜ձճսդհ՜ձ ՟ՠկ յ՜հտ՜ջգ Հ՜հ՜ոպ՜ձճսկ ՜չ՜ջպչՠէ բ ի՜խդ՜ձ՜ժճչ ՜ջ՟ՠձ
7-ջ՟ ՟՜ջզ չՠջնՠջզձ: Ոմձմ՜ռչՠէ բ ձ՜ւ ձՠոպճջ՜ժ՜ձճսդհ՜ձ ւ ՜խ՜ձ՟՜չճջճսդհ՜ձ ժձզտգ
ժջճխ ՞ջ՜ժ՜ձճսդհճսձգ, մի՜ղչ՜թ ՜շ՜ձլզձ ի՜պ՜ժճպճջձՠջզ, ճջճձտ վջժչՠէ ՠձ ճս է՜հձ
պ՜ջ՜թճսկ ՞պՠէ, պՠ′ո Ե. Տեր-Մինասյան, Մթչմ՟բ՟վճ՟մ ՟հ՟մբմգվթ լ՟աղ՟մ օ դ՟վա՟տ-
ղ՟մ ո՟սղնրէճնրմթտ, Եջ., 1968, բն 146: Իոժ Մՠոջճյ Տՠջ-Մճչոզոհ՜ձգ կ՜պձ՜ձղճսկ բ, ճջ
Ս՜կչՠէ Աձՠռճս ւ Մըզդ՜ջ Ահջչ՜ձՠռճս ռճսռ՜ժձՠջճսկ իզղ՜պ՜ժչ՜թ պ՜ո ՜ձժ՜ձճձ
՞ջտՠջզռ ի՜հ կ՜պՠձ՜՞ջճսդհ՜ձ կՠն յ՜իյ՜ձչՠէ ՠձ կզ՜հձ ՠջժճսոգ՚ «Ա՟՜կզ ՜յ՜ղը՜ջճս-
դզսձձ» ճս «Մ՜ձժճսդզսձ Տՠ՜շձ», զոժ կձ՜ռհ՜էձՠջգ ճմ կզ՜հձ ի՜հ կ՜պՠձ՜՞ջճսդհ՜ձ կՠն,
՜հէ գձ՟ի՜ձջ՜յՠո ի՜հպձզ մՠձ», պՠ′ո Месроп Тер-Мовсисян, История перевода
Библии на армянский язык, СПБ, 1902, с. 251:
24
Հ՜հժ՜ժ՜ձ լՠշ՜՞ջՠջճսկ մզ յ՜իյ՜ձչՠէ ժ՜կ կզձմ ՜հեկ մզ ի՜հպձ՜՝ՠջչՠէ Թճչկ՜հզ
՜չՠպ՜ջ՜ձգ, ճջզ էջզչ ՜ձչ՜ձճսկձ բ «Իոջ՜հՠէ՜ռզ վզէզոճվ՜ Թճչկ՜հզ յ՜պկճսդզսձգ
Քջզոպճոզ կ՜ձժճսդՠ՜ձ կ՜ոզձ», պՠ′ո Ք. Տեր-Դավթյան, «Թճչկ՜հզ ՜չՠպ՜ջ՜ձզ իՠպ-
տՠջգ ի՜հ կզնձ՜՟՜ջհ՜ձ աջճսհռձՠջճսկ», Էնկզ՜թզձ, 1998, Դ, բն 111: Տՠ′ո ձ՜ւ՚ Ք. Տեր-
Դավթյան, Հ՜հժ՜ժ՜ձ ոջ՝՜ըճոճսդհճսձ, Վ՜ջտՠջ ւ չժ՜հ՜՝՜ձճսդհճսձձՠջ (V-XVIII), 2011,
Եջ., բն 193-194:
25
Կիրակոս Գանձակեցի, Պ՜պկճսդզսձ Հ՜հճռ, ՜ղը՜պ՜ոզջճսդհ՜կ՝ Կ. Մգժթւ-Օծ՟մչ՟մճ՟-
մթ, Եջ., 1961 դ. բն 51: Տՠ´ո ձ՜ւ` Կիրակոսի Վարդապետի Գանձակեցիոյ, Հ՜կ՜շրպ Պ՜պ-
կճսդզսձ զ ոջ՝ճհձ Գջզ՞ճջբ հ՜սճսջո զսջ էճսո՜՝՜ձՠ՜է, Վՠձՠպզժ, 1865, բն 29: Հկկ. ՄՄ 462,
դ. 219՝:
 340 Մ. Մ՜կհ՜ձ

VI-VII ՟՜ջՠջճսկ ՜հոյզոզ ռ՜ձժՠջ գոպ ՠջւճսհդզձ ղ՜պ ՠձ գձ՟րջզձ՜ժչՠէ, ճս

ձջ՜ձռզռ կզ տ՜ձզոգ յզպզ ճջ յ՜իյ՜ձչՠզձ կզձմւ XII-XIII ՟՜ջՠջգ26:
Գ. Զ՜ջ՝ի՜ձ՜էհ՜ձձ զջ «Մ՜պՠձ՜՟՜ջ՜ձ ի՜հժ՜ժ՜ձ դ՜ջ՞կ՜ձճսդՠ՜ձռ»
՞ջտճսկ ՝ՠջճսկ բ ձՠոպճջ՜ժ՜ձ ՞ջ՜ժ՜ձճսդհ՜ձ կզ ճսջզղ ռ՜ձժ, ճջ ձ՜ չՠջռջՠէ
բ, զջ ըճոտճչ, կզ ձճջ ՞ջմ՜՞ջզռ. «Ահո ՠձ ՜ձճս՜ձտ ճսդւպ՜ոձ ոճսպ ՞ջճռ ճջ
ՠժՠ՜է զ իՠջլճս՜թճխ Աոճջսճռ ւ ճմ հճսխխ՜վ՜շ՜ռ Աոճջսճռ», ՟ճմ յ՜ջճսձ՜-
ժճսկ բ՚ «Ա՟՜կ՜հ ժպ՜ժձ, Ճզշձ րջիձճսդՠ՜ձ, Փզվզ՜ձձ, Գճջպճո՜ժձ, Կզ-
ջ՜ժճո՜ժձ, Ղճոզկճչձ, Պՠպջճոզ պՠոզէձ, Դզ՜դզժձ, Աոպճս՜թ՜թձզ յ՜պ-
կճսդզսձձ, Սՠ՝զճոձ, Փզսշիճձ՜ռզտձ, Մ՜ձժճսդՠ՜ձ ՜սՠպ՜ջ՜ձձ, Մ՜ձՠ՜հ
կՠժձճսդզսձ ՜սՠպ՜ջ՜ձզ»27:
Հձզռ ՠժճխ կ՜պՠձ՜՞զպ՜ժ՜ձ ղ՜պ իՠպ՜տջտջ՜ժ՜ձ ռ՜ձժՠջ ՠձ յ՜ի-
յ՜ձչՠէ XIII ՟՜ջզ իՠխզձ՜ժ Մըզդ՜ջ Ահջզչ՜ձՠռճս ժ՜ակ՜թ ւ գձ՟րջզձ՜ժ՜թ
կզ եճխճչ՜թճսզ կՠն: Ահ՟ եճխճչ՜թճսձ, ճջ ՜հեկ ծ՜շգձպզջ 28 բ ժճմչճսկ,
գձ՟՞ջժճսկ բ պ՜ջ՝ՠջ ՝ձ՜՞ջՠջ, ՜հ՟ դչճսկ ւ Աոպճս՜թ՜ղճսձմ: Ահձպՠխ, ճսջ
չՠջն՜ձճսկ բ Հզձ Կպ՜ժ՜ջ՜ձգ (Նճջ Կպ՜ժ՜ջ՜ձձ ՜հոպՠխ ձ՜ըճջ՟ճսկ բ Հձզձ),
կզ բնզ չջ՜ զջ՜ջ պ՜ժ գձ՟րջզձ՜ժչ՜թ ՠձ ՞ջտՠջզ մճջո ռճսռ՜ժձՠջ, ճջճձտ ՟ՠշ
XX ՟՜ջզ ոժա՝զռ ՝՜ձ՜ոՠջձՠջզ ճսղ՜՟ջճսդհ՜ձ ժՠձպջճձճսկ ՠձ ՠխՠէ:
Ահո ռճսռ՜ժձՠջզ ՜շ՜նզձ ՠջժճսոգ Մըզդ՜ջ Ահջզչ՜ձՠռզձ աՠպՠխՠէ բ ձ՜ւ
զջ կհճսո ՜ղը՜պճսդհ՜ձ` «Պ՜պկճսդհճսձ ե՜կ՜ձ՜ժ՜՞ջ՜ժ՜ձ»-զ 29 կՠն, ճջգ
1867 դ. իջ՜պ՜ջ՜ժՠէ բ Ք. Պ՜պժ՜ձհ՜ձգ:
Հզղհ՜է մճջո ռճսռ՜ժձՠջզռ ՜շ՜նզձգ ի՜հՠջՠձ դ՜ջ՞կ՜ձչ՜թ յ՜ջ՜ժ՜ձճձ
՞ջտՠջզ, ՜հոզձտձ ի՜հՠջՠձ ՞ջտՠջզ ռճսռ՜ժ բ՚ «Գզջտ աճջ ճսձզձ իջՠ՜հտձ զ թ՜-
թճսժ ՜հոճտզժ ՠձ. «Ա՟՜կ՜հ, Էձճչտ՜հ, Սզ՝բէ՜հ, ԲԺ. ձ՜ի՜յՠպ՜ռձ, Ախ՜սդտձ
Յճչոՠվճս, Վՠջ՜ռճսկձ Մճսոզոզ, Եէ՟՜՟ ՠս Մճչ՟՜՟ձ, Ս՜խճկճձզ ո՜խկճոտձ,
Եխզ՜զ թ՜թճսժտձ, Դ՜ձզՠէզ Է. ՠջճջ՟ պՠոզէձ: Իոժ գոպ ձճջճհո. «Գզջտ կ՜ձ-
ժճսդՠ՜ձ Տՠ՜շձ, Թճկ՜հզ ՜սՠպ՜ջ՜ձձ, Յ՜հպձճսդզսձձ Պՠպջճոզ, Շջն՜՞ճհ
Պ՜սխճոզ, Կ՜դճխզժբ դճսխդտձ Բ՜շձ՜՝՜հ ւ Յճչ՟՜զ ւ Թճսկ՜հզ»: Սջ՝ճհձ

26
Ն. Ակինյան, Կզսջզճձ ժ՜դճխզժճո չջ՜ռ, յ՜պկճսդզսձ ի՜հ-չջ՜ռ՜ժ՜ձ հ՜ջ՜՝ՠջճսդՠ՜ձռ
հրդՠջճջ՟ ՟՜ջճս կՠն, Վզՠձձ՜, 1910, բն 180: Իձմյՠո ՞ջճսկ բ Ն. Աժզձհ՜ձգ, ՜ոճջզձՠջգ կՠ-
թ՜յՠո ձյ՜ոպՠէ ՠձ չջ՜ռ ժջճձ՜չճջ՜ժ՜ձ ժհ՜ձտզ չՠջ՜թձճսդհ՜ձգ, ո՜ժ՜հձ Աոճջզտզռ
՜հձպՠխ կճսպտ ՠձ ՞ճջթՠէ ձ՜ւ կ՜ձզտՠ՜ժ՜ձ տ՜ջճազմձՠջգ, ճջճձտ զջՠձռ ՜խ՜ձ՟գ տ՜ջճ-
աՠէճս ի՜կ՜ջ ՜հձպՠխ եճխճչ՜ջ՜ձ ՠձ ո՜ջտՠէ: Վՠջնզձձՠջո ո՜ժ՜հձ մ՜ջ՜ջմ՜ջ ի՜է՜թչՠէ
ՠձ, դՠւ զջՠձռ ՞ձճոպզժհ՜ձ ՞ջճսդհճսձձՠջգ դճխՠէ ՠձ ՜հձպՠխ ւ ճմ յ՜ժ՜ո չձ՜ո ի՜ոռջՠէ
ճսխխ՜՟՜չ՜ձճսդհ՜ձգ:
27
Գ. Զարբհանալյան, Մ՜պՠձ՜՟՜ջ՜ձ ի՜հժ՜ժ՜ձ դ՜ջ՞կ՜ձճսդՠ՜ձռ ձ՜ըձՠ՜ռ, Վՠձՠպզժ,
1889, բն 20:
28
Մըզդ՜ջ Ահջզչ՜ձՠռճս ի՜հպձզ ծ՜շգձպզջձ բ՚ ՄՄ 1500 (1272-1287 դդ.), դ. 369՝:
29
ՄՄ 582, դդ. 39՜-40՜. «Կ՜ջ՞՜՟ջճսդզսձ Գջճռ ոջ՝ճռ, ճջտ ոպճս՞՜՝՜ձՠռ՜ձ զ Ս՜ջժ՜-
ս՜՞ չ՜ջ՟՜յՠպբձ ւ ՞ջՠռ՜ձ հզձՠձ՚ զ պբջ Մըզդ՜ջ չ՜ջ՟՜յՠպբո յ՜պկ՜՞ջբ զ կզ պճսվ
հ՜սճսջո ՃՀ»:
 Գզջ Տխ՜հճսդՠ՜ձ Աչՠպ՜ջ՜ձգ 341

Կխՠկ՜, ՠդբ ճջ ՞զջտ գձ՟ճսձՠէզ բ. «Գճջթտձ ւ Կ՜ձճձտ ՜շ՜տՠէճռձ, Յ՜հպձճս-

դզսձ Յճի՜ձձճս, ճջ ժճմզ յզէ՜էզկոզո, Խջ՜պ Աոպճս՜թ՜թձզձ` ՜շ՜տՠէճռձ,
Գզջտձ Դզճձՠոՠ՜ Ադՠձ՜ռճհ, Տզկճդՠ՜ դճսխդձ, Գզջտ Կջզոյճոզ, Բ՜ձտձ
Յճսոպճոզ, Թճսխդձ Բ՜շձ՜՝՜հ»30:
Մզ ՟ՠյտճսկ «՞զջտ, աճջ ճսձզձ իջՠ՜հտձ զ թ՜թճսժ» ՜ոՠէճչ իՠխզձ՜ժգ
ժ՜ջճխ բջ ձժ՜պզ ճսձՠձ՜է Աոպչ՜թ՜ղձմզ իջՠ՜ժ՜ձ կ՜ոզ, ՜հոզձտձ` Հզձ Կպ՜-
ժ՜ջ՜ձզ յ՜ջ՜ժ՜ձճձ ՞ջտՠջգ: Ահո ՟ՠյտճսկ չՠջձ՜՞զջգ չՠջ՜՝ՠջճսկ բ ռճսռ՜-
ժզ կզ՜հձ ՜շ՜նզձ կ՜ոզձ: Ս՜ժ՜հձ «աճջ ճսձզձ իջՠ՜հտձ» ՜ջպ՜ի՜հպճսդհճսձգ
ժ՜ջճխ բ ձղ՜ձ՜ժՠէ ւ ՜հձ, ճջ ռճսռ՜ժճսկ ՝ՠջչ՜թ ՝ճէճջ ՞ջտՠջգ պ՜ջ՜թՠէ ՠձ
իջՠ՜ (ժ՜կ իջՠ՜ժ՜ձ դՠտճսկ ճսձՠռճխ) ՜խ՜ձ՟ձՠջգ: Ահո ՟ՠյտճսկ չՠջձ՜՞զջձ
գձ՟ի՜ձճսջ բ ռճսռ՜ժզ ՜շ՜նզձ ճս ՠջժջճջ՟ ի՜պչ՜թձՠջզ ի՜կ՜ջ31:
Թՠ ճչ բ թ՜թճսժ ՞ջտՠջզ ռճսռ՜ժզ իՠխզձ՜ժգ, ՜ձի՜հպ բ, ՝՜հռ ՜հո ՜խ՝հճս-
ջգ (ժ՜կ ՜խ՝հճսջձՠջգ) ւո ՝՜չ՜ժ՜ձ իզձ բ, ճջզռ ւ ր՞պչՠէ բ Մըզդ՜ջ Ահջզչ՜-
ձՠռզձ XIII ՟՜ջճսկ32: Իոժ գոպ Թ. Ց՜ձզ՚ չՠջճձղհ՜է ռ՜ձժզ թ՜՞ճսկգ ճմ ՜ոճջ՜-
ժ՜ձ բ, ւ ճմ բէ ի՜հժ՜ժ՜ձ33: Ահձ ՞ջզ բ ՜շձչՠէ Պ՜խՠոպզձճսկ ւ ի՜հ ճսըպ՜չճ-
ջզ ժճխկզռ ՝ՠջչՠէ բ Հ՜հ՜ոպ՜ձ, ճջպՠխ ւ իՠպ՜՞՜հճսկ դ՜ջ՞կ՜ձչՠէ բ 550-
600 դդ.:
Աձիձ՜ջզձ ժէզձՠջ ճմձմ՜ռձՠէ ձՠոպճջ՜ժ՜ձ ՝ճէճջ ՞ջտՠջգ, ո՜ժ՜հձ յ՜պ՜-
ի՜ժ՜ձ մբ, ճջ կ՜պՠձ՜՞զպ՜ժ՜ձ ՜հո ռ՜ձժՠջճսկ ձղչ՜թ ՞ջտՠջզռ կզձմւ րջո
յ՜իյ՜ձչՠէ ճս ղ՜ջճսձ՜ժ՜՝՜ջ գձ՟րջզձ՜ժչՠէ ՠձ կզ՜հձ Ա՟՜կ՞զջտգ 34 ւ
Քջզոպճոզ պխ՜հճսդՠ՜ձ ՜սՠպ՜ջ՜ձ-գ: Մպ՜թՠէճս պՠխզտ բ պ՜էզո ՜հձ ի՜ջ-
ռգ, դՠ զձմյՠո ժ՜ջճխ բզձ ի՜հժ՜ժ՜ձ չ՜ձտՠջճսկ ՟՜ջՠջ ղ՜ջճսձ՜ժ գձ՟րջզ-
ձ՜ժչՠէ ի՜հ ՠժՠխՠռճս ժճխկզռ կՠջեչճխ, ՜խ՜ձ՟՜չճջ՜ժ՜ձ ի՜կ՜ջչճխ ՞ջտՠջգ:
Տ՜ջ՝ՠջ ե՜կ՜ձ՜ժձՠջճսկ ժ՜ակչ՜թ Աոպչ՜թ՜ղձմզ ի՜հժ՜ժ՜ձ ժ՜ձճձ՜-
ժ՜ձ ռ՜ձժՠջզ, զձմյՠո ձ՜ւ պ՜ջ՝ՠջ ՟՜ջՠջճսկ ՞ջչ՜թ Ս. Գջտզ ՝ճչ՜ձ՟՜ժ՜հզձ
ի՜կՠկ՜պճսդհճսձգ ռճսհռ բ պ՜էզո, ճջ ժ՜ձճձ՜ժ՜ձ ւ թ՜թճսժ ժ՜կ յ՜ջ՜ժ՜-
ձճձ ՞ջտՠջզ գկ՝շձճսկգ ի՜հճռ կՠն կզղպ կզւձճսհձգ մզ ՠխՠէ. ճջճղ ՞ջտՠջ, ճջ կզ
ե՜կ՜ձ՜ժ ՜ձգձ՟ճսձՠէզ ՠձ ի՜կ՜ջչՠէ, իՠպ՜՞՜հճսկ կպՠէ ՠձ ժ՜ձճձ՜ժ՜ձ

30
Մխիթար Այրիվանեցի, Պ՜պկճսդզսձ Ժ՜կ՜ձ՜ժ՜՞ջ՜ժ՜ձ, ՍՊԲ, 1867, բն 33:
31
Տՠ′ո Ռ. Իշխանյան, Հ՜հ կ՜պՠձ՜՞ջճսդհ՜ձ յ՜պկճսդհճսձ, V-XVIII ՟՜ջՠջ, Եջ., 1964 դ, բն 28:
32
Ահ՟ կ՜ոզձ պՠ´ո М. Тер-Мовсисян, ук. соч., сс. 243-251, ձ՜ւ՚ Գ. Հովսեփյան,
Մըզդ՜ջ Ահջզչ՜ձՠռզ, ձճջ՜՞հճսպ ՜ջլ՜ձ՜՞ջճսդհճսձ ւ ՠջժՠջ, Եջճսո՜խՠկ, 1931, բն 5:
33
Ահո կ՜ոզձ կ՜ձջ՜կ՜ոձ պՠ′ո ձ՜ւ՚ Գ. Գալեմքարեան, «Մըզդ՜ջ Ահջզչ՜ձՠռզ ՠս զսջ
ձճջ՜՞զսպ ՞ջճսդզսձգ», Հ՜ձ՟բո Ակորջՠ՜հ, 1891, բն 161-167:
34
E. Preuschen, Die apokryphen gnostischen Adamschriften aus dem Armenischen
üb rs tzt un unt rsu ht, Giessen, 1900, ՜կվճվճսկձ գոպ Հ. Բ. Պ.-զ, Հ՜ձ՟բո Ակորջՠ՜հ,
1902, բն 8-9: Հՠխզձ՜ժզ ժ՜ջթզտճչ ի՜հՠջՠձ Ա՟՜կ՞զջտգ իճսձ՜ժ՜ձ ՝ձ՜՞ջզռ բ դ՜ջ՞կ՜ձ-
չՠէ ւ ՜խՠջոձՠջ ճսձզ «ոՠդհ՜ձ» ժճմչ՜թ ՞ձճոպզժհ՜ձ ՜խ՜ձ՟՜չճջձՠջզ Հ՜հ՜ոպ՜ձ դ՜-
վ՜ձռՠէճս կ՜ոզձ Եյզվ՜ձ Կզյջ՜ռճս ի՜խճջ՟՜թ պՠխՠժճսդհճսձձՠջզ իՠպ (Heresis 40):
Շճսջն 360 դ. Եչպ՜ժպճո ՜ձճսձճչ կզ ի՜հզ ժճխկզռ ՜հո ՞ջտՠջգ ՝ՠջչՠէ ՠձ Հ՜հ՜ոպ՜ձ:
 342 Մ. Մ՜կհ՜ձ

՞ջտՠջզ ղ՜ջտգ ւ գձ՟ի՜ժ՜շ՜ժգ35: Ահո ի՜ձ՞՜կ՜ձտգ ժ՜ջճխ բջ յ՜պծ՜շ ՟՜շ-

ձ՜է, ճջ գձ՟րջզձ՜ժճխ ՞ջզմգ մզկ՜ձ՜ջ զջ րջճտ ՠխ՜թ ժ՜ձճձգ ւ գձ՟րջզձ՜ժՠջ
ՠժՠխՠռճսռ կՠջեչ՜թ ՞ջտՠջ: Կ՜ակչՠէ ՠձ իջ՜ի՜ձ՞ձՠջ ՜հձ կ՜ոզձ, ճջ ՠժՠխՠ-
ռ՜ժ՜ձ ՞ջտՠջգ յՠպտ բ գձ՟րջզձ՜ժՠձ ձջ՜ձռ ժ՜ձճձզ չՠջ՜՝ՠջհ՜է կ՜պՠձ՜-
՞զպ՜ժ՜ձ ոպճսհ՞ ՞զպՠէզտձՠջ ճսձՠռճխ ւ ՟՜չ՜ձ՜ձտճչ էզճչզձ ի՜հ ՠժՠխՠռճսձ
ձչզջչ՜թ ՜ձլզձտ: Ս՜ժ՜հձ ՜հոյզոզ ՞ջզմձՠջձ ՜հձտ՜ձ բէ ղ՜պ մՠձ ՠխՠէ կզն-
ձ՜՟՜ջհ՜ձ ի՜հժ՜ժ՜ձ չ՜ձտՠջճսկ: Շ՜պ ՟ՠյտՠջճսկ ի՜հ ՞ջզմձՠջգ ՠժՠխՠռ՜-
ժ՜ձ ՞ջտՠջ գձ՟րջզձ՜ժՠէզո ՜ջպ՜՞ջճսկ բզձ ՜շ՜ձռ ըպջճսդհ՜ձ` մպ՜ջ՝ՠջՠ-
էճչ գձ՟ճսձչ՜թգ կՠջեչ՜թզռ36:
Ահձճս՜կՠձ՜հձզչ, ՜ձ՞զպճսդհճսձգ ղ՜պ մձմզձ ՟ՠջ ժ՜ջճխ բջ ճսձՠձ՜է ի՜-
հճռ կՠն թ՜թճսժ ճս ոճսպ ժճմչ՜թ ՞ջտՠջզ գձ՟րջզձ՜ժկ՜ձ ՞ճջթճսկ: Ոսղ՜՟ջճս-
դհճսձ ՠձ ՞ջ՜չճսկ Սոզ 1243 դ. եճխճչճսկ գձ՟ճսձչ՜թ ՜հձ ժ՜ձճձձՠջգ, գոպ
ճջճձռ ՠժՠխՠռ՜ժ՜ձ ՞ջտՠջզ գձ՟րջզձ՜ժճխզռ յ՜ի՜ձնչճսկ ՠձ ճմ կզ՜հձ ՞զպՠ-
էզտձՠջ, ՠջժ՜ջ՜կհ՜ վճջլ. «Ժ. Գջճռ ՟՜ո՜ո՜ռտ ՝՜ակ՜ռ չժ՜հճսդՠ՜կ՝ էզռզձ
ճջ ՞զպճսձտ ՠս ՜կՠձ՜հձ ՞ջճռ չ՜ջետ ՠս պՠխՠ՜ժտ ՠս վճջլ ՜կՠձ՜հձզ: Նճհձ-
յբո ՠս ՞ջճռ ՜ղ՜ժՠջպտձ գձպջճսդՠ՜կ՝ ձճջզձ ՠս ՜շ՜սՠէ վճջլզս ՠս չժ՜հճս-
դՠ՜կ՝ ժ՜պ՜ջՠէճռ»37 ւ «ԺԱ. ՠս իջ՜կ՜հՠոռբ ՠյզոժճյճոձ աոճսջ՝ ՞զջո ՠժՠ-
խՠռսճհ ՞ջՠէ ՜ջճսՠոպ՜սճջ՜ռ, ՞զպձճռ», ՜հէ ձ՜ւ ՟՜չ՜ձ՜ձտզ ՜ձը՜վ՜ձճս-
դհճսձ՚ «ՠս ճսխխ՜վ՜շ՜ռ»38: Ս՜ ձղ՜ձ՜ժճսկ բ, ճջ Հ՜հ՜ոպ՜ձճսկ յ՜ջ՜ժ՜ձճձ
՞ջտՠջզ գձ՟րջզձ՜ժկ՜ձ ՜ա՟՜ժ ՠձ ՠխՠէ ձ՜ւ գձ՟րջզձ՜ժճխձՠջզ ՟՜չ՜ձ՜ժ՜ձ,
՞՜խ՜վ՜ջ՜ժ՜ձ ի՜ժճսկձՠջգ, ՜հոզձտձ` ճջճղ թ՜թճսժ ճս ոճսպ ի՜կ՜ջչճխ
՞ջտՠջ ժ՜ջճխ ՠձ ՝՜ակ՜ռչ՜թ էզձՠէ ՟զպ՜չճջճսդհ՜կ՝: Ոսջՠկձ` ՞ջզմձՠջգ ժ՜-
ջճխ բզձ ձ՜ւ զկ՜ձ՜է, ճջ ՞զջտգ յ՜ղպճձ՜ժ՜ձ ՠժՠխՠռճս ժճխկզռ կՠջեչ՜թ բ:
Գզջ Տխ՜հճսդՠ՜ձ յ՜ջ՜ժ՜ձճձզ 1239 դ. գձ՟րջզձ՜ժչ՜թ լՠշ՜՞ջզ իՠպ՜-
՞՜հզ (XV ՟.) իզղ՜պ՜ժ՜ջ՜ձճսկ ՞ջզմգ ի՜չՠէճսկ բ. «Եդբ ճտ ճսաբ ժ՜ջ՟՜էճս
ժ՜կ րջզձ՜ժՠէճս մզ ըձ՜հբտ պ՜՞ ՞ջ՜ս ժձճչ աբջ՜հ ՜հո ՞զջժո ՜ պ՜ջզ կզ
ժճջ՜ս լՠշտգ լՠշտ պ՜էճչ ճչ ՜ոպճսթճհ ՜սջիձճսդզսձ ճսաբ պՠխգ ի՜ոճսռ՜ձբ
ճչ յ՜իբ ձաճչՠ՜է ՠխզռզ»39: Ահո ըճոտՠջգ իոպ՜ժ չժ՜հճսկ ՠձ ՜հձ կ՜ոզձ, ճջ
իՠխզձ՜ժգ ճմ կզ՜հձ պՠխհ՜ժ բջ, դՠ զձտձ զձմ բ գձ՟րջզձ՜ժճսկ, ՜հէ ձ՜ւ ա՞ճս-
ղ՜ռձճսկ բ, ճջ ճչ ՜հձ դ՜տռձզ՚ ժձաճչչզ:

35
Տՠ´ո րջզձ՜ժ, М. Тер-Мовсисян, ук. соч., сс. 213-223, 224-266:
36
Ռ. Իշխանյան, ձղչ. ՜ղը., բն 29:
37
Ալ. Պալճեան, Պ՜պկճսդզսձ Կ՜դճխզժբ չ՜ջ՟՜յՠպճսդՠ՜ձ զ Հ՜հո ՠս կզճսդզսձ ձճռ՜ գձ՟
Հշճկբ՜ժ՜ձ ՠժՠխՠռսճհ զ Փէճջՠձպՠ՜ձ Սզսձիճ՟ճոզ, Վզՠձձ՜, 1878, բն 269:
38
Նճսհձ պՠխճսկ, բն 269:
39
Տՠ′ո Եր. Շահազիզ, «Նճջ Ն՜ըզնւ՜ձզ լՠշ՜՞ջՠջգ», Լճսկ՜հ, Թզցէզո, 1902 դ., № 3,
կ՜հզո-իճսձզո, բն 241:
 Գզջ Տխ՜հճսդՠ՜ձ Աչՠպ՜ջ՜ձգ 343

Տխ՜հ՜՜սՠպ՜ջ՜ձ, Մ՜ձժճսդՠ՜ձ ՜սՠպ՜ջ՜ձ ժ՜կ Յզոճսոզ պխ՜հճս-

դՠ՜ձ ՞զջտգ իձ՜՞ճսհձ գձ՟րջզձ՜ժճսդհ՜կ՝ կՠա բ ի՜ոՠէ 1239 դչ՜ժ՜ձզռ` 40
«հՠյՠոժճյճոճսդՠ՜ձ կՠթ իճհ՜ժ՜յ տ՜խ՜տզո Սՠ՝՜ոպզճհ պբջ Գջզ՞ճջզ Աո-
պճս՜թ՜պճսջ» ՞ջմզ ժճխկզռ41:
Զ՜ջ՝ի՜ձ՜էհ՜ձգ ձղճսկ բ Քջզոպճոզ Մ՜ձժճսդՠ՜ձ ՜սՠպ՜ջ՜ձ-զ ՠջՠտ լՠ-
շ՜՞զջ, ճջճձռզռ կՠժգ յ՜իչՠէ բ Կպճսռ ժխաճսկ (Մՠթ ՠխՠշձզ ե՜կ՜ձ՜ժ ՝ՠջչՠէ
բ Հ՜հ՜ոպ՜ձ ւ ՜հեկ յ՜իչճսկ բ Մ՜պՠձ՜՟՜ջ՜ձճսկ` 5599 դչ՜ի՜կ՜ջզ պ՜ժ):
«Մՠջ հզղ՜պ՜ժ՜ջ՜ձգ ՝՜ս՜ժ՜ձզձ ա՜ձ՜ա՜ձսճսկ բ ձճսհձ՜պՠո՜ժ ՠսջճյ՜ժ՜ձ
էՠաճսձՠջճչ ՠխ՜թ հ՜հպձզ հզղ՜պ՜ժ՜ջ՜ձձՠջզռ», - ձժ՜պՠէ բ Զ՜ջ՝ի՜ձ՜էհ՜ձգ՚
ըճոՠէճչ Կպճսռ ՜ձ՜յ՜պզ լՠշ՜՞ջզ կ՜ոզձ: Ըոպ ձջ՜՚ Հզոճսոզ կ՜ձժճսդհ՜ձ
ի՜հժ՜ժ՜ձ չՠջճձղհ՜է ՜չՠպ՜ջ՜ձգ ժջճսկ բ ՜ջւՠէհ՜ձ ՜խ՝հճսջձՠջզ ՜ա՟ՠռճս-
դհճսձգ42: Մզ՜հձ ՜ջւՠէհ՜ձ ՜խ՝հճսջձՠջզ կՠն բ յ՜պկչճսկ, րջզձ՜ժ ձՠջժ՜ջ՜ջզ
կճպ Հզոճսոզ ՜ջժ՜թզ կ՜ոզձ:
Ն. Մ՜շգ ի՜կ՜ջՠէ բ, ճջ Գզջ Տխ՜հճսդՠ՜ձ կՠա ի՜ո՜թ ՜կՠձ՜չ՜խ գձ՟-
րջզձ՜ժճսկձ ճսձՠռճխ լՠշ՜՞զջգ իՠձռ Զ՜ջ՝ի՜ձ՜էհ՜ձզ իզղ՜պ՜ժ՜թ պ՜ջ՝ՠ-
ջ՜ժձ բ, ճջ դչ՜՞ջչճսկ բ 1347 դչ՜ժ՜ձճչ: Ըոպ իՠխզձ՜ժզ՚ ՜հո յ՜ջ՜ժ՜ձճձ
՜չՠպ՜ջ՜ձգ յ՜ջոժ՜ժ՜ձ թ՜՞ճսկ ճսձզ, զձմգ ՞էը՜չճջ՜յՠո ՠջւճսկ բ ՜հձ
՜շ՜նձ՜ժ՜ջ՞ ՟ՠջզռ, ճջ յ՜պժ՜ձճսկ բ յ՜ջոզռ կճ՞-դ՜՞՜չճջզձ ւ ՜շի՜ո՜-
ջ՜ժ յ՜ջոզժ եճխճչջ՟զձ43: Ահ՟ ՜ձչ՜չՠջ՜ժ՜ձզ յ՜ջոժ՜ժ՜ձ թ՜՞կ՜ձ ր՞պզձ
ՠձ ըճոճսկ վճը՜շչ՜թ ՝՜շՠջգ, զձմյՠո րջզձ՜ժ՚ ՟ճստ՜ձ, մճ՞՜ձ: Աշի՜ո՜-
ջ՜ժ ՜հո իզղ՜պ՜ժ՜ջ՜ձգ ՞ջչ՜թ բ իՠպ՜՞՜ ՟՜ջՠջզ ՜հձ ՞ջ՜ժ՜ձ՜ժ՜ձ էՠա-
չճչ, ճջգ ի՜պճսժ բ յ՜ջոժ՜ժ՜ձ ւ ՜ջ՜՝՜ժ՜ձ ձկ՜ձ ե՜ձջզ ՞ջ՜ժ՜ձճսդհ՜ձ
իՠպ ոՠջպ ՜շձմճսդհճսձ ճսձՠռճխ ի՜հժ՜ժ՜ձ ՞ջ՜չճջ իՠտզ՜դձՠջզձ ւ ՜շ՜ժ-
ձՠջզձ:
Թզչ 5599 լՠշ՜՞ջճսկ Տխ՜հճսդՠ՜ձ ՜սՠպ՜ջ՜ձ-գ չՠջձ՜՞ջչ՜թ բ. «Եջ՜-
ձՠէճհձ Յ՜ժճ՝՜հ ՠխ՝րջ պՠ՜շձ ՜ո՜ռՠ՜է զ Յճչ՜ժզկ ւ Աձձ՜հ»: Ս՜ Տխ՜հճս-
դՠ՜ձ ՜սՠպ՜ջ՜ձ-զ ՜կՠձ՜գձ՟՜ջլ՜ժ պ՜ջ՝ՠջ՜ժձՠջզռ կՠժձ բ: Բ՜ռզ ՜կՠձ՜-
կՠթ՜թ՜չ՜էգ էզձՠէճսռ, ՜հձ ձ՜ւ ՜մտզ բ գձժձճսկ ՠձդ՜չՠջձ՜՞ջՠջզ պ՜ջ՝ՠջ
էզձՠէճչ ճս ՟ջ՜ձռ ՟՜ո՜չճջչ՜թճսդհ՜կ՝:
Տխ՜հճսդՠ՜ձ ՜սՠպ՜ջ՜ձ-զ կ՜ոզձ չժ՜հճսդհճսձ ճսձզ ՟ՠշւո մճջջճջ՟ ՟՜-
ջզ (306-379 դդ.) տջզոպճձհ՜ իՠխզձ՜ժ ՜ոճջզ ւ գձ՟ի՜ձջ՜ժ՜ձ ՠժՠխՠռճս

40
Նճսհձ պՠխճսկ, բն 239: Ահո լՠշ՜՞զջգ ձ՜ը՜յՠո ՠխՠէ բ Նճջ Ն՜ըզն՜ձզ լՠշ՜՞ջՠջզ ղ՜ջ-
տճսկ, Ահեկ յ՜իչճսկ բ Եջւ՜ձզ Մ՜ղպճռզ Մ՜պՠձ՜՟՜ջ՜ձճսկ (՜հձճսիՠպւ` ՄՄ)՚ 7574-զ,
դչ՜ի՜կ՜ջզ պ՜ժ: Բձ՜՞զջգ ՜ձ՞էՠջՠձ բ դ՜ջ՞կ՜ձՠէ ճս իջ՜պ՜ջ՜ժՠէ Ա. Տերյանը, պՠ′ո
A. Terian, The Armenian Gospel of the Infancy, Oxford, New York, 2008:
41
Գարեգին Ա կաթողիկոս, Յզղ՜պ՜ժ՜ջ՜ձտ լՠշ՜՞ջ՜ռ, Հպ. Ա, Աձդզէզ՜ո, 1951, բն 939-940:
42
Apocryphal New Testament, published by Cebbie & Co, Philadelphia, 1889, p. 40.
43
Ն. Մառ, Ակ՜շ՜հզձ ճսխւճջճսդզսձզռ ՟բյզ զ Հ՜հո, ձժ՜պճխճսդզսձձՠջ ՠս տ՜խճս՜թձՠջ ի՜հ-
ժ՜ժ՜ձ լՠշ՜՞ջՠջզռ, դ՜ջ՞կ.` Ո. Ամնցգ՟մ, Վզՠձձ՜, 1892, բն 42-43:
 344 Մ. Մ՜կհ՜ձ

ոճսջ՝ Եվջՠկ Աոճջզձ: Իջ ծ՜շՠջզռ կՠժճսկ ձ՜ ՞ջճսկ բ. «Աջ՟ ո՜ հՠպ ՜սՠպ՜-

ջ՜ձզձ զսջճհ աճջ ՞ջՠ՜ռ, տ՜ձազ ՠպՠո ազ ը՜ջ՟՜ըճխտ ճկ՜ձտ ՞ջՠռզձ զ կպ՜ռ
զսջՠ՜ձռ ՜սՠպ՜ջ՜ձ հ՜ձճսձ պխ՜հճսդՠ՜ձ Քջզոպճոզ պՠ՜շձ կՠջճհ, ւ ՜հէտ
՞զջո ի՜ջռճս՜թճռ հ՜ձճսձ Մ՜ջզ՜կճս ւ ՜ղ՜ժՠջպ՜ռձ Քջզոպճոզ44, հճջճսկ ՜-
ոՠձ դբ աժձզ հ՜ջճսդՠ՜ձձ հՠպ ճսդճսպ՜ոձ ՜կոճհ չՠջ՜ռ՜ս ՜ձ՟ջ՜ձզժձ ՜հձ,
աճջկբ ՜շ՜տՠ՜էտձ զսջ ՞ջՠձ` դՠ հՠպ տ՜շ՜ոճսձ ՜սճսջ զոժ ւ զոժ չՠջ՜ռ՜ս ձ՜
հՠջժզձո, ՜ջ՟ ազ ը՜վ՜ձՠոռբ Ղճսժ՜ո աոճսպ ՞զջո ՜հէ՜վ՜շ՜ռձ հ՜սՠպ՜ջ՜-
ձբձ Քջզոպճոզ պՠ՜շձ կՠջճհ, ճջտ ՠջզռճսդզսձ ւ ժջպոՠջճսդզսձ ՞ճջթճռ
ոպՠխթ՜՝՜ձՠձ ապՠ՜շձբ Յզոճսոբ, զձմ-զձմ ձ՜ը տ՜ձ ակժջպզէձ ւ զձմ-զձմ հՠպ
տ՜շ՜ոձրջՠ՜հ չՠջ՜ռկ՜ձ ձճջ՜, ՟ձբ զ կ՜պՠ՜ձո ՞ճջթճռ ՜շ՜տՠէճռձ ոժզա՝ձ
զ ժ՜պ՜ջճսկձ ՞ճջթճռ պՠ՜շձ կՠջճհ գոպ ձկ՜ձճսդՠ՜ձ ՜հէճռ ՜սՠպ՜ջ՜ձմ՜ռձ,
ոժոՠ՜է զ կժջպճսդբձբձ պՠ՜շձ զ Յճչի՜ձձբ կզձմւ զ տ՜շ՜ոճսձ րջ չՠջ՜ռկ՜ձ
ձճջ՜. ազ ռճսռռՠ` դբ ՜կՠձ՜հձ ՞ճջթ ճսջ ւ ՞պռզ ՞ջՠ՜է հ՜ձճսձ պՠ՜շձ Քջզո-
պճոզ, ձ՜ը տ՜ձ ակժջպճսդզսձ ձճջ՜ ւ հՠպ տ՜շ՜ոճսձ ՜սճսջ ի՜կ՝՜շձ՜էճհ ձճ-
ջ՜, րպ՜ջ բ ՞ճջթձ ՜հձ զ Քջզոպճոբ պՠ՜շձբ կՠջկբ»45:
Նճսհձ ե՜կ՜ձ՜ժ՜ղջն՜ձզ կՠժ ՜հէ ՜ժձ՜շճս տջզոպճձհ՜ ն՜պ՜՞ճչ Կհճսջՠխ
Եջճսո՜խՠկ՜ռզձ (334-386 դդ.) զջ «Կճմճսկձ գձթ՜հճսդՠ՜ձ» ՠջժզ «Վ՜ոձ ՞ջճռ
ոջ՝ճռ», ըճջ՜՞ջզ պ՜ժ ՞ջճսկ բ. «Իոժ զ ձճջճռ Կպ՜ժ՜ջ՜ձ՜ռ մճջո ՜սՠպ՜-
ջ՜ձտ կզ՜հձ. ՜հէ ՜հէտձ ոճսպ ՜ձճս՜ձՠ՜է ՞ջՠ՜է, ւ չձ՜ո գձդՠջռՠ՜է գձ-
դՠշձէՠ՜ռ ՠձ: Ահէ ՞ջՠռզձ ւ կ՜ձզտՠռզտձ Թճչկ՜հ՞էճսը ՜սՠպ՜ջ՜ձ, ճջճսկ ՜-
ձճսղ՜իճպ ՜սՠպ՜ջ՜ձ՜ռձ ՜ձճսձ ՠ՟ՠ՜է ժ՜ջ՟՜ձ, թՠվՠ՜է ղ՜խ՜ը ՜շ ՜յ՜-
ժ՜ձՠէ ՞ճ՞զ կզ՜կպ՜ռձ»46:
Ոջճղ՜ժզ պչհ՜էձՠջ մճսձՠձտ Գզջ պխ՜հճսդՠ՜ձ-զ դ՜ջ՞կ՜ձճսդհ՜ձ ե՜կ՜-
ձ՜ժզ չՠջ՜՝ՠջհ՜է: Ս՜ժ՜հձ 12-ջ՟ ՟՜ջճսկ ՜հձ ՜ջ՟ՠձ ի՜հՠջՠձ էՠաչճչ ՞ճհճս-
դհճսձ ճսձՠջ, տ՜ձզ ճջ ՜հձ իզղ՜պ՜ժճսկ բ Ս՜ջ՞զո Շձճջի՜էզձ զջ Կ՜դճխզժբ
դխդՠջզ կՠժձճսդհ՜ձ կՠն47. «Իոժ ճջ ՜կՠձւզձ ըճպՠէզտ ՠձ` տ՜ձազ զ իճ՞սճհձ

44
Беседы с Учителем. Избранные письма Елены Ивановны Рерих. Рига, 2001, с.
158. Գձճոպզժհ՜ձ ՞ջ՜ժ՜ձճսդհ՜ձ կՠն ի՜հպձզ ՠձ «Մ՜ջզ՜կ Մ՜՞՟՜խՠձ՜ռճս կՠթ ճս վճտջ
ի՜ջռճսկձՠջգ ւ Քջզոպճոզ յ՜պ՜ոը՜ձձՠջգ» յ՜ջ՜ժ՜ձճձ ՞ջչ՜թտձՠջգ: «Մՠթ ի՜ջռճսկ-
ձՠջգ» կՠա մՠձ ի՜ոՠէ, ճջճղ ի՜պչ՜թձՠջ յ՜իյ՜ձչՠէ ՠձ կզ՜հձ «Փճտջ ի՜ջռճսկզռ»: «Մ՜-
ջզ՜կզ ի՜ջռճսկձՠջզ» կ՜ոզձ բ իզղ՜պ՜ժճսկ ձ՜ւ Եյզվ՜ձ Կզյջ՜ռզձ, Епифаний
Кипрский, Панарион (Отрывки), О так называемых гностиках, шестой или
двадцать шестой ереси, http://simvol-veri.ru/xp/epifaniie-kiprskiie.-panarion.-chast-
1.html
45
Մՠժձճսդզսձ Գճջթճռ Աշ՜տՠէճռ, ըկ՝՜՞զջ ՜ջ՜ջՠ՜է ձ՜ըձՠ՜ռ Յճոժՠ՝ՠջ՜ձբ ՠս Յՠվջՠկբ,
Վՠձՠպզժ, 1839, Ճ՜շ Ա, բն 13:
46
Կճմճսկձ Ըձթ՜հճսդՠ՜ձ, ՠջ՜ձՠէճհձ Կիւրղի Երուսաղեմայ ի՜հջ՜յՠպզ, Վզՠձձ՜, 1832,
բն 70-71:
47
Ք. Չրաքեան, “La forme la plus ancienne du Protévangile de Jacques”, Բ՜ակ՜չՠյ,
1962, բն 118-122, ՞ջ՜ըճոճսդհճսձ:
 Գզջ Տխ՜հճսդՠ՜ձ Աչՠպ՜ջ՜ձգ 345

կճէճջճսբ ՜ջպ՜՟ջՠռ՜ձ, յջ՜ժո՜ս՜դ՜հտձ` արջ պրձ Մ՜ջզ՜կճս ՜ձճս՜ձՠձ (ւ

՜սՠպ՜ջ՜ձձ` աճջ Թճսկ՜հզձ ՜ոՠձ) ւ ՞զջտ պխ՜հճսդՠ՜ձ Քջզոպճոզ, ւ ՜հէտ
ոճհձյզոզտ` ճջտ զ ժՠջյ՜ջ՜ձո ծղկ՜ջպճսդՠ՜ձձ ժ՜կՠռ՜ձ զ ձՠջտո կպ՜ձՠէ,
աճջ ճմ գձժ՜է՜ս ՠժՠխՠռզ Աոպճսթճհ` աճջճկձ մ՜ջճսդՠ՜ձ ւ ա՞՜խլձ չձ՜ո՜-
ժ՜ջ»48:
Գզջ Տխ՜հճսդՠ՜ձ ՜չՠպ՜ջ՜ձզ կ՜ոզձ չժ՜հճսդհճսձձՠջ յ՜իյ՜ձչՠէ ՠձ
կՠջ յ՜պկ՜՞զջձՠջզ ՠջժՠջճսկ. «Յ՜հձե՜կ` ՜յ՜ ՜հջ կզ հճջ՟սճռձ Իոկ՜հՠէզ,
ճջճսկ ՜ձճսձ բջ Մ՜իկ՜պ դ՜ձ՞՜ջ, ճջ բջ թձՠ՜է զ տ՜խ՜տզձ Մ՜՟զ՜ձ՜հ կՠջլ
զ Մ՜տ՜ ՠջժրջՠ՜հ ծ՜ձ՜յ՜ջի՜ս` հ՜ա՞բձ, ճջ ժճմզ Կճջՠէ` ճջ՟զ Ա՝՟գէ՜հ, ճջ
կՠշ՜սձ` ճջ՝ դճխՠ՜է աձ՜, ճջ ւ հ՜ջՠռ՜ս զ չ՜ծ՜շ՜ժ՜ձ կզ ւ ՠխւ զ պ՜ձ ձճջ՜
հ՜շ՜ն՜՟բկ: Մՠշ՜ս չ՜ծ՜շ՜ժ՜ձձ ւ պզջ՜ռ՜ս պ՜ձ պՠ՜շձ զսջճհ` ՜շՠ՜է
աժզձ ձճջ՜: Ես ՠջդ՜հջ ճսխպճչտ հԵ՞զյպճո. ւ յ՜պ՜իՠ՜ռ ձկ՜ կզ՜հձ՜ժՠ՜ռ
կզ Ս՜ջ՞զո ՜ձճսձ, հ՜խ՜ձ՟ճհձ Աջզճոզ ւ Կՠջզձպճոզ, ճջ ւ ճսոճհռ ձկ՜ զ իզձ
կ՜պՠձզռձ աԱոպճս՜թ ւ աՏխ՜հճսդՠ՜ձ ՞զջո Տՠ՜շձ կՠջճհ: Ես զ ՟՜շձ՜էձ զ
պճսձ` տ՜ջճաՠ՜ռ աճջ էճս՜սձ, ւ ի՜է՜թՠռզձ աձ՜ ՜ա՞գձ զսջ, ւ ՠժձ հ՜ձ՜յ՜պձ
Փ՜շ՜ձճս: Յճջե՜կ ՠժզձ ՠջժճպ՜ո՜ձ ի՜ա՜ջ Հջՠ՜հտ ւ ՜շՠ՜է յ՜պծ՜շգո զ
ձճռ՜ձբ` տ՜ջճաՠ՜ռ ճջ՟սճռձ Իոջ՜հՠէզ աԱոպճս՜թ Ա՝ջ՜ի՜կճս»49:
Մըզդ՜ջ Աձՠռզձ (XIII ՟.) յ՜պկճսկ բ. «Ես ՠխւ ՜ոբ, զ ե՜կ՜ձ՜ժզձ
հ՜հձկզժ ՜հջ կզ ՜ձճսձ Մ՜իկբպ, հ՜ա՞բձ ճջ ժճմզ Կճսջբղ (Մճսի՜կկբ՟, ճջ՟զ Ա՝-
՟՜էէ՜հզ բջ զ Կճջ՜հզղ, ռՠխբձ Տ՜ծժ՜ռ), հճջ՟ճռ Կՠ՟՜ջ՜հ, հՠջժճպ՜ո՜ձ ռՠխզռ
Իոկ՜հբէզ: Ոջճհ ՠժՠ՜է զ ոճսջ՝ էՠ՜շձ Սզձբ՜ժ՜ձ, ՜ղ՜ժՠջպՠռ՜ս կզ՜հձ՜ժՠռզ
ճսկՠկձ, ճջ ՞զպբջ էՠաճս զոկ՜հբէ՜ռզ ւ յ՜ջոզժ, ՜ձճսձ Բըզջ՜հ, ճջճհ ՜շՠ՜է
աձ՜` ժ՜կՠէճչ ծղկ՜ջպճսդՠ՜կ՝ ՜կՠձ՜հձզ զ չՠջ՜հ ի՜ոճսռ՜ձՠէ. ոժզա՝ձ ՜ջ՜-
ջՠ՜է զ էզձՠէճսդՠձբ ՜ջ՜ջ՜թճռ, ճծ ՠ՟ՠ՜է գձդՠշձճհջ ձկ՜ ա՞զջո թձձ՟ճռ ւ
ա՜հէոձ ՜կՠձ՜հձ ժ՜ջ՞՜ս, ւ աճջ Կպ՜ժ՜ջ՜ձո ւ ա՞զջոձ աճջ Յզոճսոզ կ՜ձժճս-
դՠ՜ձձ ժճմՠձ»50: Իձմյՠո Մ՜շձ բ ՠձդ՜՟ջճսկ, Աձՠռզձ թ՜ձճդ բ ՠխՠէ ՜հո ՞ջտզ
ի՜հՠջՠձ պ՜ջ՝ՠջ՜ժզձ:
Նճսհձ ե՜կ՜ձ՜ժ՜ի՜պչ՜թճսկ ՜յջ՜թ ճս ոպՠխթ՜՞ճջթ՜թ XIII ՟՜ջզ կ՜-
պՠձ՜՞զջ Վ՜ջ՟՜ձձ ր՞պչՠէ բ Քջզոպճոզ կ՜ձժճսդհճսձ ժճմչ՜թ ՜ձչ՜չՠջ՜-
ժ՜ձ ՞ջչ՜թտզռ: Ն՜ դչ՜ջժճսկ բ յ՜ջ՜ժ՜ձճձճսկ ՝՜չ՜ժ՜ձզձ ժ՜ջւճջ ՟ՠջ՜-
ժ՜պ՜ջճսդհճսձ ճսձՠռճխ դ՜՞՜չճջ-կճ՞ՠջզձ, ճջճձռ ՜ձճսձձՠջգ ձղչ՜թ մՠձ ձճջ-
ժպ՜ժ՜ջ՜ձհ՜ձ ՜չՠպ՜ջ՜ձձՠջճսկ. «Մճժ՜ռ ՞՜ս՜շձ բ զղը՜ձ՜ձզոպ, ճսջ ժ՜ձ
՝՜աճսկ չ՜ձճջ՜հտ: Ն՜ը Ակՠձ՜վջժզմձ, ճսջ ժ՜հ ՞ՠջՠակ՜ձ (ԶԷԸԻԼ ԿՀՄՊՓՍՆ)

48
Սարգիս Շնորհալի, Մՠժձճսդզսձ ՠրդ՜ձռ դխդճռ ժ՜դճխզժՠ՜հռ, պյՠ՜է հ՜կզ 1828 զ Կ.
Պճէզո, չՠջ՜պյՠ՜է զ պյ՜ջ՜ձզ Սջ՝ճռ Յ՜ժճ՝ՠ՜ձռ, Եջճսո՜խՠկ, 1998, բն 399:
49
Վարդան Բարձրբերդեցի, Պ՜պկճսդզսձ պզՠաՠջ՜ժ՜ձ, էճսհո գձթ՜հՠռ Մ. Էղթմզ, Մճոժչ՜,
1861, բն 88: Հզղ՜պ՜ժչ՜թ Տխ՜հճսդՠ՜ձ ՞զջ -գ ի՜չ՜ձ՜՝՜ջ Մ՜ձժճսդհ՜ձ ՜չՠպ՜ջ՜ձզ
՜ջ՜՝՜ժ՜ձ պ՜ջ՝ՠջ՜ժձ բ, ճջգ ՝ճէճջ կ՜ձժճսդհ՜ձ ՜չՠպ՜ջ՜ձձՠջզռ ՜կՠձ՜գձ՟՜ջլ՜ժձ բ:
50
Սժզա՝ձ ձճջ՜ ՞զսպ յ՜պկճսդՠ՜ձ Մխիթարայ Անեցւոյ, ՍՊԲ, 1879, բն 36:
 346 Մ. Մ՜կհ՜ձ

դ՜՞՜սճջզձ (ԸԻԼԿՀՂՄՊՓՍՆ) կճ՞ճսռ Գ՜ոյ՜ջ՜հ, ՠս ոճսջ՝ Վ՜ջ՟՜ձ՜հ, ՠս

ոճսջ՝ Կ՜ձ՜ձռ չ՜ձտձ, ճջ ՜հո կ՜ոզձ ոճսջ՝ Խ՜մ (ԶԷԸԻԼԿՀՄՂՊՓՍՆ), ճսոպզ բջ
Աձ՜ձզ՜ ժ՜դճսխզժճոձ Մճժ՜ռզ»51:
Ն՜ ձ՜ւ կ՜ձջ՜կ՜ոձՠջ բ ի՜խճջ՟ճսկ կ՜ձճսժ Հզոճսոզ ծ՜ձ՜յ՜ջիճջ՟ճս-
դհ՜ձ կ՜ոզձ ՟ՠյզ Ե՞զյպճո. «Ե՞զյպճո Մոջբ, ճսջ ՞ձ՜ռ պբջձ (ԶԷԸԼԿՀՊՓՍՆ)
Քջզոպճո վ՜ըոպ՜ժ՜ձ, ՠս վ՜ըոպ՜ժ՜ձ ՜ջ՜ջ ամ՜ջճսդզսձ ՜ա՞զձ Ե՞զյ-
պ՜ռճռ, կ՜ձճսժ կ՜պ՜խձ Քջզոպճո (ԶԷԸԺԼԿՀՊՓՍՆ) ՜ջժՠ՜է ալՠշձ զսջ զ թ՜ժ
զեզձ: Զզ հ՜ձժ՜ձՠէձ ո՜պ՜ձ՜հզձ զ վ՜շ՜ռձ` ՜ձ՟ ՠ՟ ա՜դճշձ զսջ. ՜հէ զ
՞ձ՜էձ Քջզոպճո զ ժճջթ՜ձՠռ՜ս ՜դճշ ձճջ՜ ՠս թ՜խժՠռ՜ս (ԲԳԴԵԶԷԸԹԺԻԼԾԿՂՃ
ՊՓՍՆ) ՜ձ՜յ՜պձ Ե՞զյպճոզ զ՝ջՠս ա՟ջ՜ըպձ (ԲԵԺԷԸԹԺԼԾԿՀՂՃՊՓՍՆ) Աո-
պճսթճհ (ԲԵԶԸԹԺԼԾԿՀՂՃՓՍՆ): Հՠջկճսյրէզո կրպ բ Ե՞զյպճոզ, ՠս ա՜շ՜նզձձ
՜ձ՟ ՞ձ՜ռ Քջզոպճո զ պճսձ ՜հջզ ժձճնձ, աճջ էճս՜ռ ՠս յ՜պՠ՜ռ ղ՜ջկ՜ձ՟էճչ.
ՠս ՜ո՜ռ. «Նկ՜ձ բ կ՜հջ տճ Աջճսոՠժզ ՠս ՟ճս ձկ՜ձ` ՜ջՠ՞՜ժ՜ձձՠ, ՠս ՜հէ ՝՜-
աճսկ ՞ճչ՜ո՜ձճսդզսձ ՠպ (ԶԷԸԼԿՀՊՓՍՆ) ձկ՜ (ԶԷԹ): Ես Զ ՜կ՜հ Ե՞զյպճո
ՠժ՜ռ (ԲԶԷԸԹԺԼԾԿՀՂՃՊՓՍՆ) Քջզոպճո (Ղ) Տբջձ (ԶբԸԹԺԼԾԿՀՂՃՊՓՍՆ) կՠջ (Ղ):
Ես աէճս՜ռ կ՜ձնճսջձ, աճջ դ՜վՠ՜ռ ոճսջ՝ Աոպճս՜թ՜թզձձ ՜ձ՟ ՝ճսո՜սթ ՜շձ
ՠս պճսձժձ յ՜է՜ո՜ձզ (ԲԶԷԸԹԺԼԾԿՀՂՃՊՓՍՆ)»52:
Հձ՜ջ՜չճջ բ, ճջ Գզջ Տխ՜հճսդՠ՜ձ յ՜ջ՜ժ՜ձճձձ զջ կՠն ձՠջ՜շՠէ բ ՜հձ-
յզոզ ՞՜խ՜վ՜ջձՠջ, ճջճձտ ՝ճէճջճչզձ բէ ըճջդ մՠձ ՠխՠէ Հ՜հ ՠժՠխՠռճս ՟՜չ՜-
ձ՜՝՜ձճսդհ՜ձգ: Իձմյՠո րջզձ՜ժ Ախՠջո Եսդ՜խզ53, Հ՜ձ՞զոպ Հճչի՜ձձճս54 ւ
Աշ Կճջձդ՜ռզո Գ դճսխդգ 55, ճջճձտ ՠջժ՜ջ ե՜կ՜ձ՜ժ ի՜հժ՜ժ՜ձ լՠշ՜՞ջՠջճսկ

51
Աղը՜ջի՜ռճհռ Վարդան Վարդապետի, տձձ. իջ՜պ՜ջ՜ժճսդհճսձ, Փ՜ջզա, 1960, բն 41:
52
Նճսհձ պՠխճսկ, բն 65-66:
53
Տՠ′ո Օ. Սեքուլա, Նճջ Կպ՜ժ՜ջ՜ձզ ՞ջտՠջճս ժ՜ջ՞գ Հ՜հճռ կՠն, Վզՠձձ՜, 1949, բն 84-85:
54
Հճչի՜ձճս Հ՜ձ՞զոպգ կղպ՜յՠո ի՜նճջ՟ՠէ բ Հ՜հպձճսդհ՜ձգ, Ք՜ի՜ձ՜հ՜դ՜խզ ՜ջ՜ջճխճս-
դհճսձձՠջզ չՠջնճսկ «ըձ՟ջՠոռճստ» տ՜ջճազռ իՠպճ գձդՠջռչճսկ բ Հ՜ձ՞զոպգ. «Ես տ՜ջճաբ.
«Վ՜ոձ ՞պ՜ձՠէճհ: Ես աժձզ գձդՠշձճս ա՜խ՜սդո ՠս աՀ՜ձ՞զոպձ ՠջ՜ձՠէճհձ պՠ՜շձ Յճի՜ձ-
ձճս ՠս ՜սՠպ՜ջ՜ձմզ Տՠ՜շձ կՠջճհ Յզոճսոզ Քջզոպճոզ», պՠ՘ո Մ՜հջ Մ՜ղպճռ, ՜ղը՜պ՜ոզ-
ջճսդհ՜կ՝ Գ. Տեվ-Վ՟վբ՟մգ՟մթ, Էնկզ՜թզձ, 2012, բն 486: Ահձ ՜ձռհ՜էճսկ ի՜ջ՞զ բ ՠխՠէ,
՞ջչՠէ ՠձ կՠժձճսդհճսձձՠջ (Նՠջոՠո Լ՜կ՝ջճձ՜ռզ): Հ՜ձ՞զոպ Հճչի՜ձճս կ՜ոզձ կ՜ձջ՜-
կ՜ոձ պՠ´ո Հ. Վրդ. Գաթրճեան, Հ՜ձ՞զոպ ՠջ՜ձՠէճհձ Յճչի՜ձձճս, ոպճս՞ՠ՜է զ՝ջւ չ՜սՠջ՜-
ժ՜ձ, Վզՠձձ՜, 1877, բն 5:
55
Տՠ′ո B. Metzger, The Canon of the New Testament, Its Origin, Development, and
Significance, New York, Oxford press, 1987, p. 176: Ահո յ՜ջ՜ժ՜ձճձ ՞ջճսդհճսձգ, ճջ
կ՜ո բ ժ՜ակճսկ Պճխճոզ Գճջթտզ, զջ կՠն ձՠջ՜շճսկ Է Կճջձդ՜ռզ իճ՞ւճջ՜ժ՜ձձՠջզ՚ Պճխճո
՜շ՜տհ՜էզ ՠջժջճջ՟ դխդզ ի՜կ՜շճպ յ՜պ՜ոը՜ձգ ւ «Պճխճո ՜շ՜տհ՜էզ ՠջջճջ՟ դճսխդգ
ժճջձդ՜ռզձՠջզձ»: Թ՜ջ՞կ՜ձչՠէճչ ի՜հՠջՠձ ւ ՜ոճջՠջՠձ էՠաճսձՠջճչ՚ ՜հձ կ՜ո բ ժ՜ակՠէ
՜հո ՠժՠխՠռզձՠջզ ժճխկզռ գձ՟ճսձչ՜թ ՞ջտՠջզ: Ահո կ՜ոզձ կ՜ձջ՜կ՜ոձ պՠ′ո ձ՜ւ Հ՜հժ՜-
ժ՜ձ ՜ղը՜պ՜ոզջճսդզսձտ ի՜հ՜՞բպ Պ. Ֆգէէեվթ, դ՜ջ՞կ. ւ թ՜ձճդ. Հ. Տ՟յճ՟մթ, 1895, Վՠձՠ-
պզժ, բն 142-193; «Կ. Պջճց. Ֆՠպպՠջզ իջ՜պ՜ջ՜ժճսդզսձձՠջգ Աշ Կճջձդ՜ռզո Եջջճջ՟ պ՜-
ջ՜ժ՜ձճձ դխդզ կ՜ոզձ», Կ. Վ., Աջ՜ջ՜պ, 1895, բն 382-384: Ս՜ջժ՜չ՜՞զ ւ Տ՜դւ՜ռճս ժ՜-
ձճձզ կՠն, զձմյՠո ձ՜ւ լՠշ՜՞զջ Աոպչ՜թ՜ղճսձմձՠջզ կՠն Կճջձդ՜ռզձՠջզձ ճսխխչ՜թ Պճ-
 Գզջ Տխ՜հճսդՠ՜ձ Աչՠպ՜ջ՜ձգ 347

Աոպչ՜թ՜ղձմզ ՜ձ՝՜ե՜ձՠէզ կ՜ո ՠձ ժ՜ակՠէ: Կ՜ձճձ՜ժ՜ձ մէզձՠէճչ ի՜ձ՟ՠջլ,

չՠջնզձձՠջո ՜ջթ՜ջթՠէ ՠձ Հ՜հ Եժՠխՠռճս ՟՜չ՜ձ՜՝՜ձճսդհ՜ձ զձմ-զձմ ՞՜խ՜-
վ՜ջձՠջ: Աոչ՜թզ է՜չ՜՞ճսհձ ՜յ՜ռճսհռձ բ Կճջձդ՜ռզձՠջզ Գ դճսխդգ, ճջգ Հ՜հ
ՠժՠխՠռճս ժճխկզռ գձ՟ճսձչՠէ բ ՜հձպՠխ ՜շժ՜ ճսոկճսձտզ ղձճջիզչ, գոպ ճջզ
Հզոճսոգ ի՜ջճսդհճսձ բ ՜շՠէ կ՜ջկձճչ ճս ՠջժջճջ՟ ՞՜էճսոպգ ձճսհձյՠո էզձՠէճս
բ կ՜ջկձճչ: Մՠջ ՠժՠխՠռզձ պՠխհ՜ժ բ ՠխՠէ ճջճղ ՞ջտՠջզ ղճսջն թ՜չ՜էչ՜թ
չՠծՠջզձ ճս ի՜ժ՜ծ՜շճսդհճսձձՠջզձ, ՜հ՟ զոժ յ՜պծ՜շճչ բէ ՝՜ռ՜պջճսդհճսձ-
ձՠջ ՠձ ՜ջլ՜ձ՜՞ջչՠէ զ ձյ՜ոպ ժ՜պ՜ջչ՜թ գձպջճսդհ՜ձ: Օջզձ՜ժ, Կճջձդ՜-
ռզձՠջզ Գ դխդզ դ՜ջ՞կ՜ձճխգ դ՜ջ՞կ՜ձՠէ բ ձ՜ւ Եվջՠկ Աոճջճս՚ ձճսհձ դխդզ
կՠժձճսդհճսձգ56: Գզջ պխ՜հճսդՠ՜ձ ՜չՠպ՜ջ՜ձգ ձճսհձյՠո ժ՜ջճխ բջ թ՜շ՜հՠէ
իզկձ՜չճջՠէճս Հզոճսոզ էզ՜ժ՜պ՜ջ կ՜ջ՟ժ՜հզձ ՝ձճսդհճսձգ57 ւ ժ՜ջճխ բջ կՠ-
թ՜յՠո ժզջ՜շչՠէ ի՜պժ՜յՠո ՜հձ ե՜կ՜ձ՜ժ, ՠջ՝ ի՜հՠջզձ կՠխ՜՟ջճսկ բզձ
ՠչպզտ՜ժ՜ձ ժ՜կ իճսէզ՜ձ՜ժ՜ձ ՜խ՜ձ՟ձՠջզձ ի՜ջՠէճս կՠն:
Ջ՜պ՜՞ճչ՜ժ՜ձ ձժ՜պ՜շճսկձՠջճչ Հ՜հ՜ոպ՜ձ ՝ՠջչ՜թ ՜հո ՞ջտճսկ
ձժ՜ջ՜՞ջչ՜թ Եչ՜հզ ւ Հզոճսոզ ի՜ձ՟զյճսկգ յզպզ ի՜պճսժ, ի՜չ՜պճսոճսռճ-
խ՜ժ՜ձ ձյ՜պ՜ժ ճսձՠձ՜ջ58: Թՠւ Եչ՜ձ մզ կ՜ոձ՜ժռճսկ Մ՜ջզ՜կզ թձձ՟՜՝ՠ-
ջճսդհ՜ձգ, ՜հձճս՜կՠձ՜հձզչ ձ՜ բ ՝՜ջճսջճսկ Հզոճսոզձ, զձմգ ձճջժպ՜ժ՜ջ՜ձ-
հ՜ձ ՜չՠպ՜ջ՜ձձՠջճսկ չՠջ՜՞ջչճսկ բ Մ՜ջզ՜կզձ: Նկ՜ձ պ՜ջ՝ՠջճսդհճսձգ ժ՜-
ձճձ՜ժ՜ձ ՜չՠպ՜ջ՜ձձՠջզռ, գոպ Ի. Դճջցկ՜ձզ, ՝ՠջճսկ բ ՜հձ իձ՜ջ՜չճջ ՠա-
ջ՜ի՜ձ՞կ՜ձգ, ճջ Տխ՜հճսդՠ՜ձ ՜սՠպ՜ջ՜ձ-գ ոձչՠէ բ ՜չՠէզ չ՜խ ՜խ՝հճսջզռ,
ճջպՠխ ՜խՠջոգ ժ՜պ՜ջչճսկ բջ ճմ ՜հձտ՜ձ Մ՜ջզ՜կզ ւ ՜շ՜նզձ ժձճն` Եչ՜հզ
կզնւ, ՜հէ Մ՜ջզ՜կզ ւ Հզոճսոզ, ճջձ ՜հոպՠխ ի՜ձ՟ՠո բ ՞՜էզո ճջյՠո ձջ՜
ոժա՝ձ՜պզյ: Աոպչ՜թ՜՝՜ձ՜ժ՜ձ ՜հո ի՜ջռզ ձկ՜ձ կճպՠռճսկգ ՠձդ՜՟ջՠէ բ

խճոզ ՠջջճջ՟ դճսխդգ Ս՜ջժ՜չ՜՞գ ՟զպ՜ջժճսկ բ ճջյՠո ՠջժճս ՜շ՜ձլզձ ՞ջճսդհճսձձՠջ`

«Թճսխդ Կճջձդ՜ռսճռձ ՜շ ոճսջ՝ ՜շ՜տՠ՜էձ Պ՜սխճո» ւ «՜շ Կճջձդ՜ռզո դճսխդ ՠջջճջ՟»:
Ոկ՜ձռ կճպ չՠջձ՜՞զջձ ՜հէ ՜ձճսձ ճսձզ` «Պ՜սխճոզ դճսխդ զ ՝՜ձպբ ՜շ Կճջձդ՜ռզո գձ-
դՠջռկճսձտ»: Կճջձդ՜ռզձՠջզ Գ դճսխդգ լՠշ՜՞ջՠջճսկ ՠջ՝ՠկձ ի՜նճջ՟ճսկ բ ՠջժջճջ՟ դխդզձ,
ՠջ՝ՠկձ բէ ՟ջչճսկ բ Պճխճո ՜շ՜տհ՜էզ պ՜ոձմճջո դխդՠջզռ իՠպճ, Շահե արք. Աճեմեան,
Ցճսռ՜ժ Աոպճս՜թ՜ղճսձմ կ՜պՠ՜ձզ ի՜հՠջբձ լՠշ՜՞ջՠջճսձ, Լզայճձ, 1992, Էն XCIX-CI:
56
Th. Zahn, «Der apokryphe Briefwechsel zwischen Paulus und den Korinthern,
Թխդ՜ժռճսդզսձ Պ՜սխճոզ ՠս Կճջձդ՜ռսճռ ՠս Մՠժձճսդզսձ Եվջՠկզ», դ՜ջ՞կ. Հ. Յ. Տ՟յգ՟մթ,
Հ՜ձ՟բո Ակորջՠ՜հ, 1891, բն 218: Տՠ՘ո ձ՜ւ` Սջ՝ճհձ Եվջՠկզ կ՜պՠձ՜՞ջճսդզսձտ, իպ. 3, «Մՠժ-
ձճսդզսձ Չճջՠտպ՜ո՜ձ դխդճռձ Պ՜սխճոզ», Վՠձՠպզժ, 1836, բն 116-123;
57
Ըոպ ճջճղ ՜խ՝հճսջձՠջզ` կճ՞ՠջգ ՠժՠէ ՠձ ՜հձ ՠջժջզռ, ճջպՠխ ՜յջՠէ ՠձ ձՠոպճջ՜ժ՜ձձՠջզ
ձ՜ըձզձՠջգ, պՠ՘ո Christians under the Chresent in Asia, by the Rev. E. L. Cutts, B. A.,
London, p. 169. Պ՜պ՜ի՜ժ՜ձ մբ, ճջ Հզոճսոզ կ՜ջ՟ժ՜հզձ ՝ձճսդհճսձգ ի՜պժ՜յՠո ղՠղպ-
չճսկ բ «Վ՜ոձ ՞՜էոպՠ՜ձ կճ՞ճսռձ գձթ՜հզստ հՠջժջյ՜՞ճսդզսձ ձճջ՜թզձ կ՜ձժ՜ձձ Յզոճս-
ոզ» ըճջ՜՞զջգ ժջճխ ի՜պչ՜թճսկ, պՠ´ո Ե. Տայեցի, ձղչ. ՜ղը., բն 50:
58
Մ՜ջզ՜կզ ւ Հզոճսոզ թձձ՟հ՜ձ յ՜պկճսդհ՜ձգ կ՜ձջ՜կ՜ոձ ՜ձ՟ջ՜՟՜ջլՠէ ՠձտ կՠջ ձ՜-
ըճջ՟ իճ՟չ՜թճսկ, պՠ′ո Մ. Մամյան, «Հ՜ժճ՝ճոզ ձ՜ը՜՜չՠպ՜ջ՜ձգ», Հ՜հ ՜ոպչ՜թ՜՝՜ձ,
՞զպ՜ժ՜ձ իճ՟չ՜թձՠջզ եճխճչ՜թճս, Ե, Եջ., 2013, բն 21-37:
 348 Մ. Մ՜կհ՜ձ

պ՜էզո, ճջ զձմյՠո Եչ՜ձ, ճջ ՜շ՜ն՜ռՠէ բ Ա՟՜կզռ, ձջ՜ իՠպ ժզոճսկ բ ձջ՜

ձճսհձ բճսդհճսձգ, ՜հձյՠո բէ Քջզոպճոգ ձճսհձ լւճչ զջ ՝ձճսդհճսձգ ոպ՜ռՠէ բ
Մ՜ջզ՜կզռ59:

Мари Мамян
Армянское “Евангелие детства”
По словам Армянского летописца Самуэла Анеци (около 1179),
в. 591 году в Армению прибыло несколько миссионеров-несториан,
которые привезли с собой апокрифические книги. Со временем эти
миссионеры были выселены, тем не менее, некоторые из их книг
были переведены на армянский язык. Самуэл представляет список
этих апокрифических сочинений, но в настоящее время только два
из них можно найти в армянских библиографических спиках. Один
из сохранившихся апокрифов – так называемое "Евангелие Детства",
представляющее большой интерес. Этот апокриф упоминает исто-
рик тринадцатогого века Мхитар Айриванеци, который считается
составителем списка неканонических писаний. Он встречается и в
других списках апокрифов, которые образуют главный источник
знаний о потерянных произведениях.
"Евангелие Детства" впоследствии было переработано армян-
скими редакторами и, несмотря на то что считалось еретическим,
было очень популярно среди армян и на протяжении веков продол-
жало копироваться, никогда не теряя влияния на средневековую
культуру.

Mari Mamyan
The Armenian “Gospel of the Infancy”
According to Armenian chronicler Samuel of Ani (ca. 1179), some
Nestorian missionaries came to Armenia in 591 and brought with them
apocryphal books. These missionaries were eventually evicted, but some
of their books managed to be translated into Armenian. Samuel of Ani
gives the list of these apocryphal writings but nowadays only two of

59
И. Дорфман-Лазарев, “Возвращение в рождественскую пещеру: Память пер-
возданного человечества в армянском Писании о детстве Господнеми в родствен-
ных источниках,” Miscellanea Orientalia Christiana, Восточнохристианское раз-
нообразие, редакторы Н. Селезнев, Ю. Аржанов, Москва, 2014, сс. 160-161. Պ՜-
ջ՜ժ՜ձճձ ՞ջ՜ժ՜ձճսդհ՜ձ կՠն, ՝՜ռզ Ա՟՜կ-Քջզոպճո ի՜ջ՜՝ՠջ՜ժռճսդհճսձզռ, ՜ժձ՜շճս բ
ձ՜ւ Եչ՜-Մ՜ջզ՜կ ըճջիջ՟՜ձղ՜ժ՜ձ ի՜ջ՜՝ՠջ՜ժռճսդհճսձգ, պՠ′ո Հ. Քյոսեյան, Դջչ՜՞ձՠջ
ի՜հ կզնձ՜՟՜ջհ՜ձ ՜ջչՠոպզ ՜ոպչ՜թ՜՝՜ձճսդհ՜ձ, Ս. Էնկզ՜թզձ, 1995, բն 12. Մ՜ի Ա՟՜կ՜հ:
 Գզջ Տխ՜հճսդՠ՜ձ Աչՠպ՜ջ՜ձգ 349

these books are to be found in Armenian bibliography. One of the

preserved apocrypha is so-called “The Gospel of the Infancy”, which is
of great interest at the present case. This apocryphon was mentioned by
the thirteenth-century historian Mekhit'ar of Ayrivank' who is supposed
to be the compiler of a list of apocryphal writings. It also occurs in other
lists of apocrypha, which form the main source of knowledge about the
lost writings.
The “Gospel of the Infancy” was later reworked by Armenian editors
and in spite of being considered as heretical, it was very popular among
Armenians and had been copied for centuries never losing its influence
on medieval culture.