Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi-I (TAR201U) PDF

T.C.
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2729

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1690
ATATÜRK ‹LKELER‹
VE ‹NKILAP TAR‹H‹-I
Yazarlar
Prof.Dr. Süleyman BEYO⁄LU (Ünite 1)
Doç.Dr. Kenan OLGUN (Ünite 2, 3)
Prof.Dr. Selma YEL (Ünite 3)
Prof.Dr. Mustafa TURAN (Ünite 4, 8)
Prof.Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ (Ünite 5)
Prof.Dr. ‹hsan GÜNEfi (Ünite 6)
Prof.Dr. Erdinç TOKGÖZ (Ünite 7)
Prof.Dr. Cezmi ERASLAN (Ünite 8)
Editör
Prof.Dr. Cezmi ERASLAN
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2012 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flman›

Okt. Kevser Candemir
Kitap Koordinasyon Birimi

Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I
ISBN
978-975-06-1393-7
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 371.000 adet bas›lm›flt›r.

ESK‹fiEH‹R, Ekim 2012
‹çindekiler iii
‹çindekiler
Sunufl ............................................................................................................ viii
Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› ............................. 2 1. ÜN‹TE

OSMANLI DEVLET‹’N‹N DURAKLAMA DEVR‹NE GENEL B‹R BAKIfi ...... 3
XVII. Yüzy›l Buhran›’n›n Sebepleri ............................................................. 4
Devrin Âlimlerinin Kaleminden Buhran ...................................................... 5
Buhran›n Sebepleri........................................................................................ 5
OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN, YEN‹LEfiME VE EKONOM‹K
BA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700- 1838)............................................................... 6
Lale Devri (1703-1730).................................................................................. 6
I. Mahmut Dönemi (1730-1754) ................................................................... 7
III. Mustafa Dönemi (1757-1774) ................................................................. 9
I. Abdülhamit Dönemi (1774-1789) ............................................................. 10
XVIII. Yüzy›l Yenileflme Hareketinin Özellikleri......................................... 10
OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE DÖNÜM NOKTASI III. SEL‹M VE
N‹ZAM-I CED‹T ............................................................................................. 10
Askerî Alanda Yenilikler .............................................................................. 12
‹dari Alanda Yenilikler.................................................................................. 13
Ticari ve ‹ktisadi Alanda Yenilikler.............................................................. 13
Osmanl›-Frans›z Savafl›.................................................................................. 14
Osmanl›-Rus-‹ngiliz Savafl›............................................................................ 14
Kabakç› Mustafa ‹syan› ve III. Selim Devri’nin Sonu ................................. 14
II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹ VE YEN‹L‹KLER‹ (1808-1839) ....... 15
Sened-i ‹ttifak (7 Ekim 1808)........................................................................ 15
M›s›r’daki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Pafla ‹syan› ......................... 17
II. Mahmut Devri Yenilikleri ....................................................................... 19
Özet................................................................................................................ 21
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 22
Okuma Parças› .............................................................................................. 23
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 24
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 24
Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 25
Türkiye’de Reform Aray›fllar› (1839-1908) ........................... 26 2. ÜN‹TE

TÜRK‹YE’DE REFORM ARAYIfiLARI (1839-1908) ....................................... 27
TANZ‹MAT FERMANI VE GET‹RD‹KLER‹ ................................................... 27
Tanzimat Dönemi Meclisleri ......................................................................... 29
Halk›n Yönetime Kat›l›m›: Muhass›ll›k Meclisleri........................................ 30
K›r›m Savafl› ve D›fl Borçlanma .............................................................. 31
ISLAHAT FERMANI ....................................................................................... 32
Fermana Tepkiler .......................................................................................... 32
Ferman›n Uygulanmas› ................................................................................. 33
Halk›n Yönetime Kat›lmas›nda Bir Baflka Ad›m: Vilayet Meclisleri........... 33
Tanzimat Devri Bat›l›laflma Uygulamalar›.................................................... 34
EKONOM‹K KR‹Z VE SONUÇLARI.............................................................. 35
iv ‹çindekiler
93 Harbi (1877-1878 Osmanl› - Rus Harbi) ................................................. 36

Duyun-› Umumiye ‹daresi’nin Kurulmas› .................................................... 37
Yeni Osmanl› Düflüncesi ve I. Meflrutiyet ................................................... 37
ANAYASALI YÖNET‹M DENEMES‹: I. MEfiRUT‹YET ................................. 39
1876 Kanun-i Esasisi (Anayasa).................................................................... 40
1876 Kanun-i Esasisi’nin Özellikleri............................................................. 41
Seçimler.......................................................................................................... 42
Meflrutiyetin Yeniden ‹lan› Çabalar›............................................................. 43
II. Meflrutiyetin ‹lan› ...................................................................................... 45
Özet................................................................................................................ 47
Okuma Parças› .............................................................................................. 49
3. ÜN‹TE Türkiye’de Meflrutiyet Dönemleri ......................................... 54

I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE S‹YASET ..................................................... 55
I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE E⁄‹T‹M VE KÜLTÜR FAAL‹YETLER‹NE
GENEL B‹R BAKIfi ....................................................................................... 60
E¤itim Teflkilat› ve Ö¤retim Kademeleri...................................................... 62
II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ SEÇ‹MLER‹ VE MECL‹S-‹ MEBUSAN
ÇALIfiMALARI ................................................................................................ 65
1908 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan ............................................................ 66
1914 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan› ........................................................... 68
II. Meflrutiyet Dönemi Geliflmeleri ............................................................... 68
II. Meflrutiyet Düzenlemelerinin Türk Ça¤dafllaflmas›na Katk›lar›.............. 71
ADIM ADIM DÜNYA SAVAfiINA ................................................................. 74
Afrika’dan Ayr›l›fl: Türk-‹talyan Savafl›: Trablusgarp ................................... 74
Rumeli’ye Veda: Balkan Savafllar› ................................................................ 75
Özet................................................................................................................ 78
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 81
4. ÜN‹TE Avrupa ve Türkiye (1838-1918) ............................................. 88

1838-1914 SÖMÜRGEC‹L‹KTEN DÜNYA SAVAfiI’NA AVRUPA ................. 89
Deniz Afl›r› Sömürgecilik .............................................................................. 89
Sanayi ‹nk›lab› ............................................................................................... 93
EMPERYAL‹ST REKABET VE KUVVETLER ÇATIfiMASI ............................ 94
OSMANLI DEVLET‹’N‹N ÇÖKÜfiÜ: “I. DÜNYA SAVAfiI” ........................... 100
Osmanl› Devleti’nin Savafla Girmesi ............................................................ 100
I. DÜNYA SAVAfiI’NDA CEPHELER............................................................. 103
Kafkas Cephesi ............................................................................................. 103
Kanal Cephesi................................................................................................ 105
Çanakkale Cephesi........................................................................................ 105
‹çindekiler v
Irak Cephesi................................................................................................... 109

Galiçya Cephesi............................................................................................. 109
Hicaz Cephesi................................................................................................ 110
Filistin Cephesi .............................................................................................. 111
Osmanl› Ermenilerinin Yeniden Yerlefltirilmeleri........................................ 113
Özet................................................................................................................ 116
Okuma Parças› .............................................................................................. 119
Mondros’tan Lozan’a Türkiye ................................................ 124 5. ÜN‹TE

fiARK MESELES‹’N‹N UYGULAMAYA KONMASI: MONDROS
MÜTAREKES‹ .............................................................................................. 125
Mütareke Hükümleri ve Uygulama: Osmanl› Devleti’nin Fiilen
Bitirilifli .......................................................................................................... 125
Siyasi ve Askerî fiahsiyetlerin Mütarekeye Bak›fl›........................................ 127
TÜRK M‹LLET‹N‹N MÜTAREKE VE ‹fiGALLERE TEPK‹S‹: M‹LLÎ
TEfiK‹LATLANMALAR.................................................................................... 128
Millî Varl›¤a Düflman ve Millî Mücadele Aleyhtar› Faaliyetler ................... 130
M. KEMAL PAfiA’NIN SAMSUN’A ÇIKIfiI, TEfiK‹LATLANMA VE
KONGRELER.................................................................................................. 130
Amasya Genelgesi ......................................................................................... 132
Erzurum Kongresi ......................................................................................... 133
Sivas Kongresi ............................................................................................... 134
Bat› Anadolu Kongreleri ............................................................................... 135
Son Osmanl› Meclis-i Mebusan›’n›n Toplanmas› ve Misak-› Millî ............ 136
Türkiye Büyük Millet Meclisinin Aç›l›fl› ....................................................... 138
Türkiye Büyük Millet Meclisine Karfl› Tepkiler ve Al›nan Tedbirler ......... 138
Türkiye’yi Paylaflma Projesi: Sevr Antlaflmas›.............................................. 139
ASKERÎ GEL‹fiMELER .................................................................................... 141
Kuva-y› Milliye Dönemi ................................................................................ 141
Do¤u Cephesi .............................................................................................. 141
Güney Cephesi .............................................................................................. 142
Bat› Cephesi ................................................................................................. 143
Düzenli Ordu Dönemi .................................................................................. 144
‹nönü Muharebeleri ..................................................................................... 145
Kütahya ve Eskiflehir Muharebeleri.............................................................. 146
Sakarya Meydan Muharebesi ....................................................................... 147
Büyük Taarruz ve Mudanya Mütarekesi...................................................... 149
‹stiklal Savafl›’n›n Lojistik Kaynaklar› ........................................................... 152
Özet................................................................................................................ 155
Okuma Parças› .............................................................................................. 159
vi ‹çindekiler
6. ÜN‹TE Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Siyasi Yap›lanma

(1920-1923)............................................................................... 162
MECL‹S-‹ MEBUSANDAN TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NE
GEÇ‹fi ............................................................................................................. 163
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹N‹N KURULUfiU VE ÖZELL‹KLER‹.... 164
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NDE OLUfiAN GRUPLAR ................... 170
Yeflil Ordu...................................................................................................... 170
Halk Zümresi ................................................................................................. 171
Islahat Grubu................................................................................................. 171
‹stiklal Grubu................................................................................................. 172
Tesanüd Grubu ............................................................................................. 172
Müdafaa-i Hukuk Gruplar› ........................................................................... 172
Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu (Birinci Grup) .............. 172
‹kinci Grup .............................................................................................. 173
CUMHUR‹YET‹N ‹LANINA KADAR TÜRK‹YE’DE KURULAN S‹YAS‹
PART‹LER ....................................................................................................... 175
Türkiye Halk ‹fltirakiyûn F›rkas› ................................................................... 176
Türkiye Komünist F›rkas›.............................................................................. 177
Cumhuriyet Halk F›rkas› ............................................................................... 177
Halk F›rkas›n›n Siyaset ve Seçim ‹lkeleri..................................................... 179
Özet ............................................................................................................... 183
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 184
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 185
7. ÜN‹TE Osmanl›’dan Cumhuriyet’e Ekonomik Geliflmeler.............. 188

OSMANLI ‹MPARATORLU⁄U’NUN SON YILLARINDA EKONOM‹K
DURUM .......................................................................................................... 189
Tar›m .............................................................................................................. 190
Sanayi............................................................................................................. 192
Ulaflt›rma ........................................................................................................ 194
D›fl Ticaret...................................................................................................... 196
OSMANLILARDA PARA VE BANKA............................................................. 197
Kamu Maliyesi ............................................................................................... 199
M‹LLÎ MÜCADELE’N‹N F‹NANSMANINDA ‹Ç KAYNAKLAR ...................... 200
Özet ............................................................................................................... 203
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 205
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 206
‹çindekiler vii
Yeni Türk Devleti’nin ‹lan›: Lozan’dan Cumhuriyet’e..........210 8. ÜN‹TE

YEN‹ TÜRK DEVLET‹’N‹N ‹LANI: LOZAN’DAN CUMHUR‹YET’E ............. 211
Mudanya Mütarekesi ..................................................................................... 211
LOZAN KONFERANSI’NIN TOPLANMASI ................................................... 212
Lozan Konferans›’nda Görüflülen Meseleler ................................................ 214
SINIRLARIN TESP‹T‹ .................................................................................... 215
Bo¤azlar ........................................................................................................ 216
Adalar ............................................................................................................ 217
AZINLIKLARLA ‹LG‹L‹ MESELELER .............................................................. 218
‹KT‹SAD‹ VE MAL‹ MESELELER ................................................................... 219
ADIM ADIM CUMHUR‹YET’E G‹D‹fi ........................................................... 220
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin II. Dönem Çal›flmalar›............................ 220
Türk Ordusunun ‹stanbul’a Girifli ................................................................ 220
Ankara’n›n Baflkent Oluflu ............................................................................ 221
CUMHUR‹YET‹N ‹LANI................................................................................. 221
Cumhuriyetin Manas› .................................................................................... 224
Özet................................................................................................................ 226
Okuma Parças› .............................................................................................. 229
S›ra Sizde Cevap Anahtar›............................................................................. 230
viii Sunufl
Sunufl
Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi Dersleri, belgelenen süresi dört bin y›la ula-
flan Türk tarihindeki en önemli dönüm noktalar›ndan birisi hakk›nda ülke genç-
lerini bilinçlendirmek amac›yla verilmektedir.
Tarihinin her döneminde mutlaka ba¤›ms›z bir devlete sahip olan Türk mille-
tinin, kurdu¤u en uzun ömürlü devletlerden birisi de Osmanl› Devleti idi. Bünye-
sinde her dilden, dinden, renkten insanlar› bar›fl içinde yaflatarak hakimiyetini
dört k›taya geniflleten Osmanl› Devleti dönemine damgas›n› vurmufltu. Ancak
XVII. as›rdan itibaren askeri alanda bafllay›p idari, siyasi ve sosyal alanlara yay›lan
çalkant›lar içerisinde varl›¤›n› devam ettirmeye çal›flm›flt›.
Osmanl› Devleti XVII. ve XVIII. as›rlarda gerçeklefltirdi¤i reform çabalar›na
karfl›n uluslararas› alandaki muhataplar›n›n güç ve zenginlik kayna¤› olan sömü-
rü yönteminden köklü devlet ve medeniyet anlay›fl› dolay›s›yla uzak kalm›flt›. Bu-
nun sonucunda çevresinde ve kendi topraklar›nda sömürü siyasetinin neticeleri
ile karfl› karfl›ya gelmifltir. Sadece sömürü siyasetine ba¤lanamayacak kadar flid-
detli ve kapsaml› olan Osmanl› karfl›t› sald›r›larda sivil halk da büyük ac›lar çek-
mifltir. 1877-1878 Osmanl›-Rus, 1897 Osmanl›-Yunan Savafllar›, Trablusgarp, Bal-
kan ve Birinci Dünya Savafllar›n›n hemen tamam›nda büyük toprak kay›plar›na
u¤ram›flt›r Bu savafllarda yaflananlar s›k›nt›lar, zorunlu göçler ve göçler s›ras›nda
maruz kal›nan haks›zl›klar toplumsal travmalar oluflturmufltur.
Uluslararas› iliflkiler ve tarih literatüründe “fiark Meselesi” olarak adland›r›lan
Osmanl› topraklar›n›n paylafl›lmas› sürecini, Osmanl› co¤rafyas›nda birlikte yaflayan
bir k›s›m Müslim ve gayrimüslim vatandafllar›n da kendi ba¤›ms›zl›klar› için ulusla-
raras› aktörler ile iflbirli¤i yapmas› h›zland›rm›flt›r. Gerçekten de bu unsurlar›n söz
konusu dönemdeki faaliyetleri yeni Türk devletinin oluflum ve geliflim sürecindeki
politikalar›n› birinci elden etkileyen deneyimler olmufltur. Nitekim Osmanl› devle-
tinin çok uluslu devlet yap›s›ndan milli devlet olmaya adeta zorland›¤› süreci ve
politikalar› 19. ve 20. yüzy›llarda yaflananlar üzerinden okumak mümkündür.
Birbiri ard›na yaflanan savafllar›n sonunda imzalanan Mondros Mütarekesi ve
yak›n geçmiflin tecrübeleriyle milletin do¤rudan kaderine sahip ç›kmaya bafllad›-
¤› yeni bir dönem de bafllam›flt›r. ‹flgal edilen ülke topraklar›n›n kurtar›lmas›n› he-
defleyen bölük pörçük çabalar Mustafa Kemal Pafla’n›n Samsun’a ç›kmas›yla tek
bir merkezden yönetilen ve ülkenin bir bütün halinde kurtuluflunu hedefleyen
milli mücadele’ye dönüflmüfltür. Osmanl› Devleti y›k›l›rken, Türk milleti, 1919-
1922 aras› verdi¤i mücadeleyle, adeta küllerinden do¤an Anka Kuflu misali yeni
Türk Devleti’ni kurmufltur.
19. ve 20.yüzy›llarda yaflananlar›n izleri ve hat›ralar› henüz taze iken, Türk ‹stik-
lal Harbi’nin öncesi ve sonras›ndaki sürecin yeni yetiflen nesillere de ö¤retilmesi ih-
tiyac› hissedilmifltir. 1933 y›l›nda ‹stanbul Üniversitesi’ne ba¤l› olarak kurulan ‹nk›-
lap Tarihi Enstitüsü’nde Türk ‹stiklal Harbini yaflayanlarca ilk dersler sunulmufltur.
Bu dersler 1981 y›l›ndan bu yana e¤itimin her kademesinde verilmektedir.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün alt›n› çizdi¤i gibi
“Türkiye Cumhuriyeti ayn› milletin yeni bir devletidir” ve bu devletin temeli, Türk
Sunufl ix
milli kültürüdür. Bu noktadan hareketle biz de Türk ink›lab› sürecini yeni nesille-
re aktar›rken Osmanl› Devleti’nin ça¤› yakalamak ve varl›¤›n› devam ettirmek için
giriflti¤i çabalara, farkl› unsurlar ile yaflanm›fl olaylara biraz daha fazla yer verme-
ye çal›flt›k. Zira Türkiye Cumhuriyeti bilhassa son otuz y›ld›r, Osmanl› Devleti’nin
son zamanlar›nda yaflanm›fl olumsuz deneyimlerden de sorumlu tutulmakta ve
mahkum edilmek istenmektedir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda Türk ‹nk›lab› Tarihi as-
l›nda Osmanl› devletinin parçalanmas›yla ortaya ç›kan komflu ülkelerin tarihini de
do¤rudan ilgilendiren bir özelli¤e sahiptir. Bir dönem ve bölge tarihi bütünlü¤ü
içerisinde ele al›nmay› hak etmektedir.
Yüksekö¤retim kurumlar›nda okuyan ö¤rencilerden gerek ulusal düzeyde ge-
rekse uluslararas› alanda yak›n tarihimizle alakal› meseleler gündeme geldi¤inde
konulara yabanc› kalmamas› beklenmektedir.
Kitapta, sahan›n uzman› olan bilim insanlar›m›z›n kaleme ald›¤› bölümlerle ön-
celikle kendi insan›m›z› do¤ru bilgilendirmek hedeflenmifltir. Bu yöntem ö¤rencile-
rimize güncel bilgiyi aktarmak ad›na do¤ru oldu¤u kadar, yak›n dönemde yaflanan-
lar›n günümüz geliflmelerine etkisini anlamak ve do¤ru anlatmak için de vazgeçil-
mez bir husus olarak dikkate al›nm›flt›r.
Kitapta ö¤rencilerimizin konular› okurken önem vermeleri gereken k›s›mlara
dikkat çekilmifltir. Bunun yan› s›ra mukayese yap›lmas›, tart›fl›lmas› gerekli husus-
larda “s›ra sizde” at›flar›yla ö¤rencilerimizin dönem olaylar›n› anlamalar›n› kolay-
laflt›racak, bir nevi empati yapmalar›n› sa¤layacak düzenlemelere gidilmifltir. Ders
kitab› hacminde k›saca de¤inilen hususlar için okuma kitaplar› önerildi¤i gibi, her
ünite içindeki konular›n anlafl›lmas›na yönelik bir okuma parças› verilmeye gay-
ret edilmifltir. Yine her ünite sonunda verilen 10 soru ile ö¤rencilerimize kendile-
rini s›nama imkan› sunulmufl, s›nava haz›rl›k yapmalar› hedeflenmifltir. S›ra sizde
konular›n›n aç›klamalar› da ünite sonunda verilerek konunun daha iyi anlafl›lma-
s› amaçlanm›flt›r. Ünite sonlar›nda yer alan seçilmifl bibliyografya, konu hakk›nda
daha ayr›nt›l› bilgi almak isteyen ö¤rencilerimiz için yol gösterici olacakt›r.
Takdir edilece¤i üzere hakk›ndaki arfliv belgeleri henüz aç›lmam›fl olan konu-
lara dair bilgi vermekle yetinilmifl, zamanda derinlik, mekanda yayg›nl›k özelli¤i-
ne sahip olaylarla ilgili ilmi yorumlar ortaya konmufltur. Böylece ö¤rencilerimizin
Türkiye’nin modernleflme sürecini oluflturan son üç yüzy›l›ndaki geliflmeleri kav-
ray›c›, kapsay›c› bir bak›flla okumalar›na katk› sa¤lanm›fl olaca¤›n› ümit ediyoruz.
Elinizdeki kitap çok say›da meslektafl ve dostumuzun katk› ve destekleriyle or-
taya ç›km›flt›r. Onlar› tek tek vermek mümkün olmad›¤› için birkaç isim saymak-
la yetinece¤im. Bütün bölüm yazarlar›m›za, düzenleme ve foto¤raflar›n seçimin-
deki destekleri dolay›s›yla de¤erli meslektafl›m ve dostum Doç. Dr. Kenan Ol-
gun’a, Atatürk Araflt›rma Merkezi Uzmanlar› Hüseyin Tosun ve Halit Aytu¤ To-
kur’a, bas›m aflamas›ndaki destekleri dolay›s›yla Prof. Dr. Ayd›n Ziya Özgür, Doç.
Dr. Müjgan Bozkaya ve Doç. Dr. Sinan Ayd›n’a ayr› ayr› teflekkürler ediyorum.
Ö¤rencilerimize ve ö¤retim elemanlar›m›za faydal› olmas› dile¤iyle...
Editör
‹stanbul 2012
Prof. Dr. Cezmi ERASLAN
1
ATATÜRK ‹LKELER‹ VE ‹NKILAP TAR‹H‹-I
Amaçlar›m›z
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Osmanl› Devleti’nin klasik döneminin sonundaki s›n›r genifllemelerinin nas›l
N
ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilecek,
XVII. yüzy›lda yaflanan buhran›n sebeplerini ve bunlar›n dönemin ayd›nla-
N
r›nca nas›l de¤erlendirildi¤ini aç›klayabilecek,
XVIII. yüzy›lda yaflanan Lale Devri ve Nizam-› Cedit uygulamalar›n› ana hat-
N
lar›yla aç›klayabilecek,
III. Selim ve II. Mahmud dönemi yenilik çabalar›n› karfl›laflt›rarak beklenti ve
N
neticelerini de¤erlendirebilecek
XIX yüzy›lda Osmanl› Devleti’nin, iç isyanlar›n yan› s›ra ‹ngiltere, Fransa ve
Rusya ile askerî, ekonomik ve siyasi iliflkilerini analiz edebilecek bilgi ve be-
cerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Klasik Dönem • Buhran
• Lale Devri • Nizam-› Cedit
• Ekonomik Ba¤›ml›l›k
‹çindekiler
• OSMANLI DEVLET‹’N‹N
DURAKLAMA DEVR‹NE GENEL B‹R
BAKIfi
• OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN,
Osmanl› YEN‹LEfiME VE EKONOM‹K
Atatürk ‹lkeleri ve BA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700-1838)
Devleti’nde
‹nk›lap Tarihi-I Yenileflme Çabalar› • OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE
DÖNÜM NOKTASI III. SEL‹M VE
N‹ZAM-I CED‹T
• II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹
VE YEN‹L‹KLER‹ (1808-1839)
Osmanl› Devleti’nde
Yenileflme Çabalar›
OSMANLI DEVLET‹’N‹N DURAKLAMA DEVR‹NE

GENEL B‹R BAKIfi
17. yüzy›ldan 18. yüzy›l›n bafl›na kadar olan dönem Osmanl› Devleti’nin Durakla-
ma Dönemi olarak adland›r›l›r. Baz› tarihçiler duraklama dönemini Kanuni Sultan
Süleyman’a kadar götürmektedir. Baz›lar› ise dönemin 1579’da Sokullu Mehmet
Pafla’n›n ölümünden sonra bafllad›¤›n› ifade etmektedir. Gerçekten de 16. yüzy›-
l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Osmanl› s›n›rlar› dâhilinde devlet teflkilat› ve sosyal
hayatta birtak›m aksakl›klar bafl göstermeye bafllam›flt›r. Ancak bu aksakl›klar fe-
tihleri ve devletin genifllemesini durduramam›flt›r. Bu nedenle 17. yüzy›l›n sonu-
na kadar yaklafl›k yüz y›l süren bu dönemin Duraklama Dönemi yerine Buhran
Dönemi olarak adland›r›lmas› daha do¤ru olacakt›r. Çünkü Osmanl› Devleti’nin
fetih ve zaferlerinin duraklamad›¤›, ancak iç ve d›fl nedenlerden kaynakl› olarak
devletin idari ve askerî teflkilat›nda, iktisadi ve sosyal hayatta bir buhran yafland›-
¤› görülmektedir.
Devletin en parlak y›llar›n› yaflad›¤› Kanuni Sultan Süleyman Dönemi’nden he-
men sonra Sokullu’nun sadrazaml›¤› ve II. Selim’in padiflahl›¤› s›ras›nda, 1571’de
yaflanan ‹nebaht› ma¤lubiyetine ra¤men, K›br›s’›n fethi tamamlanm›flt›r. 1574’te
Tunus ele geçirilmifl, 1578’de Fas’ta kazan›lan el- Kasrü’l-kebir zaferiyle de Osman-
l›lar›n nüfuzu Kuzey Afrika’n›n en bat› ucuna kadar genifllemifltir.
Ayn› dönemde Osmanl›lar do¤u s›n›rlar›n› da geniflletme çabas› içerisine gir-
miflti. fiah Tahmasp’›n ölümünden sonra zay›flamaya bafllayan Safeviler (‹ran) üze-
rine 1578’de yürüyen Osmanl› ordusu, böylece 12 y›l sürecek olan Osmanl›- Safe-
vi savafl›n› bafllatm›fl oldu. Bu savafl sonunda Osmanl› topraklar›n›n do¤u s›n›r› Ha-
zar Denizi’ne kadar geniflledi. fiah Abbas, 1622’de Safevilerin kaybettiklerini geri
almak üzere on yedi y›l sürecek bir savafl bafllatt›. Bu savafl s›ras›nda fiah Abbas’›n
ele geçirdi¤i yerler ise ölümünden sonra tahta geçen fiah Safi döneminde IV. Mu-
rat’›n bizzat idare etti¤i seferlerde geri al›nd›. 1639’da imzalanan Kasr-› fiirin Ant-
laflmas› ile de bugünkü Anadolu-‹ran s›n›r› çizilmifl oldu.
Bu dönemde, Osmanl› Devleti geleneksel Do¤u- Bat› siyasetin yan›nda Kuzey
siyaseti takip etmifltir. Devletin buraya yönelmesine 1594’ten itibaren bafllayan
Kossak sald›r› ve ya¤malamalar› neden olmufltur. Kossaklar 1615, 1620 ve 1624 y›l-
lar›nda ‹stanbul’un Karadeniz k›y›lar›na kadar inmeyi baflarm›flt›r. Bu ak›nlar Os-
manl› Devleti’ni büyük oranda zarara u¤ratm›fl, ülke içinde bu dönemde k›tl›¤›n
bafl göstermesine de sebep olmufltur.
4 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I
Kossaklar, 1649’da yar› ba¤›ms›z bir devlet kurmufllar ve 1654’te Rus Çarl›¤›’na
ba¤lanm›fllard›. Bu durum Osmanl› Devleti için Kossak tehlikesini daha da büyüt-
müfl, bunun üzerine 1672’de Osmanl› ordular› Lehistan seferine ç›km›flt›. 1676’da
imzalanan Zoravna Antlaflmas› ile Osmanl›lara tabi olan Kossaklara Lehistan s›n›r-
lar› içinde kalan topraklar›n›n geri verilmesi karar›n› ald›.
1593 y›l›ndan itibaren bafllayan Osmanl›-Avusturya savafllar›, 1606’da imzala-
nan Zitvatorok Antlaflmas› ile sonuçland›. Osmanl› Devleti Avusturya karfl›s›ndaki
üstünlü¤ünü anlaflma metninde de göstermekteydi. 1618’de Protestan ve Katolik
pek çok Avrupal› devlet aras›nda bafllayan Otuz Y›l Savafllar› 1648’de imzalanan
Vestfalya Antlaflmas› ile sona erdi. Osmanl› Devleti, Do¤u Akdeniz’de hâkimiyeti-
ni sa¤lamak için 1645’te Girit Seferi’ni bafllatt›. Uzun muharebelerden sonra 1669’da
Girit fethedildi. 1656’da Köprülü Mehmet Pafla kumandas›nda Limni ve Bozcaada
al›nd›. 1662’de Osmanl› ordusu Erdel’e (Romanya) girdi. 1663’te Uyvar’›n (Slovak-
ya) fethiyle bat›daki en genifl s›n›rlara ulafl›ld›.
17. yüzy›l›n son çeyre¤inde bat›da, Katolik Habsburglar›n bask›s›ndan kurtul-
mak amac›yla Protestan Macarlar Osmanl› Devleti’nden yard›m ça¤r›s›nda bulun-
du. Bunun üzerine Osmanl›lar, Merzifonlu Kara Mustafa Pafla önderli¤inde 1683’te
Viyana’ya ikinci bir sefer düzenledi. 1683 Nisan’›nda yola ç›kan ve Temmuz ay›n-
da Viyana’y› kuflatma alt›na alan Osmanl› ordusu, Leh kuvvetlerinin yard›ma gel-
mesi üzerine bozguna u¤rayarak geri çekildi. Viyana bozgunundan sorumlu tutu-
lan Kara Mustafa Pafla ise Belgrat’ta idam edildi.
Osmanl›lar›n Viyana’da bozguna u¤rat›lmas› Avrupa devletlerinin moralini yük-
seltti. Avusturya, Lehistan ve Venedik aras›nda Kutsal ‹ttifak kurularak Osmanl›la-
ra karfl› sald›r›ya geçti. Bu ittifaka 1686’da Ruslar da kat›ld›. Osmanl›lar, 1697’de
Zenta Bozgunu’ndan sonra bar›fl yapmak zorunda kald›. 1699’da imzalanan Karlof-
ça Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti Macaristan’dan çekildi. Bu antlaflmayla Osmanl›
Devleti Balkanlar’da ve Ukrayna’da genifl çapta toprak kayb›na u¤rad›.
XVII. Yüzy›l Buhran›’n›n Sebepleri

Duraklama ad› verilen bu dönemde Osmanl› Devleti, II. Viyana Bozgunu’na kadar
fetihlerini sürdürmüfl; do¤u s›n›r› Hazar Denizi’ne, bat› s›n›r› Erdel (Romanya)-Uy-
var’a (Slovakya) ulaflm›flt›. Kuzey s›n›r› Bat› Ukrayna’ya kadar dayanan, Kuzey Af-
rika’y› en bat› ucuna kadar fetheden Osmanl› Devleti, Tunus, K›br›s ve Girit’i de
hâkimiyetine alm›flt›r. Ancak bu baflar›lar›na ra¤men Osmanl› Devleti, iktisadi ve
sosyal hayatta meydana gelen dönüflümlerle birlikte güçlenen Avrupa’da meydana
gelen bu geliflmelerden kaç›n›lmaz olarak olumsuz etkilenmifltir. Bu baflar›lara ra¤-
men Osmanl›’n›n askerî gücünün Avrupa karfl›s›nda eski ihtiflam›n› ve kuvvetini
büyük oranda kaybetmifl oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Öte yandan askerî zaferler kazan-
mak gayesiyle devletin bütün maddi kaynaklar›n›n seferber edilmesi, zaten Avru-
pa’da yaflanan iktisadi geliflmeler karfl›s›nda zay›flamaya bafllam›fl olan Osmanl›
ekonomisini ciddi bir dar bo¤aza sokmufltur. Haçova, Osmanl› zaferiyle sonuçlan-
m›flt›r ancak Zitvatorok Antlaflmas›’yla Osmanl›lar Macaristan’da Habsburg impara-
torlu¤u ile eflit imparatorluklar oldu¤u ilkesini kabul etmek zorunda kalm›flt›r. E¤-
ri ve Kanije d›fl›nda da bu zafer ganimet getirmemifltir. Safevilerle savaflta Osman-
l›lar Ba¤dat’› almay› baflarm›flt›r. Azerbaycan’›n Safeviler’de Irak’›n ise Osmanl›lar-
da kalmas›yla bir Osmanl›-Safevi dengesi sa¤lanm›flsa da 60 y›l süren bu savafl Os-
manl› Devleti’ni iktisaden oldukça yormufltur. 25 y›ll›k mücadelenin sonunda Girit
al›nm›flt›r ancak bu savaflta Osmanl› deniz gücünün Avrupa denizcili¤ine göre ge-
ri kalm›fl oldu¤u ortaya ç›karken uzayan savafl Hazine’yi tüketmifltir. Bat› Ukrayna
1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› 5
Osmanl›lara ba¤lanm›fl olmas›na ra¤men k›sa bir süre sonra Osmanl›lar buradan
çekilmek zorunda kalm›flt›r.
Devrin Âlimlerinin Kaleminden Buhran

Osmanl› Devleti’nin yaflad›¤› buhran 16. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren baz›
Osmanl› devlet adamlar› ve âlimleri taraf›ndan fark edilmifl ve durumun iyilefltiril-
mesine yönelik olarak çeflitli tedbirler üzerinde durulmufltur. Dönemin ayd›nlar›
taraf›ndan devletin içinde bulundu¤u bu durum “tereddî ve tagayyür (yozlaflma
ve bozulma)” olarak nitelendirilmifltir. Halep Defterdar› Gelibolulu Mustafa Âli
Efendi 1581’de yazd›¤› Nasihatü’s-Selatin adl› eserinde buhrana sebep olarak
“devlet adamlar›n›n niteliksizleflmesi”ni göstermektedir. Bosnal› Bilgin Hasan Kâ-
fi ise 1595’te yazd›¤› Usûlü’l-Hikem fi Nizami’l-Âlem adl› eserinde, buhrana “dev-
let düzeninde eski kurallar›n terk ediliflinin ve askerî alanda teknolojik olarak ge-
ri kalm›fll›¤›n” yol açt›¤›n› söylemektedir. Manisal› Defter Emini Aynî Ali, Risale-i
Vazife-haran ve Merâtib-i Bendegân-› Âl-i Osman adl› eserinde SIRA“t›mar
S‹ZDE sisteminin SIRA S‹ZDE
bozulmas›, makam sahiplerinin günlük ç›kar pefline düflmesi, askerî teflkilat›n bo-
zulmas›, rüflvetin artmas›, hazinenin boflalmas›” gibi geliflmelerin Osmanl› Devle-
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
ti’nde bir buhran yaflanmas›na yol açt›¤›n› ifade ederken devletin devaml›l›¤› için
flart olan kurumlar›n (reaya, hazine ve asker) bozuldu¤unu yazmaktad›r. 17. yüz-
y›l›n ilk yar›s›nda da âlimler buhran›n nedenini ve çözümünü aramayaS O R U devam et- S O R U
mifltir. Göriceli Koçi Bey IV. Murat’a (1623-1640) sundu¤u risalesinde, buhran›n
köklerini Kanuni Dönemi’ne kadar götürerek, “reaya, memleket D ‹ ve
K K Ahazine
T kayb›- D‹KKAT
na rüflvetçili¤in sebep oldu¤unu” ifade etmifltir. Rüflvetçili¤in artmas›n› ise nitelik-
siz devlet adamlar› ve yöneticilerin varl›¤›na ba¤lam›flt›r. Dönemin âlimlerinden
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Kâtip Çelebi ise Mizanü’l- Hak fi ‹htiyari’l-Ehakk adl› eserinde Osmanl› medrese-
lerinin bozulmufl olmas›n› devletin bir buhran devrine girmesine sebep olarak
gösterir. Ona göre medreseler taassup içine düflmüfltür oysaAMAÇLARIMIZ
âlimler pozitif bilim- AMAÇLARIMIZ
ler ve felsefeye yönelmelidir.
Osmanl›lar›n reform önerilerinde idealize ettikleri klasik dönemin K ‹(1300-1600)

T A P idari, K ‹ T A P
kültürel ve sosyal özellikleri hakk›nda genifl kapsaml› bilgi için Halil ‹nalc›k’›n “Osmanl›
‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤(1300-1600)”, adl› kitab›n› (Yap› Kredi Yay›nlar› ‹stanbul 2003)
okuyabilirsiniz. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
Buhran›n Sebepleri
Avrupa’n›n Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl›ndan itibaren kaydetmifl oldu¤u gelifl-
‹NTERNET ‹NTERNET
meyi incelemeden ve göz önünde bulundurmadan Osmanl› Devleti’nin 17. yüzy›l-
da yaflad›¤› buhran› anlamak ve kavramak mümkün de¤ildir. Avrupa, 11. yüzy›lda
kuvvetli siyasi birli¤in bulunmad›¤› derebeylikler görüntüsünden, 14. yüzy›ldan iti-
MAKALE MAKALE
baren h›zla kurtularak merkezileflmeye bafllam›flt›r. Mutlak hükümdarl›k rejimleri-
nin güç kazanmas›yla birlikte, 16. yüzy›lda, Avrupa’da sömürgecilik hareketi bafl-
lam›fl ve Osmanl› yönetimince asla benimsenmeyecek olan bu yöntem Avrupa’ya
büyük zenginlik getirmifltir. Kilisenin birli¤inin sars›lmas›yla birlikte yaflanan Re-
form ve Rönesans devirleri, 17. yüzy›ldan itibaren Ayd›nlanma Ça¤›’na girilmesine;
bilim, teknoloji, felsefe ve kültür alan›nda Avrupa’n›n büyük aflamalar kaydetme-
sine yol açm›flt›r. Teknolojik geliflmelerin nimetlerini askerî alanda toplayan ve sö-
mürgelerden elde edilen gelirlerle hazinelerini dolduran Avrupal› devletler, 17.
yüzy›ldan itibaren Do¤u’nun büyük imparatorlu¤u Osmanl›lara karfl› büyük bir
avantaj elde etmifltir. Osmanl› Devleti ise rakiplerinin sa¤lad›¤› bu geliflmeler kar-
fl›s›nda rekabet edemeyerek eski iktisadi ve askerî gücünü kaybetmeye bafllam›fl-

t›r. Bu durum, devlet teflkilat›nda ve sosyal hayatta da bozuklular›n bafl gösterme-
sine yol açm›flt›r. Avrupa’daki geliflmelere paralel olarak yaflanan bu buhran›n›n
sebeplerini flöyle s›ralamak mümkündür:
1. Avrupa’n›n kuvvetli merkezî hükûmetler kurmas›, sömürgecilik yoluyla zen-
ginleflmesi ve bilim, teknoloji, felsefe ve kültür alan›nda büyük geliflmeler
kaydetmesi.
2. Co¤rafi Kefliflerle ‹pek Yolu gibi Osmanl›lar›n hâkimiyetindeki eski ticaret
yollar›n›n önemini kaybetmesi.
3. Hanedan ve devlet adamlar›n›n iyi yetiflmemifl olmas›.
4. Merkezî otoritenin zay›flamas› ve iltizam sistemine geçiflle birlikte mültezim-
lerin (vergi tahsildarlar›) köylü üzerindeki bask›y› art›rmas› üzerine yoksul-
luk ve isyanlar›n artmas›. (Celali ‹syanlar› vb.)
5. Yeniçeri Oca¤›’n›n ve askerlik teflkilat›n›n bozulmas›, savaflta elde edilen ga-
nimetlerinin azalmas›.
6. Devletin s›n›rlar›n›n genifllemesiyle birlikte merkezî otoritede yaflanan
sorunlar.
Yüzy›l›n bafl›nda Osmanl› devlet adamlar›n›n pek ço¤u son 15 y›l dört cephe-
de savafl›ld›ktan sonra 1699’da imzalanan Karlofça Antlaflmas›’yla al›nan kötü so-
nuçlar sebebiyle önce devletin iç durumunun düzeltilmesi gerekti¤i fikrinde birlefl-
miflti. Çünkü ancak bu flekilde devletin kaybetti¤i topraklar›n geri al›nmas›n›n
mümkün olabilece¤ine inan›lmaktayd›. Öte yandan Kap›kulu askerleri 1703’te is-
yan etmifl ve Edirne Vakas› olarak an›lan bu olayda II. Mustafa tahttan indirilerek
fieyhülislam Feyzullah Efendi de öldürülmüfltü. Edirne Vakas›, Osmanl› devlet
adamlar›na iç meselelere e¤ilmenin art›k kaç›n›lmazl›¤›n› ve yap›lacak ilk iflin de
merkezî otoriteyi güçlendirmek oldu¤unu aç›kça göstermiflti.
OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN, YEN‹LEfiME VE

EKONOM‹K BA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700-1838)
II. Mustafa’dan sonra tahta ç›kan III. Ahmet (1703-1730) iç ve d›fl siyasette bar›fl or-
tam›n› korumaya özen gösterdi. Ancak Rusya’n›n (bask› ve tecavüzleri neticesin-
de) Osmanl› Devleti, Rusya ile savaflmaya mecbur kald›. Rusya’n›n Orta Asya’daki
yay›lma siyaseti ve Balkanlar’da yürüttü¤ü Slavlaflt›rma hareketi tehlikeli boyutlara
ulaflmas› üzerine 1711 Bahar›nda bafllayan Prut savafl›yla Rus ordusu bozguna u¤-
rat›larak Azak Kalesi geri al›nd›. Hemen ertesinde 1715’te Venedik ile yap›lan sa-
vafltan sonra da Mora yeniden Osmanl› hâkimiyetine geçti. Savafllarda kazan›lan
bu baflar›lara ra¤men diplomatik görüflmelerde ayn› baflar› gösterilemedi¤i gibi
1715-1718 y›llar› aras›nda süren Avusturya savafl›nda ise Osmanl› Devleti ma¤lup
olarak 21 Temmuz 1718’de Pasarofça Antlaflmas›’n› imzalamak zorunda kalm›fl ve
S›rbistan’›n önemli bir k›sm›n› kaybetmiflti.
Lale Devri (1703-1730)

Osmanl› Devleti, art›k kaybetti¤i topraklar› geri alma umudunu tamam›yla kaybet-
meye bafllam›flt›. Böylece mutlak bir bar›fl siyaseti izlenerek devletin iç yap›s›nda
baz› düzenlemelerin gündeme gelece¤i Lale Devri’ne girilmifl oldu. 1718- 1730 y›l-
lar› aras›n› kapsayan bu yenileflme dönemine, ‹stanbul’da yo¤un olarak lale yetifl-
tirilmesinden ve lalelerin dünyaya yay›lm›fl olmas›ndan dolay› bu isim verilmiflti.
III. Ahmet döneminde devlet erkân›, Pasarofça yenilgisinden sonra Avrupal›lar›n
üstünlü¤ünün nedenlerinin araflt›r›lmas› gere¤i üzerinde durarak Osmanl›n›n Av-
SIRA S‹ZDE
rupa tarz›ndaki ilk yenileflme hareketini bafllatt›. Bu amaçla Damat ‹brahim Pafla SIRA S‹ZDE
döneminde Avrupa’ya gönderilen elçilerin say›s› art›r›ld›. Bu elçiler diplomatik ilifl-
kileri sürdürmenin yan› s›ra Avrupa’n›n kültür, sanat, sanayi,Dtar›m ve askerîyesi
Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
hakk›nda incelemeler de yaparak Saray’a raporlar sunmaya bafllad›. 1720-1721 y›l-
lar› aras›nda Paris’te bulunan Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi’nin raporu bu raporlar
içerisinde en dikkat çekenidir. S O R U S O R U
Lale devri sadece çiçek bahçeleri ve so¤anlar›n› yetifltirme çabalar›n›nDad›

‹ K Kde¤ildir.
AT Bu dö- D‹KKAT
nemde Avrupa’ya gönderilen elçilerin say›s› art›r›larak kültür, sanat, sanayi tar›m ve ordu
hakk›nda incelemeler yapt›r›lm›flt›r.
N N
Bu dönemde imalathaneler aç›larak Bat› tarz› üretim biçimine a¤›rl›k verildi.

Osmanl›n›n temel ihracat maddesi olan yünün yerini pamuk AMAÇLARIMIZ
alm›flt›r. ‹thalata, Av- AMAÇLARIMIZ
rupa’ya olan ba¤›ml›l›¤› azaltmak için kaliteli kumafllar›n ‹stanbul’da üretimine ge-
çilmifltir. 1709’da da devlet iflletmelerinde kullan›lmak üzere yelken bezi üretimine
baflland›. 1720’de pahal› ipek kumafl üretimine bafllanm›fl, ancakK ‹ bu T Aalanda
P istenen K ‹ T A P
baflar› elde edilememifltir.
Yine bu dönemde tercüme heyetleri kurularak Arapça, Farsça ve Bat› dillerin-
den eserler tercüme edilmifltir. Macar as›ll› bir Türk olan ‹brahim
T E L E V ‹ Z YMüteferrika,
ON TELEV‹ZYON
Damat ‹brahim Pafla’n›n izniyle 1729’da Müslümanlar aras›nda ilk matbaay› kur-
mufltur. Lale Devri’nde mimarl›k alan›nda da pek çok yenilik yaflanm›flt›r. Bu dö-
nemde zengin süslemeli ve görkemli çeflmelerin bulundu¤u yeni bir mimari bi-
çim yayg›nl›k kazanarak Avrupa mimarisinden etkiler tafl›yan çok say›da köflk
yap›lm›flt›r.
Ne var ki, bu dönemin yenilikleri buhran›n afl›lmas›na yönelik olarak yap›lm›fl
MAKALE MAKALE
köklü yenilikler olamam›flt›r. Bat›’daki yenilikleri inceleyen Osmanl› devlet adam-
lar› bilimsel, kültürel, askerî ve teknolojik yeniliklerden daha çok Avrupa’n›n saray
yaflam›n›n gösterifl ve görkemini Osmanl› ülkesine getirme e¤ilimi göstermifltir. Sa-
ray’›n güttü¤ü bu politika halk aras›nda yoksulluk ve s›k›nt›lar› artm›flt›r. Damat ‹b-
rahim Pafla halk›n yükünü azaltmak üzere 1723’te ‹ran’a sefere ç›k›lmas›na karar
vermifltir. Gerçekten de bu y›llarda Safeviler çökmek ve parçalanmak üzeredir ve
Osmanl›lar›n Safevi Devleti’nin bu zay›f durumundan faydalanmas› ihtimali yük-
sektir. 1723-1725 y›llar› aras›nda süren ‹ran Seferi’nde Bat› ‹ran tamamen ele geçi-
rilmifltir. Bu zafer halk›n moralini yükseltmifl olsa da çok geçmeden 1729’da, II.
Tahmasb Bat› ‹ran’›n pek çok bölgesini yeniden ele geçirmifltir.
‹ran Seferi’nin son aflamas› ‹stanbul’da, Lale Devri’ni sona erdirecek bir isyan›n
patlak vermesine sebep olmufltur. Halk›n ekonomik s›k›nt›s›na ve yüksek enflas-
yona ra¤men Saray erkân›n›n geceli gündüzlü devam eden ziyafet ve e¤lenceleri
üzerine fakir esnaf, (bir hamam hademesi) olan Yeniçeri Patrona Halil etraf›nda
toplanarak isyan etmifltir. “Art›k köflk infla edilmemesi” talebiyle geliflen isyan s›ra-
s›nda Sadabad Saray›’n›n da içinde oldu¤u 120’yi aflk›n köflk üç günde yak›lm›flt›r.
III. Ahmet, Sadrazam Damat ‹brahim Pafla’y› azletmifl olmas›na ra¤men isyan yat›fl-
mam›fl, padiflah tahtan feragat etmek zorunda kalm›flt›r. 1 Ekim 1730’da I. Mahmut
tahta geçmifltir.
I. Mahmut Dönemi (1730-1754)

Osmanl›lar III. Ahmet döneminde elçiler arac›l›¤›yla tan›k olduklar› Avrupa tarz›
yenilikleri kendi devlet adamlar› eliyle yüzeysel ve plans›z bir flekilde uygulama-
ya çal›flm›flt›. Her ne kadar bu dönemde ordunun modernizasyonu için bir Fran-
s›z subay getirtilmiflse de “askerî alandaki yeniliklerini uygulamak üzere Avrupa-

l› uzmanlar›n getirtilmesi” düflüncesi I. Mahmut döneminde daha yo¤un ve plan-
l› bir politika olarak kendini göstermifltir. Bu uzmanlardan ilki Frans›z soylular›n-
dan olan ve daha sonra Müslüman olarak Ahmet ismini alan Humbarac› Ahmet
Pafla’d›r. As›l ismi Claude- Aleksandre Comte de Bonnevale olan Ahmet Pafla,
1729’da Avusturya’dan kaçarak Osmanl›ya s›¤›nm›flt›. Patrona Halil ‹syan›’ndan
sonra ordu ›slahat› hakk›nda Saray’a bir rapor sunan Ahmet Pafla, 1731’de ‹stan-
bul’a ça¤›r›larak Humbarac› Oca¤›’n›n bafl›na getirilmiflti. Burada Avrupa tarz›nda
yenilikler yapmak isteyen Ahmet Pafla “maafllar›n düzenli ödenmesi, emeklilik sis-
teminin kurulmas› ve Yeniçerilerin birliklere bölünerek kendisinin yetifltirece¤i
subaylar komutas›na girmesi” gibi radikal çözümler önermifl, ancak faaliyetleri
yaln›zca Humbarac› Oca¤›’n›n ›slah edilmesiyle s›n›rl› kalm›flt›. Ocak, Avrupa tar-
z›nda düzenlenmifl ilk Osmanl› Kurumu olmufltur. Fransa ve Avusturya askerî
yöntemlerine göre düzenlenen Ocak’›n üniformalar› da geleneksel Osmanl› giysi-
sinden farkl›yd›. Humbarac› Ahmet Pafla, döneminin çok önemli bir yenili¤ine da-
ha öncülük ederek 1736’da topçu askerlerinin e¤itimi için Hendesehane’yi (Kara
Mühendishanesi) kurmufltu.
Foto¤raf 1.1 Görüldü¤ü gibi I. Mahmut
döneminde özellikle askerî ala-
Humbarac› Ahmed n›n yenileflmesinde ilk ciddi
Pafla
ad›mlar at›lm›flt›r. Bunlar›n ya-
Kaynak: Yaflamlar› n› s›ra I. Mahmut kültürel alan-
ve Yap›tlar›yla da da pek çok yenili¤e öncü-
Osmanl›lar
lük etmifltir. Bu dönem ‹brahim
Ansiklopedisi I,
Yap› Kredi Kültür Müteferrika’n›n matbaas›na Sa-
Sanat Yay›nc›l›k, ray deste¤i sa¤lanm›fl, yazar ve
‹stanbul 1999. sanatç›lara çeflitli yard›mlarda
bulunulmufltur. I. Mahmut, ‹s-
tanbul’da Ayasofya, Fatih ve
Süleymaniye Camileri ile Top-
kap› Saray›’nda kütüphane aç-
t›rarak ülkenin dört bir yan›na
gönderilen görevliler arac›l›¤›y-
la önemli kitap ve el yazmala-
r›n› toplatm›flt›r. Osmanl› Dev-
leti’nin ilk kâ¤›t fabrikas› da Po-
lonya’dan kâ¤›t ustalar›n›n ge-
tirtilmesinden sonra 1746’da
Yalova’da faaliyete geçmifltir.
‹stanbul’un su meselesinin kö-
künden çözülerek on y›llarca flehrin su s›k›nt›s› çekmemesi de I. Mahmut dönemi
icraatlar›n›n bir sonucudur.
Foto¤raf 1.2
Mühendishanenin
ö¤retim elemanlar›
toplu hâlde
Kaynak: Yaflamlar›
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi I,
Yap› Kredi Kültür
Sanat Yay›nc›l›k,
‹stabul 1999.
III. Mustafa Dönemi (1757-1774)

I. Mahmut’un 1754’te vefat›ndan sonra tahta 55 yafl›ndaki kardefli III. Osman geç-
miflti. K›sa süreli hükümdarl›k döneminde iç ve d›fl politikada kayda de¤er bir ge-
liflme sergileyemeyen III. Osman’›n 30 Ekim 1757’de ölümünden sonra Osmanl›
taht›na 41 yafl›ndaki III. Mustafa geçmiflti. Sultan’›n dönemin Sadrazam› Mehmet
Rag›p Pafla ile birlikte izlemifl oldu¤u bar›flç›l, dengeli ve tutarl› politika neticesin-
de Hazine gelirleri art›r›ld›; vak›flara, t›marlara ve iltizamlara s›k› denetim getirildi;
ticaretin gelifltirilmesi yoluna gidildi; Saray masraflar› k›s›ld› ve askerî alanda baz›
yenilikler yap›ld›.
Ancak Rag›p Pafla’n›n 1763’te ölümünden sonra bar›fl ortam› 1768 Osmanl›-Rus
savafl›yla sona erdi. Rusya’n›n Lehistan’› iflgal etmesi üzerine Osmanl› Devleti Rus-
ya’ya sert bir nota göndermifl ve Rusya’n›n geri çekilmemesi üzerine Osmanl›-Rus
savafl› bafllam›flt›. Osmanl› ordusunun yenilgisiyle sonuçlanan bu savafl 1774’te
Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile sona erdi. Küçük Kaynarca Antlaflma Osmanl›
Devleti’nin Karlofça’dan sonra imzalad›¤› en a¤›r ikinci antlaflmad›r. Antlaflma Os-
manl›lar›n toprak kayb›ndan ziyade hukuk, ticaret ve diplomasi alan›nda ald›¤› en
büyük yenilgidir. Ruslar kazand›klar› bu zaferle Karadeniz’e yerleflmifl ve Osman-
l›’n›n Ortodoks tebaas›n›n haklar›n›n koruyuculu¤una soyunmufltur. Ruslar antlafl-
ma hükümlerine göre ‹stanbul’da bir Ortodoks kilisesi kurma hakk› da elde etmifl-
tir. Bu antlaflmayla ayn› zamanda ‹stanbul’da daimi bir elçilik ve istedikleri flehir-
lerde de konsolosluk açma hakk›na sahip oluyordu. Rus ticaret D Ü fi Ügemilerinin
NEL‹M Bo- D Ü fi Ü N E L ‹ M
¤azlardan geçifli serbest hâle gelirken antlaflma hükümlerine göre Osmanl›lar Rus-
ya’ya üç y›lda 4 milyon ruble (on befl bin kese) savafl tazminat› ödemeyi de ka-
S O R U S O R U
bul ediyordu.
Küçük Kaynarca Antlaflma Osmanl› Devleti’nin Karlofça’dan sonra imzalad›¤›

D ‹ K K A T en a¤›r ikin- D‹KKAT
ci antlaflmad›r. Antlaflma Osmanl›lar›n toprak kayb›ndan ziyade hukuk, ticaret ve diploma-
si alan›nda ald›¤› en büyük yenilgidir. Ruslar kazand›klar› bu zaferle Karadeniz’e yerlefl-
N N
mifl ve Osmanl›n›n Ortodoks tebaas›n›n haklar›n›n koruyuculu¤una soyunmufltur.
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P K ‹ T A P
Osmanl› Devleti, Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile K›r›m’› kaybetmekle birlikte

K›r›m tatarlar›n›n dinî meselelerini vesile ederek bölge ile ba¤›n› devam ettirmeye
çal›flacakt›. Küçük Kaynarca Antlaflmas›, Rus ordusunun Osmanl› topraklar›ndan
çekilmesini sa¤lam›flsa da Osmanl› Devleti aç›s›ndan bedeli çok a¤›r olmufltu. Çar
Petro döneminden bu yana orduyu Avrupa tarz›nda yenileyen Ruslar karfl›s›nda
al›nan bu yenilgi, Osmanl› devlet adamlar›na ordunun ayn› flekilde bir yenileflme-
ye kaç›n›lmaz ve h›zl› bir flekilde ihtiyac› oldu¤unu bir kez daha gösterdi.
SIRA S‹ZDE Osmanl› Devleti’nde

SIRA S‹ZDEXVIII. as›rdan itibaren hemen her döneminde idari, mali, askerî ve
1 kültürel alanlarda yenilikler yap›lmaya çal›fl›ld›¤› görülmektedir. Ancak bunlar›n kal›c› ol-
mam›fl, devleti ve toplumu dönüfltürememifltir. Sebeplerini tart›fl›n›z?
I. Abdülhamid Dönemi (1774-1789)

S O R U Sultan I. Abdülhamid
S O R U döneminde askerî alanda h›zl› bir yenileflme hareketi baflla-
m›fl ve bu hareket, III. Selim ve II. Mahmut dönemlerinin yeniliklerine temel olufl-
turmufltur. Bu dönemde Humbarac› Ahmet Pafla’n›n askerî alanda yapt›¤› düzenle-
D‹KKAT D‹KKAT
melere benzer flekilde yenilikler yapan bir baflka ismin faaliyetleri öne ç›km›flt›r.
Aslen Macar olan Fransa do¤umlu Baron François de Tott 1755’te ‹stanbul’a gel-
N N
SIRA S‹ZDE mifl, 1767’de SIRA S‹ZDE dönerek burada çeflitli görevler alm›fl ve 1769’da yeniden ‹s-
Paris’e
tanbul’a gelerek Bo¤az tahkiminde görev yapm›flt›. Sürat Topçular› Oca¤›’n› kuran
AMAÇLARIMIZ
Tott, 1771-76 y›llar› aras›nda toplar döktürmüfl, Bo¤az’da kaleler infla ettirmifl ve
AMAÇLARIMIZ
1773’te Mühendishane’yi kurmufltu. Daha sonra Mühendishane-i Bahr-i Hümayun
ad›n› alan Hendesehane, kapsaml› bir askerî okula dönüfltürüldü. Bu dönemde de
K ‹ T A P Frans›zca askerî
K ‹ T ders A P kitaplar›n›n tercümesi faaliyetlerine devam edildi ve Yeniçe-
ri Oca¤› iyilefltirilmeye çal›fl›ld›.
‹lim ve sanatseverli¤i bilinen Sultan I. Abdülhamid döneminde kütüphanecilik
TELEV‹ZYON faaliyetleriT Eartm›fl
L E V ‹ Z Y ve
O N Medine’ye yazma eserlerden oluflan büyük bir kütüphane
yapt›r›lm›flt›. Bu dönemde Avrupa mallar› karfl›s›nda yerli pazar›n korunmas› ama-
c›yla yerli mal› kullan›m› zorunlu tutulmufltu.
‹NTERNET XVIII. Yüzy›l

‹ N T E R N E TYenileflme Hareketinin Özellikleri
III. Ahmet ile bafllay›p I. Abdülhamid dönemine kadar süren 18. yüzy›l Osmanl›
yenileflme hareketi, her ne kadar III. Selim, II. Mahmut ve Tanzimat Dönemi’nin
MAKALE MAKALE
köklü dönüflümlerine kaynakl›k etmiflse de yap›ld›klar› devirde büyük ilerlemeler
kaydedilememiflti. 18. yüzy›l yenileflmesiyle Osmanl› Devleti’nin gerilemeden kur-
tulamam›fl olmas›n›n nedenleri, bu yüzy›lda yap›lan yeniliklerin niteli¤i ile do¤ru-
dan iliflkidir. Lale Devri ile Osmanl› Devleti yönünü Avrupa’daki geliflmelere dön-
müfl, yeni müesseselerin kurulmas›ndan ziyade fonksiyonlar›n› tümüyle kaybetmifl
olan eski müesseselerin ›slah›na çal›fl›lm›flt›r. Bu amaçla Avrupa’dan pek çok uz-
man getirilmifl, ancak bunlar içinde iflinin ehli oldu¤u gibi olmayanlar da yer alm›fl-
t›r. Yap›lan ›slahatlar kiflilerle s›n›rl› kalm›fl, kiflilerin görevden ayr›lmas› ile bu ›sla-
hatlar da sona ermifltir.
OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE DÖNÜM NOKTASI

III. SEL‹M VE N‹ZAM-I CED‹T
I. Abdülhamid’in saltanat›n›n son iki y›l›na 17 A¤ustos 1787’de bafllayan Osmanl›-
Rus savafl› damgas›n› vurmufltur. Rusya ile ittifak antlaflmas› olan Avusturya da 9
fiubat 1788’de Osmanl›ya savafl ilan etmiflti. 1789’da, 25 bin sivil halk›n Özi’de Rus-
lar taraf›ndan katledilmesi ve savaflta al›nan baflar›s›zl›k haberleri üzerine inme
hastal›¤› sonucunda I. Abdülhamid 7 May›s 1789’da vefat etti. Osmanl›-Rus ve Os-

manl›- Avusturya savafllar›n›n büyük bir h›zla Osmanl› aleyhine sürdü¤ü 1789 y›-
l›nda tahta III. Selim geçti. III. Selim ilk olarak 31 Ocak 1790’da Prusya ile bir itti-
fak yaparak Avusturya’y› zor duruma soktu. Avusturya’n›n Osmanl› ile savaflta ga-
lip gelerek güçlenmesini istemeyen Prusya, Avusturya ile bir antlaflma yaparak
Avusturya’n›n savafl› sona erdirmesini sa¤lad›. Osmanl›lar›n Avusturya ile 4 A¤us-
tos 1791’de yapt›¤› Zifltovi Antlaflmas› ile Osmanl›-Avusturya savafl› sona erdi. Bu
antlaflma ile Osmanl›lar Belgrat dâhil savafl öncesindeki s›n›rlar›na döndü. Avustur-
ya’n›n savafltan çekilmesi müttefik Rusya’y› zor duruma sokmuflsa da Rus ordusu-
nun en son Maçin’de elde etti¤i baflar› üzerine Osmanl› Devleti bar›fl istemek zo-
runda kald›. 10 Ocak 1792’de imzalanan Yafl Antlaflmas› ile Osmanl›lar K›r›m’› ele
geçirme ümidini tamam›yla yitirdi. Bu antlaflmayla Osmanl› Devleti Kafkasya’daki
nüfuz bölgelerinde de gerilemifltir.
III. Selim, Zifltovi Antlaflmas›’n›n imzalanmas›ndan hemen sonra yenileflme ha-
reketine h›z verdi. Avusturya’ya elçi olarak gönderilen Ebubekir Rat›p Efendi,
1791’de Viyana’dan döndükten sonra Avrupa’daki askerî ve sosyal hayat› anlatan
500 sayfal›k Sefaretname’sini Sultan’a sundu. III. Selim, 1791 sonbahar›nda çeflitli
kesimlerden seçilmifl 22 kifliden “devletin zaaflar› ve al›nmas› gereken önlemleri”
içeren layihalar (raporlar) istedi. Haz›rlanan Bu layihalardaki görüfllerin ortak nok-
tas› “askerî alanda yenileflme yap›lmas›n›n zarureti” idi. Layihalarda askerlik ala-
n›n›n yan› s›ra mali, idari, toplumsal ve iktisadi meselelerden de bahsedilmekteydi.
Çözüme yönelik olarak ise Kanuni Sultan Süleyman Devri’ne dönme zorunlulu¤u,
eski kurumlar›n tümüyle tasfiye edilmesi ve Yeniçeri Oca¤›’n›n yenilenmesi gibi
görüfller öne sürülmüfltür. III. Selim bu görüfller çerçevesinde “Nizam-› Cedit (Yeni
Düzen)” ad› verilen ›slahat hareketine bafllad›. Ne var ki bu dönemki yeniliklerde
zorunlu olarak askerî alana a¤›r-
l›k verilmesi, Nizam-› Cedit hare- Resim 1.1
ketinin ordunun düzenlenmesi- Hippolite
ne yönelik bir hareket olarak an- Berteau’un
ya¤l›boya
lafl›lmas›na yol açt›. Oysa Nizami tablosunda II.
Cedit hareketi siyasi, iktisadi, sos- Selim
yal ve askerî alan› kapsayan bir
III. Selim Osmanl›
hareketti. Nitekim merkezî otori-
Devleti’nin
tenin güçlendirilmesi ve devletin kurtuluflunu
sars›lan iktidar›n›n sa¤lamlaflt›r›l- hemen her sahada
mas› amac›yla ç›kar›lan birtak›m ça¤›n gereklerine
ayak uydurarak
kanunnamelerle idari, adli ve modernleflmede
sosyal alanda yeni bir düzen ku- gören ayd›n ve
rulmaya çal›fl›ld›. Bunlardan bafl- sanatkâr bir
padiflaht›r.
ka Nizam-› Cedit hareketiyle “Ye-
niçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›, ule- Kaynak: TSM Tablo
man›n nüfuzunun k›r›lmas›, fley- Galerisi
hülislamlar›n siyaseti yönlendi-
ren fetvalar›na son verilmesi, Av-
rupa’n›n ilim, sanat, askerlik, zi-
raat, ticaret ve medeniyet haya-
t›nda yapt›klar› yeniliklerin Os-
manl› Devleti’nde de uygulanma-
s›” amaçland›.
Askerî Alanda Yenilikler

III. Selim dönemi, Nizam-› Cedit hareketinde Avrupa tarz›nda bir ordunun kurul-
mas› ve eski askerî kurumlar›n modernlefltirilmesi amaçland›. Eski askerî kurumla-
r›n modernlefltirilmesi maksad›yla önce idari ve askerî ifller birbirinden ayr›ld›. As-
kerlikle ilgisi olmayanlar Yeniçeri Oca¤›’ndan ç›kar›ld›. Ocaklar›n k›fllalar› geniflle-
tilerek askere sürekli talim yapma zorunlulu¤u getirildi. Askerlerin ücretleri art›r›-
larak, dirliklerin saray gözdeleri yerine askere verilmesi karar› al›nd›. Yeniçeri Oca-
¤›’n›n kay›tl› mevcudu yar›ya düflürülerek 30 bine indirildi. Yeniçerilere Avrupa tü-
fekleri ve askerî malzemeleri ile her birime bu tüfekleri kullanabilen sekiz asker
verildi. Yenileflme hareketinin baflar›l› oldu¤u topçu, humbarac›, la¤›mc›, top-ara-
bac› ocaklar›ndaki askerlerin evlenmesi yasaklanarak bu askerlere k›fllada kalma
zorunlulu¤u getirildi. Yeniçeri Oca¤›’n›n ›slah› için al›nan tedbirlerden biri de üç
ayda bir tahsil edilen ve tahvil gibi kullan›lan Yeniçeri esamilerinin/ulufe (maafl)
al›m sat›m›n› önleyerek Yeniçeri olmayanlar›n bu esamilere sahip olmas›n› engel-
lemekti. Çünkü bu esamilerin siviller eline geçmesi, Oca¤›n çeflitli flah›s ve grupla-
r›n ç›karlar› do¤rultusunda yönlendirilmesini ve baz› suiistimallere u¤rat›lmas›n›
beraberinde getirmiflti. Ancak ço¤unlu¤u zaten savafla gitmeyen, esnafl›k yapan,
rahata al›flm›fl Yeniçeriler k›sa bir zaman sonra “talimin gavur ifli” oldu¤unu söy-
leyerek yeni usul çerçevesinde talim dahi yapmay› reddettiler.
Eski kurumlar›n ›slah› çal›flmalar›ndan sonra Avrupa tarz›ndaki yeni ordu ise Ni-
zam-› Cedit ad›yla 24 fiubat 1793’te kuruldu. Bu ordunun bafl›na Sadaret eski Kethü-
das› Mustafa Reflit Efendi getirildi. Fransa ve ‹sveç’ten getirtilen subaylar›n yönetimin-
deki Nizam-› Cedit ordusunun kuruluflunda 1602 er ve 27 subay mevcudu bulunmak-
tayd›. Nizam-› Cedit ordusuna ba¤l› olarak 23 Kas›m 1799’da farkl› k›yafetleri olan ye-
ni bir birim daha eklendi. Ordunun 1802’de mevcudu 9263 er ve 27 subaya yüksel-
miflti. 1806’da ise mevcut iyice art›r›larak 22.685 er ve 1590 subaya ç›kar›ld›. Bu asker-
lerin yar›s› Anadolu’da yar›s›
Foto¤raf 1.3
da ‹stanbul’da istihdam edil-
Nizam-› Cedid Ordusu miflti. Nizam-› Cedit ordusu-
talimde. nun masraflar›n›n karfl›lan-
‹LK ADIMLAR: Osmanl› mas› için ‹rad-› Cedit Defter-
Devleti’nde askerî yenilik darl›¤› kurulmufltu. Defter-
alan›ndaki ilk at›l›mlar III.
Selim’in kurdu¤u Nizam-› darl›¤a ba¤l› olarak bofl kalan
Cedid ordusuyla bafllad›. III. dirlikler, içki, tütün, kahve gi-
Selim’in amac› de¤iflen
koflullara uygun olarak ileri bi mallara konan vergiler bu
askerî teknikle donanm›fl, orduya tahsis edildi.
Avrupai tarzda e¤itim Yeni orduyu ve eski
yapan bir ordu
oluflturmakt›. Bunun için askerî kurumlar› nitelikli as-
Fransa’dan uzman istendi. kerlerle güçlendirmek mak-
Ayr›ca bu ordunun sad›yla 1795’te Mühendisha-
harcamalar› için ‹rad-›
Cedid ad›nda bir vergi ne-i Berr-i Hümayun (Kara
getirildi. Ancak bu yeni Mühendishanesi) kuruldu.
ordunun kurulmas› birçok
tepkiye yol açt›. Nizam-›
Mühendishane’de Frans›z
Cedid ordusu ve III. Selim. hocalardan faydalan›ld›. Bu-
Kaynak: Tanzimat’tan
rada Frans›zca zorunlu dil
Cumhuriyet’e Türkiye olarak okutuldu. Ayr›ca Mü-
Ansiklopedisi, ‹letiflim hendishane’nin Kütüphane-
Yay›nlar›, ‹stanbul 1985.
si de k›sa zamanda Frans›z-
ca kitaplarla zenginlefltirildi.
Bu dönemde donanman›n güçlendirilmesi ve yenilenmesine de büyük önem

verildi. Bu amaçla ilk olarak 1773’te infla edilmifl olan Mühendishane-i Bahr-i Hü-
mayun’un (Deniz Mühendishanesi) ›slah›na baflland›. 1792- 1803 y›llar› aras›nda
Kaptan-› Derya s›fat›yla donanman›n bafl›nda bulunan Damat Küçük Hüseyin Pa-
fla, terfi ve tayin ifllerini düzene sokarak yolsuzluklar› engellemeye çal›flt›. Donan-
maya asker sa¤lanmas› amac›yla Bat› Anadolu Bölgesi’nde yaflayanlara zorunlu
hizmet getirildi. Tersane geniflletilirken Bahriye için bir sa¤l›k teflkilat› kuruldu. Bu-
lafl›c› hastal›klar için karantina uygulamas›na da ilk kez bu dönemde geçildi.
‹dari Alanda Yenilikler

III. Selim devrine kadar Avrupa Devletleriyle iliflkiler bu devletlerin ‹stanbul’daki
elçileri arac›l›¤›yla sürdürülmekteydi. Osmanl› Devleti’nin Avrupa merkezlerinde
daimi ikamet elçileri bulunmuyordu. Devlet adamlar› aras›nda yabanc› dil bilen
çok azd›. Devletin yabanc› devlet merkezlerinde temsil edilmesi, Avrupal› ülkeler-
le iliflki kurmak ve güvenilir bilgiler almak için daimi elçiliklerin aç›lmas› gereki-
yordu. Bu amaçla önemli merkezlerden bafllamak üzere 1792’de Londra’da 1797’de
Paris, Viyana ve Berlin’de daimi elçilikler aç›ld›. Bu elçilikler pek
D Ü fi Üçok
N E L ‹Osmanl›
M ay- D Ü fi Ü N E L ‹ M
d›n›n yetiflmesine, yabanc› dil ö¤renimlerine, Avrupa ülkelerindeki fikir ak›mlar›n›
tan›malar›na hizmet etti. Böylece Bat›’dan haberdar ve Bat›’ya yönelik küçük bir
S O R U S O R U
az›nl›k oluflmaya bafllad›.
Osmanl› Devleti’nin Avrupa merkezlerinde daimi ikamet elçileri bulunmuyordu.

D‹KKAT Devlet D‹KKAT
adamlar› aras›nda yabanc› dil bilen çok azd›. Devletin yabanc› devlet merkezlerinde tem-
sil edilmesi, Avrupal› ülkelerle iliflki kurmak ve güvenilir bilgiler almak
SIRA için daimi elçilik-
N N
S‹ZDE SIRA S‹ZDE
lerin aç›lmas› gerekiyordu. Bu amaçla önemli merkezlerden bafllamak üzere 1792’de Lon-
dra’da 1797’de Paris, Viyana ve Berlin’de daimi elçilikler aç›ld›. Bu elçilikler pek çok Os-
manl› ayd›n›n yetiflmesine, yabanc› dil ö¤renimlerine, Avrupa ülkelerindeki fikir ak›mlar›-
n› tan›malar›na hizmet etti.
K ‹ biçimde
Anadolu’nun pek çok yerinde ç›kan isyanlar ile devletin etkili T A P ilgilene- K ‹ T A P
memesi sonucunda buralarda bulunan valiler (beyler/ayanlar) ve isyanc›lar›n (mü-
tegallibe) bir süredir gittikçe güçlenmifllerdi. Bundan dolay› III. Selim döneminde
merkezî otorite etkisini ve gücünü büyük oranda kaybetmiflti. T E Ayan
L E V ‹ Z Yve
O Nmütegalli- TELEV‹ZYON
benin güçlenmesinde, dar bo¤aza giren Hazine’yi iyilefltirmek için baz› t›marlar›n
iltizama verilmesi etkili olmufltu. Saray bu yolla Hazine’ye para girifli sa¤larken
ayanlar›n nüfuzlar›n›n artmas›n› ve tüm Anadolu’ya yay›lmalar›n› engelleyememifl-
ti. Öte yandan art arda al›nan yenilgiler de Saray’›n itibar kaybetmesine yol açm›fl-
t›. III. Selim, eyalet idari teflkilat›n› yeniden düzenlemek yoluyla yerel otorite yeri-
ne merkezî otoriteyi güçlendirdi. Eyaletlere tecrübeli ve güvenilir idareciler atad›.
MAKALE MAKALE
Böylece kad›lar›n görevlerini yapmalar› sa¤land› ve rüflvet almalar› büyük oranda
engellendi. T›mar ve zeamet de yeniden düzenlenerek buradan Hazine’ye gelir
sa¤lad›.
Ticari ve ‹ktisadi Alanda Yenilikler

III. Selim’e sunulan layihalarda ülkenin ticaret dengesindeki bozulmaya da dikkat
çekiliyordu. ‹thalat›n ihracat›n önüne geçmemesi, memleketin madenlerinin ifllen-
mesi, ihtiyaç olmayan lüks tüketim eflyalar›n›n ithalat›n›n yasaklanmas›, sikkelerin
de¤erinin düflürülmemesi ve halk›n israftan kaç›nmas› layihalarda öne ç›kar›lan
belli bafll› ticari ve iktisadi önlemlerdi. III. Selim, iktisadi hayat›n ›slah› için önce-
likle gedik (tekel, imtiyaz) usulünü kald›rd›. Tüccar ve esnaf gediklerinin kald›r›l-
mas›yla serbest hâle getirilen ticaretin gelifltirilmesi yoluna gidildi. Böylece Osman-
l› sanayi ve ticareti Avrupa’da oldu¤u gibi serbest rekabet ortam›na kavufluyordu.
Osmanl›-Frans›z Savafl›
Napolyon’un önderli¤inde Frans›z ordusu 1798 y›l›nda M›s›r’a sald›rarak Osman-
l›n›n önemli bir vilayeti olan M›s›r’› ele geçirmiflti. Osmanl› ordusunun alm›fl oldu-
¤u yenilgiler Fransa’ya yaln›z bafl›na karfl› koyamayaca¤›n› gösterdi¤inden Osman-
l› devleti ittifak aray›fl›na girdi. Bu maksatla Fransa’ya karfl› 3 Ocak 1799’da Ruslar-
la, 5 Ocak 1799’da ‹ngiltere ile ittifak antlaflmalar› imzaland›. Böylece y›llarca kar-
fl› karfl›ya gelmifl olan Osmanl› ile Rus ordusu tarihte ilk kez yan yana savafl vere-
cekti. ‹ngiltere ve Rusya, Fransa ile yap›lan 30 A¤ustos 1801 tarihli antlaflma ile Na-
polyon kuvvetlerini M›s›r’dan ç›kard›. Osmanl›lar M›s›r’da Frans›zlardan kurtul-
mufltu ancak bu kez de yap›lan ittifak›n karfl›l›¤› olarak ‹ngiltere ve Rusya’n›n a¤›r
istekleriyle yüz yüze kalm›flt›. ‹ngiltere, Frans›zlar› bölgeden ç›karmak bahanesiy-
le girdi¤i M›s›r’a yerleflmek niyetindeydi. Rusya ise bir yandan Ege adalar› ve Mo-
ra’daki Hristiyan ahaliyi Osmanl› aleyhine k›flk›rtarak buralar› ele geçirme hesapla-
r› yap›yordu; di¤er yandan da Bo¤azlardan kal›c› olarak geçifl hakk› alman›n pe-
flindeydi. Bu tehlikeli durumda Osmanl› devlet adamlar› çareyi yeniden Avrupa’da
pek çok baflar› kazanan Fransa ile ittifakta bularak 25 Temmuz 1802’de Fransa ile
Paris Antlaflmas›’n› imzalam›flt›r.
Osmanl›-Rus-‹ngiliz Savafl›
Fransa ile yeniden yak›n iliflkiler kuran Osmanl›lar, ‹ngilizlerin M›s›r üzerindeki he-
saplar›n› bofla ç›karmak maksad›yla bölgedeki otorite bofllu¤unu doldurmak için
Temmuz 1805’te Mehmet Ali Pafla’y› M›s›r’a vali olarak atad›. Bu arada ittifak›n so-
na ermesi nedeniyle Bo¤azlar’›n Rus savafl gemilerine kapanmas› iki devlet aras›n-
da gerginlik ç›kmas›na yol açm›flt›. Osmanl›n›n Bo¤azlar’› Rusya’ya kapatmas›,
Rusya ile ittifak hâlinde olan ‹ngiltere’nin de Osmanl›’ya karfl› tutum almas›na ne-
den oldu. ‹ngiltere ayr›ca Osmanl›-Frans›z yak›nlaflmas›ndan son derece rahats›z
olarak Osmanl› Devleti üzerindeki Frans›z nüfuzuna son verilmesini istiyordu. III.
Selim bu iki devletin isteklerini baflta kabul ettiyse de Napolyon’un Prusya’da za-
fer kazanmas› üzerine karar›ndan döndü. Bu geliflme üzerine Rusya ‹ngiltere’nin
deste¤iyle Ekim 1806’da Memleketeyn’i (Hotin ve Bender kaleleri) iflgal etti. Bu-
nun üzerine Osmanl› Devleti her iki devlete karfl› savafl açt›. ‹ngiliz donanmas› 20
fiubat 1807’de Bo¤az’dan geçerek ‹stanbul k›y›lar›na kadar geldi. Ancak 1 Mart’ta
geri dönmek zorunda kald›. ‹ngilizler ‹skenderiye’de de Mehmet Ali Pafla taraf›n-
dan yenilgiye u¤rat›larak 1807 Eylül’ünde bölgeden çekilmeye bafllad›.
Kabakç› Mustafa ‹syan› ve III. Selim Devri’nin Sonu

III. Selim’in Nizam-› Cedit hareketi eski düzenden flahsi ç›karlar› olan kifli ve grup-
lar taraf›ndan tepkiyle karfl›lanm›flt›. Dünyan›n en kuvvetli askerî say›lan Osmanl›-
lar›n Avrupal›lardan askerî usul ö¤renmesi ve Avrupa elbiselerini giymesi elefltiri-
lerin oda¤›na yerlefltirilmiflti.
Mevcut düzenden faydalananlar aras›nda subaylar, ‹stanbul’un orta ve yüksek
tabakas› ile merkezî hükûmete kafa tutmaya bafllam›fl olan yerel iktidarlar (ayan,
voyvoda, mütegallibe vb.), yüksek memurlar ve baz› din adamlar› bulunuyordu.
Hisse senedi durumuna gelmifl olan Yeniçeri ulufelerini sat›n alan baz› devlet rica-
li, din adam›, Fenerli Rumlar ve Yahudiler ile baz› ‹stanbullular için Yeniçeri Oca-
¤› ayn› zamanda bir gelir kap›s› durumuna gelmiflti. Asker ocaklar›n›n yeni bir dü-
zene tabi tutulmas› ile bu gruplar gelirlerinden mahrum kalm›fllard›. Öte yandan
Nizam-› Cedit ordusunun ihtiyaçlar›n›n büyük oranda Avrupa’dan temin edilmesi
de askerî malzeme satan esnaf›n gelirini azaltm›flt›. Merkezî otoritenin zay›flama-
s›yla güçlerine güç katan yerel iktidarlar/ayanlar da yeni düzenin gelmesiyle Ana-
dolu’daki iktidar bölgelerini büyük oranda kaybedeceklerdi. Yeni düzenden ç›kar-
lar› olumsuz yönde etkilenen bu flah›s ve gruplar›n deste¤iyle Nizam-› Cedit hare-
ketine karfl› olanlar, Karadeniz Bo¤az› kalelerinde topçu olan Kastamonulu Kabak-
ç› Mustafa önderli¤inde May›s 1807’de isyan ederek ‹stanbul’a do¤ru yürümeye
bafllad›lar. Kabakç› Mustafa ‹stanbul’a vard›¤›nda ‹stanbul halk›ndan da büyük
destek gördü. ‹syanc›lar 28 May›s’ta III. Selim’den Nizam-› Cedit ordusunun kald›-
r›lmas›n› ve 11 kiflinin idam›n› istedi. Ertesi gün III. Selim tahtan indirildi ve yerine
IV. Mustafa geçirildi. 1808’de de Nizam-› Cedit ordusu la¤vedildi.
Devletin yenileflmesi için her alanda düzenlemeler yapan III. SelimSIRA

isyanc›lar›
S‹ZDE bast›rmak SIRA S‹ZDE
için say›lar› 20.000’i geçen modern nizam-› cedit birliklerini neden kullanmam›fl olabilir? 2
Tart›fl›n›z
II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹ VE YEN‹L‹KLER‹

(1808-1839) S O R U S O R U
IV. Mustafa’n›n (1807-1808) k›sa sal-
Resim 1.2
tanat döneminde III. Selim’in bafllat-
D‹KKAT D‹KKAT
m›fl oldu¤u yenilikler durdurularak Alemdar Mustafa
çok say›da Nizam-› Cedit yanl›s› da Pafla
N N
öldürüldü. IV. Mustafa Yeniçeri Oca- SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
¤› ile 31 May›s 1807’de bir anlaflma ve Yap›tlar›yla
yapt›. Bu anlaflmaya göre Kabakç› Osmanl›lar
Ansiklopedisi II,
‹syan›’ndan Yeniçeri Oca¤› sorumlu Yap› Kredi Sanat
tutulmayacak ve buna karfl›l›k Ocak Yay›nc›l›k, ‹stanbul
da devlet ifllerine kar›flmayacakt›. Bu 1999.
s›rada öldürülmekten kurtulmay› ba-
flarm›fl olan yenilikçiler Rusçuk Aya-
n› Alemdar Mustafa Pafla’n›n etraf›n- TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
da toplanm›flt›. Yenilikçiler, Rusçuk
Ayan› Alemdar Mustafa Pafla önder-
li¤inde 10 bin mevcutla ‹stanbul üze-
rine yürüdü. Alemdar Mustafa Pa- ‹NTERNET ‹NTERNET
fla’n›n Saray’a sald›rd›¤› s›rada IV.
Mustafa hal’ edilmesini önlemek
amac›yla III. Selim’i öldürtmüfltü. MAKALE MAKALE
Yenilikçilerin Saray’a karfl› elde etti-
¤i baflar› neticesinde II. Mahmut tah-
ta ç›kar›ld› ve Alemdar Mustafa Pafla
da sadrazam oldu.
Sened-i ‹ttifak (7 Ekim 1808)

II. Mahmut tahta geçer geçmez ilk olarak merkezî otoritenin sa¤lanmas›na yönelik
icraatlara a¤›rl›k verdi. Sadrazam Alemdar Mustafa Pafla’n›n yönlendirmesiyle
merkezî iktidar› zay›flatan yerel iktidarlar/ayanlar kontrol alt›na al›nmak istendi.
Bu maksatla 29 Eylül 1808’de ayanlar ile Yeniçeri Oca¤›’n›n düzenlenmesi, ayan-

lar›n hak ve imtiyazlar› ile devlete karfl› sorumluluk ve vazifeleri ve buna karfl›l›k
devletin ayanlara karfl› tutumu konufluldu. Var›lan mutabakat neticesinde 7 Ekim
1808’de ayanlar ile Saray aras›nda Sened-i ‹ttifak belgesi imzaland›. Bu senetle
ayanlar Padiflah’a sadakatlerini ilan ederken Padiflah da ayanlar› koruma sözü ver-
mekteydi. Ayr›ca ayanlar vergileri Saray’›n iste¤i do¤rultusunda toplayacaklar› ve
kendi bölgelerinin d›fl›na el uzatmayacaklar› hakk›nda da teminat vermekteydi.
Ayanlar›n merkeze ba¤l›l›klar›n›n karfl›l›¤› olarak Sadrazam, keyfi davran›fllarda
bulunmayaca¤›n›, ayanlar›n etki ve yönetim alanlar›na kar›flmayaca¤›n› ilan edi-
yordu. Bu ittifakla ayanlar›n mallar›n›n babadan o¤la geçmesi usulünün Saray ta-
raf›ndan kabul edildi¤i de imza alt›na al›n›yordu. Merkezî otoriteyi güçlendirmek
maksad›yla yerel iktidarlarla imzalanm›fl olan bu senet halk›n genelinin ç›karlar›n›
ilgilendiren maddeler de içermekteydi. Sened-i ‹ttifak’ta vergilerin haks›z ve ezici
olmamas›, reayaya zulmün yasaklanmas›, bir suç ifllenmesi durumunda soruflturma
yap›lmadan ceza verilmemesi gibi kifli haklar›n› korumaya yönelik hükümler bu-
lunmaktayd›. Ne var ki Sened-i ‹ttifak uzun ömürlü olamam›fl, uygulanma f›rsat›
dahi bulamadan imzalanmas›ndan befl hafta sonra Alemdar Mustafa Pafla’n›n öldü-
rülmesiyle tamamen unutulmufltur.
SIRA S‹ZDE Osmanl›SIRA
devletS‹ZDE adamlar›n›n devletin eski gücüne ulaflmas› için ayanlarla merkezî
otorite aras›ndaki iktidar iliflkilerini düzenlenmeye çal›flt›¤› bu belge, ayn› zaman-
D Ü fi Ü N E L ‹ M
da, Osmanl› Devleti’ndeki anayasallaflma sürecini bafllatan ilk belgelerden biri ola-
rak kabul edilmektedir. Tart›flmas›z olan bir baflka gerçek de fludur ki her ne ka-
dar uygulanma imkân› bulamam›fl ve kâ¤›t üzerinde kalm›fl olsa da Osmanl› tari-
S O R U S O otorite
R U
hinde merkezî ilk kez bu belgeyle s›n›rland›r›lm›flt›r.
D‹KKAT Osmanl› devlet D ‹ Kadamlar›n›n

KAT devletin eski gücüne ulaflmas› için ayanlarla merkezî otorite
aras›ndaki iktidar iliflkilerini düzenlenmeye çal›flt›¤› bu belge, ayn› zamanda, Osmanl›
Devleti’ndeki anayasallaflma sürecini bafllatan ilk belgelerden biri olarak kabul edilmek-
N N
tedir. Tart›flmas›z olan bir baflka gerçek de fludur ki her ne kadar uygulanma imkân› bula-
mam›fl ve kâ¤›t üzerinde kalm›fl olsa da Osmanl› tarihinde merkezî otorite ilk kez bu bel-
AMAÇLARIMIZ geyle s›n›rland›r›lm›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
‹ngiltere ve Rusya ile ‹liflkiler: Bu dönemde Avrupa’da yaflanan olaylar netice-

K ‹ T A P sinde ‹ngiltere,
K ‹ T Napolyon
A P ordular› karfl›s›nda yaln›z kalm›fl ve yeni ittifak aray›fllar›
içine girmiflti. ‹ngiltere 1807’den beri savafl hâlinde bulundu¤u Osmanl› ile bar›fla yö-
neldi ve iki devlet aras›nda 5 Ocak 1809’da Kal’a-y› Sultaniye Antlaflmas› imzaland›.
TELEV‹ZYON Bu antlaflma
T E L Eile
V ‹ Z‹ngilizler
YON daha önce itiraz ettikleri Bo¤azlar›n Ruslara kapat›lmas›
hükmünü de kabul ediyordu. 1806’dan beri süren Osmanl›-Rus savafl› ise Osmanl›
ordular›n›n yenilgisiyle sonuçlanm›flt›. ‹ki devlet aras›nda 28 May›s 1812’de imzala-
nan Bükrefl Antlaflmas› ile Prut Nehri-Tuna a¤z› Osmanl›-Rus s›n›r› olarak kabul edi-
lirken Osmanl› Devleti S›rplara imtiyaz verilmesini de kabul etmek zorunda kald›.
S›rp ve Rum ‹syanlar›: Balkanlar’da ilk milliyetçi isyan S›rbistan’da ç›km›flt›.
Osmanl›-Rus savafl› sürerken Ruslar S›rp isyanlar›n› teflvik etmifltir. Osmanl› Devle-
MAKALE MAKALE
ti Ekim 1813’te S›rp isyanlar›n› kontrol alt›na almay› baflard›. Ancak Rusya’n›n des-
te¤iyle 1815 Temmuz’unda yeniden bafllayan isyanlar neticesinde Osmanl› Devle-
ti 1816’da S›rplara özerk bir prenslik statüsü vermek zorunda kald›. S›rplara veri-
len statü, Ruslarla 7 Ekim 1826’da imzalanan Akkerman ve 14 A¤ustos 1829’da im-
zalanan Edirne Antlaflmalar›nda tasdik edildi. Eylül 1830’da ise özerk S›rbistan’›n
kurulmufl oldu¤u ilan edildi.
Ruslar yaln›zca S›rplar› de¤il Rumlar›n da Osmanl› Devleti’ne karfl› isyanlar›n›

k›flk›rt›p destekledi. fiubat 1821’de Rus Çar›’n›n Rum as›ll› ye¤eni ‹psilanti taraf›n-
dan ilk isyan hareketi Eflak’ta bafllat›ld›. ‹kinci isyan hareketi bir ay sonra Mart
1821’de Mora’da patlak verdi. Mora ‹syan› k›sa zamanda yay›larak Nisan ay›nda or-
ta ve güney Yunanistan’a kadar geniflledi. Osmanl› Devleti’nin Mora ‹syan›’n› bas-
t›rmakta gösterdi¤i baflar›s›zl›k üzerine Avrupa devletleri harekete geçerek Osman-
l› aleyhine propaganda faaliyeti yürütmeye bafllad›. Osmanl›lar isyan› bast›rabil-
mek için M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla’dan yard›m istemek zorunda kald›. Mehmet
Ali Pafla kuvvetleri Mora’da büyük baflar› elde ettiler. Ancak isyan bast›r›lmak üze-
re iken Ruslar›n savafl tehdidinde bulunmalar› üzerine Osmanl›lar 7 Ekim 1826’da
Akkerman Antlaflmas›’n› imzalamak zorunda kald›. Bu s›rada ‹ngiltere ve Rusya
Yunanl›lara ba¤›ms›zl›klar›n› kazand›rmak üzere 1827 Nisan’›nda bir protokol im-
zalam›fl, Fransa ise Temmuz ay›nda bu protokole ifltirak etmiflti. Bu üç devletin Os-
manl› aleyhine imzalam›fl olduklar› protokolü Osmanl› Devleti iç ifllerine müdaha-
le olarak de¤erlendirip protesto etti. Bunun üzerine müttefik donanmalar› 20 Ka-
s›m 1827’de Navarin Liman›’nda bulunan Osmanl› donanmas›na bask›n yaparak
donanmay› yakt›. Avrupal› devletlerin bask›s› neticesinde 14 Eylül 1829’da imzala-
nan Edirne Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti Yunanl›lar›n ba¤›ms›zl›¤›n› kabul etmek
zorunda kald›. Söz konusu askerî baflar›s›zl›klarda Haziran 1826’da kald›r›lan Ye-
niçeri Oca¤› dolay›s›yla ortaya ç›kan askerî zaaf›n etkisi aç›kt›r.
M›s›r’daki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Pafla ‹syan›

Kavalal› Mehmet Ali Pafla, Padiflah’a ba¤l› olarak yürüttü¤ü M›s›r idaresinde za-
manla neredeyse ba¤›ms›z bir iktidar oda¤› hâline geldi. 1811’de Kölemen beyle-
rini ortadan kald›rarak tüm M›s›r’a hakim oldu. 1818’de Vahhabi ‹syan›’n› bast›ra-
rak Basra Körfezi’ni ele geçirdi. 1820’de M›s›r’›n yan› s›ra Arabistan ve Sudan’a da
hakim bir güç durumundayd›.
Mehmet Ali Pafla’n›n k›sa bir zaman içinde askerî alanda göstermifl oldu¤u bu
baflar› M›s›r’da bafllatm›fl oldu¤u yenilik hareketiyle do¤rudan iliflkiliydi. Nizam-›
Cedit’ten etkilenerek Nizamiye ad›n› verdi¤i, Avrupa tarz›nda bir ordu kurmufltu.
Nizamiye’de Napolyon ordusundan ayr›lma, iflsiz kalm›fl subaylardan yararland›.
Bu ordunun ihtiyaçlar›n› karfl›lamak maksad›yla iktisadi alanda birtak›m yenilikler
yapt›. ‹ltizam ve vak›f arazilerinden a¤›r vergiler yoluyla Hazine’ye para aktarmaya
bafllad›. 10 y›l içinde bu yöntemle tüm M›s›r topraklar›n› devlet arazisi hâline getir-
di. Pamuk ekimini özendirerek M›s›r tar›m›n› canland›rmay› baflard›. Pamuk, hem
önemli bir ihraç ürünü hâline geldi; hem de ülkede kurulan fabrikalarda ifllenme-
ye bafllanarak M›s›r’da yerli sanayinin oluflturulmas›na çal›fl›ld›. Bu yenilikler neti-
cesinde M›s›r’›n geliri 1805’te 13 bin kese iken 1809’da 35 bin keseye ve k›sa bir
zaman sonra da 400 bin keseye yükseldi. M›s›r, ‹stanbul’a y›lda 12 bin kese vergi
gönderecek kadar güçlü bir ekonomiye ulaflt›. Mehmet Ali Pafla bu yeniliklerden
baflka 1829’da Vekayi-i M›sriyye ad›yla M›s›r’›n ilk resmî gazetesini ç›kard› ve Av-
rupa’ya pek çok ö¤renci göndererek bir de t›p okulu açt›.
Mehmet Ali Pafla, M›s›r’da yürüttü¤ü yenilik hareketi sayesinde ekonomiyi dü-
zeltmifl, memleketin gelirlerini büyük ölçüde art›rm›fl, modern ve güçlü bir ordu
kurarak donanmas›n› da gelifltirmiflti. M›s›r’›n yükseliflte oldu¤u bu tarihlerde ba¤-
l› bulundu¤u merkez, Osmanl› Devleti, yenilik çabalar›na ra¤men büyük devletler-
le ve iç isyanlarla bo¤uflarak zay›fl›yor, kudretini kaybediyordu. Osmanl›lar Mora
‹syan›’n› bast›rmak üzere Mehmet Ali Pafla’dan yard›m istemifl ve Mehmet Ali Pa-
fla’n›n kuvvetleri burada büyük bir baflar› kazanm›flt›. Mora baflar›s›na karfl›l›k Su-
riye’yi isteyen Mehmet Ali Pafla’ya sadece Girit verildi. Bu olaylar ‹stanbul ve M›s›r
aras›nda gergin bir dönemin bafllamas›na sebep olmufltu. Osmanl› ordusunun Rus
seferini 12 bin kiflilik bir kuvvetle takviye edece¤i sözünü veren Mehmet Ali Pafla
yaln›zca 25 bin kese vermekle yetinince gerginlik t›rmanmaya bafllad›. 20 Ekim
1831’de Mehmet Ali Pafla’n›n o¤lu ‹brahim Pafla kumandas›ndaki 35 bin mevcutlu
M›s›r ordusu Suriye’ye do¤ru yola ç›kt›.
Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas›: ‹stanbul ile anlaflmaya yanaflmayan Mehmet
Ali Pafla ve ‹brahim Pafla için Saray, idam ferman› ç›kard›. Ancak Suriye’yi ele ge-
çiren M›s›r ordusu Anadolu’ya do¤ru ilerlemeye devam etti. Kütahya’ya kadar ula-
flan ‹brahim Pafla, 2 fiubat 1833’te k›fl› Bursa’da geçirmek için II. Mahmut’tan izin
istedi. Ard›ndan Adana’y› isteyen ‹brahim Pafla, bu teklifin kabul edilmemesi hâ-
linde ordusunun ‹stanbul’a yürüyece¤i tehdidinde bulundu. Osmanl› devlet adam-
lar›, tehlikenin bu kadar yaklaflm›fl olmas› nedeniyle yard›m aray›fl› içine girdiler.
Fransa Mehmet Ali Pafla’y› destekliyordu; ‹ngiltere ise o s›ralarda Avrupa siyaseti-
ne ve kendi iç meselelerine yo¤unlaflm›flt›. Rusya Osmanl›n›n yard›m isteyebile-
ce¤i tek kuvvet durumunda idi. 5 Nisan 1833’te bir Rus filosu Mehmet Ali Pafla
kuvvetlerine karfl› koymak üzere Beykoz’a asker ç›kard›. Bunun üzerine Rus-
ya’n›n Osmanl› ile yapt›¤› ittifak neticesinde elde edecekleriyle daha da güçlen-
mesini istemeyen ‹ngiltere ve Fransa dikkatini Mehmet Ali Pafla’ya çevirdi. Müca-
deleye büyük devletlerin de dahil olmas› neticesinde 8 Nisan 1833’te ‹brahim Pa-
fla ile Kütahya’da anlaflmaya var›ld›. Buna göre ‹brahim Pafla’ya Cidde, fiam, Ha-
lep valilikleri ile Adana muhass›ll›¤›, Mehmet Ali Pafla’ya ise M›s›r’dan baflka Girit
Valili¤i veriliyordu.
‹brahim Pafla ile anlaflma sa¤lanm›fl olmas›na ra¤men II. Mahmut M›s›r’›n yak›n
gelecekte yeni bir tehlike arz etmesi ihtimaline karfl› Rusya ile 8 Temmuz 1833’te
sekiz y›ll›k bir ittifak ve yard›m anlaflmas› olan Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas›’n› imza-
lad›. Bu antlaflmayla Ruslar yeni bir sald›r› durumunda Osmanl›ya yard›ma gele-
ceklerdi. Bunun karfl›l›¤› olarak ise Bo¤azlar Rusya’ya aç›l›yordu. ‹ngiltere ve Fran-
sa’n›n Bo¤azlar’›n statüsündeki bu de¤iflikli¤i kabul etmeyeceklerini ilan etmesi
yeni bir kriz yaratm›flt›. Kriz, Rusya’n›n antlaflmayla elde etti¤i haklar› Avusturya ile
paylaflmay› kabul etmesiyle sona erdirildi.
Böylece Osmanl› Devleti yaln›z Rusya’n›n de¤il di¤er Avrupa ülkelerinin de
müdahalesine aç›k bir hâle geliyordu. II. Mahmut M›s›r meselesini niha-
i olarak sona erdirebilmek maksad›yla ‹ngiltere’nin de deste¤ini almay› zorunlu
görmüfl ve bu maksatla 16 Eylül 1838’de Osmanl›- ‹ngiliz Ticaret Antlaflmas›’n›
(Balta Liman› Antlaflmas›) imzalam›flt›. Bu antlaflma ile ‹ngilizlere kapitülasyonlar›
dahi aflan iktisadi imtiyazlar sunuluyordu. Balta Liman› Antlaflmas› ile Osmanl›
Devleti kendi tüccarlar›na bile vermedi¤i imtiyaz› ‹ngiliz tüccarlar›na veriyor, onla-
r› iç gümrüklerden muaf tutuyordu. Belirli ürünlerde kurulan devlet tekeli (yed-i
vahit) de bu antlaflmayla tamamen kald›r›l›yordu. Gerçi Osmanl› devlet adamlar›
yed-i vahit usulünü kald›rmay› M›s›r ekonomisini geriletmek maksad›yla kabul et-
miflti; ancak bir süre sonra bu önlem bizzat Osmanl› ekonomisini zarara u¤ratacak-
t›. Balta Liman› Antlaflmas› ile Osmanl› ülkesi aç›k bir pazar hâline getirilirken dev-
letin Avrupal› devletlere iktisadi ba¤›ml›l›k süreci de bafllam›fl oldu.
SIRA S‹ZDE ‹ngiltere’ye ve takip

SIRA eden y›llarda di¤er bat›l› ülkelere verilen bu ekonomik ayr›cal›klar›n
S‹ZDE
3 K›r›m Savafl› sonras›nda al›nan d›fl borçlar ile devletin yar› sömürge hâline gelmesinde ve
y›k›lmas›ndaki etkilerini tart›fl›n›z
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
II. Mahmut Devri Yenilikleri

III. Selim’in yolundan giden II. Mahmut da yeniliklerine askerî alandan bafllam›fl ve
14 Ekim 1808’de Sekban-› Cedit Oca¤›’n› kurmufltu. Ocak k›sa zamanda 10 bin ki-
flilik bir kuvvete ulafl›rken II. Mahmut donanma ve di¤er ocaklar›n ›slah› için de
pek çok tedbir ald›. Yeniçerilerin talimlerden kaçmamas› için ‹stanbul esnaf›na da-
hi talim zorunlulu¤u getirildi. Ancak Yeniçeriler yeniden ayaklanarak Alemdar
Mustafa Pafla’y› öldürdüler ve II. Mahmut bu olay üzerine Sekban-› Cedit Oca¤›’n›
da¤›tmak zorunda kald›. Askerî yetersizlik ve baflar›s›zl›klar›na ek olarak her f›rsat-
ta Saray’a karfl› ayaklanma tertibi içinde bulunan Yeniçerilerin uzun zamand›r sü-
ren ›slah çabalar›na direniflle karfl›l›k vermeleri, Ocak’›n kald›r›lmas›n› art›k zorun-
lu hâle getirmiflti. 15 Haziran 1826’da Yeniçeriler son kez isyan ettiler; iki gün son-
ra 17 Haziran 1826’da köklü ancak uzun zamand›r devlete zarar veren bu askerî
kurum nihayet ortadan kald›r›ld›. Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› olay› Vaka-i Hay-
riye olarak adland›r›ld›. Ocak’›n kald›r›lmas›ndan sonra Avrupa ölçüsünde düzen-
lenmifl, modern bir ordu olan Asakir-i Mansure-i Muhammediye kuruldu.
Foto¤raf 1.4
Asakir-Mansure
birlikleri talimde.
Kaynak:
Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e
Türkiye
Ansiklopedisi,
‹letiflim Yay›nlar›,
‹stanbul 1985.
‹dari ve mali alanda: II. Mahmut devrinde iktisadi alanda da pek çok yenilik
yap›ld›. Vergi sisteminde yeni düzenlemelere gidilerek vilayet vergilerinin merkeze
aktar›lmas› sa¤land›. 1834’te Evkaf Vekâleti kurularak vak›f gelirleri merkeze akta-
r›ld› ve tüm devlet gelirlerinin yüzde 70’i modern ordunun ihtiyaçlar› için tahsis
edildi. Bu dönemde idari alanda yap›lan yeniliklerle modern bir devlet teflkilat› ve
bürokrasisinin kurulmas› yolunda önemli ad›mlar at›ld›. Avrupa tarz›nda düzenle-
nen yeni devlet teflkilat›nda eski müesseseler kald›r›larak yeni müesseseler olufltu-
ruldu. 30 Mart 1838’de al›nan kararla sadrazaml›k kurumu Baflvekâlet ad›n› ald›. Ad-
li iflleri yürütmek üzere Meclis-i Ahkâm-› Adliye, idari iflleri yürütmek üzere Dar-›
fiûra-y› Bâb-› Âli ve askerî iflleri yürütmek üzere Dâr-› fiûra-y› Askerî kuruldu.
1838’de ziraat, ticaret, sanayi ve bay›nd›rl›k ifllerini yürütmek üzere de yeni meclis-
ler kuruldu.
E¤itim ve sosyal alanda: II. Mahmut askerî ihtiyaçlar do¤rultusunda e¤itim ala-
n›nda da pek çok yenilik yapt›. 1826’da ilk kez dört ö¤renci e¤itim görmek için Av-
rupa’ya gönderildi. K›sa bir zaman sonra Avrupa’ya gönderilen ö¤renci say›s› 300’e
ç›kar›ld›. 1827 y›l›nda aç›lan t›p okuluyla ordu için hekim ve cerrah yetifltirilmesi
sa¤land›. Avrupal› eserlerin Türkçeye tercümesi faaliyetleri bu dönemde de devam
etti. 1831’de Muzika-i Hümâyûn ve 1834’te Mekteb-i Ulûm-› Harbiye ad›yla Frans›z
modelinde iki yeni okul aç›ld›. Bundan baflka ilk ve orta seviyede devlet memuru
yetifltirmek amac›yla Mekteb-i Maarif-i Adli ve Mekteb-i Ulum-› Edebi aç›ld›. ‹stan-
bul ile s›n›rl› olmak kayd›yla bu dönem ilkö¤retim zorunlu hâle getirildi.
II. Mahmut’un yenilikleri sosyal alanda da kendini göstermiflti. 1815’te Saray
Topkap›’dan Dolmabahçe’ye tafl›narak eski saray usullerinde pek çok de¤ifliklik
yap›ld›. Art›k Avrupal› gibi pantolon giymeye bafllayan Osmanl› Sultan›, Avrupal›
tarzda protokolleri de yerine getirerek yurt içinde inceleme gezilerine ç›kmaya
bafllad›. 1828’te askere, 3 Mart 1829’da ç›kar›lan k›yafet nizamnamesiyle ulema d›-
fl›ndaki tüm sivillere fes giyme zorunlulu¤u getirildi. Bu nedenle 1830’da Tunus’tan
D Ü fi Ü N E L ‹ M getirtilen ustalara
D Ü fi Ü N E L ‹Eyüp’te
M Feshane kurduruldu. ‹lk Türkçe Osmanl› gazetesi olan
Takvim-i Vekayi 1 Kas›m 1831’de haftal›k olarak yay›n hayat›na bafllad›. ‹lk nüfus
say›m›, ilk karantina ve posta teflkilat›n›n kurulmas› gibi yenilikler de II. Mahmut
S O R U S O R U
döneminde gerçeklefltirildi.
D‹KKAT ‹lk Türkçe Osmanl›

D ‹ K K A Tgazetesi olan Takvim-i Vekayi 1 Kas›m 1831’de haftal›k olarak yay›n
hayat›na bafllad›. ‹lk nüfus say›m›, ilk karantina ve posta teflkilat›n›n kurulmas› gibi yeni-
likler de II. SIRA
Mahmut döneminde gerçeklefltirildi.
N N
SIRA S‹ZDE S‹ZDE
SIRA S‹ZDE 1828’de askere

SIRA1829’da
S‹ZDE sivillere getirilen Fes giyme zorunlulu¤u toplum tepkisi bak›m›n-
AMAÇLARIMIZ 4 dan ‹nk›lapAMAÇLARIMIZ
tarihimizdeki hangi olay› ça¤r›flt›r›yor, tart›fl›n›z
Osmanl›D Üyenileflme
fi Ü N E L ‹ M
hareketi tarihinde, en büyük baflar›lar II. Mahmut dönemin-
de elde edilmifltir. Ancak buna ra¤men II. Mahmut devrinde Osmanl› Devleti bü-
S O R U yük oranda toprak
S O R U kaybetmifltir. Bu dönemde -zorunlu da olsa- Osmanl› Devleti’ni
siyasi ve iktisadi alanda büyük zaafa u¤ratan antlaflmalar imzalanm›flt›r. Hünkâr ‹s-
TELEV‹ZYON T E L E V ‹ Z Y ile
kelesi Antlaflmas› O N Rusya ve Avrupa devletlerinin Osmanl› memleketine siyasi
D‹KKAT D‹KKAT
müdahalesine izin verilirken Balta Liman› Antlaflmas› ile ‹ngiltere’ye iktisadi ba-
¤›ml›l›k süreci bafllayarak Osmanl› ekonomisine a¤›r bir darbe indirilmifltir. ‹ç is-
N N
‹NTERNET
yanlar ve d›fl tehditler ortas›nda Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› Devleti ayr›ca u¤-
‹NTERNET
raflt›ran ve orduyu zaafa u¤ratan bir tedbir olarak görülmüfltür. Islah edilemeyen,
AMAÇLARIMIZ
yenilenemeyen,
AMAÇLARIMIZ
idari ve mali problemlere sebep olan bir asker s›n›f›, askerî tedbir-
MAKALE
leri ile ortadanMAKALE
kald›r›lmak zorunda kal›nm›flt›r.
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
MAKALE MAKALE
Özet
Osmanl› Devleti’nin klasik dönemi genel anlamda Ka- ve sonuçlar›n› analiz eden bu raporlar›n do¤rultusunda
nuni dönemi ile bitirilse de yüzy›l›n sonuna kadar fetih- yeni bir ordu kurulmas›na giriflilmifltir. Bununla ayn›
ler devam edebilmifltir. 1571’de K›br›s’›n fethi tamam- zamanda Avrupa ülkelerinde ikamet elçilikleri aç›ld›¤›
lanm›fl, 1574’te Tunus al›nm›flt›r. Do¤uda ‹ran ile s›n›r- gibi eyaletlerde devlet otoritesinin sa¤lanmas›na yöne-
lar 1639’da Kasr› fiirin anlaflmas›yla netlefltirilmifltir. lik düzenlemeler gündeme gelmifltir. Madenlerin ifllen-
1656’da Limni ve Bozcaada al›nm›fl, 1669’da Girit fethe- meden ihrac›n›n yasaklanmas›, lüks tüketimden kaç›n›l-
dilerek deniz sahas›nda da baflar›lar›n devam etti¤i gö- mas›, illerdeki valiler ve di¤er bürokratlar›n görev süre-
rülmüfltür. 1663’te Uyvar fethedilerek bat›da bugünkü lerinin belirlenmesi, rüflvet ve adam kay›rman›n önlen-
Slovakya s›n›r›na ulafl›labilmifltir. Ancak bu baflar›lar›n mesi, toprak sisteminin ›slah edilmesi gibi temel sorun-
Köprülü Mehmet Pafla, Köprülü Faz›l Ahmet Pafla gibi lara çareler üretilmeye çal›fl›ld›.
kuvvetli devlet adamlar›n›n yönetiminde gerçeklefltiril- Her iki padiflah döneminde devletin askerî ve idari za-
di¤ine dikkat edilmelidir. Bu baflar›lara karfl›n ordunun aflar›n›n önlenmesine yönelik çabalar ortakt›r. Orduda
vurucu güç olma özelli¤ini önemli ölçüde kaybetti¤i yenileflme hareketlerinde yeni birimler kurulmufl, haya-
görülmektedir. Bu seferlerin uzun sürmesine paralel tiyetini devam ettirebilmesi için hazine oluflturulmufltur.
olarak devlet hazinesinin de kaynaklar›n› da son dere- III. Selim dönemindeki Nizam-› Cedit ordusuna paralel
ce zay›flatm›fl oldu¤unun alt› çizilmelidir. olarak II. Mahmud Sekban-› Ceditleri oluflturmufltur.
XVI. yüzy›l›n sonlar›ndaki Haçova Savafl›’nda yeniçeri- Toprak sisteminin ›slah› kadar bilim ve kültür sahas›n-
lerin savafl sahas›n› terk etmelerinin floku ile olaya ba- da da dünyadaki geliflmeleri takip etme ihtiyac› hisse-
karak mevcut nizama çeki düzen vermek ihtiyac›n› dil- dilerek tercüme hareketlerine giriflilmifltir. Avrupa’ya
lendirmeye bafllayan Osmanl› ayd›nlar› durumu yozlafl- ö¤renci ve bürokratlar göndererek iki yönlü bir fayda
ma ve bozulma olarak teflhis etmifllerdir. devlet idare- elde edilmeye çal›fl›lm›flt›r. Mevcut beklentileri karfl›la-
sinde köklü uygulamalar›n terk edilmesinin yan› s›ra yamayan yap›lar› rahats›z etmeden yeni birimler olufl-
askerî teknolojide geri kalm›fll›¤a dikkat çekilmifltir. Or- turarak eskiyi bunlarla dönüfltürmek beklentisi ise ma-
du mensuplar›n›n do¤rudan yararland›¤› toprak siste- alesef her iki deneyimde de eski müesseselerin isyan›
minin bozulmas›, bürokratlar›n günlük ç›karlar›n› gö- sonras›nda yar›m kalm›flt›r. II. Mahmut döneminde
zetmeleri, rüflvetin artmas›, ifllerde kaliteyi gözetmekten merkezî idare teflkilat›nda gerçeklefltirilen reformlar et-
vazgeçilmesinin yan› s›ra temel e¤itim kurumlar› olan kili ve uzun ömürlü olacakt›r. devletin farkl› sahalarda-
medreselerdeki bozulma gibi temel aksakl›klara dikkat ki ifllerini görmek için meclisler aç›lmas›, Avrupa’ya
çekmifllerdir. Gerçekten de asr›n bafl›nda bat› dünyas›n- daha çok say›da ö¤renci gönderilmesi,k›l›k k›yafette
da görülmeye bafllayan co¤rafi keflifler ve bunlar›n ilgi- düzenlemeler yap›lmas› gibi ileri hamlelerin ise ancak
li ülkelere mali getirisi, bilim ve sanat alan›ndaki köklü Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›ndan sonra yap›labildi¤i
anlay›fl de¤iflikliklerine mukabil Osmanl› Devleti’nin unutulmamal›d›r.
bilhassa Fatih döneminden sonra içine girdi¤i “elde edi- Frans›z ihtilali’nin sonuçlar›ndan olan milliyetçilik fikri-
len baflar›lar›, ç›k›lan zirveyi muhafaza etmek” düflün- nin çok dil, din ve uluslu Osmanl› Devleti’ndeki etkileri
cesinden kaynaklanan dura¤anl›k bir as›rl›k süre so- XIX. asr›n geliflmelerini anlamak aç›s›ndan önemlidir.
nunda ülkenin ekonomik, idari ve askerî buhran içine Küçük Kaynarca Anlaflmas› ile resmî hüviyet kazanan
düflmesine yol açm›flt›r. din kardeflli¤i vesilesiyle d›fl müdahalelere bu aflamada
Bu dönemde giriflilen ›slahat çabalar›na mukabil devlet milliyet ba¤› da kat›lm›flt›r. ‹ngiltere, Fransa ve Rusya
yönetiminin topyekûn bir de¤iflime inanarak sonuna baflta olmak üzere fiark meselesinde ç›kar sa¤lamak is-
kadar gitme noktas›na gelmediklerinin alt› çizilmelidir. teyen her devlet bu hususlar› tahrik etmekten geri dur-
Lale çiçe¤i ve so¤an› etraf›nda flekillenen zevk ü sefa mam›flt›r. Rusya’n›n destekledi¤i S›rplar 1813’te girifltik-
tart›flmalar›na mukabil bu dönemde Avrupa devletleri- leri isyanlar sonucu 1830’da özerk hâle gelmifllerdir. Rus-
nin üstünlü¤ünün nedenlerini araflt›rmak ihtiyac›n› his- lar›n yan› s›ra ‹ngilizlerin ve Frans›zlar›n da destekledi¤i
setmifllerdir. Kültür, sanat, sanayi, tar›m ve ordu konu- Yunanlar ise 1820-1830 döneminde ayr› bir devlet ola-
sunda incelemeler yaparak Osmanl› bünyesinde uygu- rak ortaya ç›kmay› baflarm›fllard›r. Bu ayr›l›klar Osmanl›
lanabilecek aç›l›mlar›n pefline düflülmüfltür. Dokuma Devleti’ni siyaseten ve mali aç›dan zay›flat›l›rken Rusya
sanayinde Avrupa’ya ba¤›ml›l›¤› azaltmak için yeni ima- Akdeniz’e kolayca aç›lmak, ‹ngiltere ise hâkimiyetini
lathaneler aç›ld›¤› gibi yerli mallar›n›n kullan›m› teflvik devam ettirerek Hindistan sömürgesinin ulafl›m emniye-
edilmifltir. Bilim ve kültür alan›nda tercüme heyetleri tini sa¤lamak hedefini takip ediyordu. 1868’de Süveyfl
kurularak yabanc› eserlerin tercümeleri bas›lm›fl, Sara- Kanal›’n›n aç›lmas› ‹ngiltere için Osmanl› Devleti’nin ha-
y›n matbaa ve tercüme olay›na deste¤i artt›r›lm›flt›r. yati önemini ortadan kald›rm›flt›r. Bir flekilde Osmanl›
Nizam-› Cedit dönemi uygulamalar› da Padiflah III. Se- Devleti’nin Rusya veya bir baflka devletin kontrolü alt›-
lim’in problemli konularda devletin önemli bürokratla- na girmemesine çal›flan ‹ngiltere 1877-1878 Savafl›’ndan
r›ndan ald›¤› inceleme raporlar› çerçevesinde flekillen- itibaren devletin y›k›lmas›na yönelik politikalar› do¤ru-
mifltir. ‹dari, mali, askerî ve sosyal problemlerin sebep dan gelifltirmek ve uygulamak noktas›na gelmifltir.
Kendimizi S›nayal›m
1. Osmanl› Devletinin 16. yüzy›l›n sonundaki durumu- 6. III. Selim Döneminde kurulan ordunun ad› hangisidir?
nu afla¤›dakilerden hangisi karfl›lar? a. T›marl› Sipahi
a. Zirve b. Kap›kulu Ocaklar›
b. Buhran c. Nizam-› Cedid
c. Duraklama d. Yeniçeri Oca¤›
d. Baflar›l› e. Sekban-› Cedid
e. Gerileme
7. Osmanl› Devleti’nin daimi elçilikleri hangi padiflah
2. K›br›s’›n Osmanl› Devletince fethi hangi padiflah dö- zaman›nda kuruldu?
neminde gerçekleflmifltir? a. III. Selim
a. IV. Murat b. II. Mahmut
b. IV Mehmet c. II. Ahmet
c. III. Murat d. Abdülmecid
d. II. Ahmet e. I. Abdülhamid
e. II. Selim
8. Balkanlarda Osmanl› Devletine karfl› ilk milliyetçi is-
3. Osmanl› Devleti en parlak zaman›n› hangi padiflah yan› hangi ulus yapm›flt›r?
döneminde yaflam›flt›r? a. Yunanl›lar
a. Yavuz Sultan Selim b. Bulgarlar
b. II. Beyaz›t c. Rumlar
c. III. Murat d. S›rplar
d. Orhan Gazi e. Macarlar
e. Kanuni Sultan Süleyman
9. ‹ngiltere’ye büyük ayr›cal›klar tan›yan Osmanl›-‹ngi-
4. Lale Devri hangi y›llar aras›ndad›r? liz ticaret antlaflmas› hangi tarihte imzalanm›flt›r?
a. 1730-1756 a. 1939
b. 1718-1730 b. 1827
c. 1766-1774 c. 1731
d. 1708-1721 d. 1536
e. 1830-1856 e. 1838
5. Osmanl› Devletinde ilk Müslüman matbaas›n› kim 10. Afla¤›dakilerden hangisi II. Mahmut Döneminde aç›-
kurmufltur? lan okullardan de¤ildir?
a. Agah Efendi a. Mekteb-i Ulum-› Edebi
b. Damat ‹brahim Pafla b. Mekteb-i Maarif-i Adliye
c. ‹brahim Müteferrika c. Mühendishane-i Bahri Hümayun
d. fiinasi d. Mekteb-i Ulum-› Harbiye
e. Abdullah Efendi e. T›bbiye
Okuma Parças›
OSMANLI ‹MPARATORLU⁄UNUN GER‹LEMES‹ yapt›lar. 1578 ve 1590 aras›nda ‹ran savafllar›nda Osman-
Kanuni Sultan Süleyman, bütün dünyay› kapsayan gü- l›lar, Kafkaslardan Nihavend’e dek ‹ran’›n bütün bat› eya-
cünü, Bender kalesinde 1538 tarihli bir yaz›tta flöyle di- letlerini ilhak ettiler. 1588’de Osmanl›lar›n Orta Asyal›
le getirmifltir: müttefiki Özbek Han› Abdullah Horasan’› istila etti. Bu
Ben, Tanr›’n›n kulu, bu dünyan›n sultan›y›m. Tan- savafl s›ras›nda Bat› ‹ran’da ordugah›n› Derbend’de ku-
r›’n›n inayetiyle ümmet-i Muhammed’in bafl›nday›m. ran Osmanl› komutan› Osman Pafla, kuzey stepleri yo-
Ad›na Mekke ve Medine’de hutbe okunan Süleyman’›m luyla K›r›m’dan askerî yard›m alm›fl, Hazar Denizi’nde de
ben. ben Ba¤dat’ta flah, Bizans diyarlar›nda kayser, bir deniz gücü oluflturma girifliminde bulunmufltur. Fakat
M›s›r’da sultan›m. donanmalar›n› Akdeniz, Ma¤rip ve ‹ran’a K›r›m’dan gönderilen takviyelere Ruslar›n Kuzey
Hind’e yollayan sultan›m. Macar taht ve tac›n› alan ve Kafkaslar’da sald›r›s› ve Rus-‹ran diplomatik iliflkilerinin
onlar› bir kuluna ba¤›fllayan sultan benim. Voyvoda yinelenmesi Osmanl›lar› endiflelendirmifltir.
Petru baflkald›rd›, ancak at›m›n ayaklar› onu toz eyle- Osmanl›lar, Habsburglar›n elinde kalan küçük bir Ma-
di; Bo¤dan’› da fethettim. car topra¤›n› hep sultana ait olarak görmüfllerdi; 1590
Ancak Süleyman’›n son y›llar›nda uluslararas› koflullar Os- ‹ran bar›fl›ndan sonra bu sorunu çözmeye karar verdi-
manl›lar için elveriflsiz hâle geldi ve Süleyman’›n dünya ler. S›n›r olaylar› iki imparatorlu¤u 1593’de savafla sü-
hakimiyeti giriflimi belirleyici ilk baflar›s›zl›klarla tan›flt›. rükledi. fiafl›rt›c› olaylarla dolu ve uzun süren bu savafl,
1559’da Cateau-Cambresis Bar›fl›, Avrupa’ya ‹spanyol dünya koflullar›n›n ne denli Osmanl›lara karfl› geliflmifl
üstünlü¤ünü getirmifl, Fransa iç savafla girmifl oldu¤un- oldu¤unu gösterdi. Papa, Avusturyal›lar için do¤uda
dan bu krall›k Avrupa politikas›nda Osmanl›lar›n bafll›- güçlü müttefikler buldu. Bo¤dan, Eflak ve haraçgüzar
ca müttefiki olmaktan ç›km›flt›. 1565’de Malta baflar›s›z- Erdel Voyvodas› Osmanl›lara karfl› isyan ederek Avus-
l›¤› ve 1566’da Süleyman’›n son Macaristan seferi, Os- turya yan›nda savaflt›lar. Öte yandan kara ve denizden
manl›lar›n Orta Avrupa ve Akdeniz’de ilerlemelerinde genifl bir cephe boyunca Dinyeper Kazaklar› da sald›r›-
bir duraklaman›n bafllang›c›n› simgeler. yordu. Osmanl›lar büyük çaba gösterdiler. ve sultan II-
1570-1571’de K›br›s’›n fethi Osmanl›lar›n son büyük I.Mehmed’in kiflisel komutas›ndaki ordular›, 23-25 Ekim
askerî baflar›s›d›r. Bu çok iyi tahkim edilmifl adan›n al›n- 1596’da Haçova’da büyük bir zafer kazand›. Fakat bu-
mas›; Akdeniz’deki en güçlü Hristiyan donanmas›n›n nun hiç bir kal›c› sonucu olmad›. ‹mparatorun güçleri
iletiflim hatlar›n›n kesilmesini, adaya büyük bir ordu- sald›r›y› sürdürerek gelip Budin’i kuflatt›.
nun götürülüp orada bak›m›n›n sa¤lanmas›n› gerektiri- ‹ran flah› büyük Abbas, 1599’da Avrupa’ya elçiler gön-
yordu. Kara ordusu ve donanman›n iflbirli¤i ile kazan›- dererek Osmanl›lara karfl› ekonomik ve askerî görüfl-
lan bu zafer, Osmanl› silahlar›n›n en büyük baflar›s›yd›; meler bafllatt›. ‹mparator, elçi heyetini Viyana’da çok s›-
fakat sefer s›ras›nda bir Hristiyan ittifak›n›n oluflmas› da cak karfl›lad›. Onlara, do¤uda Rus ve Gürcülerle Os-
Osmanl›lar›n büyük korkular›n›n gerçekleflmesiydi. manl› karfl›t› bir ittifak kurmak istedi¤ini ve Avrupa’n›n
Don Juan komutas›ndaki güçlü müttefik donanmas›, Hristiyan krallar›n› kutsal bir haçl› ordusunda birlefltir-
Osmanl› donanmas›n› 7 Ekim 1571’de Akdeniz’de o za- meye çal›flt›¤›n› bildirdi. fiah Osmanl›lara öykünerek or-
mana dek yap›lm›fl en büyük deniz savafl›nda yenilgiye dusuna ateflli silahlarla donat›l› yeni kul birlikleri katt›.
u¤ratt›. Savafla 438 tekne kat›lm›fl, Osmanl›lar iki yüz 1603’te hücuma geçti. Osmanl›lar, imparatorlu¤u iç ka-
otuz gemiden iki yüzünü kaybetmifl, iki yan›n toplam r›fl›kl›klar›n sarst›¤› bir zamanda, do¤u ve bat› cephele-
kay›plar› da elli dokuz bine varm›flt›. Bütün Avrupa bu rinde ayn› anda savaflmak zorunda idiler. fiah Abbas,
büyük zaferi Türk tehlikesinin sonu olarak kutlad›. Üç Osmanl› birliklerini Azerbaycan ve Kafkaslardan Ana-
y›ll›k bir ittifakla ba¤l› olan ‹spanya, Venedik ve Papa- dolu içlerine sürdü. Osmanl› hükûmeti bu durumda
l›k ‹stanbul’a do¤rudan do¤ruya bir sald›r› bile düflünür Habsburglarla bar›fl yapabildi¤i için kendini talihli say›-
oldular. Fakat 1572’de K›br›s’a do¤ru yola ç›kt›klar›nda yor ve 1606 Zsitvatorok Antlaflmas›yla Habsburglar›n
bir mevsimde infla edilmifl bir Osmanl› donanmas› ile elinde olan Macar topraklar› üzerindeki bütün haklar›n-
karfl›laflt›lar. K›fl boyunca bütün Osmanl› tersaneleri, dan vazgeçiyordu. Habsburglar y›ll›k otuz bin dukal›k
‹nebaht›’da yitirilen gemileri yeniden yerlerine koymak harac› art›k ödemeyecekti. Savafl Osmanl›lara kendi
için dur durak bilmeden çal›flm›flt›. Bunu gören Vene- askerî zay›fl›klar›n› göstermifl ve 1595’den sonra bir kaç
dik, 7 Mart 1573’te Osmanl›larla bar›fl yaparak K›br›s kez bar›fl istemek zorunda b›rakm›flt›r.
üzerindeki bütün haklar›ndan vazgeçti ve büyük bir sa-
vafl tazminat› ödedi. Kaynak: Halil ‹nalc›k, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Kla-
1578-1606 aras›nda Osmanl›lar Do¤u’da ‹ranl›larla, Ba- sik Ça¤ (1300-1600) (Çeviren Ruflen Sezer), YKY ya-
t›’da Orta Avrupa’da Habsburglarla bir dizi tüketici savafl y›nlar›, ‹stanbul 2003, s. 46-48.
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Durak- S›ra Sizde 1
lama Devrine Genel Bir Bak›fl” konusunu yeni- Osmanl› Devleti’nde XVIII. as›rdan itibaren hemen her
den gözden geçiriniz. döneminde idari, mali, askerî ve kültürel alanlarda ye-
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Durak- nilikler yap›lmaya çal›fl›ld›¤› görülmektedir. Ancak bun-
lama Devrine Genel Bir Bak›fl” konusunu yeni- lar›n kal›c› olmam›fl, devleti ve toplumu dönüfltüreme-
den gözden geçiriniz mifltir. Çünkü devlet hayatiyetini devam ettirebilmek
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Durak- için yüzünü Avrupa’ya dönmüfl ancak gerek idari yap›
lama Devrine Genel Bir Bak›fl” konusunu yeni- gerekse toplumsal yap› bunu bir bütün hâlinde kabul-
den gözden geçiriniz lenmemifltir. Dolay›s›yla giriflilen yenilikler kiflilere ba¤-
4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinde Buh- l› olmufl, giriflimleri yapan kiflilerin görevden ayr›lmas›
ran, Yenileflme ve Ekonomik Ba¤›ml›l›k Süreci” ile ortadan kalkm›flt›r. Bununla birlikte devletin eski ve
konusunu yeniden gözden geçiriniz ifllevini yitirmifl müesseseleri ve kadrolar› muhafaza edi-
5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinde Buh- lerek onlar›n yan›nda yeni usul ve esaslara göre yeni
ran, Yenileflme ve Ekonomik Ba¤›ml›l›k Süreci” müesseseler kurulmak istenmifltir. Ancak geleneksel
konusunu yeniden gözden geçiriniz toplum yap›s›na sahip toplum farkl›laflma ve yenilefl-
6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Osmanl› Yenileflmesinde meyi kendini ve de¤erlerini inkâr olarak alg›lam›fl ve
Dönüm Noktas› III. Selim ve Nizam-› Cedid” ko- sert tepki göstermifltir.
nusunu yeniden gözden geçiriniz
7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Osmanl› Yenileflmesinde S›ra Sizde 2
Dönüm Noktas› III. Selim ve Nizam-› Cedid” ko- Devletin yenileflmesi için her alanda düzenlemeler ya-
nusunu yeniden gözden geçiriniz pan III. Selim isyanc›lar› bast›rmak için say›lar› 20.000’i
8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “ II. Mahmud Dönemi Gelifl- geçen modern Nizam-› Cedit birliklerini kullanmam›fl-
meleri ve Yenilikleri” konusunu yeniden göz- t›r. ‹syanc›lar ve onlar› destekleyenler dinî motifleri kul-
den geçiriniz lanarak toplumsal muhalefeti yanlar›na almay› baflar-
9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Mahmud Dönemi Gelifl- m›fllard›r. Dolay›s›yla yap›lan yenilikleri Frenkleflmek,
meleri ve Yenilikleri” konusunu yeniden göz- dinden ç›kmak olarak propaganda ederek kötülemek
den geçiriniz toplumsal seviyede yank› bulabilmektedir. Bunun ka-
10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Mahmud Dönemi Gelifl- dar önemli bir sebep ise Osmanl› padiflahlar›n›n ordu-
meleri ve Yenilikleri” konusunu yeniden göz- nun bir k›sm›n› di¤erine karfl› savafla zorlamak fleklin-
den geçiriniz. deki uygulamalara s›cak bakmamas›d›r. Kardefli karde-
fle k›rd›rmak, kardefl kavgas› ç›karmak olarak görülen
bu durumdan olabildi¤ince kaç›n›lm›flt›r. Epey zaman
sonra 31 Mart Olay›’nda da II. Abdülhamid kendi kon-
trolündeki birlikleri ayn› gerekçelerle Hareket Ordu-
su’na karfl› sevk etmeyecektir.
Seçilmifl Bibliyografya
S›ra Sizde 3 Aky›ld›z, Ali, Osmanl› Bürokrasisi ve Modernleflme,
1838 Balta Liman› Ticaret anlaflmas› ile ‹ngiltere’ye veri- ‹stanbul 2004.
len ekonomik ayr›cal›klar devletin kendi vatandafllar› Berkes. Niyazi, Türkiye’de Ça¤dafllaflma, ‹stanbul,
olan tüccarlara tan›mad›¤› bir imtiyazd›. Ülke içinde uy- 1978.
gulanan vergi rejimi dolay›s›yla yerli sanayi istenilen se- Beydilli, Kemal, Türk Bilim ve Matbaac›l›k Tarihin-
viyeye bir türlü gelemez iken ‹ngiltere ile bafllay›p siya- de Mühendishane, ‹stanbul 1994.
si deste¤e ihtiyaç ortaya ç›kt›¤›nda di¤er yabanc› devlet- Beydilli, Kemal, “Küçük Kaynarcadan Tanzimat’a Isla-
lere de verilen bu hak devletin ekonomik ve s›na- hat Düflünceleri” ‹lmi Araflt›rmalar Dergisi, Say› 8,
i yap›s›n›n güdük kalmas›na yol açm›flt›r. Unutulmama- (1999) s.25-64.
s› gereken nokta bu ayr›cal›klar›n devletin merkezî siya- Beydilli, Kemal, 1790 Osmanl›-Prusya ‹ttifak› (Mey-
seten ve askerî aç›dan tehdit alt›nda iken verilmifl olma- dana Gelifli-Tahlili-Tatbiki), ‹stanbul 1984.
s›d›r. Devlet isyan eden bir valisini cezaland›ramayacak Finkel, Caroline, Rüyadan ‹mparatorlu¤a Osmanl›,
kadar çaresiz bir hâldedir. Hanedan kendini kurtarmak ‹stanbul 2004.
ad›na devletin en büyük rakiplerinin yard›m›na muhtaç Hatipo¤lu, Murat, Yunanistan’daki Geliflmeler Ifl›-
olmufltur. Bir nevi “denize düflen y›lana sar›l›r” pozisyo- ¤›nda Türk-Yunan ‹liflkilerinin 101 Y›l› (1821-
nu söz konusudur. Ülke içindeki sanayi k›p›rdanmalar›- 1922), Ankara 1988.
n› bitiren bu anlaflmadan 15 y›l sonra devlet d›fl devlet- ‹hsano¤lu, Ekmeleddin, (Editör): Osmanl› Devleti Ta-
lerden borçlanmaya bafllayacakt›r. Bu süreç yirmi y›l rihi, C.I, ‹stanbul 1999.
içinde devleti borç faizlerini ödeyemeyecek duruma dü- ‹nalc›k, Halil, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤
flürmüfl ve 1881’de Duyun-› Umumiye idaresinin kurul- (1300-1600) (Çeviren:Ruflen Sezer), Yap› Kredi Ya-
mas› ile de ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› kaybettirmifltir. Yer- y›nlar› ‹stanbul 2003.
li sanayinin geliflmemesi, sanayici s›n›f›n oluflmamas›, Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-› Hümayunlar› -
Gümrük vergilerindeki dengesizlik dolay›s›yla bütçe Nizam› Cedit-, Ankara 1988.
aç›klar›n›n had safhaya ç›kt›¤› XX. yüzy›l bafllar›nda ka- Kreiser Klaus - Neumann Christoph H., Küçük Türki-
ç›n›lmaz hâlde giriflilen savafllar y›k›l›fl› getirmifltir. ye Tarihi, ‹stanbul 2008.
Kunt, Metin, “Siyasal Tarih (1600-1789)”, Türkiye Tari-
S›ra Sizde 4 hi III, (Yay›n Yönetmeni: Sina Akflin), ‹stanbul 1989.
1828’de askere 1829’da sivillere getirilen Fes giyme zo- Kuran, Ercüment, Avrupa’da Osmanl› ‹kamet Elçi-
runlulu¤u toplum tepkisi bak›m›ndan ‹nk›lap tarihi- liklerinin Kuruluflu ve ‹lk Elçilerin Siyasi Faali-
mizdeki flapka olay›n› hat›rlatmaktad›r. II. Mahmud bu yetleri (1793-1821), Ankara 1988. Tarih III, Dev-
ve benzeri k›l›k k›yafet düzenlemeleri dolay›s›yla “ga- let Matbaas›, ‹stanbul 1933.
vur padiflah” olarak suçlanm›flt›r. Devletin her alanda Sar›cao¤lu, Fikret, Kendi Kaleminden Bir Padiflah›n
ihtiyaç hissetti¤i yenileflmenin sosyal boyutunu olufltu- Portresi Sultan I. Abdülhamid, ‹stanbul 2001.
ran bu düzenlemeler bir bütünün olmazsa olmaz par- Sar›y›ld›z, Gülden, Hicaz Karantina Teflkilat› (1865-
ças› olarak görülmüfltür. Ancak toplumsal yap› bunu 1914), Ankara 1996.
dinî kimli¤e karfl› yap›lm›fl bir ihanet, bir sald›r› olarak Tanör, Bülent., Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri
elefltirmifltir. (1789-1980), ‹stanbul 2006.
Art›k yeni bir sistem, yeni bir anlay›fl ve yeniden yap›- Yalç›nkaya M. Alaaddin, “XVIII. Yüzy›l: Islahat, De¤i-
lanma idraki içinde eskiye dönüflün olamayaca¤›n› gös- flim ve Diplomasi Dönemi (1703-1789), Türkler,
termek amac›yla giriflilen ve simge vasf› belirgin bir uy- Cilt 13, Ankara 2002.
gulamad›r. Cumhuriyetin ilk y›llar›nda ayn› flekilde ülke
içine yeni bir dönem ve anlay›fl› ifade eden, ülke d›fl›na
ise art›k kendileriyle kavga etmek yerine benimsemek
karar›n› gösteren bir simge olarak nitelenen flapka giyi-
mi de toplumun baz› kesimlerince dinden ç›kmak ola-
rak elefltirilmifltir.
2
Amaçlar›m›z
N
Türk modernleflmesinin en önemli aflamalar›ndan biri olan Tanzimat Fer-
man› Dönemi’nin getirmeye çal›flt›¤› idari, siyasi ve sosyal yap›n›n esasla-
N
r›n› saptayabilecek,
Tanzimat Meclisleri ile halk›n her aflamada yönetime girmeye bafllamas› sü-
N
recinin dinamiklerini de¤erlendirebilecek,
‹lk defa K›r›m Savafl› s›ras›nda bafllayan d›fl borçlanman›n devleti nas›l eko-
N
nomik ba¤›ml›l›¤a ve y›k›ma götürdü¤ünü ay›rt edebilecek,
Anayasal› yönetim çabalar›n›n evrelerinin yan› s›ra devlet adamlar› ve ayd›n-
lar›n beklentilerini ay›rt edip, sonraki dönemler ile karfl›laflt›rma yapabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Vatandafl • Ekonomik Ba¤›ml›l›k
• Meclis • Halk›n Yönetime Kat›l›m›
• Meflrutiyet • Anayasa
‹çindekiler
• TÜRK‹YE’DE REFORM ARAYIfiLARI
(1839-1908)
• TANZ‹MAT FERMANI VE
Atatürk ‹lkeleri ve Türkiye’de GET‹RD‹KLER‹
Reform Aray›fllar›
‹nk›lap Tarihi-I (1839-1908) • ISLAHAT FERMANI
• EKONOM‹K KR‹Z VE SONUÇLARI
• ANAYASALI YÖNET‹M DENEMES‹:
I. MEfiRUT‹YET
Türkiye’de Reform
Aray›fllar› (1839-1908)
TÜRK‹YE’DE REFORM ARAYIfiLARI (1839-1908)

II. Mahmut taraf›ndan yap›lmak istenen söz konusu düzenlemelerin yetersiz kal-
mas›, gerek askerî, gerekse de siyasi ve mali konularda s›k›nt›lar›n devam etmesi,
daha ileri birtak›m ad›mlar›n at›lmas› zorunlulu¤unu getirmiflti. Dönemin d›fl flart-
lar› göz önünde bulunduruldu¤unda Osmanl› Devleti, varl›¤›n› devam ettirmek
için desteklerine ihtiyaç duydu¤u devletlere bu husustaki kararl›l›¤›n› ve kabiliye-
tini göstermek mecburiyetini derinden hissetmifltir. Gerçekten de 1828-1829 Os-
manl›-Rus Savafl› sonras› Yunanistan’›n kurulmas›, Mehmet Ali Pafla isyan› karfl›s›n-
da Osmanl› Devleti’nin içine düfltü¤ü çaresizlik ve Hünkar ‹skelesi Anlaflmas›’yla
Rusya’n›n Bo¤azlara inmesi, Osmanl› Devleti’ni Avrupa’n›n yard›m›na ihtiyaç du-
yar hâle getirmifl, bu deste¤i sa¤lamak için gerek ekonomik gerekse de siyasi alan-
da pek çok tavizler verilmesine sebep olmufltu. Balta Liman› Antlaflmas› ile verilen
ekonomik tavizi, 1840 ve 1841 y›llar›nda Londra’da M›s›r ve Bo¤azlar sorunu için
var›lan mutabakatlar izlemiflti. Karlofça Antlaflmas›’ndan bu yana yap›lan ›slahatlar
Osmanl› Devleti’ni içinde bulundu¤u durumdan kurtarmaya yetmemiflti. Bu durum
Osmanl› idarecilerini acil ve köklü bir ›slahat›n gereklili¤ine inand›rm›flt›. Tanzimat
Ferman› bu geliflmelerin bir sonucu olarak ilan edilmifltir.
TANZ‹MAT FERMANI VE Resim 2.1

GET‹RD‹KLER‹
Abdülmecid’in
II. Mahmut döneminde haz›rlan›p Sultan Ab- Topkap› Saray›
dülmecit döneminde ilan edilen Tanzimat Müzesi’nde
Ferman› ya da Gülhane Park›’nda okunma- bulunan tablosu.
s›ndan dolay› Gülhane Hatt-› Hümayunu, 3
Kas›m 1839 tarihi ile Osmanl›da yeni bir dev- ve Yap›tlar›yla
rin bafllang›c›n› temsil etmektedir. Osmanl› Osmanl›lar
Devleti art›k bütün tebaas›na “vatandafl” sta- Ansiklopedisi I,
YKY, istanbul
tüsü tan›makta, herkesi can, mal ve namus 1999.
noktas›nda devletin korumas› alt›na almakta-
d›r. Devlet’in kuruluflundan beri “fler’i flerife”
uyuldu¤u, bu nedenle Devlet’in kudretli, hal-
k›n refah içinde oldu¤u ifade edilerek baflla-
yan Ferman’da, Devlet’in geri kalmas›n›n se-
bebi olarak 150 y›ldan beri kanunlara uyul-
mamas› nedeniyle Devlet ve halk›n kuvvet ve refah›n› kaybetmesi, güçsüz ve fakir

düflmesi gösterilmektedir. Devletin ve ülkenin iyi idare edilmesi, eski gücüne ka-
vuflmas› için yeni kanunlar›n yap›lmas› gerekli ve önemlidir. Bu cümleden anlafl›-
laca¤› üzere ihtiyaç duyulan kanunlar›n esas›n› can, mal ve namusun korunmas› ile
vergilerin tayini ve askere al›nma ve süresi oluflturmaktad›r. Fermanda bütün bu
tedbirler al›nd›¤› takdirde verimli co¤rafyas› ve yetenekli halk› sayesinde Osmanl›
Devleti’nin “5-10 sene zarf›nda” eski kudretine kavuflabilece¤i beklentisi dile geti-
rilmifltir. Fermanla yap›lmak istenen, eskiyi “bütün bütün” ortadan kald›rmak ve
de¤ifltirmek oldu¤undan bu durumun ülke halk›na ilan›n›n yan› s›ra dost devletle-
rin bu usulün sonsuza kadar devam›na flahit tutulmalar› iste¤i yönetimin samimi-
yetine bir iflaret olarak de¤er kazanmaktad›r.
SIRA S‹ZDE Osmanl› yöneticilerinin

SIRA S‹ZDE uzun süren s›k›nt›lar› k›sa sürede aflmak ve bunun için yap›lacak
1 yeniliklerin samimiyeti için yabanc› devlet temsilcilerini flahit tutmak iste¤i nas›l bir sebe-
be dayanmaktad›r? Tart›fl›n›z.
Resim 2.2
S O R U çok
Tanzimat S O R U
büyük ümitlerle
ilan edilmiflti.
D‹KKAT D‹KKAT
Kaynak: Sultan
I.Abdülmecid ve
N N
SIRA S‹ZDEReflit
Mustafa SIRA S‹ZDE
Pafla’y› Tanzimat’›
ilana giderken
resmeden tablo.
21x98 cm. ‹BB
Kütüphane ve
Müzeler
KMüdürlü¤ü
‹ T A P arflivi K ‹ T A P
Fermanda padiflah, Tanzimat’›n amac›n›n eski dönemlerdeki anlay›fltan farkl›
olarak, yaln›z din ve devleti korumak de¤il, ülkeyi ve milleti de kalk›nd›rmak ol-
MAKALE du¤unu vurgulam›flt›r.
MAKALE Böylece halka devlet içinde merkezî bir yer verilmekte, mo-
dern bir devletin temel ilkesi, yani halk›n devlet için de¤il, devletin halk için var
oldu¤u düflüncesi getirilmekteydi. Ferman›n getirdi¤i yasal yönetim ve kurullara
dan›flma ilkeleri ileride hukuk devleti aray›fllar›na ve parlamentolu rejime yöneli-
flin habercileri olmalar› bak›m›ndan dikkat çekicidir. Tanzimat Ferman›’n›n yeni
idare tarz› bak›m›ndan en dikkate de¤er özelli¤i, yeni kanunlara ihtiyaç duyuldu-
¤unun ifade edilmesi ile meclisler eliyle karar alma ve idare etme tercihine sahip
olmas›d›r.
2. Ünite - Türkiye’de Reform Aray›fllar› (1839-1908) 29

S O R U S O R U
Tanzimat Ferman›’n›n yeni idare tarz› bak›m›ndan en dikkate de¤er özelli¤i,

D ‹ K K A T yeni kanun- D‹KKAT
lara ihtiyaç duyuldu¤unun ifade edilmesi ile meclisler eliyle karar alma ve idare etme ter-
cihine sahip olmas›d›r.
N N
Böylece Osmanl› Devleti kanunun haki- Resim 2.3

miyeti alt›nda bir siyasi yap› olmay› hedef- AMAÇLARIMIZ TanzimatAMAÇLARIMIZ
ledi¤ini göstermifltir. Bir di¤er deyiflle Padi- Dönemi’nin en
flah ve hükûmet kendi istekleri ile kendi etkili devlet adam›
gücünü s›n›rlamaktad›r. S›n›rlamay› sa¤la- K ‹ T A P Mustafa Reflid
K ‹ Pafla
T A P
yacak kanunlar›n geçerlili¤i Padiflah’a ba¤l› Kaynak: Yaflamlar›
ise de haz›rlanmas›nda halk›n temsilcileri- ve Yap›tlar›yla
nin yer almas› önemli bir aflama olarak halk TELEV‹ZYON Osmanl›larTELEV‹ZYON
Ansiklopedisi II,
hesab›na yaz›lacak mahiyettedir. Vatandafl- YKY, istanbul
lar›n yan› s›ra devlet adamlar› için de bir ta- 1999.
k›m güvenceler konmufltur ki normal va-
tandaflta da devlete dahil olma iste¤i uyan-
d›rm›flt›r. Padiflah’›n onay› ile tek tarafl› ola-
rak ilan edilen Ferman’›n mahkemelerde
MAKALE MAKALE
tescil edilip ruhuna ayk›r› uygulamalar›n ya-
saklanmas› ona bir çeflit Anayasa havas› ver-
mektedir. Gayrimüslim tebaan›n Tanzimat’›n getirmeye çal›flt›¤› haklara sahip ç›k-
ma bilincinin Müslümanlardan daha fazla oldu¤u Ferman’›n hükümleri uygulama-
ya kondu¤unda aç›kça ortaya ç›km›flt›r. Bilhassa taflrada toprak sahiplerinin pek
çok isteklerini Ferman’a dayanarak reddeden köylülerin eylemlerinin k›sa zaman
zarf›nda millî bir nitelik kazand›¤› ifade olunmaktad›r.
Buna mukabil görev yerlerinde kontrolsüzlü¤e ve keyfili¤e al›flm›fl idareciler
aras›nda ise Tanzimat Ferman› olumsuz karfl›land›. Maddi aç›dan getirilen s›n›rla-
ma ve düzenlemelerin rahats›z etti¤i çevreler ise hemen muhalefete bafllad›lar. Ge-
rekli kadro ve iyi niyetin olmay›fl› ilk tökezlemede yeniden eskiye dönmek iste-
yenlere müsait ortam sa¤lad›. Tanzimat’›n en önemli hedeflerinden biri olan mali
denge ve vergilerin konmas› ve toplanmas› hususunda vatandafl› ezmeyecek usul-
lerin gelifltirilmesi gerçeklefltirilemedi. Ancak mahallî düzeyde her birim için olufl-
turulan Meclisler halk›n yönetimi anlay›p tan›mas› ve benimsemesi yolunu açt›.
Tanzimat Dönemi Meclisleri

Tanzimat’la birlikte devletin merkezî örgütünün çeflitli alanlar›nda ayr› ayr› kurul-
lar oluflturulmufltur. Bu kurullar “meclis” ad›n› tafl›makla birlikte bunlar seçilmifl
kurullar de¤il, birer uzmanl›k komisyonlar›d›r. Bu kurullardan özellikle Meclis-i
Ali-i Tanzimat, Meclis-i Ahkâm-› Adliye ve fiura-y› Devlet halk›n yönetime kat›lma-
s› aç›s›ndan önemlidir.
Osmanl› Devleti’nin yeni kanun tasar›lar›n› haz›rlamak, önemli devlet memur-
lar›n› yarg›lamak gibi temel görevleri yerine getirmek amac›yla 1838 y›l›nda Mec-
lis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye kurulmufltur. Bu meclisin yasama ve yarg› gibi temel
görevleri üstlenmesi zamanla Meclis-i Vâlâ’n›n yükünün iyice artmas›na ve görev-
lerinin alt›ndan kalkamamas›na neden olmufltur. Sonuçta meclisin yasama ve yar-
g› görevlerinin birbirinden ayr›lmas›na karar verilerek, Meclis 1854 y›l›nda ikiye
ayr›ld›. Yarg› ifllerine bakmak üzere Meclis-i Ahkâm-› Adliye kurulurken, yasama
iflleri için de Meclis-i Ali-i Tanzimat ya da k›saca Meclis-i Tanzimat kuruldu. Mec-
lis-i Tanzimat, “halk› ilgilendiren konulardaki reformlar› saptamak” ve “devletteki

refah düzeyini yükseltmek” için çal›flacakt›. Meclis-i Tanzimat’›n kurulmas› ile Os-
manl› Devleti’nde ilk kez, yasama ile yürütme görevleri birbirinden ayr›lm›fl, yasa-
ma organ›na yürütme organ›n› denetleme ve kontrol etme gücü verilmifltir. Meclis-
i Tanzimat’a Âli ve Fuat Paflalar›n yan› s›ra Tanzimat Dönemi’nin tan›nm›fl, önem-
li devlet adamlar› üye olmufltur.
Meclis-i Tanzimat’›n görevi ile Meclis-i Ahkam-› Adliye’nin görevleri aras›nda
büyük bir fark yoktur. Meclis-i Ahkam-› Adliye kendisini sadece yarg› görevi ile s›-
n›rlamam›fl, yasama ifllevine de devam etmifltir. Padiflah Abdülaziz tahta ç›kt›ktan
k›sa bir süre sonra Temmuz 1861 tarihinde iki meclisi Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Ad-
liye ad› alt›nda yeniden birlefltirmifltir. Bu yeni düzenlemeyle Meclis-i Vâlâ-y› Ah-
kâm-› Adliye üç daireden oluflmufltur. Meclis-i Tanzimat’›n yasama görevi “Kanun
ve Nizamat Dairesi”ne devredilmifl, idari ifller için “Umur-› ‹dare-i Mülkiye Daire-
si”, yarg› için de “Muhakemat Dairesi” kurulmufltur. Sultan Abdülaziz, meflveret
usulünün ifadesi olmak üzere meydana getirilen bu yeni meclise sempati göster-
mifltir. Onu âdeta küçük bir yasama meclisi niteli¤inde görmüfl, onunla olan iliflki-
lerinde padiflahla parlamento aras›ndaki münasebetlerde uygulanan esaslar› hakim
k›lmaya çal›flm›flt›r.
SIRA S‹ZDE Meclis- i Vâlâ-y›

SIRA Ahkâm-›
S‹ZDE Adliye’nin üç daireden oluflarak yasama, yürütme ve yarg› mese-
2 lelerini görev olarak bölüflmeleri kuvvetler ayr›l›¤› prensibinin hayata geçti¤ini gösterir
mi? Tart›fl›n›z
Dan›fltay’›n bafllang›c› say›lan fiura-y› Devlet ise 1868 y›l›nda kurulmufltur. Mec-
S O R U lis-i Ahkâm-›S OAdliye’nin
R U birkaç ifli birlikte yürütmesinin zorlu¤u bu meclisin yeni-
den ikiye ayr›lmas›na sebep olmufl, 1868 tarihinde Meclis-i Ahkam-› Adliye; fiura-
y› Devlet ve Divan-› Ahkâm-› Adliye olmak üzere ikiye ayr›lm›flt›r. Divan-› Ahkâm-
D‹KKAT D‹KKAT
› Adliye yarg› görevini yapacak fiura-y› Devlet, genel yönetim meselelerini tart›fla-
cak ve kanunlar› haz›rlayacakt›. Görevlerinden baz›lar› flunlard›: Her türlü kanun
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDEincelemek ve haz›rlamak, kanun ve tüzük gere¤i görevli oldu-
ve tüzük tasar›lar›n›
¤u iflleri tetkik ve karara ba¤lamak, her türlü mesele hakk›nda istenildi¤inde görüfl
bildirmek, memurlar› yarg›lamak, devletle fertler aras›ndaki davalara bakmak. Sul-
tan Abdülaziz fiura-y› Devlet’in aç›l›fl›nda yapt›¤› konuflmada devletin vatandafla
hizmet etmekle yükümlü oldu¤unun alt›n› çizerek önemli bir anlay›fl de¤iflikli¤ine
K ‹ T A P iflaret etmiflti.
K ‹ T A P
fiura-y› Devlet içinde düzenli bir parlamenter iflleyifl kurulmufltu. Vilayetlerdeki
seçime dayal› genel meclislerden gelen delegeler, meclise getirdikleri sorunlar›n
TELEV‹ZYON tart›fl›lmas›na
T E L E kat›lacaklard›.
V‹ZYON Ancak meclisin as›l üyeleri seçim yoluyla gelmiyor,
padiflah taraf›ndan atan›yordu. Ayr›ca kanun yapma inisiyatifi olmay›p, sadece
sadrazam›n önerdi¤i konular› tart›flabilirdi. Bu nedenle fiura-y› Devlet, parlamento-
dan ziyade “embriyo” hâlinde bir parlamento diye nitelendirilebilir.
Halk›n Yönetime Kat›l›m›: Muhass›ll›k Meclisleri
Muhass›ll›k Meclisleri (1840 Tanzimat Dönemi’nin en önemli katk›lar›ndan biri halk›n seçimi ile oluflturulan
y›l›nda sancak
MAKALE M A K A L E seviyede yönetime kat›lma ifllevini gerçeklefltirmesi olmufltur.
meclislerin mahallî
merkezlerinde kurulan
Muhass›ll›k Meclislerinin Bunun ilk örne¤ini oluflturmaktad›r. 1840 y›l›nda sancak merkezlerinde kurulan
görevi, sancaktan al›nacak
vergilerin miktar›n› Muhass›ll›k Meclislerinin görevi, sancaktan al›nacak vergilerin miktar›n› saptamak
saptamak ve onlar›n düzenli ve onlar›n düzenli toplanmas›n› sa¤lamakt›. Bu meclislere muhass›l›n yan›nda yer
toplanmas›n› sa¤lamakt›.
alan memurlar›ndan baflka, sanca¤›n hâkimi, müftüsü, zabiti, ruhani reisleri ve san-
ca¤›n ileri gelenlerinden alt› kifli kat›lacakt›. Bu kifliler seçimle belirlenecekti. Se-
çimlere aday olmak için, bulundu¤u yöre halk›ndan olmak, reflit olmak, devlet ve
ülke ifllerinden anlamak gibi flartlar aran›yordu. Bu flartlar› tafl›yan herkes mahke-
meye müracaatla adayl›¤›n› bildirebilirdi. Seçmenler ise farkl› yorumlara sebep ola-
bilecek bir usulle, kazaya ba¤l› köylerden kura ile tespit edilen befler kifli ve kaza
merkezlerinde de yerleflim yerinin büyüklü¤üne göre “ak›ll›, söz anlar, emlak sa-
hipleri” s›fatlar›n› haiz 20-50 kifli olacakt›.
Görüldü¤ü gibi bu seçim sistemi, tüm halk›n kat›l›m›ndan uzakt›. Muhass›ll›k
Meclisi’ne seçilenler genellikle, yörenin ileri gelenleri ya da mülki amirin tayin et-
ti¤i kimselerdi. Seçim, memleketin önde gelen nüfuzlu kimselerinin meclise gir-
mesini sa¤lam›flt›r. Bununla beraber Osmanl› Devleti tarihinde ilk defa halk›n tem-
silcilerinin seçimle belirlenmifl olmas›, demokrasi yolunda önemli bir ad›md›r. Bu
ad›m, Sultan Abdülmecit’in 1845’te ilan etti¤i bir fermanla daha da ileriye gitmifl-
tir. Sultan Abdülmecit, Meclis-i Ali-i Tanzimat’a vilayetlerden ikifler temsilci davet
etmifltir. “Yar› mebuslar” diye adland›r›lan bu temsilcilerin Meclis-i Tanzimat’a gir-
meleri meflrutiyet yolunda çok önemli bir merhaledir. Seçim usulü, 1849 y›l›nda
kurulan Eyalet Meclisi’nde de uygulanm›fl, seçme ve seçilme haklar› yeni esaslara
ba¤lanm›flt›r. Bu meclislerde seçim, meclis ve müzakere usullerini tan›yan Osman-
l› toplumu Meflrutiyet Meclisi’nin oluflumu ve baflar›s›n›n zemininin sa¤lanmas›n›n
altyap›s›n› haz›rlam›flt›r. Burada mahallî idarelerin gelifltirilmesi ve halk›n yöneti-
me kademeli olarak kat›l›m›n›n sa¤lanmas›n›n Tanzimatç›lar›n demokratl›klar›n-
dan de¤il, devlet ifllerinin daha verimli halledilmesi için duyulan ihtiyaçtan kay-
nakland›¤›na ayr›ca dikkat çekilmifltir. Zira yönetim daha önceki dönemlerde ma-
hallî temsilcilerin kontrolüne verdi¤i birtak›m görevleri merkezîlefltirmekten geri
durmam›flt›r.
K›r›m Savafl› ve D›fl Borçlanma

Tanzimat Dönemi’nin bir ileri merhalesinde Islahat Ferman› yer almaktad›r. “Kut-
sal yerler sorunu” fleklinde bafllayan Rus isteklerinin reddi üzerine 1853 y›l›nda
savafla dönüflmüfltür. Bu savaflta Rus istekleri ile ç›karlar› çat›flan Avrupa devletle-
ri Osmanl› saf›nda yer alm›flt›r. 1853-1856 y›llar› aras›nda yaflanan K›r›m Savafl›
Osmanl› Devleti’nde birçok ilkin bafllang›c›n› da oluflturmaktad›r. ‹lk defa genifl
çapl› Avrupa ittifak›n› savaflta yan›na alan Osmanl› Devleti bunun bedelini bir ba-
k›ma ilk d›fl borçlanma ve Islahat Ferman›’n›n ilan› ile ödemek zorunda kalm›flt›r.
K›r›m Savafl› esnas›nda 1854 y›l›nda bafllayan d›fl borçlanman›n boyutlar› zaman-
la artarak devam etmifl, 1875 y›l›nda devletin bir manada mali aç›dan iflas›, 1881
y›l›nda da Duyun-› Umumiye ‹daresi’nin kurulmas› ile farkl› bir boyut kazanm›fl-
t›r. D›fl borçlar›n ödenmesinin Türkiye Cumhuriyeti Dönemi’nde 1954 y›l›na kadar
devam etti¤i düflünüldü¤ünde borçlanman›n etkilerinin ne kadar büyük oldu¤u
daha iyi anlafl›lmaktad›r.
Öte yandan savafl sonras› imzalanan Paris Antlaflmas›, Rusya’n›n güneye inme-
sini engelleyerek Osmanl› ülkesi üzerindeki emellerine k›sa süreli de olsa set çe-
kilmesi bak›m›ndan olumlu görülmekle birlikte, Karadeniz’in tarafs›zl›¤› maddesi-
nin galip olan Osmanl› Devleti’ne de uygulanmas› Avrupal› Devletlerin bu anlafl-
madan beklentilerini de göstermektedir. Osmanl› Devleti’nin bir Avrupa devleti
say›lmas› ve Avrupa hukukundan yararlanmas›, toprak bütünlü¤ünün Avrupal›
devletlerce garanti edilmesi anlaflman›n bir baflka olumlu yan› olarak kabul edile-
bilir. Di¤er taraftan bu durum Devlet’in topraklar›n› koruyamayacak kadar güç-
süzleflti¤inin de bir kan›t›d›r. Paris Antlaflmas›’nda Islahat Ferman› ilan›n›n yer al-
mas› da Bat›l› devletlerin Osmanl› Devleti’nin iç ifllerine kar›flmalar›na bir dayanak

teflkil etmifltir.
ISLAHAT FERMANI
Paris Antlaflmas› öncesi ilan edilen Islahat Ferman›, Tanzimat Ferman› ile bafllayan
yeni dönemin ileri bir merhalesinin bafllang›c›n› ifade etmektedir. Neredeyse tama-
men d›fl bask›lar sonucu ilan edilmifl olan Ferman ile Tanzimat Ferman›’nda tan›-
nan haklar›n bir hayli ilerisine gidilmifltir. Osmanl› toplumu bu fermanla neredey-
se Müslüman ve gayrimüslim olmak üzere iki farkl› toplum olarak tan›mlanm›flt›r.
Önceli¤in gayrimüslimlerde oldu¤u Islahat Ferman›, Müslüman olmayanlara aske-
rî ve sivil bütün okullara girme hakk›n› vermifl, devlet memurluklar›nda görev al-
malar›n›n önünü açm›flt›r. Ferman, Müslüman olmayan Osmanl› vatandafllar›na da
askerlik zorunlulu¤u getirmifl ancak “bedel” vermek kofluluyla askerlikten muaf
olabilme imkân›n› da tan›m›flt›r. Müslüman halka böyle bir hak tan›mayan Ferman,
Müslüman olmayan vatandafllar›n mülki memurluklarda görev almas›n›, küçük dü-
flürücü s›fatlar›n yasaklanmas›n› öngörmektedir. Yabanc› devlet vatandafllar›na Os-
manl› ülkesinde gayrimenkul alma hakk›n› da tan›yan Islahat Ferman›, iltizam usu-
lünün sona ermesi, maafllar›n düzgün ödenmesi gibi Tanzimat Ferman›’nda belir-
tilen baz› hükümleri de tekrarlamaktad›r.
Fermana Tepkiler
Islahat Ferman› Bat›’n›n zorlamas›yla ilan edilmifl, Paris Anlaflmas›’nda yer alarak
her ne kadar iç ifllerine kar›fl›lmayaca¤› belirtilmesine ra¤men, Osmanl› Devleti’nin
iç ifllerine kar›flmak için bir bahane teflkil etmifltir. Islahat Ferman›’na tepkiler ge-
cikmemifl, bu tepkiler 1858 y›l›nda Cidde’de yaflanan olaylarla fliddete dönüflmüfl-
tür. Cidde’de hac mevsiminde baz› tahrikler sonras› harekete geçen Müslümanlar
Hristiyan tüccarlara sald›rm›fl, kar›fl›kl›kta Frans›z ve ‹ngiliz konsoloslar› da hayat›-
n› kaybetmifltir. Bu olay üzerine ‹ngiliz ve Frans›z gemileri Cidde’ye asker ç›kart-
m›fl ve suçlu gördüklerini idam etmifltir. Benzer olaylar Lübnan ve Suriye’de de ya-
flanm›fl, bu olaylarda Frans›z müdahalesi güçlükle önlenmifltir. Sonuçta Lübnan,
bafl›nda Hristiyan bir yöneticinin bulundu¤u imtiyazl› bir sancak hâline getirilmifl-
tir. Rumeli’de de huzursuzluk bafl göstermifl, S›rbistan’da, Karada¤’da, Bosna’da
yer yer çat›flmalar yaflanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE Devletin Müslüman olan ve olmayan tebaas› aras›ndaki çat›flmalar›n sebebi sadece d›fl mü-
SIRA S‹ZDE
3 dahaleye tepki olarak de¤erlendirilebilir mi? Tart›fl›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M bir tepki de 1859 y›l› içinde ‹stanbul’da ortaya ç›km›flt›r. Ta-

Islahat Ferman›’na
rihe “Kuleli Vakas›” diye geçen olay›n bafllang›c›n› teflkil eden “Müdafaa-i fieriat”
S O R U cemiyeti, Sultan
S O R Abdülmecit’in
U tahtan indirilerek eski düzenin yeniden kurulmas›-
n› amaçlamaktayd›. Gurup üyeleri harekete geçemeden ihbar üzerine yakalanm›fl
ve yarg›lanmak için Kuleli Askerî Lisesi’ne götürülmüfltür. Yarg›lama sonucunda
D‹KKAT D‹KKAT
baz› üyeleri idam cezas›na çarpt›r›lm›flsa da Sultan Abdülmecit taraf›ndan cezalar›
ömür boyu hapse çevrilmifltir.
N N
Ferman›n Uygulanmas›
Bu olumsuz tepkilere ra¤men Islahat Ferman› ile istenen düzenlemeler zaman
içinde hayata geçirilmifltir. 1858 Arazi Kanunnamesi, 1871 ‹dare-i Umumiye-i Vila-
yet, 1878 Dersaadet ve Vilayet Belediye Kanunlar› bu düzenlemelerden baz›lar›d›r.
Arazi Kanunnamesi ile devlete ait topraklar›n %70’i özellefltirilmifl, 1867’de yap›lan
bir düzenleme ile yabanc›lara flehirlerde gayrimenkul edinme hakk› verilmifltir. Söz
konusu son düzenlemeler ise mahallî temsilde Müslüman-gayrimüslim eflitli¤ini fii-
len gerçeklefltirmifltir. Böylelikle devletin her sahadaki hâkimiyetinin halk lehine
k›s›tlanmaya baflland›¤›n› söylemek mümkün olabilmektedir.
Halk›n Yönetime Kat›lmas›nda Bir Baflka Ad›m: Vilayet

Meclisleri
Vergi toplamak amac›yla kurulan Muhass›ll›k Meclisleri’nden sonra halk› seçime
al›flt›rmak yolunda at›lan bir di¤er ad›m ise 1864 Vilayet Nizamnamesi’dir. Bu ni-
zamname, ülke idaresini vilayet, sancak, kaza ve köy idari birimlerine ay›rmakta,
her aflamadaki yöneticilerin görev ve sorumluluklar›n› ayr› ayr› aç›klamaktad›r. Ay-
r›ca belediye meclisi üyelerinin seçimle gelecekleri hükmünü getirmektedir.
Vilayet Meclisi üyeleri, tabii üyeler ile seçimle belirlenen dört kifliden oluflmak-
tayd›. Mülki amir ve memurlar ile ruhani reisler tabii üyelerdi. Seçimle belirlenen
dört üyenin ise ikisi Müslüman ikisi de gayrimüslimdi. Seçimle gelen üyelerin Müs-
lümanlar ve gayrimüslimler aras›nda eflit paylafl›lmas› Osmanl› devlet gelene¤inde
önemli bir geliflim ve de¤iflim demektir. Bu meclisler sayesinde SIRA S‹ZDE
gayrimüslimler de SIRA S‹ZDE
Müslümanlar kadar yörenin ifllerinde söz sahibi oluyorlard›. Muhass›ll›k Meclisleri
ve devam›nda Vilayet ‹dare Meclisleri Osmanl› Devleti’nin parlamenter
hayata ge-
çifline önemli katk›da bulunmufltur. ‹nsanlar› seçime ve meclise al›flt›rm›flt›r. Mutla-
k›yetle yönetilen bir ülkede bu tür uygulamalar, meflruti yönetime geçifl için iyi bir
S O R U S O R U
bafllang›ç olmufltur.
Vilayet Meclisi üyeleri, tabii üyeler ile seçimle belirlenen dört kiflidenD oluflmaktayd›.
‹KKAT Mül- D‹KKAT
ki amir ve memurlar ile ruhani reisler tabii üyelerdi. Seçimle belirlenen dört üyenin ise
ikisi Müslüman ikisi de gayrimüslimdi.
N N
1868 y›l›nda kurulan fiura-y› Devlet halk›n yönetime kat›l›m›nda katk› sa¤la-
yan di¤er bir meclistir. Padiflah›n ve hükûmetin kendileriniAMAÇLARIMIZ
k›s›tlamalar›na mu- AMAÇLARIMIZ
kabil bunu sadece yemin ile ve iyi niyetle garanti alt›na alan (fiiliyatta alama-
yan) Tanzimat’tan sonra fiura-y› Devlet’in kuruluflu ve Sultan Abdülaziz’in bura-
da yapt›¤› konuflma, devlet adamlar›n›n anlay›fllar›nda meydana K ‹ T gelen
A P de¤iflim K ‹ T A P
ve geliflimi göstermesi bak›m›ndan önemlidir. 11 May›s 1869 tarihli konuflmas›n-
da Padiflah Abdülaziz, hükûmetin vazifesini halk›n hukukunun korunmas› ve
halka kötü davranmama olarak göstermifltir. Her ne kadarT Euygulamada
LEV‹ZYON kal›c› TELEV‹ZYON
de¤iflimler getirememiflse de halk›n hukukunun temini ve istisnas›z her s›n›f
halktan oluflan bir meclis olarak vas›fland›rd›¤› fiura ile bir ölçüde “bir Meclis-i
Mebusan ve meflrutiyet idaresi için küçük bir tecrübe” gerçeklefltirdi¤ini söyle-
yebiliriz. Ancak fiura’n›n idare aleyhine verece¤i karar›n, Sadrazam’›n onay› ile
geçerli olmas›, üyelerinin Padiflah taraf›ndan atanmas› demokratik de¤erini
azaltmaktad›r.
MAKALE MAKALE
Bu y›llarda Basiret Gazetesi’nde hükûmet flekillerinin halk›n e¤itim seviyesine
göre belirlenece¤ine dair ilginç bir yaz› ç›km›flt›r. Halk›n cahiliyeti hâlinde kat›
mutlakiyet, biraz bilgililer varsa ›l›ml› mutlakiyet söz konusu olaca¤›n› belirten ga-
zete, “Ayd›nlardaki anlay›fl ve bilginin halka inmesi durumunda” Meflrutiyet idare-
sinin kurulaca¤›n› ifade etmifltir. Basiret Gazetesi “tüm halk›n bilgili ve cesur olma-
s› hâlinde cumhuriyetin kendili¤inden kurulaca¤›na” dikkat çekmektedir.
Tanzimat Devri Bat›l›laflma Uygulamalar›

1839 Tanzimat Ferman›’n›n ilan› ile bafllay›p 1876 Kanun-i Esasi’nin (Anayasa) ila-
n›na kadar devam eden süreçte Osmanl› ülkesinde kifli hak ve hürriyetlerinde ge-
liflme oldu¤u gibi, askerî, mali, e¤itim ve hukuk gibi pek çok alanda da Bat›l›lafl-
SIRA S‹ZDE ma çabalar›SIRA S‹ZDE
olmufltur.
Askerî alanda yap›lan düzenlemelerle askerlik süresi ve yafl› belirlenmeye çal›-
fl›lm›flt›r. 1843 y›l›nda ilan edilen bir yasayla askerlik yafl› 20, askerlik süresi de 5
y›l olarak belirlenmifltir. 5 y›ll›k süreyi doldurup terhis olanlar, 7 y›ll›k bir süre re-
dif askerî olarak yedek askerlikle yükümlü hâle getirilmifltir. 1845 y›l›nda ordu
S O R U S O birer
R U askerî lise, “idadi” aç›lm›flt›r.
merkezlerinde
D‹KKAT 1843 y›l›nda Dilan

‹ K K edilen
AT bir yasayla askerlik yafl› 20, askerlik süresi de 5 y›l olarak belir-
lenmifltir. 5 y›ll›k süreyi doldurup terhis olanlar, 7 y›ll›k bir süre redif askerî olarak ye-
dek askerlikle yükümlü hâle getirilmifltir. 1845 y›l›nda ordu merkezlerinde birer askerî
N N
lise, “idadi” aç›lm›flt›r.
AMAÇLARIMIZ Sultan AMAÇLARIMIZ

Abdülaziz Dönemi’nde donanma güçlendirilmifl, Dünyan›n say›l› do-
nanma güçlerinden biri hâline getirilmifltir. Bahriye Nezareti kurulmufl, askerî ya-
p› yenilenmifltir.
K ‹ T A P Osmanl›K Devleti’ndeki
‹ T A P Bat›l›laflma çabalar› as›l etkisini e¤itim alan›nda göster-
mifltir. Bat›l›lar gibi bir e¤itim sistemine ulafl›lmaya çal›fl›lm›fl ancak bunda istenilen
baflar› elde edilememifltir. II. Mahmut Dönemi’nden itibaren bafllayan ilkö¤retimin
TELEV‹ZYON zorunlulu¤uT E L Eilkesi
V ‹ Z Y Oülke
N çap›nda yayg›nlaflt›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. 1846 y›l›nda Mec-
lis-i Maarif-i Umumiye kurulmufl, Bahriye, Harbiye ve T›bbiye d›fl›ndaki okullar
buraya ba¤lanm›flt›r. 1848 y›l›nda ‹stanbul’da ö¤retmen yetifltirmek amac›yla ö¤ret-
men okulu “Darülmuallimin” aç›lm›flt›r. Ortaö¤retim seviyesinde olan Rüfltiyelerin
aç›lmas›na h›z verilmifl, 1858 y›l›nda ilk k›z rüfltiyesi aç›lm›flt›r. 1859 y›l›nda Mek-
teb-i Mülkiye kurulmufl, Frans›zca e¤itim veren Galatasaray Sultanisi 1868’de e¤iti-
me bafllam›flt›r. E¤itimde Fransa etkisi kendisini 1827 y›l›ndan itibaren göstermeye
MAKALE MAKALE
bafllam›fl, bu y›l içinde aç›lan T›bbiye’de e¤itim Frans›zca dilinde yap›lm›flt›. Bu
okulda Türkçe e¤itime ancak 1870’den sonra geçilebilecektir. Frans›z etkisi 1869
y›l›nda yay›nlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nde de görülmektedir. Bu ni-
zamname Frans›z e¤itim sistemini örnek alarak haz›rlanm›flt›r. Bu dönemde k›z ö¤-
retmen okulu Darülmuallimat da aç›lm›flt›r.
Mali alanda ise köklü bir ›slahata gidilmifltir. Tanzimat Ferman› gere¤ince ilti-
zam usulü kald›r›ld›. Tanzimat Ferman›’n›n mimar› Mustafa Reflit Pafla yeni vergi
sisteminin takipçisiydi. Ancak yeni kurulan Muhass›ll›k Meclisleri beklenen baflar›-
y› sa¤layamad›. Bunda eski devrin al›flkanl›klar› etkili oldu. 1841-1842 y›l›nda büt-
çe haz›rland›, 1847 y›l›nda ise ilk modern bütçeye geçildi. K›r›m Savafl› esnas›nda
Fransa ve ‹ngiltere’den borç para al›nmas› ile bafllayan d›fl borçlanma zamanla ar-
tarak devam etti. Devletin gelirleri harcamalara yetmedi¤i için Devlet, aç›¤›n› ka-
patmak amac›yla s›k s›k d›fl borçlanma yoluna gitti. Bu durum devletin mali iflas›-
na sebep oldu.
Tanzimat Ferman›’n›n ilan›ndan 7 ay sonra 1840 y›l›nda Ceza Kanunnamesi ya-
y›nland›. Bu kanun 1851’de Kanun-› Cedit’in yay›nlanmas›na kadar yürürlükte kal-
d›. Kanun-› Cedit, 1840 kanunnamesine göre daha genifl kapsaml› olup, bu kanun-
da sarhoflluk, k›z kaç›rma, sahtekârl›k gibi yeni suçlar tan›mlanm›flt›. Kanun-› Ce-
dit’te daha genifl fler’i hükümlere yer verilmifltir. Bu kanun da yeterli olmay›nca
1810 tarihli Frans›z Ceza Kanunu’nun neredeyse tamamen tercümesi olan yeni bir
kanun haz›rland›, 1851’de Ceza Kanunname-i Hümayunu olarak yürürlü¤e girdi. Bu

kanun gayrimüslim Osmanl› vatandafllar›n›n da yararlanabilmesi için Rumca, Erme-
nice ve Bulgarca’ya tercüme edildi. 1840 y›l›ndan itibaren ceza ve ticaret davalar›na
bakmak üzere laik ilkelere göre çal›flan karma Nizamiye Mahkemeleri kuruldu. Bu
mahkemelerde Müslümanlar›n yan› s›ra gayrimüslim hakimler de görev ald›.
Ticaret alan›nda karma “muhtelit” ticaret mahkemeleri kuruldu. 1807 tarihli
Frans›z Ticaret Kanunu 1849 y›l›nda tercüme edilerek 1850’de Kanunname-i Tica-
ret ad›yla kanunlaflt›. Bu kanunla anonim flirket, faiz ve kambiyo senedi gibi baz›
kavramlar Osmanl› hukukunda yer almaya bafllad›.
EKONOM‹K KR‹Z VE SONUÇLARI

K›r›m Savafl› esnas›nda bafllayan d›fl borçlanma zaman içinde artarak devam etmifl-
tir. Bir süre sonra Osmanl› Devleti borçlar›n› ödeyemez duruma gelmifl, borçlanma
yoluyla borç ödenmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu durum öyle bir hâl alm›flt›r ki bir süre son-
ra Devlet, borçlanma yoluyla da borcunu ödeyemez duruma düflmüfltür. Al›nan
borç paralar›n bir k›sm› deniz kuvvetlerinde oldu¤u gibi faydal› alanlarda harcan›r-
ken, büyük bir k›sm› ise devlet giderlerine, saray yap›m›na ve saray harcamalar›na
kullan›lm›flt›r. 1874 y›l›na gelindi¤inde Balkanlar’daki kar›fl›kl›k dolay›s›yla paraya
ihtiyaç duyulmufltur. Dönemin Sadrazam› Mahmut Nedim Pafla, bütçenin gelir ve
giderlerini hesap ettirmifltir. Bu durumda bütçe aç›¤› befl milyon alt›n› bulmaktad›r.
D›fl borç alman›n zor oldu¤u bu dönemde aç›¤› kapatmak amac›yla Mahmut Ne-
dim Pafla bir formül gelifltirmifltir. Buna göre y›lda ödenmekte olan on dört milyon
liral›k faiz yar›ya indirilecek, geriye kalan miktar›n befli bütçe aç›¤›nda ikisi ise or-
dunun ihtiyac›nda kullan›lacakt›r. Bu plan kabul edilerek 6 Ekim 1875 tarihinde bir
kararname ile alacakl›lara duyurulmufltur. Plana göre befl y›l süreyle var olan borç-
lar›n yar›s›n›n nakit olarak ödenece¤i geri kalan k›sm›n ise %15 faizli bir senet ile
ödenece¤i ilan edilmifltir. Mahmut Nedim Pafla’n›n bu karar› ço¤u orta hâlli mev-
duat sahipleri olan alacakl›lar aras›nda olumsuz etki yapm›fl, Avrupa kamuoyunun
Osmanl› Devleti’nin aleyhine dönmesine sebep olmufltur.
Macar mülteciler sorunu esnas›nda Osmanl› Devleti yan›nda yer alan Avrupa
kamuoyu, Avrupa devletlerinin bir bak›ma K›r›m Savafl›’nda Osmanl› Devleti’ni
yaln›z b›rakmamas›nda etkili olmufltu. Bu defa ise durum tam tersine dönmüfltür.
Nitekim Rusya bu durumdan yararlanacak ve tarihe “93 Harbi” (Rumi 1293) diye
geçen 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› bafllayacakt›r. Bu savafl sonras› ‹ngiltere, Os-
manl› Devleti’ne yönelik uygulad›¤› “devletin varl›¤›” politikas›ndan vazgeçerek
kendisi için önemli olan bölgelerin ele geçirilmesi politikas›na geçecektir. Netice-
de kendisi için hayati önem tafl›yan K›br›s ve M›s›r 93 Harbi sonras›nda ‹ngiltere
taraf›ndan Osmanl› topraklar›ndan kopart›lacakt›r. Osmanl› Devleti ise ‹ngilte-
re’nin politika de¤iflikli¤i karfl›s›nda yeni bir müttefik olarak Almanya’ya yaklafla-
cakt›r. Almanya’n›n Fransa ve Avusturya’y› ma¤lup ederek birli¤ini kurmas› ve
güçler dengesinde yerini almas› Osmanl› Devleti’nin Alman askerî gücünden ya-
rarlanmak amac›yla Alman askerî heyetlerini davet etmesinde etkili olmufltur. Ay-
r›ca Alman silahlar› da Osmanl› ordusunda yerini alm›fl, 1885 y›l›nda Goltz Pafla
Osmanl› ordusunu ›slah ifline giriflmifltir.
93 Harbi (1877-1878 Osmanl› - Rus Harbi)

Paris Anlaflmas› ile Karadeniz’e ç›kmas› engellenen Rusya, Avrupa’n›n içinde bu-
lundu¤u kar›fl›k durumdan yararlanarak 1871 tarihinde bu maddeyi tan›mad›¤›n›
ilan etmifltir. O esnada Avrupa’da güçler dengesi de¤iflmektedir. Zira Prusya Alman
birli¤ini kurma yolunda Avusturya ve Fransa ile girdi¤i savafllar› kazanm›fl, Fran-
sa’y› a¤›r bir yenilgiye u¤ratm›flt›r. ‹talya’da ise ‹talyan birli¤i kurma yolunda Piye-
monte oldukça ileri ad›mlar atm›flt›r. Rusya bu kar›fl›k durumdan istifade ile garan-
tör devletlere bir nota vererek Karadeniz’in tarafs›zl›¤›n› tan›mad›¤›n› bildirmifl,
h›zla silahlanmaya bafllam›flt›r. Garantör devletler içinde tek kalan ‹ngiltere Os-
manl›’n›n toprak bütünlü¤ünü garanti etmekle birlikte yaln›z kalman›n etkisiyle so-
runlar› bar›flç› yoldan çözme çabas›na girmifltir. Asl›nda 1815 Viyana Kongresi’nde
gündeme gelen “hasta adam” art›k yaflat›lacak m› yaflat›lmayacak m› sorusu ceva-
b›n› bulmak üzeredir. Bu sorunun cevab› 93 Harbi ile verilecektir.
Rusya, Osmanl› topra¤› olan Balkanlar’da ortaya ç›kan ayr›l›kç› hareketleri des-
teklemifl, K›r›m Savafl› sonras› uygulamaya koydu¤u Panslavizm politikas›na h›z
vermifltir. Bu politika gere¤i S›rbistan, Karada¤, Bulgaristan bölgelerinde isyanlar›
desteklemifl, Osmanl› yönetimi bunlar› bast›rmakta s›k›nt› yaflam›flt›r. Rusya’n›n
devreye girmesi ile Balkan sorunu iç sorun olmaktan ç›km›fl, ‹ngiltere’nin de yer
almas›yla d›fl sorun hâline gelmifltir. Sorunun bar›flç› yoldan çözümlenmesini iste-
yen daha do¤rusu ç›karlar› gere¤i Osmanl› Devleti’nin Rusya egemenli¤ine girme-
sini istemeyen ‹ngiltere, Almanya ve di¤er devletlerin deste¤ini alarak konunun bir
konferansta görüflülmesini sa¤lam›flt›r. 23 Aral›k 1876 tarihinde ‹stanbul’da Haliç
Tersanesi’nde toplanan “Tersane Konferans›” Balkan sorununu bar›flç› yoldan çöz-
meye çal›flm›flt›r. Asl›nda Konferans sonras› al›nan kararlara bak›ld›¤›nda sorunun
ne kadar bar›flç› yoldan çözümlendi¤i ya da çözümlenmek istendi¤i ortaya ç›k-
maktad›r. Karar gere¤i S›rbistan, Karada¤ ve Romanya’ya ba¤›ms›zl›k verilecek,
Bulgaristan özerk hâle gelecek, Osmanl› bu kararlar› kabul etmezse zorlamayla bu
kararlar hayata geçirilecektir.
Osmanl› Devleti’nin Tersane Konferans› kararlar›n› kabul etmemesi üzerine
bafllayan 93 Harbi, a¤›r bir yenilgiyle sonuçlanm›flt›r. Rusya, Balkan ve Kafkasya
üzerinden harekete geçmifl, Balkanlar’dan h›zla ilerleyerek ‹stanbul-Yeflilköy’e ka-
dar gelmifltir. Do¤u’da ise Erzurum Rus iflgaline u¤ram›fl, destanlaflan Nene Hatun
direnifli sayesinde bu flehir Rus iflgalinden kurtar›lm›flt›r. Bu durum karfl›s›nda ça-
resiz kalan Osmanl› Devleti, Rusya ile Ayastefanos (Yeflilköy) Antlaflmas›’n› imza-
lamak zorunda kalm›flt›r. Anlaflma gere¤ince S›rbistan, Karada¤, Romanya ve Bul-
garistan ba¤›ms›z olacak; Kars, Ardahan, Artvin ve Do¤u Beyaz›t Rus egemenli¤in-
de kalacakt›r. Ayr›ca Osmanl› Devleti a¤›r bir savafl tazminat› ödemek zorunda b›-
rak›lm›flt›r. Ayastefanos Antlaflmas› baflta ‹ngiltere olmak üzere Osmanl› Devle-
ti’nin Avrupa’daki topraklar› üzerinde ç›kar› olan devletleri harekete geçirmifl ve
Berlin’de yeni bir anlaflma imzalanmas› sa¤lanm›flt›r. Berlin Anlaflmas› öncesi dev-
reye giren ‹ngiltere’ye iyi bir anlaflma imzalanmas› karfl›l›¤› olarak K›br›s’a yerlefl-
mesi tavizi verilmifltir. ‹mzalanan Berlin Antlaflmas› ile Ayastefanos Antlaflmas› ra-
fa kald›r›lm›fl, Bulgaristan hariç, ba¤›ms›z devletlerle ilgili maddeleri aynen kalm›fl-
t›r. Bulgaristan, Osmanl›’ya ba¤l› bir prenslik hâline getirilmifl, Do¤u Rumeli ve
Makedonya Osmanl›’ya b›rak›lm›flt›r. Do¤u’da ise Do¤u Beyaz›t Osmanl›’ya veril-
mifl, Kars, Ardahan, Artvin ve Batum Rus iflgalinde kalm›flt›r. Ermeni sorununun ilk
defa gündeme geldi¤i geçerli anlaflma olan Berlin Anlaflmas› ile Osmanl› Devleti
savafl tazminat› olarak Ayastefanos’ta ödeyece¤inin iki kat› bir mebla¤› ödemek
zorunda b›rak›lm›flt›r.
Berlin Konferans› esnas›nda Osmanl› Devleti’nin mali durumu da gündeme gel-
mifl, Rusya’n›n savafl tazminat› iste¤ine karfl› ç›k›lm›flt›r. Rusya, Osmanl› maliyesi-
nin kötü yönetildi¤inden bahisle, Osmanl›’n›n borçlar›n› ödeyecek güçte oldu¤u,
yap›lacak düzenlemelerle gelirinin iki kat›na ç›kar›labilece¤ini belirtmifl, savafl taz-
minat›ndan vazgeçmemifltir. Neticede Rusya’n›n iste¤i kabul edilerek savafl tazmi-

nat› Ayastefanos’a göre iki kat›na ç›kart›larak 60 milyon lira olmufltur. 1908 y›l›nda
Osmanl› Devleti’nin büyük bir toprak parças› olan Bulgaristan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› ta-
n›ma karfl›l›¤›nda Rusya’ya verece¤i tazminat›n 5 milyon liras›ndan muaf tutulacak
olmas› tazminat›n büyüklü¤ü konusunda net bir fikir verebilir.
Duyun-› Umumiye ‹daresi’nin Kurulmas›

Rusya’ya ödenecek savafl tazminat› zaten ekonomik s›k›nt› içinde olan Osmanl›
maliyesini iyice bozmufl, borçlar›n›n faizlerini dahi ödeyemeyecek duruma getir-
mifltir. Bunun üzerine Osmanl› Devleti d›fl müdahaleye meydan vermemek için
alacakl›lar›n vekillerini görüflmeye ça¤›rm›flt›r. ‹stanbul’da yap›lan görüflmeler so-
nucunda alacakl›lar ile bir anlaflmaya var›lm›flt›r. Bu anlaflma 20 Aral›k 1881 tarih-
li (28 Muharrem 1299) bir kararname ile ilan edilmifltir. “Muharrem Kararnamesi”
ad› verilen bu anlaflma gere¤ince ‹stanbul’da “Duyun-› Umumiye ‹daresi” kurula-
cakt›r. Bu komisyonda alacakl›lar› temsilen birer ‹ngiliz, Frans›z, Alman, Avustur-
ya, ‹talyan ve Galata bankerlerinin temsilcisi yer alacak, Osmanl› temsilcisi ile bir-
likte 7 üyeden oluflacakt›r. Duyun-› Umumiye ‹daresi’nin gelir kaynaklar›, tuz, tü-
tün, ispirto, bal›k, ipek, pul ve damga, Bulgaristan vergisi, K›br›s vergisi, Do¤u Ru-
meli vergisi gibi geliri çok olan vergilerdir.
Bu flekilde Devletin mali gücünü elinden alan Duyun-› Umumiye, “devlet için-
de devlet” durumuna gelmifltir. Devlet vergi toplama yetkisinin bir k›sm›n› hem de
önemli gelir kaynaklar›n› alacaklar›na mukabil bu komisyonun insaf›na terk etmifl-
tir. Faiz oranlar›n› ayarlayan Duyun-› Umumiye ‹daresi kendi memurlar›n› atama
hakk›na da sahiptir. 1912 y›l›nda Osmanl› maliye memurlar›n›n say›s› alt› bin civa-
r›nda iken bu kurumun memur say›s› on bine yaklaflmaktayd›. Duyun-› Umumiye
memurlar› köylere kadar giderek alacakl›lar›n borçlar›na karfl›n vergileri toplamak-
ta ve bunlar› Osmanl› borçlar›na karfl›n tahsil etmekteydi.
Devlet olman›n temel hususiyetlerinden biri olarak kendi topraklar›nda

SIRA vatandafllar›ndan
vergileri toplayamayan bir devletin mali ba¤›ms›zl›¤›ndan söz edilebilir mi? Tart›fl›n›z. 4
Duyun-› Umumiye ‹daresi, Millî Mücadele Dönemi’nde deDvarl›¤›n›

Ü fi Ü N E L ‹ M
devam et- D Ü fi Ü N E L ‹ M
tirmifl ancak Ankara Hükûmeti egemen oldu¤u bölgelerde bu idarenin gelirlerine

el koymufltur. Tahvilleri hiç hükmüne inen alacakl›lar›n bu durumu
S O R ULozan Anlafl- S O R U
mas› ile çözüme kavuflmufl, Osmanl› borçlar› yeniden yap›land›r›larak 2/3’lük k›s-
m› Türkiye Cumhuriyeti’ne devredilmifltir.
D‹KKAT D‹KKAT
Yeni Osmanl› Düflüncesi ve I. Meflrutiyet
N N
SIRA S‹ZDE
Sened-i ‹ttifak ile bafllayan padiflah›n yetkilerini k›s›tlama anlay›fl› Tanzimat ve SIRA S‹ZDE
Islahat Fermanlar› ile devam etmifltir. Ancak bu süreç Sultan Abdülaziz döne-
minde Âli ve Fuat Paflalar›n ölümleri ile birlikte bir duraklamaya girmifltir. Tan-
zimat ve Islahat dönemlerinde gerçeklefltirilen ve halk› k›smen de olsa mahallî
idare yönetimlerine kat›lmaya al›flt›ran düzenlemelerin beklenen neticeleri ver-
memeleri gerek ayd›n, gerekse de bürokrat kesim üzerinde K ‹ olumsuz
T A P etkiler K ‹ T A P
oluflturmufltur. Tanzimat Dönemi’nde yetiflen Bat›c› ayd›nlar, Bat› uygarl›¤›n›n
üstünlü¤ünü, halk›n sahip oldu¤u genifl hürriyetlere ve parlamentolu demokra-
tik siyasi rejime ba¤l›yorlard›. Tanzimat’›n reformcu yöneticileri
T E L E Vise
‹ Z Ytemsili
ON siste- TELEV‹ZYON
me inanm›yor, yapt›klar› yeniliklerde merkezî otoritenin güçlenmesini ön plan-
da tutuyorlard›. Sultan Abdülaziz’in Sultan Abdülmecit’ten daha sert mizaçl› ol-
MAKALE MAKALE
mas›, merkezî yönetimin ve bürokrasinin artan otoritesi, ayd›nlar›n parlamento-

lu meflruti rejime taleplerini h›zland›rd›. Art›k yöneticilerin Bat›y› örnek alarak
yapt›klar› yenilikler yeterli görülmüyor, siyasi rejimin de¤iflmesi ve devlet otori-
tesinin s›n›rland›r›lmas› da isteniyordu.
Halk›n hâkimiyet hakk› kavram›n› devreye sokan bu hareket, millet egemenli-
¤i düflüncesinin geliflimi aç›s›ndan tam bir dönüm noktas› oluflturmaktayd›. ‹leride
halk iradesinin temsilcileri olan meclis ve onun oluflturaca¤› anayasa ile s›n›rland›-
r›lacak bir padiflah iktidar›, Türk demokrasi sürecinin de bafllang›c›n› oluflturacak-
SIRA S‹ZDE SIRA
t›. Padiflahla S‹ZDE
bütünleflen Tanzimat bürokratlar›n›n otoritesine ters düflen Yeni Os-
manl› Hareketi’nin öncüleri fiinasi, Nam›k Kemal, Ziya Pafla ve Ali Suavi gibi yazar
ve flairlerdi. Bu kifliler, ilerlemenin hür kurumlara dayand›¤›n›, hür kurumlar›n ise
ancak kamuoyunun deste¤i ile ayakta kalabilece¤ini, bu nedenle halk›n e¤itilmesi
gerekti¤ini savunuyorlard›. Halka en kolay ulaflman›n yolunun da gazete oldu¤u
S O R U S O R U
bilinciyle, gazete ç›karmaya bafllam›fllard›.
D‹KKAT Yeni Osmanl›D hareketinin

‹KKAT öncüleri, fiinasi, Nam›k Kemal, Ziya Pafla ve Ali Suavi gibi yazar
ve flairlerdi. Bu kifliler, ilerlemenin hür kurumlara dayand›¤›n›, hür kurumlar›n ise ancak
kamuoyununSIRA deste¤i ile ayakta kalabilece¤ini, bu nedenle halk›n e¤itilmesi gerekti¤ini sa-
N N
SIRA S‹ZDE S‹ZDE
vunuyorlard›. Halka en kolay ulaflman›n yolunun da gazete oldu¤u bilinciyle, gazete ç›kar-
maya bafllam›fllard›.
Foto¤raf 2.1 Foto¤raf 2.2
Nam›k Kemal Ziya Pafla

Kaynak: Yaflamlar› Kaynak:
ve Yap›tlar›yla Yaflamlar› ve
Osmanl›lar Yap›tlar›yla
Ansiklopedisi II, Osmanl›lar
YKY, ‹stanbul Ansiklopedisi II,
1999. YKY, ‹stanbul
1999.
MAKALE MAKALE
Sultan Abdülaziz’in idaresine karfl› mücadele eden ayd›nlar gazete ç›karmakla

yetinmemifller, ülkenin fena idaresine son vermek, mali zorluklar› gidermek, gay-
rimüslimlerin memnuniyetsizliklerini ortadan kald›rmak için meflruti bir yönetim
kurmak amac›yla gizli cemiyetler de kurmufllard›r. Bunlar›n netice vermeden sona
eren ilk örne¤i Kuleli Vak’as›’d›r. Mücadelede önemli aflamalar kaydeden Genç
Osmanl›lar Cemiyeti ise 1865 y›l›nda ‹stanbul’da kurulmufl, 1867 y›l›nda faaliyetle-
rini artt›rm›flt›. Cemiyet üyelerinden Mustafa Faz›l Pafla, Padiflaha meflrutiyeti ilan
etmesi için bir mektup göndermiflti. Mektupta en iyi idare tarz›n›n meflrutiyet oldu-
¤u belirtildikten sonra, meflrutiyet sayesinde Müslümanlar ile gayrimüslimler ara-
s›ndaki sorunlar›n ortadan kalkaca¤›, isyanlar›n bitece¤i ifade edilmiflti. Padiflah bu
mektuba ald›r›fl etmemifl, Yeni Osmanl›lar olarak an›lan muhaliflerine karfl› yapt›r-
d›¤› takibat›n› h›zland›rm›flt›. Bu takibata ra¤men, meflrutiyet fikri ayd›nlar aras›n-
da yay›lmaya devam etti¤i gibi, devlet adamlar› ve askerler aras›nda da taraftar bul-
mufltu. Sonuçta Abdülaziz, Serasker Hüseyin Avni Pafla’n›n önderli¤inde bir aske-
rî darbe ile tahttan indirildi, yerine V. Murat tahta ç›kar›ld›. 30 May›s 1876 tarihin-
de tahta ç›kan yeni padiflah, rahats›zl›¤› nedeniyle yerini 31 A¤ustos’ta II. Abdül-
hamid’e b›rakt›.
Resim 2.4
V. Murad ve Yeni
Osmanl›lar.
Kaynak: Le Monde
Illustre’nin
kapa¤›nda V.
Murad ve Genç
Osmanl›lar.
Yaflamlar› ve
Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi II,
YKY, ‹stanbul
1999.
ANAYASALI YÖNET‹M DENEMES‹: I. MEfiRUT‹YET

II. Abdülhamid’in taht’a ç›kmas›yla, Yeni Osmanl›lar›n dürüst bir padiflah ile hal-
k›n temsilcilerinden oluflan bir meclisin hükûmet ifllerini kontrol etmesi anlay›fl›
baflar› kazanm›flt›r. Buna ra¤men halk›n yönetime kat›lmas› noktas›ndan ayd›nlar
ile devlet adamlar› ayn› fikre sahip de¤illerdi. Halk›n hâkimiyete hakk› olup olma-
d›¤› hususu Tanzimat Dönemi’nden beri çeflitli flekilde tart›fl›lm›flt›. Devlet adam-
lar› hakk› kabul etmekle birlikte, halk›n henüz yeterli olgunlu¤a eriflmedi¤ini id-
dia etmekteydiler. Buna karfl›n fikir adamlar›, da¤daki çoban›ndan, flehirdeki ka-
lem efendisine kadar her vatandafl›n kendini en iyi flekilde temsil edebilecek in-
sanlar› seçebilecek seviyede oldu¤unu savunmaktayd›lar. Askerî Okullar Müdürü
Süleyman Pafla; Abdülaziz’in ve V. Murat’›n tahttan indirilmesinin sebebini, devlet
adamlar›n›n geleceklerini güvence alt›na almak olarak aç›kl›yordu. Süleyman Pa-
fla’n›n Sadrazam Mehmet Rüfltü Pafla’n›n halk›n verdikçe daha fazlas›n› isteyece¤i
gerekçesiyle Meflrutiyeti engelledi¤ini belirtmesi, devlet adamlar›n›n bir k›sm›n›n
farkl› fikirlerde oldu¤unu göstermeye yeterlidir. Bu dönemde devlet adamlar›nda
genel kan›, halk›n ancak devlet ifllerinde tecrübeli, bu ifli bilen devlet adamlar›n-
ca yönetilebilece¤idir.
SIRA S‹ZDE Padiflahlar› SIRA

tahttan indirirken halk› memnun etmedi¤ini gerekçe gösteren yönetici kesi-
S‹ZDE
5 min halk›n hakimiyet hakk›n› vermemelerinin sebebi ne olabilir? Tart›fl›n›z.
Foto¤raf 2.3 Padiflah Abdülhamid de halk› mefl-
ruti idare için yeterli bulmayan devlet
Osmanl› son
S O R U
döneminin en çok S O R U adamlar›na hak vermekle birlikte, yi-
tart›fl›lan devlet ne de Meflrutiyet’in devletin köklü
adam› II. dertlerine deva olaca¤› beklentisine
D‹KKAT
Abdülhamid,(1876 D‹KKAT
-1909)’in saltanat sahipti. Meflrutiyet, devleti medeni
döneminde iki memleketler seviyesine ç›karacak,
N N
SIRA S‹ZDE ilan›
meflrutiyet SIRA S‹ZDE mevcut bütün idari, siyasi ve sosyal
yap›lm›flt›r.
problemleri çözecek adeta mucize bir
ilaç gibi görülüyordu. Fakat bunun
sa¤lanmas› halk›n ve hükûmetin va-
zifelerini hakk›yla yapmalar›na ba¤-
K ‹ T A P K ‹ T A P l›yd›. Meclisin, vatandafl›n görevini
yapmas›nda devlet ile millet aras›nda
bir köprü vazifesi görmesi beklentile-
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON rin en baflta geleniydi. Dolay›s›yla
meclis, devletin topluma ulaflmas›nda arac› bir kurum olarak kabul edilmifltir.
“Devletin sa¤lam bir düzene ba¤lanmas›” olarak anlafl›lan Meflrutiyet’ten, Avrupa
devletlerinin az›nl›klar nedeniyle yapt›¤› bask›lar› hafifletmesi beklentileri bizzat
‹NTERNET ‹ N T E R N E Tda aç›kça ifade edilmifltir. Ayr›ca devletin de¤iflen iç ve d›fl flart-
Padiflah taraf›ndan
lara ayak uyduramamas› Meflrutiyeti zorunlu k›lmaktayd›. Meflrutiyetle Hilafet ve
Saltanat makam›n›n haklar› korunacak, Osmanl› vatandafllar›n›n hürriyet ve eflitli-
MAKALE MAKALE
¤i sa¤lanacakt›.
1876 Kanun-i Esasisi (Anayasa)

II. Abdülhamid, meflrutiyetin ilan› için haz›rl›klar› hemen bafllatm›fl, anayasan›n ya-
p›lmas› için 30 Eylül 1876 tarihinde bir komisyon kurulmas›n› emretmifltir. 28 kifli-
den oluflan bu komisyon 1831 Belçika, 1859 Prusya anayasalar›yla birlikte yirmiye
yak›n tasar›y› incelemifltir. Bu tasar›lar içinde Mithat Pafla ile Sait Paflalar›n tasar›la-
r› da vard›r. Mithat Pafla’n›n Kanun-› Cedit denilen tasar›s›nda, meclisin 120 kifliden
oluflmas› ve bu say›n›n 1/3’ünün hükûmet taraf›ndan atanmas› öngörülmüfltü. Bu
120 kiflinin 80’inin millet mebusu, 40’›n›n da devlet mebusu olmas› tasarlanm›flt›.
Tasar›yla bütün vükela-bakanlar ve müsteflarlar hükûmet ad›na mebus say›lacakt›.
Hükûmet meclisten güvenoyu almak zorundayd›, aksi takdirde düflecekti. Ayr›ca
hükûmet meclise karfl› sorumlu olacakt›. Kanun-› Cedit ancak, Meclis-i Mebusan
taraf›ndan yürürlükten kald›r›labilecekti. Devletin resmî dili Türkçeydi. Kanun-›
Cedit güçlü bir hükümdarl›k makam›n› da içeriyordu. Milleti meclis vas›tas›yla ida-
rede söz sahibi yaparken devletin otoritesini korumak için padiflaha da ayr›cal›k-
lar veren tasar›, belirli bir kaynaktan aktar›lm›fl olmaktan çok Mithat Pafla’n›n dev-
let tecrübesinin bir ürünüdür denilebilir.
Foto¤raf 2.4
Midhat Pafla hususi
kâtibi Vas›f ile
Viyana’da
bulundu¤u s›rada
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi II,
YKY, ‹stanbul
1999.
Sait Pafla’n›n haz›rlad›¤› taslak ise Frans›z Anayasas›’n›n Türkçeye çevirisi idi.
12 bölümden oluflan taslak Mithat Pafla’n›n tasla¤›na göre daha sistemli ve genifl
kapsaml›yd›. Tasla¤a göre, do¤rudan do¤ruya millet taraf›ndan seçilen 750 kiflilik
bir meclis öngörülüyordu. Ancak seçimin kura usulü ile yap›lmas› isteniyordu. Ya-
sama yetkisi “Millet Meclisi” ad›n› tafl›yan bir meclise veriliyordu.
Komisyonun 140 madde olarak haz›rlad›¤› taslak Heyet-i Vükela’da hararetli
tart›flmalardan sonra 119 maddeye indirilmifl ve Padiflaha sunulmufltur. Nihayet ta-
rihteki ilk Türk Anayasas› “Kanun-i Esasi” 23 Aral›k 1876 tarihinde ilan edilmifltir.
Kanun-i Esasinin ilan› Osmanl› Devleti’nin Balkan meselelerini konuflmak için top-
lanan uluslararas› Tersane Konferans›’n›n aç›l›fl›na denk getirilmiflti. Kanun-i Esasi-
nin bu konferans s›ras›nda ilan edilmesinin sebebi, “yabanc› güçleri, reformlar› ta-
kip maskesi alt›nda devletin iç ifllerine müdahaleden al›koymakt›”. Bu anayasa sa-
yesinde Rusya Osmanl›’ya karfl› besledi¤i düflmanl›ktan vazgeçecek, memleketimiz
“tarihte okudu¤umuz” ‹ngiltere gibi güçlü olacakt›!
Ancak, beslenen ümitler çok k›sa bir süre sonra bofla ç›kt›. Devletler bu çabay›
dikkate almad›¤› gibi 1877-78 Osmanl›-Rus savafl›, Osmanl› Devleti’nin a¤›r yenil-
gisi ile sonuçland›. Devlet, Balkanlar’daki topraklar›n›n büyük bir k›sm›n› kaybe-
derken, Ruslar ‹stanbul önlerine kadar gelmiflti. Böylesine kar›fl›k bir ortamda mec-
lis kapat›ld› ve Anayasa da bu durumdan pay›n› alarak rafa kald›r›ld›.
1876 Kanun-i Esasisi’nin Özellikleri

1876 Kanun-i Esasisi millet egemenli¤i anlay›fl› aç›s›ndan günümüz anayasalar›na
göre oldukça geride kalan bir anayasad›r. Kanun-i Esasi’ye göre egemenlik padi-
flaha aittir. Saltanat anayasan›n 3. maddesi gere¤ince Halifelik de dahil olmak üze-
re Osmanl› ailesinden en büyük evlada aittir. Padiflah, ‹slam dininin koruyucusu ve
Osmanl› halk›n›n hükümdar›d›r. 1876 Anayasas› padiflaha büyük yetkiler tan›m›fl

olmas›ndan baflka, ona, yapt›klar› ifllerden “sorumlu olmama” hakk›n› vermekle
de, devletin kuruluflundan beri var olan gücünü kanun güvencesi alt›na alm›flt›r.
1876 Anayasas›nda padiflah›n üstün gücünü s›n›rlayan hiçbir hüküm yoktur. Eski-
den oldu¤u gibi Padiflah; para bas›lmas›, hutbelerde ad›n›n okunmas›, yabanc›
devletlerle anlaflmalar yap›lmas›, harp ve bar›fl ilan›, kara ve deniz kuvvetlerinin
kumandas›, askerî harekât yap›lmas›, fler’i hükümlerin uygulanmas›, cezalar›n ha-
fifletilmesi veya aff›, memurlara rütbe ve niflan verilmesi gibi yetkilere sahiptir.
Padiflah ayn› zamanda yürütme kuvvetinin de bafl›d›r. Sadrazam›n, fieyhülisla-
m›n ve Bakanlar Kurulu’nun tayini ve azli yetkisi padiflaha aittir. Hükûmet meclise
karfl› de¤il, padiflaha karfl› sorumludur. Padiflah yarg› konusunda da yetkiye sahip-
tir. Anayasan›n 113. maddesi padiflaha bu konuda yetki vermifltir. fiöyle ki padiflah,
zab›ta taraf›ndan yap›lan araflt›rma neticesinde hükûmetin emniyetini ihlal ettikle-
ri kesinleflenleri s›n›r d›fl› etme hakk›na sahiptir.
Anayasaya göre meclis, ad›na Meclis-i Umumi denilen “Heyet-i Âyân” ve “He-
yet-i Mebusan” ismini tafl›yan iki ayr› meclisten oluflmaktayd›. Heyet-i Mebusan
üyeleri Osmanl› vatandafl› elli bin erkek nüfusa bir mebus düflecek flekilde halk ta-
raf›ndan gizli oyla seçileceklerdi. Seçimlerin süresi 4 y›l olup, mebuslar tekrar se-
çilebilirlerdi. Heyet-i Âyân üyeleri, Padiflah taraf›ndan atanmaktayd›. Bakanl›k, va-
lilik, ordu müflirli¤i, kazaskerlik, elçilik, patriklik, hahambafl›l›k yapm›fl olanlar ile
kara ve deniz subaylar›ndan k›rk yafl›ndan büyük olan ve gerekli flartlar› tafl›yanlar
ömür boyu bu göreve atan›rlard›.
SIRA S‹ZDE Meclis ve seçim

SIRAifllerinde
S‹ZDE her elli bin erkek nüfusa bir mebus düflmesine mukabil kad›nla-
6 r›n seçme veya seçilme haklar›n›n gündeme gelmemesini dönemin toplumsal bak›fl›n› dü-
flünerek de¤erlendiriniz.
Mebuslar›n dokunulmazl›¤› vard›. Mebus, hakk›nda meclis taraf›ndan ithama
S O R U sebep oldu¤una S O R dair
U ço¤unlukla karar verilmedikçe, cinayet veya suç ifllerken ya-
kalanmad›kça tutuklanamaz ve muhakeme edilemezdi. Üyeler meclisteki görüfl ve
verdikleri oylardan dolay› da sorumlu tutulamazlard›. Ancak mebuslar›n üyeli¤inin
D‹KKAT D‹KKAT
düflmesi ve yarg›lanmalar› Meclis-i Umumi azas›n›n verece¤i karara ba¤l›yd›.
1876 Anayasas› padiflah›n yetkilerinde bir k›s›tlama yapmad›¤› gibi aksine, yet-
N N
SIRA S‹ZDE kilerini kanun
SIRAgüvencesi
S‹ZDE alt›na alm›flt›r. Bu nedenle 1876 Anayasas› ile kurulan si-
yasi sisteme, parlamentonun varl›¤› ile desteklenmifl “meflruti monarfli” diyebiliriz.
Halk›n seçti¤i temsilcilerden oluflan Heyet-i Mebusan’›n bulunmas›na ra¤men, pa-
diflah, yürütme ve yasama yetkilerinden hiç ödün vermemifltir. Bununla birlikte yi-
ne de 1876 Kanun-i Esasisi, padiflah›n yetkilerinin k›s›tlanmas› yönünden Sened-i
‹ttifaktan itibaren bafllayan geliflmenin bir ileri ad›m›d›r. Anayasa, ferman fleklinde
ilan edilmifl olsa bile, halk›n temsilcilerini ilk defa genifl çapl› bir flekilde, bir araya
getirecek olmas› bak›m›ndan önemlidir.
Seçimler
Anayasan›n ilan›ndan sonra s›ra meclisi oluflturacak seçimlerin yap›lmas›na gel-
miflti. Seçimler sürenin yetersizli¤i nedeniyle geçici olarak ç›kart›lan “Seçim Tali-
‹NTERNET mat›”na göre‹ N T Eyap›lm›flt›r.
RNET Talimata göre 80’i Müslüman, 50’si gayrimüslim olmak
üzere 130 mebusun seçilmesine karar verilmiflti. Ancak seçimler zaman yetersizli-
¤i nedeniyle tam olarak yap›lamad›. 1876 y›l›na ait olmak üzere vilayet meclisleri
MAKALE üyeleri ikinciM seçmen
A K A L E say›larak, mebuslar› bunlar›n belirlemesine karar verildi.
Birinci mecliste 69’u Müslüman, 46’s› gayrimüslim olmak üzere toplam 115 me-
bus bulunuyordu. ‹lk Osmanl› Meclisi, 19 Mart 1877 Pazartesi günü Dolmabahçe
Saray›’nda yap›lan bir törenle aç›ld›. Meclisin aç›l›fl gününde tüm resmî daireler ta-
til edilmiflti. Meclis-i Mebusan ilk toplant›s›n› 20 Mart 1877 tarihinde Sultanah-
met’teki Darülfünun binas›nda yapm›fl, 28 Haziran 1877 tarihinde ilk toplant› y›l›-
n› tamamlam›flt›r. Meclis-i Âyân için ise 21’i Müslüman, 5’i gayrimüslim olmak üze-
re 26 üye seçildi.
Meclis-i Mebusan›n 13 Aral›k 1877-14 fiubat 1878 tarihleri aras›nda geçen ikin-
ci döneminde 106 mebus görev yapm›flt›r. Bunlar›n 59’u Müslüman, SIRA S‹ZDE47’si gayri- SIRA S‹ZDE
müslim idi. Müslümanlarla gayrimüslim mebuslar›n oran›na bakt›¤›m›zda %56’ya
%44 oran› ortaya ç›kmaktad›r. Bu oran Müslim ve gayrimüslim D Ü fimebuslar›n
ÜNEL‹M nere- D Ü fi Ü N E L ‹ M
deyse eflit oranda temsil edildiklerini göstermektedir. O dönemde gayrimüslim hal-
k›n toplam nüfus içindeki oranlar›n›n 1/4 oldu¤u düflünüldü¤ünde, mebus say›s›
S O R U S O R U
ile nüfuslar›n aras›nda bir denge olmad›¤› ortaya ç›kmaktad›r.
Meclis-i Mebusan›n 13 Aral›k 1877-14 fiubat 1878 tarihleri aras›ndaD ‹geçen

K K A T ikinci döne- D‹KKAT
minde 106 mebus görev yapm›flt›r. Bunlar›n 59’u Müslüman, 47’si gayrimüslim idi. Müslü-
manlarla gayrimüslim mebuslar›n oran›na bakt›¤›m›zda %56’ya %44SIRAoran› ortaya ç›kmak-
N N
tad›r. Bu oran Müslim ve gayrimüslim mebuslar›n neredeyse eflit oranda temsil edildikle-
rini göstermektedir. O dönemde gayrimüslim halk›n toplam nüfus içindeki oranlar›n›n 1/4
oldu¤u düflünüldü¤ünde, mebus say›s› ile nüfuslar›n aras›nda bir AMAÇLARIMIZ
denge olmad›¤› ortaya AMAÇLARIMIZ
ç›kmaktad›r.
Baflka bir ifade ile gayrimüslimler mecliste nüfus oranlar›n›n K çok
‹ T Afazla P üzerinde K ‹ T A P
bir oranla temsil edilmifllerdir.
Meclisin ikinci toplant› döneminde Rusya ile savafl bafllam›flt›. Ruslar bir taraf-
T E L E V ‹ Zkuflatm›fllard›.
tan Tuna’y› aflarak Sofya’ya do¤ru ilerlerken, Do¤u’da da Erzurum’u YON TELEV‹ZYON
Mecliste ise mebuslar kanun yapma iflini geri plana b›rakarak hükûmet S O R U faaliyetle- S O R U
rini ve harbin yönetimini tart›fl›yordu. Mebuslar dolayl› olarak Padiflah Abdülhamid’i
savafl›n gidiflinden sorumlu tutuyorlard›. Hristiyan mebuslar iseD Avrupa’n›n da et-
‹ N T‹EKRKNAETT ‹ NDT‹EKRKNAETT
kisiyle kendi topluluklar›n›n ç›karlar›n› gözetiyorlard›. Rusya ile ateflkes görüflme-
lerinin yap›ld›¤› bir s›rada gelen sadaret tezkiresi üzerine II. Abdülhamid böyle bir
N N
meclisin yarar›ndan çok zarar› oldu¤unu söyleyerek 14 fiubat 1878 günü meclisi
MAKALE MAKALE
feshetti. Her derde deva olarak görülen Meflrutiyet, meclisin tatil edilmesiyle sade-
ce 1 y›l 1 ay 21 gün devam edebilmifl, meclisin toplant› süresi de toplam 10 ay 25
gün sürmüfltür.
Osmanl› devlet adamlar› ve ayd›nlar›n meflrutiyet, anayasa ve seçimKkonular›ndaki

‹ T A P görüfl- K ‹ T A P
leri hakk›nda etrafl› bilgi için Cezmi Eraslan-Kenan Olgun’un “Osmanl› Devleti’nde Mefl-
rutiyet ve Parlamento” (3F Yay›nlar› ‹stanbul 2006) kitab›na bakabilirsiniz.
Meflrutiyetin Yeniden ‹lan› Çabalar›
Padiflah Abdülhamid’in 1878’de meclisi kapatmas› ile meflrutiyet sona ermifl, yeni-
den mutlakiyet dönemi bafllam›flt›r. Meclisin kapal› oldu¤u bu dönemde Kanun-i
Esasi ise “fleklen” yürürlükte kalm›flt›r. II. Abdülhamid’in 30 y›l ‹sürecek
NTERNET
olan bu ye- ‹NTERNET
ni mutlakiyet dönemine karfl› özellikle içte büyük mücadeleler yap›lm›flt›r. ‹ç bas-

k›lar, Frans›z ‹htilalinin 100. Y›l Dönümü olan 1889 y›l›nda Osmanl› Terakki ve ‹t-
tihat Cemiyetinin kurulmas› ile h›zlanm›flt›r. Cemiyet gizli olarakM faaliyete
AKALE
bafllam›fl, MAKALE
ayd›nlar ve ordu mensuplar› aras›nda genifl taraftar bulmufltur. II. Abdülhamid’in

soruflturmalar› üzerine cemiyetin önde gelenlerinden birço¤u çal›flmalar›na yurt d›-

fl›nda devam etmifllerdir. Fransa, M›s›r ve ‹sviçre bu anlamda ‹ttihatç›lar için önem-
li ülkeler olmufllard›r.
Yunanistan’›n Girit adas›n› ilhak etti¤ini ilan etmesi üzerine bafllayan 1897 Os-
manl›-Yunan Savafl›nda, Osmanl› ordusu büyük baflar› göstermifl, Dömeke Mey-
dan Muharebesi’nde Yunan ordusu imha edilerek Atina yolu aç›lm›flt›r. Ancak ara-
ya Rusya ve Bat›l› devletlerin girmesi ile alanda kazan›lan savafl masada kaybedil-
mifl, Girit’te ›slahat yap›lmas›na ve buraya Hristiyan bir valinin atanmas›na karar
verilmifltir. Daha da ilginç olan› yap›lan ›slahatlar›n uygulamas›n› denetleme göre-
vinin Yunan prensine verilmesiydi. Bu durum neticesidir ki Girit’teki nüfus denge-
si on y›l içinde tersine dönecek ve 1908 y›l›na gelindi¤inde Hristiyan nüfus Müslü-
man nüfustan fazla olacakt›r. Yunan Savafl›, ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti aç›s›ndan
da devletin içine düfltü¤ü acizli¤e iyi bir örnekti. Bu durumun düzeltilmesi için ül-
kede Meflrutiyetin ilan› bekleniyordu.
‹ttihat ve Terakki Cemiyeti ilk kongresini 1902 tarihinde Paris’te yapm›flt›r. Bu
kongre ‹ttihat ve Terakki tarihinde bir dönüm noktas›d›r. Kongreye Prens Sabahat-
tin, Ahmet R›za, ‹smail Kemal, ‹smail Hakk› Pafla, Mahir Sait, Halil Ganem, Hüse-
yin Siret, ‹brahim Temo ve Dr. Naz›m gibi ‹ttihat ve Terakki’nin ileri gelen isimle-
rinin yan› s›ra Ermeni ve Rumlardan da baz› temsilciler kat›lm›flt›r.
‹ttihat ve Terakki’nin 1902 kongresindeki fikir ayr›l›klar› cemiyetin ikiye bölün-
mesine sebep oldu. Buna göre yabanc› müdahalesini isteyenler Prens Sabahattin
Bey’in baflkanl›¤›nda “Teflebbüs-i fiahsi ve Adem-i Merkeziyet” ad› alt›nda birlefle-
rek çal›flmalar›n› sürdürdü. Müdahaleye karfl› olanlar ise Ahmet R›za Bey’in bafl-
kanl›¤›nda “Terakki ve ‹ttihat” ad› alt›nda birlefltiler. Cemiyet üyeleri yurt içinde ve
d›fl›ndaki çeflitli örgütlerle iliflki kurdular ve Osmanl› co¤rafyas›nda genifl bir alana
yay›ld›lar. Özellikle Balkanlar’da büyük bir güç hâline geldiler. Cemiyetin bu ka-
dar güçlenmesine ra¤men II. Abdülhamid, Müslüman halka cemiyetten daha ya-
k›nd›. II. Abdülhamid, ‹slam düflüncesinin yeniden canland›r›lmas›nda ve Bat› hu-
kukunun al›nmas› yerine, ‹slam hukukunun yürürlü¤e konulmas›ndan yanayd›.
D›fl iliflkilerde oldu¤u kadar memleket dâhilinde ‹slamc› bir politika izlenmesine
özen gösteriyor, bu da Müslüman topluluklar›n, meflrutiyet yanl›lar›ndan çok Padi-
flah’a yaklaflmalar›n› sa¤l›yordu.
Cemiyetin meflrutiyetin ilan› yolundaki çal›flmalar› gün geçtikçe artmaya baflla-
d›. Bu arada meflrutiyeti kurma yolunda çal›flan gizli cemiyetlerin say›s› da her ge-
çen gün art›yordu. Bunlardan biri olan “Vatan ve Hürriyet Derne¤i”, Mustafa Ke-
mal Bey (Atatürk) taraf›ndan fiam’da kurulmufltu. Bu dernek daha sonra 1907 y›-
l›nda Ahmet R›za Bey’in Terakki ve ‹ttihat Cemiyeti ile birleflti.
II. Abdülhamid rejimine karfl› mücadele eden cemiyetlerin birço¤u 27 Aral›k
1907 tarihinde Paris’te bir araya geldi. Kongreye Terakki ve ‹ttihat, Teflebbüs-i fiah-
si ve Adem-i Merkeziyet, Ermeni Taflnaksutyun, M›s›r Cemiyet-i ‹srailiyesi, Ahd-›
Osmani M›s›r Cemiyeti ile Ermeniler ve Araplar taraf›ndan yay›nlanmakta olan ba-
z› gazete ve dergilerin temsilcileri kat›ld›lar. Kongre sonucunda, II. Abdülhamid’i
tahttan inmeye zorlayarak meflrutiyeti yeniden kurma karar› al›nm›flt›r. Bu amaca
ulaflmak için bir dizi faaliyet gösterilecektir. ‹lk önce pasif direnme yap›lacak, hal-
ka hükûmete vergi vermemesi söylenecekti. Yap›lacak propagandalarla ordunun
ihtilalc›lara karfl› silah kullanmamas› sa¤lanacakt›. Son olarak, gerekirse sonuca
ulaflmak için genel ayaklanma yap›lacakt›. Kongre bu do¤rultuda çal›flmalar›n sür-
dürülebilmesi amac›yla cemiyetlerin temsilcilerinden oluflan gizli bir komite kurul-
mas›na karar vermifltir.
D‹KKAT D‹KKAT
N N
2. Ünite - Türkiye’de Reform Aray›fllar› (1839-1908)

AMAÇLARIMIZ 45
AMAÇLARIMIZ
‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kurulufl ve faaliyetleri ile fikirleri hakk›nda

K ‹ T Adaha
P etrafl› bil- K ‹ T A P
gi almak için fiükrü Hanio¤lu’nun “‹ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük” (‹letiflim
yay›nlar› ‹stanbul 1989) adl› çal›flmas›na bak›labilir.
Foto¤raf 2.5
Meflrutiyetin ilan›
için da¤a ç›kan
‹NTERNET ‹ N T E Bey
Resneli Niyazi RNET
ve adamlar›.
MAKALE MAKALE
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi II,
YKY, ‹stanbul
1999.
II. Meflrutiyetin ‹lan›

Terakki ve ‹ttihat 1907 kongresinin akabinde Makedonya’da çok h›zl› bir flekilde
örgütlenmifltir. Makedonya’da bu kadar h›zl› örgütlenmesinin sebebi burada Os-
manl› denetiminin yok denecek kadar az olmas›d›r. Makedonya 1878’den beri Av-
rupa devletlerinin gözetimi alt›ndayd›. Burada baflta Bulgarlar olmak üzere, S›rp ve
Rum çeteciler Makedonya’y› kendi topraklar›na katmak için u¤rafl›yorlard›. Os-
manl› Devleti’nin içine düfltü¤ü acz Makedonya’da daha çok hissediliyordu. ‹ngil-
tere’nin Rusya ile Reval’de görüflmesi, Cemiyeti harekete geçmeye mecbur oldu¤u-
na inand›rm›flt›. Reval Görüflmesi üzerine cemiyetin askerî kanad› da¤a ç›karak
ayaklanmay› bafllatm›flt›r. II. Abdülhamid’in bölgeyi kontrol etmek için gönderdi¤i
müfettifllerin cemiyet fedaileri taraf›ndan öldürülmeleri harekât› geniflletti¤i gibi
Padiflah’›n da direncinin k›r›lmas›nda etkili olmufltur.
Foto¤raf 2.6
Meflrutiyetin
ilan›ndan
beklentileri gösteren
iki kartpostal.
Sonuçta da Meflrutiyet 23 Temmuz 1908’de ilan edilmifltir. Terakki ve ‹ttihat Cemi-

yeti de 23 A¤ustos 1908 tarihinde yay›nlad›¤› bir bildiri ile Prens Sabahattin’in cemi-
yeti ile birleflti¤ini ve ad›n› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti yapt›¤›n› ilan etmifltir.Meflruti-
yet 24 Temmuz 1908 tarihinde resmen ilan edilmifltir. Meflrutiyetin ilan›n› hafiyeli¤in
kald›r›lmas› ve genel aff›n ilan› izlemifltir. 21 A¤ustos 1909’da ise Meflrutiyetin ilan›
olan 23 Temmuz tarihinden önce ifllenen suçlar›n aff› hakk›nda kanun ç›km›flt›r. Res-
mî tebli¤lerde 24 Temmuz olarak görülen II. Meflrutiyet’in ilan tarihi daha sonraki dö-
nemlerde ‹ttihat ve Terakki’nin ilan tarihi olan 23 Temmuz olarak düzeltilmifltir.
Foto¤raf 2.7
‹ttihatç›lar›n ana kadrosu bir arada.

‹ttihatç›lar›n Bo¤aziçi’nde toplant›s›: Sa¤dan Cemal Pafla, Süleyman Numan Pafla, ? , Talat Pafla, Enver Pafla,
Hüseyin Cahit Bey, Yaver Kâz›m Bey (Orbay), Karfl› s›rada oturanlar Said Halim Pafla, Mithat fiükrü Bey ve
k›smen görünen Ahmet R›za Bey
Kaynak: Yaflamlar› ve Yap›tlar›yla Osmanl›lar Ansiklopedisi I, YKY, ‹stanbul 1999.

Özet
Türk modernleflmesinin en önemli aflamalar›ndan biri Tanzimat Dönemi’nin bafl›ndan itibaren ayd›nlar›n ›s-
olan Tanzimat Ferman› daha önce yap›lanlar›n yeterli rarla ifade ettikleri “halk›n hakimiyete hakk›” devlet
olmad›¤› görüldükten sonra bütün tebaaya vatandafl adamlar› taraf›ndan da kabul edilmifl olmakla beraber
statüsü tan›yan, herkesin kanun karfl›s›nda eflit, can, daha zaman›n gelmedi¤i yorumlar› öne ç›kmaktad›r.
mal ve namusunu korumaya alan bir anlay›fl getirmeyi Yeni Osmanl› düflüncesinin esaslar› da vatandafl›n her
hedeflemifltir. Devletin hedefinin sadece dini ve devle- kademede kendini yönetecek kadrolar› lay›k›yla seçe-
ti korumaktan ç›kar›l›p vatandafl› kalk›nd›rmak ve ülke- bilecek kabiliyette oldu¤una dayanmaktayd›. Padi-
yi imar etmek oldu¤unun alt›n› çizen bir ideal ortaya flah’tan ayd›nlara, bürokrasi ve halka kadar her kesim
koymufltur. Ferman›n kendisi devlet ve hükûmet adam- s›n›rs›z bir iyimserlik içinde anayasan›n kabul ve mefl-
lar›n›n yetkilerini kendi istekleriyle k›s›tlad›klar› bir sü- rutiyetin ilan edilmesinin devletin neredeyse bütün ida-
rece iflaret etmektedir. Müslim, gayrimüslim bütün vari, siyasi ve askerî meselelerini çözece¤i beklentisine
tandafllar›n devletin her kademesinde yer alabilmesine kap›ld›¤›n› ifade edebiliriz. Padiflah vekillerden, onlar
olanak tan›yan bu dönem anlay›fl› devletin maruz kal- bürokrasi ve vatandafltan vazifelerini lay›k›yla yerine
d›¤› s›k›nt›lar› gidererek eski kudretine kavuflturmay› getirmelerini bekliyorlard›. Ancak unutulmamas› gere-
amaçlamaktayd›. Tanzimat, devlet idaresine getirilen ken bir husus vard›. Anayasa mevcut durumu yasal hâ-
yenilikler, idari ve mali reformlar ile yeni bir ça¤dafllafl- le getirmifl, köklü bir idari, siyasi ve sosyal de¤ifliklik
ma hamlesi olarak tan›mlanabilir. getirememiflti. K›saca, kavram›n içi gerekti¤i gibi doldu-
Tanzimat Meclisleri ile halk›n her aflamada yönetime rulamad›¤› için beklentilerin gerisinde kal›nm›flt›r. Bi-
girmeye bafllamas› sürecinin dinamiklerini de¤erlendi- rinci Meflrutiyet’teki s›k›nt›lar›n benzeri ikinci dönemde
rebilecek, Tanzimat Dönemi’nin âdeta tan›t›c› simgesi de yaflanacakt›r. Ancak bu defa farkl› yönde siyasilerin
olan meclisler yoluyla devletin milletiyle bütünleflmesi, kendi aralar›ndaki çekiflmeler ve gerçekçi verilere da-
vatandaflta devlete sahip ç›kma bilincinin uyand›r›lmas› yanmayan tahminler yüzünden hayal k›r›kl›¤› yaflan-
hedeflenmifltir. Muhass›ll›k meclislerinden bafllayarak m›flt›r. Anayasan›n yeniden hayata geçirilmesi ile ayr›l-
her kademede temsil organlar›na dahil olan vatandaflla- mak isteyen az›nl›klar›n bu beklentilerinden vazgeçe-
r›n meflrutiyet dönemleri için âdeta staj ifllevini yerine cekleri ümit edilmifltir. K›sa bir süre sonra ortaya ç›kan
getirdi¤i söylenebilir. Vilayet meclislerinde eflit oranda ittifaklar ve savafllar teori ve gerçe¤in siyasette ayn› düz-
yer alan vatandafllar›n bir bütün hâlinde devletin deva- lemde geliflmedi¤ini gösterecektir.
m›na hizmet edecekleri bunun da d›fl müdahaleyi en
aza indirece¤i ümit edilmekteydi.
Daha geliflme ça¤lar›nda olan sanayini Balta Liman› An-
laflmas› ile Bat›l› devletlerin pazar yeri hâline getirmek
durumuna düflen Osmanl› yönetimi Galata bankerlerin-
den borç almaktayd›. Ancak Bat›l› devletler ile birlikte
giriflilen K›r›m Savafl›’n›n masraflar›n› gidermek için ‹n-
giltere ve Fransa’dan borç al›nd›. Bu süreç k›sa sürede
katlanarak geliflti ve 1875’teki isyanlar s›ras›nda devleti
s›k›nt›ya düflürdü. Al›nan kredilerin verimli bir flekilde
kullan›lamamas› miktar›n h›zla artmas›na yol açt›. Borç
faizlerinin ödenememesi ve 93 Harbi’nde gelen yenilgi-
nin mali yükü alacaklar›n› garantiye almak isteyen dev-
letlerin Umumi Borçlar ‹daresi’ni kurmalar›na imkân ta-
n›d›. Devlet içinde devlet hâline gelen Borçlar ‹daresi-
nin sadece varl›¤› bile Osmanl› yönetiminin ba¤›ms›zl›k
iddialar›n› bofla ç›karacak mahiyette olmufltur. Devletin
tekel gelirleri önemli gelir kaynaklar› bu idare taraf›n-
dan kontrol edilir hâle gelmifltir.
1. Osmanl› Devleti’nde Tanzimat Ferman› yeni bir dev- 6. Afla¤›dakilerden hangisi Tanzimat döneminin e¤itim
rin bafllang›c›n› temsil eder. Gülhane Hatt-› Hümayunu alan›ndaki uygulamalar›ndan biri de¤ildir?
da denilen bu ferman hangi tarihte ilan edilmifltir? a. Meclis-i Maarif-i Umumiye’nin kurulmas›
a. 8 Eylül 1808 b. ‹lkö¤retimin ilk defa zorunlu hâle getirilmesi
b. 3 Kas›m 1839 c. Galatasaray Sultanisi’nin aç›lmas›
c. 23 Aral›k 1876 d. Darülmuallimin’in aç›lmas›
d. 23 Temmuz 1908 e. ‹lk k›z Rüfltiyesinin aç›lmas›
e. 17 Aral›k 1908
7. Afla¤›dakilerden hangisi Tanzimat döneminde görü-
2. “Bütün tedbirler al›nd›¤› takdirde verimli co¤rafyas› len bir düzenleme de¤ildir?
ve yetenekli halk› sayesinde Osmanl› Devleti’nin “5-10 a. Darülmuallimat’›n aç›lmas›
sene zarf›nda” eski kudretine kavuflabilece¤i” beklenti- b. Nizamiye Mahkemelerinin kurulmas›
sinin dile getirildi¤i Ferman afla¤›dakilerden hangisidir? c. Meclis-i Mebusan’›n aç›lmas›
a. Tanzimat Ferman› d. Meclis-i Ahkam-› Adliye’nin kurulmas›
b. Islahat Ferman› e. Askerlik süresinin 5 y›l olmas›
c. Sened-i ittifak
d. Kanun-i Esasi 8. Osmanl› Devleti Balkan sorunlar› yüzünden tarihte
e. Meflrutiyetin ‹lan› 93 Harbi diye an›lan 1877-78 savafl›nda Rusya ile sa-
vaflmak zorunda kalm›flt›r. Bu savafl sonras› ilk önce
3. Tanzimat Ferman› ile Islahat Ferman› maddeleri ara- Ruslarla Ayastefanos (Yeflilköy) Antlaflmas› imzalan-
s›nda afla¤›dakilerden hangisi bulunmaz ? m›flt›r. Afla¤›daki maddelerden hangisi bu Antlaflmada
a. Herkes kanun önünde eflittir. yer almaz?
b. Hiç bir kimse yarg›lanmadan cezaland›r›lmaya- a. Kars, Ardahan, Artvin ve Do¤u Beyaz›t Rusya’ya
cakt›r. verilecek,
c. Herkesin mal, can ve namus güvencesi devletin b. S›rbistan, Karada¤, Romanya ve Bulgaristan ba-
garantisi alt›ndad›r. ¤›ms›z olacak,
d. Gayrimüslimleri askerî okullara girme hakk› ve- c. Osmanl› Devleti a¤›r bir savafl tazminat› ödeye-
rilmifltir. cek,
e. Halk›n temsilcilerinden oluflan bir parlamento d. Bat› Trakya Yunanistan’a verilecek,
aç›lacakt›r. e. Büyük Bulgaristan kurulacak.
4. Osmanl› Müslüman halk› seçimlerle ilk defa hangi 9. “Muharrem Kararnamesi” ad› verilen anlaflma gere-
olayla tan›flm›flt›r? ¤ince Osmanl› Devleti’nin mali gücünü elinden alan
a. Sened-i ‹ttifak “devlet içinde devlet” durumuna getiren kurum afla¤›-
b. Tanzimat Ferman› dakilerden hangisidir?
c. Islahat Ferman› a. fiura-y› Devlet
d. Muhass›ll›k Meclisleri b. Meclis-i Mebusan
e. Vilayet Meclisleri c. Duyun-› Umumiye
d. Meclis-i Has-› Vükela
5. Afla¤›daki bilgilerden hangisi Tanzimat döneminde e. Meclis-i Vâlâ
askerî alanda yap›lan düzenlemelerden biri de¤ildir?
a. Askerlik yafl› 20 olmufltur. 10. 1986 Anayasas› hakk›nda afla¤›daki bilgilerden han-
b. Askerlik süresi 5 y›ld›r. gisi yanl›flt›r?
c. Yedek askerlik süresi 7 y›ld›r. a. 23 Aral›k 1876 tarihinde ilan edilmifltir.
d. Ordu merkezlerinde “askerî idadi” aç›lm›flt›r. b. Bir komisyon taraf›ndan Avrupa’daki pek çok
e. Yeniçeri Oca¤› kald›r›lm›flt›r. Anayasa incelenerek düzenlenmifltir.
c. 1876 Anayasas› 119 maddeden ibarettir.
d. Padiflah›n yetkilerini çok büyük oranda k›s›tla-
m›fl, meclisi ön plana ç›kartm›flt›r.
e. Tarihteki bu ilk Türk Anayasas›n›n ad› “Kanun-i
Esasi” dir.
Okuma Parças›
13-27 TEMMUZDA KAYNAYAN ‹STANBUL VE Ve herkes flafl›rm›flt›, çileden ç›km›flt›; alem hürriyet sar-
NÜMAY‹fiLER hoflu olmufltu. Dedi¤im gibi herkes bu coflkunlukta hak-
Her tarafta bayrak, m›z›ka, nümayiflçiler(göstericiler) l› idi, aç kalanlar›n bulduklar› yeme¤e sar›lmas›, zin-
alay›, davul ve zurna dolafl›yor. Sokak nutukçular› ras- danda yaflayanlar›n birdenbire kurtulup ayd›nl›¤a ç›k-
geldikleri yerde durup söylüyor, söylüyor, ba¤›r›yor! Ve mas› ile ‹stanbul halk›n›n hürriyete kavuflmas› aras›nda
halk›n hakk› vard›, tam 33 sene kendi arzusuyla halk fark yoktu. Bu iflin d›flyüzü idi, bunun bir de içyüzü
bayrak açamam›fl, m›z›ka çald›ramam›fl, üç kifli bir ara- vard›.
ya gelip gezememifl. Hele umuma kar›fl söz söylemek Saray›n gazeteler verdi¤i gayet k›sa ilk resmi tebli¤den
nutuk vermek Abdülhamid zaman›nda görülmüfl fley sonra sab›rs›zl›kla daha aç›k ve kat’i ilanlar beklerken
de¤ildi. Ehali öyle coflkun ve heyecanl› surette sokakla- Temmuzun 14.üncü günü Beyo¤lu mutasarr›f› Hamdi
ra döküldükçe, bir araya gelen üç adam› takibe çal›flan Beyin Zaptiye Nezaretine tayin olundu¤una dair bir tev-
polisler, flunun bunun söyledi¤ini gizli dinleyip jurnal- cihat(atama karar›) ç›kt› ve meflrutiyet afl›klar›n›n s›rt›na
lar yazan casuslar flafl›r›p kalm›flt› ve kalabal›¤›n en ko- müthifl bir buzlu dufl yapt›!
yu k›sm› Sirkeci’den Bab›âliye do¤ru ak›yordu. Bab›âli Beyo¤lu mutasarr›f› Hamdi Bey saray›n en sad›k ben-
Sadaret dairesinin tam karfl›s›nda bulunan “Servetifü- delerindendi ve Abdülhamid taraf›ndan gösterilen arzu
nun” matbaas›n›n önü, bafllardaki festen dolay› üstü üzerine Sadrazam Sait Pafla taraf›ndan Zaptiye(Asayifl)
k›rm›z› renkli ve daima dalgalan›r bir adam tabakas› ol- nezaretine getirilmiflti ve muhakkak hürriyet hareketi-
mufltu. Arabalar adam y›¤›nlar›n› kesip yol açam›yorlar- nin üzerine bir mum söndürme külah› vazifesini gör-
d›. Pazar günü akflama do¤ru, hele Temmuzun 14 üncü mek için geliyordu.
(bu tarih Rumidir, 27 Temmuz demektir) nümayiflçiler Hamdi Beyin Zaptiye nezaretine tayinini müteakip Ba-
arabalara da dolmufltu. b›âli bir resmi tebli¤ daha neflreyledi. O zamanki Bab›-
O tarihte baz› perflembe günleri, gelin götüren araba âlinin hâlini ve sarayda hüküm süren ruhu gösterdi¤i
kafileleri görülürdü; gelin arabalar›n›n bir fenerine ara- için resmi tebli¤in bafl taraf›n› afla¤›ya aynen al›yorum:
bac›ya hediye edilen bir iki arfl›nl›k kumafl ba¤lan›rd› “Veliyünnimeti biminnetimiz padiflah›m›z efendimiz
ve kad›nlar›n yaln›z bulunarak bindikleri bu arabalar hazretlerinin tesisi celili cenab› hilafetpenahileri olan
daima kupa idi. Hürriyet nümayiflçileri(göstericileri) ise Kanun-i Esasinin mevkii tatbika vaz’ile meclisi mebusa-
faytonlara dolmufllar, arabalar›n›n fenerlerine Türk bay- n›n küflad›n› emr ü ferman buyurmalar›ndan dolay› te-
raklar›n› asm›fllar, tekerlekleri ve körü¤ü çiçeklerle do- baai sad›kai mülukanelerinin tak›m tak›m Bab›âliye ge-
natm›fllard›. Nümayiflçiler gö¤üslerine de hamayli(en lerek teflekkürat› ubudiyetkaranelerinin arz› haki payi
küçük boyutlarda bas›lm›fl Kur’an-› Kerim) gibi k›rm›z› Hümayun olunmas›n› rica ile olbaptaki arizai teflekküri-
ve beyazl› genifl kordonlar sar›p üstüne “Hürriyet, Mü- yeyi tevdi eylemelerine binaen taraf› Sadaretpenahiden
savat, Uhuvvet” kelimelerini ifllemifllerdi. Nümayiflçi ara- arz u takdim k›l›nm›flt›r.” (Padiflah›n anayasan›n yeni-
balar› saraya kadar gidiyor, Y›ld›z yolunu dolduruyor den yürürlü¤e konmas› ve meclisin aç›lmas›n› emret-
ve taraf taraf dolafl›yor, ücra mahallelere bile giriyor ve mesinden dolay› vatandafllar›n guruplar hâlinde hükû-
tekmil ‹stanbul yerinden oynuyordu. met merkezine giderek samimi teflekkürlerinin Padifla-
Bizim matbaa da yerinden oynam›flt›. Tek taraf basan ha arz edilmesi için dilekçe vermifllerdir. Sadaret bunu
iki makinemiz hiç durmadan gece ve gündüz mütema- Padiflaha arz etmektedir)
diyen bas›yor; 24 saatte ancak 25 bin nüsha ç›kar›yo- Tebli¤i resmî di¤er yerinde “Kanun-i Esasinin ilcaat› za-
ruz, bu kafi gelmiyordu. Matbaan›n kap›s›nda ve kap›- man ile tatbik olunamamas› esas› fikir ve arzuyu Huma-
n›n yan›ndaki tevzi odas›n›n pencereleri önünde mü- yunu mülükane hilaf›nda oldu¤undan!” (Anayasan›n
vezziler k›yamet kopar›yordu. Tevzi(da¤›tma) odas›n›n flartlar›n gere¤i olarak hayata geçirilememesi padiflah›n
demir parmakl›kl› penceresine t›rmanan gazeteciler du- iste¤ine muhaliftir) diyordu.
var› delik deflik etmifllerdi. Matbaadaki adamlar›m›z ba-
s›lan gazeteleri tafl›y›p müvezzilere (gazete sat›c›lar›) Kaynak: Ahmet ‹hsan, Matbuat Hat›ralar›m 1888-
veriyordu. Fakat saymak, hesap etmek yoktu. Sat›fl me- 1923 ‹kinci Cilt, Meflrutiyet ‹lan›ndan Umumi Mu-
murlar›m›zda dahi hesap ve kay›t yoktu. Biz yukarda harebeye Kadar 1908-1914, ‹stanbul 1931, s. 6-9.
gazete yaz›yorduk, makineler bas›yordu, memurlar da-
¤›t›yordu ve halk kap›fl›yordu.
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tanzimat Ferman› ve Getir- savunmalar›na izin vermenin devlete yönelik d›fl müda-
dikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. haleleri tamamen ortadan kald›raca¤›na inanmak bu
2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tanzimat Ferman› ve Getir- türden bir yan›lg›ya iflaret etmektedir.
dikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Islahat Ferman›” konusunu S›ra Sizde 2
yeniden gözden geçiriniz. Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliyenin daireleri aras›nda
4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tanzimat Ferman› ve Getir- bir kuvvetler ayr›l›¤› göze çarpmakla birlikte fiilen bu
dikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Meclisin üyeleri Padiflah taraf›ndan seçildi¤i ve onun
5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Islahat Ferman›” konusunu beklentileri do¤rultusunda karar ald›¤› dikkate al›nd›-
gözden geçiriniz. ¤›nda düzenlemenin flekilde kald›¤›n› söyleyebiliriz. Zi-
6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Islahat Ferman›” konusunu ra bu tarihten itibaren kuvvet ve icra sahalar›n›n ayr›l-
yeniden gözden geçiriniz. mas›na mukabil iktidar sahiplerinin her üç kuvveti de
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Islahat Ferman›” konusunu kontrol etmekten geri durmad›klar› görülmüfltür. Mecli-
yeniden gözden geçiriniz. sin kendi bafl›na karar almak, kanun yapmak yetkisi ol-
8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Kriz ve Sonuçla- may›p sadrazam›n önerdi¤i ve havale etti¤i konular›
r›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. tart›fl›yor olmalar› ifllevin kavram› karfl›lama oran›n› en
9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Kriz ve Sonuçla- aza indirecek bir eksiklik olarak görülmektedir.
r›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anayasal› Yönetim Dene- S›ra Sizde 3
mesi I.Meflrutiyet” konusunu yeniden gözden Devlet olman›n temel hususiyetlerinden biri olarak ken-
geçiriniz. di topraklar›nda vatandafllar›ndan vergileri toplayama-
yan bir devletin mali ba¤›ms›zl›¤›ndan söz edilemeye-
ce¤i aç›kt›r. Zira devlet olman›n temel flartlar›ndan biri-
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› si de devlet ihtiyaçlar› için vatandafllar üzerine vergi
S›ra Sizde 1 koymak ve adaletle tahsil etmektir. Osmanl› siyasi ve
Osmanl› Devleti’nin yöneticileri 17. asr›n bafl›ndan iti- idari yap›s› içinde kendi emniyet güçleri ve vergi tahsil-
baren baflta askerî alan olmak üzere pek çok yenilik darlar›, binalar›, depolar›, kasalar› olan bir yap› söz ko-
için teflebbüs etmifllerdir. Ancak geleneksel toplum ya- nusudur. Hiç bir flekilde devletin kontrolüne tâbi olma-
p›s› ve de¤iflime karfl› gösterilen direnç dolay›s›yla bun- d›¤› için de devletin istiklalini zaafa u¤ratm›flt›r. Duyun-
lar›n ço¤u giriflimcilerinin hayat›na mal olmufltur. Pek › Umumiye ambarlar› ve kasalar› millî mücadele s›ras›n-
ço¤u kifliyle kaim olmufl, kiflinin görev yeri de¤iflti¤in- da Ankara Hükûmeti taraf›ndan kontrol edilebilmifltir.
de yeniden bafla dönülmüfltür. Tanzimat Dönemi yeni-
likleri en üst düzeyde devleti yönetenlerin kendi iste- S›ra Sizde 4
¤iyle girifltikleri ›slahat hareketlerinin en önemlisidir. Devletin Müslüman olan ve olmayan tebaas› aras›nda-
Bu samimiyete yabanc› devletlerin temsilcilerini flahit ki çat›flmalar›n sebebi sadece d›fl müdahaleye tepki
tutmak düflüncesi bu defa hedefi baflarma azmini gös- olarak de¤erlendirilemez. Zira toplumun bu yöndeki
termektedir. Bunun yan› s›ra devleti yönetenlerin ve geliflmelere tepkisi Tanzimat Ferman›’n›n ilan›n› taki-
k›smen ayd›nlar›n kap›ld›klar› bir yan›lg› da söz konu- ben çeflitli seviyelerde dile getirilmifltir. Devletin asli
su edilmelidir. Osmanl› Devleti’nde yap›lacak yenilik- unsuru olarak vergi veren, uzun askerlik seneleri bo-
lerden yabanc›lar›n memnun olaca¤›n› düflünmek. On- yunca evinden bark›ndan, çiftinden çubu¤undan, iflin-
lar›n önerilerinin s›rf devletin problemlerini çözmede den ayr› kalan ve ekonomik olarak y›k›ma u¤rayan
yard›mc› olarak ortaya konuldu¤una inanmak. Gayri- Müslüman kitleler ellerindeki tek imtiyaz›n yani asli
müslimlere hemen her hususta verilen ayr›cal›klar da unsur olma hâlinin s›radanlaflmas›na tepki göstermek-
bu nevidendir. Anayasan›n ilan› ve Meclis-i Umumi’de tedirler. Tanzimat ile getirildi¤i düflünülen eflitli¤in Is-
neredeyse yar› yar›ya temsil hakk› dünyan›n hiç bir lahat Ferman› ile Hristiyan unsurlar lehine pozitif ay-
meflruti ülkesinde görülmemifltir. Anayasa ile her vatan- r›mc›l›¤a dönüflmesi önemli bir k›r›lma noktas›d›r. Zira
dafl› eflit kabul etmek ve her grubun haklar›n› mecliste gayrimüslim vatandafllar cüzi bir miktar vergi karfl›l›¤›
askere gitme hizmetinden kurtulmufllard›r. Buna ilave- S›ra Sizde 6

ten hemen her mezhepten misyonerlerin ülkenin her Meclis ve seçim ifllerinde her elli bin erkek nüfusa bir
yerinde din yayma giriflimleri ve yoksul kesimlerde bu mebus düflmesine mukabil kad›nlar›n seçme veya seçil-
çal›flmalar›n belli seviyelerde netice vermesi toplumu me haklar›n›n gündeme gelmemesini dönemin toplum-
iyice germifltir. Münferit olarak Hristiyanlar›n ‹slam’› sal bak›fl› çevresinde de¤erlendirilmelidir.
seçmeleri durumunda ülkenin her taraf›ndaki konso- Öncelikle her toplumsal tav›r, olay, müessese ve anla-
losluklar ve kiliseler devreye girmektedir. Trabzon’da- y›fl kendi döneminin flartlar› çerçevesinde ele al›nmal›-
ki ‹ngiliz Konsolosu James Palgrave’in 1860’l› y›llar›n d›r. Dünyada yirminci yüzy›l›n bafllar›nda kad›nlara seç-
bafl›nda yapt›¤› flu tespit durumu bütün aç›kl›¤› ile or- me ve seçilme hakk› veren devletler yok gibidir. Özel-
taya koymaktad›r. “Müslümanlar gerçekten üçüncü s›- likle Orta Ça¤lardan itibaren kad›n›n pek dikkate al›n-
n›f vatandafl konumundad›r. Zira her dinî inanç grubu- mad›¤›, önemsenmedi¤i bilinmektedir. Erkek egemen
nun bir hamisi var. Müslümanlar âdeta sahipsiz ko- topluluklarda hemen her düzenleme bu cinsi dikkate
numdalar”. Kitap 3; Bu konuda genifl bilgi için Cezmi alarak yap›la gelmifltir. Ancak hemen iflaret edelim ki
Eraslan’›n “II. Abdülhamid ve ‹slam Birli¤i” (Ötüken ‹kinci Meflrutiyet Dönemi’nde 1908 Meclis-i Mebusa-
yay›nlar› ‹stanbul 1992) adl› kitab›na bakabilirsiniz. n›’nda kad›nlara bu hakk›n verilmesi gereklili¤i düflün-
cesi kabul edilmifltir. Ancak kanunlaflt›rma girifliminde
S›ra Sizde 5 bulunulmam›flt›r. Gerekçesi ise Osmanl› Mebusan üye-
Padiflahlar› tahttan indirirken halk› memnun etmedi¤ini lerinin mant›¤›n› göstermek bak›m›ndan ilginçtir: Avru-
gerekçe gösteren yönetici kesimin halk›n hakimiyet pa’n›n hiçbir yerinde böyle bir uygulama yoktur. Yine
hakk›n› vermemelerinin çeflitli sebepleri vard›r. Zira de pederi aile tipinin hakim oldu¤u Türk milletinin ça¤-
halk ve onun hakimiyet hakk› Tanzimat ile birlikte git- dafl devleti Türkiye Cumhuriyeti’nde Avrupal› pek çok
tikçe artan bir h›zda siyaset gündemine girmifltir. Ancak devletten daha önce Gazi Mustafa Kemal Atatürk 1934
ayd›nlar bunu savunarak hükûmet ve padiflah›n yetki- itibar›yla bu hakk› Türk kad›n›na vermifltir.
lerini k›s›tlamak ve halk ad›na onlar konufltu¤u için bu
güce ortak olmak arzusunda olmufllard›. Üst düzey bü-
rokratlar da bu hakk› tan›makla birlikte halk›n henüz
bu gücü kullanmaya haz›r olmad›¤›n› iddia etmifllerdir.
Bu durumda halk gereken olgunlu¤a gelene kadar o
gücü onun ad›na kullanacak bir vasiye ihtiyaç olacak-
t›r. Ayd›n vesayeti kavram› bu durumun sonucunda or-
taya ç›km›flt›r. Devlet adamlar› da ellerindeki bu gücü
b›rakmak istememektedirler. Ayd›nlar›n da bir aflama-
dan sonra her hakk› tan›d›klar› halk›n okutulup yetiflti-
rilecek bir kesim oldu¤unun alt›n› çizmeleri neticede
onlar›n da halk ad›na bu yetkiyi, gücü kullanma arzula-
r›n› ortaya ç›karmaktad›r. Nitekim dönemin önemli fikir
ve devlet adam› Said Halim Pafla, Buhranlar›m›z adl› ki-
tab›nda kendisinin de parlak örneklerinden biri oldu¤u
ayd›n kesimin meflrutiyet aray›fllar›n›n temelinde halk
ad›na o gücü kullanmak arzusunun yatt›¤›na iflaret et-
mektedir. (Kitap 4) Said Halim Pafla, Buhranlar›m›z (ya-
y›na haz›rlayan M. Ertu¤rul Düzda¤) ‹z yay›nc›l›k ‹stan-
bul 1997).
Akçura, Yusuf, Üç Tarz-› Siyaset, Ankara 1991. Karatepe, fiükrü, Darbeler, Anayasalar ve Modern-
Aky›ld›z, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanl› Merkez leflme, 2. Bask›, ‹stanbul 1997.
Teflkilat›nda Reform, ‹stanbul 1993. Kayal›, Hasan, Jön Türkler ve Araplar, ‹stanbul 1998.
Akyüz Yahya, Türk E¤itim Tarihi, Ankara 2008. Kaynar, Reflat, Mustafa Reflit Pafla ve Tanzimat, An-
Aydemir, fievket Süreyya, Tek Adam Mustafa Kemal, kara 1985.
Cilt I, 1881-1919, ‹stanbul 1994. Kili, Suna-Gözübüyük, A. fieref, Türk Anayasa Metin-
Bayur, Yusuf Hikmet, Türk ‹nk›lab› Tarihi, C.II, K›s›m leri, Sened-i ‹ttifaktan Günümüze,
I, Ankara 1991. Ankara 1985.
Berkes, Niyazi, Türkiye’de Ça¤dafllaflma, (Yay. Haz., Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Do¤uflu, (Çev.
Ahmet Kuyafl), ‹stanbul 2005. Metin K›ratl›), 3. Bask›, Ankara 1988.
Bozkurt, Gülnihal, Bat› Hukukunun Türkiye’de Be- Mardin, fierif, Türk Modernleflmesi, Makaleler IV, ‹s-
nimsenmesi, Osmanl› Devleti’nden Türkiye tanbul 1991.
Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci (1839-1939), Okandan, Recai Galip., Amme Hukukumuzun Ana
Ankara 1996. Hatlar›, ‹stanbul 1968.
Cevdet Pafla, Tezâkir, 40-Tetimme, (Yay. Cavit Bay- Ortayl›, ‹lber, Tanzimattan Sonra Mahallî ‹dareler
sun), Ankara 1986. (1840-1878), Ankara 1974.
Çad›rc›, Musa, “Tanzimattan Cumhuriyete Ülke Yö- Ortayl›, ‹lber, ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›, ‹s-
netimi”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye An- tanbul 1983.
siklopedisi (TCTA), C.I, ‹stanbul 1985. Ortayl›, ‹lber, “Tanzimat Devri ve Sonras› ‹dari Teflkilat”
Davison, Roderic H., Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Re- Osmanl› Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, (Ed.,
form, 1856-1876, (Çev. Osman Ekmeleddin ‹hsano¤lu), ‹stanbul 1994.
Ak›nhay), C.II, ‹stanbul 1997. Ortayl›, ‹lber, “Tanzimat ve Meflrutiyet Dönemlerinde
Düstur, Birinci Tertip, C.IV. Yerel Yönetimler”, Tanzimat’tan Cumhuriyete
Düstur , ‹kinci Tertip, C.I. Türkiye Ansiklopedisi, C.I, s.234-235.
Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve ‹slam Birli¤i, ‹s- Özgüldür, Yavuz-Özgüldür, Serdar, “1876 Anayasas›n›n
tanbul 1992. Haz›rlanmas›nda Mithat Paflan›n Rolü Ve Fonksiyo-
Eraslan, Cezmi, “II. Abdülhamid’in ‹lk Y›llar›nda Meclis nu”, Ankara Üniversitesi Osmanl› Tarihi Arafl-
ve Meflrutiyet Kavramlar› Üzerine Baz› Tespitler”, t›rmalar› Merkezi (OTAM), Say› 5, Ankara 1994,
Türk Kültürü ‹ncelemeleri Dergisi, I,s. 1-12, ‹s- s.311-348.
tanbul 2000. Seyitdanl›o¤lu, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i
Ery›lmaz, Bilal, Osmanl› Devletinde Gayrimüslim Vâlâ (1838-1868), Ankara 1994.
Tebaan›n Yönetimi, ‹stanbul 1996. Shaw Stanford-Shaw, Ezel Kural, Osmanl› ‹mparator-
Georgeon, François, Sultan Abdülhamid, ‹stanbul, lu¤u ve Modern Türkiye, (Çev. Mehmet Harman-
Homer Kitabevi, 2006. c›), C.II, ‹stanbul 1983.
Hanioglu, M. fiükrü, The Young Turks in Oppositi- Tanör, Bülent, Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri
on, Oxford Üniv. Press, New York 1995. (1789-1980), ‹stanbul 2006.
‹¤demir, Ulu¤, Kuleli Vak’as› Hakk›nda Bir Araflt›r- Tunaya, Tar›k Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler (1859-
ma, Ankara 1942. 1952), 2. Bask›, ‹stanbul 1995.
‹nalc›k, Halil, “Sened-i ‹ttifak ve Gülhane Hatt-› Hüma- Tunaya, Tar›k Zafer, Türkiye’nin Siyasi Hayat›nda
yunu”, Belleten, C.XXVIII, Say› 112, Bat›l›laflma Hareketleri, ‹stanbul 2004.
Ankara 1964. Us, Hakk› Tar›k, Meclis-i Mebusan (1293=1877), C.II,
Kafadar, Osman, Türk E¤itim Düflüncesinde Bat›l›- ‹stanbul 1954.
laflma, Vadi Yay›nlar›, Ankara 1997. Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Ça¤dafl Düflünce Tari-
Karal, Enver Ziya, Osmanl› Tarihi, C.VII, Ankara, 1983. hi, ‹stanbul 1979.
Karal, Enver Ziya, Osmanl› Tarihi, C.VIII, Ankara 1988.
3
Amaçlar›m›z
N
Birinci Meflrutiyet Dönemi’nde devletin siyasi politikalar›n›n reel zeminini
N
aç›klayabilecek,
Birinci Meflrutiyet Dönemi’nin simgesi hâline gelen e¤itim ve kültür çal›flma-
N
lar›n›n boyutlar›n› saptayabilecek,
‹kinci Meflrutiyet Dönemi seçimlerini ve oluflan Meclislerin yap›s›n› analiz
N
edebilecek,
Trablusgarp ve Balkan Savafllar›n› ana hatlar›yla görerek ad›m ad›m Birinci
Dünya Savafl›’na gidiflin zeminini de¤erlendirebilecek bilgi ve becerilere sa-
hip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Meflrutiyet • ‹slam Âlemi ile ‹liflkiler
• II. Abdülhamid • Balkanlardan Göç
• E¤itim ve Kültür
‹çindekiler
• I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE
S‹YASET
• I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE
Türkiye’de E⁄‹T‹M VE KÜLTÜR
Atatürk ‹lkeleri ve FAAL‹YETLER‹NE GENEL B‹R BAKIfi
‹nk›lap Tarihi-I Meflrutiyet Dönemleri
• II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹
SEÇ‹MLER‹ VE MECL‹S-‹ MEBUSAN
ÇALIfiMALARI
• ADIM ADIM DÜNYA SAVAfiINA
Türkiye’de
Meflrutiyet Dönemleri
I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE S‹YASET

Osmanl› son döneminin iki meflrutiyetini de ilan etmifl olan II. Abdülhamid’in tah-
ta ç›k›fl›, 19.yy. sonlar›na ve dolay›s›yla da Osmanl› Devleti’nin çöküfl ve parçalan-
ma sürecine denk gelmifl olup, gerek siyasi ve askerî gerekse de ekonomik prob-
lemler had safhaya ulaflm›fl durumdayd›. Tanzimat ve Islahat Fermanlar› ile gelen
uygulamalar, Bat›l› devletler taraf›ndan siyasi ve dinî amaçl› bask› arac› olarak kul-
lan›lmaya baflland›¤› için halk›n büyük ekseriyetini teflkil etmekte olan Müslüman-
Türk unsur aleyhine bir flekil alm›fl ve tepki toplamaya bafllam›flt›r. Buna ilaveten
Tanzimat’la bafllam›fl olan kalk›nma projelerinden istenilen sonuçlar al›namam›fl,
terakki kavram› yerine “ittihat” kavram› kabul görmeye bafllam›flt›r. Avrupa endüs-
trisinin rekabeti karfl›s›nda yerli sanayinin çökmesi, yönetimde meydana gelen de-
¤ifliklikler ve Osmanl› co¤rafyas›n›n sürekli parçalanmas› ve iflgallere maruz kal-
mas› Müslüman halk aras›nda ittihat kavram›n› terakkinin önüne geçiren unsur ol-
mufltur. Bunun yans›malar› da farkl› alanlarda ve farkl› uygulamalarla tesirini gös-
termeye bafllam›flt›r.
1876 y›l›nda ilan edilen Kanun-i Esasi ile Osmanl› Devleti, ‹slam Dinini resmi
din olarak kabul etmifltir (11. madde). Yine bu dönemde, okullara din dersleri ko-
nulurken, hükümdara da “ahkâm-› fler’iye”yi yürütme görevi verilmifltir (7. mad-
de). Ayr›ca fieyhülislam devlet örgütü içerisine al›nm›fl (27. madde), Adli yasama
kurumlar›n›n yan›nda fler’i mahkemelere de yer verilmifltir (87. madde). Bunlar›n
yan› s›ra Ayan Meclisine ‹slami ilkelere ayk›r› yasalar›n reddedilece¤i maddesi ko-
nulmufl (64. madde) ve ayr›ca padiflah ‹slam’›n koruyucusu olarak kabul edilmifltir
(4. madde).
Ayn› dönem içerisinde ayd›n ve devlet adamlar› aras›nda Osmanl›c›l›¤›n yan› s›-
ra ‹slamc›l›k politikas›n›n da taraftar bulmaya bafllad›¤› görülmektedir.1881’in bafl-
lar›nda Sultan II. Abdülhamid’e ‹slamc›l›k görüflünü savunan çok say›da rapor su-
nulmaya bafllanm›flt›r. Bunlar aras›nda dinin tüm Müslüman ülkeler için ba¤lay›c›
olmas› ve halifeli¤in yeri vurgulanmaktayd›.
‹slamc›l›k politikas›n›n gelifliminde, Osmanl› Devleti’nin iç bünyesinde meyda-
na gelen bu geliflmelerin yan› s›ra Bat›l› devletlerin takip etmifl olduklar› emperya-
list politikalar da tesirli olmufltur. Bat›l› devletlerin sömürge esasl› politikalar› sonu-
cunda Cezayir, K›r›m, K›br›s, Tunus ve M›s›r gibi önemli topraklar kaybedilmifltir.
Ülkenin iç bünyesinde de Devletin hakimi millet konumundan, horlanan ve az›n-
l›klardan da afla¤› bir duruma düflürüldü¤üne inanan Müslüman halk›n tepkileri,
bas›n ve ayd›nlar›n da yard›mlar›yla flekillenmeye bafllam›flt›r. Bu durumu güçlen-

diren bir di¤er unsur da ekonomik alandaki gerilemelerdir. Bu süreç, 1870’lerin
bafl›ndan itibaren de siyasi bir fikir ak›m› hâline gelmeye bafllam›flt›r. Yani II. Ab-
dülhamid’in tahta ç›k›fl›ndan itibaren ‹slamc›l›k politikas›n›n takibine imkân vere-
cek ölçüde psikolojik ve fikri potansiyel büyük ölçüde haz›r duruma gelmifltir.
SIRA S‹ZDE Osmanl› Devlet

SIRAanlay›fl›nda
S‹ZDE en genifl s›n›rlar ve nüfus ile devletin devam› esas fikir oldu-
1 ¤una göre II. Abdülhamid Dönemi’nde ‹slam unsurunun öne ç›kar›lmas› din temelli bir
tercih midir? Tart›fl›n›z.
II. Abdülhamid Dönemi’nde iç ve d›fl geliflmelerin yönlendirdi¤i bu politikan›n
S O R U temelini yaln›z S O ROsmanl›
U Devleti’ne de¤il, ‹slam dünyas›n›n genelinde hakim olan
olumsuz flartlar belirlemifltir. Asl›nda, Bat›’n›n yükselifli, ‹slam dünyas›n›n ise hisse-
dilir bir flekilde gerilemeye bafllamas›n›n görüldü¤ü 19.yy. ortalar›ndan itibaren
D‹KKAT D‹KKAT
Müslüman ülkelerde umut arayan gözler do¤al olarak Hilafet merkezine çevrilmifl-
tir. 1882 y›l›nda (Hicretin 14.yy.) II. Abdülhamid, ‹slam dünyas›n›n halifesi olarak
N N
SIRA S‹ZDE birçok ülkedenSIRA S‹ZDE
tebrik telgraf› al›rken, ‹ran, Fas ve birkaç küçük ‹slam devleti d›-
fl›nda ‹slam dünyas› Avrupa hâkimiyeti alt›na girmifl durumdad›r. Yani ‹slam birli-
¤i (‹ttihad›-› ‹slam) duygusu bir ihtiyaç hâline dönüflmüfltür. Üstelik dünya siyase-
tinde de yeni de¤iflimler söz konusu olup Osmanl› Devleti’ni yak›ndan ilgilendir-
mektedir.1876’da Kanun-i Esasi’nin ilan› sonras›nda, Osmanl› Devleti’ni himaye
K ‹ T A P
edece¤ine Kinan›lan
‹ T A P
‹ngiltere, Süveyfl kanal›na hakim olmas›n›n ard›ndan Osmanl›
Devleti’nin devam›n› sa¤lamak fleklindeki geleneksel politikas›na son vermifltir. Bu
da Osmanl› Devleti’nin kaderini temelden etkilemifltir. Rusya ve ‹ngiltere aras›nda
bir süre bofllukta kalan II. Abdülhamid, çözümü Avrupa Devletleri aras›nda denge
politikas› takip etmekte bulmufltur. Bu politikan›n takip edilmesi, Osmanl› halk›n›n
yan› s›ra ‹slam dünyas›na da Osmanl› Devleti’nin Avrupa’dan ba¤›ms›z politika ta-
kip etti¤i görüntüsünü vermifltir. II. Abdülhamid’in ayn› zamanda hem ülke içinde
‹NTERNET hem de ülke ‹ N T d›fl›nda
E R N E T Müslüman dindar bir halife portresi çizmesi, Müslüman halk
aras›ndaki sevgi ve sayg›s›n› art›r›rken Bat›l› devletlerde de halifelik güç ve yetki-
sinin Müslümanlar üzerinde çok güçlü oldu¤u inanc›n›n yayg›nlaflmas›na zemin
haz›rlam›flt›r. Devletin y›llard›r içinde bulundu¤u ‹slami gelenek de bu durumu
güçlendirip meflrulaflt›rm›flt›r.
II. Abdülhamid ‹slamc›l›k politikas›n› takip ederek hem devlet içinde hem de
Müslüman dünyas›nda sayg›nl›k ve güç kazand›¤›n› düflünerek, politikalar›n› bu
zemin üzerinden gelifltirmeye bafllam›flt›r. Hükûmetin deste¤inde olan birçok ga-
zete ve dergi de ‹slamc› politikalar›n› desteklemektedir. Söz konusu bas›n-yay›n
organlar›nda bu süreçte yer alan yaz›lar›n amac› öncelikle Araplar, Arnavutlar ve
sair Türk olmayan Müslümanlar›n sadakatini kazanmak ve daha sonra da baflta
Hindistan olmak üzere Müslümanlar›n yo¤un olarak yaflad›klar› bölgelerden siyasi
ve maddi destek temin ederek gelecekte de Osmanl› Devleti ile birlikte hareket et-
melerini sa¤lamakt›r.
‹slamc›l›k fikrini savunan devlet adamlar›n›n bafl›nda ayn› zamanda bir tarihçi
olan Cevdet Pafla ve fiirvanîzade Rüfltü Pafla bulunmaktad›r. ‹slamc›l›¤› savunan-
lar›n ortak düflünceleri Osmanl› Devleti’nin Tanzimat’la birlikte kültürel benli¤ini
kaybetmeye bafllam›fl oldu¤u düflüncesinden hareketle, Tanzimat’›n gizli olarak
inkâr etti¤ini düflündükleri “fleriat›n de¤erlerini” tekrar Osmanl› toplumuna kazan-
d›rmak gerekti¤idir. II. Abdülhamid aç›s›ndan bu politikaya bak›ld›¤›nda ise dev-
letin di¤er unsurlar›n› da yok saymadan siyasi, sosyal ve ekonomik flartlara uygun
3. Ünite - Türkiye’de Meflrutiyet Dönemleri 57
olarak ‹slami duygular›n ön plana ç›kar›ld›¤› ve de ‹slami müesseselerin kuvvet-

lenmesine ve yayg›nlaflmas›na özel bir gayret gösterilerek d›fl siyasette ‹slam’a be-
lirleyicici bir rol vermenin amaçlanm›fl oldu¤u görülecektir. Bu s›rada Osmanl›c›-
l›k ve Türkçülük zeminli uygulamalar da tamamen terk edilmifl de¤ildir. Tabii ki
bütün bu çabalar›n temelinde yatan düflünce, her fleyden önce “devletin nas›l kur-
tar›laca¤›d›r”.
Bu aç›klamalar ›fl›¤›nda II. Abdülhamid’in ‹slamc›l›k politikas›n›n iç politika ka-
dar d›fl politikaya da yönelik oldu¤unu söylemek mümkündür. Burada Osmanl›
yönetiminin elindeki dinî makamlar›n önemini öncelikle ‹ngiltere ve Fransa gibi
Bat›l› devletlerin kulland›¤›n› söylemeliyiz. Fransa Sultan Abdülmecid’ten Orta Af-
rika’daki misyonerlerinin Müslüman kabileler taraf›ndan öldürülmemesi için yar-
d›m istemiflti. ‹ngiltere de özellikle 1877-78 Osmanl›- Rus Harbinde, II. Abdülha-
mid’e, Rusya dâhilindeki Müslümanlar ve Afgan kral› üzerindeki halifelik nüfuzu-
nu kullanmas›n› telkin ve tavsiye etmifltir. Ancak, 1877-78 Harbi’nden sonra politi-
ka de¤ifltirip M›s›r ve K›br›s’› ele geçirdikten sonra dinî unsurlar›n kendisine karfl›
kullan›lmas›ndan endifle etmifltir. Zira II. Abdülhamid’in de karfl›l›k olarak ‹ngilte-
re’nin sömürgelerindeki Müslümanlar üzerinde hilafet gücünü kullanma ihtimali-
nin bulundu¤unu görmüfltür. Bu sebeple de daha önceden desteklemifl oldu¤u bu
düflünceden rahats›z oldu¤u gibi karfl› tedbirler almaya çal›flm›flt›r.
II. Abdülhamid Devri ‹slamc›l›k politikas›n› bu bilgiler ›fl›¤›nda üç ana hedef et-
raf›nda özetlemek mümkündür. Bunlardan biri, Osmanl› Müslüman tebaas›n›
“‹slam” bayra¤› alt›nda toplamak iken ikincisi de d›fl ülke Müslümanlar›n›n Halife-
lik makam› etraf›nda toplanmas›n› temin ederek mevcut problemlerin çözümünde
karfl›l›kl› destek ve yard›m›n teminidir. Osmanl› belgelerinden ortaya ç›kan üçün-
cü bir amac›n daha oldu¤u söylenebilir ki o da Sünnilik ile fiiilik aras›nda bir ya-
k›nlaflma ve birlik meydana getirerek yine Orta Do¤u’daki ‹ngiliz planlar›n› sonuç-
suz b›rakma ve bu hususta Hindistan fiiilerinin de siyasi deste¤ini temin etmektir.
Ancak Sünni-fiii iflbirli¤i süreci ‹ran fiah›n›n geliflmeleri kendi aleyhine bir plan ola-
rak alg›lamas› ve de karfl› tedbir olarak Ermeni ayr›l›kç› hareketini desteklemesi se-
bebiyle sonuçsuz kalm›flt›r.
II. Abdülhamid’in politikalar›, bu amaçlar› itibar›yla da ne Panslavizme karfl› bir
politikad›r ne bütün dünya Müslümanlar›n› siyasi bir iktidar çerçevesinde birlefltir-
meye dönük bir hayalidir, ne de Pancermenizme benzemektedir. Son derece ger-
çekçi bir politikac› olan II. Abdülhamid’in ‹slamc›l›¤›, o günün flartlar› çerçevesin-
de Arap yar›madas›, M›s›r, Suriye ve Yemen’deki Arap milliyetçi ak›mlar›na karfl›
gelifltirilmifl olan birlefltirici bir siyasi ak›md›r.
Elçilik ve konsolosluklar›yla do¤uda ve bilhassa Osmanl› co¤rafyas›ndaSIRA olup

S‹ZDEbitenleri ya- SIRA S‹ZDE
k›ndan takip eden Bat›l› devletler ‹slamc› politikalar› neden ›srarla sald›rgan ve yay›lmac› 2
bir hareket olarak tarif etmifl olabilirler? Tart›fl›n›z.
Bu hedef d›fl›ndaki bölgelerde takip edilen ‹slamc›l›k politikas›n›n ana hedefi
Osmanl› Devleti d›fl›ndaki büyük ‹slam dünyas›nda Osmanl› hilafetinin
S O R U sayg›nl›¤›- S O R U
n› güçlendirmeye yöneliktir ki bunun sonucunda da karfl›l›kl› bir iflbirli¤i ve des-
tek söz konusu olabilecektir. II. Abdülhamid Dönemi’nde “‹slamc›l›k”, politikas›
D‹KKAT D‹KKAT
çerçevesinde Arap fleyhlerinin ödüllendirilmesi ve sürre alaylar›na eskisine oranla
daha çok önem verilmesi, Afrika Tarikatlar›na itibar edilmesi gibi uygulamalar, bu
N N
SIRA S‹ZDE
politika do¤rultusunda gerçeklefltirilmifltir. 1878 Berlin Anlaflmas›’n› müteakiben SIRA S‹ZDE
Osmanl› Devleti s›n›rlar› dâhilinde gayrimüslimlerin oran› yüzde yirmiye inmifltir.
Balkanlar d›fl›nda, Bat› Anadolu’da 3 milyon kadar Rum, ço¤unlu¤u Do¤u Anado-
lu da dahil olmak üzere bütün ülke genelinde 1 buçuk milyon kadar Ermeni var-
d›r; bir de az say›da Arap Hristiyanlar› bulunmaktad›r. Bu durumda Osmanl›c›l›k
politikas›n›n takibinin imkân› ve devlet aç›s›ndan da fayda sa¤lay›c› özelli¤i önem-
li ölçüde azalm›flt›.
Böyle bir zeminde II. Abdülhamid, devletin di¤er unsurlar›n› yok saymadan, si-
yasi sosyal ve ekonomik flartlara uygun olarak ‹slami duygular› beslemek, ön pla-
na ç›karmak amac›na dönük politika takip etmifltir. Bunu yaparken de ‹slam mü-
esseselerinin kuvvetlenmesine ve yayg›nlaflmas›na özel bir gayret göstererek, iç ve
d›fl siyasette ‹slam’a belirleyici bir rol vermek amac›n› gerçeklefltirmeye çal›flm›flt›r.
Elbette ki bütün bu çabalar›n temelinde ana amaç Osmanl› Devleti’ni çöküflten
kurtarabilmektir.
II. Abdülhamid Dönemi’nde gerek Osmanl› gerekse de ‹slam co¤rafyas› gene-
linde ‹slamc› politikalar›n istenilen ölçüde baflar›l› oldu¤unu söylemek mümkün
olmamakla birlikte, ciddi bir Osmanl› ve halife sevgisinin oluflmufl oldu¤u tespit
edilebilmektedir. Zira bu politikan›n sonuçlar› daha sonra baflta Balkan Savafl› ol-
mak üzere I. Dünya Savafl› ve ‹stiklal Savafl›’nda ‹slam dünyas›n›n maddi ve mane-
vi deste¤i olarak somut bir flekilde ortaya ç›km›flt›r.
Bu düflünce ve duygular›n toplumsal zeminde güç kazanmas›nda, ‹slam co¤-
rafyas›n›n büyük ekseriyetinin sömürgelefltirilmesi ve de ekonomik olarak geri
kalmas›n›n yan› s›ra 19.yy. sonlar›ndan itibaren kitle iletiflim ve ulafl›m araçlar›n›n
geliflmesi ciddi olarak tesirli olmufltur. 19. yüzy›l bir iletiflim ve ulafl›m devrimi ol-
mufl, küresel bir de¤iflim yaflanmaya bafllanm›flt›r. Buharl› gemilerin, demiryollar›-
n›n ve telgraf hatlar›n›n yayg›nlaflmas›n›n do¤al bir sonucu olan h›zl› bir küresel-
leflme sürecidir bu. II. Abdülhamid, iktidar›n›n ilk günlerinden itibaren bu tekno-
lojik geliflmelere ciddi destek vermifltir. ‹lk telgraf hatt› 1855’te K›r›m Savafl› s›ra-
SIRA S‹ZDE SIRAolmas›na
s›nda aç›lm›fl S‹ZDE ra¤men, sadece II. Abdülhamid Dönemi’nde 30 bin km’den
fazla telgraf hatt› çekilmifltir. Bu hatlar, Hicaz’dan Yemen’e kadar uzanmakta olup,
hilafet merkezi Ege ve Akdeniz’deki adalara kadar telgraf hatlar›yla ba¤lanm›flt›r.
Mors iflaretleri seri bir flekilde Türkçeye uygulanm›fl, en son model telgraf makine-
leri getirtilerek, telgrafç›l›k ö¤renimi için Fransa’ya ö¤renciler gönderilmifl, kurslar
S O R U
aç›lm›flt›r. S O R U
D‹KKAT II. Abdülhamid,

D ‹ K iktidar›n›n
KAT ilk günlerinden itibaren bu teknolojik geliflmelere ciddi des-
tek vermifltir. ‹lk telgraf hatt› 1855’te K›r›m Savafl› s›ras›nda aç›lm›fl olmas›na ra¤men, sa-
dece II. Abdülhamid Dönemi’nde 30 bin km’den fazla telgraf hatt› çekilmifltir. Bu hatlar,
N N
Hicaz’dan Yemen’e kadar uzanmakta olup, hilafet merkezi Ege ve Akdeniz’deki adalara ka-
dar telgraf hatlar›yla ba¤lanm›flt›r. Mors iflaretleri seri bir flekilde Türkçeye uygulanm›fl,
AMAÇLARIMIZ en son model telgraf makineleri getirtilerek telgrafç›l›k ö¤renimi için Fransa’ya ö¤renciler
AMAÇLARIMIZ
gönderilmifl, kurslar aç›lm›flt›r.
K ‹ T A P MerkezîK devlet
‹ T A gücünün
P temininde son derece önemli olan ulafl›m ve haberlefl-
menin ikinci k›sm›n›n telgraf hatlar› ile gerçekleflti¤ini söylemek mümkündür.
Böylece, Osmanl› Devleti yol ve demir yollar›n›n inflas› ile gidemedi¤i yerlere ka-
TELEV‹ZYON dar telgrafT Ehatlar›n›
L E V ‹ Z Y O Nulaflt›ran ilk ülke olmufltur. Ancak II. Abdülhamid iktidar›n›n
güçlenmesine vas›ta olarak düflünülmüfl olan telgraf, onun y›k›l›fl›na da yard›m
eden araç olacakt›r.
II. Abdülhamid Dönemi’nde Bombay’dan çekilen telgraf ‹stanbul’da; ‹stan-
bul’dan çekilen telgraf Kazan’da okunmaya bafllam›flt›r. ‹slamc› dayan›flma fikirle-
ri, projeler ve haberler telgraf sayesinde h›zl› bir flekilde takip edilmeye baflland›¤›
için paralel bir flekilde ‹slamc›l›k politikas› da giderek güç kazanmaya ve kabul
görmeye bafllam›flt›r. Telgraf devrimi bütün dünya için, amaSIRA özellikle
S‹ZDE
de ‹slam SIRA S‹ZDE
dünyas› için bu sebeple çok önemli olmufltur. Sömürge hâlindeki veya ba¤›ms›z
Müslümanlar dünyan›n neresinde olurlarsa olsunlar telgraf sayesinde haberleflerek
birbirlerinden haberdar olmufllard›r. O dönemin ‹stanbul gazeteleri D Ü fi Ü N Ebu
L ‹ Mflekilde et- D Ü fi Ü N E L ‹ M
kili olmufllar, hem Londra parlamentosundaki bütün tart›flmalar› yay›nlarken hem
de Kaflgar’dan, Kalküta’dan, Bombay’dan, Güney Afrika’dan, Cezayir’denS O R U gönderi- S O R U
len telgraflar› yay›nlayarak bütün Bat›, Türk ve ‹slam dünyas›ndan haberdar olun-
mas›n› temin etmifllerdir.
Kitle iletiflim araçlar›n›n yayg›n olarak kullan›lmas›n›n di¤er Dbir ‹ K Ketkisi
AT de dergi D‹KKAT
ve gazeteler arac›l›¤›yla kamuoyu denen olgunun ortaya ç›kmas›d›r. 1860’lardan
N N
itibaren gazeteler büyük bir etkiye sahip olmufllard›r. Gazete befl binS‹ZDE
SIRA gibi düflük bir SIRA S‹ZDE
rakamda satmas›na ra¤men, Yemen’deki bir kahvehanede de K›r›m’da da k›sa za-
man farkl›l›klar› ile ayn› yorum ve haberler okunmakta ve etkili olmaktad›r. ‹nsan-
lar birbirinden haberdar olmaya bafllam›fllard›r. Dönemin gazetelerinde o dönem
itibar›yla son derece ilgi çekici ve alan›nda ilk olan yaz› dizileri yay›nlanmaya bafl-
lam›flt›r “...Türkistan nas›l bir yerdir, Çin Müslümanlar› ne yapar, Japonya nas›l bir
yerdir, Güney Afrika Müslümanlar›n›n durumu nedir, Malezya’da, Endonezya’da -
o zamanki ad›yla Açe ve Sumatra’da- Müslümanlar ne yap›yor...?”Böylece müthifl
bir haberleflme a¤› ortaya ç›km›fl ve Osmanl› ayd›nlar› ‹slam dünyas›n› tan›maya
bafllarken ‹slam dünyas› da Osmanl›y› tart›flmaya ve tan›maya bafllam›flt›r. Bu du-
rum ayn› zamanda Türkçülük ak›m›n›n da güçlenmesine vesile olmaktad›r.
II. Abdülhamid Dönemi’nde Osmanl› Devleti’ndeki çal›flmalar ve ‹slam

‹ N Tdünyas›
E R N E T ile iliflkile- ‹NTERNET
rin boyutu hakk›nda Prof. Dr.Gökhan Çetinsaya ile yap›lm›fl olan “Halen Tanzimat’› Yafl›-
yoruz” adl› ropörtaj› okuyabilirsiniz. Ropörtaj›n ‹nternet ba¤lant›s› adresi: 12 Aral›k
2011, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=97909,(09-01-2012’de
http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=97909,(09-01-2012)
‹slam dünyas›ndaki tesanüt duygusunun ortaya ç›kmas›nda ve ‹slamc›l›¤›n ge-

lifliminde tarikatlar›n da müthifl bir tesiri olmufltur. O dönemde ulus-devlet s›n›r-
lar› olmad›¤› için Türkistan’dan kalkan bir dervifl Anadolu’da nüfuz alan› bulabil-
mektedir. Tarikatlar›n a¤lar› çok genifl olup ‹stanbul mutlaka u¤ran›lan bir mer-
kez olma özelli¤ine sahiptir. Bu dervifller ‹stanbul’a bilgi getirdikleri gibi, buradan
ald›klar› bilgiyi de ‹slam dünyas›n›n her yerinde u¤rad›klar› tekkelerde paylafl-
maktad›r. Bunun sonucunda da ‹stanbul’un ‹slam dünyas›n›n merkezi ve Osman-
l› Devleti’nin de ‹slam dünyas›n›n hamisi oldu¤u olgusu giderek güç kazanmaya
bafllam›flt›r.
Haberleflmenin kolaylaflmas›n›n sonucunda Afrika’n›n Frans›zlar taraf›ndan ifl-
gal edilmesi ve sömürgecilik politikalar› uygulamalar› Osmanl› toplumunu yak›n-
dan ilgilendirmeye bafllam›fl ve bunun sonucunda da II. Abdülhamid Afrika’yla il-
gilenmeye bafllam›flt›r. Bu sebeple günümüzde baz› tarihçiler bu bölgede, baz› yer-
lerde ‹slamiyet’in yayg›nlaflmas›n› Abdülhamid ile iliflkilendirmektedirler. Gerçek-
ten de o süreçte II. Abdülhamid taraf›ndan Çad Müslümanlar› aras›nda Osmanl›
Devleti’nin ve de hilafetin etkisini art›r›c› çal›flmalar yap›lm›fl, Cezayir’in Frans›zlar
taraf›ndan iflgal edilmesi, ‹slami tepkilere sebep olmufltur. 1881 y›l›nda Fransa’n›n
Tunus’u iflgali ‹stanbul taraf›ndan tepkiyle karfl›lan›rken Kuzey Afrika Müslüman-
lar›n›n II. Abdülhamid’e daha fazla sempati duymas›na vesile olmufltur.
II. Abdülhamid yapt›¤› giriflimlerle Avrupa devletleri nezdinde hem Fransa’ya

karfl› muhalefet oluflturmaya çal›fl›rken, ülke içinde de direnifli desteklemeye de-
vam etmifltir. Kuzey Afrika’daki bu iflgalleri engellemek amac›yla ‹stanbul’da Vakit
ve Arapça el Cevaib gazeteleri ç›kar›lmaya bafllanm›flt›r. Bu gazetelerde s›k s›k
“Sultan, ‹slam’› müdafaa etmek için kan›n›n son damlas›na kadar ve hazinesinin
son kurufluna kadar harcamaya haz›rd›r” sözü tekrarlanarak ‹slam dünyas›nda
bölünmelere ve guruplara ayr›lmaya son verilmesi gerekti¤i ifade edilmifltir. Ancak
bu çabalar, Tunus’un Frans›zlar taraf›ndan iflgalini engelleyememifltir. Ayn› süreç-
te ‹ngiltere de M›s›r’a girmifltir. Osmanl› kamuoyunda büyük tepkilerle karfl›lanan
bu iflgal sonucunda, Müslümanlar›n Bat›’ya karfl› olan tepkileri artarken, ‹slam
dünyas›nda Bat›l› devletlere karfl› birlikte olmak ve karfl› koymak düflüncesi daha
da önem kazanmaya bafllam›flt›r.
II. Abdülhamid sadece Müslüman dünyas› ile de¤il, iktidar› süresince Bat›’ya al-
ternatif olacak Japonya gibi ülkelerle de yak›n siyasi ve kültürel iliflki kurmaya ça-
ba sarf etmifltir. Osmanl› okul gemisi Ertu¤rul’un ziyaret amac›yla Japonya’ya gön-
derilmesi Müslüman topluluklar içinde Japon tarz› ilerleme anlay›fl›na bir ilgi oldu-
¤unu göstermektedir. Ertu¤rul gemisi 1888-1889’da, Süveyfl Kanal› yoluyla Aden,
Bombay, Seylan, Singapur, Saigon ve Hong Kong’a gitmifltir, Bölge Müslümanlar›
ile gemi görevlileri ve mürettebat›n›n birlikte camide namaz k›larak dua etmeleri
ve her Cuma namaz›nda Sultan-Halifenin ad›n›n zikredilmesi büyük ilgi ve heye-
can uyand›rm›flt›r.
II. Abdülhamid Dönemi’nde Avrupa ülkeleriyle de yak›n iliflkiler kurulmufltur.
Bu süreçteki Almanya-Osmanl› yak›nlaflmas› dikkat çekici olup birçok ö¤renci ö¤-
renim görmek üzere Almanya’ya gönderilmifltir.
Bütün bu geliflmeler Osmanl› Devleti yöneticilerini özelde Anadolu, genelde
ise hâkimiyetleri alt›ndaki bütün ‹slam co¤rafyas› ile daha yak›ndan ilgilenmeye
teflvik etmifltir. Daha önceki y›llarda Balkanlar’a yap›lan yat›r›mlar, Anadolu’ya da
yönlendirilmeye bafllanm›flt›r. Ülke nüfusunun yüzde 80’i olan Müslüman halk›n›,
sosyal ve ekonomik olarak kalk›nd›rmak amac›yla Anadolu demir yolu, köprüler,
okul, kütüphane, hastane vb. imar faaliyetleri ile donat›l›rken, di¤er yandan da si-
yasi ve de ideolojik olarak halk› e¤itmek için e¤itim çal›flmalar›na h›z verilmifltir.
1880’lerde bafllanan bu çal›flma, asl›nda Müslüman milletin inflas› olup, sonuçlar›
daha sonra yaln›z modern Türkiye’yi de¤il, modern Orta Do¤u’yu da derinden et-
kileyecektir.
I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE E⁄‹T‹M VE KÜLTÜR

FAAL‹YETLER‹NE GENEL B‹R BAKIfi
Kanun-i Esasi, Türk demokrasi tarihi aç›s›ndan oldu¤u kadar, e¤itim tarihi aç›s›n-
dan da çok büyük bir öneme haiz olup üç maddesi e¤itim hakk›ndad›r. Bunlardan
ilk ikisi özel ö¤retime, üçüncüsü ilkö¤retimin zorunlulu¤una iliflkindir:
15. madde, “ö¤retim iflini(konusunu) herkes özgürce yapabilir; ilgili kanuna uy-
mak flart›yla her Osmanl› vatandafl› genel ve özel ö¤retim yapmaya izinlidir.”
16. madde, “ülkedeki çeflitli dinsel inan›fllardaki toplumlar›n din ve inan›fllar›na
iliflkin ö¤retim yöntemi ve biçimine dokunulmayacakt›r” denilmektedir. Ayn› mad-
de ülkedeki tüm mekteplerin Devlet’in denetiminde oldu¤unu da belirtir.
114. madde: “Osmanl› bireylerini tümü için ilkö¤retim mecburi olacak ve bu-
nun ayr›nt›lar› ayr› bir düzenleme ile belirlenecektir.

S O R U S O R U
1876 Anayasas› 114. madde: “Osmanl› bireylerini tümü için ilkö¤retim

D ‹ mecburi
KKAT olacak ve D‹KKAT
bunun ayr›nt›lar› ayr› bir düzenleme ile belirlenecektir.
N N
II. Abdülhamid gerek Kanun-i Esasi’nin getirmifl oldu¤u bu haklar gerekse de
Müslüman milletinin ayd›nlanmas› anlay›fl› gere¤ince dönemi içinde e¤itime ciddi
önem vermifltir. Bu süreçte nas›l bir e¤itim yap›lmas› gerekti¤iAMAÇLARIMIZ
hususunda çok cid- AMAÇLARIMIZ
di tart›flmalar yap›lm›fl olup e¤itim-ö¤retim alan›nda ‹slamc›lar›n istedi¤i medrese-
lerde reform yap›lmas›d›r. Medreselerin kald›r›lmas›na katiyetle karfl›d›rlar. Ancak
yine de co¤rafya ve tarih gibi ilimlerin medreselerde okutulmas›n›n K ‹ T A ‹slamiP kaide- K ‹ T A P
lere uygun oldu¤una dair fieyhülislam Fetvas› ancak 1910 tarihinde al›nabilmifltir.
Bu sebeple de II. Abdülhamid Dönemi e¤itim politikalar› çerçevesinde bafllang›ç-
ta medreseler aynen korunurken, beraberinde modern usulde T E Le¤itim
E V ‹ Z Y O Nve ö¤retim TELEV‹ZYON
yap›lan okullar›n aç›lmas›na h›z verilmifltir.
II. Abdülhamid Dönemi e¤itim politikalar›na bak›ld›¤›nda iptidai, rüfltiye ve
de idadi gibi temel e¤itim ve ö¤retim kurumlar›n›n say› ve kalitece art›r›ld›¤› gö-
rülmektedir. Bu okullar›n yan› s›ra çeflitli dallarda çok say›da yüksek okullar ku-
rulmufl, e¤itim ve ö¤retime özel bir ilgi gösterilmifltir. II. Abdülhamid, uygulad›-
¤› ‹slamc› siyasete ra¤men okullar›n ders programlar›n› sadece dinî derslerle bi-
linçsizce fliflirtmemifl, fen bilimlerine ve dil derslerine ayr› bir önem vererek po-
zitif ilimlerin ö¤retimini desteklemifltir. Bu özelli¤i de onun ‹slamc›l›¤›n›n fana-
tiklikten ziyade uzak görüfllü bir devlet adam› olmas›ndan kaynakland›¤›n›n bir
di¤er kan›t›d›r.
Bu politika gere¤ince bat›l› tarzda yeni okullar aç›l›rken ders kitaplar›n›n içe-
rikleri ve haritalar yeniden haz›rlanm›fl, yeni okul binalar› yapt›r›lm›flt›r. E¤itim
programlar› Bat› Avrupa modeline dayanan ilerici bir ayd›nlanma düflüncesiyle bir-
likte flekillenmiflse de, “Bat›’n›n zararl› yan etkilerini iyilefltirmeye kadir oldu¤u var-
say›lan yüksek doz Osmanl› ve ‹slam ögeleri ile zay›flat›lmaya çal›fl›lm›flt›r”: E¤iti-
me dönüfltürücü bir görev verilmifl olup, toplumsal de¤iflmede anahtar rol e¤itim-
de görülmektedir.
Osmanl› e¤itim politikas› hem Osmanl› ve ‹slam gelene¤ine hem de Bat› e¤itim
anlay›fl›n›n modernli¤ine dayand›r›lm›flt›r Bu iki gelene¤i birlefltirme süreci çok da-
ha fazla anlafl›lamayan bir kar›fl›m yaratarak her ikisini de baflkalaflt›rm›flt›r.
II. Abdülhamid Dönemi’nde gerek ayr›l›kç› hareketleri engellemek gerekse de
Müslüman halk›n e¤itim seviyesini yükseltme gayelerine yönelik tedbir olarak dü-
flünülen yayg›n e¤itim seferberli¤inde Tanzimat Dönemi’ne göre çok daha ciddi
geliflmeler olmakla birlikte, ilkö¤retim seviyesinde istenilen düzeye eriflilmesi
mümkün olmam›flt›r. Bu dönemdeki geliflmeler daha çok rüfltiye, idadiye ve sulta-
niye okullar›n›n ço¤almas›nda görülmektedir. ‹lkö¤retimin gerili¤iyle ortaö¤reti-
min geliflmesi aras›ndaki uçurum e¤itim, gören kuflaklar üzerinde sars›c› bir tesir
b›rakm›flt›r. ‹lkö¤retimde dinî ve geleneksel e¤itim anlay›fl ile yetiflen çocuklar›n,
orta e¤itimde o havan›n karfl›t› bir e¤itim havas›yla karfl›laflt›klar›nda kafalar› kar›fl-
m›fl, bu durum yüksek e¤itim alan›na gelindi¤inde ciddi çeliflkilere sebep olmufl-
tur. Bu yüzden II. Abdülhamid ve rejimine karfl› ilk tepkiler, T›bbiye ve Harbiye’de
meydana gelmifltir. Zira bu okullarda okutulmakta olan Frans›zca, matematik, fizik,
biyoloji, iktisat, tarih gibi dersler, ö¤rencilerin ufkunu açarak yenilikçi ve reformist
gençlerin yetiflmesine zemin haz›rlanm›flt›r. Yani bir bak›ma II. Abdülhamid’in
kendi eliyle kurdu¤u okullarda, t›pk› telgraf ve demir yollar›n›n geliflimiyle oldu¤u
gibi, kendisi ve rejimi aleyhine dönük ciddi bir muhalefet geliflmifltir. Ancak ‹stik-
lal Savafl›’n› gerçeklefltiren ve de Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ni kuran kadrolar da

bu okullardan yetiflmifltir.
E¤itim Teflkilat› ve Ö¤retim Kademeleri

Kanun-i Esasi’nin e¤itimle ilgili maddelerinin bir gere¤i oldu¤u kadar II. Abdülha-
mid de ayn› düflüncede oldu¤u için e¤itim hizmetlerinde önemli geliflmeler sa¤lan-
m›flt›r. Tanzimat Dönemi’nde bafllayan e¤itimi teflkilatland›rma çal›flmalar› bu dö-
nemde modern hâle gelmifltir. 1879 y›l›nda düzenlenen Maarif Nezareti teflkilat›,
günümüzün e¤itim teflkilat›n›n temelini oluflturmufltur. Özellikle merkezde teflkil
edilen ö¤retim basamaklar›na göre ayarlanm›fl ilk, orta, yüksekö¤retim daireleri ile
taflrada gerek vilayet merkezlerinde gerekse sancak ve kaza merkezlerinde maarif
müdürlükleri ve maarif meclisleri kurularak Maarif Nezaretini modern bir bakanl›k
teflkilat› hâline getirme yönünde önemli ifller baflar›lm›flt›r. Maarif Nezareti’nin bu
flekilde düzenlenmesinde, Tanzimat Devri’nde oldu¤u gibi, özellikle Frans›z maa-
rif teflkilat› model al›nm›flt›r.
II. Abdülhamid’in e¤itim ve kültür alan›nda yapm›fl oldu¤u bu çal›flmalarla,
Tanzimat Dönemi’nde ‹stanbul ile s›n›rl› kalan ve devlet sath›na yay›lmam›fl olan
e¤itim konusundaki çal›flmalar tüm Anadolu ve hatta Orta Do¤u genelinde yayg›n-
laflt›r›lm›flt›r. Nezaret 1879 y›l›nda, modern bir kurulufl hâline getirilmifltir. Bu ida-
reler elinde 1869 Maarif Nizamnamesi’nin uygulanmas›yla iptidailer, rüfltiyeler, ida-
diler ve sultanilerden meydana gelen e¤itim sistemi tüm Osmanl› co¤rafyas› gene-
linde yayg›nlaflt›r›lm›flt›r. Maarif Nezareti teflkilat›nda yap›lan modernleflme hamle-
leri içinde yap›lan en önemli uygulamalardan birisi de “‹statistik Kalemi”nin kurul-
mufl olmas›d›r.
Osmanl› Devleti’nde bugünkü ilkö¤retimin birinci aflamas›na denk gelen S›b-
yan mektepleri bulunmaktad›r. II. Abdülhamid Devri’nde Kanun-i Esasi ile ilkö¤-
retimin mecburi oldu¤u anayasaya konulurken, 1879’da yap›lan bir de¤ifliklikle
Maarif Nezareti bünyesinde “Mekâtib-i Sübyaniye Dairesi” kurulmufltur. Bunlar
da devletin ilkö¤retim meselesini ne kadar ciddiye ald›¤›n›n göstergesi olup il-
kö¤retim müfettiflleri vas›tas›yla denetlenmifltir. Bu devirde ilkö¤retime özellikle
de ilk 16 y›l içinde gereken ilginin gösterildi¤ini ortaya koyan uygulamalar› flu
flekilde maddelendirilmektedir:
“a. Kanuni Tedbirler: ‹lkö¤retim mecburiyetinin konmas›.
b. ‹dari Tedbirler: Merkez ve taflrada ilkö¤retim teflkilat›n›n kurulmas›.
c. ‹ptidai okullar›n›n aç›lmas› ve ço¤alt›lmas›.
d. Sübyan okullar›na yeni usul e¤itimin sokulmas›.
e. Müslüman halk›n kalabal›k oldu¤u yerlerde ilkö¤retime öncelik ve a¤›rl›k
verilmesi.
f. Halk›n maarif alan›nda maddi yard›m›n›n sa¤lanmas›.
g. Taflrada Darülmuâllimînlerin aç›lmas›”
Bu çabalar›n bir sonucu olarak bugünkü Türkiye genelindeki belli bafll› lisele-
rin, II. Abdülhamid Dönemi’nde aç›lm›fl idadiler oldu¤unu tespit etmek mümkün-
dür. Bunlardan bafll›calar›, Ankara Erkek Lisesi (Ankara ‹dadisi), Antalya Lisesi
(Antalya Lisesi), Bal›kesir Lisesi (Bal›kesir ‹dadisi), Bursa Lisesi (Bursa ‹dadisi), De-
nizli Lisesi (Denizli Rüfldiyesi), Diyarbak›r Lisesi (Diyarbak›r ‹dadisi), Erzurum Li-
sesi (Erzurum ‹dadisi), ‹stanbul Erkek Lisesi (Numune-i Terakki), ‹zmir Erkek Lise-
si (‹zmir ‹dadisi), Kabatafl Erkek Lisesi (Kabatafl ‹dadisi), Kandilli K›z Lisesi (Bina-
s› II. Abdülhamid taraf›ndan verilir ancak aç›l›fl› daha sonrad›r), Kastamonu Lisesi
(Kastamonu Rüfldiyesi), Konya Lisesi (Konya ‹dadisi), Kütahya Lisesi (Kütahya Li-
va ‹dadisi), Malatya Lisesi (Malatya ‹dadisi), Samsun Lisesi (Samsun ‹dadisi), Sey-
han-Adana Lisesi (Adana ‹dadisi), Sivas Lisesi (Sivas Nehari ‹dadisi), Trabzon Lise-
si (Trabzon ‹dadisi), Vefa Lisesi (Mülkiye ‹dadisi, Vefa ‹dadi-i Mülkisi) okullar›
olup hepsi de II. Abdülhamid Dönemi’nde aç›lm›fllard›r. Ayr›ca farkl› ihtiyaçlara
cevap vermek üzere ilk k›z idadisi ve k›z ö¤retmen okulu aç›l›rken, beraberinde
özürlüler için ilk kez e¤itim bafllat›lm›flt›r. Önceleri sa¤›r ve dilsizlere e¤itim ver-
mek amaçlan›rken, daha sonra görme özrü olan ö¤renciler de okula kabul edilme-
ye bafllanm›flt›r.
II. Abdülhamid Dönemi Osmanl› Devleti’nin ekonomik olarak ciddi s›k›nt›lar
yaflad›¤› düflünüldü¤ünde, bu denli yayg›n e¤itim ve ö¤retim seferberli¤i yapabil-
mifl olmas› flafl›rt›c› gelmektedir. Tanzimat Dönemi’nde de benzer flekilde e¤itim
yat›r›mlar› için ciddi kaynak s›k›nt›s› çekilmifltir. Bu sebeple yap›lmas› düflünülen
birçok reform yap›lamam›flt›r. II. Abdülhamid’in e¤itim reformunu çok fazla önem-
semesine en bariz gösterge olarak, kaynak s›k›nt›s›n› aflmak için yo¤un çaba sarf
etmesi ve de bunu baflarmas› gösterilebilir. II. Abdülhamid e¤itim seferberli¤ine
kaynak yaratmak için 1883 y›l›nda, 1866’dan beri Ziraat Bankalar›’na sermaye sa¤-
lamak için aflar vergisine konulmufl olan onda birlik ‹ane Vergisini, % 39’a ç›kart-
m›flt›r. Bu flekilde meydana gelen fonun üçte ikisi tar›msal geliflmeye ayr›l›rken ge-
riye kalan üçte biri de Maarif Hisse-i ‹anesi ad›yla yeni devlet okullar›n›n yap›m›-
na ayr›lm›flt›r. Zaman zaman farkl› sebeplerle bu flekilde toplanan vergilere itiraz
edilmifl de olsa, idadilerin yayg›nlaflt›r›lmas› bu ek vergi sayesinde mümkün olabil-
mifltir. ‹ptidailer ve rüfltiyeler ise daha çok vak›flar, ba¤›fllar ve yerel kaynaklarla
kurulmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu tür kaynaklar, vilayetlerin imkânlar› ölçüsünde birbirin-
den farkl›l›k arz etti¤i için ülke genelinde bu okullar›n da¤›l›m› da de¤ifliklik arz et-
mektedir. Al›nan bu tedbirlerle, e¤itim hamleleri pefl pefle gelmeye bafllam›fl ve
h›zl› bir okullaflma sürecine girilmifltir.
Devletin ekonomik olarak d›fla ba¤›ml›, yar› sömürge oldu¤u bir dönemde imkânlar› zor-
layarak e¤itim ve ö¤retimi gelifltirmeye çal›flmas› neyin göstergesi olarak de¤erlendirilebi- 3
lir? Tart›fl›n›z.
Abdülhamid Dönemi okullaflmas›n›n üstünde durulmas› gereken iki boyutu
vard›r. Birincisi mevcut okul türlerinin ve buraya devam edenS ö¤rencilerin
O R U say›- S O R U
lar›n› artt›rmak; ikincisi de öncelikli olarak ihtiyaç alanlar›na göre okul çeflitlili¤i-
ni tespit ederek, say›lar›n› artt›rmakt›r. Bu dönemin en büyük baflar›s› hem okul
D‹KKAT D‹KKAT
hem de ö¤renci say›s›n› önemli ölçüde artt›¤› için yüksekö¤retimde görülmekte-
dir. Bu dönemdeki okullar›n art›fl›n› ve II. Abdülhamid’in devrald›¤› okul say›s›-
N N
n› hangi noktaya getirdi¤ini Frans›z tarihçi Georgeon flöyle SIRA S‹ZDE
ifade etmektedir: SIRA S‹ZDE
“Abdülhamid’in yeniden infla döneminden bafllayarak maarif alan›nda gösterdi¤i
gayret önemlidir. ‹statistikler, 1879’da say›s› 277 olan rüfltiyelerin 1888’de 435’e
ç›kt›¤›n› göstermektedir. Ama as›l etkileyici olan idadi say›s›ndaki art›flt›r: 1876’da
tüm imparatorluk sath›nda sadece 6 idadi vard›; 1893’te say›lar› 55’i bulmufltu ve
bu say› 1908’de 98’e ç›kacakt›r. Ayn› dönemde k›z okullar›n›n say›s› da anlaml›
bir biçimde artm›flt›r. Buna Hukuk Mektebi, Sanayi-i Nefise Mektebi, Ticaret
Mektebi gibi yeni yüksek okullar›n aç›lmas› ve Mülkiye Mektebi’nin modernlefl-
tirilmesi eklenmelidir”.
“Bu maarif çabas›ndaki en dikkat çekici özellik ‹stanbul’dan çok vilayetleri he-
def almas›d›r. Örne¤in imparatorlu¤un genelinde idadi say›s› 1876’da 6 iken 1908’de
98’e ç›km›flt›r. Ayn› dönemde ‹stanbul’da 2’den 9’a ç›k›lm›flt›r. Bir di¤er unsur,
1890’lardan itibaren büyük kentlerde meslek okullar›n›n ve yüksek okullar›n aç›l-

mas›d›r: Her askerî bölgede aç›lan askerî okullar d›fl›nda, fiam’da bir t›bbiye, Sela-
nik, Konya ve Ba¤dat’ta hukuk mektepleri, Selanik’te bir polis mektebi aç›l›r. De-
mek ki Abdülhamid Devri, e¤itimi vilayetlere yayma yönünde bir iste¤e iflaret et-
mektedir; bu da sultan›n modernleflmifl taflra seçkinlerine dayanma yönündeki si-
yasi iste¤inin mant›ki sonucudur. Sultan›n maarif siyasetinin büyük baflar›s› vilayet-
lerde aç›lan idadilerdir; bu e¤itim kurumlar› için güzel tafl binalar infla edilir; elde
yeterli mimar olmad›¤› için, Paris’ten planlar getirtilir, Frans›z mimari modeli takip
edilir. “Maarifperver” diye övgülere bo¤ulan Abdülhamid’in camiden çok okul
yapt›rd›¤›na kuflku yoktur”.
Okullar›n ‹stanbul’da toplanmas›n›n önüne geçmek için ‹ane Vergisi’ni ülke
geneline yayma çal›flmalar› da baflar›l› olmufltur. 1897’de ‹stanbul’da ilkokulla-
r›n % 1’i, Rüfltiyelerin % 7’si ve idadilerin % 3,6’s› bulunmaktayd›. 1897 sonun-
da ‹stanbul’da alt›, di¤er vilayetlerde birer olmak üzere ‹mparatorluk’ta 8247 ö¤-
rencili 29 askerî rüfltiye bulunmaktayd›. Yüksek askerî okullar›n 15.351 ö¤renci-
sinden,15.328’i Müslüman, 11’i Yahudi, 10’u Rum ve 2’si de Ermeni’ydi.
Müslüman olmayan millet topluluklar›n›n da 1897 y›l›nda sahip olduklar› okul-
lar›n dökümü flöyledir: 8.025 ö¤retmen ve 317.089 ö¤rencili 5.982 ilkokul; 2.274
ö¤retmen ve 23.192 ö¤rencili 682 Rüfltiye; 584 ö¤retmen ve 10.720 ö¤rencili 70 ida-
di düzeyinde okul. Devlet okullar› gibi bunlar da imparatorlu¤un her yan›na da¤›l-
m›fl durumdayd›lar. ‹stanbul’da ilkokullar›n % 2,4’ü, Rüfltiyelerin % 14,7’si ve ida-
dilerin % 24’ü bulunmaktayd›”.
E¤itim istatistiklerine göre,1900 y›l› itibar›yla bütün Osmanl› co¤rafyas› gene-
linde tüm e¤itim kademelerinde gelinen durum flöyledir: “1900’de ‹mparatorluk-
taki 29.130 S›byan okulu ya da iptidailerde 899.932 k›z-erkek ö¤renci bulunu-
yordu. 1905-06 ders y›l›nda ‹mparatorluk’ta usul-u cedit’e göre e¤itim yapan
9.347 resmî ve özel iptidai okulu vard›. 1906-07 ö¤renim y›l›nda ‹mparatorluk’-
ta toplam 619 Rüfltiyede 40.000 civar›nda ö¤renci okuyordu. 1906’da ‹mparator-
luk’ta 109 ‹dadide 20.000 civar›nda ö¤renci bulunuyordu, ‹dadilerin yayg›nlafl-
mas›nda 1884’te ‹dadiler için konulan özel vergi etkili olmufltur. Okul sistemin-
deki yayg›nlaflmaya paralel olarak bunlar›n ö¤retmen gereksinmesini karfl›laya-
cak ö¤retmen okullar›n›n say›s›n›n da art›r›lmas›n› gerektirmifltir. 1908’de Darül-
muallimin’lerin say›s› 31’e ç›km›flt›. Bu dönemde ilk ve ortaö¤retimin yayg›nlafl-
mas›n›n yan› s›ra bir baflka geliflme ilk kez özürlüler için e¤itimin bafllat›lmas›
olmufltur. 1889’da, önce sa¤›rlar ve dilsizler için iki y›l sonra da körler için e¤i-
tim bafllat›lm›flt›”.
II. Abdülhamid Dönemi ‹slamc›l›k siyaseti ve de e¤itim - kültür politikalar› için
sonuç olarak flunlar› söylemek mümkündür. Osmanl› Devleti siyasi flartlar gere¤in-
ce 1517’de Yavuz Sultan Selim ile elde etti¤i bu gücü ancak XIX. asr›n ikinci yar›-
s›ndan itibaren tesirli bir flekilde politika arac› olarak kullanmaya bafllam›flt›r. Bu-
nunla birlikte Bat›l› devletlerin korktu¤u gibi “Pan-‹slamizm” hareketini uygulaya-
bilecek ekonomik, kültürel ve siyasi gücü yoktur. Ancak özellikle Osmanl› co¤raf-
yas› üzerinde emperyalist emelleri olan devletlerin bu husustaki endiflelerini fark
edince bunu bir tehdit ve yapt›r›m silah› olarak kullanmak II. Abdülhamid taraf›n-
dan son derece ak›lc› bir flekilde baflarm›flt›r. Bu uygulama tamam›yla içinde bulu-
nulan flartlar›n sevkiyle ortaya ç›km›flt›r. II. Abdülhamid olmasa da devleti yöne-
tenler o günkü flartlarda, ellerindeki imkânlarla ancak bu çerçevede bir politikay›
takip etme durumunda kalacaklard›.
D‹KKAT D‹KKAT
N N
3. Ünite - Türkiye’de Meflrutiyet Dönemleri

AMAÇLARIMIZ 65
AMAÇLARIMIZ
II. Abdülhamid Dönemi’nde uygulanan ‹slam birli¤i politikas› hakk›nda

K ‹ Tetrafl›
A P bilgi almak K ‹ T A P
için Cezmi Eraslan’›n “II. Abdülhamid ve ‹slam Birli¤i” (Ötüken yay›nlar›, ‹stanbul 1992)
adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.
Bu husus: Türk Devlet Gelene¤i ve Devlet Telakkisi ›fl›¤›nda incelendi¤inde da-
ha net sonuçlara ulafl›labilecektir. Osmanl› Devlet yöneticileri, devleti daima en ge-
nifl s›n›rlar içinde muhafaza edebilmek için eldeki mevcut imkânlar› sonuna kadar
en tesirli flekliyle kullanma yolunu tercih etmifllerdir. Osmanl› Devleti’nin çöküflü-
nün tespit edilmesiyle birlikte ilk bulunan çözüm yolu Müslim ve gayrimüslim un-
surlar› bir arada yaflatabilme çabas›d›r. Osmanl›c›l›k olarak ifade edilen bu yakla-
fl›m, daha çok II. Mahmut Dönemi içinde yo¤un flekilde takip edilmiflti. II. Mah-
mut’un, “Ben tebaam›n Müslüman olan›n› camide, Hristiyan olan›n› kilisede, Ya-
hudi olan›n› havrada fark ederim. Aralar›nda baflka bir günâ fark yoktur. Cümlesi
hakk›ndaki muhabbet ve adaletim kavidir ve hepsi gerçek evlad›md›r” sözü bunun
aç›k göstergesidir. Tanzimat ve Islahat Fermanlar› bu siyasetin sonucu olarak ger-
çekleflmifltir. Ancak 1877-78 Osmanl› Rus Savafl› akabinde az›nl›klar›n büyük ekse-
riyetinin Osmanl› Devleti’nden kopmalar›yla Osmanl›c›l›k politikas›n›n geçersizli¤i
görülmüfltür. Bunu takiben Osmanl› Devleti nüfusu içinde mevcut olan sair Müs-
lüman milletleri, Türk Milleti ile birlikte ayn› devletin çat›s› alt›nda yaflamaya ikna
edebilmek amac›yla ‹slamiyet ba¤› güçlendirilmeye çal›fl›lm›flt›r.
‹slamc›l›k politikas›n›n takibi esnas›nda Osmanl›c›l›k politikas› da tamam›yla
terk edilmeyerek Osmanl› Devleti’nin Balkanlardaki hâkimiyet sahas› da korunma-
ya çal›fl›lm›flt›r. Di¤er taraftan devletin as›l kurucusu olan Türklü¤ü ihmal etmemifl
olmas› da özellikle vurgulanmas› gereken hususlardand›r. Asl›nda II. Abdülha-
mid’in izledi¤i bu politika, ‹smail Gasp›ral›’n›n Türk dünyas› için ifade etmifl oldu-
¤u ‘dilde fikirde iflte birlik’ düflüncesinin, ‹slam dünyas›nda iflte ve fikirde birlik
olarak uygulanmas› çabas› olarak kabul edilebilir. II. Abdülhamid bir taraftan ülke
s›n›rlar› içindeki Müslüman unsurlar› birlefltirmek gayesi ile ‹slamc› bir siyaset ta-
kip etmeye çal›fl›rken, di¤er taraftan da Türkçeyi ve kullan›m›n› önemseyerek kül-
tür milliyetçili¤i yapmaya çal›flm›flt›r. Bu düflüncelerin ve ideallerin gerçekleflme-
sinde e¤itim ve ö¤retim en önemli vas›talardan birisi olarak görülmüfltür. Bunda da
II. Abdülhamid’in ciddi katk›lar› bulunmaktad›r.
II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ SEÇ‹MLER‹ VE MECL‹S-‹

MEBUSAN ÇALIfiMALARI
Meclislerin toplant›ya ça¤r›lmas› ile bafllayan II. Meflrutiyet Dönemi’nde dört genel
seçim yap›lm›flt›r. 1908, 1912, 1914 ve 1919 y›llar›nda yap›lan genel seçimlerle olu-
flan Meclis-i Mebusan, 1908-1912, 1912, 1914-1918 ve 1920 döneminde faaliyet
göstermifltir. ‹ktidar-muhalefet çekiflmesinin yo¤unlaflt›¤› dönemlerde Meclis görev
süresini tamamlamadan seçime gidilerek yenilenmeye çal›fl›lm›flt›r. 1920 y›l›nda
toplanan ve Misak-› Milliyi kabul eden son Osmanl› Mebusan Meclisi de di¤er
meclislerin ak›betine u¤ram›flt›r. ‹tilaf devletlerinin Meclisi basarak etkili milletve-
killerini Malta’ya sürgüne göndermeleri sa¤l›kl› bir çal›flma ortam›n›n kalmad›¤›n›
ortaya koymufltu. 1920 Meclisi 11 Nisan 1920 tarihinde Padiflah Vahdettin taraf›n-
dan ‹tilaf güçlerinin bask›s› karfl›s›nda kapat›lm›flt›r. Bundan sonraki meclis döne-
mi TBMM dönemi olarak geçmektedir.
1908 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan

1908 Meclisinde 157 Türk, 54 Arap, 25 Arnavut, 22 Rum, 10 Ermeni, 9 Slav (6 S›rp+
3 Bulgar) ve 4 Yahudi milletvekili görev yapm›flt›r. Pek çok kanuna imza atan 1908
Meclis-i Mebusan’›, en verimli dönemini 1908-1909 y›llar› aras›ndaki birinci y›l›nda
yaflam›flt›r. Bu devrede Cumhuriyet Dönemi’nde de siyasi partiler kanunu olarak
uygulanan Cemiyetler (Siyasi Partiler) Kanunu, Serseri Kanunu ve Toplant› Kanu-
nu ç›kart›lm›flt›r. Aç›k ve kapal› alanlarda yap›lacak toplant›lar› düzenleyen Top-
lant› Kanunu da demokratikleflme yönünde önemli bir ad›m› oluflturmufltur.
Bu y›l içinde gerçeklefltirilen Anayasa düzenlemeleri demokrasi yönünde at›lan
en önemli ad›mlar aras›ndad›r. 1876 Kanun-i Esasi’nin tamamen de¤ifltirilerek ye-
ni bir Anayasa yap›lmas› düflüncesi ile yola ç›k›lm›fl ancak, 31 Mart Vakas› sonras›
zaman›n yetersizli¤i ve dünyaya bir an evvel meflruti bir hükûmet olundu¤unun
gösterilmesi iste¤i bu düflünceden vazgeçilmesine sebep olmufltur. 13 Nisan 1909
tarihinde yaflanan 31 Mart Vakas› (Rumi 31 Mart 1325) sonras› Meclis-i Mebusan
toplant›lar›na ara vermek zorunda kalm›flt›r. Ç›kan isyan meclise de sirayet etmifl,
D Ü fi Ü N E L ‹ M ittihatç› mebuslar meclisi terk etmek zorunda kalm›flt›r. Bu olay›n Selanik’te duyul-
mas› üzerine içlerinde Mustafa Kemal Bey’in de (Atatürk) bulundu¤u Hareket Or-
dusu ‹stanbul üzerine yürümüfltür. Hareket ordusunun ‹stanbul halk›na hitaben
S O R U S O R U
yay›nlad›¤› beyanname Mustafa Kemal Bey’in kaleminden ç›km›flt›r.
D‹KKAT Hareket ordusunun

D ‹ K K A T‹stanbul halk›na hitaben yay›nlad›¤› beyanname Mustafa Kemal Bey’in
kaleminden ç›km›flt›r.
N N
II. Abdülhamid isyandan sorumlu tutularak 27 Nisan’da tahttan indirilmifltir. Ye-
rine geçirilmesi Meclis’te oylanarak kabul edilen kardefli Reflat, V. Mehmet unva-
AMAÇLARIMIZ n›yla bugünkü ‹stanbul Üniversitesi Rektörlü¤ü’nün bulundu¤u Harbiye Nezaretin-
AMAÇLARIMIZ
de yap›lan törenle tahta ç›km›flt›r.
Foto¤raf 3.1
Sultan V. Mehmed
Reflad cuma
selaml›¤›nda.
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi II,
‹ NYKY,
T E R N‹stanbul
ET ‹NTERNET
1999.
MAKALE MAKALE
SIRA S‹ZDE Cumhuriyet,SIRA

en yal›n
S‹ZDEhâliyle devlet baflkan›n›n seçimle belirlendi¤i idare tarz› olarak an-
4 lafl›ld›¤›na göre Sultan Reflad’›n tahta ç›k›fl› s›ras›nda yap›lan bu uygulamay› Cumhuriyet
olarak niteleyebilir miyiz? Tart›fl›n›z.
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
‹ttihatç›lar için bu olay sanki ‹stanbul’un yeniden fethidir. Böylece yeni padiflah
askerin korumas› alt›na al›nm›fl, Meflrutiyet’in sona erdirilme giriflimlerinin eskiden
oldu¤u gibi kolay olmayaca¤› ifade edilmeye çal›fl›lm›flt›r.
21 A¤ustos 1909 tarihinde 1876 Kanun-i Esasi’sinin 24 maddesi de¤ifltirilmifl, ye-
ni baz› maddeler ilave edilmifltir. Bütün bu düzenlemelerde millet egemenli¤ini
temsil eden “hâkimiyet-i milliye” esas› s›kl›kla vurgulanm›fl, yap›lan de¤iflikliklerde
bu kaide aranm›flt›r. Bu çerçevede 1876 Anayasas›’n›n padiflah›n hak ve yetkileri-
nin s›n›rland›r›lmas›, Meclisin etkinli¤inin art›r›lmas›yla, bas›n-yay›n haklar› husus-
lar›nda ilerlemeler sa¤layan ad›mlar at›labilmifltir. De¤iflikliklerle Padiflah’›n, tahta
ç›k›fl›nda Meclis-i Umumide fier’i fierif ve Kanun-i Esasi hükümlerine uyaca¤›na,
vatan ve millete sadakat edece¤ine dair yemin etmesi flart› getirilmifltir. V. Mehmet
Reflat, Padiflahl›¤› meclis taraf›ndan onaylanan ve mecliste yemin eden ilk padiflah
olmufltur. Anayasa’n›n 113. maddesinde Padiflah›n “hükûmetin emniyetini ihlal et-
tikleri zab›tan›n araflt›rmas› ile sabit olanlar› Osmanl› ülkesinden ihraç ve sürgün”
etme yetkisi kald›r›lm›flt›r. Ancak bu defa da gerek duyulursa s›k›yönetim ilan et-
me yetkisi hükûmete b›rak›lm›flt›r.
Esas itibar›yla II. Meflrutiyet Dönemi’nde yap›lan düzenlemelerin, hâkimiyet
hakk›n› halka vermede büyük ad›mlar teflkil etti¤ini ifade etmemiz gereklidir.
Milletin, hâkimiyetini elleriyle kulland›¤› mebuslar›n, Padiflah taraf›ndan atanan
hükûmet üyelerinden, dolay›s›yla yürütmeden önde gelmeleri, Meclisin sistem
içindeki gerçek yerini almas›nda bir dönüm noktas›d›r. Böylece Meclis, normal
zamanlarda kanun tekliflerini görüflüp karara ba¤layan, ancak be¤enilmedi¤in-
de ›srarc› olamayan, etkisiz bir müessese olmaktan ç›km›flt›r. Meclis milleti ve
memleketi ilgilendiren hemen her hususta söz hakk› olan, sistemin en temel
müessesesi hâline gelmifltir. 1876 Anayasas› fiili durumu kanunlaflt›rmakla yeti-
nip tek adam otoritesini sa¤lamlaflt›r›rken son düzenlemeler ile devlet baflkan›
millet temsilcilerinin kararlar› için bir tasdik makam› konumuna getirilmifltir.
Burada söz konusu edilmesi gereken ancak ayr›ca ve önemle sorgulanmas› ge-
reken bir di¤er husus ise halk›n hâkimiyet hakk›n› kullanmadaki ilgisi veya ilgi-
sizli¤idir. Yönetimde söz sahibi olmas› gerekti¤i bilinci ile çevreden merkeze,
tabandan tavana bask› oluflturmas› gerekti¤i idealize edilen halk›n pasifli¤i ile-
riye do¤ru al›nan mesafenin ilk muhalefet darbesinde kaybedilmesinin en temel
sebeplerinden biri olmal›d›r.
Foto¤raf 3.2
‹kinci Meflrutiyet
Dönemi seçimlerinde
bir Sand›k heyeti.
1912 Meclis-i
Mebusan Seçimleri
Kaynak: Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e Türkiye
Ansiklopedisi ‹letiflim
Yay›nlar› ‹stanbul
1985.

S O R U S O R U
1912 seçimleri gerçek manada ilk çok partili seçim olma özelli¤inin yan›nda, ilk
D‹KKAT
erken genelD seçim
‹KKAT
özelli¤ine de sahiptir. 1912 seçimlerine iki parti, ‹ttihat ve Te-
rakki ile Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas› kat›lm›flt›r. Partilerin seçim için ittifak yapt›¤› di-
¤er siyasi parti ve gruplar bu seçimi tam anlam›yla çok partili seçim hâline getir-
N N
mifltir. Genel seçimler ülke çap›nda ço¤unlukla Ocak-Mart aylar›nda yap›lm›fl, an-
cak baz› yörelerde seçim ifllemleri May›s ay›na kadar sürmüfltür. Tarihe “sopal› se-
AMAÇLARIMIZ çim!” diyeAMAÇLARIMIZ
geçen bu seçimler sonucunda meclis, ilk çal›flmas›n› 18 Nisan 1912 ta-
rihinde yapm›flt›r.
K ‹ T A P 1908-1912 KMeclislerinin
‹ T A P oluflumlar›, yap›lar› ve Türk demokrasi tarihi içinde yerini de-
¤erlendirebilmek için Kenan Olgun’un, “1908-1912 Osmanl› Meclis-i Mebusan’›n›n Faali-
yetleri ve Demokrasi Tarihimizdeki Yeri”, (Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›nlar› Ankara
TELEV‹ZYON 2008) adl›Tkitab›n›
E L E V ‹ Z Yokuyabilirsiniz.
ON
1914 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan›

Ocak-Nisan aylar› aras›nda yap›lan 1914
‹ N T EFoto¤raf
RNET 3.3 ‹NTERNET seçimlerine tek parti olarak ‹ttihat ve Te-
Gümülcine’deki rakki F›rkas› kat›lm›flt›r. 14 May›s 1914
seçim çal›flmalar› tarihinde aç›lan Meclis-i Mebusan, ka-
s›ras›nda
tartaklanan R›za pand›¤› 21 Aral›k 1918 tarihine kadar
Tevfik dönemin toplam 310 oturum yapm›flt›r. II. Meflru-
meflhur flairi tiyet Dönemi’nin en uzun ömürlü mecli-
Abdulhak Hamit
si olan bu meclis, befl y›l gibi bir süre
Tarhan ile
çal›flmalar›na devam etmifl, ancak 1914
R›za Tevfik (sa¤da) Meclis-i Mebusan’› da 1908 ve 1912 de
Abdülhak Hâmit oldu¤u gibi feshedilmifltir.
(Tarhan)
1914 Meclis-i Mebusan’› I. Dünya Sa-
Kaynak: Yaflamlar› vafl› nedeniyle görüflmelerinin büyük bir
ve Yap›tlar›yla k›sm›n› bütçe, harp ödene¤i, askere
Osmanl›lar
Ansiklopedisi I, al›mlar ve askerlerin durumu üzerinde
YKY, ‹stanbul yapm›flt›r. Savafl dönemi olmas›na ra¤-
1999. men 1914 Meclisi döneminde bat›l›lafl-
ma yolunda yeni ad›mlar da at›lm›flt›r.
Bunlar içinde en önemlisi Miladi takvi-
min kabulüdür.
II. Meflrutiyet Dönemi Geliflmeleri

II. Meflrutiyet Dönemi’nde genellikle ülke yönetiminde ‹ttihat ve Terakki Cemiye-
ti egemen olmufltur. Osmanl› Devleti’nin sona erdi¤i bu çalkant›larla dolu dönem-
de ‹ttihatç›lar, devleti devam ettirmek için önemli giriflimlerde bulunmufllard›r. Ba-
t› örne¤ine uygun parlamenter bir sistem kurmak istemifllerse de ülkede bu siste-
mi yürütecek sosyal, ekonomik ve kültürel yap›n›n yetersizli¤i yüzünden baflar›s›z
olmufllard›r. Bununla birlikte ‹ttihatç›lar da e¤itim etkinliklerine büyük önem ver-
mifller, e¤itim kurumlar›n› ülkenin her yan›na yayg›nlaflt›rmaya çal›flm›fllard›r. Med-
reselerde ›slahat yapm›fllar, laik nitelikli yüksekö¤retim kurumlar›n› modern biçi-
me sokmaya çal›flm›fllard›r. II. Meflrutiyeti Dönemi’nde kad›n›n sosyal hayatta lay›k
oldu¤u yeri alabilmesi için çabalar gösterilmifl, dernekler kurulmufl, yasal düzenle-
meler yap›lm›flt›r. Ayr›ca, Arap harflerinde yenilik yap›lmak istenmifl, Millî Kütüp-
hane, Millî Filmcilik, Millî Co¤rafya Cemiyetleri kurulmufltur.

S O R U S O R U
II. Meflrutiyeti Dönemi’nde kad›n›n sosyal hayatta lay›k oldu¤u yeriD alabilmesi
‹KKAT için ça- D‹KKAT
balar gösterilmifl, dernekler kurulmufl, yasal düzenlemeler yap›lm›flt›r. Ayr›ca, Arap
harflerinde yenilik yap›lmak istenmifl, Millî Kütüphane, Millî Filmcilik, Millî Co¤rafya
N N
Cemiyetleri kurulmufltur.
Her alanda millî bir siyaset izlemeye çal›flan ‹ttihatç›lar, orduyu

AMAÇLARIMIZ modernlefltir- AMAÇLARIMIZ
meye büyük bir önem vermifller, ülke ekonomisini Bat›l› ekonomilere ba¤›ml›l›k-
tan kurtarmak için millî bir ekonomi kurmak istemifllerdir.
Her alanda h›zl› bir canlanman›n yafland›¤› bu dönemde 19.yüzy›l›n
K ‹ T A P ikinci ya- K ‹ T A P
r›s›ndan sonra devleti çökmekten kurtarma amac› güden fikir ak›mlar› daha belir-
ginleflmeye bafllam›flt›r. Devleti içerisine düfltü¤ü zor durumdan kurtarmaya çal›-
flan bu görüfllerin bafll›calar› Osmanl›c›l›k, ‹slamc›l›k, Türkçülük
T E L E V ‹ve
Z Y OBat›c›l›k
N ol- TELEV‹ZYON
mufltur.
Osmanl›c›l›k I. Meflrutiyet deneyiminden sonra tekrar gündeme gelmifl, milliyet
isyanlar›n› durdurup ülkenin bütünlü¤ünü korumak için devletin s›n›rlar› içinde
yaflayan bütün milletleri ayn› çat› alt›nda tutmak amac› tafl›yordu. K›sa sürede uy-
gulanamayaca¤› görüldü. ‹slamc›l›k, hangi milletten olurlarsa olsunlar bütün Müs-
lümanlar›n halifenin etraf›nda toplanmas›n› öngörüyordu. II. Meflrutiyet Döne-
mi’nde görülen ‹slamc›l›k fikrinin alt yap›s›n› S›rat-› Müstakim, Sebilürreflad ve Be-
yanü’l-Hak gibi dergilerin oluflturdu¤unu söylemek mümkündür. Bas›ndaki yaz›-
larda genel olarak ‹slam dünyas›n›n dolay›s›yla da Osmanl› Devleti’nin gerileme ve
y›k›lma buhranlar› içinde oldu¤unu aç›kça ortaya koyularak, bu durumun sebep-
leri araflt›r›lm›flt›r. ‹slamc›lara göre “Bat› ve Do¤u medeniyetleri ayr› flartlar›n ve se-
beplerin sonucu oluflmufllard›r. Bir medeniyet alan›ndan di¤erlerine geçmeye de
lüzum yoktur. ‹slamc›lar evvela iki medeniyet aras›ndaki farklar›n belirtilerek,
Müslümanl›¤›n Bat› medeniyetine nazaran üstünlü¤ünde karar k›lm›fllard›r”. Onla-
ra göre Bedevi bir kavmi “yeryüzünün en ileri bir devleti hâline getirmifl olan ‹s-
lam, 20. yüzy›lda Bat›’n›n varm›fl oldu¤u sosyal ve politik flartlara hala sahiptir, bu
aç›dan Bat› medeniyetine muhtaç de¤ildir.... Hatta Bat› bu bak›mdan geridir de.
Demokrasi ‹slam’da yüzy›llarca evvel kurulmufltur. Bat› bu alanda geç bile kalm›fl-
t›r. Bat›’n›n as›l zay›f olan taraf› ahlak› ve maneviyat›d›r. ‹slamc›l›k iflte as›l bu alan-
da Bat›’dan hiçbir fley almaya mecbur de¤ildir. Bat› Do¤u’ya nazaran s›rf teknik ba-
k›mdan üstündür. Ekonomi ve maddi alandaki kalk›nmalar için gerekli metot ve
malzemeyi ve yaln›z bunlar› Bat›’dan almak mümkündür ve gereklidir”.
Türkçülük, devletin ancak dili, dinî, soyu ve ülküsü bir olan topluma dayana-
rak yaflayabilece¤ini iddia ediyordu. Bat›c›l›k, ise kendi içinde ikiye ayr›lm›flt›. Ba-
t› medeniyetinin bir bütün hâlinde kabul edilmesiyle y›k›m›n önlenebilece¤ini sa-
vunanlara karfl› Bat›’n›n sadece bilim ve teknolojisini al›p kültürel unsurlar›n› d›fl-
layarak devletin varl›¤›n› devam ettirebilece¤ini vurgulayanlar da vard›. ‹lki d›fl›n-
da bu ak›mlar II. Meflrutiyet Dönemi’nde özellikle ayd›nlar aras›nda kurtulufl çare-
leri olarak görülmüfltür.
Osmanl› Devleti’nin K›r›m Savafl› s›ras›nda d›flar›ya borçlanmaya bafllamas› ile
fliddetini artt›ran ve devletin siyasi ba¤›ms›zl›¤›na da gölge düflüren geliflmeler bu
dönemde de devam etmifltir. Yo¤un mali s›k›nt›lara mukabil Maliye Bakan› Cavid
Bey’in haz›rlad›¤› program› dikkatle uygulayarak % 75’lik bir gelir art›fl› sa¤layan
hükûmet, buna ra¤men bütçe aç›¤›n› kapayamam›flt›r. 1910 Haziran›’nda Meclis,
ola¤an ve ola¤anüstü askerî bütçeleri kabul edince Maliye Bakanl›¤› Avrupa’dan
borç para alma durumu ile karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Cavit Bey Osmanl› Bankas› ve-
silesiyle borç hisselerinin yar›s›ndan fazlas›na sahip oldu¤u için önce Fransa’ya git-
mifl, ancak Frans›zlar ‹ttihatç›lar›n yabanc› hâkimiyetine karfl› fikirlerini ö¤rendik-
ten sonra onlar› Bat›’ya daha çok mecbur etmek için maddi yard›m› en a¤›r flartlar-
da yapmak üzere tav›r alm›fllar ve ‹ngilizleri de ayn› flekilde davranmaya ikna et-
mifllerdir. ‹flte bu s›rada Almanlar devreye girmifllerdir. 7 Kas›m 1910’da 11 milyon
alt›nl›k borç anlaflmas› imzalanm›flt›r.
Ancak böyle bir borçlanma Osmanl› maliyesine geçici bir ferahl›k sa¤lamaktan
ileri gidememifltir. Mali s›k›nt›n›n yan›nda gerek ideolojik gerek flahsi bir tak›m ay-
r›l›klarla baflkentte ve mecliste ‹ttihatç›lara muhalif bir grup oluflmaya bafllam›flt›r.
Böyle bir ortamda Padiflah V. Mehmet Reflat, 5 Haziran’da ‹stanbul’dan hareketle
Rumeli seyahatine ç›km›flt›r. Gezinin amac›, son zamanlarda devaml› kargafla için-
deki Makedonya ve Arnavutluk halklar›n› devlete ›s›nd›rmak, asayifli sa¤lamakt›r.
Çok müspet tesirler yaratan gezi amac›na ulaflm›flsa da hükûmet, merkezdeki olay-
larla ilgilendi¤inden, bundan gere¤i gibi istifade edilememifltir. Zaten Arnavutlar
aras›nda h›zla yay›lan milliyetçilik fikirleri ve ona paralel olarak devletin zay›flama-
s› 1912 y›l›nda kesin ayr›l›k ile sonuçlanm›flt›r.
Trablusgarp ve Balkan Savafllar› s›ras›nda ortaya ç›kan ve y›prat›c› sonuçlar do-
¤uran temel meselelerden biri de subaylar›n aktif siyasetin içine girmeleri olmufl-
tur. Meclis d›fl› muhalefet olarak Halaskar Zabitan Gurubu’nun çal›flmalar› üzerine
Padiflah V. Mehmet Reflat, 19 Temmuz 1912’de orduya hitaben yay›nlad›¤› bir bil-
diride subaylar›n kendisine müracaat edecek kadar siyasete bulaflmalar›n› tenkit
ederek askerin amirlerinden alacaklar› emirlere riayet etmesini ve mesailerini va-
tan müdafaas›na hasretmelerini istemifltir. Siyasi aç›dan da daha önceki sadrazam-
lar›n (baflbakanlar›n) yer ald›¤› bir uzlaflma teflebbüsü; “Büyük Kabine” oluflturul-
mufltur. Ancak huzurun sa¤lanmas›nda beklenen verim al›namam›flt›r.
Uzlaflma yerine çekiflmelerin ha-
Foto¤raf 3.3
kim olmas› bütün ümitleri bitirmifltir.
1877-1878 Sadrazam Ahmet Muhtar Pafla istifa et-
savafl›n›n Do¤u mifl, 29 Ekim 1912’de iflbafl›na getiri-
Cephesi kahraman› len Kâmil Pafla hükûmeti de durumu
Ahmet Muhtar Pafla
‹kinci Meflrutiyet de¤ifltirememifltir. 8 Kas›m’da Selanik’
Dönemi siyasi in iflgale u¤ramas›ndan sonra ateflkes
hayat›nda da yap›lm›flt›r. Aral›k 1912-Ocak 1913 ta-
hizmet etmifltir.
rihleri Londra Konferans› görüflmele-
Kaynak: Yaflamlar› rine sahne olmufltur. Meseleleri gö-
ve Yap›tlar›yla rüflmelerle çözmeye çal›flan Kâmil Pa-
Osmanl›lar
fla’n›n “Saltanat fiuras›”ndan ald›¤›
Ansiklopedisi I,
YKY, ‹stanbul deste¤i uygulamaya koymas›na f›rsat
1999. vermeyen Enver Pafla toplant› hâlin-
deki hükûmeti basarak Sadrazam› zor-
la istifa ettirmifl ve Harbiye Naz›r› Na-
z›m Pafla’y› da vurdurmufltur. Netice
itibar›yla tarihe “Bâb-› Ali Bask›n›” ola-
rak geçen bu olay ile idareyi fiilen ele
alan üçlü yönetim ilk olarak ordunun
durumunu ele alm›fl, 1913 y›l› Aral›k
ay›nda Alman Generali Liman Von San-
ders baflkanl›¤›nda bir askerî heyeti ülkeye getirmifltir. Ordu yönetimi gençlefltiril-
me ihtiyac›ndayd›. 4 Ocak 1914’te Enver Pafla Harbiye Naz›r› olmufl ve 1914 büt-
çesinde askerî harcamalarda %30 indirime gidilmifltir. Araplara kendi lisanlar›nda

e¤itim ve mahalli devlet dairelerinde kendi dillerini kullanma hakk› verilmesi ya-
n›nda, vilayetlere de k›smi özerklik verilmifltir.
II. Meflrutiyet Dönemi’nde yap›lan anayasa de¤iflikliklerinden baflka hukuki bir-
tak›m düzenlemeler de yap›lm›flt›r. ‹sviçre Medeni Kanunu 1912 y›l›nda Türkçeye
tercüme edilerek Ceride-i Adliye dergisinde yay›mlanm›flt›r. Bunu 1916 y›l›nda Al-
man Medeni Kanunu’nun tercümesi takip etmifltir. Ayn› y›l içinde Mecelle Aile hu-
kuku ve Ticaret Hukuku alanlar›nda yasa tasar›lar› haz›rlamak üzere üç komisyon
kurulmufl, bu komisyon ‹sviçre, Alman, Frans›z, ‹ngiltere, Amerika, Avusturya ve
Macar kanunlar›n› da incelemifltir. Komisyonlar çal›flmalar› sonunda kad›na erkek
karfl›s›nda ve kanun nezdinde önemli bir tak›m haklar sa¤layan Hukuk-› Aile ka-
rarnamesini 1 Mart 1916’da ç›kartm›flt›r. Aile hukuku alan›nda hukuk birli¤i sa¤la-
yamamas›na ra¤men, ilk kez farkl› dine mensup Osmanl›lar›n evlenme ve boflan-
maya iliflkin kurallar› baz› de¤iflikliklerle bir araya getirilmifltir. Bu kararname ‹slam
aile hukuku alan›nda yap›lan ilk resmî düzenleme olma özelli¤ine de sahiptir. Ka-
rarname ile fleriat mahkemelerinin yetkileri geniflletilerek, gayrimüslimlerin evlen-
me, boflanma, nafaka ve çeyiz davalar› için yetkili k›l›nm›flt›r. Bu kararname hem
tutucu Müslümanlar›n hem de fleriat mahkemelerinde yarg›lamaya karfl› olan gay-
rimüslimlerin cemaat reislerinin fliddetli tepkileri sonucu, 19 Haziran 1919’da iflgal
kuvvetleri yüksek komiserli¤inin iste¤i üzerine kald›r›lm›flt›r.
Adli yap›da yap›lan bir di¤er düzenleme ile 25 Eylül 1916’da Adliye Mahkeme-
leri ile S›k›yönetim Mahkemelerinin (Divan-› Harp) görev ve yetkileri ayr›lm›flt›r.
Hukuki laikli¤in sa¤lanmas›nda önemli bir ad›m olan fier’i Mahkemelerin fieyhülis-
lâml›ktan ayr›larak Adalet Bakanl›¤›na ba¤lanmas› ise 25 Mart 1917 tarihli bir ka-
nunla sa¤lanm›flt›r.
Siyasi plandaki bu geliflmelere mukabil ekonomik hayatta da olumlu birtak›m
giriflimler olmufltur. Devaml› savafl ekonomisi takibine ra¤men, ‹ttihatç›lar millî
ekonomi düflüncesine de destek vermifllerdir. 1914 Eylül’ünde daha savafl baflla-
madan Kapitülasyonlar› kald›ran hükûmet, yabanc› tüccar ayr›cal›klar›n› iptal et-
mifltir. Yerli sanayi ve tar›m› gelifltirici önlemler al›nmaya bafllanm›flt›r. Para bas›m›
Osmanl› Bankas› tekelinden al›n›rken sanayi okullar› art›r›lm›fl, kooperatifçili¤e ay-
r› bir önem verilmifltir. Ancak savafl hâlinin devaml› olmas› yaklafl›k üç milyon
genç ifl gücünün tar›m ve sanayiden ayr›l›p tüketici vaziyete düflmeleri, iç ve d›fl
borç hacmini olabildi¤ince art›rm›flt›r. Gittikçe artan gelir da¤›l›m› adaletsizli¤i, enf-
lasyonun ve karaborsan›n artmas› I. Dünya Savafl› öncesi genel durumu son dere-
ce kötülefltirmifltir.
II. Meflrutiyet Düzenlemelerinin Türk Ça¤dafllaflmas›na

Katk›lar›
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulufl ve geliflmesini anlamak için bir tarih laboratuva-
r› özelli¤ini tafl›yan II. Meflrutiyet Dönemi, gerçekten de Cumhuriyet ideolojisi ve
kurumlar› için en verimli kaynaklardan birisini teflkil etmifltir. Bu dönemin Cumhu-
riyete intikal eden birikimlerinin en önemlisi ve olumlusu Hâkimiyet-i Milliye için
önemli bir ad›m say›lan çok partili sistem ve seçim gelene¤ini bafllatmas›d›r. O ka-
dar ki seçimin sa¤lad›¤› meflruiyet ile millî iradenin simgesi hâline gelen Meclis,
sistemin vazgeçilmez bir unsuru olmufltur. II. Meflrutiyet Dönemi’nin hakim gücü
olan ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti, mecliste kendisine karfl› muhalefetin artmas› so-
nucunda kontrolü kaybedecek bir konuma gelmesine ra¤men, meclissiz yönetimi
hiçbir zaman tercih etmemifltir.
Gerçekten de II. Meflrutiyetin ilan›ndan hemen sonra Bat› örne¤ine uygun par-
lamenter bir demokrasi rejimi kurmak için harekete geçen ‹ttihatç›lar, bu çal›flma-
lar›nda 1910 y›l›na kadar baflar›l› olmufl, Meclis-i Mebusan bu y›la kadar oldukça
hür olarak çal›flm›flt›r. Ancak, bu y›lla birlikte ‹ttihat ve Terakki karfl›t› muhalefetin
artmas›, ‹ttihatç›lar›n da sertleflmelerine sebep olmufl, bu durum Meflrutiyet’ten
beklentilerin karfl›lanamamas›nda etkili olmufltur.
Meflrutiyet’in ilan›n› hürriyetin ilan› olarak gören Osmanl› ayd›n›, Meflrutiyet’in
ilan› ile devletin köklü dertlerinin çözümlenece¤i, devletin büyük devletler saf›na
kat›laca¤›n› düflünmüfllerdir. Art›k az›nl›klarla Müslümanlar aras›ndaki mücadele
bitmifl, “hürriyet-adalet-eflitlik-kardefllik” bafllam›flt›r. Rumeli’de da¤larda bulunan
çetelerin flehirlere inip Osmanl› askerleri ile kucaklaflmalar› Meflrutiyet’in ilan› ne-
deniyle, flehirlerde halk›n bir araya gelip kutlama törenleri düzenlemeleri bu dü-
flüncenin Meflrutiyet’in ilk günlerindeki yans›malar›yd›. Hatta bu törenlerde ‹ngilte-
re bir kurtar›c› olarak görülmüfltür.
Meflrutiyet Devri’nde iktidar anlay›fl›, elindeki bütün imkânlar› yasal ya da ya-
sal olmayan yollarla da olsa kullanarak mevkiini elinde tutma fleklinde alg›lanm›fl-
t›r. Buna karfl›n muhalefet anlay›fl› da iktidar› ele geçirmek için her yolu mubah
saym›flt›r. Bu nedenle Meflrutiyet Dönemi iktidar-muhalefet anlay›fl› yap›c› olmak-
tan ziyade y›k›c› yönü a¤›r basan bir mücadeledir. Meflrutiyet Dönemi’nin olumsuz
yönlerinden biri olan iktidar-muhalefet anlay›fl›n›n sadece o dönemle s›n›rl› kalma-
d›¤›n› söylemek yanl›fl bir bilgi olmasa gerektir.
II. Meflrutiyet’in ilan›yla birlikte siyasetin içinde yer alan askerin siyasete müdaha-
lesi 31 Mart olay›ndan sonra daha da artm›flt›r. Hareket Ordusu’nun bafl›nda ‹stan-
bul’a giren Mahmut fievket Pafla, 1913 y›l›nda öldürülünceye kadar daima siyasetin
içinde kalm›flt›r. ‹ttihatç›lar da hiçbir zaman askeri karfl›lar›na almak istememifller, on-
larla birlikte hareket etmeye çal›flm›fllard›r. Asl›nda ‹zmir Mebusu Seyit Bey’in tabiri
ile “‹ttihat ve Terakki ordudan do¤mufltur. ‹ttihat ve Terakki demek ordu demektir”
31 Mart olay› sonras› ilan edilen s›k›yönetim çeflitli zamanlarda uzat›lmak sure-
tiyle 1912 y›l›na kadar devam etmifl bu durum da askerin siyasetteki etkinli¤ini art-
t›rm›flt›r. Mecliste ç›kar›lan kanunlarda özellikle Anayasa, Cemiyet, Toplant› ile Ser-
seri ve Zanl›lar kanunlar›nda bu etkinli¤i net bir flekilde görmek mümkündür.
Mahmut fievket Pafla’n›n iste¤i do¤rultusunda bu kanunlar meclisten h›zl› bir flekil-
de geçmifltir. Mehmet Reflat’›n biat töreninin Saray’da de¤il Harbiye Nezareti’nde
olmas›, askerin siyasetteki etkinli¤ine bir baflka örnektir. O güne kadar padiflahla-
ra sarayda ba¤l›l›k yemini yap›l›rken flimdi bir padiflaha Harbiye Nezareti’nde biat
edilmifltir. Askerlerin yard›m› ile tahtta ç›kt›¤›n›n fark›nda olan Mehmet Reflat bu
gerçe¤i hiçbir zaman unutmam›flt›r.
Bu dönemde en s›k duyulan kelimelerden biri millet egemenli¤i “Hâkimiyet-i
Milliye” sözüdür. Anayasa düzenlemelerinin temel amac›n›n “Hâkimiyet-i Milliye”
oldu¤u, hem komisyon çal›flmalar›nda hem de meclisteki görüflmelerde s›kl›kla di-
le getirilmifltir. Yasama, yürütme ve yarg› güçleri aras›nda denge kurmak amac›yla
hareket etti¤ini belirten komisyon, mebuslar›n da kanun teklif etme haklar›n›n ol-
mas› gerekti¤ini, Meclisin kanun yapamamas›n›n kuvvetler aras›ndaki dengeyi
bozdu¤unu ifade etmifltir. Ayr›ca, bakanlar›n Meclise karfl› sorumlu olmas› gerek-
lili¤i belirtilmifl ve yarg›n›n ba¤›ms›z olmas› istenmifltir.
SIRA S‹ZDE Meflrutiyet Dönemi’nde

SIRA S‹ZDE ›srarla vurgulanan millî egemenlik kavram› Cumhuriyetin ilan› ön-
5 cesinde temel hareket noktas› olarak al›nm›fl, Atatürk taraf›ndan Cumhuriyeti izah eden
kavram olarak da kullan›lm›flt›r. Bu noktada II. Meflrutiyet ve Cumhuriyet Dönemi iliflkile-
D Ü fi Ü N E L ‹ M rini nas›l de¤erlendirmeliyiz?
D Ü fi Ü N E L ‹ M Tart›fl›n›z.
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
Meclis görüflmelerinde millî egemenlik, kifli hak ve hürriyetleri noktalar›ndan

son derece ileri seviyede liberal yaklafl›mlar sergileyen gayrimüslim mebuslar›n,
padiflah›n meclisi feshetme yetkisi karfl›s›nda ald›klar› tavr›n çeliflkisine iflaret et-
meliyiz. Konuflmalar›n›n pek çok yerinde geçen Avrupa örne¤i, bu isteklerin Os-
manl› toplumu hak etti¤i veya demokrasi kavram› öyle gerektirdi¤i için olmaktan
ziyade Bat›’daki örne¤i aynen taklit düflüncesinden kaynakland›¤›n› düflündür-
mektedir. Bunun en bariz örne¤i, kad›nlara seçmen olma hakk›n›n tan›nmas› ile il-
gili teklife karfl› gösterdikleri olumsuz tepkidir.
Mecliste liberal fikirleri ile tan›nan Lütfi Fikri Bey’in, 50.000 erkek nüfusun 1
mebus seçebilece¤ine dair Anayasa’n›n 65. maddesindeki “erkek” kelimesinin kal-
d›r›lmak suretiyle kad›nlara da seçmen olma hakk›n›n tan›nmas› teklifine Kozmidi
Efendi itiraz etmifltir. Kozmidi Efendi’nin “...Henüz Avrupa’da yap›lmam›fl bir fleyi,
çok geri kalm›fl olan biz flimdiden yapmaya bir meyil gösterirsek zannederim bi-
zim ahval-› haz›ram›za mütenasip bir fley yapm›fl olmayaca¤›z...” sözleri gayrimüs-
lim mebuslar›n Bat› örne¤ini taklit ettiklerini gösterdi¤i gibi Osmanl› toplumunun
Bat› karfl›s›nda bulundu¤u ruh hâlini yans›tmaktad›r.
1909 y›l›nda Meclis-i Mebusan’›n kabul etti¤i Âyân Meclisi ile ilgili düzenleme-
lerin daha sonraki dönemlerin anayasal kurulufllar›na örnek teflkil etti¤ini düflün-
düren benzerliklerin oluflu bu dönemin ehemmiyetini artt›rmaktad›r. Siyasi müste-
flarl›klar konusu buna bir örnektir. ‹ttihatç›lar›n yönetimi devralmak için tecrübe ve
bilgi sahibi olmalar› amaçlanarak haz›rlanan bu düzenleme ile mebuslar›n bakan-
lar›n yan›nda müsteflar olarak çal›flmalar› sa¤lanacakt›. Böylece ‹ttihat ve Terak-
ki’nin önde gelen genç üyeleri müsteflar olarak bakanlar›n yan›nda bir süre çal›fla-
rak tecrübe ve bilgilerini artt›racak daha sonra da yönetimi devralacakt›. Bu konu
Mecliste uzun tart›flmalar›n ard›ndan reddedilmifltir. Bu tür bir uygulama Cumhuri-
yet Dönemi’nde ‹smet ‹nönü zaman›nda da yap›lm›fl ancak o baflbakanl›ktan ayr›-
l›nca kald›r›lm›flt›r.
16 A¤ustos 1909 tarihinde resmîleflen Cemiyetler Kanunu sayesinde, Meflrutiye-
tin ilan› ile h›zlanan cemiyet kurman›n önüne geçilmifl, cemiyetler zab›tan›n dene-
timi alt›na al›nm›flt›r. Cemiyetler Kanunu’yla birçok eski ihtilalci ve çeteci gizli ko-
mite kurumsallaflm›fl, siyasi amaçlar›n› görünürde de¤iflik amaçl› derneklerin ard›n-
da gizlemifllerdir. Cemiyetler Kanunu Cumhuriyet Dönemi’nde de 28 Haziran 1938
tarihine kadar yürürlükte kalm›flt›r.
II. Meflrutiyet Dönemi’nde kabul edilen ya da baz› de¤iflikliklere u¤rayan Osmanl›
kanunlar›, Cumhuriyet Dönemi’nde de kullan›lmaya devam etmifltir. Osmanl› Döne-
mi’nde uygulanan seçim sistemi ve seçim kanunu baz› de¤iflikliklerle varl›¤›n› uzun sü-
re devam ettirmifltir. ‹ki dereceli seçim sistemi 1946 seçimlerine kadar uygulanm›fl, bu
seçimlerden itibaren hâlâ uygulanmakta olan tek dereceli seçim sistemine geçilmifltir.
1840 y›l›ndan itibaren bafllayan Ceza Kanunnamesi’nin serüveni 1911 y›l›nda bu defa
1889 tarihli ‹talyan Ceza Kanunu’ndan büyük ölçüde etkilenmesiyle yeni fleklini alm›fl,
bu kanun 1926 y›l›na kadar yürürlükte kalm›flt›r. 1 Temmuz 1926 tarihli Türk Ceza Ka-
nunu bu ‹talyan Ceza Kanunu’ndan yararlan›larak haz›rlanm›flt›r. Osmanl› Dönemi’nde
1912 y›l›nda tercüme edilip dergide yay›mlanan ‹sviçre Medeni Kanunu, 1926 y›l›nda
Türk Medeni Kanunu’nun haz›rlanmas›nda örnek teflkil etmifltir.
II. Meflrutiyet Dönemi, daha sonraki dönemlere demokrasi ad›na ›fl›k tutmufl,
millet egemenli¤inin sa¤lanmas›na temel teflkil etmifltir. Özgürlü¤ün, millî egemen-
li¤in, kifli hak ve hukukunun ilk uygulamalar›n›n oldu¤u II. Meflrutiyet Dönemi,
Cumhuriyet Dönemi’ne tecrübe ve birikim oluflturmufl, bu bak›mdan Türk demok-
rasi tarihine önemli bir katk› sa¤lam›flt›r.
ADIM ADIM DÜNYA SAVAfiINA

1911-1914 y›llar› aras›nda iki önemli savafl yaflayan Osmanl› Devleti, bu savafllar
sonras›nda tasfiyenin efli¤ine gelmifltir. Trablusgarp Savafl› ile Afrika’y›, Balkan Sa-
vafllar› ile Balkanlar› kaybetmifltir. 1914 y›l›nda bafllayan Dünya Savafl› ile de tama-
men yok olma noktas›na gelmifltir.
Afrika’dan Ayr›l›fl: Türk-‹talyan Savafl›: Trablusgarp

19. sonlar›nda birli¤ini kurmufl olan ‹talya, Osmanl› eyaleti olan Trablusgarp’› ken-
di ekonomik ç›karlar› do¤rultusunda sömürgesi hâline getirmek istemektedir. Bu
amac›na ulaflma yolunda Fransa ile 1900 y›l›nda bir anlaflma yapm›fl, Fransa’n›n
Fas’taki nüfuzuna karfl›l›k kendisinin de Trablusgarp üzerindeki nüfuzu tan›nm›fl-
t›r. 1901 y›l›nda ‹ngiltere, 1902’de Avusturya, 1909’da da Rusya ‹talya’n›n Trablus-
garp üzerindeki ç›karlar›n› tan›m›flt›r. Böylece ‹talyanlar Trablusgarp’a yerleflmek
için gerekli altyap›y› oluflturduklar›n› düflünmüfllerdir.
23 Eylül 1911’de ‹talya taraf›ndan Osmanl› Devleti’ne verilen ilk ültimatom-
da Türk subaylar›n yerli ahaliyi k›flk›rtmalar›ndan dolay› Trablusgarp’ta yaflayan
‹talyan vatandafllar›n›n tehlikede oldu¤u belirtilmifl ve gere¤inin yap›lmas› sert
bir dille istenmifltir. Osmanl› Hükûmeti 26 Eylül tarihli cevabi notas› ile bu id-
diay› nazikçe reddetmifltir. Fakat 28 Eylül’de ‹talya, Bab-› Ali’ye 24 saatlik bir ül-
timatom vererek ‹talya’n›n Trablus-
Foto¤raf 3.5
garp’› iflgal edece¤ini bildirmifl, ‹tal-
Sadrazam ‹brahim yan kuvvetlerine direnifl gösterilme-
Hakk› Pafla Roma mesi için bölgedeki görevlilere emir
Sefirli¤i s›ras›nda verilmesini istemifltir. Bütün bu ge-
‹talyanlar›n
Trablusgarp’a liflmeler sonucunda ‹talya 29 Eylül
yönelik 1911 tarihinde Osmanl›’ya savafl aç-
haz›rl›klar›n› takip t›¤›n› ilan etmifltir.
etmemekle
elefltirilmektedir. ‹talya Trablusgarp üzerine hare-
kete geçti¤inde bölgedeki Osmanl›
‹brahim Hakk› kuvvetlerinin durumu hiç de iyi de-
Pafla’n›n
döneminde
¤ildir. Resmî belgelere göre Trablus-
yay›mlanan bir garp’taki düzenli birliklerin miktar›
karikatürü. ancak 5.000 kadard›r. Meflrutiyet’le
birlikte Trablusgarp mecburi askerlik
ve Yap›tlar›yla kapsam›na al›nm›flt›r. Ancak askerlik
Osmanl›lar ça¤›nda bulunan 16.000 kifliden
Ansiklopedisi I, 3.400’ü hizmete al›nabilmifltir. Trab-
YKY, ‹stanbul
1999. lusgarp’ta bir savafl için gerekli olan
erzak, cephane, sa¤l›k tesisleri vb.
de yoktur. Savafl esnas›nda Osmanl›
Devleti yerli halktan 30.000 asker
toplayaca¤›n› ummaktad›r. ‹talya da
bölgede bofl durmam›fl, bölgedeki kabilelerden 12 kadar›n› elde etmifltir. Di¤er
taraftan Trablusgarp’a asker göndermek için donanman›n durumu da hiç iç aç›-
c› de¤ildir.
29 Eylül’de Trablus önlerine gelen ‹talyan donanmas› 3 Ekim’de buray› bom-
bard›mana bafllam›flt›r. K›y› fleridini kolayca ele geçiren ‹talyanlar, içerilere do¤ru
ilerlemeye bafllay›nca ciddi bir direniflle karfl›laflm›fllard›r.
Osmanl› Devleti’nde ise bu s›ralarda iktidar ve muhalefet aras›nda ciddi çat›fl-

malar vard›r. Yemen’de, Makedonya’da, Arnavutluk’ta isyanlar ç›km›fl, Devlet, me-
murlar›n›n maafllar›n› dahi ödeyemeyecek kadar ekonomik s›k›nt› içine girmifltir.
Donanman›n güçsüzlü¤ü ve Çanakkale Bo¤az›’n›n ‹talyan donanmas› taraf›ndan
kapat›lm›fl olmas› nedeniyle karadan asker gönderilmek istenmifl, ancak ‹ngiliz
idaresindeki M›s›r’›n tarafs›zl›¤›n› ilan etmesinden dolay› bundan da vazgeçilmifltir.
‹flte böyle bir ortamda Enver Bey ile Fethi ve Mustafa Kemal Beyler, Trablusgarp’›n
bölgesel kaynaklarla savunulaca¤› konusunda fikir birli¤ine vard›ktan sonra Harbi-
ye Nezareti nezdinde gerekli giriflimlerde bulunarak Trablusgarp’a gitmifllerdir.
Hamdi takma ad›n› kullanan Enver Bey ilk kafile ile Trablusgarp’a giderken,
Mustafa Kemal, gazeteci fierif takma ad›yla ikinci kafilede yer alm›flt›r. 8 Ekim
1911’de ‹stanbul’dan yola ç›kan Mustafa Kemal, 19 Ekim’de ‹skenderiye’ye varm›fl-
t›r. M›s›r’dan önce Tobruk’a, oradan da Derne’ye geçmifltir.
Foto¤raf 3.6
Mustafa Kemal Derne’de
mücadele arkadafllar›yla
birarada.
Mustafa Kemal’in yak›n
arkadafl› ve bu esnada
Paris Askerî Ataflesi olan
Ali Fethi Bey de “fedakâr
arkadafllar›m, her fleyi
göze alarak oraya
koflarken Paris’teki
vazifeme devam›
mümkün göremedim”
diyerek Tunus üzerinden
Tobruk’a gelmifltir.
Kaynak: Atatürk
Araflt›rma Merkezi
Arflivi.
Derne’de, Bingazi’de, Tobruk’ta ‹talyanlara karfl› baflar›l› savafllar yap›lm›fl, ‹tal-

yan kuvvetleri iç kesimlere sokulmam›flt›r. Ancak, ne var ki o esnada Balkan Sava-
fl›’n›n bafllamas› Osmanl› Devleti’nin bu yöredeki subaylar›n› geri ça¤›rmas›na se-
bep olmufl, baflar›l› mücadele subaylar›n ayr›lmas›yla sekteye u¤ram›flt›r. Ekim
1912’de imzalanan Ufli Anlaflmas›’yla da Osmanl› Devleti’nin Trablusgarp egemen-
li¤i sona ermifl, Kuzey Afrika’daki siyasi varl›¤› son bulmufltur.
Trablusgarp Savafl›, gerek Enver Bey’in gerekse de Mustafa Kemal ve arkadafl-
lar›n›n düflman karfl›s›nda en çetin flartlar alt›nda yerli halkla beraber geçirdikleri
ilk savafl staj› olmufltur. Bu savaflta Milli Mücadele’nin kahramanlar›, komutas› al-
t›ndaki askerlerle beraber bir olma, disiplin sa¤lama, otorite kurma, baflkalar›n›
atefl alt›nda idare etme ve yokluklar içinde dayanma kabiliyetlerini denemifller ve
bunu gelifltirmifllerdir. Mustafa Kemal Bey’in binbafl›l›¤a (14 Kas›m 1911), Enver
Bey’in yarbayl›¤a (23 May›s 1912) terfileri bu olaylar aras›nda yap›lm›flt›r.
Rumeli’ye Veda: Balkan Savafllar›

Balkan Devletleri, Rusya’n›n tahrik ve deste¤iyle Bulgaristan baflta olmak üzere,
S›rbistan, Yunanistan ve Karada¤ Osmanl› Devleti’nin elinde olan Rumeli toprak-
lar›n› paylaflmak için aralar›nda ittifak yapm›fllard›r. Osmanl› Devleti’nde iç siyaset-

te çat›flmaya giden bir kavgan›n olmas›, orduya siyasetin girmesi, Trablusgarp Sa-
vafl›’nda askerî yönden yetersiz oldu¤unun ortaya ç›kmas› gibi durumlar› f›rsat bi-
lerek 8 Ekim 1912’de Karada¤’›n savafl ilan› ile I. Balkan Savafl› bafllam›flt›r. Osman-
l› Devleti bu savafla haz›rl›ks›z yakalanm›fl, cephede yeterli askeri olmad›¤› gibi, ik-
mal yollar›, askerî malzemeler, silah, teçhizat bak›m›ndan da noksand›r.
SIRA S‹ZDE 1877-1878 savafl›ndan

SIRA S‹ZDE beri kaynayan balkanlar co¤rafyas›ndaki ittifaklara karfl› devletin
6 asker, lojistik ve siyaset olarak haz›rl›ks›z olmas› nas›l aç›klanabilir? Tart›fl›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M yan›nda bir de subaylar›n ‹ttihatç›, ‹tilafç› ve Halaskârc› isim-

Bu yetersizliklerin
leri alt›nda siyaseten üç farkl› k›sma bölünmesi, savafl›n bafl›nda Osmanl› ordusu-
S O R U nun da¤›lmas›na
S O R sebepU olacakt›r.
Balkan Savafl› bafllad›¤› s›rada Trablusgarp’ta olan Mustafa Kemal, Genelkur-
may’›n geri ça¤›rmas› üzerine Trablusgarp’tan ayr›larak Balkan Savafl›’nda yer al-
D‹KKAT D‹KKAT
mak istemifltir. Fethi Bey’le birlikte kendisine Çanakkale Bo¤az› Kuva-y› Mürettep
Komutanl›¤›’nda görev verilmifltir. Mustafa Kemal, bu yeni görevine bafllamadan
N N
SIRA S‹ZDE önce Osmanl› SIRAkuvvetleri
S‹ZDE Kumanova’da yenilmifl Üsküp, Selanik gibi önemli flehir-
ler savafl yap›lmadan düflmana teslim edilmifltir. Pek çok yerde silah dahi at›lma-
dan o bölge Balkan Devletleri’nin eline geçmifltir. Bu durum karfl›s›nda Osmanl›
kuvvetleri Çatalca’ya kadar çekilmifltir. Edirne, ‹flkodra ve Yanya d›fl›nda tüm Ru-
meli elden ç›km›fl, Arnavutluk ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. Çatalca önlerine gelen
K ‹ T A P Bulgar ordular›
K ‹ T 15-17A P Kas›m 1912 tarihleri aras›nda sald›r›ya geçmifl, ancak baflar›-
l› olamam›fllard›r. ‹ngiltere, Fransa, ‹spanya, Hollanda ve Romanya savafl gemileri
Osmanl› hükûmetinin izni ile kendi vatandafllar›n› korumalar› için ‹stanbul’a gel-
TELEV‹ZYON
mifl, karaya asker ç›karm›fllard›r. Osmanl› Devleti bu zor durumdan kurtulmak için
TELEV‹ZYON
Bulgaristan’la 3 Aral›k 1912 tarihinde ateflkes yapm›flt›r. Ancak anlaflma sa¤lanama-
m›fl ve sald›r›ya geçen Bulgarlar 155 gün sonra Edirne’yi ele geçirmifllerdir. Edirne
savunmas›nda yer alan Kaz›m
Foto¤raf 3.7
‹NTERNET ‹NTERNET Karabekir ve Ordu Komutan›
Göç kafilelerinden fiükrü Pafla Bulgarlar›n eline esir
biri Sirkeci’de düflmüfllerdir.
I. Balkan Savafl› sonras› im-
zalanan Londra Antlaflmas›, Os-
manl› Devleti’ni Balkanlardan ç›-
kartm›fl, buralarda yaflayan yüz
binlerce Müslüman’›n göç etme-
lerine sebep olmufltur. Tam bir
facia ile sonuçlanan Balkan Sa-
vafl›, göçlerle yeni bir dram›n
bafllang›c›n› oluflturmufltur. Bul-
garlar›n göç eden kafilelere yapt›klar› zulümler, çetelerin sald›r›lar›, so¤uk, açl›k gi-
bi sebeplerle yüz binlerce Müslüman Anadolu’ya ulaflamadan yollarda hayat›n›
kaybetmifltir.
Balkan Devletlerinin aralar›nda anlaflamamalar› sonucunda ç›kan II Balkan Sa-
vafl› esnas›nda Osmanl› kuvvetleri harekete geçerek K›rklareli ve Edirne’yi kurtar-
m›flt›r. Burada Osmanl› kuvvetlerinin ilerlemeye bafllamadan önce Avrupa Devlet-
leri’ne Meriç’in geçilmeyece¤i sözünün verilmesi ilginçtir. Zira I. Balkan Savafl› ön-
cesi, Osmanl› halk› Tuna’ya ilerlemeyi hayal ederken flimdi eldeki yerler kaybedil-
di¤i gibi birkaç ay önce Osmanl›n›n olan yerlere dahi gitmesine engel olunmakta-
d›r. II. Balkan Savafl› esnas›nda Osmanl›, Meriç’in bat›s›nda yer alan Dimetoka’y›
da alarak ilerlemesine son vermifltir. 29 Eylül 1913 tarihli ‹stanbul Antlaflmas› ile
Edirne, K›rklareli ve Dimetoka Osmanl› Devleti’nde kalm›flt›r. Antlaflmaya göre
Bulgaristan’da kalan Türklere eflitlik haklar› verilmifl ve 4 y›l içinde Türkiye’ye göç
haklar› tan›nm›flt›r. Bulgaristan’da kalan Türklerin din ve mezhep hürriyetleri Bul-
gar yönetimince tan›nacakt›r. Müslümanlar kendi aralar›nda yapacaklar› bir seçim-
le müftülerini belirleyecek ve ‹stanbul’daki fieyhülislam’›n onaylayaca¤› bu müftü
ve oluflturaca¤› kadrosu Bulgar Hükûmeti’nce kanunen tan›nacakt›r. Müftünün
Müslümanlar›n dinî ve sosyal yaflant›s›n› belirleyici rolü göz önüne al›nacakt›r. 14
Kas›m 1913 Atina Antlaflmas› ile de Girit Yunanistan’a b›rak›lm›flt›r.
Osmanl› Hükûmeti 30 May›s 1913 tarihli Londra Antlaflmas› ile Adalar Denizi
(Ege) adalar›n›n gelece¤ini büyük devletlerin karar›na b›rakt›¤›n› kabul etmekle
beraber, adalar›n Yunanistan’a b›rak›lmas›ndan endifle ederek 22-23 Aral›k 1913’te
Midilli, Sak›z gibi Anadolu k›y›lar›na yak›n adalar› geri almak için elinden gelen
her fleyi yapaca¤›n› büyük devletlere bildirmifltir. Ancak, Fransa baflta olmak üze-
re gösterilen sert tepki üzerine geri çekilmifltir. Bu konudaki büyük devletler kara-
r› 14 fiubat 1914’te bir nota ile bildirilmifltir. Buna göre Meis hariç 12 ada ‹talya’ya,
Gökçeada ve Bozcaada hariç bütün Adalar Denizi (Ege) adalar› da Yunanistan’a
b›rak›lm›flt›. Osmanl› Hükûmeti büyük bir hayal k›r›kl›¤›na u¤ram›flt›r. 15 fiubat
1914’te büyük devletlere bu durumu kabullenmedi¤ini bildiren bir itiraz notas›
göndermifltir. Ancak olumlu bir netice alamadan I. Dünya Savafl› ç›km›flt›r. 13 Mart
1914 tarihinde S›rbistan’la imzalad›¤› ‹stanbul Antlaflmas› da tafl›nmaz mallar›n du-
rumuna iliflkindir.
Trablusgarp ve Balkan Savafllar›nda u¤ran›lan yenilgiler Osmanl› toplumunun
hemen her kesiminde derin bir hayal k›r›kl›¤› yaratm›flt›. ‹darecilerin kendilerine
ve millete güvenlerini kaybettikleri bu dönemin etkileri I. Dünya Savafl› sonras› or-
taya ç›kan manda ve himaye aray›fllar›na da zemin teflkil etmifltir. Devlet ve top-
lumda ortaya ç›kan bu y›lg›nl›¤›n giderilmesi Milli Mücadele Dönemi’nde ve son-
ras›nda yeni Türk Devleti’ni kuran kadronun u¤raflt›¤› bafll›ca meseleler aras›nda
ilk s›ralarda yer alacakt›r.
Özet
Osmanl› devlet adamlar›n›n Tersane konferans› s›ra- 9.347 resmî ve özel iptidai okulu vard›. 1906-07 ö¤re-
s›nda ilan ettikleri Meflrutiyet ve onu anlaml› k›lan nim y›l›nda ‹mparatorluk’ta toplam 619 Rüfltiyede 40.000
Kanun-i Esasi Türk siyasi hayat›nda önemli ve anlam- civar›nda ö¤renci okuyordu.1906’da ‹mparatorluk’ta 109
l› bir dönüm noktas›na iflaret etmektedir. Devlet ida- ‹dadide 20.000 civar›nda ö¤renci bulunuyordu, ‹dadile-
resine esas olan kurallar›n ilk defa yaz›l› hâle getiril- rin yayg›nlaflmas›nda 1884’te ‹dadiler için konulan özel
di¤i bu dönemde uygulanan politikalar, yöneticilerin vergi etkili olmufltur. Okul sistemindeki yayg›nlaflmaya
kiflisel tercihlerinden çok uluslararas› iliflkilerin flartla- paralel olarak bunlar›n ö¤retmen gereksinmesini karfl›-
r›ndan ilham almaktayd›. Devlet bir anayasa çerçeve- layacak ö¤retmen okullar›n›n say›s›n›n da art›r›lmas›n›
sinde yönetilir, toplumun her kesimi kendisini temsil gerektirmifltir. 1908’de Darülmuallimin’(Ö¤retmen okul-
edecek, haklar›n› dile getirecek temsilcileri devletin lar›)lerin say›s› 31’e ç›km›flt›. Bu dönemde ilk ve orta
meclisine gönderirse d›fl müdahalelerin gerekçeleri ö¤retimin yayg›nlaflmas›n›n yan› s›ra bir baflka geliflme
ortadan kalkaca¤›na inan›lmaktayd›. ilk kez özürlüler için e¤itimin bafllat›lmas› olmufltur.
Osmanl› devlet adamlar› da kendilerinden önceki yö- 1889’da, önce sa¤›rlar ve dilsizler için iki y›l sonra da
neticiler gibi devletin mevcut bütün unsurlar› ve en ge- körler için e¤itim bafllat›lm›flt›”.
nifl s›n›rlar›yla muhafazas›n› esas al›rlard›. Bu çerçevede II. Meflrutiyet Dönemi, yap›lan seçimler, kat›lan partiler
1877-1878 savafl› s›ras›ndaki d›fl politik geliflmeler ve ve vatandafllar›n bu sürece ilgisi ve bak›fl› aç›s›ndan
savafl›n sonucunda ortaya ç›kan manzara devlet yöneti- Cumhuriyet Dönemi’nde yaflananlar›n izah›na yard›mc›
cilerini öncelikler konusunda daha hassas bir hâle ge- olacak en büyük tecrübedir.
tirmifltir. ‹ngiltere ve Rusya’n›n devletin sahip oldu¤u 1908 Meclisinde 157 Türk, 54 Arap, 25 Arnavut, 22
stratejik co¤rafyaya hakim olmak çabalar›na mukabil Rum, 10 Ermeni, 9 Slav (6 S›rp+ 3 Bulgar) ve 4 Yahudi
birli¤ini en son kuran Almanya ile iliflkileri gelifltirmek milletvekili görev yapm›flt›r. Görüldü¤ü üzere ülkede
en emin yol olarak görülmüfltür. Devletin hakim oldu- mevcut her kesimi temsil eden Meclis en verimli döne-
¤u co¤rafya itibar›yla Müslüman ço¤unlu¤un ön plana mini 1908-1909 y›llar› aras›ndaki birinci y›l›nda yafla-
ç›kmas› tabii bir geliflmedir. ‹ç politikada oldu¤u kadar m›flt›r. Bu devrede Cumhuriyet Dönemi’nde de siyasi
d›fl politikada da ‹slami unsurlar›n vurgulanmas› flartla- partiler kanunu olarak uygulanan Cemiyetler (Siyasi
r›n getirdi¤i uygulamalard›r. Almanya’n›n da Orta Do¤u Partiler) Kanunu, Serseri Kanunu ve Toplant› Kanunu
ile ilgili haz›rl›klar› olmas›na karfl›n 19. asr›n son çeyre- ç›kart›lm›flt›r. Aç›k ve kapal› alanlarda yap›lacak top-
¤i itibar›yla ‹ngiltere ve Rusya’ya karfl› anlaml› bir den- lant›lar› düzenleyen Toplant› Kanunu da demokratik-
ge unsuru oluflturmaktayd›. leflme yönünde önemli bir ad›m› oluflturmufltur. 1912
I. ve II. Meflrutiyet Dönemleri devrinde ilan edilen II. seçimleri gerçek manada ilk çok partili seçim olma
Abdülhamid tarih kitaplar›nda en çok elefltirilen, tart›fl›- özelli¤inin yan›nda, ilk erken genel seçim özelli¤ine
lan bir siyasi figürdür. K›z›l, müstebit, bask›c› vs. Ancak de sahiptir. 1912 seçimlerine iki parti, ‹ttihat ve Terak-
döneminde yap›lanlara bak›ld›¤›nda Tanzimat döne- ki ile Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas› kat›lm›flt›r. Partilerin se-
minde bafllayan yenileflme hamlelerini bilhassa e¤itim çim için ittifak yapt›¤› di¤er siyasi parti ve gruplar bu
ve kültür alan›nda çok daha ileriye tafl›yan hamleler gö- seçimi tam anlam›yla çok partili seçim hâline getirmifl-
rülmektedir. E¤itim istatistiklerine göre,1900 y›l› itiba- tir. Genel seçimler ülke çap›nda ço¤unlukla Ocak-Mart
riyle bütün Osmanl› co¤rafyas› genelinde tüm e¤itim aylar›nda yap›lm›fl, ancak baz› yörelerde seçim ifllem-
kademelerinde gelinen durum flöyledir: “1900’de ‹mpa- leri May›s ay›na kadar sürmüfltür. Tarihe “sopal› se-
ratorluk’taki 29.130 S›byan okulu ya da iptidailerde çim!” diye geçen bu seçimler sonucunda meclis, ilk ça-
899.932 k›z-erkek ö¤renci bulunuyordu. 1905-06 ders l›flmas›n› 18 Nisan 1912 tarihinde yapm›flt›r.
y›l›nda ‹mparatorluk’ta usul-u cedit’e göre e¤itim yapan
Ocak-Nisan aylar› aras›nda yap›lan 1914 seçimlerine

tek parti olarak ‹ttihat ve Terakki F›rkas› kat›lm›flt›r. 14
May›s 1914 tarihinde aç›lan Meclis-i Mebusan, kapand›-
¤› 21 Aral›k 1918 tarihine kadar toplam 310 oturum yap-
m›flt›r. II. Meflrutiyet Dönemi’nin en uzun ömürlü mec-
lisi olan bu meclis, befl y›l gibi bir süre çal›flmalar›na de-
vam etmifl, ancak 1914 Meclis-i Mebusan› da 1908 ve
1912’de oldu¤u gibi feshedilmifltir.
‹talya’n›n sömürge yar›fl›nda yer almak amac›yla Fransa
ve di¤er devletlerle anlaflarak Trablusgarp üzerinde hak
iddia etmesi ve asker ç›karmas›na devletin yetkilileri
haz›rl›ks›z yakalanm›fllard›r. Bu bölgedeki cephane ve
asker y›¤›na¤› yeterli olmad›¤› gibi diplomatik alanda
da yaln›z kal›narak netice al›namam›flt›r. ‹kinci meflruti-
yetin ilan› ile ülkenin bütün unsurlar›n›n kucaklanm›fl
oldu¤u düflüncesi ve Osmanl› Devleti’nin ça¤dafllaflma-
s›n› isteyen bat›l› muhataplar›n da beklentilerinin karfl›-
lanm›fl oldu¤u hayali gerekli haz›rl›klar›n yap›lmama-
s›nda rol oynam›flt›r.
Devlet’in iflgale u¤rayan ülke topraklar›na do¤rudan
yard›m yapamamas›, asker ve donanma gönderememe-
si gibi zaaflar di¤er unsurlar›n da farkl› aray›fllara girme-
sine yol açm›fl olabilir. Bir k›sm› ancak 1908’de ba¤›m-
s›zl›¤›n› ilan etmifl olan Balkan Devletleri’nin ittifak› ise
Rusya’n›n 1877-1878 Savafl›’ndan beri üzerinde çal›flt›¤›
bir proje olarak bölge siyasetinin gündeminde yer al-
maktayd›. Bütün bunlara karfl›n bölgedeki usta askerle-
rin terhis edilerek ortal›k süt liman görüntüsü vermeye
çal›flmak devletin Rumeli topraklar›n›n kayb› ile netice-
lenmifltir. Bulgar, S›rp ve Yunan ordular›n›n çok k›sa
sürede Çatalca’ya kadar gelmeleri ve buralardaki gayri-
müslim Osmanl› vatandafllar›ndan lojistik destek gör-
meleri toplumsal bar›fl›n devam›n› sabote eden bir tav›r
olarak dikkat çekmifltir. Di¤er taraftan savafl öncesi ve
s›ras›nda can, ›rz, mal güvencesi ortadan kald›r›larak
göçe zorlanan yüz binlerce vatandafl›n çekti¤i çile as›r-
lar boyu unutulacak gibi de¤ildir. Hayat›n› kaybeden
Osmanl› vatandafllar›n›n say›s› yüz binlerle ifade edil-
mektedir. Bu göçler Türkiye’nin sosyal yap›s›n›, nüfus
fleklini önemli ölçüde de¤ifltirmifltir.
1. Osmanl› Devleti’ni içinde bulundu¤u durumdan kur- 4. Afla¤›dakilerden hangisi II. Meflrutiyet döneminde
tarmak amac›yla XIX. Yüzy›ldan itibaren çeflitli fikir hukuk alan›nda görülen geliflmelerden biri de¤ildir?
ak›mlar› ortaya ç›km›flt›r. Afla¤›daki fikir ak›mlar›ndan a. Adliye Mahkemeleri ile S›k›yönetim Mahkemele-
hangisi Padiflah II. Abdülhamid taraf›ndan öncelikli ola- rinin (Divan-› Harp) görev ve yetkileri ayr›lm›flt›r.
rak uygulanm›flt›r? b. fier’i Mahkemeler fieyhülislâml›ktan ayr›larak
a. Osmanl›c›l›k, Adalet Bakanl›¤›’na ba¤lanm›flt›r.
b. Türkçülük, c. Divan-› Ahkam-› Adliye kurulmufltur.
c. ‹slamc›l›k, d. ‹sviçre Medeni Kanunu 1912 y›l›nda Türkçeye
d. Bat›c›l›k, tercüme edilerek Ceride-i Adliye Dergisinde ya-
e. Turanc›l›k, y›nlanm›flt›r.
e. Hukuk-› Aile kararnamesi ç›kartm›flt›r.
2. II. Abdülhamid dönemi e¤itim politikalar›na bak›ld›-
¤›nda, afla¤›dakilerden hangisi söylenemez? 5. 1876 Anayasas›n›n 1909 y›l›nda yap›lan düzenleme-
a. Bat› tarz› e¤itim veren yeni okullar kurulmufltur. lerinde “Hakimiyet-i Milliye” anlay›fl› ön plana ç›kmak-
Rüfltiye, ‹dadiye ve Sultaniye okullar›n›n say›s› tad›r. De¤iflikliklerle Padiflah›n, tahta ç›k›fl›nda Meclis-i
ço¤alm›flt›r. Umumide fier’i fierif ve Kanun-i Esasi hükümlerine uya-
b. Medreseler ›slah edilmifl, co¤rafya ve tarih gibi ca¤›na, vatan ve millete sadakat edece¤ine dair yemin
ilimlerin medreselerde okutulmas› sa¤lanm›flt›r. etmesi flart› getirilmifltir. Buna göre Padiflahl›¤› meclis
c. ‹lkö¤retimin gerili¤iyle ortaö¤retimin geliflmesi taraf›ndan onaylanan ve mecliste yemin eden ilk padi-
aras›ndaki uçurum e¤itim gören kuflaklar üze- flah hangisidir?
rinde sars›c› bir tesir b›rakm›flt›r. a. II. Abdülhamid
d. ‹lkö¤retimde dinî ve geleneksel e¤itim anlay›fl b. V. Mehmet Reflat
ile yetiflen çocuklar›n, orta e¤itimde o havan›n c. VI. Mehmet Vahdettin
karfl›t› bir e¤itim havas›yla karfl›laflt›klar›nda ka- d. Halife Abdülmecit Efendi
falar› kar›flm›flt›r. e. Abdülaziz
e. ‹stiklal Savafl›n› gerçeklefltiren ve de Türkiye
Cumhuriyeti Devletini kuran kadrolar bu okul- 6. Osmanl› Devleti’nde meclislerin ömrü çok uzun sür-
lardan yetiflmifltir. memifl, hepsi fesihler yoluyla kapat›lm›flt›r. Afla¤›daki
meclisler içinde en uzun ömürlü olan Meclis hangisidir?
3. Osmanl› Devleti’nde II. Meflrutiyet döneminde olu- a. 1877 Meclis-i Mebusan’›
flan Meclisler seçimler yoluyla halk taraf›ndan belirlen- b. 1908 Meclis-i Mebusan’›
mifltir. Afla¤›daki seçimlerden hangisi “sopal› seçimler” c. 1912 Meclis-i Mebusan’›
ad›yla da an›lmaktad›r? d. 1914 Meclis-i Mebusan’›
a. 1908 Seçimi e. 1920 Meclis-i Mebusan’›
b. 1912 Seçimi
c. 1914 Seçimi 7. Afla¤›dakilerden hangisi Trablusgarp Savafl›n›n so-
d. 1919 Seçimi nuçlar›ndan biri de¤ildir?
e. 1920 Seçimi a. Trablusgarp savafl› Ufli Anlaflmas› ile sona er-
mifltir.
b. Osmanl› Devleti Bingazi ve Trablusgarp üzerin-
deki egemenlik haklar›ndan vaz geçmifltir.
c. Kuzey Afrika’daki son Osmanl› topra¤› elden
ç›km›flt›r.
d. Balkan savafl›n›n bafllamas›nda etkili olmufltur.
e. ‹talyanlar iflgal ettikleri 12 Aday› geri vermifltir.
Yaflam›n ‹çinden
8. Afla¤›daki savafllardan hangisi gerek Enver Bey’in

gerekse de Mustafa Kemal ve arkadafllar›n›n “düflman
karfl›s›nda en çetin flartlar alt›nda yerli halkla beraber
“ Röportaj: Balçiçek Pamir’in Kemal Karpat ile Röportaj›:
8 Temmuz 2009 Habertürk.com’da
geçirdikleri ilk savafl staj›” olarak say›labilir? Türkiye’nin dünyaca tan›nm›fl tarihçisi Kemal
a. Trablusgarp Savafl› Karpat’tan ezber bozan aç›klamalar geldi. Kar-
b. I. Balkan Savafl› pat, Türkiye’yi Cumhuriyete haz›rlayan ismin 2.
c. II. Balkan savafl› Abdülhamid oldu¤unu vurgulad›. Habertürk’te
d. I. Dünya Savafl› Balçiçek Pamir’in sorular›n› cevaplayan Karpat
e. Kurtulufl Savafl› flu aç›klamalar› yapt›: “2. Abdülhamid Cumhuri-
yetin haz›rlay›c›s›yd›”
B.P: fieriat gelecek, Türk toplumu fleriata haz›rla-
9. Osmanl› Devleti’ne karfl› Balkan devletleri ittifak
n›yor gibi korkular ve özellikle AK Parti’nin çevre-
hâlinde savafla girmifllerdir. Afla¤›daki devletlerden han-
sinde geliflen korkular bunlar, gerek yok diyorsu-
gisi I. Balkan savafl›nda yer almam›flt›r?
nuz siz. Türk toplumu mümkün de¤il fleriat› kabul
a. Romanya
etmez.
b. Bulgaristan
K.K: Ben bir toplumun inançs›z yaflayaca¤›na inanm›-
c. S›rbistan
yorum. Ne kadar iptidai olursa olsun, ne kadar geliflmifl
d. Karada¤
olursa olsun her toplumun bir inanca ihtiyac› vard›r. Bu
e. Yunanistan inanç ihtiyac›n› din, baz› zamanlarda maalesef ideoloji
besler ama sonunda daima inanü ihtiyac› vard›r. ‹nsan-
10. Balkan Savafllar› hakk›ndaki afla¤›daki bilgilerden l›k kurulduktan beri dinsiz yaflamam›flt›r. Dini mutlak
hangisi yanl›flt›r? olarak al›rsan›z, insandan ve dünyadan ay›r›rsan›z, yal-
a. I. Balkan Savafl› Londra Anlaflmas› ile sona er- n›z öbür dünyaya haz›rl›k olarak al›rsan›z ve bunun d›-
mifltir. fl›nda baflka bir düflünce kabul etmezseniz, o zaman bu
b. II. Balkan Savafl› Bükrefl Anlaflmas› ile sona er- dindarl›k olmaktan ç›kar yobazl›k olur. Böyleleri de
mifltir. vard›r. Ama bugün Türkiye’de bu gibi kimseler az›nl›k-
c. Osmanl› Devleti Bulgaristan ile ‹stanbul Anlafl- tad›r. Hiç bir zaman bu gibi düflünceler toplumun ço-
mas›’n› imzalam›flt›r. ¤unlu¤u taraf›ndan kabul edilmemifltir. Baflta insan›m›-
d. Osmanl› Devleti’nin s›n›rlar› Dimetoka hariç Me- z› toplumumuzu anlamam›z gerekiyor. 3-5 kiflinin he-
riç nehri olmufltur. zeyanlar›yla bu toplum yobazlaflmaz. Zaten Osmanl›
e. Yunanistan Midye-Enez hatt›na kadar gelmifltir. devrinde de görünüflte fleriatla idare edilir gibi gözüken
toplum asl›nda çok daha dünyevi idi, çok daha hayata,
insana yak›nd›.
B.P: Peki, Osmanl› döneminde de din ad›na yap›-
lan ama dinle pek ba¤daflmayan hareketler yok
muydu?
K.K: Vard› tabii. Osmanl› Devleti’ni düzenleyen 3 temel
unsur vard›r. fieriat, kanun ve örf. Bunlar›n içinden iki-
si laiktir. Kanunname yani padiflah›n emri ve örf. Örf
dinlerden evvel mevcut halk aras›ndaki adetlerdir. 17
yy büyük alimlerinden Katip Çelebi bu noktay› ileri sür-
müfltür. Halk›n örfüne, adetine hürmet etmek laz›md›r.
Bu dinden evveldir ve dinden üstündür diyor. Dini in-
kar etmiyor, din manevidir, ruhanidir ama dünyevi ihti-
yaçlar›m›z› insanlar›n yapt›¤› kanunlar, ölçüler tayin
eder. Bunlar çat›flm›yor. Yani ‹slam’›n özünü al›rsan›z,
görürsünüz ki; ‹slam temelde çok güncel, pratik, haya- senin ç›kmas›yd› halifelik. Buradan teokrasi manas›n›
ta dönük bir dindir. ‹slam’›n baflar› gösterdi¤i 400 küsur ç›karamazs›n›z. Teokrasi tamam›yla dini kurallara göre
sene ‹slam’da bu fikirlerin hakim oldu¤u devirdir. Ser- din adamlar› taraf›ndan idare edilen bir rejimdir. Dün-
best düflünce, toplumun ihtiyaçlar›n› karfl›lamak gibi yan›n hiçbir yerinde olmam›flt›r. Belki Tibet’te vard›.
bugün normal gördü¤ümüz düzenlemelerdir. Sonra Orada da tart›flmal›d›r. Bugün baz›lar› ‹ran’› teokrasi
bunlar kapan›yor. Literatürde içtihat kap›s›n›n kapan- olarak model veriyor. ‹ran meselesi çok kar›fl›kt›r. Çok
mas› gibi fleyler söyleniyor. 16. yüzy›lda devlet, Osman- farkl› bir flekilde ele al›nmas› gerekiyor.
l› dini emrine al›yor. Gene dünyevi maksatlarla. Düze- B.P: ‹zleyicilerimiz cumhuriyetin haz›rlay›c›s› 2. Ab-
ni sulh hâlinde tutmak, afl›r› cereyanlar› ünlemek gibi dülhamid’tir dedi¤iniz için, Cumhuriyetin kurucusu
birçok fleyler mevcuttur. Osmanl›’da da Kad›zadeler de- Atatürk de¤il midir diye soruyorlar tam bir aç›kl›k ge-
di¤imiz bir cereyan vard›r. Bilhassa 16. yüzy›lda. Afl›r› tirir misiniz?
dinci dedi¤imiz, Vahabilik tarz›nda bir gruptu. Onun K.K: Mesele gayet basit. Cumhuriyeti haz›rlayan baz›
karfl›s›nda ve onlar›n düflman› oldu¤u grupta sufilerdi. önemli temeller Abdülhamid devrinde at›lm›flt›r. Bun-
Bildi¤imiz sufiler. Devlet onlar›n ikisini bir arada yaflat- lar›n aras›nda en önemlilerinden biri ilkokul sistemi-
t›. Kad›zadeler ileri gidince, devlet onlar›n bafl›n› ald›, nin yayg›nlaflmas› mesleki okullar›n kurulmas› ve ora-
K›br›s’a sürgün etti. Fakat cereyan› tamam›yla yok et- da Cumhuriyeti kuracak kimselerin e¤itilmesidir. Bun-
medi. Osmanl› Devleti bunlar›n üstünde, bütün dinleri lar›n aras›nda Atatürk de vard›r. Ama ayn› elitler Ab-
koruyan, onlar›n üzerinde bir flemsiye gibiydi. Ondan dülhamid’in siyasi iradesine karfl› gelmifller. Nihayet
sonra de¤iflmeye bafllad›. Cumhuriyeti onlar kurmufllard›r. Atatürk dahil. Bu her
B.P: Bitmek bilmeyen laiklik tart›flmalar› aç›s›n- yerde görülen bir olayd›r. ‹sterseniz Frans›z ‹htilali’ni
dan soruyorum Osmanl›’da ordu ile dinin iliflkisi al›n›z bu böyledir. Hiçbir zaman Abdülhamid cumhu-
nas›ld›? riyeti kurmufltur diye saçma bir fley olmaz. Ama baz›
K.K: Ordu normal dindard›. Ama onun ötesine Yeniçe- temellerin sosyal ekonomik kültürel de¤erlerin o de-
ri’ye bakarsan›z, Yeniçeriler dinin emrini dinlemekle virde at›ld›¤›n› 500 sayfal›k bir kitapta anlatt›k. Bunu
beraber, padiflah›n emrini dinlemekle beraber, Yeniçe- ilk söyleyen ben de¤ilim. Bir tart›flmada Prof. Bernard
rinin kendi hayat›nda pek de dinle ba¤daflmayan hare- Levis vard›r benden yafll›d›r iyi dostumdur. Bu mese-
ketler vard›r. fiarap içmek falan vard›. Sadece Yeniçeri- leyi onunla tart›flt›k. Bunu ben de söyledim dedi. Ne
lerde de¤il, Osmanl›’da bir tarafta çok dindar bir hayat var. Sen bu ifli çok daha etrafl› anlatt›n diye bana komp-
görüntüsü var, çok fley din ad›na yap›l›yor. Fakat per- liman yapt›. fiekillere bakarak anlamak laz›m. Abdül-
denin öbür taraf›nda nispeten hür, herkesin bildi¤ini hamid’in yeri ayr› Atatürk’ün yeri ayr›. Gene baz›lar›n
okudu¤u flekilde bir hayat var. Reformlar bafllay›ncaya öfkesine yer verece¤im. Düflünce flekilleri memleket
kadar o kadar da büyük dindarl›k yoktu. 19. yüzy›lda meseleleri ve dünyay› görme anlam›nda benzerlikler
reformlar bafllay›nca adeta onlara karfl› müdafaa fleklin- vard›r. Devlet adaml›¤›, d›fl dünyay› görüflleri bu ba-
de bir dindarl›k seferberli¤i oluyor. Çünkü her aksiyo- k›mdan benzerlikleri var. Bir de onlar›n baz› mesele-
nun bir karfl›l›¤› vard›r. Ordu ile din çekiflmesi diye bir lerin ak›fl›n› görmeler ve anlamalar›. Ama baz›lar› bu
fley yoktur. benzerlik de¤il, tesadüf diyebilir. Ben benzerlik diyo-
B.P: Baz› önemli tarihçilerimiz de Osmanl›’n›n te- rum. Karfl›laflt›klar› meseleler ayn›. Bir devlet siyasi
okratik bir devlet oldu¤una dair kitaplar yaz›yor- fleklini de¤ifltirebilir. Rejimini de¤ifltirebilir. Fakat baz›
lar. Ne düflünüyorsunuz? temel konular ayn› kalmakta devam eder. Bugün Tür-
K.K: Herhalde teokrasi tarifi farkl›d›r onlara göre. Çün- kiye’nin dünya çap›nda ünemini veren haz›rlayan co¤-
kü her fley ‹slam ad›na yap›l›yor. Padiflah halifedir ayn› rafi konumudur. Bo¤azlar› kontrol etmesi. Bu Abdül-
zamanda ve halife oldu¤una göre halife dini temsil etti- hamid devrinde de Atatürk devrinde de bugün de var-
¤ine göre onun idare etti¤i devlet de teokratiktir. Hata d›r. Ve etkisini de devam ettirmektedir. Bu meseleler
bafltan bafll›yor. Halifelik dini bir makam de¤ildir, siya- karfl›s›nda devletin varl›¤› söz konusu oldu¤u zaman o
si bir makamd›r. Kuran’›n hemen hiç yerinde halife sö- kadar büyük fikir ayr›l›klar› göremezsiniz. Mesele Bo-
zü yok. Ve hiçbir zaman halifelik anlam›na gelmez. Ha- ¤azlar›n bizim kontrolümüz alt›nda kalmas›yd›. Abdül-
lifelik normal flartlar›n gerektirdi¤i bir makamd›r. Pey- hamid devrinde bu vard›. Bo¤azlar meselesi Türki-
gamberin ölümünden sonra ümmeti idare edecek kim- ye’nin politikas›n› etkileyecekti.
B.P: Az önceki konuya gelmek istiyorum. Tarih- fesine ne tecrübelere dayanmaz. ‹ktidarda kalmak emir
çiler niye Osmanl› Devleti’ni teokratik olarak ni- vermek sevdas›n›n parças›d›r. Demokrasiyle asla ba¤-
telendiriyor? Yabanc› kaynaklardan falan m› al›- daflmaz.
yorlar. B.P: Bu oyuna gelmeyen oldu mu flimdiye kadar?
K:K: Maalesef siz benim aç›mdan çok temel bir mese- K.K: Evet. Cevap vermek güç. Mesela Özal’› al›yorum,
leye temas ettiniz. Benim tüm hayat›m boyunca Türk Demirel’i iyi tan›d›m. Özal’la da tan›fl›¤›m bunlar halk-
tarihini siyasi geliflmeleri, de¤iflmeleri, Türkiye’nin için- tan gelmifl ve halk ruhunu muhafaza etmifl. Farklar var.
den bakarak anlamak ve öyle çözmek. Bunun için bü- Ama unutmam›fl. Ama onlar da elittir. Süleyman Bey Su
yük u¤rafla ihtiyaç vard›r. Ana kaynaklara inmek teker ‹flleri Genel Müdürü, büyük ifller yapm›fl. Rahmetli Özal
teker incelemek vs. Mesela ben TBMM zab›tlar›n› oku- Dünya Bankas›’na çal›flm›fl, tecrübesi olan rahat bir
yarak çok fley ö¤rendim. Bu aylarca çal›flmaya ihtiyaç adamd›. Ve dindard›. Nakflibendi oldu¤unu aü›küa söy-
gösterdi. Ve ben oradan hareket ederek Türkiye’yi ken- ledi. Ama ondan kimse çekinmedi. Çünkü rahmetli Özal
di içinden görerek öyle anlatmaya çal›flt›m. Uzun süre elitizmi, halkç›l›¤›, ilerlemecili¤i hepsini bir arada alm›fl-
bu yap›lmam›flt›r. Yap›lan birisi yazm›fl... Avrupa tarih- t›r. Yeni bir tip yaratm›fl. Yeni idareci tipi yaratm›flt›r.
çisi yahut da Avrupa turisti gelmifl bir ay kalm›fl ve ki- Kimse onun dincili¤inden flüphe etmezdi.
tap yazm›fl teokrasi demifltir. Bunlar›n aras›nda sa¤lam B.P: Halk›n dini vurgulara çok önem veren partileri seç-
yazarlar da var. Birço¤u d›fl görünüfle bakarak, siyasi mesinin ard›nda sen benim inanc›ma sayg› göster anla-
maksatlarla oldu¤undan çok farkl› göstermek için hat- y›fl› m› var
ta modernistlere cesaret vermek için böyle yapm›flt›. K.K: Evet. Bunu ben de öteden beri söyledim yazd›m.
Yani Türkiye teokrasidir bu rejim devrilsin gitsin diye Mesele dindar olmak de¤il. Halk dindar olmay› istemi-
bizim de onaylad›¤›m›z bir rejim koysun diye olabilir. yor. Benim anlad›¤›m kadar halk diyor ki benim inan-
Bilhassa Frans›z tarihçisi, ‹ngiliz tarihçisi böyle derse c›m budur. Bu inanç benim hakk›md›r. Ben bunu din
mesele kalm›yor. Bugün de bu devam ediyor Türki- ad›na de¤il demokrasi ve özgürlük ad›na istiyorum di-
ye’de flu veya bu flekilde. Bak›yorum Türkiye’ye yeni yor. Fark buradad›r. fiüphesiz ki laik bir kavram ad›na
yeni mallar geliyor ona bir Türk ismi bulmaktansa ona istiyorum diyor. Din hürriyetini din ad›na de¤il özgür
derhal Frans›z, ‹talyan yahut ‹ngiliz ismini koyuyor ve demokratik yaflamak ad›na istiyorum bunu diyor. Ve
bu art›k tart›fl›lmaz bir fley oluyor. Art›k bundan kurtul- bu meseleyi yeni bir kal›ba sokmaktad›r. Böylece laik-
mam›z laz›m. leflme oluyor.
B.P: Türk eliti, Türk ayd›n› halk›ndan biraz kopuk. B.P: Peki cumhuriyetin din karfl›t› olarak gösteril-
Yanl›flsam düzeltin cümleyi... mesi zaman›nda halifeli¤in kald›r›lmas›na yöne-
K:K: Bu yine temel baz› meselelere ba¤lan›yor. Bir ke- lik tepkilerden mi oluyor?
re her yerde her toplumda en küçük bir iflletmede de K.K: Bu çok söylendi. Çok tart›fl›ld› bir bak›ma dini re-
dahil elitler ünde gelir. Elitler idare eder. Bunlar› elit ya- aksiyonu yönetecek güçlendirecek bir gücü olarak gö-
pan nedir? Onlar›n bilgisi becerisi vs. Elitler her yerde rüldü¤ü için halifelik kald›r›ld› diyenler var. Mesele as-
her zaman önder olmufllard›r flüphe yok. As›l mesele l›ndan çok daha genifltir. Türkiye bir cumhuriyet olarak
elit kültürüdür. Bir elit kendini idare etmek için ebedi kurulunca belirli s›n›flara sahip belirli halka sahip bir
olarak daima üstte olmak için yarat›ld›¤›na inan›r ve bu ülke olarak ortaya b›km›flt›r. Bir milli devlet olmufltur.
konu üzerine bir kültür yarat›rsa o zaman elitler ilerle- O devlet içinde herkes o milli s›n›rlar içinde yaflayan
menin engeli hatta bir memleketi felakete götüren un- kimseler ad›na konuflabilir. Onlar›n haklar›n› müdafaa
surlar olabilir. Bunu tarihte de görebiliriz. edebilir. fiimdi halifeli¤e gelince. Müslüman ümmetin
B.P: Cumhuriyet elitleri nas›ld›? bafl›d›r. Nerede olursa olsun bütün Müslümanlar›n bafl›-
K.K: Çok halkt›r. Halktan gelmifltir. Birçok cumhurbafl- d›r. Halifenin mutlaka ve mutlaka ger yerde Müslüman-
kan›m›z› alal›m bunlar›n içinde aristokrasiden gelen bü- lar› korumas› onlar›n ad›na konuflmas› gerek. O zaman
yük aileden gelen yok. Köyden gelmifl. fiimdi bizim bir milli s›n›rlar içinde böyle bir makam›n bulunmas› milli
yerde gücümüz budur. Temelden halktan yo¤rularak ç›karla ve milli hakimiyetle nas›l ba¤dafl›r meselesi or-
tepeye ç›k›yoruz ondan sonra halk› unutarak halk›n bi- taya ç›kt›. Bu milli devlet devrinde üniversal ümmetçi-
ze hizmet etmesini ileri sürerek hakim olmaya çal›fl›yo- likle hareket etmek büyük çeliflki yarat›yor. Bir bak›ma
ruz. Bir de bu halk cahildir diyoruz. B›rak›rsan›z mem- halifeli¤in kald›r›lmas› buraya dayat›ld›. Di¤er yandan
leketi felakete götürür. Bu tip düflünceler ne halk felse- acaba halifelik milli s›n›rlar içinde kalacak milli menfa-

at ve görüfller içinde düzenlenebilir miydi? Bu tart›fl›ld›. 1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “I.Meflrutiyet Döneminde Si-
Evet de diyenler hay›r da diyenler var. yaset “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.
B.P: Peki halifelik kald›r›lmasayd› laik bir cumhu- 2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Meflrutiyet Döneminde
riyet olabilir miydi? E¤itim ve Kültür Politikalar›na Genel Bir Bak›fl”
K.K: ‹talya laik midir de¤il midir papal›k oldu¤u hâlde. konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Olabilir de. Yani teorik olarak olabilir. Ama bahsetti¤im 3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “ II. Meflrutiyet Dönemi ve
konular güz ününde tutulursa acaba bir Türk halifesi Meclis-i Mebusan Çal›flmalar›” konusunu yeni-
gerçek manada Müslüman halifesi olabilir miydi diye den gözden geçiriniz.
de sorulabilir. Bu do¤rudur bu yanl›flt›r denemez. Bi- 4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Meflrutiyet Dönemi ve
zim en büyük zaaf›m›z meseleleri kategorize etmek. Meclis-i Mebusan Çal›flmalar›” konusunu yeni-
Burada da böyle. Milli halife olur mu o zaman ‹slam’›n den gözden geçiriniz.
ümmeti nereye kal›yor. Halifelik kald›r›ld›ktan sonra 5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “ II. Meflrutiyet Dönemi ve
Araplar denediler. Kimse önem vermedi sonra bir kon- Meclis-i Mebusan Çal›flmalar›,” konusunu yeni-
ferans topland›. Herkes kendi devlet baflkan›n› aday den gözden geçiriniz.
gösterdi bir yerde baz› fleylerin zaman›n›n geçti¤ine 6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise“ II. Meflrutiyet Dönemi ve
hükmetmek laz›m. Meclis-i Mebusan Çal›flmalar›” konusunu yeni-
B.P: Bugüne bakt›¤›n›zda laiklik tart›flmalar›, mefl- den gözden geçiriniz.
ruiyet tart›flmalar›... de¤iflen de pek bir fley yok 7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ad›m Ad›m Dünya Savafl›-
ama AK Parti yeni bir oluflumdur diyorsunuz... na Gidifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
K.K: Yeni bir oluflumdur. Ve gittikçe demokrasiye daha 8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ad›m Ad›m Dünya Savafl›-
da yaklaflm›flt›r. Çünkü onun yaflamas›n›n ana flart›d›r. na Gidifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Onu anlayacak kadar pragmatiktir. Yani bir yerde AK 9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ad›m Ad›m Dünya Savafl›-
Parti Türkiye’de demokrasinin yerleflmesine yard›m edi- na Gidifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yor kendisi de demokratiklefliyor. Ama bu birden ol- 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ad›m Ad›m Dünya Savafl›-
muyor. Hiçbir yerde demokrasi mutlak yerleflmifl de¤il- na Gidifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
dir. Demokrasi durmadan geliflen bir rejimdir. Onu don-
durursan›z o demokrasi olmaktan ç›kar. Ama kalite ba-
k›m›ndan durmadan kalitesini yükseltebiliyor. ‹ktidara
getirtilen partinin sözünü dinlemem onun kararlar›na
uyma bu demokrasinin kaç›n›lmaz sonucudur. Türkiye
bunlara uyam›yor. En büyük eksiklik sa¤lam bir muha-
lefet yok. Ana muhalefet partisi CHP’dir ama baflka par-
ti de ana muhalefet partisi olunca afla¤› yukar› ayn› tav-
r› tak›nacakt›r. Burada yaln›z iktidar kültürü de¤il mu-
halefet kültürü eksik. Muhalefetini yürüteceksin baz›
kararlara karfl› ç›kacaks›n. Ama temel meselelerde de-
mokrasiyi ayakta tutan meselelerde iktidarla birlikte
olacaks›n. fiimdi Meclis’te bunu görmüyoruz. Hakiki
demokraside sa¤lam bir muhalefetin ve sa¤lam bir ikti-
dar›n bulundu¤u yerlerde diktatörlük isteyenler marji-
nalleflir. Her yerde görülen budur.
Kaynak: Habertürk.com
”
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde 1 min bütününde takip edilen öncelikler olarak göze çarp-
Gerçekten de Osmanl› devlet anlay›fl›nda esas devletin maktad›r. Müslüman halk›n kalabal›k oldu¤u yerlerde
en genifl s›n›rlar›yla ve nüfusuyla birlikte yaflat›lmas›d›r. ilkö¤retime öncelik ve a¤›rl›k verilmesi ülke sath›nda
Bu zeminde II. Abdülhamid de ‹slam birli¤i politikas›n› okur yazarl›¤›n, e¤itim ve ö¤retimin yay›lmas› hedefine
kendi dinî hassasiyetinden dolay› de¤il, mevcut flartlar- ulaflmak içindir. Giriflilen e¤itim seferberli¤ine halk›n
da devleti yaflatabilmek için en uygun yol olarak gör- maddi yard›m›n›n sa¤lanmas› kadar ‹stanbul d›fl›nda
dü¤ü için uygulamaya çal›flm›flt›r. Metinde de ifade edil- ö¤retmen okullar›n›n aç›lmas› genifl çapl› ve uzun va-
di¤i üzere, devletin di¤er unsurlar›n› yok saymadan, deli bir e¤itim program›na iflaret etmektedir. I. Meflruti-
gerekti¤inde Türklük, gerekti¤inde Osmanl›l›k vurgusu yet Dönemi, bilgi ve e¤itimin öneminin anlafl›ld›¤›, e¤i-
yaparak ama dönemin genelinde iç politikada oldu¤u timin bütün vatandafllar›n›n temel hakk› olarak görül-
kadar d›fl politikada da ‹slami hassasiyeti öne ç›karacak dü¤ü ve imkânlar ölçüsünde sa¤lanmaya çal›fl›ld›¤› bir
politikalar yürütülmüfltür. Bu politikalar›n kendi içinde dönem olarak nitelememizi gerektirmektedir.
tutarl› ve dönemi için de etkili ve geçerli oldu¤unu ge-
liflmeler göstermifltir. S›ra Sizde 4
Osmanl› dönemi sözlüklerinde cumhuriyet, seçilmifl bir
S›ra Sizde 2 baflkan›n idaresi alt›ndaki topluluk olarak da nitelen-
Elçilik ve konsolosluklar›yla do¤uda ve bilhassa Os- mekteydi. Cumhuriyetlerde devlet baflkan›n›n seçimle
manl› co¤rafyas›nda olup bitenleri yak›ndan takip eden belirlenmesi esas ise de daha önemlisi bu seçimin nite-
Bat›l› devletler ‹slamc› politikalar› ›srarla sald›rgan ve li¤idir. Tabii bir de aday olan ya da olabilenlerin özel-
yay›lmac› bir hareket olarak tarif etmifllerdi. Çünkü likleri. Bu noktada Sultan V. Mehmed Reflad’›n tahta ç›-
Osmanl› Devleti’ne dayatt›klar› Islahat Ferman› ile ül- k›fl›n›n Meclis-i Mebusan’da oylanm›fl olmas› flekil ola-
ke genelindeki gayrimüslimleri koruyan ancak Müslü- rak bizi düflündürse de cumhuriyet uygulamas› olarak
manlar› d›fllayan bir iliflkiler sürecini bafllatm›fllard›. de¤er kazanmayacakt›r. Bununla birlikte art›k hanedan
Bu durumun ‹slam ülkelerinde sebep olabilece¤i ra- mensubunun tahta ç›k›fl›nda bile halk›n temsilcilerinin
hats›zl›klar› önceden tespit için de d›fl temsilciliklerini oluflturdu¤u Meclisin söz sahibi olmas› ad›m ad›m he-
uyarm›fllard›. Bununla birlikte böyle genifl çapl› bir re- defe gidildi¤ini gösteren bir iflarettir.
aksiyonun olmad›¤› görüldükten sonra dahi ‹slam ül-
kelerinde görülecek en ufak bir k›p›rdanmay›, Bat› ve S›ra Sizde 5
Hristiyanlar aleyhinde bir hareketi Osmanl› Devleti Meflrutiyet Dönemi’nde ›srarla vurgulanan millî ege-
kaynakl›, halifenin Panislamizm politikas›n›n sonucu menlik kavram› Cumhuriyetin ilan› öncesinde temel ha-
olarak isimlendirmifllerdir. Potansiyel tehlike olarak reket noktas› olarak al›nm›fl, Atatürk taraf›ndan Cumhu-
gördükleri Osmanl› Devleti’ne karfl› kendi bürokratik riyeti izah eden kavram olarak ta kullan›lm›flt›r. Bu nok-
yap›lar›n› haz›r durumda tutmay› amaçlayan bir yakla- tada II. Meflrutiyet ve Cumhuriyet Dönemi iliflkilerini
fl›m oldu¤unu söyleyebiliriz. millet ad›na birikimleri üst üste koyarak birbirini des-
tekleyen tamamlayan dönemler olarak de¤erlendirme-
S›ra Sizde 3 liyiz. Gerçekten de Tanzimat Dönemi ile bafllayan ve
Birinci Meflrutiyet Dönemi bütün hâlinde ekonomik s›- bilhassa ayd›nlar›n öne ç›kard›¤› milletin hâkimiyete
k›nt›lar, d›fl borç bask›s› savafl ve isyanlar ile geçmifltir. hakk› kavram› daha sonra devlet adamlar›nca da kabul
Buna mukabil Tanzimat Dönemi’nde bafllayan e¤itim edilmiflti. Ancak onlar bu hakk›n kullan›m› için milletin
hamlelerini eldeki bütün imkânlar› zorlayarak sürdür- yeterince olgunlaflmad›¤›n› ona vasi tayin etmek gerek-
mek her fleyden önce bilime, ö¤renmeye ve geliflmeye ti¤ini söylüyorlard›. Meflrutiyet ilan edildi¤i dönemde
verilen önemi göstermektedir. ‹lkö¤retim mecburiyeti- ayd›nlar da ayn› flekilde milletin e¤itilip ö¤retilip haki-
nin konmas›, merkez ve taflrada ilkö¤retim teflkilat›n›n miyetini kullanacak hâle getirilmesi gerekti¤ini yazm›fl-
kurulmas›, iptidai okullar›n›n aç›lmas› ve ço¤alt›lmas›, lard›. Birinci dünya savafl›ndan sonra esir edilmeye ça-
Sübyan okullar›na yeni usul e¤itimin sokulmas› döne- l›fl›lan milletin Mustafa Kemal Pafla önderli¤indeki mü-
cadelesi hâkimiyetin sahibinin k›sa sürede yaflad›¤› çok Akyüz Yahya, Türk E¤itim Tarihi, Ankara 2008.
yönlü ve ö¤retici deneyimleri iyi kullanarak hâkimiyeti- Aslan, Taner, “Osmanl› Devleti’nin Siyasi ve ‹dari Tari-
ni kendi eline alabilece¤ini dosta düflmana göstermifltir. hinde Adalet ve Müsavat Meselesi”, Akademik Ba-
Bütün bu olumlu geliflmelere mukabil toplumun gele- k›fl Dergisi, Say› 21, Temmuz - A¤ustos - Eylül -
neksel anlay›fl› dolay›s›yla köklü de¤iflim ve dönüflüm- 2010.
lerde yap›lmak istenenlerin aç›k, sade ve samimi bir fle- Aydemir, fievket Süreyya, Tek Adam Mustafa Kemal,
kilde topluma anlat›lmas›na ihtiyaç oldu¤unu geliflme- Cilt I, 1881-1919, ‹stanbul 1994.
ler ortaya koymufltur. Bayur, Yusuf Hikmet, Türk ‹nk›lab› Tarihi, C.II, K›s›m
I, Ankara 1991.
Berkes, Niyazi, Türkiye’de Ça¤dafllaflma, (Yay›na Ha-
S›ra Sizde 6
z›rlayan, Ahmet Kuyafl), ‹stanbul 2005.
1877-1878 savafl›ndan beri kaynayan Balkanlar co¤raf-
Bozkurt, Gülnihal, Bat› Hukukunun Türkiye’de Be-
yas›ndaki ittifaklara karfl› devletin asker, lojistik ve siya-
nimsenmesi, Osmanl› Devleti’nden Türkiye
set olarak haz›rl›ks›z yakalanmas› devleti yönetenlerin
Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci (1839-1939),
bölgedeki geliflmeleri takip edememesi, anlayamamas›
Ankara 1996.
ile aç›klanabilir. Hakikaten Balkanlar ve Orta Do¤u böl-
Cevdet Pafla, Tezakir, 40-Tetimme, (Yay. Cavit Bay-
gesinde yay›lmac› emelleri olan devletlerin buraya
sun), Ankara 1986.
hakim olma planlar› XIX.asr›n ortalar›ndan itibaren be-
Çad›rc›, Musa, “Tanzimattan Cumhuriyete Ülke Yöneti-
lirgin bir flekilde ortaya ç›km›flt›r. ‹ngiltere’nin Arap ya- mi”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansik-
r›madas› ve Basra Körfezi’nde ad›m ad›m iliflkilerini ge- lopedisi (TCTA), C.I, ‹stanbul 1985.
lifltirmesi, Rusya’n›n deste¤iyle Balkan milletlerinin ön- Davison, Roderic H., Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Re-
ce tek tek ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmalar› devleti yöneten form, 1856-1876, (Çev. Osman Ak›nhay), C.II, ‹s-
kadroyu yeterince uyaracak geliflmelerdir. Trablusgarp tanbul 1997.
Savafl› ç›kt›¤›nda sadrazam olan ‹brahim Hakk› Pafla’n›n Düstur, Birinci Tertip, C.IV.
bir önceki görevinin Roma Sefirli¤i oldu¤unu hat›rlar- Düstur , ‹kinci Tertip, C.I.
sak ‹talyan baflkentinde siyasi geliflmeleri takip etmek- Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve ‹slam Birli¤i, ‹s-
ten baflka ifller ile meflgul oldu¤unu düflünebiliriz. Ayn› tanbul 1992.
flekilde Balkan milletlerinin Rusya ile yapt›¤› görüflme- Eraslan, Cezmi, “II. Abdülhamid’in ‹lk Y›llar›nda Meclis
ler ve var›lan anlaflmalardan Osmanl› d›fl ifllerinin ha- ve Meflrutiyet Kavramlar› Üzerine Baz› Tespitler”,
bersiz olmas› en basit hâliyle gaflet olarak nitelenebilir. Türk Kültürü ‹ncelemeleri Dergisi, I, ‹stanbul
Trablusgarp’tan II. Abdülhamid Dönemi’nde y›¤›lan si- 2000.
lah ve kuvvetleri baflka yerlere kayd›rmak kadar Bal- Eraslan, Cezmi,-Olgun, Kenan, Osmanl› Devleti’nde
kanlarda asayifl var diyerek buradaki birliklerin tecrü- Meflrutiyet ve Parlamento, ‹stanbul 2006.
beli askerlerini toptan terhis etmek devletin bekas› ad›- Erdo¤an, Aynur, “Prof. Çetinsaya: Halen Tanzimat’› ya-
na anlafl›l›r ifllerden de¤ildir. K›saca devletin, yönetici- fl›yoruz”, Dünya Bülteni, 12 Aral›k 2011 Pazartesi,
leri elinde zaman›n geliflmelerini anlama, gereken ted- http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&Artic-
birleri alma ve yaflama kabiliyetini büyük oranda kay- leID=97909,(09- 01-2012’de indirildi)
Ery›lmaz, Bilal, Osmanl› Devletinde Gayrimüslim
betti¤ini gösteren geliflmeler söz konusudur.
Tebaan›n Yönetimi, ‹stanbul 1996.
Fortna, Benjamin C. Mektebi Hümayun: Osmanl› ‹m-
paratorlu¤unun Son Döneminde ‹slam, Devlet
ve E¤itim, ‹stanbul, ‹letiflim Yay›nlar›, 2005.
Georgeon, François, Sultan Abdülhamid, ‹stanbul,
Homer Kitabevi, 2006.
Hanioglu, M. fiükrü, The Young Turks in Oppositi-
on, Oxford Üniv. Pres, New York 1995.
‹¤demir, Ulu¤, Kuleli Vak’as› Hak›nda Bir Araflt›r- Özgüldür, Yavuz-Özgüldür, Serdar, “1876 Anayasas›n›n
ma, Ankara 1942. Haz›rlanmas›nda Mithat Paflan›n Rolü Ve Fonksiyo-
Kafadar, Osman, Türk E¤itim Düflüncesinde Bat›l›- nu”, Ankara Üniversitesi Osmanl› Tarihi Arafl-
laflma, Ankara, Vadi, 1997. t›rmalar› Merkezi (OTAM), Say› 5, Ankara 1994,
Karal, Enver Ziya, Osmanl› Tarihi, C.VIII, Ankara 1988. s.311-348.
Karal, Enver Ziya, Osmanl› Tarihi, C.IX, Ankara 1996. Pamir, Balçiçek, Kemal Karpat ile Röportaj; 8 Tem-
Karatepe, fiükrü, Darbeler, Anayasalar ve Modern- muz 2009, Habertürk.com.
leflme, 2. Bask›, ‹stanbul 1997. Sevil, Hülya K., ‹ttihat ve Terakki Döneminde ‹slam-
Kayal›, Hasan, Jön Türkler ve Araplar, ‹stanbul 1998. c›l›k Hareketi (1908-1914), Ankara Üniversitesi
K›rz›o¤lu, M. Fahrettin, Kaz›m Karabekir, Ankara 1991. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas›lmam›fl Doktora Tezi,
K›z›ltan, Y›lmaz, Birinci Meflrutiyetin ‹lan› ve ‹lk Os- Ankara 2005.
manl› Meclis-i Mebusan›, Gazi Üniversitesi Sosyal Shaw Stanford-Shaw, Ezel Kural, Osmanl› ‹mparator-
Bilimler Enstitüsü, Bas›lmam›fl Doktora Tezi, Anka- lu¤u ve Modern Türkiye, (Çev. Mehmet Harman-
ra 1994. c›), C.II, ‹stanbul 1983.
Kili, Suna-Gözübüyük, A. fieref, Türk Anayasa Metin- Tanör, Bülent, Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri
leri, Sened-i ‹ttifaktan Günümüze, Ankara 1985. (1789-1980), ‹stanbul 2006.
Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri E¤itim Siste- Tekeli, ‹-‹lkin, S., Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda E¤i-
mi, Ankara 1991. tim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluflumu ve Dö-
Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Do¤uflu, (Çev. nüflümü, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1999.
Metin K›ratl›), 3. Bask›, Ankara 1988. Tunaya, Tar›k Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler 1859-
Mardin, fierif, Türk Modernleflmesi, Makaleler IV, ‹s- 1952, 2. Bask›, ‹stanbul 1995.
tanbul 1991. Tunaya, Tar›k Zafer, Türkiye’nin Siyasi Hayat›nda
Okandan, Recai Galip., Amme Hukukumuzun Ana Bat›l›laflma Hareketleri, ‹stanbul 2004,
Hatlar›, ‹stanbul 1968. Türk Silahl› Kuvvetleri Tarihi, Osmanl› Devri, 1911-
Okyar, Fethi, Üç Devirde Bir Adam, (Yay›na Haz›rla- 1912 Osmanl› ‹talyan Harbi Deniz Harekât›,
yan: Cemal Kutay), ‹stanbul 1980. C.III, Ankara 1980.
Olgun, Kenan, 1908-1912 Osmanl› Meclis-i Mebu- Us Hakk› Tar›k, Meclis-i Mebusan (1293=1877), C.II,
san’›n›n Faaliyetleri ve Demokrasi Tarihimiz- ‹stanbul 1954.
deki Yeri, Ankara 2008. Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Ça¤dafl Düflünce Tari-
Olgun, Kenan, “Asker-Siyaset ‹liflkilerinde Bir Dönüm hi, ‹stanbul 1979.
Noktas›: Halaskar Zabitan Grubu ve Faaliyetleri”, ‹l- Yel, Selma, “Kendi Eserleri Ifl›¤›nda ‹brahim Temo’nun
mi Araflt›rmalar, Say› 7, ‹stanbul 1999. Atatürk ve Milli Kimlik Hakk›ndaki Duygu ve Dü-
Olgun, Kenan, “II. Meflrutiyet Dönemi Seçim Sistemi ve flünceleri”, 7. Uluslararas› Atatürk Kongresi, Ma-
1912 Seçimlerinde ‹zmit Sanca¤›nda Uygulan›fl›”, ‹s- kedonya, 17-22 Ekim 2011 Manu, Bas›lacak tebli¤
tanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Yelkenci, Ömer Faruk, Türk Modernleflmesi ve II.
Dergisi, Say› 39, ‹stanbul 2004. Abdülhamid’in E¤itim Hamlesi, Kaknüs Yay›nla-
Ortayl›, ‹lber, ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›, ‹s- r›, ‹stanbul 2011.
tanbul 1983. Yerlikaya, ‹lhan, XIX. Yüzy›l Osmanl› Siyasi Haya-
Ortayl›, ‹lber, “Tanzimat Devri ve Sonras› ‹dari Teflkilat” t›nda Basiret Gazetesi ve (Pancermenizm - Pa-
Osmanl› Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, (Ed., nislamizm - Panslavizm - Osmanl›c›l›k Fikirle-
Ekmeleddin ‹hsano¤lu), ‹stanbul 1994. ri), Yüzüncü Y›l Üniversitesi Yay›nlar›, Van 1994.
Ortayl›, ‹lber, Tanzimattan Sonra Mahalli ‹dareler
(1840-1878), Ankara 1974.
Ortayl›, ‹lber, “Tanzimat ve Meflrutiyet Dönemlerinde
Yerel Yönetimler”, Tanzimat’tan Cumhuriyete
Türkiye Ansiklopedisi, C.I, s.234- 235.
4
Amaçlar›m›z
N
Avrupa’n›n büyük devletlerinde XIX. yüzy›lda hakim olan zihniyeti ve bunun
N
uluslararas› iliflkilere yans›mas›n› aç›klayabilecek,
Sanayi ‹nk›lab›’n›n deniz afl›r› sömürgecilik faaliyetlerini nas›l h›zland›rd›¤›n›
N
ve dünyay› flekillendirdi¤ini aç›klayabilecek,
Avrupal› büyük devletler aras›ndaki sömürge rekabeti ve ç›kar çat›flmalar›n›n
N
Osmanl› Devleti’ne etkilerini de¤erlendirebilecek,
Birinci Dünya Savafl› y›llar›nda cephelerde Osmanl› varl›¤›n›n nas›l eridi¤ini
analiz edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Sanayi ‹nk›lab› • Misyoner Faaliyetleri
• Deniz Afl›r› Sömürgecilik • I. Dünya Savafl›
• Millî Devletlerin Oluflumu • Ermeni Meselesi
‹çindekiler
• 1838-1914 SÖMÜRGEC‹L‹KTEN
DÜNYA SAVAfiI’NA AVRUPA
• EMPERYAL‹ST REKABET VE
Atatürk ‹lkeleri ve Avrupa ve Türkiye KUVVETLER ÇATIfiMASI
‹nk›lap Tarihi-I (1838-1918) • OSMANLI DEVLET‹’N‹N ÇÖKÜfiÜ:
I. DÜNYA SAVAfiI
• I. DÜNYA SAVAfiI’NDA CEPHELER
Avrupa ve Türkiye
(1838-1918)
1838-1914 SÖMÜRGEC‹L‹KTEN DÜNYA SAVAfiI’NA

AVRUPA
Co¤rafi keflifler, dünya ticaret yollar›n›n de¤iflmesi, Avrupa’daki sosyal ve ekono-
mik alanlarda meydana gelen geliflmeler, Osmanl› Devleti’nde yap›sal de¤ifliklikle-
re yol açan ve devleti kökün-
den sarsan temel etkenler Foto¤raf 4.1
olarak karfl›m›za ç›kmak-
Buhar ve hayvan
tad›r. Bat›l› devletlerde gücünün yar›fl›;
gerçekleflen Sanayi ‹nk›- Sanayi ‹nk›lab›’n›n
lab›, Frans›z ‹htilali ve simgesi.
1815 Viyana Kongresi’yle
Avrupa var olan durumun
belirlenmesi sömürgecili-
¤e h›z kazand›rm›fl ve Os-
manl› Devleti’nin y›k›lma-
s› yönünde tarihî düflün-
ce ve misyonu alevlendi-
rerek daha sistematik bir
hâle getirmifltir. Söz ko-
nusu etkileri üç ana bafl-
l›k alt›nda inceleyebiliriz.
Deniz Afl›r› Sömürgecilik

Co¤rafi kefliflerin etkisiyle Yeni Dünya’dan gelen de¤erli madenler Do¤u Akde-
niz’e ulafl›nca Amerika alt›n› ve gümüflü önce ‹spanya’da fiyatlar› altüst etmifltir.
Co¤rafi kefliflerden sonra sömürgecili¤in ilk aflamada etkileri iktisadi alanda görül-
müfltür. Co¤rafi kefliflerle geleneksel k›talar aras› ticaret yollar› de¤iflti¤i gibi Hin-
distan-Avrupa deniz yolu da Avrupal› devletlerin kontrolüne geçmifltir.
Avrupa’n›n ekonomik, kültürel, sosyal, din ve düflünce hayat›nda büyük de¤i-
flikliklere neden olan keflifler Avrupa’n›n siyasi yap›s›n› da de¤ifltirmifl, ayn› zaman-
da, düflünce dünyas›ndaki geliflmelerle Rönesans ve Reform hareketlerine zemin
haz›rlam›flt›r. Keflfedilen bölgelerdeki de¤erli eflya ve madenlerin Avrupa’ya tafl›n-
mas›, o zamana kadar zenginlik kayna¤› olan topra¤›n yerini alt›n ve gümüflün al-
mas›n› sa¤lam›flt›r. Akdeniz k›y›s›ndaki limanlar›n önemini kaybetmesine karfl›l›k
Atlas Okyanusu k›y›s›ndaki limanlar›n önem kazanmas›, Avrupa’n›n Osmanl› Dev-

leti’ne ba¤›ml›l›¤›n› azaltm›flt›r. Avrupa d›fl›ndaki dünya zay›flarken Avrupa, her
alanda güç kazanm›flt›r. Özellikle ‹spanyol ve Portekizliler genifl topraklar elde
ederek ilk sömürge imparatorluklar›n›n temellerini bu yüzy›lda atm›fllard›r.
Bu dönemde Avrupal› devletlerde zenginlik anlay›fl›, toprak sahibi olmak dü-
Burjuva: Ticaret yaparak bu flüncesinden, de¤erli madenlere sahip olmak düflüncesine dönüflmüfltür. Bu dü-
de¤erleri kazanan ve flünce, ticaret yaparak bu de¤erleri kazanan ve flehirlerde yaflayan bir tüccarlar
flehirlerde yaflayan tüccarlar
zümresi
zümresinin, burjuvazinin ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Avrupa toplumlar›nda mey-
dana gelen de¤ifliklikler, büyük devletler aras›nda rekabetin do¤mas›na yol açm›fl
ve bunlar›n daha zengin olma arzular›n› da kamç›lam›flt›r. Ayr›ca, ticari hayat›n ge-
liflmesi de¤erli madenlere olan ihtiyac› da artt›rm›flt›r.
Avrupa devletlerinde görülen geliflmeler, devletin siyasi oldu¤u kadar ekono-
mik bir yönünün oldu¤unu da göstermifltir. Art›k bütün iktisadi güçler millilefltiri-
lecek; iç ticaret ve yerli endüstri gelifltirilecek; d›fl ticaret ülkenin ç›karlar›na uygun
olarak yap›lacak hatta elçiler yaln›z siyasi de¤il, iktisadi ve ticari iliflkileri de usta-
l›kla yürütecek kiflilerden seçilecektir. Böylece devletin varl›¤›n›n devam›n›n yaln›z
askerî güce de¤il, ekonomik sa¤laml›¤a da ba¤l› oldu¤u görüflü kabul görecektir.
Bu görüfle ba¤l› olarak Avrupa’da yeni pazar ve ham madde kaynaklar›na duyulan
ihtiyaç sebebiyle daha fazla kazanmak ve bunun için her türlü yola baflvurmak dü-
flüncesi ekonomik hayata hakim olmufltur. Yeni zenginlik kaynaklar› arayan bu
düflüncedeki Avrupal› devletlerin, dünya ticaretinde tarihî transit yollar d›fl›nda ye-
ni yollar aramalar›, co¤rafi kefliflerin yap›lmas›n› da sa¤lam›flt›r.
SIRA S‹ZDE Osmanl› Devleti

SIRA iktisadi
S‹ZDE ve siyasi hayat›n birbiriyle kaynaflt›¤› bu anlay›fl de¤iflimi sürecin-
1 de yer alabilmifl midir? Tart›fl›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ Mco¤rafi keflifler, sadece Avrupa’da de¤il bütün dünyada önem-

Gerçeklefltirilen
li sosyal, siyasi ve ekonomik de¤iflikliklere yol açm›flt›r. Bu de¤iflikliklerin en
S O R U önemlilerinden S O Rbirisi
U flüphesiz ticaret yollar›n›n de¤iflmesidir.
Deniz yollar›n›n birden bire önem kazanmas›nda gemi yap›m tekni¤indeki gelifl-
melerin büyük etkisi olmufltur. Modern araçlar deniz yolunun hem güvenli¤ini hem
D‹KKAT D‹KKAT
de h›z›n› art›rm›flt›r. Osmanl› Devleti’nin hakimiyetindeki tarihî ticaret yollar› ise ka-
ç›n›lmaz olarak eski önemini yavafl yavafl kaybedecektir. Tabiat›yla tarihî kara yolla-
N N
r›n›n gözden düflmesiyle Osmanl› için çok de¤erli bir kaynak da kurumaya baflla-
m›flt›r. Bununla birlikte co¤rafi kefliflerle birlikte özellikle Hindistan’a giden yeni yol-
AMAÇLARIMIZ lar bulunmufl ise de bu yollar›n uzun ve tehlikeli olmalar› sebebiyle Akdeniz’den ge-
AMAÇLARIMIZ
çen yol eskisi kadar olmasa bile önemini hiçbir zaman kaybetmeyecektir.
1815’ten sonra devletler aras› mücadelelerde, sanayileflme temeline dayal› po-
K ‹ T A P litikalar›n hakim
K ‹ T Aoldu¤u P görülmektedir. Sanayileflmenin gereklerinin karfl›lanabil-
mesi için siyasi denetimin sa¤lanmas› gerekmekteydi. Siyasi denetimin sa¤lanabil-
mesi de ekonomik yat›r›mda bulunulacak olan yerlerde toplumsal sistem ve yöne-
TELEV‹ZYON tim biçiminin
T E L Ekontrol
V ‹ Z Y O N edilmesiyle mümkündü. Bunun yan› s›ra yat›r›mda buluna-
bilmek ve öteki devletlerin flirketlerinin rekabetinden kurtulabilmek ancak askerî
güç ile sa¤lanabilirdi. Ekonomik bak›mdan geri kalm›fl ülkelerde rahat çal›flabil-
mek için de o ülke yönetimine bask›da bulunmak kaç›n›lmazd›.
Sanayileflememifl ve siyasi gücünü yitirmifl olan devletlerin, emperyalist devlet-
lerin bask›lar›na boyun e¤mekten baflka yapabilece¤i bir fley kalm›yordu. Bu se-
beple art›k kaba bir ya¤malama yerine koloni olarak ele geçirilen yerler, ham mad-
MAKALE MAKALE
4. Ünite - Avrupa ve Türkiye (1838-1918) 91
de kayna¤› ve pazar olarak kullan›lan, ucuz ifl gücünden yararlan›lan bölgeler ha-
line gelmifllerdir.
19. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren do¤uda zengin petrol, kömür ve sanayi için
gerekli di¤er ham madde kaynaklar›n›n bulunmas›, sanayileflmifl devletlerin politi-
kalar›n› bu yönde flekillendirmifltir. Avrupal› devletler, ham maddelere sahip olan
Do¤u milletlerini sanayiden mahrum b›rakacak politikalar›n› sürdürürken do¤u-
nun bakir sahalar›n› ayn› zamanda ürettiklerini satacak iyi bir pazar olarak görmüfl-
lerdir. Baflta petrol olmak üzere zengin madenlerin yer ald›¤› co¤rafyalar› ele ge-
çirmek isteyen devletler aras›ndaki mücadele 20. yüzy›lda do¤uya kaym›flt›r. Hem
pazar hem de ham madde kaynaklar›na sahip co¤rafyan›n en önemli devleti ise
Osmanl› Devleti idi. Dolay›s›yla Bat›l› devletler politikalar›n› bu flekilde sistematik
hale getirirken Osmanl› Devleti, sanayileflmifl güçlü devletler için verimli bir yat›-
r›m bölgesi, zengin ham madde kayna¤› ve iyi bir pazar durumunda idi.
Venedik, Portekiz ve Fransa’dan sonra ‹ngilizler de ham madde temini ve ma-
mul madde ihrac› için önemli gördükleri Yak›n Do¤u co¤rafyas›na yönelmifllerdir.
19. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren savafllar sebebiyle tüketim maddelerine olan talep
azal›rken bir taraftan da iflsizli¤in artmas›, Fransa, Almanya ve Rusya gibi devletle-
rin gümrüklerini yüksek tarifelerle korumalar› ‹ngiltere’nin yeni sahalara yönelme-
sine sebep olmufltur. ‹ngiltere, yaln›z üretilmifl madde sat›fl› bak›m›ndan de¤il,
ham madde bak›m›ndan da önemli gördü¤ü Osmanl› Devleti’ne yönelmifltir. Avru-
pa pazarlar› kendilerine kapanm›fl olan ‹ngilizlerin Osmanl› ülkesinde serbest tica-
ret yapabilmeleri ise ticareti k›s›tlay›c› nizamlar›n kald›r›lmas›na ba¤l› idi. Venedik
ve özellikle Frans›zlar›n muafiyetlerine ra¤men Osmanl› ülkesinde kendi bayrakla-
r› alt›nda ticaret yapmak isteyen ‹ngilizler, 1580 tarihînde ilk ticaret imtiyaz›n› al-
m›fllard›. Bu imtiyazla ‹ngilizler, bafllang›çta di¤er milletler gibi gümrük vergisini %
5 oran›nda öderlerken çok geçmeden bunu % 3’e indirmeyi baflarm›fllard›. Zaman-
la fiyatlarda görülen yükselifller dolay›s›yla gümrük vergileri bir hayli azalm›fl %1-
1,5’e kadar düflmüfltür. 1834 tarihînde süresi sona erecek olan gümrük tarifelerinin
yenilenmesi için teflebbüste bulunmufltur. Bu tarihlerde Avrupal› devletler, yüksek
gümrük vergileri koyup çeflitli mallar› yasaklarken ‹ngiltere, tarifenin yenilenmesi
yoluna gidilmeyece¤ini aç›klam›flt›r. Bafllang›çta ‹ngiliz teklifleri kabul edilmek is-
tenmemiflse de bir taraftan hazinenin u¤rad›¤› zarar›n artmas›, di¤er taraftan da M›-
s›r Valisi Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n isyan› sebebiyle düflmüfl oldu¤u siyasi buh-
ran, Osmanl› Devleti’ni serbest ticaret prensiplerini içeren Balta Liman› Antlaflma-
s›’n› imzalamak zorunda b›rakm›flt›r. 1838 y›l›nda imzalanan bu antlaflma ile ‹ngi-
liz tüccar› en imtiyazl› millet oldu¤u gibi di¤er ülkelerden getirilen mallar›n da ser-
bestçe ticaretini yapma imtiyaz› elde etmifltir. Anlaflmaya göre vergi ihracatta % 9
olurken ithalatta % 2 olarak belirlenmifltir.
Böyle bir ticaret iliflkileri zemininde Osmanl› Devleti’nde sanayinin geliflmesi,

SIRA S‹ZDEülke ekono- SIRA S‹ZDE
misine katk› sa¤lamas› mümkün olabilir mi? Devleti yönetenlerin önceli¤i ekonomik mi 2
yoksa siyasi mi tart›fl›n›z.
Bat›l› devletler; ithalat› k›s›tlamak, gümrük vergilerini yükseltmek, hatta yasak-

lamak ve buna karfl› ihracat› teflvik edip gelifltirmek için u¤rafl›rken;
S O R Osmanl›
U Dev- S O R U
leti’nin tam z›dd› denilebilecek bir politika ile ithalat› serbest b›rak›p ihracat üze-
rinde k›s›tlamalar getirmesi, hatta yasaklamalara varan düzenlemeler D‹KKAT
yapmas›, D‹KKAT
aç›klamas› kolay görünmeyen bir tav›rd›r. Antlaflmay› haz›rlayan müzakerelere
N N
dikkatle bak›ld›¤› zaman aç›kça görülen odur ki Osmanl›lar az olan pazarl›k gücü-
nü ithalat› de¤il ihracat› s›n›rland›rmak ve vergilendirmek için kullanm›fllard›r. Os-
manl› ticari ve iktisadi hayat›nda önemli de¤iflikliklere yol açacak olan bu antlafl-
ma, Osmanl› Devleti’nin y›k›l›fl›n› haz›rlayan sebeplerden birisi olacakt›r.
Bu arada hangi din ve mezhepten olurlarsa olsunlar az›nl›klar›n iktisadi alana
yönelmeleri ve burada baflar›l› olmalar› 18. yüzy›ldan itibaren tedricen büyüyen
az›nl›k sermayesini ortaya ç›karm›flt›r ki bu husus, zaaflar içinde bulunan Osmanl›
Devleti’nde iktisadi yap›n›n siyasi güce do¤rudan etki etmesine yol açm›flt›r. 1838
ticaret sözleflmesi ve bunu takip eden baz› Avrupa devletleriyle yap›lan ticaret söz-
leflmelerinden sonra Osmanl› sanayi ve ticareti h›zla çökmeye bafllam›flt›r. Bu ta-
rihlere kadar sanayileflmifl Bat›l› devletlerin üstün rekabet gücüne ra¤men ayakta
durabilen Osmanl› Devleti, kendi ticareti ad›na her türlü korumay› kald›r›nca mev-
cut sanayi ve ticareti bütünüyle çökmüfltür. ‹ngiltere karfl›s›nda yeterli pazarl›k gü-
cüne sahip olmayan Osmanl› Devleti ekonomik ç›karlar›ndan ziyade askerî ve si-
yasi ç›karlar›n› gerçeklefltirmek istemifltir. M›s›r meselesi halledilmifl ise de devletin
gelirleri giderlerini karfl›layamaz bir hale geldi¤i için 1854 tarihînde d›fl borçlanma
bafllam›flt›r. Bundan sonra yeni borçlanmalar yap›lm›fl ve çok k›sa bir süre sonra
devlet borçlar›n› ödeyemez bir duruma gelmifltir. 1881 tarihînde yay›mlanan Mu-
harrem Kararnamesi ile Duyun-› Umumiye ‹daresi (Genel Borçlar ‹daresi) kurul-
mufl ve alacaklar›n tahsili için Osmanl› maliyesi büyük devletlerin kontrolü alt›na
girmifltir.
Burada Osmanl› Devleti’nce Bat›l› devletlere verilen kapitülasyonlardan da k›-
saca bahsetmekte yarar vard›r. Bilindi¤i gibi daha 1507’de Sultan II. Bayezit tara-
f›ndan Fransa’ya ticari kapitülasyon bahfledilmifl, 1536’da Kanuni Sultan Süley-
man taraf›ndan da I. Fransçois’ya öncekinden daha genifl kapitülasyon verilmiflti.
Böylece Frans›z tüccar, özgürce can ve mal güvenli¤i içinde ticaret yapabiliyor-
du. Di¤er Avrupal› tüccar ise gemilerinde Frans›z bayra¤› ile ticaret yapabiliyor-
du. Osmanl› Devleti, Karlofça Antlaflmas›’ndan (1699) sonra Avusturya, Venedik,
Leh ve Macar vatandafl› olan tüccar›n; Küçük Kaynarca Antlaflmas› (1774) ile de
Rus tüccar›n kapitülasyonlardan yararlanmalar›na izin vermek zorunda kalm›flt›r.
Anlaflmalar›n bir parças› hâline gelen kapitülasyonlar yabanc› devletlerin himaye-
sindeki Osmanl› tebaas›n›n haklar›n› koruyan bir yasaya dönüflmüfltür. Anlafl›la-
ca¤› gibi Osmanl› Devleti’ni zor duruma sokmak isteyen devletlerin kapitülasyon-
lar ile tan›nm›fl olan haklar› istismar etmelerine bir engel yoktu. Nitekim himaye
alt›ndaki kifli olarak tan›nma yetkisi verilen konsoloslar sayesinde Osmanl› tebaa-
s› olan Hristiyanlar da kapitülasyonlar ile tan›nm›fl olan ayr›cal›klardan yararlana-
biliyorlard›. Tabiat›yla Osmanl› hukuku karfl›s›nda Hristiyan tüccar dokunulmaz-
l›k elde etmifl oluyordu. Osmanl› Devleti’nde ticaretin gayrimüslimlerin (Rumlar,
Ermeniler ve Yahudiler) elinde bulunmas› ve bu unsurlar›n kapitülasyonlardan
da yararlanmalar›, devletin ekonomideki gücünü iyice k›rm›flt›r. Devletin güçlü
oldu¤u dönemlerde baflta Fransa olmak üzere di¤er Avrupa devletlerine bafllan-
g›çta ticari alanda verilen imtiyazlar (Kapitülasyonlar) zaman içerisinde siyasi,
idari, dinî, adli, e¤itim vb. alanlarda genifllemifller ve devletin aleyhinde bir güç
hâline gelmifllerdir.
Bu bilgilerden anlafl›laca¤› gibi Balta Liman› Antlaflmas›’ndan sonra ithalat ve
ihracat dengesini kaybeden Osmanl› Devleti’nde gerek iç ve d›fl borçlar gerekse
kapitülasyonlar sömürgeci devletlerin çok rahat hareket etmelerine sa¤lam zemin
haz›rlam›flt›r.
Sanayi ‹nk›lab›
18. yüzy›ldan itibaren tekni¤in, s›nai üretimin ve ulaflt›rma imkânlar›n›n geliflmesi Sanayi ‹nk›lab›: 18.
ile ça¤dafl dünyada ortaya ç›kan de¤iflimi ifade eden kavram “Sanayi ‹nk›lâb›”d›r. yüzy›ldan itibaren tekni¤in,
s›nai üretimin ve ulaflt›rma
1815’ten sonra devletler aras›nda meydana gelen mücadelelerde, sanayilefl- imkânlar›n›n geliflmesi ile
me temeline dayal› politikalar›n hakim oldu¤u görülmektedir. Bu itibarla Sana- ça¤dafl dünyada ortaya
ç›kan de¤iflimi ifade
yi ‹nk›lab›’n›, salt bir teknik olarak de¤il bir iliflkiler dizisi olarak ele almak ge- etmektedir.
rekmektedir. Zira teknik alandan bafllayarak ekonomik ve sosyal alanlar› da et-
kileyen de¤ifliklikler sonucu statik bünyeli tar›m toplumundan, büyümeye yete-
nekli, dinamik sanayi toplumuna dönüflüm söz konusudur. Tabiat›yla 19. ve 20.
yüzy›llarda Sanayi ‹nk›lab›’n› gerçeklefltiren devletlerin takip ettikleri politika-
lar, sanayinin ihtiyaçlar› ve ekonomik büyüme ekseninde geliflecektir. Avru-
pa’daki denge ve ittifak çabalar›, asl›nda dünya üzerindeki askerî ve ekonomik
savafl›n arka plan›ndan baflka bir fley de¤ildir. Ancak politik çabalar sonuç ge-
tirmeyecek ve bir paylafl›m savafl› olarak nitelenen I. Dünya Savafl› kaç›n›lmaz
bir hâle gelecektir.

Sanayileflme beraberinde yeni ifl alanlar›n›n Sanayileflme beraberinde yeni ifl alanlar›n›n
aç›lmas›, çocuk iflçiler ve çal›flma saatleri gibi pek aç›lmas›, çocuk iflçiler ve çal›flma saatleri gibi pek
çok sosyal sorunu da getirmifltir. çok sosyal sorunu da getirmifltir.
Sanayileflmeye paralel olarak küçük iflletmeler, yerlerini büyük iflletmelere b›-

rakm›flt›r. Avrupa k›tas›, geliflmifl endüstri iflletmelerinin ihtiyaçlar›n› karfl›layacak
ham madde imkânlar›na sahip olmad›¤›ndan, üstelik gerekli ham maddeyi daha
ucuza temin etmek mümkün olaca¤›ndan sanayileflen ülkeler d›flar›ya yönelmifller-
dir. Ayr›ca gitgide büyüyen iflletmelerin ürettikleri mallar iç pazarlar›n›n taleplerini
aflm›flt›r. Dolay›s›yla iflletmelerin kapasitelerini düflürmeden üretilen sanayi ürünle-
ri d›fl pazarlarda tüketilebilirdi. Sanayileflmifl ülkelerin gerek ham madde ihtiyac›-
n›n karfl›lanmas› gerekse yeni pazarlara aç›lmak gere¤i dünya üzerinde siyasi ve
askerî mücadeleyi daha da k›z›flt›racakt›r.
Emperyalizmin güç kazanmas›nda ekonomik faktörlerin etkin oldu¤u bir ger-
çektir. Sanayileflen Avrupal› büyük devletler, öteki k›talar üzerinde gerek egemen-
liklerini kurarken gerekse daha sonra uygulad›klar› politikalarda ekonomik flartlar
ve istekler her zaman ön planda olmufltur. Baflka bir ifade ile Avrupa’da biriken
sermaye fazlas›na yeni yat›r›m alanlar› bulma iste¤inin yan›nda ham madde ihtiya-
c›n› karfl›lama iste¤i kadar üretim fazlas›na yeni pazarlar bulma iste¤i de yeni po-
litikalar›n temelini teflkil etmeye bafllam›flt›r.
19. yüzy›l›n bafllar›nda ‹ngiltere, dünya ticaretinin % 50’sini elinde tutarken,

Fransa’n›n pay› ise sadece % 8 kadard›r. ‹ngiltere’nin bu tart›flmas›z üstünlü¤ü I.
Dünya Savafl›’n›n bafllad›¤› tarihlerde de söz konusudur. 19. yüzy›lda bilim ve üre-
tim tekniklerindeki geliflmeler endüstri üretimini daha da h›zland›rarak artt›rm›flt›r.
Siyasi birli¤ini 1870’de kurmas› dolay›s›yla sanayileflmesini geç gerçeklefltirmifl
olan Almanya’n›n da ekonomik-siyasi mücadeleye kat›ld›¤› bu dönemde dünya ti-
caret hacmi bu tarihlere kadar düflünülemeyecek boyutlara ulaflm›flt›r. Bunda demir
yolu ulafl›m› kadar yelkenli gemilerin yerini alan buharl› gemilerin pay› büyük ol-
mufltur. Süveyfl ve Panama Kanallar›n›n aç›lmas› da dünya ticaretine önemli bir iv-
me kazand›rm›flt›r. Bu geliflmeler d›fl yat›r›mlar›n da h›zl› bir art›fl göstermesine yol
açm›flt›r.
Avrupa’n›n endüstrileflmifl ülkeleri, kendi nüfus ve toprak büyüklü¤üyle oran-
t›lanamayacak kadar büyük topraklar› sömürge yönetimleri alt›na sokmak sure-
tiyle sanayileflmenin gere¤ini yerine getirmifllerdir. ‹ngiltere’nin sömürge toprak-
SIRA S‹ZDE SIRAtopraklar›n›n
lar›, anavatan S‹ZDE 94 kat› idi. Fransa’n›n % 5’i; Almanya’n›n % 16’s› ana-
vatan topraklar›yken geri kalan› koloni topraklar›d›r. 1914’te sömürgeci ülkeler
d›fl›nda kalan dünyan›n % 68’i sömürge; % 11’i yar› sömürge topra¤› iken ba¤›m-
s›z devletlerin topraklar› ise sadece % 21’dir. Yine sömürgelerde yaflayan nüfus
% 60, yar› sömürgelerde yaflayan nüfus % 22, ba¤›ms›z devletlerde yaflayan nü-
S O R U S O R U
fus da % 18’dir.
D‹KKAT Avrupa’n›n endüstrileflmifl

D‹KKAT ülkeleri, kendi nüfus ve toprak büyüklü¤üyle orant›lanamaya-
cak kadar büyük topraklar› sömürge yönetimleri alt›na sokmak suretiyle sanayileflmenin
gere¤ini yerine getirmifllerdir. ‹ngiltere’nin sömürge topraklar›, anavatan topraklar›n›n
N N
94 kat› idi. Fransa’n›n % 5’i; Almanya’n›n % 16’s› anavatan topraklar›yken geri kalan› ko-
loni topraklar›d›r. 1914’te sömürgeci ülkeler d›fl›nda kalan dünyan›n % 68’i sömürge; %
AMAÇLARIMIZ 11’i yar› sömürge topra¤› iken ba¤›ms›z devletlerin topraklar› ise sadece % 21’dir. Yine
AMAÇLARIMIZ
sömürgelerde yaflayan nüfus % 60, yar› sömürgelerde yaflayan nüfus % 22, ba¤›ms›z dev-
letlerde yaflayan nüfus da % 18’dir.
Bütün bu geliflmeler göstermektedir ki art›k kaba bir ya¤malama yerine kolo-
ni olarak ele geçirilen yerler, ham madde kayna¤› ve pazar olarak kullan›lan ucuz
TELEV‹ZYON ifl gücünden
T E L Eyararlan›lan
V‹ZYON yerler hâline gelmifllerdir. Ekonomik bak›mdan geri kal-
m›fl olan Osmanl› Devleti ise sanayileflmifl güçlü devletler için yat›r›m, ham mad-
de ve pazar durumundayd›. Siyasi gücünü de büyük ölçüde yitirmifl oldu¤undan
emperyalist devletlerin bask›lar›na boyun e¤mekten baflka yapabilece¤i bir fley
gözükmüyordu.
EMPERYAL‹ST REKABET VE KUVVETLER ÇATIfiMASI

MAKALE MAKALE
Bat›’n›n büyük güçlerinin XIX. asr›n ikinci yar›s›ndaki pozisyonlar›n› inceledi¤i-
mizde Osmanl› topraklar›nda gerçekleflen hemen her olayda, Akdeniz’de egemen-
lik kurmak isteyen sanayileflmifl di¤er devletler ile mücadele hâlinde bulunan ‹n-
giltere’nin politikalar›, a¤›rl›kla hissedildi¤ini söyleyebiliriz.
‹ngiltere: Osmanl› Devleti ile ‹ngiltere aras›nda oldukça geç bafllayan iliflkiler,
kimi zaman canlanm›fl kimi zaman da gerilemiflse de h›zla geliflmifltir. Osmanl›
Devleti’nin genifl s›n›rlar› içerisindeki ticari imkânlardan faydalanmak isteyen ‹ngil-
tere, Frans›zlara verilen kapitülasyonlar gibi ticari baz› ayr›cal›klar elde etmeyi ba-
flard›ktan sonra Orta Do¤u’yla ba¤lant›s›n› güçlendirmeye çal›flm›fl ve Hindistan’a
giden ticaret güzergâh›n›n güvenli¤i ‹ngiliz politikas›n›n temelini oluflturmufltur.

Orta Do¤u’daki kârl› ticareti nedeniyle ‹ngiltere, ‹spanya, Fransa, Portekiz’le sö-
mürgecilik rekabetinde Osmanl›yla iyi iliflkiler kurmaya özen göstermifltir. 18. yüz-
y›l› bafllar›nda Osmanl›-‹ngiliz ticari iliflkileri gerileme dönemine girerken siyasi
iliflkiler etkili bir geliflme göstermifltir.
19. yüzy›lda ‹ngiltere’nin Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ünü savunur bir
politika izledi¤ini görmekteyiz. Bununla birlikte ‹ngiltere bu politikas›n› sürdürür-
ken Osmanl› Devleti’nin aleyhinde bulunan di¤er devletlerle birlikte hareket et-
mekten de geri durmam›flt›r. Mesela, 1827 y›l›nda Navarin’de Türk donanmas›n›n
yak›lmas›nda Fransa ve Rusya ile birlikte hareket eden ‹ngiltere, Osmanl› toprak-
lar› üzerinde Rus nüfuzunun artaca¤› endiflesi ile 1853-1856 Osmanl›-Rus Harbi s›-
ras›nda bu kez Osmanl› Devleti’nin yan›nda yer alm›flt›r.
Orta Do¤u’da zengin petrol yataklar›n›n bulunmas›yla birlikte Osmanl› hakimi-
yetindeki bu yerlerde etkisini art›rmak ve hatta buralarda egemenlik kurmak ‹ngi-
liz politikas›n›n ana stratejisini oluflturmufltur. Bu ayn› zamanda geleneksel ‹ngiliz
politikas› olan Hindistan yolunun güvenli¤i için de gerekli idi. Usta ‹ngiliz politi-
kas› bunun için kendi sömürgelerinde asla müsaade etmedi¤i milliyetçilik fikrini
Osmanl› ülkesinde yaflayan gayr› Türk unsurlar aras›nda yaymaya çal›flm›flt›r. Bü-
tün Orta Do¤u’yu içine alan bölgede büyük bir Arap devletinin kurulmas› fikrini
Araplara afl›layan ‹ngilizler, Rusya’n›n Akdeniz’e inmesi ihtimaline karfl› da Erme-
nileri Osmanl› Devleti’ne karfl› tahrik etmifllerdir.
Görüldü¤ü gibi ‹ngiltere’nin Osmanl› toprak bütünlü¤ünü savunur olmas›n›n
as›l sebebi Hindistan ve Uzak Do¤u’daki sömürgelerine giden yolun Osmanl› Dev-
leti’nin elinde olmas› ve zengin Orta Do¤u co¤rafyas›n› ele geçirmek istemesine
dayanmakta idi. Osmanl› Devleti’nin ‹ngiltere için genifl bir pazar olmas› da ‹ngiliz
politikas›na yön veren di¤er bir husustur.
Anlafl›laca¤› gibi ‹ngiltere, Rusya ve Fransa’n›n Osmanl› Devleti’ni paylaflarak
güçlenmeleri yerine, sözünü geçirebilece¤i zay›f bir Osmanl›n›n yaflamas›n› iste-
mifltir. ‹ngiltere bu politikas›n› 1877-78 Osmanl›-Rus Savafl›’na kadar sürdürmüfl-
tür. Bu savafltan sonra ‹ngiltere, Osmanl› toprak bütünlü¤ünü korumaktan vaz-
geçmifl, kendi güçlü donanmas›n› kullanarak bölgedeki ç›karlar›n› korumay› ter-
cih etmifltir.
‹ngiltere’nin takip etti¤i bu politika 20. yüzy›l bafllar›ndan itibaren de¤iflmifltir.
‹ngiliz politikas›ndaki bu de¤iflikli¤in temel sebebi yine emperyalist devletler ara-
s›ndaki ç›kar çat›flmalar›d›r. Rusya, bo¤azlara hakim olmak ve Akdeniz’e inmek is-
temekteydi. Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun Balkanlar‘da hakimiyet tesis
etmek istemesi, yeni bir güç olarak kendisini gösteren Almanya’n›n Osmanl› Dev-
leti’ndeki nüfuzunun artmas› ve özellikle Berlin-Ba¤dat demir yollar› projesi ile
Basra Körfezi’ne inmek istemesi gibi sebeplerden dolay› Osmanl› Devleti’nin bü-
tünlü¤ünü muhafaza etmek, ‹ngiliz menfaatleri aç›s›ndan art›k anlams›z görünü-
yordu. 1877-1878 Osmanl›-Rus Harbi s›ras›nda Ruslar›n ‹skenderun Körfezi’ne ka-
dar inmelerini önlemek gerekçesiyle K›br›s’a yerleflen ‹ngiltere’yi buradan ç›kar-
mak mümkün olamam›flt›r. ‹ngiltere benzer bir flekilde 1882 y›l›nda geçici kayd›y-
la iflgal etti¤i M›s›r’dan da ç›kmam›flt›r. Osmanl› Devleti’ne karfl› takip etti¤i ikiyüz-
lü politika, ‹ngiltere’nin muhtemel bir dünya savafl›nda Osmanl› Devleti’nin karfl›-
s›nda yer alaca¤›n› gösteriyordu.
Fransa: ‹htilaldan sonra sanayileflmesini de tamamlayan Fransa’n›n ‹ngilte-
re’den sonra sömürgeci bir devlet olarak dünyada kendisini hissettirdi¤ini görmek-
teyiz. Baflta Orta Do¤u olmak üzere Osmanl› topraklar› üzerinde ‹ngilizlerin takip
ettikleri politikalar da Fransa’y› yak›ndan ilgilendirmekte idi. Bu sebeple Osmanl›
topraklar›, Fransa ve ‹ngiltere gibi güçlü emperyalist devletlerin ç›kar çat›flmalar›-
na sahne olacakt›r.
Yaflanan baz› olumsuzluklara ra¤men Osmanl› Devleti’nin Fransa’daki ihtilal ile
sonras›nda ortaya ç›kan fikir ve geliflmelerden etkilendi¤i görülmektedir. Napol-
yon’un M›s›r seferine kadar süren bar›fl döneminde Fransa ile ifl birli¤i içinde
önemli ›slahatlar yap›lm›flt›r. Bu dönemde Fransa’n›n özellikle hukuk, e¤itim ve
politik alanda etkili oldu¤u görülmektedir. Aç›lan yeni okullarda Frans›zca dersler
okutulmufl ve Fransa’ya ö¤renciler gönderilmifltir. Bu dönemde Frans›z düflüncesi-
nin Osmanl› Devleti ve toplumu üzerindeki etkilerini görmek mümkündür.
Bununla birlikte önemli bir güç hâline gelen Fransa’n›n da Osmanl› toprakla-
r› üzerindeki emellerini askerî güç ile halletmekten çekinmedi¤i görülmektedir.
III. Selim Dönemi’nde Fransa ile dostane iliflkiler devam ederken Napolyon Bo-
naparte, 1 Temmuz 1798’de M›s›r’› iflgal etmifltir. Akka Kalesi’ni kuflatan ancak
Cezzar Ahmet Pafla karfl›s›nda yenilen Fransa, Rusya ile ittifak oluflturmufltur.
1827 y›l›nda Navarin’de Osmanl› donanmas›n›n yak›lmas›nda ‹ngiltere ve Rusya
ile birlikte hareket eden Fransa, Yunanistan’a ba¤›ms›zl›k verilmesi yönündeki
Londra Antlaflmas›’n› da imzalam›flt›r. Osmanl› donanmas›n›n Navarin’de yak›l-
mas›ndan da istifade ile 1830’da Cezayir’i iflgal eden Fransa, M›s›r Valisi Mehmet
Ali Pafla’n›n isyan›n› da desteklemekten çekinmemifltir. Bu olaylar Fransa’n›n hiç
de iyi niyetli olmad›¤›n› ve Osmanl› ülkesi üzerinde emperyalist emelleri oldu-
¤unu göstermekteydi.
Almanya: 1870-1871 Savafl›’nda Fransa’y› yenen Almanya, 1871’de birli¤ini ta-
mamlayarak bir güç olarak ortaya ç›kt›ktan sonra Avrupa’da güçler dengesi de de-
¤iflmifltir. 1871 y›l›nda Alman, Avusturya-Macaristan ve Rus ‹mparatorlar› bir araya
gelerek “Üç ‹mparatorlar Ligi” olarak bilinen bir toplant› yapm›fllar ve sözlü olarak
üç devletin Avrupa’da ortak politika takip etmeleri karar› alm›fllard›r. Ancak 1877-
1878 Osmanl›-Rus Savafl› geliflirken Osmanl› Devleti’nin Balkan topraklar›n›n pay-
lafl›lmas› konusunda Avusturya ile Rusya’n›n anlaflamamalar› üzerine Üç ‹mpara-
torlar Ligi da¤›lm›flt›r. 1879 y›l›nda Almanya ile Avusturya-Macaristan ittifak› kuru-
lurken Rusya’n›n baflvurmas› üzerine 1881 y›l›nda “‹kinci Üç ‹mparatorlar Ligi” ger-
çekleflmifltir. Muhtar bir eyalet hâline gelen Bulgaristan’› kendi kontrolleri alt›na al-
mak isteyen Avusturya ile Rusya’n›n aras› yine aç›lm›fl ve bu Lig de da¤›lm›flt›r. Bü-
yük devlet olman›n flart›n› sömürgecilikte gören ‹talya’n›n teflebbüsüyle 1882 tari-
hînde Almanya, Avusturya ve ‹talya aras›nda bir ittifak› anlaflmas› yap›lm›flt›r. 1887
tarihînde Rusya ile yeniden bir ittifak anlaflmas› yapan Almanya, Avrupa’da kesin
bir üstünlük kurmufl oluyordu. Bismarck’›n Alman Baflbakanl›¤›ndan ayr›lmas›n-
dan sonra Alman ‹mparatoru II. Wilhelm, ‹ngiltere’yi yan›na çekemedi¤i gibi 1890
y›l›nda süresi biten 1887 Rus-Alman Anlaflmas›’n› da yenilememifltir. Yaln›z kalan
Rusya ile 1894 y›l›nda Almanya’ya karfl› resmî ve askerî bir ittifak antlaflmas› imza-
layan Fransa, 1904 y›l›nda M›s›r’› tamamen ‹ngiltere’ye b›rakmak, buna karfl›l›k
Fas’› almak üzere bir anlaflma yapmay› baflarm›flt›r. Bu anlaflma, iki devletin sömür-
gelerde meydana gelen çat›flmalar›n› sona erdiriyor ve iki devlet aras›nda yak›n
iliflkilerin kurulmas›n› sa¤lam›fl oluyordu.
Anlafl›laca¤› gibi hakimiyet sahas›n› güçlendirip dünyada söz sahibi bir devlet
hâline gelen ‹ngiltere’den sonra Fransa da Türk topraklar› üzerindeki emperyalist
çat›flmada yerini alm›flt›r. Osmanl› siyasetinde Frans›z dostlu¤unun tarihî ve de¤er-
li bir gelenek olarak görülmesi, Fransa’n›n as›l niyetinin anlafl›lmas›n› geciktirmifl-
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
N N
tir. Fransa’n›n gayr› Müslim unsurlar›n hamili¤ini sa¤lamak suretiyle Osmanl› Dev-
leti üzerindeki siyasi bask›lar›n› art›rmak istedi¤i hemen herAMAÇLARIMIZ
diplomatik münase- AMAÇLARIMIZ
bette görülecektir.
Bat›’n›n büyük güçlerinin askerî ve ekonomik güçlerindeki de¤iflimKve‹ yüzy›l›n

T A P geliflmele- K ‹ T A P
rine etkisini rakamlar eflli¤inde okumak isterseniz P. Kennedy’nin “Büyük Güçlerin Yük-
selifl ve Düflüflleri” (Çev. Birtane Karanakç›, ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul 1996)
adl› kitab›ndan yararlanabilirsiniz. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
Rusya: 18. yüzy›lda h›zla modernleflen ve Avrupa tekni¤ini ordular›nda bafla-

r›yla uygulayan Rusya, Yak›n Ça¤’da güçlü bir devlet olarak ortaya ç›km›flt›r. ‹stan-
bul’u ele geçirmek ve s›cak denizlere inmek isteyen Rusya’n›n bu dönemde, Os-
manl› Devleti’nde yaflayan Ortodoks Hristiyanlar üzerinde de etkisi art›rm›flt›r. Rus-
ya’n›n bo¤azlarda hakimiyet kurmas›ndan çekinen ‹ngiltere ve Fransa’n›n Osman-
MAKALE MAKALE
l› Devleti’ne destek olmalar› kaç›n›lmazd›. Osmanl› ülkesini bu iki devletle savafl-
madan paylafl›lmas›n› düflünen Rusya’n›n politikas›, bütün Slavlar› Osmanl› Devle-
ti ve Habsburg ‹mparatorlu¤u’nun harabeleri üzerinde birlefltirmekti. Bu politika
merkezi ‹stanbul (3. Roma) olacak bir Slav devleti kurmak fleklinde tan›mlayabile-
ce¤imiz “Pan-Slavizm” ekseninde flekillenecektir
Balkanlardaki Slavlar› Osmanl› Devleti’ne karfl› k›flk›rtmak isteyen Rusya için
esasen Balkan Slavlar›nda Frans›z ‹htilal›’ndan çok önceleri mevcut olan Pansla-
vizm düflüncesi önemli bir gerekçe olmufltur. Çar II. Aleksandr Dönemi’nden itiba-
ren Rus siyasetinde etkili olmaya bafllayan Panslavizm’in siyasi alandaki en önem-
li temsilcisi, ‹stanbul’da elçi olarak göreve 1864 y›l›nda bafllayan General Nikolay
Pavloviç ‹gnatiyev’dir. ‹gnatiev’in daha ‹stanbul’a gelmeden önce fiark Masas› Mü-
dürlü¤ü yapt›¤› dönemde bafll›ca üç amac› vard›. Bunlar, 1856 Paris Antlaflma-
s›’nda yer alan Rusya’n›n Karadeniz’de donanma bulundurma yasa¤›n›n kald›r›l-
mas›, ‹stanbul ve Bo¤azlarda Rus nüfuzunun sa¤lanmas› ve Balkanlar’daki bütün
Slavlar›n Rusya’n›n nüfuzuna sokulmas›d›r. Bu amaçlar do¤rultusunda çal›flmalar›-
na bafllayan ‹gnatiyev, ‹stanbul’daki elçili¤i, Panslavizm’in propaganda ve casusluk
merkezi olarak kullanm›flt›r. Türklerin Avrupa ve Asya’dan at›lmas› düflüncesini
hakim k›lmak amac›yla yürütülen Panslavist propaganda gerçekten de ifle yaram›fl,
Balkan milletlerinin isyanlar›n›n (Hersek ve Bulgar isyanlar› gibi) haz›rlanmas›nda
oldu¤u gibi Balkan Savafllar›n›n ç›kmas›nda da önemli bir etken olmufltur. Rus-
ya’n›n faaliyetleri propaganda ile s›n›rl› kalmam›fl, Balkanlara, Rusya’dan çok say›-
da subay, silah ve para gönderilmifltir. Ayr›ca çeflitli Rus flehirlerinde Bulgar, S›rp
ve Karada¤l›lar Türklere karfl› e¤itilmeye bafllanm›flt›r.
Balkan Savafllar›nda Bulgar ordusuna Ruslar›n yan› s›ra Bulgar ve Rum gönül-
lülerin de kat›ld›¤› ve Marmara k›y›lar›na kadar ilerleyen, baz› iskele ve limanlar›
iflgal eden Bulgar ordusuna bölgede yaflayan gayrimüslim halk›n yard›m etti¤i gö-
rülmüfltür. Osmanl› Devleti, birçok önlem almas›na ra¤men bu durumun önüne
geçememifltir. Osmanl› ordular›n›n Balkan Savafllar›nda yenilmeleri ve bu savafl s›-
ras›nda Osmanl› vatandafl› olan bir k›s›m gayrimüslimin devletin aleyhinde aktif
olarak düflman devletlerin saflar›nda yer almas› Türk ayd›n›nda ve halk›nda milli-
leflme çabalar›na zemin haz›rlayacak bir etki yaratm›flt›r.
Avusturya-Macaristan: Yak›n Ça¤’da büyük devletlerle, özellikle Rusya ile it-
tifaklar oluflturarak topraklar›n› Balkanlar’da geniflleten Avusturya ise Balkanlar’da
hakimiyet kurarak Selanik’e ulaflmak ve Adalar Denizi’ne ç›kmak istiyordu. Ancak
›rki ve dinî birlikten uzak heterojen yap›s› sebebiyle Frans›z ‹htilali’nden k›sa süre-
de etkilenen Avusturya’da yönetimi eline geçiren ünlü devlet adam› Metternich’in,

ülkede yaflayan unsurlar› Alman kültürü içinde eriterek devlete ba¤l›l›¤› sa¤lamak
düflüncesi, imparatorluk yap›s›na sahip di¤er devletlerde oldu¤u gibi uzun vadede
baflar›l› olamam›flt›. Nitekim Avrupa’y› derinden sarsan 1848 ihtilal› s›ras›nda Ma-
carlar ve Çekler ayaklanm›fllard›r. Bu geliflmeler esnas›nda Güney Slavlar›n›n S›r-
bistan ve onun hamisi durumundaki Rusya’ya yönelmeleri bu imparatorlu¤un da
da¤›laca¤›n› göstermekteydi. Macarlar›n bask›lar›yla H›rvatlar›n geleneksel ba¤l›-
l›klar› bile zay›flam›flt›. Avusturya her ne kadar sanayileflmifl ise de büyük devlet-
ler içinde bir varl›k gösterecek duruma gelememifltir. ‹mparatorlu¤un savunma
ödenekleri di¤er büyük devletlerle karfl›laflt›r›l›nca çok az bir miktar oluflturmak-
tayd›. Orduya ayr›lan bütçe Rusya ve Prusya ordular›na göre yeterli olmay›p bu-
nun sonucu olarak ordudaki silahlar da eskimifl ve yetersizdi. Bu durumda Avus-
turya-Macaristan, özellikle Rusya’n›n destekledi¤i S›rbistan’dan gelebilecek bir sal-
d›r› karfl›s›nda Almanya’n›n deste¤ine muhtaç bir duruma düflmüfltür.
Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u da yukar›da iflaret edildi¤i gibi da¤›lma sü-
recine girmesine ra¤men mevcut siyasi geliflmeleri de¤erlendirmeye çal›flm›fl, Os-
manl› Devleti’nden Bosna-Hersek gibi baz› toprak parçalar›n› elde etmekten geri
kalmam›flt›r.
Burada Yak›n Ça¤’da ‹ngiltere, Fransa, Avusturya ve Rusya’n›n takip ettikleri
politikalar› do¤rudan etkileyecek olan ‹talya ve Alman millî birliklerinin kurulma-
s› üzerinde k›saca da olsa durmakta fayda vard›r.
‹talya Parlamentosu’nun 14 Mart 1861’de Birleflik ‹talya Krall›¤›’n› dünyaya
aç›klamas› ve Piyomente Kral› Viktor Emanuelle’i ‹talya Kral› olarak seçmesiyle
‹talya birli¤i kurulmufltur. 1866’da Venedik ve 1871’de Roma’n›n kat›lmas›yla güç-
lenen ‹talya, Avrupa’daki güç dengesini bozmufltur.
Güçlü bir ordu oluflturmak ve küçük prenslikleri yutarak topraklar›n› genifllet-
mek isteyen Prusya, Avusturya ile giriflmifl oldu¤u savafltan galip ç›kt›ktan sonra
(1867) Kuzey Almanya Birli¤ini kurmufltur. 1867’de Berlin’de toplanacak olan bu
birlik sayesinde 25 milyon nüfuslu bir Alman devleti ortaya ç›kar›yordu. Prusya
Baflbakan› Otto Von Bismarck taraf›ndan yürütülen politika baflar›l› olmufl; Avus-
turya ve Fransa’ya karfl› kazand›¤› zaferler sonunda 1871 y›l›nda Almanya birli¤i
kurulmufltur.
Birli¤ini kurarak güçlü bir devlet hâlinde sahneye ç›kan Almanya’n›n, yaflama
alan› olarak do¤usunda bulunan Rusya’n›n denetimindeki topraklar› görmesi Rus-
ya’y›; güçlü bir donanma kurarak ‹ngiltere sömürgelerine göz dikmesi de ‹ngilte-
re’yi tedirgin etmifl ve bu iki devletin yak›nlaflmas›na yol açm›flt›r. Hâl böyle olun-
ca bu zamana kadar Rusya’n›n Güney’e inmesini engellemek için Osmanl› Devle-
ti’nin toprak bütünlü¤ünü isteyen ‹ngiltere, bu politikas›ndan vazgeçmifl, Rusya’y›
saf›na çekebilmek için Osmanl› topraklar› üzerinde tavizler vermekten çekinme-
mifltir. Art›k ‹ngiltere Osmanl› topraklar› üzerinde oluflturaca¤› küçük devletleri da-
ha kolay denetleyebilece¤ini düflünmeye bafllayacakt›r.
Osmanl› Devleti’nin y›k›lmas›na kadar gidecek olan tarihî sürecin bafllamas›n›
Avrupa siyasi co¤rafyas›ndaki bu ciddi geliflmeler tetiklemifltir. ‹ngiltere-Fransa-
Rusya-Avusturya-‹talya-Almanya aras›nda geliflen olaylar ve siyasi hesaplar, do¤ru-
dan de¤ilse de dolayl› olarak Osmanl› Devleti’nin yaflayaca¤› badirelerin bafllang›-
c› say›labilir. 19. yüzy›l›n sonlar›ndaki bu geliflmeler adeta I. Dünya Savafl›’ndaki
bloklaflmay› haber vermektedir.
Alman ve ‹talyan birliklerinin kurulmas› sonucu Avrupa’n›n en güçlü devletle-
rinden Fransa ve Avusturya k›tadaki hareket alanlar›n› kaybetmifllerdir. Avrupa’da
geniflleme umudunu yitiren Fransa denizafl›r› faaliyetleri h›zland›rarak Avrupa d›-

fl›ndaki co¤rafyalara aç›lacak, Orta Avrupa’da iddias› kalmayan Avusturya ise tabii
yay›lma alan› olarak gördü¤ü Balkanlar’a yönelecektir. Rusya’n›n da Panslavizm
yoluyla Balkanlar’da yay›lmay› tercih etmesi, Osmanl› Devleti’nin Avrupa toprak-
lar›ndan çekilmesini kaç›n›lmaz hâle getirece¤ini gösteriyordu. Fransa ve ‹ngilte-
re’nin politikalar› da göz önünde bulunduruldu¤unda Osmanl› Devleti’nin Avrupa
d›fl›ndaki topraklar›nda da tutunabilece¤i flüpheli görünmekteydi.
Amerika Birleflik Devletleri de ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›ktan hemen sonra dünya-
n›n her yerinde ticari ve iktisadi iliflkiler kurmaya çal›flm›flt›r. 18. yüzy›l›n sonlar›n-
da ABD’nin irtibat kurmak istedi¤i devletler listesinde Osmanl› Devleti de yer al-
m›flt›r. I. Dünya Savafl›’na kadar geliflen askerî ve siyasi olaylarda yer almayan
Amerika, politikas›n› ticaretini gelifltirmek üzerine kurmufltur.
ABD, Osmanl› ülkesine nüfuz edebilmek için misyonerlik faaliyetlerine girifl-
mifltir. 19. yüzy›l bafllar›ndan itibaren geliflen misyonerlik faaliyetlerinin doru¤a
ulaflt›¤› 20. yüzy›l bafllar›, ayn› zamanda kapitalizmin geliflti¤i, Sanayi Devrimleri-
ni tamamlayan ülkelerin dünya ham madde kaynaklar› ile pazarlar›n› paylaflt›kla-
r› bir tarihtir. Bu dönemin en dinamik ve en baflar›l› misyonerleri baflta ABD ve
‹ngiltere olmak üzere Almanya ve Hollanda gibi ülkelerin Protestan misyonerle-
riydi. 1886 y›l›nda dünyada 80’in üzerinde Protestan misyoner örgütünün 32’si
Amerika, 24’ü ‹ngiltere, 24’ü de K›ta Avrupa’s› devletlerinin kurduklar› örgütlerdi.
Dünyadaki misyoner örgütleri içinde gelir ve misyoner say›s› itibar›yla ABD’nin
yaklafl›k üçte birlik bir paya sahip oldu¤u bu yönde en önemli geliflmeyi ABD’nin
göstermifl oldu¤u dikkat çekmekteydi. ABD’de takriben 5000 Protestan kilisesinin
fanatik mensuplar›n›n ba¤›fllar›yla desteklenen ve as›l amaçlar›n›n Hristiyanl›¤›
yaymak oldu¤u aç›klanan misyonerler Osmanl› Devleti’nde bu amac› aflan faali-
yetlerde bulunuyordu.
Amerikan misyonerlerinin Osmanl› Devleti’ndeki faaliyetlerinin ilk aflamas› yöre-
yi, halk›, devleti tan›ma; yerel dilleri, adetleri ve de¤erleri ö¤renmekle geçmifltir.
1831’de ‹stanbul’da Amerikan diplomatik temsilcili¤i aç›ld›ktan hemen sonra biri ‹s-
tanbul’dan yönetilen Türkiye Misyonu, di¤eri Beyrut’tan yönetilen Suriye Misyonu
olarak faaliyetlerini h›zland›rm›fllard›r. Hedef kitle olarak Ermenilerin belirlenmesin-
den sonra Türkiye Misyonu; Bat› Türkiye, Merkezî Türkiye ve Do¤u Türkiye olmak
üzere üç ayr› bölgeye ayr›lm›fl, 1871 y›l›nda da Osmanl› Devleti’nin Avrupa k›tas›n-
daki topraklar›nda faaliyet gösterecek olan yeni bir misyon daha kurulmufltur. Bu ör-
gütler 40-50 y›l gibi bir sürede Osmanl› Devleti’nde son derece sistemli bir flekilde
örgütlenmifl, faaliyetlerini okul, hastane, matbaa gibi müesseseler marifetiyle yürüt-
müfltür. 1850 y›l›nda Protestan Ermenilere ayr› bir millet statüsü verilmesinin perde
arkas›nda da Amerikan misyonerleri yer alm›flt›r. Amerika, misyonerlerin açt›klar›,
gerek okullar gerekse di¤er kurumlar marifetiyle Osmanl› Devleti’nde varl›k alan› ya-
ratm›fl, böylece k›sa sürede siyasi ve ekonomik nüfuz etme imkân› bulmufltur.
Bat›l› devletlerin fiark meselesi temelinde yürüttükleri politikalar Osmanl› Dev-
leti’ni 20. yüzy›l›n bafllar›nda iyice yaln›zlaflt›rm›flt›r. Yeni ham madde kaynaklar›
sa¤layacak topraklar elde etmek isteyen sanayileflmifl Avrupa devletleri 19. yüzy›-
l›n sonlar›nda Afrika topraklar›n›n neredeyse tamam›n› sömürgelefltirmifllerdi.
1830’da Cezayir’i iflgal eden Fransa, 1881 y›l›nda da Tunus’u iflgal etmifltir. Fran-
sa’n›n Tunus’u iflgalinden bir y›l sonra 1882 y›l›nda ‹ngiltere’nin de M›s›r’› iflgal et-
mesi ‹talya’y› da harekete geçirmifltir. Trablusgarp ve Bingazi’ye göz diken ‹talya,
emeline ulaflabilmek için önce 1887’den 1909 y›l›na kadar ‹ngiltere, Avusturya, Al-
manya, Fransa ve Rusya ile bir dizi gizli anlaflma yapm›flt›r.
OSMANLI DEVLET‹’N‹N ÇÖKÜfiÜ: “I. DÜNYA SAVAfiI”

Atatürk, “Savafl, hayati ve zaruri olmal›d›r. Milletin hayat› tehlikeye düflmedikçe,
savafl bir cinayettir.” demifltir. 20. yüzy›l›n bafllar›nda art›k y›k›lmak üzere olan Os-
manl› Devleti’nin girdi¤i savafllar önceki savafllara göre farkl› bir karakter göster-
mekte ve Türk milletinin hayat›n›n tehlikeye düfltü¤ü anlafl›lmaktad›r. 1815 y›l›nda
toplanan Viyana Kongresi, Avrupa’da mevcut durumun yerleflmesini sa¤lad›¤› için
Bat›l› devletlerin, sömürgecilik faaliyetleri çerçevesinde yöneldikleri yer Osmanl›
Devleti’nin hakim oldu¤u co¤rafya olmufltur.
17. yüzy›l sonlar›ndan itibaren gerilemeye bafllayan Osmanl› Devleti’nin kay›p-
lar› giderek artm›fl ve I. Dünya Savafl› bafllamadan önce Avrupa ve Afrika’daki top-
raklar›n›n hemen hemen hepsini kaybetmifltir. Bu süreçte menfaatleri çat›flan em-
peryalist devletlerin arzular›, güçleri ve politikalar› çok yak›n bir gelecekte kaç›n›l-
maz olarak büyük bir savafl›n ç›kaca¤›n› gösteriyordu. Bu devletlerin ç›karlar› ve
güçleri do¤rultusunda ittifaklar oluflturmalar› da kaç›n›lmazd›. Almanya’n›n yay›l-
mas›nda ayn› endifleleri tafl›yan Fransa ve ‹ngiltere, Rusya ile çok önceleri ayr› ay-
r› ittifaklar oluflturmufllard›. Bu ittifaklar esasen do¤rudan Almanya’ya karfl› yürütü-
lecek bir savafl için oluflturulan ittifaklar olmay›p sömürge alanlar› üzerinde yap›-
lan uzlaflmalard›.
I. Dünya Savafl›’ndan önce Avrupa’n›n büyük devletlerinin oluflturduklar› itti-
faklar genifllemifl, Almanya, Avusturya-Macaristan ve ‹talya Üçlü ‹ttifak’›; ‹ngiltere,
Fransa ve Rusya Üçlü ‹tilaf’› oluflturmufllard›r.
28 Haziran 1914 tarihînde Saray-Bosna’da Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu-
¤u’nun veliahd› Arflidük Fransuva Ferdinand’›n Gabriel Princip adl› S›rp as›ll› bir
ö¤renci taraf›ndan öldürülmesini bahane eden Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu-
¤u’nun S›rbistan’a harp ilan etmesiyle Birinci Dünya Savafl› bafllam›flt›r. Bu tarihten
hemen sonra Almanya, Rusya’ya; Fransa da Belçika’ya harp ilan etmifllerdir.
Osmanl› Devleti’nin Savafla Girmesi

1914 y›l›na gelindi¤inde Osmanl› Devleti için ‹ngiltere veya Almanya’n›n yan›n-
da savafla girmekten baflka bir ç›kar yol gözükmüyordu. Silahl› ve tarafs›z kal-
mak, en makul bir fikir olarak ileri sürülmüfl ise de bu fikrin kabulü ve uygulan-
mas› flüpheli, hatta imkâns›z görünüyordu. Avrupa’daki dengeyi temin eden bü-
tün devletler, çareyi silaha sar›lmakta bulduklar› bir zamanda Osmanl› Devleti,
harbin neticesinde ortaya ç›kacak olan dengenin, mümkün mertebe kendi aley-
hinde olmamas› için tarafs›z ve hareketsiz kalamazd›. Bundan baflka, Devlet,
bilhassa co¤rafi mevkiinin bu savaflta tafl›d›¤› önem dolay›s›yla ve as›rlardan be-
ri kendisi hakk›nda beslenen ihtiraslar sebebiyle, Avrupa dengesinin bozulmas›
yüzünden gelece¤i en fazla kararan ve tehdit alt›nda kalan bir memleket hâline
gelmiflti.
‹ttihat ve Terakki liderlerine göre: “‹ngiltere ile Rusya’n›n yay›lmac› emellerine
set çekmek için savafla girilmelidir. ‹tilaf Devletlerine nispetle iktisadi ve s›nai üs-
tünlü¤e sahip Almanya, savafltan ancak zaferle ç›kabilir. Tabiat›yla, zafer günü de
Türkiye mükâfatland›r›lacakt›r.” Üstelik 1912-1913 Balkan Harbi’nde baflar›s›z
olan Osmanl› ordusu ›slah edilmifl, düzen ve disiplin kazanm›flt›. Almanya’n›n sa-
vafl› kaybedebilece¤i ihtimalini hiç kimse düflünmüyordu. Sadece Türklerin son
as›rda kaybetti¤i topraklar› geri almak de¤il, ayn› zamanda Rus ‹mparatorlu¤u’nu
parçalamak ve büyük bir Türk devleti kurmak ümidi hakimdi. Bununla birlikte ‹t-
tihat ve Terakki liderleri, Osmanl› Devleti’nin acilen Avrupal› güçlü bir müttefik
bulmas› gerekti¤i konusunda birlefliyorlar; ‹ngiltere, Fransa veya Almanya’n›n,

devleti daha fazla toprak kayb›na karfl› koruyabilece¤ine inan›yorlard›.
Osmanl› Devleti’nin ‹ttifak Aray›fllar›

Özellikle Trablusgarp ve Balkan Savafllar›nda Almanya’dan ciddi bir yard›m gör-
meyen ve Almanya’n›n ilgisini afl›r› iktisadi bulan ‹ttihatç›lar Rusya’ya karfl› ‹ngil-
tere ve Fransa ile ittifak etmenin zeminini haz›rlamaya çal›flm›fllard›r. Bunun için
bir yandan siyasi görüflmelerde bulunurken bir yandan da ticari ve iktisadi imti-
yazlar vermeye bafllam›fllard›r. Bütün bu tavizlere ra¤men ümit edilen ittifaklar or-
taya ç›kmayacakt›r. 1914 y›l› Haziran ay›nda Cemal Pafla vas›tas›yla yap›lan ittifak
teklifi, Ruslar›n olur demeleri flart›na ba¤lanm›flt›r. Anlafl›lan odur ki Osmanl›n›n,
Rusya’n›n pençesinden kurtulamayaca¤› kanaatinde olan Fransa, her ne karfl›l›-
¤›nda olursa olsun yard›m etmek istememifltir. Zira daha Trablusgarp Savafl› s›ra-
s›nda gayrîresmî olarak Rusya’ya karfl› ittifak teklifinde bulunulmufltu. 12 Haziran
1913 tarihînde Londra’daki Osmanl› Büyükelçisi Tevfik Pafla vas›tas›yla ‹ngiliz D›-
fliflleri Bakan› Grey nezdinde resmen yap›lan ittifak teklifi, Osmanl› Devleti’nin
Üçlü ‹tilaf’a girebilmesi için Rusya ve Fransa’n›n düflüncelerinin al›nmas› gerekti-
¤i, bu yak›nlaflman›n ise Üçlü ‹ttifak Devletlerince kendilerine bir meydan okuma
fleklinde anlafl›labilece¤i gerekçesiyle reddedilmifltir. Ayr›ca daha az tehlikeli bir
yol olarak da bütün büyük devletlerin, Osmanl› Devleti’nin tarafs›zl›¤›n›n kabulü-
nü sa¤layacak bir biçimde ba¤›ms›zl›¤›na ve bütünlü¤üne sayg› gösterecekleri bir
anlaflma yap›lmas› tavsiye edilmifltir.
1914 y›l› May›s ay›nda Talat Pafla, K›r›m’da Rus Çar›’n› ziyaret ederek ittifak tek-
lifinde bulunmufltur. Osmanl› Devleti’nce böyle bir teklifte bulunulmas› Ruslar›n
gururunu okflam›flsa da ‹stanbul ve Bo¤azlar› ele geçirmek hususunda müttefikle-
rini raz› etmifl olan Rusya, Alman askerî heyetlerinin Türkiye’de olmalar›n› bahane
ederek ittifak teklifini geri çevrilmifltir.
‹ttifak teflebbüslerinden bir netice al›namay›nca Enver Pafla, ‹ngilizlerin Sul-
tan Osman z›rhl›s›n› vermemek için bahaneler icat ettiklerini de göz önünde bu-
lundurarak harekete geçmifltir. Bo¤azlar›n ve dolay›s›yla devletin gelece¤inin
tehlikeye düflece¤i kanaatiyle Said Halim Pafla ve Dâhiliye Naz›r› Talat Bey’i de
ikna ederek Üçlü ‹ttifak’a girmeye karar vermifller ve Berlin’de görev yapm›fl
olan Enver Pafla’n›n Almanya’ya müracaat›n› kararlaflt›rm›fllard›r. 22 Temmuz
1914 tarihînde Enver Pafla’n›n müracaat› da Almanya’n›n ‹stanbul Büyükelçisi
Hans Von Wangenheim taraf›ndan reddedilmifltir. Böylece Osmanl› Devleti’nin
diplomatik yaln›zl›¤› kesinlefliyor, hiçbir büyük güç Osmanl› Devleti’ni müttefik
olarak kabul etmiyordu.
Enver Pafla’n›n 22 Temmuz 1914 tarihîndeki ittifak talebinden bir gün sonra
Avusturya’n›n S›rbistan’a bir ültimatom vermesi üzerine Kayzer II. Wilhelm, Enver
Pafla’n›n talebinin araflt›r›lmas›n› istemifltir. II. Wilhelm, Osmanl› Devleti’nin Al-
manya’n›n müttefiki olarak savafla girmesini istemekle birlikte Türklerin Ruslara
karfl› ciddi olarak savafla giriflebilecekleri konusunda tereddüt ediyordu. Baz› Al-
man yetkililer Bo¤azlara sahip ve Hint yolunu tehdit edebilecek konumu itibar›y-
la Osmanl› Devleti’nin Almanya’y› güçlendirece¤ini düflünürken baz›lar› Kafkaslar-
dan gelmesi muhtemel Rus taarruzuna karfl› Osmanl›n›n da¤›l›p yard›m isteyece¤i-
ni ileri sürüyorlard›. Bu tereddütler sebebiyle Almanya’n›n, Türkiye’nin savaflta
Rusya’ya karfl› ciddi surette harekete geçebilece¤inden emin olmadan anlaflmay›
imzalamak istemedi¤i anlafl›lmaktad›r. Bu hususta son sözü Türkiye’deki Alman
Askerî Heyeti’nin baflkan› Liman Von Sanders’e b›rakm›flt›r.
‹stanbul’da Sadrazam Said Halim Pafla, Dâhiliye Naz›r› Talat Bey ve Harbiye
Naz›r› Enver Pafla ile Alman Büyükelçisi’nin kat›ld›¤› gizli bir toplant› yap›lm›fl
ve 28 Temmuz’da ittifak tasla¤› Berlin’e gönderilmifltir. Neticede 1 A¤ustos 1914
günü yap›lan gizli anlaflma ile Osmanl› yönetimi kendisine bir müttefik bulmufl
oluyordu. Anlaflmaya göre Almanya, Osmanl› topraklar› tehdit edildi¤i takdirde
gerekirse silahla savunma yükümlü¤ünü kabul ediyordu. Buna karfl›l›k Osman-
l› Devleti, S›rbistan ile Avusturya-Macaristan aras›ndaki çat›flmada tarafs›z kala-
cak; Osmanl› Devleti savafla, Rusya’n›n Avusturya-Macaristan aleyhine askerî
müdahalesi üzerine Almanya’n›n savafla girmesi hâlinde kat›lacak ve ‹stan-
bul’daki Alman Askerî Islah Heyeti’nin ordunun sevk ve idaresinde fiili yetkisi-
ne izin verilecekti. Bu bilgilerden de anlafl›laca¤› gibi tarafs›z kalma imkân ve
ihtimali kalmayan Osmanl› Devleti, ‹tilaf Devletleri blokuna kat›lmak için yap-
t›¤› teflebbüsler de gerçekleflmeyince, Almanya’n›n saf›nda yer almak zorunda
kal›yordu.
SIRA S‹ZDE Birbiriyle
SIRA savaflan
S‹ZDE rakiplerin art›k, Türkiye’nin paylafl›lmas› meselesini anlafla-
rak hep birlikte halletmek istedikleri anlafl›lmaktad›r. Zira Üçlü ‹tilaf, ta Güney
Amerika hükûmetlerine var›ncaya kadar her tarafta kendine müttefikler ararken
Türkiye’yi ittifak dairesine sokmak için herhangi bir teflebbüste bile bulunmam›flt›.
Aksine ‹tilaf Devletleri bu savafl›n, Türkiye ile olan derin ve hayati alakas›n› gizle-
S O R U S O R yaln›z
mek ve Türkleri U ve çaresiz b›rakabilmek için her fleyi yapm›fllard›.
D‹KKAT Birbiriyle savaflan

D ‹ K K Arakiplerin
T art›k, Türkiye’nin paylafl›lmas› meselesini anlaflarak hep bir-
likte halletmek istedikleri anlafl›lmaktad›r. Zira Üçlü ‹tilaf, ta Güney Amerika hükûmetle-
rine var›ncaya kadar her tarafta kendine müttefikler ararken Türkiye’yi ittifak dairesine
N N
sokmak için herhangi bir teflebbüste bile bulunmam›flt›. Aksine ‹tilaf Devletleri bu savafl›n,
Türkiye ile olan derin ve hayati alakas›n› gizlemek ve Türkleri yaln›z ve çaresiz b›rakabil-
AMAÇLARIMIZ mek için herAMAÇLARIMIZ
fleyi yapm›fllard›.
Osmanl› Devleti’nin Almanya ile yapt›¤› ittifak, kendisini savafla girmeye mec-
bur etmiyor olarak de¤erlendirilmifltir. Osmanl› Devleti, her ne kadar savafl karfl›-
s›nda tarafs›zl›¤›n› ilan etmifl ise de Akdeniz’de ‹ngiliz donanmas› taraf›ndan takip
edilen Goben ve Breslav adl› iki Alman savafl gemisinin, takipten kurtularak Ça-
nakkale Bo¤az›’ndan içeri girmesi Almanya yan›nda savafla girilmesi mizansenini
tamaml›yordu. Yavuz ve Midilli adlar› verilen bu gemilere, Türk bayra¤› çekilip En-
ver Pafla’n›n emriyle Amiral Souchon komutas› alt›na verilmiflti. Kamuoyuna ‹ngil-
‹NTERNET tere’nin el ‹koydu¤u
N T E R N E T Osmanl› savafl gemilerinin yerine Almanya’n›n hediyesi fleklin-
de sunulan bu gemiler 29 Ekim 1914’te Karadeniz’de Odesa, Sivastopol ve Novo-
rosisk limanlar›n› bombalam›fllar, Rus donanmas›yla savaflm›fllard›r. Bu savafla Ha-
MAKALE midiye gemisi M A Kile
A L baz›
E Türk savafl gemileri de kat›lm›flt›.
Bu olay Osmanl› Devleti’nin fiilen harbe giriflinin tarihîdir. Bu gemilerin Os-
manl› Hükümeti’nce sat›n al›nd›¤›, isimlerinin Yavuz ve Midilli olarak de¤ifltirildi¤i
ilan edilmifl ise de bu karar Osmanl› Devleti’nin tarafs›z kald›¤› fleklinde de¤erlen-
dirilmeyecektir. 5 Kas›m 1914 tarihînde ‹tilaf Devletleri, Osmanl› Devleti’ne resmen
harp ilan etmifllerdir. 11 Kas›m 1914’te de Osmanl› Devleti ayn› devletlere resmen
harp ilan›nda bulunmufl, 14 Kas›m’da ise bütün ‹slam âlemine hitaben ‹tilaf Dev-
letlerine karfl› cihad-› ekber ça¤r›s› yap›lm›flt›r.
I. DÜNYA SAVAfiI’NDA CEPHELER

Taraflar›n stratejilerine göre savafl›n, jeopolitik konumu sebebiyle Osmanl› toprak-
lar›nda yo¤unlaflmas› kaç›n›lmaz görünüyordu. Bu itibarla her iki blokun da savafl
planlar› Bo¤azlar, Çanakkale, Irak (Musul-Kerkük) ve Süveyfl üzerine yap›lacakt›r.
‹ngiltere, müttefiki Rusya’ya gerekli yard›m› ulaflt›rabilmesi ve Osmanl› Devleti’nin
saf d›fl› edilebilmesi için bo¤azlara hakim olmak zorunda oldu¤u gibi Musul top-
raklar›ndaki petrolün de kontrolünü elinde bulundurmak istiyordu. Bu co¤rafya
ayn› zamanda ‹ngiltere’nin Hindistan yolunun kontrolü aç›s›ndan da önem arz edi-
yordu. Yine Orta Do¤u’nun kilit noktas›n› teflkil eden Süveyfl Kanal› ve M›s›r üze-
rinde ‹ngiliz hakimiyeti savafl›n sonuçlar› bak›m›ndan son derece önem tafl›yordu.
Almanya ise giriflti¤i iki cepheli savaflta müttefik devletlerin irtibat›n› ve yard›mlafl-
mas›n› mümkün oldu¤unca kesmek mecburiyetinde olup Fransa’y› bir an evvel saf
d›fl› etmek ve Rusya’n›n do¤u cephesinde meflgul edilmesini istiyordu. Osmanl›
devlet yöneticileri de bir yandan üç k›ta üzerinde yay›lm›fl olan devleti korumak
isterlerken bir yandan da müttefiklerinin yükünü hafifletmek için ‹ttifak bloku için-
de yer ald›klar›n›n fark›nda idiler. Dolay›s›yla Mehmetçik kendi topraklar›nda ce-
reyan edecek olan savaflta kahramanca yer alaca¤› gibi kaybedilmesi muhtemel
co¤rafyalar için de mücadele mecburiyetinde kalacakt›r.
Kafkas Cephesi
1 Kas›m 1914’te Ruslar›n Do¤u Beyaz›t’tan sald›r›ya geçmeleri ile Kafkas Cephesi
aç›lm›flt›r. Osmanl› ordular› Rus sald›r›s›n› baflar›yla durdurmufl ve karfl› harekâta
geçmifllerdir. Harbiye Naz›r› ve Baflkomutan Vekili Enver Pafla Kafkasya’y› zapt
ederek Ruslar› bu bölgede çökertmeyi düflünmüfltür. Böylece Orta Asya Türk dün-
yas› ile do¤rudan temasa geçmek ve hatta Hindistan’a kadar ilerlemek mümkün
olacakt›. Bu düflüncelerle Bo¤azlar ve Trakya’da tutulmas› gereken kuvvetlerin bir
k›sm› Kafkas Cephesi’ne kayd›r›lm›flt›r. Enver Pafla Erzurum’a gelerek 3. Ordu Ko-
mutan› Hasan ‹zzet Pafla’dan askerlerine taarruz emri vermesini istemifltir. Hasan
‹zzet Pafla, k›fl mevsiminde giriflilecek olan taarruzun do¤ru olmayaca¤›n› ve ilkba-
har›n beklenmesi gerekti¤ini bildirmesi üzerine görevinden al›nm›flt›r. Ordunun
komutas›n› bizzat eline alan Enver Pafla ani bask›nlarla Rus ordusunu da¤›tmay›
planlam›flt›.
Ancak Türk ordusunun bir k›fl boyu yetecek yiyecek, giyecek malzemesi ve
askerî mühimmat› yoktu. Buna ra¤men 22 Aral›k’ta giriflilen Sar›kam›fl Harekâ-
t›’nda Allahuekber Da¤lar› geçilmifl ise de 9. Kolordu Ruslara esir düflmüfltür. Ay-
r›ca Kafkas Cephesi’ne gönderilmek üzere yolda bulunan 3. Ordu birliklerinin bir
k›sm›n›n Irak Cephesi’ne sevk edilmesi Kafkas Cephesi’ni iyice zay›flatm›flt›r. En-
ver Pafla komutas›ndaki ordu birliklerinin giriflti¤i bu harekât 25-26 Aral›k 1914’de
durdurulmufl ve büyük kay›plar verilmifl ise de 28 Aral›k 1914’te Sar›kam›fl kufla-
t›labilmifltir. Askerlerin yetersiz bir say›ya düflmesi üzerine harekâttan bir netice
al›namam›fl ve Enver Pafla 2 Ocak 1915 tarihînde cepheyi terk etmifltir. 17 Ocak’a
kadar mücadele devam edecekse de büyük ümitlerle giriflilen Sar›kam›fl Harekâ-
t›, Türk ordusunun yenilgisiyle sonuçlanm›fl oldu. Bütün güçlüklere ra¤men hiç-
bir zaman y›lg›nl›k göstermeyen 3. Ordu’nun kay›plar› büyük olmufltur. Kuflatma-
y› gerçeklefltiren 9. ve 10. Kolordular›n 55 000 kiflilik mevcudundan geriye sade-
ce 3000 kifli kalm›flt›r. 11. Kolordu’nun kay›plar› ile birlikte toplam zayiat 75.000
kifli kadard›r.
Foto¤raf 4.4
Sar›kam›fl
da¤lar›nda flehit
olan askerleri
simgeleyen bir
çal›flma: Karda
Açan Çiçekler.
Kaynak: Cezmi
Eraslan, 2009.
SIRA S‹ZDE Sar›kam›fl da¤lar›na kardan yap›lm›fl bu heykeller sizce neyi ça¤r›flt›rmaktad›r? Tart›fl›n›z.
SIRA S‹ZDE
3
Bu harekât s›ras›nda 3. Ordu’nun neredeyse tamam›n›n kaybedilmesi Anado-
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ Mkarfl› savunmas›z b›rakm›flt›r. Ayr›ca Sar›kam›fl yenilgisini f›rsat
lu’yu Rus istilas›na
bilen Ermeni çeteleri taflk›nl›klar›n› art›rm›fllar ve Rus ordusunu Anadolu’ya girme-
S O R U ye teflvik etmifllerdir.
S O R U Özellikle 1915 Nisan’›nda Van vilayetinde bafllayan isyan›n
büyümesi üzerine bu uygun ortamdan yararlanmak isteyen Ruslar gönüllü Ermeni
birliklerinin öncülü¤ünde Van bölgesini iflgal etmifllerdir. Ruslar›n Van’›n yönetimi-
D‹KKAT D‹KKAT
ni Ermenilere b›rakmas› üzerine Van merkezli devlet ilan›na kalk›flan Ermeni çete-
leri de kaçamayan Müslüman halk› katletmeye bafllam›fllard›r. Osmanl› yönetimi-
N N
nin bu aflamada Ermeni çetelerine ve onlar› destekleyen vatandafllar›na karfl› ald›-
¤› tedbirleri ayr› bir bafll›k alt›nda inceleyece¤iz.
Rus iflgalleri Van ile s›n›rl› kalmam›fl, Do¤u Anadolu’da h›zla ilerleyen Ruslar,
16 fiubat 1916’da Erzurum’u, 18 Nisan’da Trabzon’u, 16 fiubat’ta Mufl’u, 3 Mart’ta
Bitlis’i, 15 Temmuz’da Bayburt’u, 25 Temmuz’da Erzincan’› iflgal etmifllerdir. Bu
cephede Miralay Mustafa Kemal Bey komutas›ndaki 16. Kolordu, Mufl ve Bitlis’i
Rus iflgalinden kurtarm›flt›r. 1917 y›l›nda Rusya’da Bolflevik ‹htilali’nin ç›kmas› üze-
rine Rusya ile 3 Mart 1918 tarihînde Brest-Litovsk Antlaflmas› imzalanm›flt›r. Anlafl-
ma gere¤i geri çekilen Rus kuvvetleri a¤›r silahlar› ve malzemelerini ifl birli¤i yap-
t›klar› Ermeni çetelerine b›rakacaklard›r.
Ruslar›n yerini alan Ermenilerin katliam tehditlerine karfl› 1918 Mart’›nda Kâz›m
Karabekir Pafla’n›n kumandas›ndaki Kafkas Kolordular› taraf›ndan Erzincan ve Er-
‹NTERNET zurum kurtar›lm›flt›r
‹ N T E R N E T (12 Mart 1918). Ayastefanos Antlaflmas› ile Ruslar›n eline geç-
mifl olan Elviye-i Selase (Üç Vilâyet: Kars, Ardahan, Batum) kurtar›ld›¤› gibi Ruslar,
Do¤u Anadolu’da iflgal ettikleri topraklardan çekilmeyi de kabul etmifllerdir. Bun-
MAKALE dan sonra Azerbaycan’daki
MAKALE kardefllerinin yard›m iste¤ini karfl›lamak üzere Kafkas-
ya içlerinde ilerleyerek geçici bir süre için de olsa Bakü’yü alan Osmanl› ordusu
Hazar k›y›lar›na ulaflm›flt›r.
Henüz savafl›n bafllar›nda giriflilen Sar›kam›fl Harekât›, Osmanl› ordusunun bir
dünya savafl›nda etkin bir varl›k gösteremeyece¤ini ortaya ç›kard›¤› gibi iyi plan-
lanmadan ve zamans›z giriflilen bir harekât›n verdi¤i kay›plar› göstermesi bak›m›n-
dan önemli olmufltur. Kafkas Cephesi’nde Ruslara karfl› mücadele verilirken, Erme-
nilerin de Rus ordusunda savaflmalar›n›n yan› s›ra Türklere karfl› girifltikleri katli-
amlar burada belirtilmelidir. Böyle bir zamanda Ermenilerin taflk›nl›klar› Osmanl›
Devleti’ni Ermeni vatandafllar›n› ülkenin baflka yerlerine nakletme (tehcir) karar›
almaya zorlayacak ve Rus tehlikesi ortadan kalkt›ktan sonra da Ermeni çetelerinin
terörü, devleti bir hayli u¤raflt›racakt›r.
Kanal Cephesi
1 Kas›m 1914’te ‹ngilizlerin Süveyfl Kanal›’nda Akabe Liman›’n› bombard›man etmele-
ri ile Filistin-Suriye cephesi aç›lm›flt›r. Akabe’nin bombalanmas›ndan hemen sonra En-
ver Pafla, Miralay Cemal Bey’den 8. Kolordu Kumandanl›¤› görevini kabul ederek Ka-
nal Seferi için haz›rl›klar› tamamlamas›n› istemifltir. Esasen Almanlar taraf›ndan planla-
nan ve tatbiki istenen Kanal Seferi için Cemal Pafla, 21 Kas›m 1914 tarihînde törenle ‹s-
tanbul’dan yola ç›km›flt›r. Cemal Pafla, Sina çölünü büyük zorluklarla geçmifl ve 2-3 fiu-
bat 1915’te Süveyfl Kanal›’na ulafl›lm›flt›r. ‹ngilizlerin bölgeye y›¤d›¤› 150.000 kiflilik
kuvvetine karfl› 35.000 kiflilik bir Türk kuvveti vard›r. Ayn› gece taarruz edilmifltir.
Osmanl› kuvvetlerinin bir k›sm› kanal› geçmeyi baflarm›fl ise de ‹ngiliz birlikle-
ri kanal›n bat› yakas›na geçmifl olan Türk kuvvetlerini tesirsiz hâle getirmifller, ka-
nalda bulunan tombaz ve sallar› bat›rm›fllard›r. Kanal›n geçilerek burada hakimiyet
kurman›n eldeki imkânlar ölçüsünde mümkün olmayaca¤› görülmüfl ve 3-4 fiubat
1915 günü çekilme karar› al›nm›flt›r. Böylece baflar›s›zl›kla sonuçlanan Birinci Ka-
nal Harekât›’na neden giriflilmifl oldu¤u ve neden baflar›s›z olundu¤u konusuna 4.
Ordu Kurmay Baflkan› Frankenberg’in flu sözleri aç›kl›k getirmektedir. Franken-
berg 1923 y›l›nda yapm›fl oldu¤u aç›klamada, “Bu taarruzun Türk-Alman ç›karlar›-
na fazla bir yarar sa¤lamam›fl olmas›n›n nedeni bence harekât›n bafl›ndan sonuna
kadar iflin yar›m yamalak yap›lm›fl olmas›d›r. Neyin elde edilmek istendi¤i aç›kça
bilinmiyordu ve bu yüzden de amaçla araç hiç bir zaman birbirine uymad›. ‹ngiliz
âlemini en duyarl› yerinden a¤›r flekilde yaralamak istiyorduk ama az›c›k g›d›kla-
makla yetinmek zorunda kald›k. ‹ngiliz ‹mparatorlu¤u’nun Hindistan’a giden ana
damar› kesilmek isteniyordu ve harekât›n politik hedefi Hindistan-M›s›r-Malta ba¤-
lant›s› yerine Hamburg-‹stanbul-Kuveyt yolunu kurmak suretiyle Süveyfl Kanal›’n›
devreden ç›karmakt›. Ama kimse bu giriflimin bedelini ödemek istemiyordu.”
16 Temmuz 1916 tarihînde çok say›da Alman askerînin de ifltirak etti¤i ikinci Kanal
harekât›nda da Türk ordusu büyük zayiatlar verip çekilmek zorunda kalm›flt›r. Daha
sonra 4-5 A¤ustos’ta Romani ve Katya bölgelerinde ‹ngilizlerle yeniden karfl› karfl›ya
gelinmiflse de sonuç yine ayn› olmufltur. Almanlar›n savafl planlar›na uygun olarak ya-
p›lan bu harekâttan da bir netice al›namamas› M›s›r’›n tamamen kaybedildi¤i anlam›n›
tafl›yordu. Nitekim 1916 y›l›n›n sonunda kuvvetlerini takviye etmifl olan ‹ngilizler kar-
fl› harekete geçerek Sina yar›madas›n› ele geçirip Suriye s›n›r›na dayanacaklard›r.
Çanakkale Cephesi
‹ngiliz Bahriye Naz›r› Winston Churchill, ‹stanbul’un ele geçirilip Osmanl› Devle-
ti’nin savafl d›fl› b›rak›lmas›n› savunuyordu. Çanakkale Savafllar›nda al›nacak so-
nuçlar›n u¤ran›lacak kay›plar› göze ald›racak kadar önemli oldu¤unu düflünen
Churchill’e göre, Bo¤azlara giriflilecek bir harekâtla, ‹stanbul Müttefiklerin kontro-
lü alt›na girecek, Asya Türkiye’sindeki kuvvetlerin Avrupa Cephesi’nde faaliyet
gösteren kuvvetlerle ba¤lant›s› kesilecek ve böylece Kafkas Cephesi’nde bulunan
Rus kuvvetlerinin yükü hafifletilerek Osmanl› Devleti bar›fl yapmaya mecbur edi-
lecekti. Ayr›ca, henüz savafla girmemifl Balkan Devletleri de Müttefik Devletler sa-
f›na çekilebilecekti. Osmanl› Devleti’nin Almanya yan›nda savafla kat›lmas›yla zor
durumda kalan ‹ngiltere ve Fransa, Rusya ile do¤rudan temasa geçip savafl güçle-
rini art›rmak, Osmanl› Devleti’nin Süveyfl Kanal› ve Hint Yolu üzerindeki bask›s›n›
kald›rmak, ayr›ca Orta Avrupa’ya s›zan Alman-Avusturya ordular›n› arkadan çevi-
rebilmek için bu harekât› gerekli görmüfllerdi. Dolay›s›yla, Almanya karfl›s›nda bu-
nalan Çarl›k Rusya’s›n›n savafl gücünü takviye etmek amac›yla ulaflt›r›lmak istenen
yard›m yine bo¤azlardan yap›labilecekti.
Müttefik Devletler, Bo¤azlardan rahatl›kla geçebileceklerinden o kadar emindi-
ler ki Alman Askerî Heyeti’nin yaveri, ‹ngiliz birliklerinin muzafferane ‹stanbul’a
girmelerini bekleyenlerin Beyo¤lu’nda haz›rl›klar yapt›klar›n› ve yollar› görecek
pencerelerin flimdiden kiraland›¤›n›, ‹ngiliz sefaret binas›n›n da flimdiden tanzim
edilip yataklar›n bile haz›rland›¤›n› bildiriyordu.
Çanakkale üzerindeki mücadele, Düvel-i Muazzama kuvvetlerinin 3 Kas›m
1915’te Seddülbahir ve Kumkale istihkâmlar›n›n bombalanmas› ile bafllam›flt›r. Bu
kuvvetler içinde ‹ngiliz ve Frans›z birlikleri ile birlikte Rum ve Yahudi gönüllüler,
Anzaklar (Avustralyal›, Yeni Zelandal› askerler), Sihler, Gurkalar, Sudanl› zenciler,
Senegalli, Fasl› askerler de bulunuyorlard›. Çeflitli dil, din ve ›rklardan oluflan bu
insanlar, kendilerinin olmayan bir savaflta bir araya gelmifllerdi. Anlafl›lan odur ki
emperyalist devletler Mehmetçik’e karfl› dünya savafl›na yak›fl›r bir biçimde (!) bü-
tün akvam-› befleri Gelibolu’da toplam›fllard›.
As›l Çanakkale Muharebeleri 19 ve 25 fiubat 1915 tarihînden itibaren bafllam›fl ve
8,5 ay sürmüfltür. 18 Mart 1915 tarihînde 18 Müttefik gemisi bo¤azlar› zorlam›fl ve ge-
çebileceklerini düflünmüfllerdi. Müttefiklerin 6 gemisi bat›r›lm›fl ve “Çanakkale geçil-
mez” hükmü ile geri dönmek zorunda kalm›fllard›r. Bu olaydan sonra karaya asker
ç›karmak suretiyle hedeflerine ulaflmaya çal›flacaklard›r. Çanakkale Muharebelerinin
ikinci safhas›, düflman›n karaya asker ç›kar›p karadan ‹stanbul’a ulaflmak istemesiy-
le bafllar. 25 Nisan’da Saros’a, 26 Nisan’da Kumkale’ye, 27 Nisan’da Seddülbahir ile
Tekeburnu aras›na ç›karma yapm›fllard›r. Çanakkale Muharebelerinde “Kitre Muha-
rebeleri” diye isimlendirilen bu savafllar destanlarla doludur. Di¤er bir Seddülbahir
Muharebesi de “Z›¤›ndere Muharebesi”dir ki 6 Temmuz’a kadar sürmüfltür. 8 A¤us-
tos’ta Anafartalar Grup Komutan› olan Miralay (Albay) Mustafa Kemal ile 9 A¤us-
tos’ta Kocaçimen, Conkbay›r, Kanl›s›rt’ta cereyan eden muharebelerde I. Anafartalar
Zaferi kazan›lm›flt›r. 10 A¤ustos’ta Conkbay›r› Muharebelerinde Mustafa Kemal’in
gö¤süne bir flarapnel parças› isabet etmifl ancak gö¤sündeki saat onu korumufltur.
Foto¤raf 4.5
Mustafa Kemal
cepheyi ziyarete
gelen Meclis
üyelerine siperleri
gösterirken
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
14-21 A¤ustos’ta Kireçtepe, Aslantepe Muharebeleri yap›lm›fl, 21 A¤ustos’ta II.

Anafartalar Zaferi kazan›lm›flt›r. Burada baflar›l› olamayaca¤›n› anlayan düflman, 20
Aral›k 1915’ten itibaren gizlice çekilmeye bafllam›fl, 10 Ocak 1916’da tamamen Ça-
nakkale’den çekip gitmifltir.
‹tilaf Devletlerinin hedeflerini dikkate alarak Çanakkale Cephesi’ndeki

SIRA Türk
S‹ZDEkahramanl›- SIRA S‹ZDE
¤› ne sa¤lam›flt›r? Tart›fl›n›z. 4
Bir Frans›z tarihçisiyle bir Rus liderinin ifade ettikleri gibi, Türklerin Anadolu’ya
ayak bast›klar›, hele Avrupa’ya geçtikleri andan itibaren onlar› buradan uzaklaflt›r-
mak ve Osmanl› Devleti’nin gerilemeye bafllad›¤› andan itibarenS de O R onun
U miras›na S O R U
konma faaliyetlerine giriflilmifl ancak hemen her seferinde konu ‹stanbul ve Bo¤az-
lara geldi¤inde, paylaflma flekli üzerinde anlaflmaya var›lamam›flt›. D ‹ KBo¤azlar
KAT üzerin- D‹KKAT
de emelleri olan devletler bu kez birlikte hareket etmifllerdi. Ancak, Liman Von
Sanders’in dedi¤i gibi düflman, Türk birliklerinin fliddetli karfl› SIRA
koymas›n›
S‹ZDE önceden
N N
SIRA S‹ZDE
hesap edememiflti. Bu hususta Churchill, “Türkler öyle bir savunmaya giriflmifller-
di ki canlar›n› veriyorlar ama vatan topraklar›ndan bir kar›fl yer bile vermiyorlard›”
demifltir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
Çanakkale’de kazan›lan zafer ile Müttefiklerin bütün hesaplar› bozulmufltur.
Çanakkale Zaferi üzerine Rusya’ya giden yolu açamad›klar› gibi, Balkan devletle-
rini de yanlar›na çekememifllerdir. Henüz tarafs›z durumda bulunan Bulgaristan,
Osmanl› Devleti’nin yan›nda savafla kat›lm›flt›r. Gelibolu Muharebeleri bafllad›¤›n-
da, Yunanistan ve Romanya, Müttefikler taraf›na meyletmifllerse de muharebelerin
Müttefikler lehine geliflmedi¤ini görünce tarafs›z kalm›fllard›r.
Çanakkale’de 200.000-250.000 Türk flehit, yaral› ve kay›p vard›r. Bu rakam-
lardan da anlafl›laca¤› gibi insanl›k tarihînde hiç bir zafer bu kadar pahal›ya mal
olmam›flt›r. ‹NTERNET ‹NTERNET
Liman Von Sanders, Çanakkale’de Türk askerînin tükenmez azmini, vatan sev-
gisinin derecesini, cesaret ve fedakârl›klar›n› flu flekilde anlatmaktad›r:
“Ço¤u yar› ç›plak, yar› açt›lar. Haftada bir ö¤ün kemikli birMparça A K A L E et verilebili- MAKALE
yordu. Nebat ya¤›nda hafllanm›fl bu¤day k›r›¤› yiyorlar, s›hhi vas›flardan mahrum
su içiyorlar, tafl üzerinde yat›yorlar, günefle, f›rt›nalara, so¤u¤a, ya¤mura karfl› ko-
runmam›fl siperlerde, çamur ve toz içinde günler geçiriyorlar. Fakat dünyan›n bü-
tün vas›ta ve imkânlar›na sahip düflmanlar›n› bulduklar› zaman aslanlar gibi dövü-
flüyorlard›. Bu ne gösteriflsiz, nümayiflsiz bir yurt sevgisiydi. Arkalar›nda fakir bir
vatan topra¤› duran bu insanlar savafl boyunca birer kahramand›lar. Ölüme güle-
rek giden bir baflka millet yoktur. Bu hasletleri sebebiyledir ki hürriyetlerini en a¤›r
bedelle ödüyorlar, esaret bilmiyorlard›”.
“‹stila ordusunun gerisinde bütün dünya kaynaklar› aç›k bulundu¤u hâlde
Türkler harp malzemesi bulabilmek için ‹ngilizlerden ganimet almay› bekliyorlar-
d›. Kum torbalar› çok azd›. K›talara bu amaçla çuval gönderildi¤i zaman askerler
bunu elbiselerini yamamak için kullan›yorlard›.”
Pek çok Bat›l› gibi Amerikal› gazeteci Schriner’in de raporunda Türk askerleri-
nin iyi ve haysiyetli savaflç›lar olduklar›n› yaz›yordu. Müttefikimiz olmas›na ra¤-
men Çanakkale Muharebelerine hiç bir Alman birli¤inin kat›lmam›fl olmas› da dü-
flünülürse bu mücadelenin zorlu¤u ve büyüklü¤ü daha iyi anlafl›l›r.
Foto¤raf 4.6 Mustafa Kemal de bu muharebede

Türk askeri Birinci
Türk askerînin hâlet-i rûhiyesini de flöy-
Dünya Savafl›’nda le ifade eder: “Biz kiflilerin kahraman-
dayan›flma ve l›k sahneleriyle ilgilenmiyoruz. Yaln›z
fedakarl›¤›n canl› size bomba s›rt› hadisesini anlatmadan
simgesi olmufltur.
geçemeyece¤im. Karfl›l›kl› siperler ara-
Kaynak: Atatürk s›nda mesafemiz 8 metre, yani ölüm
Araflt›rma Merkezi muhakkak... Birinci siperdekiler, hiç
Arflivi.
biri kurtulamamacas›na kâmilen düflü-
yor. ‹kinciler onlar›n yerine geçiyor.
Fakat ne kadar g›ptaya flayan bir so-
¤ukkanl›l›k ve tevekkül biliyor musu-
nuz? Öleni görüyor, üç dakikaya kadar
ölece¤ini biliyor, hiç ufak bir korku ve
endifle bile göstermiyor. Sars›lmak yok.
Okumak bilenler ellerinde Kur’an-› Ke-
rim, Cennet’e girme¤e haz›rlan›yorlar.
Bilmeyenler kelime-i flahadet getirerek
yürüyorlar. Bu Türk askerîndeki ruh
kudretini gösteren hayrete de¤er ve
tebrike yarafl›r bir misaldir. Emin olma-
l›s›n›z ki Çanakkale Muharebesi’ni ka-
zanan bu yüksek ruhtur.”
Foto¤raf 4.7
Anafartalar
kahraman›
karargahtaki
çal›flma
arkadafllar›yla.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Mustafa Kemal’in askerî dehâs›n›n gözler önüne serilmesi Çanakkale Savafllar›-

n›n en önemli sonuçlar›ndan biridir. ‹ngiliz yazar Alan Moorehead Mustafa Kemal
için “O genç ve dâhi Türk fiefinin o esnada orada bulunmas›, müttefikler bak›m›n-
dan, talihin en ac› darbelerinden biridir” demek suretiyle bir komutan olarak Mus-
tafa Kemal’in Çanakkale’deki rolünü vurgulam›flt›r. Onun bu dehâs› ile sevk ve
idare kabiliyeti Millî Mücadele’nin hemen her safhas›nda kendini gösterecektir.
General Sir John Smyth, Mustafa Kemal’in önderli¤inin Anzak sald›r›lar›n› atmakla
kalmay›p Gelibolu Seferi’nin kaderini tayin etti¤ini yazar. K›saca Çanakkale Muha-
rebeleri, Mustafa Kemal gibi bir dâhiyi ç›karm›fl, savafl›n bitiminde bafllayacak olan
‹stiklal Harbi’nin liderini Türk milletine kazand›rm›flt›r.
Irak Cephesi
‹ngiltere, Basra Körfezi’nden kuzeye do¤ru ç›k›p Rusya ile irtibat kurmak, Türk
kuvvetlerinin ‹ran’a girip Hindistan yolunu tehdit etmesini önlemek istiyordu. Ay-
r›ca Orta Do¤u’nun zengin petrol kaynaklar›na sahip olan bu bölgede hakimiyet
kurmak düflüncesinde olan ‹ngilizler, harekete geçerek 1 Kas›m 1914’te Basra Kör-
fezi’ne asker ç›karm›fllar, 22 Kas›m’da da Basra flehrini ele geçirmifllerdir. Aral›k ay›
bafllar›nda tekrar ileri harekâta kalkan ‹ngilizler, Kurna mevkiini ele geçirmifller,
burada 38. F›rka Komutan› Albay Suphi Bey ile çok say›da subay ve askerî esir al-
m›fllard›r. Bunun üzerine Basra Valisi ve kumandan› olarak Basra’n›n geri al›nma-
s› için görevlendirilen Kurmay Binbafl› Süleyman Askerî Bey, k›sa bir süre sonra
yarbayl›¤a yükselmifl ve Irak ve Havalisi Komutanl›¤›na atanm›flt›r. Mahalli gönül-
lü kuvvetlerle hareket etmek zorunda kalan Süleyman Askerî Bey, 11 Nisan 1915
günü bafllayan ve üç gün süren taarruzda baflar›l› olamay›nca intihar etmifltir.
‹ngilizler, bir y›la yak›n bir süre bölgeyi kontrol alt›na alm›fllarsa da Ruslarla
birleflmeleri mümkün olmam›flt›r. 1915 y›l› Kas›m ay› sonlar›nda ‹ngilizleri yenen
Türk kuvvetleri Selman-Pak’ta kuvvetli bir savunma hatt› oluflturmufllard›r. 29 Ni-
san 1916 tarihînde Kutü’l-Ammare’de, ‹ngiliz kuvvetlerini kuflatan Türk birlikleri
‹ngilizlere a¤›r kay›plar verdirmifllerdir. Kuvvetlerinin üçte birini kaybeden ‹ngi-
lizler çekilmek zorunda kalm›fllard›r. Bu kuflatmada ‹ngiliz komutan General
Tawnshend ile 20.000’e yak›n ‹ngiliz askerî esir al›nm›flt›r. Ancak bu baflar› uzun
sürmemifl, takviye birlikler getiren ‹ngilizler 1917 y›l› bafllar›nda karfl› taarruza
geçmifllerdir. Ba¤dat Muharebesi’nde Türk kuvvetlerinin yenilmesi üzerine 11
Mart 1917’de Ba¤dat da ‹ngilizlerin eline geçmifltir. Kafkaslarda so¤uktan k›r›lan
Türk askerî, Irak cephesinde ise s›caktan, kolera ve açl›ktan k›r›lm›flt›r. ‹laç ve
cephane yoklu¤u Türk kuvvetlerinin azmini k›rarken ‹ngiliz alt›nlar›na ve ba¤›m-
s›zl›k vaatlerine kanan pek çok Arap kabilesinin tutumu cephenin kaderini belir-
lemifltir. Ba¤dat’›n düflmesinden sonra 1917 y›l› içinde baflka ciddi bir sald›r›da
bulunmayan ‹ngilizler, 30 Ekim 1918’de mütareke imzaland›ktan sonra 8 Ka-
s›m’da Musul’u iflgal edeceklerdir.
Galiçya Cephesi
Rusya ve Avusturya cephesinin önemli ve stratejik bir noktas›nda bulunan Roman-
ya di¤er Balkan Devletleri gibi tarafs›z kalmak istiyordu. Rusya ise Balkanlar’da et-
kin bir üstünlük sa¤lamay› düflünüyor ve Romanya’n›n kendi yan›nda savafla kat›l-
mas› için çal›fl›yordu. Romanya’n›n Çanakkale’de devam eden savafl›n sonuçlan-
mas›n› beklemekten baflka çaresi yoktu. Zira bo¤azlar aç›l›rsa savafl için kendisine
gerekli olan silah ve cephane kolayca sa¤lanabilirdi. Bu arada Rusya, Bukovina ile
Galiçya’y› ele geçirerek önemli bir etki sa¤lam›flt›r. Avusturya ise Romanya’n›n ‹ti-
laf Devletleri saf›nda yer almas›n› istemiyordu. Bu karars›zl›k içerisinde ‹tilaf blo-
kuna meyletti¤i anlafl›lan Romanya ile Rusya ve Fransa aras›nda görüflmeler baflla-
m›fl ve 17 A¤ustos 1916 tarihînde ‹tilâf Devletleri ile Romanya aras›nda bir antlafl-
ma imzalanm›flt›r. Romenler savafl ilan eder etmez Avusturya-Macaristan s›n›r›n›
geçerek Transilvanya’n›n bir bölümünü ele geçirmifllerdir. 1917 y›l› bafllar›nda ise
Avusturya, savafl›n bafl›nda ele geçirdi¤i Belgrad’› koruyamam›fl ve S›rplara kapt›r-
d›¤› gibi Galiçya Cephesi’nde de Ruslara karfl› beklenen baflar›y› gösterememifltir.
‹flte bu zamanda Alman ve Türk birlikleri Avusturya’ya yard›m etmek amac›yla Ga-
liçya Cephesi’ne gönderilmifllerdir. 33.000 kiflilik Türk kuvveti burada çetin savafl-
lar yapm›fllar, a¤›r kay›plar vermifllerdir.
Alman ve Türk yard›m›na ra¤men Rus taarruzlar›, Galiçya ve Bukovina cephe-

sinde Avusturyal›lar›n 100 km gerilemesine sebep olmufltur. Sonunda Avusturya
Galiçya’dan çekilmek zorunda kalm›flt›r.
Hicaz Cephesi
Osmanl› Devleti dünya savafl›na girdikten k›sa bir süre sonra fieyhülislâm Mustafa
Hayri Efendi’nin haz›rlad›¤› “Cihad-› Mukaddes” fetvas› ilan edilerek K›r›m, Türkis-
tan, Hindistan, Afganistan ve Afrika Müslümanlar›n› ‹ngiltere, Fransa ve Rusya’ya
karfl› savafla davet edilmiflti. Cihad ilan edilince özellikle ‹ngiliz ‹mparatorlu¤u ve
Rusya’da yaflayan Müslümanlar›n ayaklanacaklar›, ‹tilaf Devletlerinin bafl›na gaile-
ler ç›karacaklar› düflünülmüfltü. Osmanl› padiflah›n›n, ayn› zamanda halife olmas›,
bu devletlerin egemenli¤inde yaflayan Müslümanlar›n ilan edilen cihada uymalar›-
n› mümkün k›labilirdi. Oysa Sultan II. Abdülhamid Dönemi’nde müessir hâle ge-
len halifeli¤e karfl› ‹ngilizlerin 20-30 y›ld›r yapt›klar› propagandalar ile Balkan ve
Trablusgarp Savafllar›nda devletin yenilgilere u¤ramas›, Müslüman topluluklar›n ci-
hada beklenen ilgiyi göstermeleri ihtimalini ortadan kald›r›yordu. Balkanlar’da ve
Anadolu’daki gayr› Müslim unsurlarda oldu¤u gibi Araplar da Osmanl› Devleti’ne
karfl› baflkald›rman›n zaman›n›n geldi¤ini düflünmüfllerdir. Dolay›s›yla mukaddes
Cihad ça¤r›s›ndan beklenen sonuç al›namam›flt›r.
‹ngiltere’nin görüflüne göre: ‹stanbul tehdit alt›nda tutuldu¤u ve Türk ordusu-
nun ana k›sm› bu sebeple meflgul edildi¤i takdirde Araplar, ‹ngilizler aleyhinde ol-
mayacaklard›r. Türklerin ana kuvvetleri serbest kal›rsa veya ‹ngiltere’nin Mezopo-
tamya’daki gücü azal›rsa Araplar›n büyük bir k›sm› ‹ngilizlerin aleyhine dönebilir.
Böyle bir durumda ise Trablusgarp’ta ayaklanmalar bafllar ve bütün Afrika’ya yay›-
labilir. Bu da yaln›z M›s›r’› de¤il, Tunus ve Cezayir’i de tehlikeye sokar. Oysa Arap-
lar Türklere karfl› ba¤›ms›zl›k ilan›na flimdiden teflvik edilirlerse hem M›s›r ve Me-
zopotamya’daki ciddi tehdit ortadan kalkar hem de Türkler Müslüman dünyas›nda
itibar kaybederler. Ayr›ca Hindistan, Avusturya, Do¤u Afrika ve Uzak Do¤u yolu-
nun güvenli¤i teminat alt›na al›nm›fl ve Türk kuvveti hissedilir bir flekilde zay›fla-
t›lm›fl olurdu. ‹ngilizlerin bu politikas› çerçevesinde geliflen ‹ngiliz-Arap iliflkileri 23
May›s 1915 tarihli fiam Protokolü ile ifl birli¤i fleklinde sonuçlanm›flt›r. fiam Proto-
kolü’yle gelecekteki Arap Krall›¤›’n›n s›n›rlar› belirlendi¤i gibi 7 Haziran 1916’da
‹ngiltere’nin istekleri do¤rultusunda yap›lan anlaflma ile de ‹ngiltere’nin destekle-
riyle Arap Devletinin kurulmas› planlanm›flt›r.
Hicaz Valisi Galip Pafla’n›n, Araplar›n isyana kalk›flabilece¤ine ihtimal vermedi-
¤i için a¤›r hareket etmesinden yararlanan fierif Hüseyin, ‹ngilizlerin de yard›m›y-
la haz›rl›klar›n› tamamlayarak 9 Haziran 1916 tarihînde Cidde, Mekke ve Taif’te is-
yan› bafllatm›flt›r. ‹syan karfl›s›nda Türk kuvvetleri önemli baflar›lar göstermiflse de
Hicaz’daki bu yerlerin fierif Hüseyin’in eline geçmesine mani olamam›fllard›r. ‹ngi-
liz Kraliyet donanmas›n›n sa¤lad›¤› destekle Cidde bir hafta içinde Araplar›n eline
geçmifltir. Mekke’nin bütün mahallelerine hakim bir tepede bulunan Ecyad Kalesi
25 gün süren muhasara ve muharebeden sonra düflmüfltür. Haziran ay›n›n ortala-
r›nda ‹ngiliz donanmas›n›n yard›m›yla Cidde’yi, bir müddet sonra (19 Eylül) Taif’i
ele geçiren fierif Hüseyin, Lavrens’in yard›mlar›yla K›z›ldeniz k›y›s›ndaki limanlar›
da ele geçirince Medine’ye sahip olman›n art›k zor olmayaca¤›na inanm›flt›r.
27 Haziran 1916 tarihînde yay›mlad›¤› bildiri ile Osmanl› Devleti’ne karfl› bir ihti-
lal yapacaklar›n› ilan eden fierif Hüseyin bildirisinin sonunda flunlar› söylemekte idi:
“Biz flimdi hâlâ ‹ttihat ve Terakki Hükûmeti’nin boyunduru¤u alt›nda inleyen
topraklardan tamamen ayr›lm›fl durumday›z. ‹stiklalimiz mükemmel ve kelimenin
tam manas›yla tamamlanm›fl olup her türlü yabanc› müdahale veya kontrolünden
tümüyle masun durumday›z”. Bu bildiri ile Osmanl› Devleti’ne savafl ilan eden fie-
rif Hüseyin, Ekim ay›nda da kendisini Arabistan Kral› ilan etmifl, ‹ngiltere de bunu
hemen kabul etmifltir.
Osmanl› Devleti, Padiflah ve Halife’ye karfl› bafllat›lan bu isyan› ‹ngiltere’nin
deste¤inde giriflilmifl bir hareket olarak ‹slam dünyas›na duyurmaya çal›flm›flt›r.
Esasen bu, ‹ngiltere’nin bekledi¤i ve korktu¤u bir geliflmeydi. Bu itibarla ‹ngiltere
propaganda faaliyetleri için kendini haz›rlam›flt›. Nitekim Arap Ayaklanmas›’ndan
sonra, hatta savafl›n sonuna kadar Osmanl› Devleti ile ‹ngiltere aras›ndaki propa-
ganda savafl› sürüp gidecektir. Gerçekten de fierif Hüseyin’in bildirisindeki ‹ttihat
Terakki karfl›tl›¤› ‹ngiliz propagandas›n›n da temel arac› olarak Hindistan Müslü-
manlar›n› bu savafla dahil etmek için kullan›lm›flt›r. “Dinsiz ittihatç›lar›n elinde esir
olan Halife-Padiflah› kurtarmak için savafl›yoruz” propagandas› oldukça etkili ol-
mufltur. Cephede Türk taraf›nda ezan okundu¤unu duyan baz› sömürge askerleri-
nin Türk taraf›na geçti¤i bilinmektedir.
Mekke, Cidde ve Taif’in düflmesinden sonra mücadele Medine çevresinde ce-
reyan etmifltir. ‹syanc›lar›n hedefi Medine’nin bir an önce ele geçirilmesi oldu¤un-
dan flehrin etraf› kuflat›lm›flt›r. ‹ngilizler ise Türk kuvvetlerini bulunduklar› yerde
tutmak ve Medine’nin can damar› olan demir yoluna sald›rmak istiyorlard›. Türk
kuvvetlerinden önemli bir k›sm› Hicaz’a gönderilmifl oldu¤undan as›l cephe olan
Sina cephesinde etkili olmay› hesap ediyorlard›. Medine’yi sonuna kadar savunma-
y› düflünen Fahrettin Pafla’n›n görüflüne karfl› Almanlar ise Medine’nin elde tutul-
mas›n›n anlams›z ve gereksiz oldu¤unu düflünüyorlard›.
Her türlü imkâns›zl›k ve olumsuzluklara ra¤men “çöl ortas›nda Plevne kahra-
manlar›” olarak tarihe geçen Medine müdafileri büyük bir flecaatle Medine’yi sa-
vunmufllard›r. Mondros Mütarekesi imzalan›nca mütareke namenin 16. maddesine
uyularak Haflimi Hükûmeti ad›na Emir Ali, ‹tilaf Devletleri ad›na ‹ngiliz Yüzbafl›
Gerland ile Türk heyeti aras›nda Medine’nin boflalt›lmas› ve teslimine dair bir flart-
name imzalanm›flt›r. Mondros Mütarekesi’nden sonra imzalanan böyle bir flartna-
menin hükümlerini tahmin etmek hiç de zor de¤ildir. fiartnamenin daha ilk cüm-
lesinde Osmanl› askerlerinin memleketlerine gönderilmeleri kararlaflt›r›lm›fl oldu-
¤u hâlde askerlerden hiç biri memleketlerine gönderilmemifl, hepsi M›s›r’daki ‹n-
giliz esir kamp›na götürülmüfllerdir. Buradaki Sidi Beflir kamp›nda tutulan Türk
esirlerine yap›lan her türlü insanl›k d›fl› muamele TBMM’de k›nanm›flt›r.
Filistin Cephesi
Mekke Emiri fierif Hüseyin’in isyan› ve ‹ngiliz deste¤iyle Hicaz’da önemli baflar›-
lar elde etmesi ile Kanal Harekât›’ndan istenen neticenin al›namamas› ‹ngilizlere
Orta Do¤u’da istedikleri stratejiyi uygulama imkân› vermifltir. 1916 y›l› sonunda
‹ngilizlerin Süveyfl Kanal›’ndan Suriye’ye kadar olan bölgede taarruza kalkmalar›
üzerine Türk cephesi 17-18 Mart 1917 tarihînde Gazze-Birüssebi hatt›na al›nm›fl-
t›r. 26 Mart’ta Birinci Gazze ve 17-20 Nisan’da ‹kinci Gazze muharebelerinde çok
üstün kuvvetlere ra¤men ‹ngilizler püskürtülmüfllerdir. Bu arada Ba¤dat’›n geri
al›nmas› için Suriye bölgesinden düflünülen harekât için Y›ld›r›m Ordular› Grubu
ad›nda bir kuvvet oluflturulmufl ve bu ordunun bafl›na Alman Genel Kurmay Bafl-
kan› General Falkenhayn getirilmifltir. Y›ld›r›m Ordusu’nun henüz teflkil edildi¤i
bir zamanda, 31 Ekim’de, ‹ngilizler, üstün kuvvetlerle Gazze-Birüssebi cephesine
karfl› üçüncü sald›r›y› bafllatm›flt›r. Zaten ‹ngilizler hücuma kalkarsa Türk mevzi-
lerini yar›p Filistin ve Suriye’yi geçerek Ba¤dat’la bütün ulaflt›rma yollar›n› kese-
bilirdi. Bu muharebe sonras›nda 7 Kas›m 1917 tarihînde Gazze düfltü¤ü gibi Türk
kuvvetlerinin boflaltt›¤› Kudüs de 9 Aral›k 1917 tarihînde ‹ngilizlerin eline geçmifl-
tir. Kudüs’ün düflmesi Hristiyan dünyas›nda, hatta Osmanl› Devleti’nin müttefiki
olan Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun baflkenti Viyana’da bile bir haçl›
zaferi gibi kutlanm›flt›r.
Foto¤raf 4.8
Mustafa Kemal
II.ordu
komutanl›¤›na
atand›¤› zaman
fiark Ordusu
komutan› Ahmet
‹zzet Pafla’y›
ziyaret etmiflti.
fiubat 1917 Halep.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
‹ngilizler, k›fl gelmeden Osmanl› Devleti’ni saf d›fl› etmek istedikleri için esas
sald›r›n›n Filistin’den bafllat›lmas›n› planlam›fllard›. Buradan Suriye’ye yürüyerek
Anadolu’ya girilebilece¤i düflünülüyordu. Eylül ay›nda bafllayan ‹ngiliz sald›r›s› ge-
liflmifl ve Türk kuvvetleri geri çekilmek zorunda kalm›flt›r. Üstün ‹ngiliz kuvvetleri
karfl›s›nda bölgede bulunan iki Osmanl› ordusu yenilmifltir. Bölgede bulunan 7.
Ordu komutan› Mustafa Kemal Pafla ise savafl›n art›k uzun süre devam edebilece-
¤ine inanm›yor ama gerçek Türk vatan› olan yerleri istiladan düflman iflgalinden ve
parçalanmaktan kurtarmak istiyordu. ‹flte bunun için ‹ngiliz kuvvetleri 18 Eylül’de
Yafa k›y›s›ndan ilerlemeye bafllad›klar›nda 7. Ordu bu sald›r›ya karfl› koymufltur.
Mevcut askerî kuvvetlerin gerçekte göründü¤ünden zay›f bir durumda olmas› uzun
süreli ve genifl bir cephede savafl›n baflar›l› olmas›na imkân vermeyecekti. Filistin
Cephesi Komutan› Cemal Pafla ile Mustafa Kemal Pafla Ba¤dat projesine karfl› ç›k-
m›fllar, eldeki kuvvetleri Halep’le fiam aras›nda toplamak ve duruma göre nereye
gerekirse oraya göndermek istiyorlard›. Bu görüflü kabullenmeyen Enver Pafla ise
Sina çölü üzerinden bir sald›r›ya giriflilirse ‹ngilizlerin Süveyfl’e kadar sürülmeleri-
nin mümkün olabilece¤ini düflünüyordu. Mustafa Kemal Pafla, 1917 y›l› Eylül ay›n-
da Talat ve Enver Paflalara ayr›nt›l› bir rapor göndererek mevcut flartlar›n bir de-
¤erlendirmesini yapm›flt›r. Genelkurmay’a hakim olan anlay›fla ve haz›rlanan plan-
lara kat›lmayan Pafla, 7. Ordu Komutanl›¤›’ndan istifa etmifltir.
Filistin Cephesi’ndeki geliflmeler Mustafa Kemal Pafla’n›n görüfllerini do¤rular
mahiyette olmufltur. Bölgedeki muharebelerde 1 Ekim’de fiam, 27 Ekim’de de Ha-
lep ‹ngilizlerin eline geçmifltir. Ancak fiam’›n düflmesi ve bir gün sonra da Beyrut’a
girmelerinden hemen sonraki günlerde Talat Pafla Hükûmeti istifa etmifltir. Bu ara-
da ‹ngiliz-Hindistan birlikleri Mezopotamya’da Dicle boyunca ilerlemeye devam
etmifllerdir.
Osmanl› askerleri I. Dünya Savafl› süresince sadece bu cephelerde savaflmam›fl,
1916 y›l›nda Ruslar›n Alman kuvvetlerine karfl› yapt›klar› taarruzlardan s›k›nt›ya
düflen Almanlar›n iste¤i üzerine 15. Türk Kolordusu 535 subay ve 32.018 askerle
Galiçya’ya gönderilmifltir. Bir y›lsonunda bu cephedeki Türk askerînin say›s›
12.000’e düflmüfltür. Galiçya Cephesinden baflka Romanya’n›n savafla girmesi ve
Avusturya-Macaristan s›n›r›na sald›rmas› üzerine General Falkenhayn komutas›nda
oluflturulan müttefik orduya kat›lmak üzere 6. Türk Kolordusu Dobruca bölgesine
gönderilmifltir. Gerek Galiçya gerekse Dobruca cephelerinde cereyan eden savafl-
larda Türk askerleri imkânlar›n›n çok ilerisinde baflar›l› olmufltur. Bununla birlikte
I. Dünya Savafl› süresince Osmanl› Devleti’nde silahalt›na al›nan üç milyondan faz-
la Türk askerînden 550.000’i cephelerde flehit düflmüfltür. 2.167.841 yaral›n›n, yar›-
ya yak›n› sakat kalm›flt›r. 103.731 kay›p ve 129.644 esir olmufltur. Esaret alt›nda
ölenlerle birlikte flehit say›s› 600.000 civar›ndad›r.
Osmanl› Ermenilerinin Yeniden Yerlefltirilmeleri

XX. yüzy›l bafllar›na kadar Osmanl› toplumu içinde imtiyazl› bir hayat süren Erme-
niler Tebaa-i sad›ka olarak an›lm›fllar ve devletin önemli görevlerinde bulunmufl-
lard›r. Birinci Dünya Savafl› s›ras›nda Osmanl› Devleti’ndeki Ermenilerin cephede
ve cephe gerisinde düflmanla ifl birli¤i yapmalar›, isyanlar ç›karmalar›, çeteler olufl-
turarak eflk›yal›k yapmalar› ve Türk halk›na akla gelmedik zulümlerde bulunmala-
r› devleti oldukça zor duruma sokmufl ve tedbirler al›nmas›n› gerektirmifltir. Esa-
sen Rusya ile ifl birli¤i içinde olan Ermenilerin devlete karfl› faaliyetleri, Osmanl›
Devleti I. Dünya Savafl›’na girmeden önce kontrol edilemez bir biçimde geliflme
içindeydi. Bu dönemde bile Ermenilerin her türlü faaliyetlerine ve taflk›nl›klar›na
ra¤men Türk makamlar›n›n serinkanl› ve sab›rl› davrand›klar› görülmektedir.
Osmanl› Devleti’nin I. Dünya Savafl›’na girmesiyle birlikte Ermeni çeteleri, sa-
vafla giden ordular›n bofl b›rakt›¤› Do¤u Anadolu’da Müslüman ahaliye sald›rma-
ya, köylerini yak›p-y›kma¤a ve insanlar› öldürmeye bafllam›fllard›r. Ermenilerin
1915 fiubat’›nda Süleymanl› (Zeytun) kasabas›n› iflgal ederek Müslüman halka soy-
k›r›mda bulunmalar› sadece bir örnektir. Türk ordusu Çanakkale’de savafl›rken çok
say›da gönüllü Ermeni, Rus ordusunun yan›nda yer alm›fl ve Türk askerlerine ar-
kadan sald›rm›flt›r. Osmanl› Devleti savafla girdikten sonra 1914 y›l› sonlar› ile 1915
y›l› bafllar›nda al›nan tedbirlerin yeterli olmad›¤› ve istenen tedbirlerin uygulana-
mad›¤› anlafl›lmaktad›r. Osmanl› Hükûmeti, Ermenileri silahland›r›p devlet aleyhin-
de k›flk›rtan ve teflkilatland›ran komiteleri da¤›tmak amac›yla 24 Nisan 1915 tari-
hînde vilayetlere ve mutasarr›fl›klara gizli bir tamim göndermifl ve Ermeni komite
merkezlerinin kapat›lmas›, evrak›na el konulmas› ve komite elebafllar›n›n tutuklan-
mas›n› istemifltir. Bu tamim üzerine 235 kifli tutuklanm›flt›r. Ermenilerin her y›l kat-
liam günü olarak kutlad›klar›, günümüzde de Ermeni soyk›r›m›n›n y›ldönümü ola-
rak kabul ettirmek istedikleri 24 Nisan’›n özelli¤i bu tutuklamalardan dolay›d›r.
Bir kaç cephede birden savafl hâlinde olan bir devletin rakipleriyle SIRA
ifl birli¤i
S‹ZDEyapan kendi SIRA S‹ZDE
vatandafllar›n› ikaz etmesi nas›l bir düflünce tarz›n›n ürünü olabilir? Tart›fl›n›z. 5
Bu s›rada 3. Ordu Kumandan› olan Mahmut Kamil Pafla, olaylar›n önlenebilme-
si için Ermenilerin baflka yerlere nakledilmelerini teklif etmifltir. Devlet her cephe-
de savafl hâlinde bulundu¤u için vuku bulacak bir ayaklanma herhangi S O R U bir savun- S O R U
ma cephesinin güvenli¤ini ihlal edebilirdi. Bu konuda Ahmet ‹zzet Pafla da “Erme-
nilerin ayaklanma ve isyanda devam edecekleri ortaya ç›kt›¤›ndan, D ‹ K K Ahükümet
T için D‹KKAT
göçe teflebbüs zorunluydu. Bu tedbirin büyük bir araziye yay›lmas›nda, çepeçevre
tehdit alt›nda bulunan bir memleket için mecburiyet vard›” demektedir.
N N
Baflkumandan Vekili Enver Pafla 2 May›s 1915 tarihînde Dâhiliye Naz›r› Talat
Pafla’ya gönderdi¤i yaz›da Ermenilerin isyan ç›karamayacak flekilde da¤›t›lmalar›-
n›, uygulaman›n yaln›z isyan ç›kar›lan bölgelerdeki Ermenilere uygulanmas›n› iste-
mifltir. Bu yaz›da Enver Pafla’n›n Ermenilerin isyanlar›n› sürdürebilmek için toplu
ve haz›r bir hâlde bulunduklar›n› söylemesi tehcirin kaç›n›lmaz oldu¤unu göster-
mektedir. 27 May›s 1915 tarihînde ç›kar›lan geçici bir kanunla asayifli bozan silah-
l› sald›rgan ve direniflçilerin tecavüz ve direniflleri s›ras›nda imha, casusluk ve va-
tana ihanet eden köy ve kasaba halk›n› baflka yerlere sevk ve iskan etme yetkileri
orduya devredilmifltir.
Üç maddeden oluflan kanun flöyledir:
1. Seferde ordu, kolordu, f›rka kumandanlar›, bunlar›n yard›mc›lar› ve ba¤›m-
s›z bölge komutanlar› halk taraf›ndan herhangi bir surette hükûmetin emir-
lerine ve ülkenin savunmas›na, güvenli¤i korumaya iliflkin uygulamalara
karfl› koymak, silahla sald›r› ve direnme görülürse hemen askerî kuvvetle
fliddetli biçimde cezaland›rmaya ve sald›r›y› bütünüyle yok etmeye yetkili ve
zorunludur.
2. Ordu ve ba¤›ms›z kolordu ve f›rka kumandanlar› askerî kurallara ayk›r› ve-
ya casusluk ve ihanetlerini hissettikleri köy ve kasabalar halk›n› ayr› veya
topluca di¤er yerlere sevk edilebilir ve yerlefltirebilirler.
3. Bu kanun yay›n tarihînden itibaren geçerlidir.
Ermeniler, kendilerine yap›lan uyar›lara ra¤men Van, Bitlis vilayetleriyle fiarki-
karahisar (fiebinkarahisar) ve Amasya flehirlerinde ayaklanm›fllard›r. Bu ayaklanma
hükûmet ve ordu aleyhinde olmakla kalmay›p ayn› zamanda Türk ve Müslüman
ahaliye yönelikti. Askerlik ça¤›ndaki Ermenilerin ço¤u davete uymayarak saklan-
m›fl, bir k›sm› da orduya gittikten sonra silahlar›yla kaçarak köylerine dönmüfller
ve bütün eli silah tutanlar›n orduya kat›lmas›yla savunmas›z kalan halka sald›rarak
›rz, can ve mallar›na tecavüz etmifller, köy ve mahalleleri yak›p y›km›fllard›r.
Devlet savafl flartlar›na ra¤men sevkiyat›n düzen ve emniyet içinde yürüme-
si ve kafilelerin herhangi bir zarara u¤ramamas› için elindeki bütün imkânlar›
kullanm›flt›r.
Ermeni vatandafllar›n baflka yerlere nakledilmesi (tehcir), cephelerin güvenini
sarsacak bölgelerde uygulanm›flt›r. Bunlar, Kafkas ve ‹ran Cephesi’nin gerisinde
bulunan Erzurum, Bitlis ve Van bölgeleri ile Sina Cephesi gerisinde bulunan Mer-
sin ve ‹skenderun bölgeleridir. Daha sonra isyan ç›karan ve Ermeni komitecilerine
yatakl›k yapan di¤er vilayetlerdeki Ermeniler de tehcire tabi tutulmufllard›r.
Kanunun ve daha sonras›ndaki talimatnamelerin uygulanmas›yla ilgili olarak
Osmanl› Devleti, Dâhiliye, Hariciye, Harbiye, Maliye ve Adalet Bakanl›klar› görev-
lendirmifltir. Muhacirin Komisyonu, ‹skân-› Aflâir ve Muhacirin Müdüriyeti ve Em-
val-i Metruke Komisyonlar› ile baz› mahallî komisyonlar oluflturulmufltur. Göç
eden Ermenilerin geride b›rakt›klar› eflyalar›n de¤eri hükûmetçe sahiplerine öde-
nece¤inden Emval-i Metruke’nin korunmas› ve sahipleri ad›na sat›lmas› ve yoksul
kad›nlarla askerî imalathanede çal›flanlar›n sevklerinin ertelenmesi hususunda, 10
Haziran 1915’te, 34 maddelik ikinci bir talimatname daha yay›mlanm›flt›r.
Ayr›ca, bu talimatname ile tehcire tabii tutulanlara ait içinde eflya bulunan bi-
nalar mühürlenip koruma alt›na al›nm›fl, sat›lmas› gerekli eflya ve hayvanlar sat›la-
rak bedeli hak sahibine ödenmifl, göç edenlere ait emlak ve arazinin cinsi, mikta-
r› ve k›ymeti belirlenerek kay›t alt›na al›nm›flt›r. Yürütülen tüm nakil olaylar›nda
devlet 115 milyon kurufl harcam›fl ayr›ca iafle bedeli olarak da 150 milyon kurufl
harcanmas› öngörülmüfltür. Bu s›rada tüm Ermenilerin sevk edilmedi¤i görülmek-
S O R U S O R U
4. Ünite - Avrupa Dve‹ KTürkiye

K A T (1838-1918) D ‹ K K A 115T
tedir. 4 A¤ustos 1915 tarihînde çeflitli mutasarr›fl›klara gönderilen karar ile geride
N N
kalan Katolik nüfus sevk edilmeyerek nüfuslar›n›n tespit edilmesi S Oistenmifltir.
R U ‹syan S O R U
ç›karan Ermenilerin ço¤u Gregoryen mezhebinden oldu¤undan Osmanl› Devleti
isyan ç›karmayanlar› tehcire tabi tutmam›flt›r. Bunun yan› s›raAMAÇLARIMIZ
Protestan Ermeniler- AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
le, hasta ve kör olan Ermeniler de tehcire dahil edilmemifltir. D ‹ K K A T
N N
KSIRA S‹ZDE
‹ Thakk›nda
Osmanl› Ermeni vatandafllar›n›n yeniden yerlefltirilmeleriyle ilgili süreç A P ayr›nt›- KSIRA
‹ T S‹ZDE
A P
l› bilgi için Bülent Bakar’›n “Ermeni Tehciri” (Atatürk Araflt›rma Merkezî Yay›n› Ankara
2009) adl› bilimsel çal›flmas›n› okuyabilirsiniz.
Göçe tabi tutulan Ermenileri gerek nakilleri s›ras›nda gerekse konaklama yerle-
rinde taciz etmeye kalk›flanlar›n divan-› harbe (s›k›yönetim mahkemesi) verilmele-
ri ve görevlerini suiistimal edenlerin hemen mahkemeye sevk edilmeleri kararlafl-
t›r›lm›flt›r. Nitekim göç s›ras›nda insanlara kötü davranan ve kafilelere sald›ranlar
hakk›nda takibatta bulunulmufltur. S›k›yönetim mahkemelerinde yarg›lanan yakla-
fl›k 1400 kifliden bir k›sm›n›n baflta idam olmak üzere çeflitli cezalara çarpt›r›lm›fl
MAKALE MAKALE
olmalar› bu karar›n uyguland›¤›n› göstermektedir.
Ermeni vatandafllar›n yeniden yerlefltirilmeleri s›ras›nda ihmali görülenlerin

‹ N T E R N E Tyarg›lanma- ‹NTERNET
lar›yla ilgili ayr›nt›l› bilgi için Ferudun Ata’n›n, “Tehcir Yarg›lamalar›na ‹statistiksel Bir
Bak›fl” (Atatürk Araflt›rma Merkezî Dergisi, XXI, Say› 62, 521-543 Ankara 2005) adl› ma-
kalesini okuyabilirsiniz. Makaleye www.atam.gov.tr/dergi adresindenMulaflabilirsiniz.
AKALE MAKALE
Al›nan önlemler do¤rultusunda 700.000 civar›nda Ermeni, Suriye bölgesinde is-

kân edilmifltir. Göç s›ras›nda askerî ve ekonomik bak›mdan imkâns›zl›klar, iklim
flartlar›, salg›n hastal›klar nedeniyle çok say›da Ermeni hayat›n› kaybetmifltir. Erme-
ni çetelerinin göç kafilelerine sald›rd›klar› da görülmüfltür. Ermenilerin katliama ta-
bi tutulduklar› yönündeki iddialar karfl›s›nda ‹stanbul’un iflgalinden sonra Bat›l›
devletler de bütün gayretlerine ra¤men böyle bir iddiay› do¤rulayacak bir belgeyi
ortaya koyamam›fllard›r. Hâlbuki Ruslarla birlikte hareket eden Ermenilerin 1914-
1919 tarihlerinde bir milyondan fazla Türk’ü öldürdükleri ve türlü zulümlerde bu-
lunduklar› belgelerde sabittir.
Özet
Bu dönemde Avrupal› devletlerde zenginlik anlay›fl›, endüstri üretimini daha da h›zland›rarak artt›rm›flt›r. Si-
toprak sahibi olmak düflüncesinden, de¤erli madenlere yasi birli¤ini 1870’de kurmas› dolay›s›yla sanayileflme-
sahip olmak düflüncesine dönüflmüfltür. Bu düflünce, ti- sini geç gerçeklefltirmifl olan Almanya’n›n da ekono-
caret yaparak bu de¤erleri kazanan ve flehirlerde yafla- mik-siyasi mücadeleye kat›ld›¤› bu dönemde dünya ti-
yan bir tüccarlar zümresinin, burjuvazinin ortaya ç›k- caret hacmi bu tarihlere kadar düflünülemeyecek bo-
mas›n› sa¤lam›flt›r. Avrupa toplumlar›nda meydana ge- yutlara ulaflm›flt›r. Bunda demir yolu ulafl›m› kadar yel-
len de¤ifliklikler, büyük devletler aras›nda rekabetin kenli gemilerin yerini alan buharl› gemilerin pay› bü-
do¤mas›na yol açm›fl ve bunlar›n daha zengin olma ar- yük olmufltur. Süveyfl ve Panama Kanallar›n›n aç›lmas›
zular›n› da kamç›lam›flt›r. Ayr›ca, ticari hayat›n geliflme- da dünya ticaretine önemli bir ivme kazand›rm›flt›r. Bu
si de¤erli madenlere olan ihtiyac› da artt›rm›flt›r. geliflmeler d›fl yat›r›mlar›n da h›zl› bir art›fl göstermesi-
Avrupa devletlerinde görülen geliflmeler, devletin siya- ne yol açm›flt›r.
si oldu¤u kadar ekonomik bir yönünün oldu¤unu da Avrupa’n›n endüstrileflmifl ülkeleri, kendi nüfus ve top-
göstermifltir. Art›k bütün iktisadi güçler millilefltirilecek; rak büyüklü¤üyle orant›lanamayacak kadar büyük top-
iç ticaret ve yerli endüstri gelifltirilecek; d›fl ticaret ülke- raklar› sömürge yönetimleri alt›na sokmak suretiyle sa-
nin ç›karlar›na uygun olarak yap›lacak; hatta elçiler yal- nayileflmenin gere¤ini yerine getirmifllerdir. ‹ngiltere’nin
n›z siyasi de¤il, iktisadi ve ticari iliflkileri de ustal›kla sömürge topraklar›, anavatan topraklar›n›n 94 kat› idi.
yürütecek kiflilerden seçilecektir. Böylece devletin var- Fransa’n›n % 5’i; Almanya’n›n % 16’s› anavatan toprak-
l›¤›n›n devam›n›n yaln›z askerî güce de¤il, ekonomik lar›yken geri kalan› koloni topraklar›d›r. 1914’te sömür-
sa¤laml›¤a da ba¤l› oldu¤u görüflü kabul görecektir. Bu geci ülkeler d›fl›nda kalan dünyan›n % 68’i sömürge; %
görüfle ba¤l› olarak Avrupa’da yeni pazar ve ham mad- 11’i yar› sömürge topra¤› iken ba¤›ms›z devletlerin top-
de kaynaklar›na duyulan ihtiyaç sebebiyle daha fazla raklar› ise sadece % 21’dir. Yine sömürgelerde yaflayan
kazanmak ve bunun için her türlü yola baflvurmak dü- nüfus % 60, yar› sömürgelerde yaflayan nüfus % 22, ba-
flüncesi ekonomik hayata hakim olmufltur. Yeni zen- ¤›ms›z devletlerde yaflayan nüfusun da % 18’lerde kal-
ginlik kaynaklar› arayan bu düflüncedeki Avrupal› dev- mas› dünyan›n yar›dan fazlas›n›n sömürülmekte oldu-
letlerin, dünya ticaretinde tarihî transit yollar d›fl›nda ¤unu gözler önüne sermektedir.
yeni yollar aramalar›, co¤rafi kefliflerin yap›lmas›n› da Orta Do¤u’da zengin petrol yataklar›n›n bulunmas›yla
sa¤lam›flt›r. Devletler aras› iliflkilerde temel hareket nok- birlikte Osmanl› hakimiyetindeki bu yerlerde etkisini
tas› ticari kazanç ve ham madde ve pazar temini hâline art›rmak ve hatta buralarda egemenlik kurmak ‹ngiliz
gelmifltir. Klasik devlet anlay›fllar› bu de¤iflime ayak uy- politikas›n›n ana stratejisini oluflturmufltur. Bu ayn› za-
durabildikleri ölçüde yaflamay› baflarm›fllard›r. De¤ifli- manda geleneksel ‹ngiliz politikas› olan Hindistan yo-
me uyum sa¤layamayan toplumlar ve devletler önce lunun güvenli¤i için de gerekli idi. Bütün Orta Do¤u’yu
sömürge olmufl, akabinde yok olup gitmifllerdir. içine alan bölgede büyük bir Arap Devleti’nin kurulma-
Sanayileflen Avrupal› büyük devletlerin, öteki k›talar s› fikrini Araplara afl›layan ‹ngilizler, Rusya’n›n Akde-
üzerinde gerek egemenliklerini kurarken ekonomik niz’e inmesi ihtimaline karfl› da Ermenileri Osmanl› Dev-
flartlar ve istekler her zaman ön planda olmufltur. Bafl- leti’ne karfl› tahrik etmifllerdir.
ka bir ifade ile Avrupa’da biriken sermaye fazlas›na ye- Görüldü¤ü gibi ‹ngiltere’nin Osmanl› toprak bütünlü-
ni yat›r›m alanlar› bulma iste¤inin yan›nda ham madde ¤ünü savunur olmas›n›n as›l sebebi Hindistan ve Uzak
ihtiyac›n› karfl›lama iste¤i kadar üretim fazlas›na yeni Do¤u’daki sömürgelerine giden yolun Osmanl› Devle-
pazarlar bulma iste¤iyle oluflturulan büyük deniz güçle- ti’nin elinde olmas› ve zengin Orta Do¤u co¤rafyas›n›
riyle yeni sömürgeler oluflturulmufltur. ele geçirmek istemesine dayanmakta idi. Osmanl› Dev-
19. yüzy›l›n bafllar›nda ‹ngiltere, dünya ticaretinin % leti’nin ‹ngiltere için genifl bir pazar olmas› da ‹ngiliz
50’sini elinde tutarken Fransa’n›n pay› ise sadece % 8 politikas›na yön veren di¤er bir husustur. ‹ngiltere’nin
kadard›r. ‹ngiltere’nin bu tart›flmas›z üstünlü¤ü I. Dün- takip etti¤i bu politika 20. yüzy›l bafllar›ndan itibaren
ya Savafl›’n›n bafllad›¤› tarihlerde de söz konusudur. de¤iflmifltir. ‹ngiliz politikas›ndaki bu de¤iflikli¤in temel
19. yüzy›lda bilim ve üretim tekniklerindeki geliflmeler sebebi yine emperyalist devletler aras›ndaki ç›kar çat›fl-
malar›d›r. Rusya bo¤azlara hakim olmak ve Akdeniz’e

inmek istemekteydi. Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu-
¤u’nun Balkanlar’da hakimiyet tesis etmek istemesi, ye-
ni bir güç olarak kendisini gösteren Almanya’n›n Os-
manl› Devleti’ndeki nüfuzunun artmas› ve özellikle Ber-
lin-Ba¤dat demir yollar› projesi ile Basra Körfezi’ne in-
mek istemesi gibi sebeplerden dolay› Osmanl› Devle-
ti’nin bütünlü¤ünü muhafaza etmek, ‹ngiliz menfaatleri
aç›s›ndan art›k anlams›z görünüyordu. 1877-1878 Os-
manl›-Rus Harbi s›ras›nda Ruslar›n ‹skenderun Körfe-
zi’ne kadar inmelerini önlemek gerekçesiyle K›br›s’a
yerleflen ‹ngiltere’yi buradan ç›karmak mümkün olama-
m›flt›r. ‹ngiltere benzer bir flekilde 1882 y›l›nda geçici
kayd›yla iflgal etti¤i M›s›r’dan da ç›kmam›flt›r.
Osmanl› askerleri I. Dünya Savafl› süresince sadece Ça-
nakkale, Kafkasya, Irak ve Arabistan Cephelerinde sa-
vaflmam›fl, 1916 y›l›nda Ruslar›n Alman kuvvetlerine
karfl› yapt›klar› taarruzlardan s›k›nt›ya düflen Almanla-
r›n iste¤i üzerine 15. Türk Kolordusu 535 subay ve
32.018 askerle Galiçya’ya gönderilmifltir. Bir y›l sonun-
da bu cephedeki Türk askerînin say›s› 12.000’e düfl-
müfltür. Galiçya cephesinden baflka Romanya’n›n sava-
fla girmesi ve Avusturya-Macaristan s›n›r›na sald›rmas›
üzerine General Falkenhayn komutas›nda oluflturulan
müttefik orduya kat›lmak üzere 6. Türk Kolordusu,
Dobruca bölgesine gönderilmifltir. Gerek Galiçya ge-
rekse Dobruca Cephelerinde cereyan eden savafllarda
Türk askerleri imkânlar›n›n çok ilerisinde baflar›l› ol-
mufltur. Bununla birlikte I. Dünya Savafl› süresince Os-
manl› Devleti’nde silahalt›na al›nan üç milyondan faz-
la Türk askerînden 550.000’i cephelerde flehit düflmüfl-
tür. 2.167.841 yaral›n›n, yar›ya yak›n› sakat kalm›flt›r.
103.731 kay›p ve 129.644 esir olmufltur. Esaret alt›nda
ölenlerle birlikte flehit say›s› 600.000 civar›ndad›r. 1927
nüfus say›mlar›nda Türkiye Cumhuriyeti’nin nüfusu-
nun 13 milyon civar›nda oldu¤unu dikkate al›rsan›z Bi-
rinci Dünya Savafl› s›ras›ndaki kayb›n büyüklü¤ü ken-
dili¤inden ortaya ç›kacakt›r.
1. Afla¤›dakilerden hangisi Sanayi ‹nk›lab›n›n sonuçla- 6. Afla¤›dakilerden hangisi sömürgecilik yar›fl›na en
r›ndan de¤ildir? son kat›lm›flt›r?
a. Geliflmifl ülkelerin ham madde ihtiyac› artm›flt›r, a. ‹ngiltere
b. Geliflmifl ülkelerin pazar ihtiyac› artm›flt›r b. Fransa,
c. Geliflmifl ülkelerin azgeliflmifl ülkelere demokra- c. Almanya
si götürme d. Hollanda
d. uluslararas› iliflkilerin temelini ticari iliflkiler olufl- e. Rusya.
turmufltur
e. Sömürgecilik faaliyetleri büyük oranda azalm›flt›r. 7. Osmanl› Devleti Afla¤›daki yerlerden hangisini I.
Dünya Savafl›’nda kaybetmifltir?
2. Co¤rafi keflifler afla¤›dakilerden hangisi ile iliflkili a. Kars
de¤ildir? b. Ardahan
a. Amerika’n›n alt›n ve gümüflünün Avrupa’ya c. Batum
getirilmesi d. Arnavutluk
b. Dünya ticaretinin geçifl yollar› de¤iflmifltir, e. Irak
c. Akdeniz dünya ticareti ve siyasetindeki belirle-
yicili¤ini kaybetmifltir 8. Ermeni Tehciri karar›n›n al›nmas›n› gerektiren ko-
d. Osmanl› devletinin hakimiyet alan› dünya tica- flullar afla¤›daki cephelerden hangisinde yaflananlardan
retindeki önemini artt›rm›flt›r. sonra oluflmufltur?
e. Uzak do¤unun ham madde kaynaklar›n›n gelifl- a. Kafkas
mifl ülkelerce sömürüsü mümkün hale gelmifltir. b. Çanakkale
c. Suriye-Filistin
3. Ermeni Tehciri karar› hangi tarihte al›nm›flt›r? d. Yemen-Hicaz
a. 24 Nisan 1915 e. Irak
b. 30 Ekim 1918
c. 15 May›s 1919 9. I- Orta Asya Türkleri ile birleflmek
d. 18 Mart 1915 II- Turan idealini gerçeklefltirmek
e. 27 May›s 1915 III- Ortado¤u petrollerini ele geçirmek
IV- Türkistan’a ulafl›p büyük bir Türk Devleti
4. Osmanl› Devleti I. Dünya Savafl›’nda afla¤›daki Cep- kurmak
helerden hangisinde Rusya’ya karfl› savaflm›flt›r? V- Ruslar› Kafkaslardan atmak
a. Filistin Cephesi Yukar›dakilerden hangisi Osmanl› Devleti’nin Kafkas
b. Galiçya Cephesi Cephesi’ni açma nedenlerinden biri de¤ildir?
c. Irak Cephesi a. I
d. Kafkas Cephesi b. II
e. Çanakkale Cephesi c. III
d. IV
5. I- Yunanistan e. V
II- Bulgaristan
III- Almanya 10. Mustafa Kemal Pafla afla¤›daki cephelerden hangi-
IV- Avusturya-Macaristan sinde savaflmam›flt›r?
V- Fransa a. Kafkas cephesi
Yukar›daki Devletlerden hangileri I. Dünya Savafl›’nda b. Suriye-Filistin cephesi
Osmanl› Devleti’nin müttefikidir? c. Kanal cephesi
a. I ve II d. Çanakkale cephesi
b. I, III ve V e. Sakarya muharebesi
c. Yaln›zca III
d. II ve V
e. II, III ve IV
Okuma Parças›
Çanakkale fiehitlerine Sar›l›r, indirilir mevki-i müstahkemler,
fiu Bo¤az harbi nedir? Var m› ki dünyada efli? Beflerin azmini tevkif edemez sun’-i befler;
En kesif ordular›n yükleniyor dördü befli. Bu gö¤üslerse Hudâ’n›n ebedi serhaddi;
-Tepeden yol bularak geçmek için Marmara’ya- ‘O benim sun’-i bedi’im, onu çi¤netme’ dedi.
Kaç donanmayla sar›lm›fl ufac›k bir karaya. As›m’›n nesli...diyordum ya...nesilmifl gerçek:
Ne hayâs›zca tehaflflüd ki ufuklar kapal›! ‹flte çi¤netmedi nâmusunu, çi¤netmiyecek.
Nerde-gösterdi¤i vahfletle ‘bu: bir Avrupal›’
Dedirir-Y›rt›c›, his yoksulu, s›rtlan kümesi, fiühedâ gövdesi, bir baksana, da¤lar, tafllar...
Varsa gelmifl, aç›l›p mahbesi, yâhud kafesi! O, rükû olmasa, dünyâda e¤ilmez bafllar,
Vurulup tertemiz aln›ndan, uzanm›fl yat›yor,
Eski Dünya, yeni Dünya, bütün akvam-› befler, Bir hilâl u¤runa, yâ Rab, ne günefller bat›yor!
Kayn›yor kum gibi, mahfler mi, hakikat mahfler. Ey, bu topraklar için topra¤a düflmüfl asker!
Yedi iklimi cihan›n duruyor karfl›na da, Gökten ecdâd inerek öpse o pâk aln› de¤er.
Avustralya’yla beraber bak›yorsun: Kanada! Ne büyüksün ki kan›n kurtar›yor tevhidi...
Çehreler baflka, lisanlar, deriler rengârenk: Bedr’in arslanlar› ancak, bu kadar flanl› idi.
Sade bir hâdise var ortada: Vahfletler denk.
Kimi Hindû, kimi yamyam, kimi bilmem ne belâ... Sana dar gelmiyecek makberi kimler kazs›n?
Hani, tâuna da züldür bu rezil istilâ! ‘Gömelim gel seni tarihe’ desem, s›¤mazs›n.
Herc ü merc etti¤in edvâra da yetmez o kitâb...
Ah o yirminci as›r yok mu, o mahlûk-i asil, Seni ancak ebediyyetler eder istiâb.
Ne kadar gözdesi mevcûd ise hakk›yle, sefil,
Kustu Mehmedci¤in aylarca durup karfl›s›na; ‘Bu, tafl›nd›r’ diyerek Kâ’be’yi diksem bafl›na;
Döktü karn›ndaki esrâr› hayâs›zcas›na. Ruhumun vahyini duysam da geçirsem tafl›na;
Maske y›rt›lmasa hâlâ bize âfetti o yüz... Sonra gök kubbeyi alsam da, ridâ nam›yle,
Medeniyyet denilen kahbe, hakikat, yüzsüz. Kanayan lâhdine çeksem bütün ecrâm›yle;
Sonra mel’undaki tahribe müvekkel esbâb, Mor bulutlarla aç›k türbene çatsam da tavan,
Öyle müdhifl ki: Eder her biri bir mülkü harâb. Yedi kandilli Süreyyâ’y› uzatsam oradan;
Sen bu âvizenin alt›nda, bürünmüfl kan›na,
Öteden sâikalar parçal›yor âfâk›; Uzan›rken, gece mehtâb› getirsem yan›na,
Beriden zelzeleler kald›r›yor a’mâk›; Türbedâr›n gibi tâ fecre kadar bekletsem;
Bomba flimflekleri beyninden inip her siperin; Gündüzün fecr ile âvizeni lebriz etsem;
Sönüyor gö¤sünün üstünde o arslan neferin. Tüllenen ma¤ribi, akflamlar› sarsam yarana...
Yerin alt›nda cehennem gibi binlerce la¤am, Yine bir fley yapabildim diyemem hât›rana.
At›lan her la¤am›n yakt›¤›: Yüzlerce adam.
Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer; Sen ki, son ehl-i salibin k›rarak savletini,
O ne müdhifl tipidir: Savrulur enkaz-› befler... fiark›n en sevgili sultân› Salâhaddin’i,
Kafa, göz, gövde, bacak, kol, çene, parmak, el, ayak, K›l›ç Arslan gibi iclâline ettin hayran...
Boflan›r s›rtlara vâdilere, sa¤nak sa¤nak. Sen ki, ‹slam’› kuflatm›fl, bo¤uyorken hüsran,
O demir çenberi gö¤sünde k›r›p parçalad›n;
Saç›yor z›rha bürünmüfl de o nâmerd eller, Sen ki, rûhunla beraber gezer ecrâm› ad›n;
Y›ld›r›m yayl›m› tûfanlar, alevden seller. Sen ki, a’sâra gömülsen taflacaks›n...Heyhât,
Veriyor yang›n›, durmufl da aç›k sinelere, Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu cihât...
Sürü hâlinde gezerken say›s›z teyyâre. Ey flehid o¤lu flehid, isteme benden makber,
Top tüfekten daha s›k, gülle ya¤an mermiler... Sana â¤ûflunu açm›fl duruyor Peygamber.
Kahraman orduyu seyret ki bu tehdide güler! Mehmed Akif Ersoy.
Ne çelik tabyalar ister, ne siner hasm›ndan;
Al›n›r kal’â m› gö¤sündeki kat kat iman? Kaynak: Mehmed Ertu¤rul Düzda¤’›n Mehmed Âkif
Hangi kuvvet onu, hâflâ, edecek kahr›na râm? Hakk›nda Araflt›rmalar, (Marmara Üniversitesi ‹lahi-
Çünkü te’sis-i ‹lahi o metin istihkâm. yat Fakültesi Vakf›-Mehmed Âkif Araflt›rmalar› Merkezî
Yay›n›, ‹stanbul 1987) adl› kitab›ndan al›nm›flt›r.

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sömürgecilikten Dünya Sa- S›ra Sizde 1
vafl›na Avrupa’’ konusunu yeniden gözden ge- Osmanl› Devleti iktisadi ve siyasi hayat›n birbiriyle kay-
çiriniz. naflt›¤› bu anlay›fl de¤iflimi sürecinde yer alamam›flt›r.
2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sömürgecilikten Dünya Sa- Zira felsefesinin temelinde “insan› yaflat ki devlet yafla-
vafl›na Avrupa’’ konusunu yeniden gözden ge- s›n’’ ilkesini koyan bir devletin gündeminde s›rf ekono-
çiriniz mik geliflme ad›na baflka insanlar›n eme¤ini, de¤erini
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nin Çökü- sömürmek yer alamazd›. Osmanl› Devleti kurulufl gün-
flü: I. Dünya Savafl›” konusunu yeniden gözden lerinden itibaren idaresi alt›na ald›¤› her yerde toplad›-
geçiriniz ¤› vergi gelirinden daha fazla yat›r›m yapmas›yla gün-
4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nin Çökü- dem olmufl bir siyasi yap›d›r. ‹daresi alt›na ald›¤› top-
flü: I. Dünya Savafl›” konusunu yeniden gözden raklardaki insanlar›n dinine, diline/kültürüne, yaflam
geçiriniz biçimine müdahale etmeden, farkl›l›klar› zenginlik ola-
5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Emperyalist Rekabet Ve Ç›- rak de¤erlendiren bir anlay›fl sürdürmüfltür. Ekonomiyi
kar Çat›flmalar› I. Dünya Savafl›’nda Cepheler” her fleyin temeline koyan bir anlay›fla sahip olmad›¤›
konusunu yeniden gözden geçiriniz için önce ekonomik olarak çöküfl yaflam›fl, d›fl borçlar›n
6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Emperyalist Rekabet Ve Ç›- zorlamas›yla ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› kaybetmifltir. Bi-
kar Çat›flmalar›” konusunu yeniden gözden ge- rinci Dünya Savafl›’n›n sonunda da siyasi ömrünü ta-
çiriniz mamlayarak tarih sahnesindeki yerini alm›flt›r.
7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Dünya Savafl›’nda Cephe-
ler” konusunu yeniden gözden geçiriniz S›ra Sizde 2
8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Dünya Savafl›’nda Cephe- Böyle bir ticaret iliflkileri zemininde Osmanl› Devle-
ler” konusunu yeniden gözden geçiriniz ti’nde sanayinin geliflmesi, ülke ekonomisine katk› sa¤-
9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Dünya Savafl›’nda Cephe- lamas› mümkün olamaz. Devleti yönetenlerin önceli¤i
ler” konusunu yeniden gözden geçiriniz ekonomik olmaktan çok siyasidir.
10. a Yan›t›nz yanl›fl ise “I. Dünya Savafl›’nda Cephe- Osmanl› yöneticileri XIX. asr›n ilk yar›s›nda önceki as-
ler” konusunu yeniden gözden geçiriniz kerî baflar›s›zl›klar›n sonucunda Rusya ve ‹ngiltere gibi
iki önemli rakibinin karfl›s›nda zor durumdayd›. Ancak
M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla’n›n isyan› s›ras›nda çaresiz
kal›p Rusya ve ‹ngiltere’den yard›m istemek durumun-
da kalacakt›r. Ekonomik kapitülasyonlar verilmifltir. An-
cak bunun karfl›l›¤›nda devletin kurtar›ld›¤›na inan›l-
maktad›r. ‹ngiltere’ye verilen tavizler karfl›s›nda Türki-
ye’de sanayinin geliflebilmesi, tüccar kesimi oluflmas›
ve ayakta kalmas› mümkün görünmemektedir.
S›ra Sizde 3 S›ra Sizde 5

Sar›kam›fl da¤lar›na kardan yap›lm›fl bu heykeller “Kar- Yirminci yüzy›l›n bafl›nda böyle bir durumda yap›lan
da Açan Çiçekler” ad› verilen bu çal›flma Sar›kam›fl’ta uygulamalar›n en hafifi bu unsurlar› toplama kamplar›-
hayat›n› kaybeden Osmanl› askerlerini simgelemekte- na almakt›r. Osmanl› Devleti, Çanakkale Kara Muhare-
dir. Sar›kam›fl Harekât›’nda olumsuz iklim flartlar›n›n beleri s›ras›nda do¤uda Ruslara yol göstericilik yapan,
yan› s›ra yetersiz g›da, giyim flartlar› ve zamana uyma- komitalar›yla savunmas›z halka fliddet uygulayan Erme-
yan planlar dolay›s›yla Osmanl› askerlerinin ço¤u silah ni vatandafllar› ve çetelerinin sald›r›s›na da maruz kal-
atmadan donarak ölmüfllerdi. Enver Pafla cephe komu- m›flt›r. Çetelere destek olmamalar› için bu vatandafllar›
tan›n›n olumsuz tavr›na karfl›n onu azlederek harekât› ülkenin cephelerden uzak baflka bir vilayetine gönde-
kendisi yönetmifl, komuta etti¤i birliklerin bir k›sm› Sa- rip orada iskan etmek son derece insani bir yaklafl›m-
r›kam›fl önlerine kadar ulaflabilmiflse de Ruslar› iki ta- d›r. B›rakt›klar› eflyalar›n güvence alt›na al›nmas›, gittik-
raftan kuflatacak harekat› yapmak mümkün olmam›flt›r. leri yerlerde temel ihtiyaçlar›n›n yine devlet taraf›ndan
Bölgedeki askerî varl›¤›n bu çok riskli plan çerçevesin- karfl›lanmas› önemli bir husustur. Söz konusu nakil s›-
de erimesi baharda Rus kuvvetlerinin hemen hiçbir en- ras›nda görevini ihmal edenlerin cezaland›r›lm›fl olmas›
gelle karfl›laflmadan Anadolu içlerine ilerlemesine se- devletin yapt›¤› ifllemin do¤rulu¤una inand›¤›n› ve sa-
bep olacakt›r. mimiyetini gösterir mahiyettedir. Elbette ki nakil vas›ta-
lar› yetersizdir. Savafl flartlar› dolay›s›yla emniyet her
S›ra Sizde 4 yerde yeterli de¤ildir. Yiyecek, içecek imkânlar› k›s›tl›-
Churchill’e göre, bo¤azlara giriflilecek bir harekâtla, ‹s- d›r. Böyle bir zamanda bu ifllem yap›lmasa iyi olurdu
tanbul Müttefiklerin kontrolü alt›na girecek, Asya Tür- denilebilir. Ancak devleti o uygulamaya mecbur eden
kiye’sindeki kuvvetlerin Avrupa cephesinde faaliyet davran›fllar› da dikkate alarak de¤erlendirme yapmak
gösteren kuvvetlerle ba¤lant›s› kesilecek ve böylece gerekir.
Kafkas Cephesi’nde bulunan Rus kuvvetlerinin yükü
hafifletilerek Osmanl› Devleti bar›fl yapmaya mecbur
edilecekti. Ayr›ca, henüz savafla girmemifl Balkan Dev-
letleri de Müttefik Devletler saf›na çekilebilecekti. Os-
manl› Devleti’nin Almanya yan›nda savafla kat›lmas›yla
zor durumda kalan ‹ngiltere ve Fransa, Rusya ile do¤-
rudan temasa geçip savafl güçlerini art›rmak, Osmanl›
Devleti’nin Süveyfl Kanal› ve Hint Yolu üzerindeki bas-
k›s›n› kald›rmak, ayr›ca Orta Avrupa’ya s›zan Alman-
Avusturya ordular›n› arkadan çevirebilmek için bu ha-
rekât› gerekli görmüfllerdi. Dolay›s›yla, Almanya karfl›-
s›nda bunalan Çarl›k Rusya’s›n›n savafl gücünü takviye
etmek amac›yla ulaflt›r›lmak istenen yard›m yine bo¤az-
lardan yap›labilecekti.
Bo¤azlardan geçecek itilaf güçleri do¤rudan Osmanl›
Devleti’nin baflkenti olan ‹stanbul’a ulaflarak ele geçire-
ceklerdir. Böylece Osmanl› Devleti savafltan çekilmifl
olacak, iki atefl aras›nda kalacak Almanya’da k›sa süre-
de teslim olacakt›. Dolay›s›yla ‹tilaf Devletlerinin çok
yönlü planlar›n›n daha bafltan yar›m kalmas›na sebep
olan Çanakkale Cephesi savafl›n uzamas›na ve kayb›n
artmas›na yol açt›¤› için bar›fl görüflmeleri s›ras›nda
Türkler ayr›ca cezaland›r›lmak istenmifltir.
Akda¤, Mustafa Türkiye’nin ‹ktisadi ve ‹çtimai Tari- Kandemir, Feridun, Medine Müdafaas›, Peygamberi-
hî, C. II, (1453-1559), Ankara 1999. mizin Gölgesinde Son Türkler, ‹stanbul 1991.
Armao¤lu, Fahir 19. Yüzy›l Siyasi Tarihî, (1789- Karabekir Kâz›m, Birinci Cihan Harbine Neden Gir-
1914), Ankara, 1997. dik ? C.I, ‹stanbul 1994.
Armao¤lu, Fahir 20. Yüzy›l Siyasi Tarihî (1914-1980) Karabekir, Kâz›m, Birinci Cihan Harbini Nas›l ‹dare
Ankara 1992. Ettik, C. III-IV, ‹stanbul 1994.
Armao¤lu, Fahir “Çanakkale Muharebelerinin Rusya Kelefly›lmaz Vahdet, “Çanakkale Muharebeleri Hakk›n-
Üzerindeki Etkileri”, Çanakkale Muharebeleri Se- da Bir Rapor ve Bir De¤erlendirme”, Atatürk Arafl-
bep ve Sonuçlar› Uluslararas› Sempozyumu, Ça- t›rma Merkezî Dergisi, C. XV, S. 43 (Mart, 1999).
nakkale, 14-17 Mart, 1990, Ankara 1993. Kennedy Paul, Büyük Güçlerin Yükselifl ve Çöküflle-
Atefl, Toktam›fl Siyasal Tarih, ‹stanbul 1994. ri, (Çeviren Birtane Karanakç›) Ankara, 1990.
Aydemir, fievket Süreyya Tek Adam, Mustafa Kemal, K›c›man, N. Kâflif Medine Müdafaas›, ‹stanbul 1972.
C. I, 1881-1919, ‹stanbul 1976. Kocabaflo¤lu, Uygur “Do¤u Sorunu Çevresinde Ameri-
Bayur Hikmet, XX. Yüzy›lda Türklü¤ün Acun Siyasas› kan Misyoner Faaliyetleri”, Tarihî Geliflmeler ‹çin-
Üzerindeki Etkileri, Ankara 1989. de Türkiye’nin Sorunlar› Sempozyumu (Dün-
(Bilsel), M.Cemil, Lozan, C. I, ‹stanbul 1933. Bugün-Yar›n), Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 8-9
Cem ‹smail, Türkiye’de Geri Kalm›fll›¤›n Tarihî, Mart, 1990, Ankara, 1992.
5.Bask›. ‹stanbul 1975. Kocatürk Utkan, Atatürk’ün Fikir ve Düflünceleri,
Collas, Bernard Camille 1864’te Türkiye Tanzimat Ankara, 1999.
Sonras› Düzenlemeler ve Kapitülasyonlar›n Kodaman Bayram, “1876-1920 Aras› Osmanl› Siyasi Ta-
Tam Metni, (Çev. Teoman Tunçdo¤an), Ankara rihî”, Do¤ufltan Günümüze Büyük ‹slâm Tarihî,
2005. C. XII, ‹stanbul, 1993.
Çelik Hacer, “Ermeni Tehciri ve Tehcirden Dönen Er- Kohn, Hans Panislavizm ve Rus Milliyetçili¤i, (Çevi-
menilerin ‹skân Sorunu”, Ça¤dafl Türkiye Tarihî ren. A¤ah Oktay Güner), Ankara, 1991.
Araflt›rmalar› Dergisi, VII/16-17, Bahar-Güz Kressenstein Kres Von, “Sina Çölünde Türkler”, (Çevi-
2008. ren. Osman Öndefl), Hayat Tarih Mecmuas›, C.
Darkot Besim, “Çanakkale Muharebeleri”, ‹slâm An- IX, S. 9 (Ekim, 1966).
siklopedisi, C. III, ‹stanbul, MEB, 1988. Kütüko¤lu, Mübahat S. Osmanl›-‹ngiliz ‹ktisadi Mü-
Dumont, Paul, Mustafa Kemal Atatürk, (Çev. Zeki Çe- nasebetleri, C. II, (1838-1850), ‹stanbul, 1976.
likkol), Ankara 1993. Kurat, Akdes Nimet Türk-‹ngiliz Münasebetlerinin
Eraslan, Cezmi “I. Dünya Savafl› ve Türkiye”, Türkler, Bafllang›c› ve Geliflmesi (1553-1610), Ankara
Yeni Türkiye Yay›nlar›, C. XIII, Ankara 2002, s. 339- 1953.
360. Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Ankara, 1990.
Ercan, Yavuz “Bloklar aras› Çat›flmalarda Osmanl› Devle- Kurflun, Zekeriya, “Çanakkale Muharebeleri”, TDV ‹s-
ti Topraklar›n›n Stratejik Önemi”, Beflinci Askerî Ta- lâm Ansiklopedisi, C. VIII, ‹stanbul, 1993.
rih Semineri Bildirileri I, De¤iflen Dünya Denge- Külünk, Mehmet Emin, Kapitülasyonlar›n Kald›r›l-
leri ‹çinde Askerî ve Stratejik Aç›dan Türkiye (23- mas› (1914), ‹stanbul, 2011.
25 Ekim 1995-‹stanbul), Ankara, Gn. Kur. Bflk. Yay. Kürkçüo¤lu, Ömer, Türk-‹ngiliz ‹liflkileri (1919-
1996, 1926) Ankara, 1978,
Fromk›n Dav›d, Bar›fla Son Veren Bar›fl, Modern Or- Kürkçüo¤lu, Ömer, Osmanl› Devleti’ne Karfl› Arap
tado¤u Nas›l Yarat›ld›?, 1914-1922, (Çeviren: Ba¤›ms›zl›k Hareketi (1908-1918), Ankara, 1982.
Mehmet Harmanc›), ‹stanbul 1989. Lord K›nross, Atatürk, Bir Milletin Yeniden Do¤uflu,
Genç, Mehmet Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Devlet (Terc. Necdet Sander), ‹stanbul, 1990.
ve Ekonomi, ‹stanbul 2000. Mevlanzade R›fat, Türkiye ‹nk›lâb›n›n ‹çyüzü, (Ha-
Kabacal› Alpay, Yak›n Tarihîmizden Büyük Döne- z›rlayan Metin Has›rc›), ‹stanbul, 1993.
meçler, ‹stanbul 1995.
Onay, Yaflar, Bat›’ya Direnen Devlet Rusya, Rus Dev- Tütüncü, Mehmet “Çanakkale Muharebelerinin Osman-
let Gelene¤i ve Kutsal Devletin Meflruiyeti, 1. l› Devleti Ve D›fl Dünya Bak›m›ndan Sonuçlar›”, Mil-
Bask›, ‹stanbul, 2008. li Kültür, S. 82, (Mart, 1991).
Ortayl›, ‹lber, ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›, ‹s- Uzman, Nasrullah “I. Dünya Savafl› Öncesinde Osmanl›
tanbul, 2006. Devleti ve Rusya’n›n Yak›nlaflma Çabalar›”, II. Ulus-
Ö¤ün, Tuncay, “Kafkas Cephesinde Kader An›. Sar›ka- lararas› Kafkasya Tarih Sempozyumu, Kars
m›fl Harekât› ve Sonuçlar›”, Türkler, C. XIII, Anka- 2009, s. 391-400.
ra, 2002, s.401-406. Wallach, Jehuda L Bir Askerî Yard›m›n Anatomisi,
Özkan Salih, “Tehcir Harici Tutulan Ermeniler”, Pers- (Çeviren. Fahri Çeliker) Ankara 1985.
pectives on Ottoman Studies, (Ed. Ekrem Cause- Y›lmaz Veli, 1. Dünya Harbi’nde Türk-Alman ‹ttifa-
vic ve di¤erleri), Berlin 2008, s. 189-207. k› ve Askerî Yard›mlar, ‹stanbul 1993.
Palmer, Alan, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Son Üç Yüz
Y›l Bir Çöküflün Yeni Tarihî, (Çev. Belk›s Çorak-
ç› Diflbudak), 2. Bask›, Ankara, 1992.
Soy, H.Bayram, “II. Wilhelm, Weltpolitik ve II. Abdül-
hamid”, Türkler, C. XIII, Ankara, 2002.
Sabis, Ali ‹hsan, Birinci Dünya Harbi, C. II, Ankara,
1951.
Said Halim Pafla, Buhranlar›m›z ve Son Eserleri, (Ha-
z›rlayan. M. Ertu¤rul Düzda¤), ‹stanbul, 1991.
Sander, Oral, Siyasi Tarih, ‹lkça¤lardan 1918’e, An-
kara, 1997.
Sanders Liman Von, Türkiye’de Befl Y›l, (Çeviren. M.
fievki Yazman), ‹stanbul, 1968.
Sar›nay, Yusuf “24 Nisan 1915 Ermeni Tutuklamalar›”,
Cumhuriyet Tarihî Araflt›rmalar› Dergisi, Y›l: 2,
S. 4, Güz 2006, s. 23-38.
Selçuk, Mustafa “Çanakkale Savafllar› S›ras›nda Osman-
l› Hükümeti’ni Ve Padiflah› ‹stanbul’dan Tafl›ma Plan-
lar›”, Atatürk Araflt›rma Merkezî Dergisi, Say› 70,
Cilt: XXIV, Mart, 2008.
Süslü, Azmi “Çanakkale Savafllar› Ve Önemi”, Atatürk
Araflt›rma Merkezî Dergisi, C. VII, S. 20, (Mart,
1991).
fiakir Ziya, Yak›n Tarihîn Üç Büyük Adam›: Talat,
Enver, Cemal Paflalar, ‹stanbul, 1943.
Tansel, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar,
C. I, Ankara, 1993.
Turan, Mustafa, “Birinci Dünya Savafl›na Giden Yolda
Osmanl› Devletinin Tasfiyesi”. G.Ü. Gazi E¤itim
Fakültesi Dergisi, C. XXIX/Özel Say›-II,
Turan, Mustafa “18 Mart Çanakkale Zaferi ve Türk ‹stik-
lal Harbi”, Türk Tarihçili¤i ve Prof. Dr. Ayd›n Ta-
neri Arma¤an›, Ankara, 1998.
Turan, Mustafa “20. Yüzy›l Bafllar›nda Osmanl› D›fl Po-
litikas›nda Orta Do¤u’nun Önemi ve Hicaz Demir
yolu’na Dair Bir Belge”, Türkiye Sosyal Araflt›r-
malar Dergisi, 1997, S. 3.
5
Amaçlar›m›z
N
Mondros Mütarekesi’nin Osmanl› Devleti ve Türk milletinin varl›¤› için nas›l
N
bir tehlike oluflturdu¤unu aç›klayabilecek,
Asker ve sivil Türk milletinin ülkenin dört bir yan›nda bu tehlikeye karfl› ne
N
tür tedbirler ald›¤›n› aç›klayabilecek,
Mustafa Kemal Pafla ve Millî Mücadele önderlerinin Mücadeleyi dünyaya du-
N
yururken hangi demokratik esaslardan hareket etti¤ini aç›klayabilecek,
Türk ‹stiklal Harbi’nin safhalar›n› takip edecek ve verdi¤i lojistik destek ile
milletin fedakarl›¤›n›n s›n›rlar›n› ay›rt edebilecek bilgi ve becerilere sahip
olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• ‹stiklal Harbi • Kuva-y› Milliye
• Muhafaza-i Hukuk • Tekalif-i Milliye
• Kongre ‹dareleri
‹çindekiler
• fiARK MESELES‹’N‹N UYGULAMAYA
KONMASI:MONDROS
MÜTAREKES‹
• TÜRK M‹LLET‹N‹N MÜTAREKE VE
Atatürk ‹lkeleri ve Mondros’tan ‹fiGALLERE TEPK‹S‹: M‹LLÎ
‹nk›lap Tarihi-I Lozan’a Türkiye TEfiK‹LATLANMALAR
• M. KEMAL PAfiA’NIN SAMSUN’A
ÇIKIfiI, TEfiK‹LATLANMA VE
KONGRELER
• ASKERÎ GEL‹fiMELER
Mondros’tan
Lozan’a Türkiye
fiARK MESELES‹’N‹N UYGULAMAYA KONMASI:

MONDROS MÜTAREKES‹
Önceki bölümlerde anlat›ld›¤› üzere, I. Dünya Savafl›, emperyalist güçlerin nüfuz
mücadelesi oldu¤u kadar, hedefteki ülkelerin de adeta var olma veya yok olma-
ma mücadelesi idi. Var olma mücadelesi içinde bulunanlar›n bafl›nda ise flüphe-
siz Osmanl› Devleti geliyordu. Ancak Osmanl› Devleti hakk›ndaki hüküm bir as›r
önce 1815’te verilmifl ve Osmanl›ya “Hasta Adam!” teflhisi konmufltu. Büyük dev-
letler taraf›ndan “Hasta Adam”›n miras›n› paylaflmak konusu ise “fiark Meselesi”
olarak adland›r›lm›flt›. Osmanl› aç›s›ndan I. Dünya Savafl›’n› sonland›ran Mon-
dros Mütarekesi (Ateflkes antlaflmas›) bir nevi fiark Meselesi’nin gerçekleflmesi
anlam›na geliyordu.
Mütareke Hükümleri ve Uygulama: Osmanl› Devleti’nin

Fiilen Bitirilifli
Mondros Mütarekesi, Rauf Bey (Orbay) baflkanl›¤›ndaki Osmanl› heyeti ile ‹tilaf
Devletleri ad›na Akdeniz Filosu Komutan› ‹ngiliz Amiral Calthorphe aras›nda 30
Ekim 1918’de imzaland›. Ateflkes metni, 25 maddeden ibaret olup çok a¤›r flart-
lar tafl›yordu. Buna göre; ‹tilaf Devletleri, Çanakkale ve ‹stanbul Bo¤azlar›yla To-
ros tünellerini iflgal edecekti (md:1,10). Osmanl› sular› ve Karadeniz’de bulunan
torpiller gösterilecek ve temizlenecekti (md:2,3). ‹tilaf Devletleri’ne mensup sa-
vafl esirleri ve Ermeni esir ve tutuklular derhal teslim edilecek (md:4), Osmanl›
Ordusu terhis edilecek, eldeki silah ve mühimmat teslim edilecek, küçük gemi-
ler d›fl›nda donanma ‹tilaf Devletleri gözetimine b›rak›lacakt› (md:5,6). Kuzeyba-
t› ‹ran ve Kafkasya’daki Osmanl› kuvvetleri savafltan önceki s›n›rlara çekilecek,
güneydeki ateflkes s›n›rlar› d›fl›ndaki Osmanl› kuvvetleri derhal ‹tilaf kuvvetleri-
ne teslim edilecek (md:11,16, 17) ve bütün haberleflme a¤› ‹tilaf memurlar›n›n
Vilayat-› Sitte: Osmanl›
kontrolüne b›rak›lacakt› (md:12). Antlaflman›n en a¤›r maddesi ise ‹tilaf Devlet- dönemi idari taksimat›nda
leri’ne “güvenli¤i tehdit edecek bir durum ortaya ç›kt›¤›nda” ülkenin diledi¤i yö- Van, Elaz›¤, Diyarbak›r,
Erzurum, Sivas ve Bitlis,
relerini iflgal imkân› tan›yan ve Osmanl› Devleti’nin hükümranl›k hakk›n› fiilen vilayetleri;günümüzde Do¤u
bitiren yedinci maddesi idi. ve Güneydo¤u Anadolu’nun
hemen tamam›n› içine alan
Öte yandan, 24. maddeye göre; 6 vilayette kar›fl›kl›k ç›kt›¤› takdirde bu vilayet- k›s›m.
lerin herhangi bir k›sm› iflgal edilebilecekti. Asl›nda bu maddenin arkas›nda “fiark
Meselesi”nin hedeflerinden biri olarak ‹tilaf Devletleri’nin Do¤u Anadolu bölgesin-
de bir Ermeni Devleti kurma niyetleri sakl› bulunuyordu. Nitekim ateflkesin ‹ngi-
lizce metninde söz konusu 6 vilayetten alt› Ermeni Vilayeti olarak bahsedilmiflti.
SIRA S‹ZDE Söz konusu SIRA

maddelerden
S‹ZDE oluflan bir duruma raz› olan bir devletin fiilen var oldu¤u düflü-
1 nülebilir mi? tart›fl›n›z.
Aç›kça Danlafl›laca¤›
Ü fi Ü N E L ‹ M
üzere, Osmanl› Devleti savafl sonras›nda bir taraf ve bir
devlet olarak görünmesine ra¤men Mütareke hükümlerine göre, fiilen devlet ol-
S O R U ma özellikleriniS O R kaybetmifl
U yani yok say›lm›fl durumdad›r. E¤er ‹tilaf Devletleri
gerekli gördükleri vakit, istedikleri yerleri iflgal edebilme hakk›na sahip ise o
D‹KKAT devletin elindenD ‹ K K Aordusu
T yani kendini savunma kudreti al›nm›fl, haberleflmesine
el konulmufl, ekonomisi denetim alt›na al›nm›fl ise art›k o devletin hükümranl›k
hakk›ndan yani bir devlet olmas›ndan bahsedilemez. ‹flte Mütareke ile Osmanl›
N N
Devleti’nin hukuki durumu ve içinde bulundu¤u fiilî durum bu idi. Türk mille-
ti flimdiye kadar tarihinde görmedi¤i flekilde devletsiz ve vatans›z b›rak›lma ile
AMAÇLARIMIZ karfl› karfl›yayd›.
AMAÇLARIMIZ
Nitekim mütareke sonras› iflgaller bafllad›. Asl›nda bu iflgaller daha önce de
bahsedildi¤i gibi, savafl s›ras›nda yap›lan gizli antlaflmalar›n da bir bak›ma uygula-
K ‹ T A P maya konmas› K ‹ T anlam›
A P tafl›yordu. 400.000 kiflilik Osmanl› Ordusu, baflta Mustafa
Kemal Pafla olmak üzere baz› paflalar›n karfl› ç›kmas›na ra¤men 50.000’e indirildi.
Önce ‹ngilizler, Musul ve ‹skenderun’u iflgal ettiler, Bo¤azlar ve ‹stanbul’a ‹tilaf do-
TELEV‹ZYON
nanmalar› Tdemir
ELEV‹ZYON
att›. K›sa sürede iflgaller geniflledi. ‹ngilizler; Batum, Kars, Antep,
Marafl, Hatay ve Konya’y›, Frans›zlar; Dörtyol, Adana, Mersin ve Afyonkarahisar is-
tasyonunu, ‹talyanlar ise; Antalya, Burdur, Mu¤la, Marmaris, Bodrum, Fethiye ve
‹NTERNET Konya istasyonunu
‹ N T E R N E T iflgal ettiler.
Daha önce 1915 Londra ve 1917 St. Jean de Maurienne gizli antlaflmalar›yla
‹talyanlara vaat edilen ‹zmir ve Menderes’in kuzey k›s›mlar›na Yunanlar›n ç›ka-
r›lma hesaplar› bafllad›. Yunan Baflbakan› Venizelos da 18 Ocak 1919’da Paris’te
toplanan Bar›fl Konferans›’nda Wilson Prensiplerine dayanarak Bat› Anadolu’nun
Yunanistan’a verilmesini istedi. Amerika, ‹ngiltere ve Fransa 6 May›s’ta Yunanis-
tan’›n bu iste¤ini kabul ettiler. Öyle anlafl›l›yor ki, o günlerde ‹tilaf politikas›na
yön veren ‹ngiltere, kendi menfaatinin de bir gere¤i olarak Do¤u Akdeniz’de
güçlü bir ‹talya istemedi¤inden Yunanlar› tercih ediyordu. ‹talya’n›n karfl› ç›kma-
s› sonucu de¤ifltirmedi ve 15 May›s 1919’da arkalar›nda ‹ngiliz ve Frans›z deste-
¤i oldu¤u hâlde Yunan kuvvetleri ‹zmir’e ç›kt›. ‹zmir Metropoliti Hrisostomos
elinde büyük bir haçla Yunan komutan ve askerlerini kutsad› ve onlar› Türk ka-
n› dökmeye ça¤›rd›. Ancak Türk halk› bu iflgale büyük tepki gösterdi. Gazeteci
Osman Nevres (Hasan Tahsin) taraf›ndan s›k›lan ilk kurflundan sonra benzer di-
renifller devam etti. Bu direnifller karfl›s›nda panik yaflayan Yunan iflgal kuvvetle-
ri ‹zmir’de asker- sivil, çoluk çocuk demeden katliama giriflti. Osmanl› vatandafl›
Rum ve Ermeniler’in büyük bir bölümü de iflgallere alk›fl tuttu. Daha düne kadar,
as›rlar süren Osmanl›-Türk idaresinde varl›klar›n› ve kimliklerini koruyagelen
Yunanlar›n Anadolu’daki Türk varl›¤›na kast eden ve günden güne iç k›s›mlara
yay›larak katliama dönüflen iflgal hareketleri bütün yurtta büyük bir üzüntü ve in-
fial yaratt›. ‹tilaf Devletleri sözde ateflkes antlaflmas›n›n hükümlerini uygulad›kla-
r›n› söyleseler de asl›nda gerçek hedef, fiark meselesi yani Anadolu’da Türk siya-
5. Ünite - Mondros’tan Lozan’a Türkiye 127
si hâkimiyetine son vermek idi. ‹zmir’in iflgali bu gerçe¤i bütün ç›plakl›¤› ile or-
taya seriyordu. Mütareke ve sonras› bafllayan iflgaller özellikle ‹zmir’in iflgali,
Türk düflmanlar›n› ümitlendirirken, Türk milletinin ba¤›ms›z yaflama ve millî mü-
cadele azmini kamç›lad›.
Foto¤raf 5.1
Mütareke döneminin
padiflah› ve
sadrazam› da
mütareke sonras›nda
elde edilecek ‹ngiliz
dostlu¤undan
ümitliydiler.
S. Mehmed
Vahidüddin H.1341
M. 1918-1922
55x65 Tuval/Ya¤l›
Boya
Ahmet ‹zzet Furgaç
Siyasi ve Askerî fiahsiyetlerin Mütarekeye Bak›fl›

Mondros Mütarekesi, asl›nda bir çaresizlik ve teslimiyetin ifadesi idi. Osmanl›
devlet adamlar› mütareke flartlar›n› çok a¤›r bulsalar da kendilerine göre baz› te-
selliler ar›yorlard›. Osmanl› Devleti ad›na antlaflmay› imzalayan Rauf Bey (Or-
bay), antlaflma s›ras›nda ve sonraki geliflmeler için ‹ngiliz Amiraline çok fazla
güvenmiflti. Sadrazam ‹zzet Pafla, mütarekenin imzalanmas›ndan sonra memnu-
niyet ifadelerini hem delegelere hem de Amiral Calthorpe’a gönderdi¤i telgraf-
ta bildirdi.
Nitekim Padiflah Vahdettin de mütarekenin metnini ö¤rendi¤i zaman: “fiartlar›n
çok a¤›r olmas›na ra¤men kabul edelim, biz sonra ‹ngilizlerin hoflgörüsüne nail
olaca¤›z” diyebilmekte idi. Saray ve Osmanl› hükûmet çevresinde mütarekeye kar-
fl› benzer yaklafl›mlar a¤›rl›k kazan›rken pek çok komutan mütareke hükümlerinin
Türk’ün ölüm ferman› niteli¤inde oldu¤unun kesinlikle fark›ndayd›. Bu günlerde
Y›ld›r›m Ordular› Grup Komutanl›¤›’na atanan Mustafa Kemal Pafla’ya göre; “Os-
manl› Devleti bu mütareke ile kendisini kay›ts›z ve flarts›z düflmanlara teslim etme-
ye raz› olmufltu”.
Foto¤raf 5.2 Ama Mustafa Kemal Pafla hiçbir za-

Mustafa Kemal
man ümitsizli¤e düflmedi ve sürekli
Pafla’n›n Ruflen milleti istiklal yolunda motive etti. 13
Eflref’e imzalad›¤›; Kas›m 1918’de ‹tilaf Devletleri’nin sa-
gelece¤e ümitle vafl gemileriyle ‹stanbul sular›na de-
bakt›¤›n› gösteren
foto¤raf›. (her fleye mir att›klar› gün Mustafa Kemal, “gel-
ra¤men muhakkak dikleri gibi giderler” tarihî ifadesi ile
bir nura do¤ru Türklerin muhakkak istiklalini koru-
yürümekteyiz...)
yaca¤› ve zafere ulaflacaklar› müjdesi-
Kaynak: Atatürk ni vermiflti. 6. Ordu Komutan› Ali ‹h-
Araflt›rma Merkezi san Pafla (Sabis), mütareke hükümle-
Arflivi.
rini uygulamaktan kaç›nm›fl ve duru-
mu protesto etmifl idi. 9. Ordu Komu-
tan› Yakup fievki Pafla’n›n da mütare-
keye muhalif millî teflkilatlanma faali-
yetleri, ‹ngilizleri rahats›z etmifl ve hü-
kûmet taraf›ndan ‹stanbul’a ça¤›r›l-
mak durumunda kalm›flt›. Bunun gi-
bi, Fevzi Pafla, Kâz›m Karabekir Pafla,
Ali Fuad Pafla, ‹smet Pafla gibi flahsi-
yetlerin, Mustafa Kemal Pafla ile bir-
likte fiiflli’deki bugün müze olan evde
toplant›lar yaparak Mondros Mütarekesi sonras› Türk milletinin içine düfltü¤ü du-
rum karfl›s›nda millî kurtulufl çareleri arad›klar›n› biliyoruz.
Askerî ve siyasi alanda bu tür geliflmeler olurken Türk halk› da Mondros ve
sonras›nda bafllayan iflgaller karfl›s›nda oldukça tedirgin ve muhakkak bir fleyler
yapmak gerekti¤ine inan›yordu. Özellikle ‹zmir’in iflgali, gaflette olan baz› insanla-
r› da uyarmaya yetmiflti. Bir taraftan millî teflkilatlanmalarla vatan savunmas›na ha-
z›rlan›l›rken bir taraftan da miting ve protestolar ile kamuoyu oluflturulmaya ve
Türk milletinin haks›zl›¤a u¤rat›ld›¤› anlat›lmaya çal›fl›l›yordu.
fiimdi, Mondros Mütarekesi ve iflgaller karfl›s›nda millî teflkilatlanma faaliyetleri
ile, millî varl›¤a kast eden siyasi yap›lanmalara ana hatlar›yla bakt›ktan sonra Türk
halk›n›n iflgallere gösterdi¤i tepkilere temas etmek istiyoruz.
TÜRK M‹LLET‹N‹N MÜTAREKE VE ‹fiGALLERE

TEPK‹S‹: M‹LLÎ TEfiK‹LATLANMALAR
Mütarekenin neler getirece¤inin fark›nda olan ve Osmanl› Hükûmeti’nin sessiz ve
pasif kald›¤›n› gören Türk halk›, teflkilatlanmada gecikmedi. Hemen her tarafta
özellikle iflgal tehlikesi bulunan yörelerde, genel ad› Müdafaa-i Hukuk Cemiyetle-
ri olan millî teflkilatlar kurulmaya baflland›. Millî Mücadele hareketinin zeminini
oluflturacak olan ve zaman içinde hemen her il ve ilçede bazen farkl› isimlerle ku-
rulan bu cemiyetler mahalle ve köylere var›ncaya kadar teflkilatlanm›fl idiler. “Mü-
dafaa-i Hukuk” kavram›ndan da aç›kça anlafl›laca¤› üzere, bu teflkilatlanma hare-
keti, savunma amaçl› olup her fleyin bafl›nda hür ve ba¤›ms›z yaflama hakk›n›, va-
tan› koruma gayesini tafl›yordu. Çünkü mütareke sonras› iflgallerle birlikte, vatan
co¤rafyas›n›n Bat›s› Yunan’a peflkefl çekilmeye, Do¤u’da Ermeni devleti oluflturul-
maya çal›fl›l›yor, k›sacas› fiark Meselesi uygulamaya konuyordu. Bu tehlike karfl›-
s›nda önceleri, “mahallî” nitelikli olup, büyük bir k›sm› Sivas Kongresi’nden sonra
tek bir çat› alt›na al›nacak olan millî cemiyetlerin belli bafll›lar›na k›saca de¤inelim;
Kars Milli ‹slam fiuras›; 9. Ordu Komutan› Yakup fievki Pafla’n›n destek ve yar-
d›m› ile 5 Kas›m 1918’de kurulmufl ve yap›lan kongreler sonras›nda 17 Ocak
1919’da Cenubî Garbî Kafkas Hükûmet-i Muvakkatesi ad›yla geçici bir hükûmet
oluflturulmufl ise de bu hükûmet, Nisan’da Kars’› iflgal eden ‹ngilizler taraf›ndan
da¤›t›lm›flt›r.
Yine Do¤u Anadolu’yu savunma amaçl› olarak 4 Aral›k 1918’de Vilayat-› fiar-
k›yye Müdafaa-i Hukuk-› Milliye Cemiyeti kurulmufltur. Merkezi ‹stanbul’da olan
bu cemiyet Erzurum ve di¤er do¤u illerinde flubeler açm›flt›r.
Trakya’da Yunan iflgal haz›rl›klar› ve Mavri Mirac›lar›n iddialar›na karfl› Cafer
Tayyar Bey’in yard›m ve deste¤i ile 1 Aral›k 1918’de Trakya Paflaeli Müdafaa-i He-
yet-i Osmaniye Cemiyeti kuruldu.
‹zmir’in Yunan’a verilme tehlikesine karfl›, 17. Kolordu Komutan› Nurettin Pa-
fla’n›n yard›m ve deste¤i ile Türk ayd›nlar› taraf›ndan 1 Aral›k 1918’de ‹zmir Mü-
dafaa-i Hukuk-› Osmaniye Cemiyeti kuruldu. Bu cemiyet, ‹zmir’in Türklü¤ü konu-
sunda dünya kamuoyunu ayd›nlatma gayreti içinde olmufltur. Mart 1919’da düzen-
ledi¤i kongre ile ‹zmir ve vatan üzerinde oynanan oyunlara karfl› gerekirse silahl›
mücadeleye gireceklerini ‹tilaf Devletleri’ne ve kamuoyuna duyurmufltur. Bu cemi-
yetle ifl birli¤i hâlinde Redd-i ‹lhak prensibini savunan ‹zmir Müdafaa-i Vatan He-
yeti de kurulmufltu. ‹zmir’in iflgalinden önce büyük bir miting düzenleyen bu ce-
miyet Bat› Anadolu’da millî direnifl ruhunun oluflmas›nda öncülük etmifltir.
Yunan iflgaline karfl› Bat› Anadolu’da bu teflkilatlanmalar olurken, Trabzon
merkezli bir Rum Pontus devleti tehlikesine karfl› Trabzon Muhafaza-i Hukuk-›
Milliye Cemiyeti, Çukurova bölgesinin Frans›zlara verilece¤i tehlikesine karfl› bu
bölgenin haklar›n› savunmak amac›yla Adana Müdafaa-i Hukuk-› Milliye Cemiye-
ti kurulmufltu.
Mütareke sonras› iflgal veya iflgal tehlikesi karfl›s›nda oluflan hareketleri bir ara-
ya getirmek amac›yla 29 Kas›m 1918’de Millî Kongre ad›yla yeni bir teflkilatlanma
ortaya ç›km›flt›r. 6 Aral›k 1918 ve Ocak 1919’da genifl kat›l›ml› kongreler düzenle-
yen ve yay›n faaliyetlerine önem veren Millî Kongre, ‹zmir’in iflgaline yönelik ya-
p›lan protesto ve mitinglerin organizasyonunda rol alm›flt›r.
Atatürk’ün Nutuk’ta bahsetti¤i bu cemiyetlerin yan› s›ra, iflgaller ve özellikle ‹z-
mir’in iflgalini müteakip, iflgal tehlikesine yak›n yerlerden bafllamak üzere, Anado-
lu’nun hemen her il ve ilçesinde Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri kurulmufltur. Sivas
Kongresi kararlar› çerçevesinde tek bir çat› alt›nda toplanan bu cemiyetler içinde
Anadolu kad›nlar› da teflkilatlanmaya gitmifllerdi. Türk tarihinin bütünlü¤ü içinde
bakt›¤›m›zda, Bac›yân-› Rum Anadolu’nun vatan olmas›nda ne yapm›flsa Anadolu
Kad›nlar› Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri’nin de Anadolu’nun vatan kalmas›nda ay-
n› fleyi yapt›¤›n› rahatl›kla ifade edebiliriz.
Türk milleti bir taraftan teflkilatlan›rken bir taraftan da iflgallere karfl› fiilî olarak
tepkisini göstermekte gecikmedi. Mütareke sonras› bafllayan iflgaller, iflgal bölgele-
rinde tabiî ki kayg› ve endifle yaratt›. Yukar›da bahsi geçen cemiyetler vas›tas›yla
tepkiler ortaya konmaya baflland›. Ancak ‹zmir’in iflgali atefllenmeyi bekleyen fitili
hemen atefllemifl oldu.
‹zmir’in iflgal edilece¤i haberi bile büyük infiale yol açm›fl ve her taraftan tep-
kiler gelmeye bafllam›flt›. Bu tepkileri, Yzb. Smith raporunda flu ifadelerle dile ge-
tiriyor; “Sabah saat iki, May›s 15’te Yunanlar›n karaya asker ç›karacaklar› haberi
Türkler aras›nda duyuldu. Haber kudurmufl bir alev gibi yay›ld›”. ‹flgalle birlikte
baflta ‹zmir’e yak›n ve haberi erken ö¤renen Bat› Anadolu’daki flehir ve kasabalar
olmak üzere Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’ya var›ncaya kadar miting ve protesto-
lar ile tepkiler ç›¤ gibi artarak devam etti. ‹flgalden henüz 4 saat sonra Denizli san-
ca¤› topyekûn aya¤a kalkm›fl idi. Denizli müftüsü Ahmed Hulusi Efendi’nin cihat
ilan etmesi Anadolu ayd›n›n›n art›k ‹stanbul’dan pek bir fley beklemedi¤inin de
iflareti olmufltur. Bu tepkilerle bir taraftan, Mondros mütarekesi ve iflgallerin Türk-
leri vatans›z b›rakmay› amaçlad›¤› hususu vurgulanarak Türk milleti Millî Mücade-
le yönünde fluurlan›rken bir taraftan da ‹tilaf Devletleri’ne ve dünyaya Türklerin
u¤rad›¤› haks›zl›k duyurularak kamuoyu oluflturulmaya çal›fl›l›yordu.
Millî Varl›¤a Düflman ve Millî Mücadele Aleyhtar› Faaliyetler

Mütareke sonras›nda Türk milleti istiklalini koruma ve var olma mücadelesine gir-
di¤inde, baz› az›nl›klar da o zamana kadar ekme¤ini yedi¤i suyunu içti¤i, kimli¤i-
ni muhafaza edegeldi¤i vatandafl› bulundu¤u devleti aleyhine tav›r almaktan ve ifl-
galcilerle ifl birli¤i içine girmekten kendilerini al›koyamad›lar. Hatta bu konuda tefl-
kilatlanmaya bile gittiler. Rumlar, Patrikhanenin bafl›n› çekti¤i Etnik-i Eterya ve
Mavri Mira örgütleri ile Do¤u Trakya, Bat› Anadolu ve ‹stanbul’u Yunanistan’la
birlefltirmek istiyor, öte yandan Karadeniz bölgesinde bir Rum Pontus Devleti kur-
may› amaçlayan Pontus adl› örgütle silahl› propaganda yap›p terör estiriyorlard›.
Tabii ki esas hedef Megali ‹dea’y› gerçeklefltirmeye yönelik idi. Millet-i sad›ka ola-
rak bilinen Ermeniler de bulan›k suda bal›k avlamak misali, emperyalistlerin ma-
flas› olarak Do¤u Anadolu ve Çukurova bölgesinde iflgalcilerle ifl birli¤i yapm›fllar-
d›r. Ermeniler vatandafl› bulundu¤u devletine ve o zamana kadar huzur ve bar›fl
içinde yaflad›¤› Müslüman komflular›na karfl› silahl› çete faaliyetlerine girebilmifller-
di. H›nçak ve Taflnak adl› Ermeni silahl› örgütleri Do¤u Anadolu’yu Ermenistan’a
katmak istiyor ve hatta ileriki hedefleri olarak Hazar’dan Antalya’ya uzanan ve bafl-
kentinin Erzurum olaca¤› Büyük Ermenistan’› hayal ediyorlard›. Öteden beri Filis-
tin’de bir devlet kurma niyetlerini ortaya koyan Yahudiler de Alyans-‹srailit adl› si-
lahl› bir izci teflkilat› oluflturmufllar, Türkiye’deki imtiyazlar›n› koruyabilmek ama-
c›yla da ayr›ca Makabi Cemiyeti ad›nda bir dernek kurmufllard›.
Az›nl›klar›n bu tür faaliyetlerinin yan› s›ra gaflet, ileriyi görememek veya em-
peryalistlerin tesirinde kalmak gibi baz› sebeplerden dolay› baz› Türk ve Müslü-
manlar›n da Millî Mücadele’ye zarar verici tutum ve davran›flta bulunduklar› ve bu
maksatla dernek kurduklar› görülebilmifltir. Bu cümleden olmak üzere, Kürdistan
Teali Cemiyeti, ‹ngiliz Muhipler Cemiyeti ve Wilson Prensipleri Cemiyeti’ni örnek
verebiliriz.
M. KEMAL PAfiA’NIN SAMSUN’A ÇIKIfiI,

TEfiK‹LATLANMA VE KONGRELER
Daha önce de bahsedildi¤i üzere, Mustafa Kemal Pafla, ‹stanbul’da bulundu¤u sü-
rede di¤er silah arkadafllar› Kâz›m Karabekir, Ali Fuad, Rauf ve ‹smet Beylerle bir-
likte fiiflli’de yapt›klar› toplant›larda vatan›n içinde bulundu¤u durum karfl›s›nda
Türk milletinin kurtulufl çarelerini ar›yorlard›. Vatan›n kurtuluflunun ancak Anado-
lu’dan bafllat›lacak bir hareketle mümkün olaca¤› kanaatine varan bu kadro f›rsa-
t›n› bulup tayinlerini Anadolu’ya yapt›rtman›n yollar›n› arad›lar. Mustafa Kemal ve
arkadafllar›n›n Anadolu’ya geçme haz›rl›klar› s›ras›nda istenilen f›rsat do¤mufl,
Samsun ve çevresindeki asayifli sa¤lamak için Mustafa Kemal Pafla, 30 Nisan 1919’da
askerî ve sivil yetkilerle Dokuzuncu Ordu Müfettiflli¤i’ne tayin olunmufltur. Bunun
gibi, Kâz›m Karabekir Pafla da Tekirda¤’daki 14. Kolordu Komutanl›¤›’ndan Do-
¤udaki 15. Kolordu’ya atanmas›n› sa¤lam›fl ve 3 May›s 1919’da Erzurum’a gelmifl,
20. Kolordu Komutan› Ali Fuat Pafla da Anadolu’ya geçmiflti.
Mustafa Kemal Pafla’n›n bu tayini müfettifllik bölgesindeki asayifli sa¤lamak ola-

rak görünse de esas amac› Millî Mücadele’yi bafllatmak idi. Baflta Ali Fuat (Cebe-
soy), Fevzi (Çakmak) ve Cevat (Çobanl›) olmak üzere Genelkurmay’daki vatanse-
ver subaylar›n da katk›lar› ile tayin haz›rl›klar› tamamlayan Mustafa Kemal, ‹stan-
bul’dan ayr›lmadan Hükûmet ve Saray’la görüflmeler yapt›. Padiflahla yap›lan son
görüflmeyi Mustafa Kemal Pafla flöyle dile getirmektedir; “Y›ld›z Saray›’n›n ufak
bir salonunda Vahdettin’le adeta diz dize denecek kadar yak›n oturduk. Sa¤›nda
dirse¤ini dayam›fl oldu¤u bir masa ve üstünde bir kitap var. Salonun Bo¤aziçi’ne
do¤ru aç›lan penceresinden gördü¤ümüz manzara flu: Birbirine paralel hatlar
üzerine düflman z›rhl›lar› ...toplar sanki Y›ld›z Saray›’na do¤rulmufl!... Vahdettin
hiç unutmayaca¤›m flu sözlerle konuflmaya bafllad›: ‘Pafla, Pafla, flimdiye kadar
devlete çok hizmet ettin, bunlar›n hepsi art›k bu kitaba girmifltir (elini demin bah-
setti¤im kitab›n üstüne bast› ve ilave etti) tarihe geçmifltir.’ O zaman bunun bir ta-
rih kitab› oldu¤unu anlad›m. Dikkatle ve sükûnla dinliyordum: ‘Bunlar› unutun’
dedi. ‘as›l flimdi yapaca¤›n hizmet hepsinden mühim olabilir. Pafla, pafla, devleti
kurtarabilirsin!’”.
Mustafa Kemal bu görüflmenin akflam› 16 May›s’ta yan›nda karargâh heyeti ol-
du¤u hâlde Band›rma vapuru ile Samsun’a hareket etti. Burada, Mustafa Kemal Pa-
fla’n›n Samsun’a tayinindeki sebepleri yaln›zca Ordu Müfettifli görevi ile s›n›rlamak,
herhâlde do¤ru olmayacakt›r. Millî Mücadele Dönemi’nde de ad› geçecek baz› va-
tansever flahsiyetlerin bu tayin iflinde yard›mc› olmalar› ve özellikle Padiflah’›n “Pa-
fla, pafla, devleti kurtarabilirsin” ifadeleri göz ard› edilecek hususlar de¤ildir. Tabii
ki Mustafa Kemal Pafla’daki “devlet” kavram›, Padiflah’›n kastetti¤i mevcut “devlet”
anlay›fl›n› ve düzeni kurtarmak de¤il, millî iradeye dayal› yeni bir devlet kurma idi.
O’ndaki bu düflünce çok eskiden beri var olan ve bu günlerde zaman ve mekân
uygun oldu¤u takdirde ortaya ç›kacak bir s›r gibi sakl› bulunuyordu. Mustafa Ke-
mal, bu düflüncelerle Anadolu vatan co¤rafyas›nda Türk milletini teflkilatland›ra-
rak, Türk istiklalini korumak ve yeniden do¤ufl için Millî Mücadele’yi bafllatmak
üzere 19 May›s’ta Samsun’a ç›kt›. Tabi ki yap›lacak ifller kolay de¤ildi. Çok büyük
zorluklar bulunuyordu. Büyük Nutuk’ta da belirttikleri üzere; Osmanl› Devleti’nin
içinde bulundu¤u grup I. Dünya Savafl›’nda yenilmifl, Osmanl› ordusu her tarafta
zedelenmifl, fiartlar› a¤›r bir Mütareke imzalanm›fl, ordunun elinden silah ve cep-
haneleri al›nm›fl, millet yorgun ve fakir durumda. Milleti savafla sürükleyenler
kendi hayatlar›n› kurtarma kayg›s›na düflerek memleketten kaçm›fllar, Padiflah ve
hükûmet ise aciz ve korkak idi.
Mustafa Kemal Pafla, Samsun’a ç›kar ç›kmaz ülkenin her taraf›ndaki askerî ve
mülkî erkân ile irtibata geçerek halk› Millî Mücadele fikri etraf›nda birlefltirme-
ye çal›flt›. Bu arada yapt›¤› incelemelerde, bölgedeki asayifli Türkler de¤il, Rum-
lar›n bozdu¤u, özellikle ‹ngiliz destekli Pontusçular›n niyetlerinden ve terör fa-
aliyetlerinden vazgeçtikleri takdirde bölgede asayiflin düzelece¤ini ilgililere ra-
por etmiflti. Bugünlerdeki flartlar çerçevesinde Mustafa Kemal Pafla’n›n Sam-
sun’da kalmas› uygun olmad›¤›ndan, Anadolu’nun daha iç k›s›mlar›na gitmek ve
milletle daha yak›n temasta bulunabilmek için 25 May›s’ta karargâh›yla Hav-
za’ya geldi. Burada konufltu¤u Havzal›lara memleketin içinde bulundu¤u du-
rumdan kurtar›laca¤›na dair ümit verdi. Havza’dan sivil ve askerî yöneticilere
gönderdi¤i bildiride devam etmekte olan iflgallere karfl› miting ve protestolar›n
sürdürülmesini istedi.
Foto¤raf 5.3 Amasya Genelgesi

Genelgenin Havza’dan sonra Mustafa Kemal Pafla
haz›rland›¤› 12 Haziran’da, 18 arkadafl›yla birlikte
Amasya Amasya’ya geldi ve çal›flmalar›na bu-
Saraydüzü
k›fllas›. rada devam etti. Bu s›ralarda toplan-
makta olan Bal›kesir ve Erzurum Kon-
grelerinin mahallî özellik tafl›mas›n-
dan dolay› bütün milleti içine alacak
millî bir kongrenin toplanmas›n› ge-
rekli gören Mustafa Kemal, 21-22 Ha-
ziran gecesi bir genelge haz›rlad›.
Yan›nda bulunan Ali Fuad, Refet ve Rauf Beylerle birlikte karargâh heyetinin
de imzalad›¤› ve Erzurum’da bulunan Kâz›m Karabekir ve Konya’da Mersinli Ce-
mal Pafla’n›n da telgrafla onaylad›¤› genelge, 22 Haziran günü askerî ve sivil ma-
kamlara gönderildi. Amasya Genelgesi flu esaslar› tafl›yor idi;
1. Vatan›n ve milletin istiklali tehlikededir.
2. ‹stanbul Hükûmeti üzerine ald›¤› sorumlulu¤un gereklerini gere¤i gibi yeri-
ne getirememektedir, bu durum milletimizi yok olmufl göstermektedir.
3. Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar› kurtaracakt›r.
4. Milletin içinde bulundu¤u durum ve flartlara göre harekete geçmek ve hak-
lar›n› yüksek sesle cihana duyurmak için her türlü etki ve denetimden uzak
millî bir kurulun varl›¤› zarurîdir.
5. Anadolu’nun her bak›mdan en güvenli yeri olan Sivas’ta millî bir kongrenin
acele toplanmas› kararlaflt›r›lm›flt›r.
6. Bunun için bütün illerin her sanca¤›ndan milletin güvenini kazanm›fl üç
temsilcinin mümkün oldu¤u kadar çabuk yetiflmek üzere yola ç›kar›lmas›
gerekmektedir.
7. Her ihtimale karfl› bu meselenin millî bir s›r hâlinde tutulmas› ve temsilcilerin lü-
zum görülen yerlerde seyahatlerini kendilerini tan›tmadan yapmalar› laz›md›r.
8. Do¤u illeri ad›na 10 Temmuz’da Erzurum’da bir kongre toplanacakt›r. Bu ta-
rihe kadar di¤er illerin temsilcileri de Sivas’a gelebilirlerse Erzurum Kongre-
si üyeleri de Sivas Kongresi’ne kat›lmak üzere hareket edecektir.
SIRA S‹ZDE Devlet merkezinde bir hükûmet varken böyle bir beyanname ne ifade eder? tart›fl›n›z.
SIRA S‹ZDE
2
Türk ‹stiklal Savafl›’n›n ve ink›lap tarihinin çok önemli bir belgesi say›lan Amas-
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L‹stiklal
ya Genelgesi’nde, ‹M Savafl›’n›n gerekçeleri ve yöntemi ortaya konmufltur. “Mil-
letin istiklalini yine milletin azim ve karar›n›n kurtaraca¤›”, “millî heyet”, “millî bir
S O R U kongre”den Sbahsedilmesi,
O R U Türk tarihinde ilk defa millî iradeye yani demokrasiye
dayal› yeni bir yap›lanman›n ve geliflmelerin habercisi olarak da karfl›m›za ç›k›yor.
Bu bak›mdan, söz konusu belge, Millî Mücadele tarihinin önemli bir belgesi olmak-
D‹KKAT D‹KKAT
la birlikte Türk Demokrasi Tarihi aç›s›ndan da ayr› bir de¤er tafl›maktad›r.
Tabii ki bu genelge ‹stanbul Hükûmeti’ni, oldukça rahats›z etmiflti. Mustafa Ke-
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDEaflt›¤› düflüncesi ile ‹stanbul’a geri ça¤›r›ld›. Mustafa Kemal ve
mal Pafla yetkilerini
kadrosu bu s›rada toplanacak Kongre için Erzurum’a gelmifl bulunuyorlard›. 7-8
Temmuz gecesi Saray taraf›ndan makine bafl›nda resmî görevinden azledilmesi
üzerine Mustafa Kemal Pafla askerlikten de istifas›n› bildirdi. Mustafa Kemal Pafla
asl›nda üzgündü. Çünkü bafllam›fl oldu¤u mücadele yar›da kalabilir miydi? Acaba
K ‹ T A P komutanlarK ve ‹ Tarkadafllar›
A P kendisinden ayr›labilirler mi idi? Nitekim karargâh›n›n
Kurmay baflkan› Kâz›m (Dirik) Bey, koltu¤u alt›ndaki dosya ile odaya girerek “Pa-
flam, askerlikten istifa etti¤inize göre, bundan sonra benim göreve devam etme im-
kân›m kalmad› evrak› kime teslim etmemi emir buyurursunuz” diyerek ilk örne¤i-
ni vermiflti. Ama bu örnek iki olmad›. Aksine, arkadafllar› ona ba¤l›l›klar›n› ortaya
koydular. 15. Kolordu Komutan› Kâz›m Karabekir Pafla, Mustafa Kemal Pafla’y› zi-
yarete geldi. Haz›r ol durumunda selam verdikten sonra “Kolordum ve ben emri-
nizdeyim Paflam” diyerek yüksek bir karakter örne¤i sergiledi.
Foto¤raf 5.4
Mustafa Kemal
Pafla, ‹zmir’e
geliflinde 1923,
Yan›nda Kaz›m ve
Fevzi Paflalar ile.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Mustafa Kemal Pafla, üniformas›ndan ve resmî görevinden ayr›lm›fl milletin bir

ferdi olarak mücadeleye devam edecekti. Bu s›rada Erzurum Kongresi’nin haz›rl›k-
lar› devam ediyordu.
Erzurum Kongresi
Erzurum Müdafaa-i Hukuk-› Milliye Cemiyeti Mustafa Kemal Pafla’y› “Heyet-i Faa-
le” Baflkanl›¤›’na getirdi. Bu durum Mustafa Kemal Pafla’y› çok duyguland›rd›. Çün-
kü bu cemiyet O’nu ba¤r›na basan belki de ilk sivil kurulufl idi. Bundan sonra,
Kongre’ye kat›lma problemi yafland›. Cevat Dursuno¤lu ve Kâz›m (Yurdalan)Bey-
ler merkez delegeli¤inden istifa ederek yerlerini Mustafa Kemal Pafla ve Rauf (Or-
bay) Bey’e b›rakt›lar.
Foto¤raf 5.5
Cevat Dursuno¤lu
Kaz›m Yurdalan
Baz› muhalif çabalara ra¤men Kongre, Mustafa Kemal Pafla’y› baflkan seçti. 23
Temmuz günü bir okul binas›nda toplanan Kongre, çal›flmalar›n› 7 A¤ustos’ta ta-
mamlad› ve çok önemli kararlar ald›. Bu kararlar, ülkenin her taraf›na ve ‹stan-
bul’daki iflgal kuvvetlerine gönderildi. Al›nan temel kararlar özetle flöyle idi;
1. Mevcut s›n›rlar› ile vatan bir bütündür, hiçbir sebep ve bahane ile birbirin-
den ayr›lamaz.
2. Vatan bütünlü¤ünün, millî istiklalin, hilafet ve saltanat›n korunmas› için
Kuva-y› milliyeyi âmil, millî iradeyi hakim k›lmak esast›r.
3. Hristiyan unsurlara millî birlik ve beraberli¤imizi ve sosyal dengemizi bozacak
ayr›cal›klar verilemez. Ancak kazan›lm›fl haklara da sayg› duyulacakt›r.
4. ‹tilaf Devletleri’nin, 30 Ekim 1918’de imzalanan mütareke tarihindeki s›-
n›rlar›m›z içinde kalan topraklar› bölmeye çal›flmalar›na karfl› ç›k›lacakt›r.
5. Memleketimize karfl› iflgal emeli beslemeyen herhangi bir devletin fenni, s›-
nai ve ekonomik yard›m› memnuniyetle karfl›lanacakt›r.
6. Milletlerin kendi kaderini tayin etti¤i bu tarihi devirde, merkezî hükûmetin
de millî iradeye tabi olmas› zaruridir. Hükûmet, derhal Meclis-i Mebusan›
S O R U S O R Uhükûmet ifllerinin meclisin denetimine al›nmas›na çal›fl›lacakt›r.
toplayarak
D‹KKAT Erzurum Kongresi

D ‹ K K A Tbilhassa kararlar›n son maddesi ile saltanat hükûmetini millî iradeye
tabi olmaya ça¤›rm›flt›r.
N N
Kongrece, al›nan kararlar›n son maddesi gere¤ince ayr›ca bir temsil heyeti olufl-
turulmufl ve baflkanl›¤›na da Mustafa Kemal Pafla seçilmiflti.
AMAÇLARIMIZ Kongre, amac› ve toplan›fl flekli mahallî olmakla birlikte ald›¤› kararlar aç›s›n-
AMAÇLARIMIZ
dan millî özellik tafl›maktayd›. Al›nan kararlar, ‹stiklal Mücadelesinin amac› ve yön-
teminin ana hatlar›yla ortaya kondu¤u ve özellikle Misak-› Millî’nin flekillendi¤i bir
K ‹ T A P program› ifade
K ‹ T ediyordu.
A P Bunun da ötesinde, metin içinde zaman ve flartlar›n ge-
re¤i olarak “saltanat ve hilafet” kavramlar› geçmekle birlikte, metnin bütününe ba-
k›ld›¤›nda millî iradenin hakim olaca¤› yeni bir yönetim ve gelece¤in arzu edildi¤i
TELEV‹ZYON aç›kça görülmektedir.
TELEV‹ZYON
Sivas Kongresi
Amasya Genelgesi’nde, Sivas’ta millî bir kongrenin yap›laca¤› bildirilmiflti. Mustafa
Kemal yan›nda Temsil Heyeti’nden de baz› üyeler oldu¤u hâlde 2 Eylül’de Sivas’a
geldi. Kongre, 38 delege ile 4 Eylül 1919 günü Mekteb-i Sultanî binas›nda aç›ld›.
Yap›lan oylama sonucu Mustafa Kemal Pafla, kongre baflkanl›¤›na seçildi. Aç›l›fl
konuflmas›nda Mondros Mütarekesi sonras› ülkenin içinde bulundu¤u durumu ve
muhtemel tehlikeleri dile getiren Mustafa Kemal Pafla, vatan›n ve milletin bölün-
mez bütünlü¤ü üzerinde durdu. Çünkü baz› ayd›nlarda bile ümitsizlik hakim ol-
maya bafllam›flt›. Hatta bu yüzden manda meselesi kongrenin en önemli tart›flma
konusu haline gelmiflti. ‹leride Ankara Hükûmeti’nin ve Milli Mücadele’nin önem-
li isimleri aras›nda yer alacak baz› flahsiyetler bile bu günlerde “ehven-i fler” olarak
Amerikan mandas›na taraftar görünmüfllerdi. Kongre üyeleri aras›nda uzun süre
tart›fl›lan manda konusu hakk›nda Mustafa Kemal’in düflüncesi ise aç›k ve kesin
idi. Erzurum Kongresi’nde de dile getirildi¤i üzere, manda asla kabul edilemezdi.
Uzun tart›flmalardan sonra, Mustafa Kemal Pafla, gerekti¤inde Kongre üyeleriyle
tek tek görüflerek, istiklalin baflkas›na emanet edilemeyece¤ini anlatt› ve delegele-
ri ikna etmeyi baflard›. Sonuçta Sivas Kongresi manda rejimini reddetti.
Dönemin asker ve sivil önemli bir k›s›m flahsiyetlerinin baflka bir devletin himayesine gir-
me iste¤ini tart›fl›n›z 3
Bu Kongre’de Erzurum Kongresi’nde al›nan kararlar oldu¤uD Ügibi fi Ü N Ekabul

L ‹ M edilerek D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
genellefltirilmifl oldu. Buna göre; Mütareke’nin imzaland›¤› tarihteki s›n›rlar›m›z sa- SIRA S‹ZDE
vunuluyor, Mebusân Meclisi’nin bir an önce toplanarak millî irade S O Ryönünde
U çal›fl- S O R U
mas› isteniyor, Temsil Heyeti’nin geniflletilerek, bütün ülkeyi Dtemsil etmesi
Ü fi Ü N E L ‹ M amaç- D Ü fi Ü N E L ‹ M
lan›yordu. Ayr›ca kongre kararlar› gere¤ince, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, “Ana-
D‹KKAT D‹KKAT
dolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri” ad›yla tek bir çat›da toplan›yordu.
S O R U S O R U
Kongre “‹rade-i Milliye” ad›yla bir de gazete ç›kard›.
N N
Sivas Kongresi ülke sath›ndaki bütün millî kurulufllar› tek bir çat› alt›nda
D ‹ K K Ave
T tek bir ülkü D‹KKAT
etraf›nda toplamaktad›r.
N N
SIRA S‹ZDE SIRA
Foto¤raf 5.6S‹ZDE
Mustafa Kemal
Pafla kongre
AMAÇLARIMIZ günlerindeAMAÇLARIMIZ
yak›n
çal›flma
arkadafllar›yla.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
T ‹ENLTEEVR‹ ZNYEOT N T‹ENLTEEVR‹ NZ YE OT N
Sivas Kongresi, her fleyden önce kat›lan delegeler ve bütün ülkeyi kapsayan
kararlar›yla, millî bir nitelik tafl›maktad›r. Amasya Tamimi ve Erzurum Kongre-
si’nde al›nan kararlar burada geniflletilmifl ve Millî Mücadele’nin program› niteli¤in-
de olan “Misak-› Millî” ana hatlar›yla burada flekillenmifltir. Millî Mücadele’nin
amaç ve hedeflerinin ortaya kondu¤u Kongre’de, millî iradeye s›kça yap›lan at›flar,
“‹rade-i Milliye” adl› gazetenin ç›kar›lmas›, Temsil Heyeti’nin geniflletilmesi uygu-
lamalar›, Türk Demokrasi tarihinde önemli bir geliflmeyi de ifade etmektedir.
Bat› Anadolu Kongreleri

Mustafa Kemal Pafla’n›n önderli¤inde, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde vatan›n kurtu-
luflu çareleri aran›rken, Bat› Anadolu’nun baz› yerlerinde de çeflitli toplant›lar yap›l›-
yor, Yunan iflgallerine karfl› kararlar ve tedbirler al›n›yordu. Bu cümleden olmak üze-
re, Yunan’a karfl› mücadele eden Kuva-y› Milliye’nin sevk ve idaresiyle iaflesi için 28
Haziran 1919’da Bal›kesir’de bir kongre topland›. Bal›kesir ve komflu ilçelerden kat›-
l›m›n oldu¤u bu kongrede Bursa eski valisi Hacim Muhiddin (Çar›kl›) Bey’in baflkan-
l›¤›nda bir heyet seçildi ve cephenin takviyesi hususunda baz› kararlar al›nd›.
26-31 Temmuz’da daha genifl kat›l›ml› ikinci bir kongre düzenlendi. Baz› ‹tilaf
temsilcilerine iflgalleri k›nayan telgraflar çekildi. Millî direnifl ruhunu bölgede yay-
mak için 16-25 A¤ustos tarihlerinde Alaflehir’de de bir kongre düzenlendi. Bu fa-
aliyetler Mustafa Kemal Pafla taraf›ndan da memnuniyetle karfl›land›. 13 Eylül’de
S O R U Bal›kesir’de Süçüncü
O R U bir kongre daha topland›. Bal›kesir ve Alaflehir Kongreleri ola-
rak tarihe geçen bu teflkilatlanma faaliyetlerinde Hacim Muhiddin (Çar›kl›) Bey’in
D‹KKAT
öncü rolünüD ifade
‹KKAT
etmeliyiz.
Öte yandan, Yunan kuvvetlerinin ilerledi¤i Ayd›n istikametinde de teflkilatlan-
malar hemen bafllam›flt›. 7-8 Temmuz’da (1919) Nazilli’de bir kongre topland›. Bu
N N
kongre cephenin iaflesi ve lojistik destek konular›nda çal›flmak üzere bir heyet seç-
ti. 23 Eylül’de Nazilli’de ikinci bir kongre daha topland›. Civar sancak, kaza ve na-
AMAÇLARIMIZ hiyelerdenAMAÇLARIMIZ
delegelerin kat›ld›¤› bu kongrede 45 kiflilik bir heyet oluflturularak cep-
henin lojistik iflleriyle ilgili görev taksimi yap›ld›.
K ‹ T A P Bal›kesir kongreleri
K ‹ T A Phakk›nda genifl bilgi için Mücteba ‹lgürel’in “Millî Mücadele’de Bal›-
kesir Kongreleri” (Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›n›, Ankara 1999) adl› kitab›na bakabi-
lirsiniz.
Son Osmanl› Meclis-i Mebusan›’n›n Toplanmas› ve Misak-›
Millî
Sivas Kongresi kararlar›n›n ülkede büyük etkisi oldu. Halk›n ve ayd›nlar›n büyük bö-
‹NTERNET ‹ N T E R görürken,
lümü gerçekleri NET Damat Ferit Hükûmeti itibar kaybetti ve sonuçta hükûmet
düfltü. Yerine Ali R›za Pafla kabinesi kuruldu. Ali R›za Pafla, ülke menfaati için He-
yet-i Temsiliye ile temasa geçmenin gereklili¤ine inan›yordu. Bu maksatla hükûmet
üyesi Salih Pafla’y› Mustafa Kemal Pafla ile görüflmek üzere Amasya’ya gönderdi. 20-
22 Ekim tarihlerinde yap›lan görüflmeler sonunda bir protokol imzaland›.
Foto¤raf 5.7
Mütareke
döneminde
Anadolu
hareketiyle yak›n
iliflkiler kuran
baflbakan› Ali R›za
Pafla ve Salih Pafla
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi I-II,
YKY, ‹stanbul
1999.
Tarihe Amasya Protokolü olarak geçen bu kararlar›n en baflta gelen neticesi, ‹s-
tanbul Hükûmeti’nin Heyet-i Temsiliye’yi resmen tan›m›fl ve kararlar›n› dikkate al-
m›fl olmas›d›r. Protokole göre, Paris Bar›fl Konferans›’na gidecek heyetin seçimin-
de Heyet-i Temsiliye’nin tercihleri dikkate al›nacak, Meclis-i Mebusan’›n bir an
önce toplanmas› sa¤lanacak, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri ‹stanbul Hükûmetince
hukuken tan›nacak idi. Bu kararlar çerçevesinde hemen uygulamaya geçildi. Se-
çimler yap›ld› ve Meclis-i Mebusan 12 Ocak 1920’de ‹stanbul’da topland›. Musta-
fa Kemal’in direktifi ile hareket eden Millî Mücadele yanl›s› milletvekilleri Felah-›
Vatan grubunu kurdular. Bu grubun da gayretleri ile son Osmanl› Meclisinin en
önemli icraat› 28 Ocak 1920’de Misak-› Millî’yi kabul etmesi olmufltur. Bilindi¤i
üzere, Misak-› Millî Erzurum ve Sivas Kongrelerinde flekillenmifl idi. Millî Müca-
dele’nin hedeflerini ortaya koyan 6 maddelik bu fevkalâde önemli belgede özet-
le flöyle deniliyordu;
Madde 1: Osmanl› ‹slam ço¤unlu¤u ile meskûn yerler bir bütün teflkil etmektedir.
Bu hatt›n d›fl›nda kalan ve Mütareke s›ras›nda düflman ordular›n›n iflgali alt›nda bulu-
nan k›s›mlar›n al›n yaz›s› (gelece¤i) yine halk›n›n serbest oyu ile tespit edilecektir.
Madde 2: Daha önce halk›n serbest oyu ile anavatana kat›lmay› kabul etmifl bu-
lunan Elviye-i Selase (Kars, Ardahan, Batum) için gerekirse tekrar halk›n oylar›na
baflvurulmas› kabul edilecektir.
Madde 3: Bat› Trakya(Paflaeli)n›n,
Foto¤raf 5.8
hukuki statüsü de bölge halk›n›n oyu
ile tespit edilmelidir. Yadigar-› Misak-›
Milli, Milli
Madde 4: Hükûmet ve Hilafet mer-
mücadelenin öncü
kezi olan ‹stanbul flehri ile Marmara simalar›n›n
Denizi’nin güvenli¤i her türlü tehlike- foto¤raflar›yla
den korunmufl olmal›d›r. Bu esas sakl› süslü o günlerde
ç›kar›lan bir
kalmak kayd›yla Bo¤azlar›n dünya ti- kartpostal
caret ve ulaflt›rmas›na aç›lmas› hakk›n-
da bizimle öteki bütün ilgili devletlerin Kaynak: Atatürk
ortaklafla verecekleri karar muteber sa- Arflivi.
y›lacakt›r.
Madde 5: Müttefik devletler ile düfl-
manlar aras›nda yap›lan antlaflmalar
gere¤ince az›nl›klar›n haklar› civar ül-
kelerde bulunan Müslüman halk›n da
ayn› haklardan faydalanmas› flart›yla
taraf›m›zdan korunacakt›r.
Madde 6: Siyasi, adli ve mali alanda
geliflmemizi önleyecek bütün s›n›rla-
malar (kapitülasyonlar) kald›r›lmal›d›r.
Ülkenin varl›¤›na, s›n›rlar›na sahip ç›kmakla birlikte tart›flma olacak yerlerde

SIRA S‹ZDE halkoyunu SIRA S‹ZDE
belirleyici kabul eden bu yaklafl›m› nas›l de¤erlendirmeliyiz? Tart›fl›n›z 4
‹stiklal Savafl›’n›n da gerekçelerini ortaya koyan bu hükümleri analiz etti¤imiz-
de üç temel noktada topland›¤›n› görüyoruz. Birincisi; s›n›rlar, ‹stanbul ve Marma-
ra’n›n güvenli¤i meselesi. ‹kincisi; Az›nl›klar ve buna ba¤l› olarak
S O RAnadolu
U d›fl›n- S O R U
daki Türk ve Müslümanlar›n haklar›n›n korunmas› meselesi. Üçüncüsü ise; Ekono-
mik hedefler yani kapitülasyonlar›n asla kabul edilemeyece¤i konusu.
D‹KKAT
Millî Müca- D‹KKAT
dele’nin hakl› gerekçelerini ve amac›n› ortaya koyan bu program, ayn› zamanda
Lozan Antlaflmas›’nda da temel müzakere konular›n› oluflturacakt›r.
N N
Bu kararlar tabii ki baflta ‹ngilizler olmak üzere ‹tilaf Devletleri’ni oldukça ra-
hats›z etti. Yap›lan bask›lar sonucu Ali R›za Pafla Hükûmeti istifa etti. Yerine 8
Mart’ta, yine ‹ngilizlerin hofl karfl›lamad›¤› Salih Pafla kabinesi kuruldu. Bunun üze-
rine, 16 Mart 1920 sabah› ‹stanbul resmen iflgal edildi. Ya¤ma ve soygunlar›n yan›
s›ra fiehzadebafl›’nda karakolda uyuyan 15 silahs›z Türk askeri flehit edildi. Milli-
yetçi mebuslar tutuklanarak Malta’ya sürüldü. Baz› mebuslar kaçarak Ankara’ya
geldiler. ‹stanbul’un iflgali bütün vatan sath›nda üzüntü ve tepkilerle karfl›land›, ül-
ke çap›nda yap›lan mitinglerle iflgal protesto edildi.
Türkiye Büyük Millet Meclisinin Aç›l›fl›

‹stanbul’un iflgali, Meclis-i Mebusan›n da¤›t›lmas›, daha önce meclisin Ankara’da
toplanmas›n› savunan Mustafa Kemal Pafla’y› hakl› ç›karm›flt›. Mevcut durumu de-
¤erlendiren Mustafa Kemal Pafla, vakit kaybetmeden Temsil Heyeti ad›na 19 Mart
1920’de ilgili idari ve askerî makamlara gönderdi¤i tamimde “ola¤anüstü yetkilere
sahip bir meclisin Ankara’da toplanmas›” için gerekli haz›rl›klar›n yap›lmas›n› iste-
di. Usulüne uygun yap›lan seçimler ve ‹stanbul’dan kat›lan mevcut mebuslar›n
oluflturdu¤u üyelerle Büyük Millet Meclisi 23 Nisan 1920 Cuma günü, Ulus meyda-
n› alt›nda flimdi müze olarak kullan›lan binada dualarla aç›ld›. Meclisin faaliyetle-
rini ayr› bir bafll›k alt›nda inceleyece¤imizden burada bu geliflmelere karfl› ortaya
ç›kan tepkileri ele alaca¤›z.
Foto¤raf 5.9
Büyük Millet Meclisi binas›, o günlerde
Kaynak: Atatürk Araflt›rma Merkezi Arflivi.
Türkiye Büyük Millet Meclisine Karfl› Tepkiler ve Al›nan

Tedbirler
Yukar›dan beri anlat›ld›¤› üzere, Kongrelerden bafllayan millî teflkilatlanma süreci
TBMM’nin aç›lmas›yla yeni bir yap›lanmaya bürünmüfl, bir taraftan iflgallere karfl›
savunma tedbirleri al›n›rken bir taraftan da tarih, yeni Türk devletinin do¤umuna
flahit oluyordu. Tabii ki, bu durum baflta iflgalci devletler olmak üzere, ‹stanbul
Hükûmeti’ni ve di¤er fler odaklar›n› oldukça rahats›z ediyordu. Onun için, baflla-
yan millî hareketi büyümeden bo¤man›n Foto¤raf 5.10

yollar›n› arad›lar. ‹ngiliz gizli servisi, de¤iflik Türkiye
yol ve yöntemlerle Millî Mücadele hareketi- Cumhuriyetinin ilk
ni k›rmaya çal›fl›yor, iflgalci Yunan kuvvet- diyanet iflleri
baflkan› da olan
leri, haz›rlad›klar› broflürler ve di¤er yollar- R›fat Börekçi.
la Mustafa Kemal Pafla ve Kuva-y› Milliye Anadolu fetvas›n›n
aleyhinde propaganda yap›yordu. Damat haz›rlanmas›na
öncülük etti.
Ferit hükûmetleri ise bu aleyhte faaliyetle-
rin neredeyse merkezî durumuna gelmiflti.
‹stanbul Hükûmeti, fieyhülislam Dürrizade
Abdullah taraf›ndan haz›rlanan fetvaya da-
yanarak, Millî Mücadele’yi bafllatanlar› “âsi”
ilan etmifl, bilerek veya bilmeyerek bu pro-
pagandalar›n etkisi alt›nda kalan yerlerde
isyanlar görülmeye bafllanm›flt›. Düzce -
Hendek- Adapazar›, Yenihan, Yozgat Bo-
¤azl›yan, Afyon, Konya yörelerinde baz› fla-
h›slar›n bafl›n› çekti¤i isyanlar ç›kt›. Koçgiri ve Milli Aflireti ve Anzavur ayaklanma-
lar› da bunlara eklendi. Tamamen ‹stanbul Hükûmeti ve ‹tilaf Devletleri’nin tahri-
ki ile ortaya ç›kan bu ayaklanmalar, Ankara Hükûmeti taraf›ndan sistemli bir flekil-
de bast›r›ld›. Dürrizade’nin fetvas›na karfl›, Ankara Müftüsü R›fat Efendi’nin öncü-
lü¤ünde 153 din görevlisinin imzas›n› tafl›yan fetva, Millî Mücadele’nin hakl›l›¤›n›
ortaya koyma ve halk› ayd›nlatma aç›s›ndan çok etkili oldu.
H›yanet-i Vataniye Kanunu yürürlü¤e girdi. Asker kaçaklar›n› önleme kanunu-
nu uygulamak için ‹stiklal Mahkemeleri kuruldu. Al›nan tedbirlerle ayaklanmalar
bast›r›ld› ve uzun süren kardefl kavgas› sona erdi. TBMM’nin otoritesi artt›. Bu ge-
liflmeler ‹stanbul yönetiminin gerçek yüzünü ortaya ç›kar›rken, Türk milleti düfl-
man karfl›s›nda bütün gücünü seferber edebilme imkân›na kavufltu.
Türkiye’yi Paylaflma Projesi: Sevr Antlaflmas›

Türk milleti, Mondros Mütarekesi sonucu kendisine biçilen kefeni giymemek ve
yeniden dirilmenin mücadelesi içinde bulunurken, ‹tilaf Devletleri de bir an önce,
savafl› kaybeden devletlerle antlaflmalar yaparak emperyalist niyetlerini gerçeklefl-
tirmek istiyorlard›. Bunun için 18 Ocak 1919’da Paris’te toplanm›fllar ve takip eden
aylarda, Almanya, Avusturya, Bulgaristan ve Macaristan ile antlaflmalar imzalam›fl-
lar s›ra Türkiye’ye gelmiflti. Osmanl› Devleti, genifl topraklar› ve baflta petrol olmak
üzere ekonomik kaynaklar› ile sömürgeci ülkelerin ifltah›n› kabart›yordu. ‹tilaf
Devletleri, de¤iflik zamanlarda Türkiye’yi paylaflma tasar›lar›n› görüflmüfller, 19-26
Nisan 1920’de ‹talya’n›n San Remo kasabas›nda tasla¤a son fleklini vermifller ve bu
kararlar›n› da 11 May›s’ta Osmanl› heyetine iletmifllerdi. Tevfik Pafla’n›n bafl›nda
bulundu¤u heyet, “teklif edilen bar›fl flartlar›n›n ba¤›ms›z bir devletin kabul edebi-
lece¤i türden olmad›¤›n›” söyleyerek itirazlarda bulunmuflsa da Saltanat fiuras› hü-
kümleri uygun bulmak mecburiyetinde kald›. Damat Ferit her ne olursa olsun ant-
laflmay› imzalamak niyetinde idi. Ankara Hükûmeti ise bu antlaflma tasla¤›na ke-
sinlikle karfl› oldu¤unu bildirmesi üzerine, ‹tilaf Devletleri, Ankara’y› söz konusu
antlaflmay› kabule zorlamak için 22 Haziran’da Yunan kuvvetlerini harekete geçir-
diler. Öte yandan, Damat Ferit Hükûmeti’nin gönderdi¤i temsilciler 10 A¤ustos
1920’de Paris’in Sevr semtinde antlaflmay› imzalad›lar.
Foto¤raf 5.11 fiark Meselesi’ni gerçeklefltirmeyi

Sevr Anlaflmas›’na
yani Anadolu’da Türk siyasi hâkimi-
Osmanl› Devleti yetine son vermeyi amaçlayan bir bafl-
ad›na imza koyan ka ifade ile Türk milletinin ölüm fer-
heyette R›za man› anlam›na gelen bu sözde “bar›fl
Tevfik(fiura-y›
devlet reisi), Damat antlaflmas›”, meclis ve padiflah tara-
Ferit f›ndan onaylanmad›¤›ndan, sadece bir
Pafla(Sadrazam), proje olarak kalm›flt›r. 1815’te ad› ko-
Hadi Pafla (Maarif
naz›r›), Reflat Halis nan ve o tarihten itibaren, emperya-
bey (Bern sefiri) yer lizmin Türkiye üzerindeki niyetlerini
almaktayd›. sergileyen bu projeye göre, kâ¤›t üze-
rinde Orta Anadolu’da küçük bir Tür-
kiye’den söz ediliyorsa da asl›nda,
pratikte böyle bir devletin yaflama im-
kân› bulunmad›¤›ndan Anadolu’da
Türk varl›¤›na son verilmifl olacakt›.
433 maddelik olan bu antlaflman›n te-
mel hükümleri flöyle idi;
Türkiye’ye ‹stanbul ile Orta Anadolu’da Ankara ve Kastamonu vilayetlerini
kapsayan küçük bir co¤rafya b›rak›l›yordu. ‹stanbul baflkent kalacak ancak ulus-
lararas› bir statüsü bulunacakt›. Bo¤azlar uluslararas› bir komisyonun tasarrufun-
da olacak. Bat› Anadolu’nun büyük k›sm› ile Do¤u Trakya Yunanistan’a verile-
cek. Do¤u Anadolu’da ba¤›ms›z bir Ermenistan ve onun güneyinde özerk bir
Kürdistan kurulacak. Çukurova bölgesi Sivas ve Malatya Frans›z, Akdeniz bölge-
si ve Konya civar› ‹talyan nüfuz bölgesine ayr›lacak. Ordu sadece iç güvenli¤i
sa¤layacak ölçüde olacak. Kapitülasyonlar geniflletilerek yeniden yürürlü¤e ko-
nacak. Ülkeden ayr›lm›fl gayrimüslimler dönebilecek ve Osmanl› Hükûmeti bun-
lar›n zararlar›n› ödeyecek. Osmanl› Hükûmeti ‹tilaf Devletleri’nin onay› d›fl›nda
ekonomik kararlar alamayacakt›.
Harita 5.1
Sevr tasla¤›na
göre Orta
Anadolu’da
küçük bir bölge
Türklere
b›rak›lmaktayd›.
Sözde “bar›fl antlaflmas›” ad› alt›nda yer alan bütün bu hükümler, Türk milleti için
bir ölüm ferman›ndan baflka bir anlam ifade etmiyor idi. Bu yüzden, Ankara Hükû-
meti, ‹stanbul Hükûmeti’nin imzalayaca¤› hiçbir antlaflmay› kabul etmeyece¤ini ilan
etmiflti. Ankara Hükûmeti’nin “Misak-› Millî” d›fl›nda bir çözümü kabul etmesi müm-
kün de¤ildi. Asl›nda Misak-› Millî, o zaman›n flartlar›nda kolu kanad› budana buda-
na, yaln›zca gövdesi kalm›fl ve gövdesinin de parçalanmas›yla yok olacak bir mille-
tin feryad› ve hakl› direniflinden baflka bir fley de¤ildi. Sevr Antlaflmas›’n›n yaral› ve
mazlum bir milleti ölüme mahkûm etmekten baflka bir anlam› yoktu.
ASKERÎ GEL‹fiMELER
Amasya’dan bafllay›p TBMM’nin aç›lmas›yla sonuçlanan ülkeyi kurtarmaya yönelik
siyasi geliflmeler ve bunun karfl›s›nda ‹tilaf Devletleri’nin ve ‹stanbul Hükûmeti’nin
çeflitli siyasi manevralar› sürerken, Mondros Mütarekesi sonras› bafllayan iflgaller
de geniflleyerek devam ediyordu. Afla¤›da ayr›nt›l› olarak ele al›naca¤› üzere, Do-
¤u’da Ermeni, Güney’de Frans›z, Bat›’da da Yunan iflgallerine karfl› mücadele veri-
liyordu. Öte yandan ‹talyan ve ‹ngiliz iflgalleri de yay›l›yordu. Bilindi¤i üzere, Türk
ordusu I. Dünya Savafl›’nda epey kay›plara u¤ram›flt› ve geride kalan kadro da Mü-
tareke gere¤ince terhis edilecek idi. Yani bu günlerde iflgallere karfl› koyabilecek
güçlü bir ordu ve Mütareke flartlar›ndan dolay› hukuki zemin de bulunmuyordu.
Gerçi baz› komutanlar, gelecek tehlikeyi fark edip, mütareke hükümlerini müm-
kün oldu¤unca uygulamay› erteleyip baz› tedbirler alm›fllard›. Ancak, eldeki kuv-
vetlerle yeterince savunma yap›lamayaca¤› ortada idi. ‹flte Türk milleti çaresiz kal-
d›¤› böyle bir ortamda, ülkenin hemen her yerinde kendili¤inden gönüllü milis
kuvvetler oluflturarak silahl› savunma iradesini ortaya koydu. Millî Mücadele tari-
himizde “Kuvâ-y› Milliye olarak adland›r›lan bu silahl› gönüllü kuvvetlerin teflek-
külünde, baz› yöneticilerin ve subaylar›n önemli rolleri oldu. Osmanl› Genelkur-
may›’n›n da deste¤iyle Düzenli Ordu’ya geçifl zaman›na kadar yani Ekim-Kas›m
1920’ye kadar afla¤›-yukar› 1,5 y›ll›k sürede, iflgallere karfl› koyan belki de tek güç
“Kuvâ-y› Milliye” idi.
Kuva-y› Milliye Dönemi

Öncelikle iflgal tehlikesine yak›n yerler olmak üzere hemen ülkenin her taraf›ndan
teflekkül eden bu kuvvetlere; “kuvâ-y› milliye”, “müfreze”, mücahidîn”, “gönüllü”,
“alay”, “millî tabur”, “millî bölük” gibi isimler verilmifltir. Düzenli orduya geçiflle
birlikte bu kuvvetlerin bir k›sm› düzenli ordu içine al›n›rken, baz›lar› da kendili¤in-
den da¤›lm›flt›r.
Do¤u Cephesi
Mondros Mütarekesi’nin ilgili hükümlerine göre da¤›lmayan tek ordu, Kâz›m Ka-
rabekir Pafla’n›n komutas›ndaki 15. Kolordu idi. Karabekir Pafla, bölge üzerinde
Erivan merkezli Ermenistan’›n emellerini bildi¤inden askerlerini terhis etmemifl ve
savunma tedbirleri almaya bafllam›flt›. Bilindi¤i üzere, fiark meselesi çerçevesinde
‹tilaf Devletlerinden destek gören Ermeniler, I. Dünya Savafl› s›ras›nda Ruslarla ifl
birli¤i içinde Do¤u Anadolu’da baz› yerleri iflgal etmifl, Türk-Müslüman köy ve ka-
sabalar›n› yak›p y›km›fllard›. Bunun da ötesinde Paris Bar›fl Konferans›’na baflvura-
rak Giresun-Mersin çizgisinin do¤usunda kalan Anadolu co¤rafyas›n›n neredeyse
tamam›n›n kendilerine verilmesini istemifllerdi. Ermenilerin bu emelleri do¤rultu-
sunda, sald›r›lar›n›n ve bask›lar›n›n artmas› üzerine 9 Haziran 1920’de TBMM “se-
ferberlik” ilan etmifl ve 15. Kolordu, fiark Cephesi Komutanl›¤›na çevrilmifltir. Ol-
tu’yu iflgal edip sald›r›lar›na art›ran Ermenilere karfl› Kâz›m Karabekir Pafla komu-
tas›nda taarruza geçen Türk ordusu 28 Eylül’de Sar›kam›fl, 30 Ekim’de Kars’› iflgal-
den kurtar›p 7 Kas›m’da Gümrü’ye girmifltir. Türk ordusundan büyük darbe yiyen
Ermeniler ateflkes istemek mecburiyetinde kalm›fl ve 3 Aral›k 1920’de yap›lan
Gümrü Antlaflmas›’yla, Türkiye’nin isteklerini kabul etmek durumunda kalm›fllar-
d›r. Türkiye aç›s›ndan Ermeni meselesini kapatan ve TBMM’nin ilk askerî baflar›s›
olan Gümrü Antlaflmas› ile 1878’den itibaren Rus iflgalinde kalan Kars ve havalisi
geri al›narak Türkiye’nin Do¤u s›n›rlar› güvenlik alt›na al›nm›fl oldu. Böylece, Do-
¤u’daki kuvvetlerimizin Yunan kuvvetlerine karfl› kayd›r›lma imkân› da do¤mufl
oldu. Bu antlaflmadan hemen sonra TBMM Gürcistan’a bir nota vererek, bir Türk
yurdu olan üç sanca¤›n (Kars, Ardahan, Batum) Türkiye’ye iadesini istedi. Görüfl-
meler sonunda Gürcü hükûmeti bu sancaklar› Türkiye’ye b›rakmak zorunda kald›.
Ancak k›sa bir süre sonra Bolflevik Rusya’n›n Gürcistan ve Ermenistan’› iflgal etme-
si üzerine durum de¤iflmifl ve 16 Mart 1921 Moskova, 13 Kas›m 1921 Kars Antlafl-
malar›yla, Batum d›fl›ndaki yerler Türkiye’ye kat›lm›fl oldu. Do¤u Cephesi’nde bu
askerî faaliyetler devam ederken ayn› zamanda Türk e¤itim tarihinde iz b›rakacak
derecede yo¤un bir e¤itim-kültür faaliyeti de yürütülmüfltür. TBMM’ne ilk zaferle-
ri hediye eden ve Do¤u Anadolu’da “fiark Fatihi” olarak an›lan Kâz›m Karabekir
Pafla, cephe komutan› olarak askerî faaliyetlerinin yan› s›ra bölgenin e¤itim ve kül-
tür alan›nda kalk›nmas› için de fevkalade hizmetlerde bulunmufltur. Savafl ve Er-
meni terörü sonucu yetim-öksüz kalm›fl binlerce Türk-Müslüman çocu¤unun e¤i-
timini sa¤layarak onlar› hayata kazand›rm›fl idi.
Güney Cephesi
Mütareke sonras›, 1919 Ocak ay›ndan itibaren Frans›zlar Çukurova bölgesini, ‹ngi-
lizler ise Antep, Urfa, Marafl’› iflgale bafllad›lar. 15 Eylül 1919 tarihinde vard›klar›
anlaflmaya göre ‹ngilizler Filistin ve Irak’a, Frans›zlar da Suriye ve Lübnan’a man-
dater devlet olarak yerleflme karar› al›nca ‹ngilizler iflgal ettikleri yukar›daki Türk
flehirlerini Frans›zlara b›rakt›lar. Ekim sonu ve Kas›m’›n bafl›nda Marafl, Urfa ve An-
tep’te Frans›z iflgali bafllad›. Frans›zlar iflgal ettikleri yerlerde halka görülmedik zu-
lüm yap›yordu. Özellikle yerli Ermenilerin f›rsat› ganimet bilip, silahl› çetelerle
Türklere yönelik katliamlar›na Frans›zlar›n göz yummas› hatta el alt›ndan teflvik et-
mesi, Türkleri nefs-i müdafaaya mecbur etti. K›sa sürede Ermeni ve Frans›zlara
karfl› Kuva-y› Milliye teflekkül etti, millî cepheler kuruldu. Ermeni çetelerine ve
Frans›z iflgaline karfl› halk yediden yetmifline mücadeleye bafllad›.
Adana’da “Tufan Bey” unvan›yla Yüzbafl› Osman, millî kuvvetleriyle Frans›zla-
ra karfl› önemli baflar›lar kazand›. Marafl’ta Sütçü ‹mam, Türk kad›nlar›na sark›nt›-
l›k etmeye kalkan Frans›z askerlerine silahla karfl›l›k vererek Marafll›lar›n mücade-
le bayra¤›n› açt›. Antep’te “fiahin Bey” takma adl› te¤men Said ve daha sonra K›l›ç
Ali Bey komutas›ndaki Kuva-y› milliye kahramanl›klar sergiledi. Frans›zlarca 10 ay›
aflk›n süre kuflatma alt›nda tutulan Antep âdeta destan yazd›. 11-12 yafl›ndaki ço-
cuklar bile vatan savunmas›nda fiilen görev ald›lar. Bu mücadelede 6000 evlad›n›
kaybeden Antep, 9 fiubat 1921’de çaresizlikten teslim oldu. Anteplilerin gösterdi¤i
tarihte örne¤i az bulunan bu direnifli TBMM 6 fiubat 1921’de ç›kard›¤› kanun ile
“Gazi” unvan› vererek takdir etti. Urfal›lar›n da Yüzbafl› Ali Saib Bey’in komutas›n-
da verdikleri mücadele Frans›zlara bu topraklar›n sahipsiz olmad›¤›n› gösterdi.
Frans›zlar 10 Nisan 1920’de Urfa’y› boflaltmak mecburiyetinde kald›lar. Gazi An-
tep’in yan› s›ra Marafl ve Urfa’n›n kahramanl›klar› da Cumhuriyet Türkiye’sinde,
Marafl’a “Kahraman”, Urfa’ya “fianl›” s›fatlar› takdir edilerek tarihe geçmifl oldu.
Güneydo¤u’da Frans›zlara karfl› kazan›lan bu baflar›lar, TBMM’ye büyük bir

manevi güç verdi. ‹ngilizlerin oyununa geldiklerini anlayan Frans›zlar da Türk’ün
vatan›n› elinden alman›n mümkün olamayaca¤›n› kavrad›klar›ndan Sakarya zaferi-
ni müteakip TBMM Hükûmeti’yle Ankara Antlaflmas›’n› (20 Ekim 1921) imzalaya-
rak, Hatay d›fl›nda iflgal etti¤i yerleri boflaltm›fl ve müttefiklerinden ayr›lm›flt›r.
Bat› Cephesi
Yukar›da bahsedildi¤i üzere, ‹tilaf Devletleri’nin himayesinde ‹zmir’e ç›kan Yunan
kuvvetleri bu hattan Anadolu içlerine do¤ru iflgallerini geniflletirken, 29 May›s
1919’da da Ayval›k’› iflgal ederek Bat› Anadolu’nun kuzeyinden ikinci bir kol ile
ilerlemeyi planlad›lar. 18 May›s akflam›na kadar ‹zmir ve Urla yar›madas›na hakim
olan Yunanlar 26 May›s’ta Manisa’y› iflgal edip Gediz vadisi istikametinde iflgalleri-
ni geniflletmeye bafllad›lar. Takip eden günlerde Turgutlu, Tire, Saruhanl› Yunan-
lar›n eline geçti. Hedef Ayd›n flehri idi. ‹ngilizlerin de onay› ile 27 May›s’ta Ayd›n
iflgal edildi. 4 Haziran’da da Yunan kuvvetleri Nazilliye girdi. Nazilli’deki yerli
Rumlar, Yunanlar› karfl›lad›lar ve “Kahrolsun Türkler” diye sokak sokak ba¤›rd›lar.
Zaten ‹zmir’in iflgalinden itibaren, ‹zmir, Ayd›n ve di¤er iflgal edilen yerlerde yerli
Rumlar›n büyük bölümü Yunanlarla ifl birli¤i içindeydi.
Yunan kuvvetleri bu iflgallerinde, güçlü bir direniflle karfl›laflacaklar›n› tahmin
etmiyorlard›. Fakat daha ‹zmir’e ayak bast›klar›ndan itibaren silahl› direniflle karfl›-
laflm›fllar, Türk milletinin hemen teflkilatlanarak vücuda getirdi¤i gönüllü millî kuv-
vetler ve say›lar› çok azalm›fl elde mevcut baz› askerî birlikler Yunan hesaplar›n›
altüst etmiflti. Ayval›k’ta 172. Alay Komutan› Ali Bey (Çetinkaya) komutas›ndaki
Türk kuvvetleri büyük direnifl gösterdiler. Bu direnifl, ‹stiklal Savafl›’nda bir ordu
birli¤inin ilk silahl› mukavemeti olarak kabul edilir. Bergama’da Albay Kaz›m Bey
(Özalp) Yunan kuvvetlerini uzun süre oyalad›.
Foto¤raf 5.12
Kaz›m Özalp
Atatürk, Latife
Han›m, Kaz›m
Karabekir ve ‹smet
‹nönü ile birlikte
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Sarayköylü Molla Bekir etraf›na toplad›¤› vatanperver köylü gençlerle ileride Sa-
rayköy Müfrezesi olarak geliflecek milis kuvvetin temelini att›. Korkuteli, Haf›zpafla,
Bucak kaza ve nahiyelerinden cepheye gönüllüler kofltu. Mu¤lal›lar da Mutasarr›f
Hilmi Bey’in deste¤iyle gönüllü birlik oluflturarak Ayd›n cephesine gönderdiler. De-
nizli Müftüsü Ahmet Hulusi Efendi, Mutasarr›f Faik Bey ve 57. Tümen Komutan› M.
fiefik Bey’in (Aker) bölgede çok önemli hizmetleri oldu. Ispartal›lar da Haf›z ‹bra-
him’in (Demiralay) öncülü¤ünde oluflturduklar› Isparta Mücahitleri’yle Ayd›n cep-
hesine kofltular. 27 Haziran (1919) günü Umurlu’da toplanan millî kuvvetlerin say›-
s› 2500’ü bulmufltu. Say›lar› 5000 civar›nda olan ve silah yönünden de üstün bulu-
nan Ayd›n’daki Yunan iflgal kuvvetlerine karfl› 29 Haziran’da bafllat›lan taarruz 30
Haziran’da Ayd›n’›n geri al›nmas›yla sonuçland›. Bu baflar› modern silah ve techiza-
ta sahip üstün say›l› Yunan iflgal kuvvetlerine karfl› Bat› Anadolu’da Kuva-y› Milli-
ye’nin ilk zaferi olmas› dolay›s›yla fevkalade önemlidir. Fakat takviye birlikler geti-
ren Yunanlar daha sonra Ayd›n’› tekrar iflgal ettiler. Bütün bu geliflmelerden sonra,
Kuva-y› Milliye Nazilli istikametine çekildi. Yunanlar›n Buldan’a kadar ilerlemeleri
Kuva-y› Milliye ruhunu iyice alevlendirdi. Umurlu’da yeni bir cephe oluflturuldu.
Demirci Mehmet Efe ve di¤er baz› efeler vatan savunmas› için cepheye kofltular.
Temmuz ortalar›nda Yunan ilerleyifli durduruldu. A¤ustos ortalar›nda Deniz-
li’nin bat›s›nda Yunan’a karfl› güçlü bir cephe kuruldu. Buradaki Türk kuvvetleri-
nin say›s› 2900’ü bulmufltur. Bunun %80’inden fazlas›n› gönüllüler oluflturuyordu.
Bu gönüllüler; Tavas, Arpaz, Çal, Nazilli, Yenipazar, Karacasu, Honaz, Koçarl›, Ka-
rahay›t, Buldan, Kuyucak, Ortakç›, Pirlibey, Bademiye, Mendegüme ve civardan
gelen gönüllüler idi. Ayr›ca Yörük Ali Efe, Sökeli Ali Efe, ‹smail Efe, Mestan Efeler
de k›zanlar›yla mücadeleye kat›lm›fllard›. Yunanlar›n Denizli’yi tehdit etmeye bafl-
lamas›yla Anadolu’nun daha iç k›s›mlar›ndan gönüllüler ak›n ak›n cepheye koflma-
ya bafllad›. Bunlardan Isparta, Burdur, Afyon m›nt›kalar›ndan gelen Isparta Müca-
hitleri, Demiralay, Çelikalay gönüllüleri, Emirda¤ civar›nda teflekkül eden Elmas
Pehlivan Müfrezesi, ad›ndan cephede s›kça bahsedilenlerdir. Tabi ki burada gö-
nüllü milis kuvvetlerin isimlerini tek tek verme imkân› yoktur. Ancak flunu rahat-
l›kla ifade edebiliriz ki cephe gerisindeki hemen bütün il ve ilçelerde, “millî tabur”,
“millî bölük” ve baflka adlarla millî kuvvetler kurulmufltur.
Ayd›n-Denizli istikametinde bu geliflmeler olurken bir baflka iflgal kolu Ayval›k-
Bergama-Soma istikametinde gelifliyordu. 5 Haziran’da Akhisar’›n, 13 Haziran’da
Bergama’n›n iflgal edilmesi üzerine, bu m›nt›kada da yeni bir cephe olufltu. Baflta
Bal›kesir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyeleri olmak üzere 61. Tümen Komutan› Al-
bay Kaz›m (Özalp), Akhisarl› Parti Pehlivan, Haf›z Hüseyin ve yöredeki di¤er niza-
mi birlik komutanlar›n›n bu bölgede millî direnifl ruhunun oluflmas›nda fevkalade
hizmetleri oldu. Temmuz 1919’dan sonra Soma-Bergama ve Akhisar cephelerinde
Kuva-y› Milliye’nin etkisi gittikçe artmaya bafllad›. Kuva-y› Milliye Yunan kuvvetle-
rine büyük darbeler vurdu. Ancak flu bir gerçek idi ki düzensiz kuvvetlerle, niza-
mi bir birlik karfl›s›nda uzun süre mücadeleyi sürdürmek pek mümkün de¤ildi. Ni-
tekim 1920 ortalar›na gelindi¤inde Yunan iflgalleri Bursa-Uflak-Denizli hatt›na ka-
dar ilerlemifl bulunuyorlard›.
Düzenli Ordu Dönemi

Bu durumda, düzenli orduya geçme çal›flmalar› bafllad›. Kuva-y› Milliye’nin tasfi-
yesi mevcut askerî geliflmelerin bir mecburiyeti ise de asl›nda siyasi flartlar da dü-
zenli ordunun kurulmas›n› gerekli k›l›yordu. Çünkü yeni bir devlete do¤ru gidiflin
ilk ve önemli ad›m› olarak TBMM kurulmufltu. Meclisin siyasi varl›¤›n› kabul etti-
rebilmesi ve otoritesini tesis edebilmesi ayn› zamanda askerî gücünün varl›¤›yla
alakal› idi. Bir baflka ifade ile hükûmet olabilmek, emniyeti ve güveni sa¤layabil-
mek ve hükûmetin gereklerini yerine getirebilmek için kuvvete sahip olmak gere-
kiyordu. Bu husus Meclis’te de s›kça dile getirilmifltir. Milletvekili Hamdullah Sup-
hi Bey Meclisteki bir konuflmas›nda; “Hakikaten bir orduya malik olduktan sonra,
hükûmeti kurdum demeye TBMM’nin hakk› olacakt›r” diyerek, hükûmet olmakla

düzenli orduya sahip olmak aras›ndaki ba¤lant›y› dile getirmifltir.
Yap›lan haz›rl›klar sonunda 1920 Ekim ay›ndan itibaren Kuvâ-y› Milliye’nin tas-
fiyesi bafllad›. 9 Kas›m’da Bat› Cephesi; Bat› ve Güney Cephesi olmak üzere ikiye
ayr›ld›. 10 Kas›m’da Albay ‹smet (‹nönü) Bat› Cephesi, 11 Kas›m’da Albay Refet
(Bele) Güney Cephesi komutanl›¤›na atand›lar.
Foto¤raf 5.13
‹ki cephe komutan›,
baflkomutan›n iki
yan›nda
Kaynak: ATAM
Arflivi.
Mustafa Kemal, her iki cephe komutan›na “süratle muntazam ordu ve büyük
süvari kütlesi vücuda getirmek” için kesin emirler verdi. Takip eden günlerde, Et-
hem Bey gibi baz› direnifller olmakla beraber Kuva-y› Milliye tasfiye edilip düzen-
li ordu geliflmeye bafllad›. Düzenli ordu ile Yunan kuvvetlerine karfl› Bat› Cephe-
si’nde baflar›lar gittikçe artt›. fiimdi, henüz yeni kurulan ordunun muharebelerini
k›saca ele alal›m.
‹nönü Muharebeleri
Ethem Bey ayaklanmas›n› f›rsat bilen Yunan kuvvetleri, ‹tilaf Devletleri’nin dayatt›k-
lar› Sevr’i kabul ettirebilmek ve bu antlaflmadan paylar›na düfleni alabilmek için 6
Ocak’ta (1921) Bursa-Uflak bölgelerinden Eskiflehir-Afyon istikametine harekete
geçti. Türk kuvvetleri kendisinin üç kat› civar›nda olan Yunan birliklerini 9 Ocak’ta
‹nönü civar›nda karfl›lad›. Yunan kuvvetleri burada çetin Türk direnifli karfl›s›nda du-
ramam›fl ve zayiat vererek 11 Ocak’ta eski mevzilerine geri çekilmek mecburiyetin-
de kalm›flt›r. Bu baflar›, TBMM’de ve baflta Nutuk olmak üzere dönemin kaynakla-
r›nda I. ‹nönü Zaferi olarak adland›r›lm›flt›r. Yunanlar ise bunu bir yenilgi olarak ka-
bul etmeyip, bu harekâta “taaruzi keflif” ad›n› vermifllerdir. Fakat ortada, inkâr edi-
lemeyecek bir gerçek vard› ki o da bu harekâtta Yunanlar›n 8 subay ve 49 eri ölmüfl,
9 subay ve 145 eri de kaybolmufltu. Düzenli Türk ordusunun Bat› Cephesi’nde ilk
baflar›s› olarak kabul edilen bu muharebe ve zaferin Türk ve dünya kamuoyunda
fevkalade etkisi oldu. Bu zaferle 2. Viyana yenilgisinden itibaren sürekli geri çekilen
bir milletin ve ordusunun asla hak etmedi¤i bir eziklik psikolojisini üzerinden atma
f›rsat› do¤mufltu. Anadolu’da coflkulu kutlamalar oldu, ülkenin her taraf›ndan
TBMM’ne tebrik telgraflar› ya¤maya bafllad›. Moral ve psikolojik getirilerinin yan› s›-
ra bu baflar› ile TBMM Hükûmeti’nin Londra Konferans›na daveti sa¤lanm›flt›r.
Yunan kuvvetleri, bu bozgunun etkisini üzerlerinden atmak için Londra Konfe-

rans›’n›n sonucunu beklemeden tekrar sald›r›ya geçtiler. 23 Mart’tan itibaren Bur-
sa’dan ‹nönü ve Uflak’tan Afyon istikametine harekete geçtiler. Türk kuvvetleri
böyle bir sald›r› olaca¤›n› daha önce bildi¤inden haz›rl›kl›yd›. Bat› Cephesi Komu-
tan› ‹smet Bey, Yunan kuvvetlerini ‹nönü’de karfl›lamay› planlad›. 30 Mart’a kadar
Yunanlar üstünlüklerini sürdürmüfl ve Yeniflehir, Bozüyük, Bilecik ve Dumlup›nar
düflman eline geçmifltir. Bu arada, Refet Bey’in komuta etti¤i Güney Cephesi’nde
Dumlup›nar ve Asl›hanlar mevzilerinde Türk kuvvetleri geri çekilmek durumunda
kalm›flt›. Yap›lan haz›rl›klar sonucu Türk ordusu 31 Mart’ta karfl› sald›r›ya geçti ve
Yunanlar o gece bozguna u¤rayarak geri çekilmek zorunda kald›lar. ‹smet Bey’in
ifadesiyle Yunan kuvvetleri binlerce ölü vererek muharebe meydan›n›n Türk ordu-
suna terk etmifl idi. Geri çekilen Yunan birlikleri Türk kuvvetlerince Bursa’ya ka-
dar sürüldü. Ama bu çekilifl s›ras›nda Yunanlar, Türk flehir ve köylerini atefle ver-
diler, Bilecik, Bozüyük ve Sö¤üt kül y›¤›n› hâline geldi. Bu bölgedeki camilerin he-
men tamam› yak›ld›. Ne gariptir ki, bu Yunan harekât› s›ras›nda, gayrimüslimlerin
özellikle Rum ve Ermeniler’in ço¤unlu¤u iflgalci Yunan kuvvetleriyle ifl birli¤i yap-
maktan geri durmad›lar. Bu muharebede Türk ordusu da çok say›da flehit verdi.
Mustafa Kemal Pafla’n›n “‹nk›lap tarihimizin bir sayfas› ‹kinci ‹nönü Zaferi ile ya-
z›ld›” dedi¤i bu baflar›n›n Türk ve dünya kamuoyunda fevkalade etkileri oldu ve
bu zafer; siyasi, askerî ve psikolojik aç›dan ‹stiklal Savafl›’n›n bundan sonraki sey-
rini olumlu yönde etkiledi.
Kütahya ve Eskiflehir Muharebeleri

Dumlup›nar ve Asl›hanlar muharebeleri sonras›nda Yunan kuvvetleri yeni bir ha-
rekât›n haz›rl›¤›na girdiler. Yunanlar, ‹nönü-Kütahya-Dö¤er mevziini tutmufl olan
Türk kuvvetlerini güneyden kuflatmak üzere 8 Temmuz’da ileri harekâta geçtiler.
14-18 Temmuz’da Kütahya-Nasuhçal mevzilerinde fliddetli çarp›flmalar oldu. An-
cak say› ve silah bak›m›ndan çok üstün olan Yunan kuvvetleri karfl›s›nda Türk
kuvvetleri geri çekilmenin do¤ru olaca¤›n› düflünerek 18 Temmuz’da Eskiflehir’in
do¤usunda Seyitgazi hatt›na çekildi. 21 Temmuz’da Yunanlar Eskiflehir istikameti-
ne taarruza geçti. Bu bölgede çok fliddetli çarp›flmalar oldu sonuçta Türk kuvvet-
leri 25 Temmuz’da Sakarya gerisine çekilmek durumunda kald›. Bu harekât sonun-
da Eskiflehir, Kütahya, Afyonkarahisar Yunanlar’›n eline geçti. Tabii ki bu geliflme-
ler yurtta ve Mecliste büyük moral k›r›kl›¤›na ve tepkilere yol açt›. Hatta, Meclisin
Ankara’dan Kayseri’ye tafl›nmas› bile dile getirildi. Baflkomutanl›k üzerine yönelti-
len elefltiriler karfl›s›nda Mustafa Kemal, kararl› ve makul aç›klamalar› ile moralleri
ve güven duygusunu güçlü tutmay› baflard›.
Meclis, 5 A¤ustos’ta kabul etti¤i kanunla Mustafa Kemal Pafla’ya üç ay süreyle
Baflkomutanl›k yetkilerini verdi. Mustafa Kemal, ilk ifli olarak Tekâlif-i Milliye emir-
lerini yay›nlad›. Bu emirlere göre, her kazada birer komisyon kuruldu. Bedeli da-
ha sonra ödenmek üzere, ordunun ihtiyac› olan iafle ve giyim malzemelerinin
%40’›na, nakliye vas›talar›n›n %20’sine ve savafla elveriflli araçlara el konuldu. As-
l›nda Tekâlif-i Milliye, zaten 10 y›ld›r sürekli savafl hâlinde olan bir milletin, var
olabilmek için art›k en son imkânlar›n› seferber etme anlam›na geliyordu. Bu ha-
z›rl›klar›n yan› s›ra, Do¤u Cephesi’nden ve Merkez Ordusu’ndan seçkin baz› birlik-
ler de Bat› Cephesi’ne kayd›r›lmaya baflland›. Bütün bu haz›rl›klar, Ankara istika-
metinde ilerlemekte olan Yunan iflgal kuvvetlerine karfl› savunmay› kuvvetlendirip
arkas›ndan taarruz için idi. Yani, b›ça¤›n kemi¤e dayand›¤› noktada yeniden diri-
liflin destan› olacak Sakarya Meydan Muharebesi’ne haz›rl›kt›.
Sakarya Meydan Muharebesi

Yap›lan haz›rl›klardan sonra Baflkomutan Mustafa Kemal Pafla, Genel Kurmay Bafl-
kan› Fevzi Pafla (Çakmak) ile Polatl›’daki Bat› Cephesi karargâh›na gitti. Bu günler-
de kendisini Bizans’›n varisi kabul eden Yunan Kral› XIII. Konstantin ‹zmir’e gele-
rek baflkomutan s›fat›yla ordusuna Ankara’y› hedef gösterdi. Eskiflehir- Seyitgazi is-
tikametinde harekete geçen Yunan ordusu 23 A¤ustos’ta Sakarya’da Türk ordusuy-
la temasa geçti. Bu tarihten sonra 22 gün 23 gece sürecek olan Sakarya Meydan
Muharebesi’ni 3 aflamada ele almak do¤ru olur. 23-31 A¤ustos aras›nda Yunanlar
sürekli taarruzda bulunup Türk kuvvetlerinin güçlü bir direniflle karfl›l›k verdi¤i
çarp›flmalar. ‹kinci aflama 1-5 Eylül aras›d›r ki bu süreçte Yunanlar baz› tepeleri ele
geçirmifl ve Türkler aleyhine baz› geliflmeler olmufltur. Bu günlerde Mutafa Kemal
Pafla’n›n askerlik literatürüne giren; “Hatt-› Müdafaa yoktur sath› müdafaa vard›r. O
sat›h bütün vatand›r. Vatan›n her kar›fl topra¤› vatandafl›n kan›yla ›slanmad›kça
terk edilemez” sözü Türk ordusunun temel stratejisi olmufltur. Son aflama olarak
görebilece¤imiz 6 -12 Eylül, art›k Türk kuvvetlerinin üstünlü¤ü ele al›p taarruza
geçti¤i günlerdir. 10 Eylül’de bafllayan Türk taarruzuna dayanamayan, Yunan or-
dusu periflan bir flekilde da¤›lm›fl ve 13 Eylül’de Sakarya’n›n do¤usunu tamamen
boflaltm›flt›r. 13 Eylül günü Muharebe meydan›n› dürbünüyle gözetleyen Kaz›m
Bey’in (Özalp) flu de¤erlendirmeleri düflman›n içinde bulundu¤u durumu aç›kça
gözler önüne sermektedir;
“Tarassut dürbününden son durumu tetkike koyuldum. Sakarya’n›n bat›s›nda
dere kenar›nda ve bilhassa Kavuncu köprüsünün bat›s›nda, gece parlak görülen
düflman›n ordugah ateflleri iyice azalm›flt›. Anadolu’nun ortas›na kadar gururla iler-
lemifl ve büyük ümit ve hayallerinin tahakkuk edece¤ine tam inanm›flken, Yunan-
lar için beklenmedik elim bir durum ortaya ç›km›flt›: Yunan esirleri, ceplerinden
toz ve toprakla kar›flm›fl arpa ve bu¤day ç›kar›p açl›klar›n› belli edecek flekilde yi-
yorlard›. Bizim askerlerimizin merhameten uzatt›klar› kuru ekmek ve peksimet k›-
r›klar›n›, minnet ve flükranla kap›fl›yorlard›. Birkaç ay evvel Bursa’dan Bilecik’e ge-
çen ve bizim bask›n›m›za u¤rayan düflman kamyonlar›nda bulunan, yerli Rumlar›n
hediye olarak gönderdikleri çikolata ve bisküviler flimdi bu esirler için bir rüya idi.
13 Eylül sabah›, düflman›n bir k›sm› periflan bir hâlde Sakarya’n›n bat›s›na geçmifl,
geçemeyenler Sakarya’da bo¤ulmufl, ölüleri yaral›lar› ve hastalar› da muharebe
meydan›nda ve gerilerinde dökülmüfl bulunuyordu... Düflman yaral›lar› kollar›nda
K›z›lay amblemi tafl›yan s›hhiye askerlerimizin insanca yard›mlar›yla sedyelerle
sarg› yerlerine götürülüyorlard›. Muharebe meydan›nda ölü ve yaral›lardan baflka,
kamas› al›nm›fl veya al›nmam›fl, tekerlekleri k›r›k veya sa¤lam toplar... Dökülmüfl
hâlde piyade ve topçu cephaneleri, gazeteler, mektuplar, elbiseler... Özetle birçok
silah, cephane, eflya ve malzeme b›rak›lm›flt›. As›l bozgun manzaras› Sakarya’n›n
bat›s›nda görülüyordu”.
Mustafa Kemal Pafla’n›n ifadesiyle “Sakarya Melhame-i Kübras›” yeni Türk
devletinin tarihine, cihan tarihinde ender olan büyük bir meydan muharebesi
olarak geçmifltir. Kaz›m Bey’in yukar›daki tespitlerinden de aç›kça anlafl›laca¤›
üzere, Türk askeri yaral› Yunan askerlerine insani yard›m yapmaktan geri dur-
mazken, bozguna u¤ray›p Afyon istikametine kaçan Yunan ordusu, yenilgisinin
ac›s›n› sivil halktan ç›kar›rcas›na geçti¤i köyleri atefle vermifl ve halk› katletmek-
ten geri durmam›flt›r.
Foto¤raf 5.14
Türk askeri savafl›n her aflamas›nda büyük fedakârl›klar göstererek yurdunu düflman iflgalinden
kurtarmay› baflarm›flt›r.
Bu savaflta Türk ordusu 7’si tümen komutan› olmak üzere 3282 flehit, 13.618
yaral› ve 415 esir; Yunanlar ise subay ve er 15.000 ölü ve 25.000 civar›nda yaral›
vermifllerdir. Türk ordusunun flehitleri aras›nda çok say›da subay ve özellikle ye-
dek subay bulunuyordu.
Sakarya Zaferi’nin Türk ve dünya kamuoyunda fevkalade yank›lar› oldu. Zafer
Anadolu’nun her taraf›nda coflkularla kutland›. Milletin ve ordunun sars›lm›fl olan
morali yerine geldi. Bu asl›nda 1683’ten beri haçl›lar karfl›s›nda yaflanan geri çekil-
menin durmas› anlam›na geliyordu. Tabii ki bu tablo, Sevr’i gerçeklefltirmek iste-
yenlerin ümitlerinin de k›r›lmas› demekti. Bu yüzden Fransa, ‹tilaf devletleri için-
de ilk önce Ankara Hükûmeti’nin baflar›lar›n› kabul eden ülke oldu ve 20 Ekim
1921’de imzalanan Ankara Antlaflmas› ile savafltan çekildi. Frans›zlarla imzalanan
bu antlaflma ile Hatay meselesi hariç afla¤›-yukar› bugünkü Suriye s›n›rlar› çizilmifl
oldu. ‹ngiltere’nin 22 Ekim 1921’de esirlerin mübadelesi antlaflmas›n› imzalamas›,
Ankara Hükûmeti’ni resmen tan›mas› anlam›na geliyordu. Öte yandan Sakarya Za-
feri ile Türklerin son zaferi kazanacaklar› hakk›nda kuflkular› kalmayan Sovyet fiu-
ras›na ba¤l› Kafkas Devletleri (Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan), Sovyet Rus-
ya’n›n arac›l›¤› ile 13 Ekim’de Kars Antlaflmas›n› imzalad›lar. Zaferin bir sonucu
olarak Mustafa Kemal Pafla’ya 19 Eylül 1921’de “Gazi” unvan ve “Mareflal” rütbele-
ri verildi.
Sakarya Zaferi, bütün vatan sath›nda za- Foto¤raf 5.15

fer flenlikleriyle kutland› ve kazan›lan bu Mustafa Kemal Mareflal üniformas› ve istiklal
moral ile düflman›n Anadolu’dan at›lmas› madalyas›yla.
için topyekûn maddi-manevi seferberlik
bafllad›. Afla¤› yukar› bir y›ll›k haz›rl›k neti-
cesinde emperyalizmin destek verdi¤i Yu-
nan iflgal kuvvetlerine son darbeyi vurmak
için Büyük Taarruz’un arifesine gelindi.
Büyük Taarruz ve Mudanya

Mütarekesi
Sakarya’da büyük bozguna u¤rayan Yunan
kuvvetleri, Eskiflehir-Afyon hatt›na kadar ta-
kip edilebilmiflti. Çünkü bugünlerdeki Türk
ordusu gerek say› gerekse lojistik imkânlar
itibar›yla Yunan ordusuna kesin darbeyi vur-
mak için hemen taarruza geçecek durumda
de¤ildi. Zaten mevsim de k›fla yaklafl›yordu.
Bu yüzden ciddi bir haz›rl›k yap›ld›ktan son-
ra taarruzun yap›lmas› uygun görülmüfltü.
Askerî geliflmeleri yeterince bilmeyen ama
hisleriyle hareket eden baz› çevreler bu du-
rumu elefltirirken, Mustafa Kemal Pafla, bir
taraftan elefltirilere cevap veriyor, bir taraftan
da gizlilik içinde orduyu ileride düflünülen
taarruza haz›rl›yordu. Öte yandan, Sevr’i ger-
çeklefltirmek için Yunan’dan ümidini kesen
Foto¤raf 5.16
Baflkomutan, Büyük Taarruz öncesinde süvari kolordusunu ziyaretinde(At üstünde kolordu
komutan› Fahrettin Altay)

‹tilaf Devletleri zarar›n neresinden dönülürse kâr misali bir an önce sözde bar›fl plan-
lar› ile Türkiye’yi anlaflma zeminine çekmek istiyorlard›. Bu maksatla 22 ve 26 Mart
1922’de her iki tarafa da mütareke teklifinde bulundular. Kendilerine toparlanma im-
kân› verecek bu teklifi Yunanlar hemen kabul etmifl, Türkiye ise prensip olarak ba-
r›fltan yana oldu¤unu belirtmekle birlikte, mütareke için hakl› olarak Anadolu’nun
boflalt›lmas›n› flart koflmufltur. fiuur alt›na Sevr hedefi yerleflmifl olan ‹tilaf Devletleri
ise bu flart› kabul etmemifllerdir.
Foto¤raf 5.17
Mustafa Kemal
Pafla ve ‹smet Pafla
Akflehir’de Rus ve
Azerbaycan
elçileriyle birlikte
Kaynak: ATAM
Arflivi.
Türk ordusunun taarruz için haz›rl›klar› bütün h›z›yla devam ediyordu. Yunan
kuvvetlerinin önemli bir bölümü Afyonkarahisar-Dumlup›nar aras›nda bulunuyor-
du. Bir di¤er kuvveti ise Eskiflehir bölgesindeydi. Bunun d›fl›nda Menderes bölge-
sinde ve ‹znik Gölü civar›nda kuvvetleri vard›. Yani düflman kuvvetleri Marma-
ra’dan Menderes’e kadar uzan›yordu. Mustafa Kemal Pafla, daha önce ça¤›rm›fl ol-
du¤u Genelkurmay Baflkan› Fevzi Pafla ile 27 Temmuz akflam› Akflehir’de bulufltu.
Yap›lan görüflmede haz›rlanan plan gere¤ince 15 A¤ustos’a kadar taarruz haz›rl›k-
lar›n›n tamamlanmas› kararlaflt›r›ld›. Ama dikkat çekmemek için 28 Temmuz günü
yap›lacak bir futbol maç› vesilesiyle di¤er komutanlar da Akflehir’e ça¤›r›ld›. Taar-
ruzun bütün ayr›nt›lar› görüflülerek karara ba¤land›.
Foto¤raf 5.18
Baflkomutan ve
Komutanlar
Akflehir’de
karargâhta 28
Temmuz 1922
Kaynak: ATAM
Arflivi.
Büyük bir gizlilik içinde Türk ordusu haz›rl›klar›n› tamaml›yordu. Yunanlar›n

fark etmemesi için at ve kat›rlar›n ayaklar›na keçeler ba¤lanm›flt›. Ordunun bütün
yorgunlu¤una ve imkâns›zl›klara ra¤men k›sa sürede o bölgenin en yüksek tepesi
olan Kocatepe’ye intikali ve arkas›ndan taarruza geçmesi bugün bile anlafl›lmas›
güç olan büyük bir baflar› olarak gözükmektedir. Büyük Taarruz, 26 A¤ustos 1922
sabah› Türk ordusunun topçu atefliyle bafllad›. Yunan kuvvetleri, top, a¤›r makine-
li tüfek ve uçak bak›m›ndan üstün durumda idi. Cephane, tafl›t ve sa¤l›k malzeme-
leri aç›s›ndan da üstünlükleri vard›. Mustafa Kemal Pafla, Genelkurmay Baflkan›
Fevzi, Bat› Cephesi Komutan› ‹smet, I. Ordu Komutan› Nurettin, 2. Ordu Komutan›
Yakup fievki Paflalarla birlikte savafl› yönetmek üzere Kocatepe’deydi. Gazi’nin yö-
netti¤i taarruzun ilk günü Yunan cephesi yar›ld› ve ertesi gün Afyon kurtar›ld›. Ma¤-
lup düflman kuvvetlerinin büyük bölümü 30 A¤ustos’ta Asl›hanlar civar›nda kuflat›l-
m›fl ve Gazi’nin idare etti¤i Dumlup›nar Meydan Muharebesi’nde düflman›n ana
kuvvetleri imha edilerek pek çok esir al›nm›flt›r. Çok geçmeden Yunan Baflkomuta-
n› Trikopis esir al›nd›. Trikopis’in, Gazi Pafla’n›n huzurunda bir misafir gibi kabul
edilifli, bize 1071’de Alparslan’›n Romen Diyojen’e karfl› tavr›n› hat›rlatmaktad›r.
Foto¤raf 5.19
Büyük Taarruz’da
ordunun bütün
komuta kademesi
bir arada.
Kaynak: ATAM
Arflivi.
Yunan ordusu 5 gün gibi k›sa sürede bozguna u¤rad›. Periflan olan düflman›n
durmas›na ve toparlanmas›na f›rsat vermemek için BaflkomutanD ÜMustafa
fi Ü N E L ‹ M Kemal Pa- D Ü fi Ü N E L ‹ M
fla, 1 Eylül 1922’de herkesçe bilinen o meflhur emrini verdi: “Ordular ilk hedefiniz
Akdeniz’dir, ‹leri!”. Türk ordusu, ‹zmir’e do¤ru h›zla çekilen Yunan ordusunu ta-
S O R U S O R U
kip etmeye bafllad›.
Bugün bu co¤rafyan›n Ege olarak isimlendirilmesi sizi flafl›rtmas›n. Osmanl›

D ‹ K K A T Dönemi’nde D‹KKAT
bu co¤rafya bir bütün olarak Akdeniz olarak adland›r›lmaktayd›. Buradaki adalar da Ak-
deniz adalar› olarak biliniyordu.
N N
Yunan kuvvetleri bu çekilifl s›ras›nda, geçti¤i bütün yerleri yak›p y›k›yor ve ço-
luk çocuk demeden sivil halk› katlediyordu. Hatta s›rf bu maksatla yerli Rum ve Er-
menilerden oluflan ve say›s› 3000’i bulan tahrip taburlar› oluflturmufllard›.
Yunan ordusunu takip eden Türk kuvvetleri 1 Eylül 1922’de Uflak’a girdi. Arka-
K ‹ T (3
s›ndan Eskiflehir (2 Eylül), Nazilli, Simav, Salihli, Alaflehir, Gördes A PEylül), Kula K ‹ T A P
(4 Eylül), Bal›kesir, Bilecik (6 Eylül), Ayd›n (7 Eylül), ve Manisa (8 Eylül) Yunan ifl-
galinden kurtar›ld›. Nihayet Türk süvarileri 9 Eylül ö¤leden önce ‹zmir’e girdi. Bir
gün sonra 10 Eylül’de Bursa Türk kuvvetlerinin eline geçti. Takip eden günlerde
Bursa civar› ve Marmara Bölgesi’ndeki Yunan iflgal kuvvetleri Türk kuvvetleri
karfl›s›nda geri çekilmek ve iflgal ettikleri yerleri boflaltmak mecburiyetinde kal-
d›lar. Anadolu’da hiç ümidi kalmayan ve bir an önce kaçman›n hesab›n› yapan
Yunanlar bu s›rada çekildikleri yerleri atefle vermekten de geri durmad›lar. Ma-
nisa’da 18.000 yap›dan ancak 500’ü ayakta kalabildi, gerisi kül oldu. ‹zmir’de ate-
fle verilmiflti.
Türk milletinin ola¤anüstü fedakârl›¤› ve Baflkomutan’›n üstün baflar›s›yla kaza-
n›lan bu Türk zaferinin insan mant›¤›n› zorlayan yönleri vard›r. Bugün Afyonkara-
hisar-‹zmir karayolu 325 km. kadard›r. Taarruz istikameti dere-tepe hesapland›¤›n-
da ‹zmir’e olan uzakl›k 350 km.yi geçer. Türk ordusu bu yolu afla¤›-yukar› 11-12
günde kat etmifltir. Bu da günde ortalama 30 km. yol al›nd›¤›n› gösterir. Üstelik as-
la yeterli g›das› ve giyece¤i olmadan, Yunan ordusuyla savafla savafla. Do¤al ola-
rak insan mant›¤› bu süratin ve baflar›n›n s›rr›n› çözmekte zorlanmaktad›r. Tek bir
izah yolu olabilir o da Türk askerinin vatan›n› ve istiklalini koruma aflk›yla neleri
yapmaya muktedir oldu¤udur.
Büyük Taarruz’un baflar›yla sonuçlanmas›ndan sonra, Anadolu’da Yunan as-
keri kalmam›flt›. Ancak, Trakya hâlen iflgal alt›ndayd›. ‹tilaf Devletleri’nin araya
girmesi ile ateflkes görüflmeleri 3 Ekim 1922’de Mudanya’da bafllad›. Sert tart›fl-
malar ile geçen görüflmelerden sonra 11 Ekim günü Mudanya Mütarekesi imza-
land›. Buna göre; 15 Ekim’den itibaren çat›flmalar duracak, Yunanlar 15 gün için-
de Do¤u Trakya’y› boflaltacaklar ve 30 gün zarf›nda Trakya Türk memurlar›na
devredilecekti. Bar›fl antlaflmas› imzalan›ncaya kadar ‹tilaf kuvvetleri miktarlar›n›
art›rmamak flart›yla bulunduklar› yerlerde kalabileceklerdir. Mudanya Mütareke-
si, Türk ‹stiklal Savafl›’n›n Türk zaferiyle sonuçland›¤›n› gösteren ilk diplomatik
ve siyasi belge olmas› bak›m›ndan fevkalade önemlidir. Mütareke yurt içinde bü-
yük coflku ile karfl›lanm›flt›r.
‹stiklal Savafl›’n›n Lojistik Kaynaklar›

Yukar›dan beri ana hatlar›yla ele ald›¤›m›z ‹stiklal Savafl› fevkalade zor flartlarda
verildi. Bu zorluk, iki temel noktada toplan›yor idi. Birincisi; nüfus meselesi, ‹kin-
cisi; ekonomik durum. Bu iki meseleyi do¤ru anlamadan veya verilen mücadele-
nin zeminine, bu konular› koymadan, ‹stiklal Savafl›n› do¤ru anlayabilmek pek
mümkün gözükmemektedir.
Bilindi¤i üzere, 1911 Trablusgarp ve arkas›ndan Balkan Savafl›’ndan itibaren
Türkiye neredeyse kesintisiz olarak 10-11 y›l sürekli savafl hâlindeydi. Tabii ki, bu
savafllar insan kaynaklar›n› neredeyse tükenme noktas›na getirdi. I.Dünya Sava-
fl›’nda, özellikle Çanakkale’de 16-17 yafl›ndaki çocuklar cepheye koflma durumun-
da kald›. Bu yafl s›n›r› ‹stiklal Savafl›’nda 12-13’e kadar indi. Antep savunmas›nda
fiilen görev alan Antepli Mehmet, ‹smail henüz 12-13 yafl›nda idiler. Bat› Cephesin-
de elinde silah› at›n üstünde cepheden cepheye koflan ve TBMM’nin 30 Ocak 1921
tarihli oturumunda kahramanl›¤› konu edinilen Nezahat Han›m (Baysel) da henüz
12 yafl›nda idi. Daha bunun gibi pek çok Ayfle’ler, Mehmet’ler örnek gösterilebilir.
Do¤u Cephesi’nde, Kaz›m Karabekir Pafla’n›n sahip ç›kt›¤›; de¤iflik aç›lardan mü-
cadelenin içinde hizmet veren çocuk say›s›n›n haddi hesab› yoktu. ‹stiklal Sava-
fl›’nda flehit olanlar›n yafl analizini yapt›¤›m›zda, muvazzaf askerlik yafl›n›n üstün-
de olanlar›n say›s› çoktur. ‹nsan kaynaklar›m›z›n gittikçe eridi¤i bu dönemde, cep-
he gerisinde tarlada ekini kald›racak veya ölen kiflinin cenaze namaz›n› k›lacak er-
kek nüfus bulmakta bile zorluklar yafland›. Firar sebeplerini rapor eden baz› asker-
lik flube baflkanlar›n›n firar›n en baflta gelen sebebinin “kimsesizli¤inden mahsulâ-

t›n› orak edememesi” olarak gösterilmesi oldukça düflündürücüdür. Çünkü eli si-
lah tutabilenler cepheye kofltu¤undan; cephe gerisinde, yafll›, hasta, çoluk- çocuk
kalm›fl ve tarlas›n› hasat edebilecek karn›n› doyurabilecek, üretim yapabilecek in-
san gücü çok yetersizdi veya neredeyse kalmam›flt›. ‹flte ‹stiklal Savafl› bu flartlarda
verilmifltir. ‹nsan kaynaklar› aç›s›ndan art›k en son imkânlar de¤erlendirilmekte idi.
Cumhuriyet kurulduktan sonra 10. Y›l Marfl›’nda; “10 y›lda 15 milyon genç yarat-
t›k her yafltan” diye övünülmesinin tarihî sebeplerini de bu gerçeklerde aramak
gerekiyor.
‹nsan kaynaklar› yeterli düzeyde olmayan ve y›llard›r savafl hâlinde açl›k ve se-
faletin içinde bulunan bir milletin tabii olarak ekonomisi de çökmüfl idi. TBMM’nin
aç›l›fl›ndan itibaren en önemli meselesi, savunmay› yapabilecek maddi kaynaklar›
bulabilmek olmufltu. Bu kaynaklar›n bafl›nda flüphesiz halk›n ba¤›fllar› geliyordu.
Zaten imkânlar› azalm›fl olan bir millet bu sefer vatan için elinde avucunda ne var-
sa vermeye çal›fl›yordu. Genellikle o bölgede bulunan Müdafaa-i Hukuk Cemiyet-
leri vas›tas›yla yard›mlar toplan›yor, bunlar ilgili makamlara ulaflt›r›l›yordu. Ba¤›fl-
lar›n yan› s›ra, kaynaklar› art›rabilmek için çeflitli uygulamalara girildi. Mevcut ba-
z› vergiler art›r›ld› ve oktruva vergisi (kontrol) gibi yeni vergiler ihdas edildi. 1920
Eylül ve Kas›m aylar›nda ç›kar›lan Men’-i müskirat, Men’-i israfat kanunlar› ile ke-
yif ve israf›n önüne geçilerek tasarruf yap›lmaya çal›fl›ld›. Duyun-› Umumiye ve Re-
ji Ambarlar›ndan istifade edilmeye çal›fl›ld›. ‹flgal alt›ndaki ‹stanbul’dan gizli yollar-
la Anadolu’ya silah ve malzeme temini yollar› arand›. Daha önce bahsedilen Tekâ-
lif-i Milliye Emirleri ile ihtiyaç duyulan halk›n elindeki malzemelerin %40’na el ko-
nulmufltu. Tabii ki bütün bunlara ra¤men, aç›klar›n kapat›labilmesi, savunma ihti-
yaçlar›n›n karfl›lanabilmesi mümkün de¤ildi. Türkiye’nin kendi kaynaklar›n›n öte-
sinde d›flar›dan yap›lacak yard›mlara da fliddetle ihtiyac› vard›.
D›fl yard›mlar hususunda o zaman›n siyasi flartlar› içinde Sovyetler Birli¤i’nden
yard›m imkânlar› araflt›r›ld›. Mustafa Kemal Pafla, bu maksatla Halil Pafla’y› Mosko-
va’ya gönderdi. Ancak, henüz ihtilaldan ç›km›fl, k›tl›k ve açl›¤›n hat safhaya ulaflt›-
¤› Sovyetlerin yard›m yapacak durumu da yoktu. Bu günlerde, Sovyetlere ba¤l›
muhtar bir cumhuriyet olan Buhara Cumhuriyeti’nin Cumhurbaflkan› Osman Bey
(Kocao¤lu), yard›m yapabileceklerini Lenin’e bildirmifl ve Osman Bey’in ifadesine
göre 100 milyon alt›n ruble Türkiye’ye gönderilmek üzere Moskova’ya teslim edil-
miflti. Bu miktar, o zaman›n rayicine göre T59 milyon tutuyordu. 1920’den 1922’ye
kadar de¤iflik zamanlarda Moskova’dan peyderpey gönderilen yard›mlar›n toplam›
T11.028.012 civar›nda olup, geri kalan T47.971.988’nin ak›beti bilinmemektedir.
Sovyetlerden gelen askerî yard›mlar›n bafll›calar› ise flunlard›r:
• Çeflitli tarihlerde sa¤lanan toplam 10 milyon ruble para,
• 39275 adet tüfek, 327 adet makineli tüfek, 62.986.000 tüfek mermisi,
• 54 top, 1000 at›ml›k top barutu,
• 4000 adet el bombas›, 4000 flarapnel mermisi,
• 1500 k›l›ç ve 20000 gaz maskesi... gibi.
Milli Mücadele y›llar›nda Ankara Hükûmeti’ne d›flar›dan gelen yard›mlar›n en
anlaml›s› Hint kökenli Müslümanlara aittir. Bugünkü Pakistan’› oluflturan Hindistan
Müslümanlar› Türkiye’nin emperyalizme karfl› verdi¤i mücadeleye kay›ts›z kalma-
m›fl, 1921 sonundan 1923 Ekim’ine kadar, de¤iflik zamanlarda Türkiye’ye yard›m
göndermifllerdir. 1924 y›l›nda da savaflzedeler için Güney Asya Müslümanlar›ndan
7000 ‹ngiliz liras›na yak›n para gönderildi¤ini biliyoruz. Bu bölgeden ve Hint Müs-
lümanlar›ndan gönderilen yard›mlar›n toplam› T1.035.608 ve 130.250 ‹ngiliz liras›-
na ulaflm›flt›r. Büyük Taarruz’dan hemen önce gelen bu paran›n çok az bir mikta-
r›n› kullanan Mustafa Kemal, geri kalan›n› Cumhuriyet’in ilan›ndan sonra kurulan
ilk millî banka olan Türkiye ‹fl Bankas›na sermaye olarak tahsis etmifltir.
Üçüncü önemli d›fl yard›m ayn› zamanda Ankara Hükûmeti’ni ilk tan›yan galip
devlet olan Fransa’dan gelmifltir. Mütareke döneminde iflgal etmifl olduklar› Antep,
Urfa, Marafl, Adana ve Mersin’de Müslüman-Türk halk›n millî direnifli ile karfl›lafla-
rak büyük kay›plar veren Frans›zlar, ‹ngiltere ile nüfuz bölgelerinin paylafl›m›ndan
da zararl› ç›kt›¤› için savafl› durdurup bar›fl görüflmelerinin bafllat›lmas›n› istemifl-
lerdi. Sakarya Zaferi’nden sonra Frans›zlar ile 20 Ekim 1921’de Ankara Antlaflmas›
imzaland›. Frans›zlar Anadolu’dan çekilirken önemli miktarlarda silah ve cephane-
yi Ankara Hükûmeti’ne teslim etti. Bunlar aras›nda 10089 tüfek, 1505 sand›k tüfek
SIRA S‹ZDE mermisi veSIRA 10 S‹ZDE
adet uçak vard›. Daha sonra Fransa, Ankara’n›n piyasa koflullar›
içinde her türlü silah ve malzemeyi sat›n almas›na kolayl›k gösterdi.
Türk dünyas›ndan Azerbaycan ve K›br›s Türkleri de ellerinden gelen yard›m›
yapmaya çal›flt›lar. Ba¤›ms›zl›¤›n› elde eden Azerbaycan Cumhuriyeti 2 y›la yakla-
flan ba¤›ms›zl›k süresince ve daha sonra Sovyetlere ba¤land›ktan sonra, de¤iflik za-
S O R U S O R U
manlarda yard›mlar gönderdi. 2 Ekim 1920’de toplam de¤eri 1.500.000 Frans›z
frang› civar›nda bir yard›m›n Ankara’ya ulaflt›r›ld›¤›n› biliyoruz. Bunun d›fl›nda
D‹KKAT Azerbaycan,DErzurum’da
‹KKAT yetim Türk çocuklar›na harcanmak üzere 500 adet yüzlük
Osmanl› alt›n› daha gönderdi. Bu günlerde, kendileri de atefl hatt›nda olmalar›na
ra¤men K›br›s Türkleri de kar›nca karar›nca toplad›klar› yard›mlar› Hilal-i Ahmer
N N
vas›tas›yla Ankara’ya ulaflt›rd›lar.
Bütün bunlar›n ötesinde, Ankara Antlaflmas› ile savafltan çekilen Fransa ve Yu-
AMAÇLARIMIZ nanlarla menfaat
AMAÇLARIMIZ çat›flmas›na giren ‹talya, de¤iflik zamanlarda Ankara Hükûmetine
askerî araç-gereç ve malzeme yard›mlar›nda bulunmufllard›r.
K ‹ T A P Türk ‹stiklalK Harbi

‹ T A sürecinde
P gerek iç gerekse d›fl kaynaklardan sa¤lanan yard›mlar hak-
k›nda toplu bilgi için Alptekin Müderriso¤lu’nun “Kurtulufl Savafl›’n›n Mali Kaynaklar›
(Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›nlar› Ankara 1990) adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.
Özet
Mütareke hükümlerine göre; ‹tilaf devletleri, Çanakka- Atatürk’ün Nutuk’ta bahsetti¤i bu cemiyetlerin yan› s›-
le ve ‹stanbul Bo¤azlar›yla Toros tünellerini iflgal ede- ra, iflgaller ve özellikle ‹zmir’in iflgalini müteakip, iflgal
cekti (md:1,10). Osmanl› sular› ve Karadeniz’de bulu- tehlikesine yak›n yerlerden bafllamak üzere, Anado-
nan torpiller gösterilecek ve temizlenecekti (md:2,3). lu’nun hemen her il ve ilçesinde Müdafaa-i Hukuk Ce-
‹tilaf Devletleri’ne mensup savafl esirleri ve Ermeni miyetleri kurulmufltur. Sivas Kongresi kararlar› çerçeve-
esir ve tutuklular derhal teslim edilecek (md:4), Os- sinde tek bir çat› alt›nda toplanan bu cemiyetler içinde
manl› Ordusu terhis edilecek, eldeki silah ve mühim- Anadolu kad›nlar› da teflkilatlanmaya gitmifllerdi. Türk
mat teslim edilecek, küçük gemiler d›fl›nda donanma tarihinin bütünlü¤ü içinde bakt›¤›m›zda, Bac›yân-› Rum
‹tilaf Devletleri gözetimine b›rak›lacakt› (md:5,6). Ku- Anadolu’nun vatan olmas›nda ne yapm›flsa, Anadolu
zeybat› ‹ran ve Kafkasya’daki Osmanl› kuvvetleri sa- Kad›nlar› Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri’nin de Anado-
vafltan önceki s›n›rlara çekilecek, güneydeki ateflkes lu’nun vatan kalmas›nda ayn› fleyi yapt›¤›n› rahatl›kla
s›n›rlar› d›fl›ndaki Osmanl› kuvvetleri derhal ‹tilaf kuv- ifade edebiliriz.
vetlerine teslim edilecek (md:11,16, 17) ve bütün ha- Çabalar› hem ülkeye hem de dünyaya duyurmak ge-
berleflme a¤› ‹tilaf memurlar›n›n kontrolüne b›rak›la- reklili¤inden hareketle bütün milleti içine alacak millî
cakt› (md:12). Antlaflma’n›n en a¤›r maddesi ise ‹tilaf bir kongrenin toplanmas›n› gerekli gören Mustafa Ke-
Devletleri’ne “güvenli¤i tehdit edecek bir durum orta- mal, 21-22 Haziran gecesi bir genelge haz›rlad›.
ya ç›kt›¤›nda” ülkenin diledi¤i yörelerini iflgal imkân› Amasya Genelgesi flu esaslar› tafl›yor idi;
tan›yan ve Osmanl› Devleti’nin hükümranl›k hakk›n› 1. Vatan›n ve milletin istiklali tehlikededir.
fiilen bitiren yedinci maddesi idi. 2. ‹stanbul Hükûmeti üzerine ald›¤› sorumlulu¤un ge-
Öte yandan, 24. maddeye göre; 6 vilayette (Vilayât-› sit- reklerini gere¤i gibi yerine getirememektedir, bu du-
te: Osmanl› dönemi idari taksimat›nda Van, Elaz›¤, Di- rum milletimizi yok olmufl göstermektedir.
yarbak›r, Erzurum, Sivas ve Bitlis, vilayetleri;günümüz- 3. Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar› kurta-
de Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’nun hemen tamam›n› racakt›r.
içine alan co¤rafya) kar›fl›kl›k ç›kt›¤› takdirde bu vila- 4. Milletin içinde bulundu¤u durum ve flartlara göre
yetlerin herhangi bir k›sm› iflgal edilebilecekti. Asl›nda harekete geçmek ve haklar›n› yüksek sesle cihana
bu maddenin arkas›nda “fiark Meselesi”nin hedeflerin- duyurmak için her türlü etki ve denetimden uzak
den biri olarak ‹tilaf Devletleri’nin Do¤u Anadolu Böl- millî bir kurulun varl›¤› zarurîdir.
gesi’nde bir Ermeni Devleti kurma niyetleri sakl› bulu- 5. Anadolu’nun her bak›mdan en güvenli yeri olan Si-
nuyordu. Nitekim ateflkesin ‹ngilizce metninde söz ko- vas’ta millî bir kongrenin acele toplanmas› kararlafl-
nusu 6 vilayetten alt› Ermeni Vilayeti olarak bahsedil- t›r›lm›flt›r.
miflti. Dolay›s›yla Mondros mütarekesi Türklerin Avru- 6. Bunun için bütün illerin her sanca¤›ndan milletin
pa yakas›na geçmelerinden itibaren bafllayan ve son güvenini kazanm›fl üç temsilcinin mümkün oldu¤u
dönemde flark meselesi olarak adland›r›lan Türkleri As- kadar çabuk yetiflmek üzere yola ç›kar›lmas› gerek-
ya’n›n içlerine geri göndermek projesinin uygulamaya mektedir.
konmufl olmas› demektir. 7. Her ihtimale karfl› bu meselenin millî bir s›r halin-
Mütarekenin imzalanmas›n› takiben hemen her tarafta de tutulmas› ve temsilcilerin lüzum görülen yerler-
özellikle iflgal tehlikesi bulunan yörelerde, genel ad› de seyahatlerini kendilerini tan›tmadan yapmalar›
Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri olan millî teflkilatlar ku- laz›md›r.
rulmaya baflland›. Millî Mücadele hareketinin zeminini 8. Do¤u ‹lleri ad›na 10 Temmuz’da Erzurum’da bir kon-
oluflturacak olan ve zaman içinde hemen her il ve ilçe- gre toplanacakt›r. Bu tarihe kadar di¤er illerin tem-
de bazen farkl› isimlerle kurulan bu cemiyetler mahalle silcileri de Sivas’a gelebilirlerse, Erzurum Kongresi
ve köylere var›ncaya kadar teflkilatlanm›fl idiler. “Müda- üyeleri de Sivas Kongresi’ne kat›lmak üzere hareket
faa-i Hukuk” kavram›ndan da aç›kça anlafl›laca¤› üzere, edecektir.
bu teflkilatlanma hareketi, savunma amaçl› olup her fle- Türk ‹stiklal Savafl›’n›n ve ink›lap tarihinin çok önemli
yin bafl›nda hür ve ba¤›ms›z yaflama hakk›n›, vatan› ko- bir belgesi say›lan Amasya Genelgesi’nde, ‹stiklal Sava-
ruma gayesini tafl›yordu. fl›’n›n gerekçeleri ve yöntemi ortaya konmufltur. “Mille-
tin istiklalini yine milletin azim ve karar›n›n kurtara- bir nota vererek bir Türk yurdu olan üç sanca¤›n (Kars,
ca¤›”, “millî heyet”, “millî bir kongre”den bahsedilmesi, Ardahan, Batum) Türkiye’ye iadesini istedi. Görüflmeler
Türk tarihinde ilk defa, millî iradeye yani demokrasiye sonunda Gürcü hükûmeti bu sancaklar› Türkiye’ye b›-
dayal› yeni bir yap›lanman›n ve geliflmelerin habercisi rakmak zorunda kald›. Ancak k›sa bir süre sonra Bolfle-
olarak da karfl›m›za ç›k›yor. Bu bak›mdan, söz konusu vik Rusya’n›n Gürcistan ve Ermenistan’› iflgal etmesi
belge, Millî Mücadele tarihinin önemli bir belgesi ol- üzerine durum de¤iflmifl ve 16 Mart 1921 Moskova, 13
makla birlikte Türk Demokrasi Tarihi aç›s›ndan da ayr› Kas›m 1921 Kars Antlaflmalar›yla Batum d›fl›ndaki yerler
bir de¤er tafl›maktad›r. Türkiye’ye kat›lm›fl oldu. Do¤u s›n›r›ndan sonra bütün
Türk Milleti çaresiz kald›¤› böyle bir ortamda, ülkenin gücünü bat›ya yönelten Türkiye, ‹nönü Savafllar›yla bafl-
hemen her yerinde kendili¤inden gönüllü milis kuvvet- latt›¤› düzenli ordu döneminin sonunda Sakarya ve Bafl-
ler oluflturarak silahl› savunma iradesini ortaya koydu. komutanl›k meydan muharebeleriyle iflgal kuvvetlerini
Millî Mücadele tarihimizde “Kuvâ-y› Milliye olarak ad- denize dökerek mücadelenin askerî k›sm›n› baflar›yla
land›r›lan bu silahl› gönüllü kuvvetlerin teflekkülünde, sona erdirmifltir.
baz› yöneticilerin ve subaylar›n önemli rolleri oldu. Os-
manl› Genelkurmay›’n›n da deste¤iyle Düzenli Ordu’ya
geçifl zaman›na kadar yani Ekim-Kas›m 1920’ye kadar
afla¤›-yukar› 1,5 y›ll›k sürede, iflgallere karfl› koyan bel-
ki de tek güç “Kuvâ-y› Milliye” idi. Öncelikle iflgal teh-
likesine yak›n yerler olmak üzere hemen ülkenin her
taraf›ndan teflekkül eden bu kuvvetlere; “kuvâ-y› milli-
ye”, “müfreze”, mücahidîn”, “gönüllü”, “alay”, “millî ta-
bur”, “millî bölük” gibi isimler verilmifltir. Düzenli ordu-
ya geçiflle birlikte bu kuvvetlerin bir k›sm› düzenli ordu
içine al›n›rken baz›lar› da kendili¤inden da¤›lm›flt›r.
Mondros Mütarekesi’nin ilgili hükümlerine göre da¤›l-
mayan tek ordu, Kâz›m Karabekir Pafla’n›n komutas›n-
daki 15. Kolordu idi. Karabekir Pafla, bölge üzerinde
Erivan merkezli Ermenistan’›n emellerini bildi¤inden
askerlerini terhis etmemifl ve savunma tedbirleri almaya
bafllam›flt›. Bilindi¤i üzere, fiark meselesi çerçevesinde
‹tilaf devletlerinden destek gören Ermeniler, I. Dünya
Savafl› s›ras›nda Ruslarla ifl birli¤i içinde Do¤u Anado-
lu’da baz› yerleri iflgal etmifl, Türk-Müslüman köy ve
kasabalar›n› yak›p y›km›fllard›. Ermeniler’in bu emelleri
do¤rultusunda, sald›r›lar›n›n ve bask›lar›n›n artmas› üze-
rine 9 Haziran 1920’de TBMM “seferberlik” ilan etmifl
ve 15. Kolordu, fiark Cephesi Komutanl›¤›’na çevrilmifl-
tir. Oltu’yu iflgal edip sald›r›lar›na art›ran Ermenilere
karfl› Kâz›m Karabekir Pafla komutas›nda taarruza ge-
çen Türk ordusu 28 Eylül’de Sar›kam›fl, 30 Ekim’de
Kars’› iflgalden kurtar›p 7 Kas›m’da Gümrü’ye girmifltir.
Türkiye aç›s›ndan Ermeni meselesini kapatan ve
TBMM’nin ilk askerî baflar›s› olan Gümrü Antlaflmas› ile
1878’den itibaren Rus iflgalinde kalan Kars ve havalisi
geri al›narak Türkiye’nin Do¤u s›n›rlar› güvenlik alt›na
al›nm›fl oldu. Böylece, Do¤u’daki kuvvetlerimizin Yu-
nan kuvvetlerine karfl› kayd›r›lma imkân› da do¤mufl
oldu. Bu antlaflmadan hemen sonra TBMM Gürcistan’a
1. ‹zmir daha önce gizli antlaflmalarla ‹talya’ya b›rak›l- 4. - TBMM’nin üstünde hiçbir güç ve makam yoktur.
mas›na ra¤men, Paris Bar›fl Konferans›’nda ‹ngiltere’nin - TBMM kanun yapma ve yürütme yetkisine sa-
çabalar› sonucu Yunanistan’a verilmifltir. hiptir.
‹ngiltere’nin böyle bir politika izlemesi, afla¤›dakilerden Bu bilgilere bakarak afla¤›dakilerden hangisi söylene-
hangisinin bir göstergesidir? mez?
a. ‹zmir’in stratejik öneminin azald›¤›n›n a. Kabine sistemine geçildi¤i
b. Güçlü bir ‹talya yerine kolayca yönlendirebile- b. Saltanat›n yok say›ld›¤›
ce¤i bir devletin ‹zmir’i almas›n› istemesinin c. Yasama, yürütmenin TBMM’ ye ait oldu¤u
c. ‹talya’n›n ‹tilaf Devletleri’nden ayr›lmas›n›n d. Halifenin yok say›ld›¤›
d. Yunanistan’› korumak istedi¤inin e. ‹stanbul hükûmetinin yok say›ld›¤›
e. Mondros Mütarekesi’ne göre hareket etti¤inin
5. Son Osmanl› Mebusan Meclisi 28 Ocak 1920’de Mi-
2. Türk ‹stiklal Savafl›’n›n ve ink›lap tarihinin çok önem- sak-› Millî’yi kabul etmifltir.
li bir belgesi say›lan Amasya Genelgesinde, ‹stiklal Sa- Al›nan kararlar›
vafl›’n›n yöntemi afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru ola- I. S›n›rlar, ‹stanbul ve Marmara’n›n güvenli¤i
rak ifade edilmifltir? II. Az›nl›klar, Anadolu d›fl›ndaki Türk ve Müslü-
a. ‹stanbul hükûmeti üzerine ald›¤› vazifeyi yerine manlar›n durumu
getirememektedir. III. Ekonomik hedefler
b. Vatan›n ve milletin istiklali tehlikededir. fieklinde grupland›rd›¤›m›zda afla¤›dakilerden hangisi
c. Hristiyan az›nl›¤a milli varl›¤›m›z› bozacak ayr›- ekonomik hedefler aras›nda gösterilebilir?
cal›klar verilemez a. Siyasi, adli ve mali alanda geliflmemizi önleye-
d. Yap›lacak her türlü faaliyette Mondros Mütare- cek bütün s›n›rlamalar kald›r›lmal›d›r.
kesine ba¤l› kal›nmal›d›r. b. Bat› Trakya’n›n, Paflaeli’nin hukuki statüsü de
e. Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar› bölge halk›n›n oyu ile tespit edilmelidir.
kurtaracakt›r. c. Elviye-i Selase (Kars, Ardahan, Batum)’de tekrar
halk oyuna baflvurulabilir.
3. ‹stiklal Savafl› y›llar›n›n olumsuz ve a¤›r flartlar›nda d. Mütareke s›ras›nda düflman ordular›n›n iflgali al-
baz› vatanperver ayd›nlar bir baflka güce dayanarak ül- t›nda bulunan k›s›mlar›n gelece¤i halk›n›n ser-
keyi kurtarmay› amaçlam›fllard›r. Ancak Sivas Kongresin- best oyu ile tespit edilecektir.
de “Manda ve himaye kesinlikle kabul edilemez.” mad- e. Az›nl›klar›n haklar› civar ülkelerde bulunan Müs-
desi ile bu durumla ilgili olarak son karar verilmifltir. lüman halk›n da ayn› haklardan faydalanmas›
Buna göre, manda ve himaye fikrinin kesin dille reddi flart›yla taraf›m›zdan korunacakt›r
afla¤›daki yarg›lardan hangisine ulaflt›r›r?
a. Bölgesel kurtuluflun 6.
b. Toprak bütünlü¤ünün TBMM’nin
c. Milli birlik ve beraberli¤in
d. Tam ba¤›ms›zl›¤›n Son Misak-› Milli ? aç›lmas›
Osmanl› Kararlar›n›n
e. Uluslar aras› bar›fl Mebusan Kabul
Meclisinin Edilmesi
Aç›lmas›
Yukar›da verilen olaylar›n ak›fl›na göre “?” iflareti olan

bölüme afla¤›dakilerden hangisi getirilmelidir?
a. ‹stanbul’un iflgal edilmesi
b. Kuva-y› Millîye’nin kurulmas›
c. ‹zmir’in iflgal edilmesi
d. Amasya Görüflmeleri’nin yap›lmas›
e. Sevr Antlaflmas›’n›n imzalanmas›
7. 23 Nisan 1920 de aç›lan TBMM’de flu temel ilkeler 9. - I. ‹nönü Savafl›’ndan sonra Moskova Antlaflmas›,
benimsenmifltir: “Mecliste toplanan milli iradenin vata- - Sakarya Meydan Savafl›’ndan sonra Ankara Ant-
n›n gelece¤ine hakim olmas› esast›r. Türkiye Büyük Mil- laflmas›,
let Meclisi’nin üstünde bir kuvvet yoktur.” Bu durum ‹s- - Baflkomutanl›k Meydan Savafl›’ndan sonra Mu-
tanbul Hükûmeti ve Padiflah aç›s›ndan düflünüldü¤ün- danya Ateflkes Antlaflmas›, imzalanm›flt›r.
de ne anlama gelmektedir? Bu geliflmelerin tümü birlikte düflünüldü¤ünde afla¤›-
a. Yeni Meclis Padiflaha sadakatle ba¤l›d›r. daki yarg›lardan hangisine var›labilir?
b. Art›k ‹stanbul, Anadolu’ya hakim de¤il tâbi ol- a. Ankara Antlaflmas› Fransa ile imzalanm›flt›r.
mak durumundad›r. b. Her antlaflmadan sonra bir savafl yap›lm›flt›r.
c. Saltanat idaresiyle Meclisin beraber çal›flaca¤› c. TBMM hükûmeti bar›fl› devaml› ön planda tut-
vurgulanmak istenmifltir. mufltur.
d. Anadolu’da yap›lacak faaliyetlerde söz hakk› ‹s- d. Savafl alan›nda kazan›lan zaferler siyasi baflar›-
tanbul Hükûmeti’nindir. larla tamamlanm›flt›r.
e. Yeni bir Padiflah seçilmesi için çal›fl›lmaya bafl- e. Yeni bir devlet kurulmufltur.
lanacakt›r.
10. “Türk ‹stiklal Harbi yaln›zca Anadolu Türklü¤ünün
8. de¤il tüm Türk âleminin, mukaddesat›n›n ortak bir mü-
? dafaas›d›r” diyen bir tarihçi bu düflüncesini destekle-

mek için afla¤›dakilerden hangisini öne sürebilir?
a. Anadolu ve Rumeli Müdafa-y› Hukuk Cemiyeti-
nin kurulmas›
? Güney
Cephesi ? b. Buhara, Azerbaycan ve K›br›s Türklerinin mad-
di destekleri
c. Teflvik-i sanayi kanununun ç›kar›lmas›
d. Düzenli orduya geçilmesi
? e. 1921 Anayasas›n›n kabul edilmesi
Yukar›daki diyagram Milli Mücadele dönemindeki Gü-

ney Cephesini temsil etmektedir.
Bu diyagram›n “?” ile belirtilen yerlerine bu cephenin
özellikleri ile ilgili afla¤›daki bilgilerden hangisi getiri-
lemez?
a. Frans›zlarla mücadele edilmifltir.
b. Kuva-y› Milliye birlikleri kurulmufltur.
c. Antep, Urfa, Marafl kurtar›lm›flt›r.
d. Ankara Antlaflmas› ile kapanm›flt›r.
e. Savafl sonunda Londra Konferans› toplanm›flt›r.
Okuma Parças›
YEN‹ GÜN, ESK‹ GÜN Fakat idrakiniz yaln›z midenizde, akl›n›z yaln›z asab›-
Müvezziin, keskin ve tan›nan sesi ba¤›r›yordu: n›zda, vicdan›n›z yaln›z etinizde de¤ilse duda¤›n›zdan
- Yeni Gün, Yeni Gün!.. dökülecek flükran cümlesi, eminim ki; flu kelimelerdir.
Pek yak›n›mda oturan tan›mad›¤› iki kifliden biri, befl “Oh yeni günler”
kurufl verip bir Yeni Gün ald›. Öteki arkadafl› galiba O eski günlerin bütün siyaseti yaflamak imkan›n› bizim
nükte(flaka) yapmay› seven bir zatt›: kuvvetlenmemizde de¤il, bizden kuvvetlilerin bizi ez-
- Befl kurufla bir Yeni Gün ! Ah, bana bir “Eski gün” ve- memesinde görmekti. O zaman “Aman yaflayal›m” yeri-
riniz, size befl yüz kurufl vereyim! ne “Aman öldürmesinler” diyen bir siyasetimiz vard›.
Gazeteyi alan zat arkadafl›n›n bu nüktesini ikmal etti: Bir siyaset ki itimad›(güvenini) nefsinden(kendinden)
- Abdülhamid dirilmez ki o eski günleri görelim! de¤il, ümidi hariçten al›yordu.
‹flte bir kahvehane önünde geçen, fincan içi kadar kü- Halbuki yeni günlerin siyasetini gördük: Bu “Aman öl-
çük bir muhavere(sohbet) ki, içinde ufuksuz bir deniz dürmesinler” diye korkaca¤›na, “Mutlaka yaflayaca¤›z”
kadar genifl bir facia sakl›! diyen bir hayk›r›flt›. Kuvveti hariçten de¤il kendi ruhu-
Ah, o eski günler, Meflrutiyetten evvelki o Abdülhamid muzda arad›k ve kendi ruhumuzda bulduk.
zaman›, o ne sakin, ne asude(mutlu) bir devirdi: Hayat Eski günlerde önümüzde kara ve ümitsiz bir ati(gele-
ucuz, yaflamak kolay, ortal›k sükunetti. Ne f›rka(parti) cek), içimizde ölüm hissi veren bir tarih, vatan›m›zda
mücadeleleri, ne mebusan(meclis) gürültüleri, ne mat- batakl›k taaffünüyle(bozulmufl, kötü kokan) esen bir
buat(bas›n) flamatalar› vard›. hava vard›.
Siyaset yapamayaca¤› için herkes ifliyle meflgul, f›rka Halbuki flimdi, önümüzde aç›k ve nihayetsiz bir ati,
mücadelat› olmad›¤› için herkes yekdi¤eriyle(birbiriyle) vatan›m›zda hür ve müstakil bir hava, içimizde, etraf›-
bar›fl›k, memleket iflleriyle kafa yormak kimsenin sala- m›zdaki bodur tepelere bakarak “Ben yükse¤im” di-
hiyetinde(yetkisinde) olmad›¤› için herkes kendi zev- yen, bafl› bulutlara kar›flm›fl bir flahikan›n(zirvenin) gu-
kinde idi. Ne harplerin hezimetleri, ne hezimetlerin mu- ruru var!
haceretleri(göç), ne muhaceretlerin sefaletleri vard›. Yeni Gün: (Her gün bir düflünce): 4 Ocak 1922, No:
Uzun bir sulh, kolay bir maiflet, sakin bir yaflay›fl, iflte 662.
on befl sene evvelki devir!
Halbuki bir de Meflrutiyetten sonraki devri düflününüz: Kaynak: ‹smail Habib Sevük, O Zamanlar (1920-
S›ra s›ra tünele rast gelmifl bir tren gibi bir harpten ç›- 1923), Kültür Bakanl›¤› yay›nlar›, Ankara 2001, s. 155-
karken di¤erine tutulduk. Her harpten kurtulunca “Oh, 157.
biraz ziya(›fl›k) ve biraz hava” derken, bakt›k ki etraf›-
m›z› yine duman ve yine barut sarm›fl. F›rka kavgalar›
kardeflleri yekdi¤erine muar›z(muhalif), gazete müna-
kaflalar› dostlar› birbirine düflman yapt›. Art›k ne zevk-
lerde eski halavet(incelik), ne insanlarda eski fletaret(ne-
fle, mutluluk) kald›. Mideler bol g›dalara, kulaklar sesli
paralara hasret çekiyor. E¤lence bir efsane, kahkaha bir
s›r›tma, hayat bir yük oldu. ‹flte on befl senedir yaflad›-
¤›m›z devir!
Evet, tasdik ederim. insan ruhu elbette gürültüyü süku-
ta, pahal›l›¤› ucuzlu¤a, mütevali(devam edip giden)
harpleri mütemadi(devaml›) sulha tercih edecek de¤il-
dir. Yaln›z hissiyle, yaln›z asab›yla, yaln›z midesiyle dü-
flünenler “Ah eski günler” demekte hakl›d›rlar.

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiark Meselesinin Uygula- S›ra Sizde 2
maya Konmas›: Mondros Mütarekesi “ konusu- Baflkentte hükûmet etti¤ini iddia eden bir siyasi yap›ya
nu yeniden gözden geçiriniz. karfl› ortaya konulan bu ilkeler asl›nda böyle bir yap› ve
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “M. Kemal Pafla’n›n Sam- otoritenin fiilen olmad›¤›n› dosta düflmana ilan eder
sun’a Ç›k›fl›, Teflkilatlanma ve Kongreler” konu- mahiyettedir. Merkezde bir idarenin olmad›¤› gerçe¤in-
sunu yeniden gözden geçiriniz. den hareketle millete ülkenin gerçek sahibi oldu¤un
3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “M. Kemal Pafla’n›n Sam- hat›rlat›p, kendi kaderine sahip ç›kmaya davet eden bir
sun’a Ç›k›fl›, Teflkilatlanma ve Kongreler” konu- ça¤r› söz konusudur.
sunu yeniden gözden geçiriniz.
4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “M. Kemal Pafla’n›n Sam- S›ra Sizde 3
sun’a Ç›k›fl›, Teflkilatlanma ve Kongreler” konu- Mütareke imzaland›¤›nda hükûmet ve padiflah›n ‹ngi-
sunu yeniden gözden geçiriniz. lizlerin hofl görüsüne s›¤›nma beklentisi vard›. Ayd›nla-
5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “M. Kemal Pafla’n›n Sam- r›n ve bir k›s›m subaylar›n da Sivas Kongresi s›ras›nda
sun’a Ç›k›fl›, Teflkilatlanma ve Kongreler” konu- iyice netleflen manda veya himaye iste¤i son derece
sunu yeniden gözden geçiriniz. dikkat çekici bir durumu iflaret etmektedir. Ülkenin ge-
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “M. Kemal Pafla’n›n Sam- lece¤inden, milletin ba¤›ms›z yaflama iste¤inden ümit
sun’a Ç›k›fl›, Teflkilatlanma ve Kongreler” konu- kesmifl önemli bir kitle söz konusu demektir. As›rlard›r
sunu yeniden gözden geçiriniz. devam eden yenileflme çabalar›na mukabil gelinen nok-
7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “M. Kemal Pafla’n›n Sam- tan›n ümitleri k›rm›fl oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Tarihi bo-
sun’a Ç›k›fl›, Teflkilatlanma ve Kongreler” konu- yunca mutlaka ba¤›ms›z devletler idaresinde yaflam›fl
sunu yeniden gözden geçiriniz. bir millet için son derece üzücü bir durumdur. Mustafa
8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Askeri Geliflmeler” konusu- Kemal Pafla’n›n Amasya tamiminden itibaren iradeyi
nu yeniden gözden geçiriniz. millette var saymas› ve onu topyekûn ba¤›ms›zl›k için
9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Askeri Geliflmeler” konusu- harekete geçmeye ça¤›rmas›n›n önemi çok büyüktür.
nu yeniden gözden geçiriniz. Bölgesel kurtulufl çabalar›ndan ülkenin ve milletin bir
10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Askeri Geliflmeler” konusu- bütün hâlinde ba¤›ms›zl›¤› ilkesine ulaflmak ve bunu
nu yeniden gözden geçiriniz. baflarm›fl olmak Türk milletine unutulmaz bir hizmet,
ölmez bir arma¤and›r.
S›ra Sizde 4
Ülkenin varl›¤›na, s›n›rlar›na sahip ç›kmakla birlikte tar-
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› t›flma olacak yerlerde halkoyunu belirleyici kabul eden
S›ra Sizde 1 yaklafl›m son derece demokratiktir, ça¤daflt›r.
Mondros Mütarekesi’nin flartlar› galip devletlerin fiilen Misak-› Millî Türk milletinin vermekte oldu¤u var olufl
Osmanl› Devleti’ni yok sayd›klar›n›n aç›k göstergesi- mücadelesindeki k›rm›z› çizgilerini ifade etmektedir.
dir. Ancak devleti yönetenlerin bunu düflünecek du- ‹stiklal Harbi’nin sonuna kadar da ›srarla takip edil-
rumda olmad›klar› da aflikârd›r. Ne olursa olsun kendi mifltir. Türk milliyetçileri ülkenin bütünlü¤ünü koru-
pozisyonlar›n› devam ettirmek için bu flartlar› kabul et- ma ad›na son derece hassas olduklar› kadar dünyan›n
mek ve sonras›nda galiplerin hoflgörüsüne s›¤›nmak geçerli sayd›¤› evrensel kavramlara da son derece afli-
amac›nda olduklar› görülmektedir. Bu anlay›flta bir sina olduklar›n› göstermektedirler. Self determinasyon
yasi idarenin de ba¤›ms›z yaflama gibi bir probleminin ilkesi gere¤i milletlerin kendi kaderleri ile ilgili karar-
olmayaca¤› kolayl›kla anlafl›l›r. Devletin bir flekilde ad›- lar› kendi verecekleri anlay›fl›na uygun olarak nüfus
n›n devam› mevcut idareciler için yeterli görülmüfltür. bak›m›ndan homojen olmayan yerlerde oluflturulacak
Dolay›s›yla Mondros Mütarekesi Osmanl› Devleti’nin yap› ile ilgili karar› orada yaflayan insanlar›n verecek
fleklen mevcudiyeti üzerinde uygulanacakt›r. Devlet olmas› günümüzde dahi son derece demokratik bir
fiilen bitmifltir. davran›flt›r.
Akb›y›k, Yaflar Milli Mücadelede Güney Cephesi Köstüklü, Nuri “Milli Mücadele’de Akflehir”, Atatürk
(Marafl), Ankara 1990. Araflt›rma Merkezi Dergisi, Temmuz 2008, Say›
Atatürk, Kemal Nutuk, (Haz. Zeynep Korkmaz), Ata- 71, s.299-318.
türk Araflt›rma Merkezi Yay›n›, Ankara 2000. Köstüklü, Nuri “Bat› Cephesi M›nt›kas›nda Milli Müca-
Atay, Falih R›fk› Hâkimiyeti Milliye, 5 Nisan 1926. dele Karfl›t› Ermeni-Rum Faaliyetleri”, Ermeni Arafl-
Baykal, Bekir S›tk› “‹zmir’in Yunanl›lar Taraf›ndan ‹flga- t›rmalar› I.Türkiye Kongresi Bildirileri, C.I, An-
li ve Bu Olay›n Do¤u Anadolu’daki Tepkileri”, Bel- kara 2003, s.529- 542.
leten, C:XXXIII, Say› 129-132, Köstüklü, Nuri, “Milli Mücadele’de Türk Çocuklar› ve
Cebesoy, Ali Fuad, Milli Mücadele Hat›ralar›, ‹stan- Bir Destan”, Atatürk Araflt›rma Merkezi Dergisi,
bul 1953. Mart 1997, Say› 37, s.249-264.
Gaulis, Berthe George, Kurtulufl Savafl› S›ras›nda Köstüklü, Nuri “K›br›s Türklerinin Milli Mücadele’ye
Türk Milliyetçili¤i, (Çev. C. Yazansoy), ‹stanbul Katk›lar›”, II. Uluslar aras› K›br›s Araflt›rmalar›
1981. Kongresi 24-27 Kas›m 1998, Gazimagusa, KKTC.,
Gökdemir, Ender Cenubî Garbî Kafkas Hükûmeti, Bildiriler Kitab›.
Ankara 1989. Meclis-i Mebusan Zab›t Ceridesi, 17 fiubat 1336 in’ika-
Jaeschke, Gotthard Kurtulufl Savafl› ‹le ‹lgili ‹ngiliz d›; ATASE Arflivi; Klasör:21, Dosya:1336/6, Fihrist:2,
Belgeleri, (Çev. Cemal Köprülü), Ankara 1991. 2-5:9;
Karabekir, Kaz›m, ‹stiklal Harbimiz, ‹stanbul 1960. Özalp, Kaz›m, Milli Mücadele (1919- 1922), C.I, An-
K›rz›o¤lu, Fahrettin (yay. Haz.), Bütünüyle Erzurum kara 1985.
Kongresi, Ankara 1993. fiahingöz, Mehmet, “Milli Mücadele Esnas›nda Güney-
Koca, Salim “Mustafa Kemal’in 9.Ordu Müfettiflli¤ine do¤u Anadolu Bölgesinde Yap›lan Milli Birlik ve
Tayininde Vahideddin’in Rolü Var m›yd›?”, Milli Beraberlik Mitingleri”, Atatürk Araflt›rma Merkezi
Kültür, Say›:50, Ankara 1985. Dergisi, Temmuz 1995, Say› 32.
Kocao¤lu, Osman, “Rus Yard›m›n›n ‹çyüzü”, Yak›n Ta- Tansel, Selahattin Mondros’tan Mudanya’ya Kadar,
rihimiz, C.1, Say› 10, (3 May›s C.I, ‹stanbul 1991.
1972). TBMM Gizli Celse Zab›tlar›, C.1, Ankara 1999.
Köstüklü, Nuri, Yeni ve Yak›nça¤da Kurulan Türk Türk ‹stiklal Harbi, (Genelkurmay Harp Tarihi Daire-
Devletleri, Konya 2011. si Yay.), C.2, K›s›m:1-3, Ankara 1963.
Köstüklü, Nuri, Milli Mücadele’de Denizli Isparta ve Türk ‹stiklal Harbi- ‹dari Faaliyetler-, (Genelkurmay
Burdur Sancaklar›, Ankara, Kültür Bakanl›¤› Yay., Harp Tarihi Dairesi yay.,) C.7, Ankara 1975.
1990; ikinci bask› Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay., Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Komisyon, Atatürk
Ankara 1999. Araflt›rma Merkezi Yay›n›, Ankara 2000.
Köstüklü, Nuri Kaz›m Karabekir ve E¤itim, 5. Bask›,
Konya, Çizgi Kitabevi Yay., 2009.
Köstüklü, Nuri Milli Mücadele’de Manisa- Uflak- Af-
yonkarahisar-Konya Hatt›, Atatürk Araflt›rma
Merkezi Yay›n›, Ankara 2009.
Köstüklü, Nuri, “Büyük Nutuk’ta Atatürk’ün ‘Kuvâ-y›
Milliye’ye Bak›fl›”, Yetmifl beflinci Y›l›nda Büyük
Nutuk’u Anlayarak Okumak Sempozyumu, Ata-
türk Araflt›rma Merkezi Yay., Ankara 2003, s. 15- 29.
Köstüklü, Nuri, “Birinci ‹nönü Muharebesi ve Siyasi So-
nuçlar› Üzerine Baz› Düflünceler”, Atatürk Araflt›r-
ma Merkezi Dergisi, Temmuz 1991, Say›21, s.603-
608.
6
Amaçlar›m›z
N
Osmanl› Meclisi Mebusan›ndan Büyük Millet Meclisine geçifl sürecindeki ge-
N
liflmeleri aç›klayabilecek,
Türkiye Büyük Millet Meclisinin üyelerinin sosyal ve e¤itsel yap›s›n› de¤er-
N
lendirebilecek,
Türkiye Büyük Millet Meclisinde ortaya ç›kan gruplar hakk›nda fikir sahibi
N
olabilecek,
Türkiye Büyük Millet Meclisinin ilk döneminde kurulan siyasi partileri ta-
n›mlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Türkiye Büyük Millet Meclisi • Anayasa
• Siyasi Guruplar ve Partiler • Millî ‹rade
• Bolflevizm • Kuvvetler Birli¤i
‹çindekiler
• MECL‹S-‹ MEBUSANDAN TÜRK‹YE

BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NE GEÇ‹fi
• TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET
MECL‹S‹N‹N KURULUfiU VE
Türkiye Büyük Millet
Atatürk ‹lkeleri ve Meclisi ve Siyasi ÖZELL‹KLER‹
‹nk›lap Tarihi-I Yap›lanma • TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET
(1920-1923) MECL‹S‹NDE OLUfiAN GRUPLAR
• CUMHUR‹YET‹N ‹LANINA KADAR
TÜRK‹YE’DE KURULAN S‹YASAL
PART‹LER
Türkiye Büyük Millet Meclisi
ve Siyasi Yap›lanma
(1920-1923)
MECL‹S-‹ MEBUSANDAN TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET

MECL‹S‹NE GEÇ‹fi
Osmanl› ‹mparatorlu¤u büyük umutlarla girdi¤i I. Dünya Savafl›’ndan 30 Ekim
1918’de imzalad›¤› Mondros Mütarekesi ile ayr›lmak zorunda kalm›flt›. ‹ttihat ve
Terakki Partisi kendi kendini feshetmifl, ‹ttihatç› önderler yurt d›fl›na kaçm›flt›. Tek
ayakta kalan güç ise Meclis-i Mebusand›. Zira 1914’te yap›lan seçimlerde, seçime
‹ttihat ve Terakki Partisi’nden baflka parti girmedi¤i için Meclis-i Mebusan üyeleri
de ‹ttihatç›lardan olufluyordu. 21 Aral›k 1918’de padiflah iradesi ile Meclis-i Mebu-
san da kapat›ld›. Böylece siyasi iktidar›n uygulamalar›na karfl› duracak, onu eleflti-
recek bir güç kalmad›. Ancak bu durum tepki do¤urmakta gecikmedi. Özellikle
bas›n organlar›nda Meclis-i Mebusan›n aç›lmas›n› isteyen yaz›lar ç›kmaya bafllad›.
Hatta ‹zmir’in iflgali sonras›nda toplanan Saltanat fiuras›’nda da Meclisi Mebusan›n
toplanmas› istendi. Tevfik Pafla ve Damat Ferit Pafla hükûmetleri iflgallerin sürdü-
¤ünü bahane ederek meclisin toplanmas›n› hep savsaklad›. Bunlar asl›nda meflru-
ti sistemi istemiyorlard›. Mecliste elefltiriye tahammülleri yoktu. Ancak ülke toprak-
lar›n›n sömürgelefltirilmesine Türk halk›n›n esir edilmesine karfl› ç›kan bir avuç as-
ker ve sivil ayd›n›n öncülü¤ünde Türk halk› Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri ad› al-
t›nda önce bölgelerini daha sonra da tüm ülkenin kurtar›lmas›n› kapsayan bir ha-
reketi bafllatt›. Mustafa Kemal Pafla’n›n 9. Ordu Müfettifli olarak Anadolu’ya geçme-
sinden sonra bu hareketin ivmesi de artt›. Erzurum’da ve Sivas’ta yap›lan Kongre-
lerde millî s›n›rlar içinde vatan›n bölünmez bir bütün oldu¤u belirtilerek seçimle-
rin yap›larak halk›n temsilcilerinden oluflan Meclis-i Mebusan›n toplanmas› ve ül-
ke sorunlar›n›n burada görüflülmesi, hükûmetlerin de meclisten güç almas› isten-
miflti. Damat Ferit Pafla bu sese kulak t›kay›nca ‹stanbul ile Anadolu aras›ndaki ile-
tiflim koptu. Ülke âdeta ikiye ayr›ld›. Bunun üzerine Damat Ferit Pafla istifa etmek
zorunda kald›. Yerine Ali R›za Pafla Sadrazaml›¤a atanarak yeni bir hükûmet kurul-
du (2 Ekim 1919).
Yeni hükûmet o güne kadar asi olarak adland›r›lan millî güçlerle yüz yüze gö-
rüflüp düflüncelerini ö¤renmek amac›yla Anadolu’ya bir heyet gönderdi. Amas-
ya’da yap›lan görüflmeler sonunda pek çok hususla birlikte kapal› bulunan Meclis-
i Mebusan› yeniden açmak için seçimlerin yap›lmas›na da karar verildi. Böylece ‹s-
tanbul ile Anadolu aras›nda kopmufl olan iletiflim yeniden kuruldu, ülkedeki birlik
sa¤land› ve seçim çal›flmalar› bafllad›.
‹stanbul iflgal alt›nda oldu¤u için meclisin toplanaca¤› yer baflta olmak üzere
millî teflkilat›n durumu ve Paris Bar›fl Konferans›’ndan ç›kacak karar›n olumlu ya
da olumsuz olmas›na karfl› al›nacak tedbirlerin görüflüldü¤ü Heyet-i Temsiliye ile
komutanlar aras›ndaki Sivas Toplant›s› (16-29 Kas›m)’nda önemli kararlar al›nm›fl-
t›. Bu toplant›da Kongrelerde ortaya konan temel ilkelerin korunmas›, ordunun
millî iradenin emrinde olmas›, mali sorunlar›n millî mücadeleyi engellemeyece¤i
konular›nda görüfl birli¤i sa¤lanm›flt›r.
Ülkenin kaderini belirleyecek bu seçim karar› bafllang›çta olumlu bir yank› ya-
ratt›. Ancak yüzlerce y›ldan beri Türklerle birlikte yaflayan Müslüman olmayan ke-
simler farkl› amaçlar peflinde olduklar› için bu seçimlere kat›lmayacaklar›n› belirt-
tiler. Hürriyet ve ‹tilaf Partisi ile onun yan›nda yer alan baz› partiler de Kuva-y›
Millîye güçlerinin seçimlere müdahale edece¤ini dolay›s›yla serbest bir seçimin
yap›lamayaca¤›n› öne sürerek seçimlere so¤uk durdular. Bunlara ra¤men seçim-
ler yap›ld›.
Mustafa Kemal Pafla da Erzurum’dan mebus seçildi. Seçim sonuçlar› baflta pa-
diflah ve hükûmet olmak üzere milliyetçi güçlere karfl› olanlar› memnun etmedi.
Meclisin aç›lmas› engellenmeye çal›fl›ld› ise de baflar›l› olunmad›. 12 Ocak 1920’de
Meclis-i Mebusan ‹stanbul’da aç›ld›. Padiflah aç›l›fl törenine kat›lmad›.
K›sa süre çal›flm›fl olan Meclis-i Mebusan›n yapt›¤› en önemli ifl 28 Ocak 1920’de
kabul etti¤i ve 17 fiubat 1920’de Meclis kürsüsünden aç›kça okunup oylayarak
tüm dünyaya aç›klanan ve tarihe Misak-› Millî (Millî Ant) olarak geçen belgeyi ka-
bul etmesidir.
Karfl› harekete geçen ‹ngilizler 15 Mart’ta 150 kifliyi tutuklad›lar. 16 Mart 1920’de
de fiilen ‹stanbul’u iflgal ettiler. Tüm devlet kurumlar›n› denetim alt›na ald›lar.
Meclisi basarak baflta Rauf Bey, Kara Vas›f Bey olmak üzere baz› mebuslar› tutuk-
lad›lar. Böylece devletin ba¤›ms›zl›¤›na büyük bir darbe vurdular. Bir bildiri ya-
y›nlayarak sözde iflgalin geçici oldu¤unu, amaçlar›n›n Saltanat›n etkinli¤ini k›r-
mak olmay›p, Osmanl› idaresinde kalacak yerlerde güçlendirmek oldu¤unu, tafl-
rada isyan ç›kt›¤› ya da katliamlar yap›ld›¤› takdirde ‹stanbul’un Türklerden al›na-
ca¤›n›, herkesin saltanat merkezi olan ‹stanbul’dan verilecek emirlere uymas› ge-
rekti¤ini belirttiler.
Mustafa Kemal Pafla;bu geliflmeler üzerine ‹stanbul ile iletiflimin kesilmesini,
iflgalci güçlerin Anadolu’ya asker göndermesini sa¤layacak stratejik noktalar›n tu-
tulmas›n›, belirli noktalarda demiryollar›n›n bozulmas›n›, Anadolu’daki ‹tilaf Dev-
letleri subaylar›n›n tutuklanmas›n›, ‹stanbul’a para ve k›ymetli eflya ak›fl›n›n dur-
durulmas›n› istedi. ‹flgalin protesto edilmesini istedi. ‹stanbul’daki ‹ngiliz, Frans›z,
‹talyan, Amerikan temsilcilerine, tarafs›z devletlerin D›fliflleri Bakanl›klar›na, ‹ngil-
tere, Fransa ve ‹talya parlamentolar›na iflgali protesto eden birer telgraf gönderdi.
Ayr›ca 19 Mart 1920’de Ankara’da bir meclisin toplanaca¤›n› belirten bir de genel-
ge yay›nlad›.
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹N‹N KURULUfiU VE

ÖZELL‹KLER‹
Mustafa Kemal Pafla 19 Mart 1920 tarihli genelgede Ankara’da memleket ifllerini
idare etmek ve denetlemek üzere ola¤anüstü yetkilere sahip bir meclisin toplana-
ca¤›n› duyurdu. Milletvekili olmak isteyenlerin de milletvekili seçimi yasas› hü-
kümlerine ba¤l› olacaklar›n›, her sancaktan 5 milletvekilinin seçilece¤ini duyurdu.
Milletvekillerinin ikinci seçmenler yan›nda, sancak idare ve belediye meclisleriyle
Müdafaa-i Hukuk yönetim kurulu üyeleri taraf›ndan seçilece¤ini, her parti, dernek
6. Ünite - Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Siyasi Yap›lanma (1920-1923) 165
ve zümrenin aday gösterebilece¤ini, ba¤›ms›z milletvekili olmak isteyenlerin de

aday olabileceklerini, seçimin gizli oy ve salt ço¤unluk esas›na göre yap›laca¤›n›,
seçimlerin en üst düzeydeki kamu yöneticisinin denetiminde gerçeklefltirilece¤ini
belirtti.
Ülkenin kaderini çizecek bu seçim genelgesinin uygulamaya konulmas› baz›
güçlükleri de beraberinde getirdi. Baflta Padiflah olmak üzere Osmanl› Hükûmeti
ve onun emrinden ç›kamayan bürokratlar, toplum üzerinde etkin olan kimi kifliler
iktidar›n izni olmadan al›nan bu seçim karar›na karfl› ç›kt›lar. Bunlar, Ankara’n›n
bu tavr›n› bir isyan olarak de¤erlendirdiler. Ayr›ca ülkenin çeflitli yerlerini iflgal et-
mifl bulunan ‹tilaf Devletleri de iflgal alt›nda bulundurduklar› yerlerde seçimlerin
yap›lmas›na izin vermediler.
Çatalca, Gelibolu, K›rklareli ve Tekirda¤’da seçim yap›lamad›. Adana, ‹zmir, ‹z-
mit, Mersin, ‹stanbul gibi iflgal alt›nda bulunan yerlerin ise sadece belirli yörelerin-
de seçim yap›labildi. Tüm güçlükleri gö¤üsleyerek, vatan›n›n sömürgelefltirilmesi-
ne, milletinin köleleflmesine karfl› ç›kan “kellesini koltu¤una alarak” Ankara’ya
gelmek isteyen milliyetçi milletvekillerinin seçilmeleri önlenemedi. ‹stanbul’dan da
kimi vatanperver mebuslar kaçarak Ankara’ya geldi. Meclis; 23 Nisan 1920 Cuma
günü büyük bir törenle saat 13.45’te en yafll› milletvekili, Maarif Müdürlü¤ü’nden
emekli Sinop Milletvekili fierif Bey’in konuflmas›yla aç›ld›. fierif Bey’in bu konufl-
mas›nda kulland›¤› Büyük Millet Meclisi ibaresi dikkati çekti.
Foto¤raf 6.1
Mustafa Kemal
Pafla, Rauf Bey ve
Fevzi Pafla Meclis
önünde
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Mustafa Kemal Pafla 24 Nisan 1920’de Mondros Mütarekesi’nin imzalanmas›n-

dan 23 Nisan’a kadarki geliflmeleri ve yap›lan çal›flmalar› anlatan uzun bir konufl-
ma yapt›. Millî s›n›rlar içinde her fleyden önce kendi kuvvetimize dayanarak varl›-
¤›m›z› koruyarak millet ve memleketin gerçek saadet ve refah›na çal›flmay› öngö-
ren bir siyasetin yani millî bir siyasetin uygulanmas›n› istedi. Arkas›ndan da yeni
bir hükûmetin kurulmas›n› öngören flu teklifi sundu. 1-Hükûmetin kurulmas› zo-
runludur. 2- Geçici olarak bir hükûmet baflkan› seçmek veya Padiflaha bir vekil ta-
n›mak do¤ru de¤ildir. 3-Mecliste yo¤unlaflan millî iradenin do¤rudan do¤ruya va-
tan›n yazg›s›na el koymufl oldu¤unu kabul etmek temel ilkedir. Türkiye Büyük
Millet Meclisi’nin üstünde bir kuvvet yoktur. 4- Türkiye Büyük Millet Meclisi yasa-
ma ve yürütme yetkilerini kendisinde toplar. Meclisten seçilecek ve vekil olarak
görevlendirilecek bir heyet hükûmet ifllerine bakar. Meclis baflkan› bu heyetin de
baflkan›d›r.
SIRA S‹ZDE Büyük MilletSIRA

Meclisinin
S‹ZDE toplanmas›nda davet sahibi konumunda olan Mustafa Kemal Pa-
1 fla’n›n Mondros Mütarekesi’nden sonraki geliflmeleri bilhassa kendi faaliyetleri aç›s›ndan
son derece ayr›nt›l› ve belgeli bir flekilde aktarmas›n› nas›l de¤erlendirebiliriz? Tart›fl›n›z.
Mustafa Kemal Pafla bu konuflmada Padiflah ve Halifenin bask› ve zorlamadan

S O R U kurtuldu¤u zaman
S O R U Meclisin düzenleyece¤i kanuni esaslar çerçevesinde durumunu
alaca¤›n› da belirtti. Böyle bir hükûmetin “millî hâkimiyet esas›na dayanan halk
D‹KKAT
hükûmeti” oldu¤u
D‹KKAT
dikkati çekmektedir.
Ayn› gün yap›lan gizli oturumdan sonra baflkanl›k divan› seçimine geçildi. Mus-
tafa Kemal Pafla birinci baflkanl›¤a (Meclis Baflkanl›¤›na), Celalettin Arif Bey ikinci
N N
SIRA S‹ZDE
baflkanl›¤a,SIRA S‹ZDE
Abdulhalim Çelebi Efendi de birinci baflkan vekilli¤ine seçildi. ‹kinci
baflkanvekilli¤ine ise 25 Nisan’da Cemalettin Efendi seçilecekti. Daha sonra kâtip
AMAÇLARIMIZ üyeler seçilerek baflkanl›k divan› oluflturuldu.
AMAÇLARIMIZ

KAbdulhalim
‹ T A P Efendi K ‹ T A P Celaleddin Arif Bey
(TBMM Birinci (TBMM ‹kinci
Baflkan vekili) Baflkan›)
MAKALE MAKALE
Yeni bir hükûmetin kurulmas› konusu, 25 Nisan’da meclisin gündemini doldur-

du. Bunun için öncelikle 15 kifliden oluflan bir Layiha Encümeni, ard›ndan da ge-
çici bir ‹cra Encümeni oluflturuldu. 1 May›s 1920’de ‹cra Vekilleri Heyeti’nin olu-
flum biçimini belirleyen yasa tasar›s› Meclise sunuldu ve uzun tart›flmalardan son-
ra 2 May›s 1920’de kabul edildi. 3-4 May›s’ta seçimler yap›larak 11 kifliden oluflan
‹cra Vekilleri Heyeti belirlendi. Her vekil tek tek do¤rudan do¤ruya milletvekilleri
taraf›ndan seçildi. Dolay›s›yla da hükûmet üyeleri do¤rudan do¤ruya Meclise kar-
fl› sorumlu oldular. Hükûmet baflkanl›¤›n› Meclis Baflkan› yürüttü. Hükûmete de ‹c-
ra Vekilleri Heyeti ad› verildi. Böylece ‹mparatorluk’tan Millî Devlet’e geçifli sa¤la-
yacak icra organ› oluflturulmufl oldu.
Meclis, otoritesini yurt yüzeyinde kurabilmek için yasal düzenlemeler yapt›, ‹s-
tiklal Mahkemeleri gibi ola¤anüstü mahkemeler kurdu, iç isyanlar› bast›rmak mal
ve can güvenli¤ini sa¤layabilmek için Seyyar Jandarma Birlikleri oluflturdu, ka-
muoyu oluflturabilmek için yaz›l› sözlü propagandaya büyük bir önem verdi. Ana-
dolu Ajans›’n› destekledi, Matbuat ve ‹stihbarat Müdürlü¤ü’nü kurdu. Baflta Hâki-

miyet-i Milliye olmak üzere milliyetçi çizgide yay›n yapan gazeteleri destekledi,
milletvekillerinden, ayd›nlardan heyetler oluflturarak köy köy, kasaba kasaba mec-
lisin amaçlar› halka anlat›ld›. Böylece Türk halk›n›n meclisin etraf›nda toplanmas›
sa¤land›. Da¤›lm›fl ordunun yerine yeni bir ordu kurdu.
Foto¤raf 6.4
‹kinci ‹nönü Zaferi
münasebetiyle
yap›lan törende
Meclis balkonunda.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Türkiye Büyük Millet Meclisi bir de Teflkilat-› Esasiye Kanunu (Anayasa) yapa-
rak kurulacak devletin dayanaca¤› temel ilkeleri belirledi.
Anayasa bir devletin temel yap›s›n›, devlet örgütlerinin birbirleriyle olan iliflki-
lerini, bireyin temel hak ve özgürlüklerini belirleyen pozitif hukuk metinleridir.
Türk toplumu Anayasa kavram›yla 1876’da Kanun-i Esasi ad›yla tan›flt›. Millî
Mücadele bafllad›¤› s›rada da II. Meflrutiyet Dönemi’nde yap›lan de¤iflikliklerle bu
anayasa yürürlükte idi. Ancak 16 Mart 1920’de ‹stanbul’un iflgalinden sonra bu
anayasan›n pek de ifllevi kalmam›flt›. Zira 23 Nisan 1920’de Ankara’da çal›flmalar›-
na bafllayan Türkiye Büyük Millet Meclisi, ola¤anüstü yetkilerle donat›ld›¤› için
kendi kurallar›n› kendisi koymaya bafllad›.
Foto¤raf 6.5
Mustafa Kemal
Pafla ve vekiller
Meclis önünde 23
Nisan Bayram
kutlamas›nda
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
SIRA S‹ZDE
168 SIRA
Atatürk ‹lkeleri S‹ZDE Tarihi-I
ve ‹nk›lap
Türkiye Büyük Millet Meclisi yasama, yürütme zaman zaman da yarg› görevle-
rini üstlenerek güçler birli¤i ilkesini benimsemiflti. Misak-› Millî ile belirlenen vatan
topraklar›n› ‹tilaf Devletleri’nin iflgalinden kurtarmay›, Türk milletini ba¤›ms›zl›¤a
S O R U ve özgürlü¤eS Okavuflturmay›
R U amaçl›yordu. Bu amaca ulaflmak için, bir yandan iflgal-
ci güçlere karfl› verilen savafl› yönlendirirken öte yandan da ad›m ad›m yeni dev-
D‹KKAT leti oluflturacak
D ‹ K Kdüzenlemeleri
AT yap›yordu.
Yeni devletin dayanmas› gereken temel unsurlar konusunda gerek Meclis için-
de gerekse Meclis d›fl›nda kimi çal›flmalar›n yap›ld›¤›, programlar›n haz›rland›¤›
N N
gözden kaçm›yordu. Bu programlar›n haz›rlanmas›nda yurt d›fl›ndan esen ideolo-
jik rüzgârlar›n da etkisi vard›. Mustafa Kemal Pafla (Atatürk) Mecliste yapt›¤› konufl-
AMAÇLARIMIZ malarda yeni devletin dayanaca¤› temel düflüncenin “halkç›l›k” oldu¤unu belirte-
AMAÇLARIMIZ
rek yeni aray›fllarda bulunanlar› uyar›yordu.
K ‹ T A P Halkç›l›k kavram›n›n
K ‹ T A P fikrî geliflimi ve Atatürk’teki anlam› hakk›nda genifl bilgi için Cezmi
Eraslan’›n “Yak›n Dönem Türk Düflüncesinde Halkç›l›k ve Atatürk” (‹stanbul 2003) adl›
çal›flmas›na bakabilirsiniz.
Nitekim 13 Eylül 1920’de kendi imzas› ile Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkanl›-
¤›’na 31 maddeden oluflan ve Vekiller Heyeti’nin siyasi, toplumsal, idari ve askerî gö-
rüfllerini özetleyen ve idare teflkilat› hakk›ndaki kararlar›n› yans›tan bir öneriyi sun-
du. Bu belge 18 Eylül 1920’de Meclis gündemine al›nm›fl ve uzun uzun tart›fl›lm›flt›r.
Tart›flmalar sonunda tasar› kimi ufak de¤iflikliklerle 20 Ocak 1921’de kabul edilmifl-
tir. 24 maddeden oluflan bu anayasa siyasi yap› ve idari yap›y› belirlemek üzere iki
MAKALE MAKALE
ana bölümden olufluyordu. Siyasi yap› bölümünde (1-10. madde) egemenli¤in kay›t-
s›z flarts›z millette oldu¤u düflüncesi anayasal hüküm hâline getirilmiflti. Yürütme gü-
cü ve yasama yetkisinin milletin tek ve gerçek temsilcisi olan Büyük Millet Mecli-
sinde topland›¤› kabul edilmiflti. Böylece Büyük Millet Meclisi aç›ld›¤› andan o güne
kadar yapt›klar›n› yasal bir çerçeve içine oturtarak egemenlik anlay›fl›nda köklü bir
dönüflümü gerçeklefltirmiflti. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Mutlak/Meflruti Monarfli
anlay›fl› yerine demokrasinin temel ögesi olan millet egemenli¤i anlay›fl›n› oturtmufl-
tu. Anayasa Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisi taraf›ndan idare olunur ve hükû-
meti Büyük Millet Meclisi hükûmeti unvan›n› tafl›r hükmünü getirerek Osmanl› Dev-
leti’nin art›k tarihe kar›flt›¤›n› onun yerine Türkiye Devleti’nin geçti¤ini belirtmifltir.
Türkiye Devleti Hükûmeti’nin de Büyük Millet Meclisi Hükûmeti ad›n› tafl›yaca¤›n›
vurgulayarak Osmanl› Hükûmeti’nin yok oldu¤una dikkati çekmifltir. Anayasa Bü-
yük Millet Meclisi üyelerinin vilayet halk›nca seçilece¤ini seçimin iki y›lda bir yap›-
laca¤›n› seçilen milletvekillerinin seçildi¤i ili de¤il tüm milleti temsil edece¤ini, hü-
kûmet üyelerinin kendi içlerinden birini “‹cra Vekilleri Reisi” olarak seçece¤ini, “‹c-
ra Vekillerinin” görev ve yetkilerinin bir yasa ile belirlenece¤ini, Meclis Baflkan›n›n
“‹cra Vekillerinin” kararlar›n› onaylayaca¤›n› belirtiyordu. Anayasa fleriat hükümleri-
nin yürütülmesi, genel yasalar›n de¤ifltirilmesi, kald›r›lmas›, anlaflma ve bar›fl yap›l-
mas›, yurt savunmas› gibi görevlerin de Büyük Millet Meclisine ait oldu¤unu vurgu-
luyordu. Tüm bu hükümler Meclis Baflkan›n› devlet baflkan› konumuna getiriyor ve
yeni devlet de padiflah›n yerinin olmad›¤›n› örtülü bir flekilde benimsemifl oluyordu.
‹dari yap› bölümünde ise (11-23.madde); Anayasa ülkeyi vilayetlere, vilayetleri
kazalara, kazalar› da nahiyelere ay›r›yordu. Vilayetlere ve Nahiyelere “Muhtariyet”
veriyordu. Ancak d›fl ve iç politika, fler’i, adli ve askerî konularda, uluslararas› ikti-
sadi iliflkiler d›fl›nda ç›kar›lacak yasalar çerçevesinde vak›flar, medreseler, e¤itim,
sa¤l›k, iktisat, ziraat, bay›nd›rl›k ve sosyal yard›m ifllerinin düzenlenmesinde Vila-
yet fiuralar›na yetki veriliyordu. Vilayet fiuralar› seçimle oluflacakt›. Vali, Büyük
Millet Meclisinin temsilcisi olarak vilayette bulunacak ve devletin genel ve ortak ifl-
lerini yerine getirecekti. Kazalar valinin emri alt›nda kaymakamlarca yönetilecekti.
Nahiyeler nahiye müdürlerince yönetilecek. Nahiye Müdürünü Nahiye fiuras› seçe-
cekti, Nahiye fiuras› da do¤rudan do¤ruya nahiye halk›nca seçilecekti. Nahiyenin
idare heyetini de Nahiye fiuras› seçecekti. Nahiye fiuras› ve idare heyetinin yarg›-
sal, iktisadi ve mali yetkileri olacak bunlar›n s›n›rlar› yasalarda belirlenecekti. 1921
Anayasas›n›n öngördü¤ü devlet düzeni, yerel yönetimlere ve yerinden yönetim il-
kesine büyük bir önem veren ad› konmam›fl bir cumhuriyetti.
Meclise verilecek ad konusu daha Meclis aç›lmadan 11 Nisan 1920 günü Vila-
yet’te yap›lan toplant›da gündeme getirildi. ‹slamc›lar meclisin ad›n›n “Meclis-i Ke-
bir” veya “Meclis-i Kebir-i Milli”, Türk Oca¤› yanl›lar› “Kurultay” Osmanl›c›lar ise
“Meclis-i Mebusan” olmas›n› istiyordu. Milliyetçi ve ink›lâpç› milletvekilleri ise
Meclisin ad›n›n “Büyük Millet Meclisi” olmas›n› istiyorlard›. fierif Bey de Meclisi
aç›fl konuflmas›nda “Büyük Millet Meclisini aç›yorum” cümlesini kullanm›flt›. Bu-
nunla birlikte, Meclis “Hukuk-u Esasiye Encümeni”, haz›rlad›¤› raporda, Meclisin
tan›m›n› yapt› ve Büyük Millet Meclisi ad›n› benimsedi (15 A¤ustos 1920). Daha
sonra da buna Türkiye eklenerek meclisin ad› Türkiye Büyük Millet Meclisi oldu.
Türkiye Büyük Millet Meclisine kat›lan üyelerin; %34,2’si sivil bürokrasiden,
%24’ü serbest meslek sahiplerinden, %13,2’si askerlerden, %8,6’› din adamlar›n-
dan, %12,7’i yerel yönetimlerde görev alm›fl üyelerden, %4’ü doktor ve eczac›lar-
dan, %1,2’si afliret reislerinden, %1’i teknik elemandan olufluyordu. Bu da TBMM’nin
tüm halk kesimini temsil etti¤ini gösteriyordu.
Türkiye Büyük Millet Meclisi genç ve e¤itim düzeyi yüksek bir meclisti. Üyelerinin
%39,4’ü yüksekö¤retim, %27’si ortaö¤retim ve %22’si medrese, %3,8’i meslek okulu
mezunudur. Milletvekillerinin %45’i fesli, %22’si kalpakl›, %18’i sar›kl›, %12,5’inin bafl›
aç›k, %1,2’si yöresel bafll›kl›yd›. Türkiye Büyük Millet Meclisine kat›lan milletvekilleri-
nin %50.1’i Türkçe d›fl›nda bir yabanc› dil biliyordu. 30 yafl grubunda Frans›zcan›n, 40
ve 50 yafl grubunda ise Arapça ve Farsçan›n belirleyici oldu¤u dikkati çekiyordu.
Ülke genelindeki okuma yazma oran›n› dikkate ald›¤›m›zda Büyük Millet

SIRA Meclisindeki
S‹ZDE me- SIRA S‹ZDE
buslar›n e¤itim durumlar›n› nas›l yorumlayabiliriz? Tart›fl›n›z. 2
Türkiye Büyük Millet Meclisinin en belirgin özelliklerindenDbiri Ü fi Ü N E L ‹ M

ihtilalci olmas›- D Ü fi Ü N E L ‹ M
d›r. Zira üyeler “kellelerini koltuklar›na alarak” Ankara’ya geldiklerini ifade etmifl-
lerdir. Daha ilk günlerde benimsedikleri Meclisin üstünde bir güç S Oolmad›¤›
R U düflün- S O R U
cesini 20 Ocak 1921’de ç›kard›¤› Anayasada egemenli¤i kay›ts›z flarts›z millete ve-
ren hükmü benimseyerek, Hilafetle Saltanat› birbirinden ay›r›p alt› yüz y›ll›k Os-
D‹KKAT D‹KKAT
manl› Saltanat›n› 2 Kas›m 1922’de kald›rarak bu özelli¤ini aç›kça göstermifltir.
Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi kendinden öncekilerle ve kendinden son-
N N
SIRA S‹ZDEZira de¤iflik
rakilerle karfl›laflt›r›lamayacak kadar demokrat bir özellik sergilemifltir. SIRA S‹ZDE
siyasi düflüncelere sahip olan milletvekilleri ülkenin ve ulusun kurtuluflu için ön-
gördükleri tüm düflünceleri meclis kürsüsünden aç›kça savunabilmifllerdir.
Türkiye Büyük Millet Meclisinde etkili siyasal partiler oluflmam›flt›r. Küçük kü-
çük gruplar oluflmufltur. Türkiye Büyük Millet Meclisine Türk ve Müslüman olma-
yanlar›n d›fl›nda kimse kat›lmam›flt›r. Bu nedenle gerek oluflum K ‹ T biçimi
A P gerekse K ‹ T A P
amaçlar› bak›m›ndan tam bir Millî Meclistir.
Türkiye Büyük Millet Meclisinin üyeleri, Meclisten izin alarak Müdafaa-i Hukuk
derneklerinde çal›flm›fl, elde silah cepheye koflup askerlerle birlikte
T E L E V ‹ vuruflmufl,
ZYON köy TELEV‹ZYON
köy, kasaba kasaba dolaflarak meclisin amaçlar›n› halk›na anlatm›fl, köylülerin üç-
ler mahkemesi olarak adland›rd›¤› ‹stiklal Mahkemelerinde görev alarak halk›n hu-
zurunu bozmaya kalkanlar› cezaland›rm›flt›r.
Milletvekilleri gaz lambas›yla ayd›nlanan, saç sobayla ›s›t›lan, çevredeki okul-
lardan getirilen tahta s›ralarla donat›lan, gaz tenekesini masa olarak kullanan bir
Mecliste çal›flm›fllar, 100 lira maafl alm›fllard›r. Milletvekillerinin bir bölümü ö¤ret-
men okulunda yatm›fl, bir bölümü de otel odalar›nda, hanlarda kalm›fllar, sabah,
ö¤le, akflam tabldottan yemek yemifllerdir.
Farkl› toplum kesimlerinden, farkl› kökenden, farkl› dünya görüflüne sahip in-
sanlardan oluflan Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, farkl›l›klar› derinlefltirme-
den Mustafa Kemal Pafla’n›n etraf›nda toplanarak iflgalci güçleri yurttan kovmufl,
ömrünü tüketmifl Saltanat› kald›rarak cumhuriyete giden yolu k›saltm›flt›r. Millet
egemenli¤ine dayanan yeni bir devlet kurmufltur. 1 Nisan 1923’te yeniden seçim-
lerin yap›lmas› karar›n› alarak 16 Nisan 1923’te çal›flmalar›n› bitirmifltir.
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NDE OLUfiAN

GRUPLAR
Yeflil Ordu
‹tilaf Devletleri’nin Osmanl› topraklar›n› ad›m ad›m iflgal etmeleri, bir k›s›m Osmanl›
ayd›n›n›, Bat› emperyalizmine karfl› savaflan Bolflevizm’e (sosyalizme) yöneltmifltir.
Sivas Kongresi’ne kat›lan üyelerden baz›lar› gelece¤in flarkta oldu¤unu düflüne-
rek, Anadolu’da Rusya’n›n yard›m›yla bir devrim yapmay› tasarlam›fllard›. Bunlar›n
öncülü¤ünü de Hakk› Behiç Bey yap›yordu. Sivas Kongresi sonras›nda gizli örgüt-
lenmeye geçen bu kifliler, Millet Meclisi aç›ld›ktan sonra Yeflil Ordu ad›n› alm›fllar-
d›r. On dört merkez üyesi milletvekili olan bu örgüt k›sa sürede büyümüfltür. Mil-
letvekilli¤i ve ‹cra Vekilli¤i yetkilerinden yararlanarak rahatça çal›flan örgüt üyele-
ri, örgütlerini daha da gelifltirmek için, Mustafa Kemal Pafla’n›n ismini de kullan-
maktan çekinmemifllerdir. Örgütlerinin kuruluflunu gösterir resmî bir belgeyi hü-
kûmete vermedikleri için Yeflil Ordu Cemiyeti gizli örgüt olarak nitelenmifltir. Ye-
flil Ordu Cemiyeti’nin Ankara ve Eskiflehir’de de birer merkezi vard›.
‹slamc› sosyalizmi savunan Yeflil Ordu Cemiyeti, Haziran ortalar›nda “Nizamna-
mesini” yay›nlam›flt›r. III. Enternasyonale baflvurmufl fakat olumlu-olumsuz yan›t
alamam›flt›r. Haziran ay›ndan itibaren komünizm cereyan› Anadolu’ya yay›lm›flt›r.
Yeflil Orducular, Ethem Beyle (Çerkez Ethem) iliflki kurmufllard›r. Bu durum Mus-
tafa Kemal Pafla taraf›ndan hofl karfl›lanmam›flt›r. Mustafa Kemal Pafla cemiyetten
eylemlerini durdurmas›n› istemifltir. Sosyalizmi tek kurtulufl yolu olarak gördü¤ü-
nü söyleyen Ethem Bey, bu do¤rultuda kamuoyu oluflturmak için A¤ustos sonla-
r›nda “Seyyare-Yeni Dünya” adl› bir “‹slam Bolflevik Gazetesi” ç›kararak Yeflil Or-
du Cemiyeti’nin propagandas›n› sürdürmeye devam etmifltir.
Mustafa Kemal Pafla’n›n 14 A¤ustos’ta Mecliste yapt›¤› konuflmadan sonra, sol
kesim aras›nda bir ayr›l›k bafllam›flt›r. Bu ayr›l›k, Yeflil Ordu’ya da s›çram›fl, bir k›s-
m› Sovyet Devrimi’ne benzer bir devrim modeli gelifltirmeye çal›fl›rken bir k›sm› da
ulusçu-halkç› bir düzen kurma modeli oluflturmaya yönelmifltir.
1920 Eylül’üne gelindi¤inde gizlilik temeli üstüne kurulan Yeflil Ordu Cemiyeti
tümüyle parçalanm›flt›r. Genel merkezi oluflturan bir iki üye d›fl›nda üyelerin ço¤u
hükûmetçe kurulan Türkiye Komünist F›rkas›’na (T.K.F.) girmifltir. Mustafa Kemal
Pafla, Ethem Bey’e de mektup yazarak, hem onun bu f›rkaya girmesini hem de de-
netiminde ç›kan Yeni Dünya gazetesini Ankara’ya tafl›yarak, f›rkan›n yay›n organ›
yapmas›n› istemifltir.
Yeflil Ordu’nun sol kanad›n› oluflturanlardan Naz›m Bey (Tokat) ise Yeflil Or-
du’nun Türkiye Komünist F›rka’ya dönüflmesine karfl› ç›km›fl ve bu konuda çeflitli
bildiriler yay›nlam›flt›r. Naz›m Bey ve baz› arkadafllar› Yeflil Ordu’nun Türkiye Halk
‹fltirakiyun F›rkas›’na dönüfltü¤ünü belirtmifllerdir.
Halk Zümresi
Türkiye Büyük Millet Meclisi toplan›nca kimi milletvekilleri Rusya’da oldu¤u gibi
Anadolu’da da bir Bolflevik devrim gerçeklefltirmek için çal›flmalara bafllad›. 1920
A¤ustos’undan bafllayarak ortal›kta çeflitli programlar dolaflmaya bafllad›.
Mustafa Kemal Pafla’n›n sosyalizme karfl› fakat “kuvvetin, kudretin, hâkimiyetin,
idarenin do¤rudan do¤ruya halka verilmesini” öngören halkç›l›k yanl›s› olmas› ve
“bizim nokta-i nazar›m›z halkç›l›kt›r” diyerek TBMM Hükûmeti’nin ideolojisini Mec-
liste aç›kça ortaya koymas› bu milletvekillerinin halkç›l›k düflüncesi çerçevesinde
örgütlenmelerini gündeme getirdi. TBMM’de 60-70 kifliden oluflan bir grup millet-
vekili “Halk Zümresi” ad›yla ortaya ç›kt›(Eylül 1920). Yunus Nadi, Hakk› Behiç, Mu-
hittin Baha, Dr. Adnan Bey gibi tan›nan isimler de bu zümre içinde yer ald›.
Yeflil Ordu’nun milliyetçilere ters düflmeye bafllad›¤› ve Türkiye sosyalizminden
söz edildi¤i bir s›rada ortaya ç›kan Halk Zümresi; bir de siyasi program yay›nlad› (8
Eylül 1920). Bu programa göre Halk Zümresi’nin amac›; ülkede kay›ts›z koflulsuz
halk› egemen k›lmak, ça¤›n koflullar›na ve halk›n ihtiyaçlar›na göre gerekli olan ye-
nilikleri yapmak ve gerekli kurumlar› oluflturmak, ‹slamiyet’in kutsal esaslar›na da-
yanarak halk› asr›saadetteki mutlulu¤a ulaflt›rmakt›. Halk Zümresi; yürütme gücünü
ve yasama yetkisini halk›n büyük fluras›nda toplayacak, Büyük fiura 18 yafl›n› bitir-
mifl Liva halk›nca genel oy ile seçilecekti. Programa göre ülke; co¤rafi durumu ve
iktisadi konumu itibar›yla nahiye, kaza ve livalar marifetiyle idare olunacakt›. Halk
Zümresi; e¤itimin paras›z olmas›n›, kütüphanelerin ve okullar›n yayg›nlaflt›r›lmas›-
n›, ülkede okumam›fl kimsenin kalmamas›n› hedefliyordu. Vergi oranlar›n›n adalet
ölçüsünde belirlenmesini, iflçi ve köylülerin vergi yükünden kurtar›lmas›n› istiyor-
du. Topra¤›n denetiminin devlete ait olmas›n›, topra¤› olmayanlara hükûmetçe ye-
terince toprak verilmesini savunuyordu. Emekçilerin evlerinin sa¤l›k koflullar›na uy-
gun hâle getirilmesini, eczane ve hastanelerin hükûmetin idaresi alt›nda bulundu-
rulmas›n›, fakir çocuklar›n 16 yafl›na kadar hükûmetin denetimi alt›nda tutulmas›n›
öngörüyordu. Adaletin; üyeleri halk taraf›ndan seçilecek Halk Mahkemeleri taraf›n-
dan yerine getirilmesini istiyordu. Halk Zümresi ‹ttihatç›-‹slamc›-Sosyalist görüflleri
birlefltirmeye çal›flan siyasi bir oluflum olarak görülüyordu.
Islahat Grubu
Islahat (Reform) Grubu, egemenli¤in kay›ts›z flarts›z millete verilmesini, halk›n ken-
di ifllerini do¤rudan do¤ruya kendisinin yürütmesini amaçlamaktad›r. Yasama ile
yürütme yetkisinin Büyük Millet Meclisinde toplanmas›n›, Türkiye devletinin, Bü-
yük Millet Meclisince yönetilmesini, Büyük Millet Meclisinin de iller halk›nca do¤-
rudan do¤ruya seçilmesini, yasalar›n konulmas›, de¤ifltirilmesi, kald›r›lmas›, antlafl-
ma ve bar›fl›n yap›lmas› ve vatan savunmas› gibi temel yetkilerin Türkiye Büyük
Millet Meclisine verilmesini istemektedir. Bu grup Türkiye’nin co¤rafi ve iktisadi ilifl-
kilerini göz önüne alarak ülkenin illere, illerin ilçelere, ilçelerin de bucaklara ayr›l-
mas›n›, vergilerin, olanak ölçüsünde azalt›lmas›n›, tutumlulu¤a (tasarrufa) en genifl
ölçüde özen gösterilmesini ve bütçenin denk olmas›n› istiyordu. En k›sa sürede ulu-
sun bütün bireylerini okuryazar duruma getirmeyi, her ilde bir ö¤retmen okulu aç-
may›, ivedi olarak köylere ö¤retmen göndermeyi tasarl›yorlard›. K›zlar›n ö¤renimi-
ne ‹slam gelenekleri çerçevesinde, erkeklerinki kadar özen gösterilece¤ini belirten
Islahat Grubu, Sultanî okullar› kald›r›p il merkezlerinde yedifler y›ll›k idadi okullar›
açmak ve bu idadilerin son iki y›l›nda meslek okullar›na iliflkin program uygulamak
istiyordu. ‹llerin elveriflli görülenlerinde, uygulamal› tar›m okullar› ile ebe ve diflçi
ve küçük sa¤l›k memuru okullar› aç›lacakt›. K›y› ulafl›m› ve bu ulafl›m› güvenli bir
duruma getirmeye, madenlerden gere¤i gibi yararlanmak için iflçi örgütlenmesine
iliflkin yasalar ç›kar›lacakt›. Mülkiyet ve tasarruf hakk›n› her türlü sald›r›dan koruya-
ca¤›n›, genel ihtiyaçlar› yerli sermayelerle karfl›lamak için her türlü ortakl›klar› ko-
ruyaca¤›n›, gerek üretim, gerek tüketim için kooperatifler kurulmas›na yard›m ede-
ce¤ini söylüyordu. Bar›flta askerlik hizmeti olanak ölçüsünde az bir zamana s›¤d›r›-
lacakt›r. Savafl durumunda halk›n bütün bireyleri vatan savunmas›yla ilgili ödevleri
en büyük bir özveriyle yerine getirmeye ça¤r›lacakt›r.
‹stiklal Grubu
Mecliste Mustafa Kemal Pafla’ya hayranl›k duyan, ileri görüfllü 30-40 kadar millet-
vekili bir araya gelerek ‹stiklal Grubu’nu kurdular. Bunlar Mecliste “Terakkiperver-
Milliyetperver” ak›m› temsil edeceklerini aç›klad›r.
Tesanüd Grubu
Mazhar Müfid (Hakkâri), Ferid (Çorum), ‹smail Suphi (Burdur), Mustafa (Dersim),
Rasim (Sivas), Yusuf ‹zzet Pafla (Bolu), Dr. Suat (Kastamonu), Tahsin (Marafl), fiev-
ket (Sinop), Abdulkadir Kemali (Kastamonu), Yusuf Ziya (Bitlis) beylerin ‹dare
Heyeti’ni oluflturdu¤u Tesanüd Grubu “Mutedil milliyetperver” milletvekilleri tara-
f›ndan kurulmufltu. Amaçlar›; ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi mecliste milletvekilleri
aras›nda dayan›flmay› sa¤lamay› amaçlam›flt›r.
Mecliste en örgütlü grup olarak tan›nm›fl, partileflmeyi düflünmemifltir. Bu ne-
denle de siyasi program yapmam›fllard›r.
Müdafaa-i Hukuk Gruplar›
Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu (Birinci Grup)

Türkiye Büyük Millet Meclisinde ülkede kurulacak yeni düzen için yasalar Meclis
gündemine geldikçe milletvekilleri birbirlerini daha iyi tan›maya bafllad›lar. Ancak
bu tan›flma 1920 yaz›ndan itibaren ayr›flmalara yol açm›flt›.
Mustafa Kemal Pafla’n›n haz›rlad›¤› Halkç›l›k Program›’n›n “Teflkilat-› Esasiye
Kanunu” olarak Meclisce benimsenmesinden sonra, Meclisteki hizipleflmeler daha
da ço¤ald›. Bu geliflme; yasama, yürütme ve zaman zaman da yarg› görevini üstle-
nen TBMM’nin çal›flma düzenini olumsuz yönde etkiledi.
Meclis çal›flmalar›n›n mecliste oluflan gruplara dayan›larak daha düzenli bir ha-
le gelece¤i san›ld› ise de bu beklenti gerçekleflmedi. Gruplar›n olumsuz tavr›ndan
rahats›z olan milletvekilleri de kendi aralar›nda toplan›p yeni bir grup kurarak,
meclis çal›flmalar›n› daha düzenli bir flekle sokmaya yöneldiler. Bu yeni geliflimi,
Refet Bey arac›l›¤›yla Mustafa Kemal Pafla’ya yans›tt›lar. Mustafa Kemal Pafla Mec-
lisin temelini oluflturan ve tüm yurt yüzeyine yay›lm›fl bulunan, Müdafaa-i Hukuk
Cemiyetlerinin Meclis Baflkanl›¤› ile iliflkilerini daha düzenli bir hâle getirmelerini
istedi. Ard›ndan da Meclisteki “ink›lapç› zihniyete sahip” milletvekilleriyle gruplar
hâlinde vilayet kona¤›nda görüfltü. Onlar›n da düflüncelerini ald›ktan sonra, Ana-
dolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu ad› alt›nda meclis içinde büyük bir grup
kurmaya karar verdi. Nitekim 10 May›s 1921’de TBMM’de Anadolu ve Rumeli Mü-
dafaa-i Hukuk Grubu kuruldu. Erkek Ö¤retmen Okulu konferans salonunda 133
milletvekilinin kat›l›m› ile ilk toplant›s›n› yapt›. Mustafa Kemal Pafla Grup baflkan-
l›¤›na seçildi. Gruba kat›lanlar›n say›s› giderek artt›.
Grubun bir baflkan›, iki baflkan yard›mc›s› ve on iki üyeden oluflan bir idare he-
yeti olacakt›. Bunlar grup genel kurulunca gizli oy ile seçilecekti. ‹dare heyeti
grupta görüflülecek konular› belirleyecek, üyeleri toplant›ya ça¤›racak ve toplant›
zab›tlar›n› tutacakt›. Bunlar alt› ayda bir yinelenecekti. Grup, masraflar›n› karfl›la-
mak üzere her üyeden iki lira ödenti alacak, grup üyelerinin yar›dan bir fazlas›
mevcut olmad›kça görüflmelere bafllan›lmayacakt›. Az›nl›k, ço¤unlu¤un karar›na
uyacakt›. Gruba girmek isteyenlerin baflvurusu idare heyetinde görüflülecekti.
Grup genel kurulu en az on befl günde bir kez toplanacakt›.
Grubun iki maddeden oluflan bir program› vard›:
1. Büyük Millet Meclisinde oluflan “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Gru-
bu”nun temel amac› millî mücadelenin bafl›ndan beri Erzurum, Sivas Kon-
greleri’nde saptanan ve son Osmanl› Meclis-i Mebusan› ile Büyük Millet
Meclisi taraf›ndan kabul edilen Misak-› Millî esaslar› içinde vatan›n tamam›-
n› ve milletin ba¤›ms›zl›¤›n› sa¤layacak bar›fl› elde etmektir.
Grup bu amaca ulaflabilmek için milletin tüm maddi ve manevi gücünü ge-
rek görülen hedeflere yöneltecek ve kullanacak, ülkedeki resmî ve özel tüm
örgütleri ve kurulufllar› bu amaç do¤rultusunda kullanmaya çal›flacakt›r.
2. Grup, bu amac› gerçeklefltirmeye çal›flmakla beraber devlet ve milletin tefl-
kilat›n›, Teflkilat-› Esasiye Kanunu dairesinde bölüm bölüm tespit edecek ve
haz›rlamaya çal›flacakt›r.
Böyle bir grubun kurulmas› ve baz› kiflilerin grup d›fl›nda b›rak›lmas› Gruba
karfl› tepkilere yol açt›. Hüseyin Avni Bey (Erzurum), Grubun benimsedi¤i progra-
ma karfl› ç›kt›. 1922 y›l› ortalar›nda Mecliste oldu¤u gibi Müdafaa-i Hukuk Grubu
içinde de tam bir dayan›flma yoktur. Grup ileri gelenleri Gruptaki da¤›n›kl›¤› gide-
rebilmek için; Grupta kararlar›n oy çoklu¤u ile al›nmas›n›, herkesin düflüncesini
aç›kça söylemesini, yap›lacak oylamada oy çoklu¤u ile benimsenen karar›n mec-
listeki tart›flma ve oylamalarda da geçerli k›l›nmas›n›, hükûmet üyelerinin tümünün
de Gruba kat›lmas›n› zorunlu gördüler. Bu da baz› hükûmet üyelerinin tepkisine
yol açt›. Örne¤in fier’iye Vekili bu karara uymad›.
Mecliste âdeta bir siyasal parti ifllevini gören Birinci Grup, 1923 seçimlerinden
sonra siyasal parti biçimine dönüfltü ve Halk F›rkas› olarak ça¤dafl Türkiye’nin olu-
flumuna damgas›n› vurdu.
‹kinci Grup
Türkiye Büyük Millet Meclisinde Mustafa Kemal Pafla liderli¤inde Anadolu ve Rume-
li Müdafaa-i Hukuk Grubu (10 May›s 1921) kurulduktan sonra meclisteki milletvekil-
leri üçe bölünmüfltü. Hükûmete yak›nl›klar›yla tan›nan milletvekilleri sa¤ tarafta, hü-
kûmete karfl› olanlar sol tarafta, yafll› ve tarafs›z gözükenler de ortada oturmaya bafl-
lam›flt›. Sa¤ yanda oturanlar Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu’na ba¤l›
olan milletvekilleri olduklar› için örgütlü hareket ediyorlard›. Sol yanda oturanlar ise
örgütsüz olduklar›ndan 1921 ortalar›nda mecliste fazla bir etkinlik gösteremiyorlard›.
Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu içinde yer alamayan kimi milletvekille-
ri Erzurum Milletvekili Hüseyin Avni ve Necati Bey, Samsun Milletvekili Emin Bey,
Kastamonu Milletvekili Besim Bey, Kayseri Milletvekili R›fat Bey, Mersin Milletvekili
Selahattin Bey, Sivas Milletvekili Vas›f Bey, bir araya gelerek Meclis’te yeni bir grup
oluflturmaya çal›flt›. Bu çaba sonuç verdi ve 1921 sonlar› 1922 bafllar›nda muhalefet
daha örgütlü bir flekil ald›. Böylece Mecliste bir muhalefet grubu do¤du.
Foto¤raf 6.6 Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisinde

‹kinci grubun en
hükûmete karfl› muhalefet görevini yapan
önemli bu grup, bir süre isimsiz olarak çal›flt›ktan
isimlerinden sonra; “biz de Anadolu ve Rumeli Müdafaa-
Hüseyin Avni i Hukuk Cemiyeti’ne mensubuz. Biz de o
(Ulafl) Bey
cemiyet taraf›ndan seçildik. Bizim de ismi-
miz ayn› fakat iki numaral› grubuz” diyerek,
kendilerine ‹kinci Grup ad›n› takt›lar. Bafl-
lang›çta 120 milletvekiline sahip olan ‹kinci
Grup’un daha sonra giderek üye say›s›n›n
azald›¤›, hatta Saltanat›n kald›r›lmas›ndan
sonra da¤›ld›¤› ileri sürülmüfltür. Bu iddia-
n›n ortaya at›lmas›nda ‹kinci Grup’un ken-
dine güçlü ve tutarl› bir baflkan bulamama-
s›n›n etkisi olmufltur. Zaman zaman Mersin-
li Cemal Pafla’n›n, Hüseyin Avni Bey’in, Hak-
k› Hami Bey’in ve Basri Bey’in baflkanl›kla-
r›ndan söz edilmifl ise de bunlar aç›kça bafl-
kanl›k görevini üstlendiklerini aç›klayamam›fllard›r. Böyle olunca da insanlar birer
birer gruptan kopmufllard›r.
‹kinci Grupçular, Millet Meclisinin hakk›n› ve hâkimiyetini savunmak, otokra-
tik flef usulü bir idareye karfl› meflru ve yasal yan›t vermek, yasal kurallara ayk›-
r› millet egemenli¤i ile örtüflmeyen ayr›cal›klar›, örgütleri ve uygulamalar› orta-
dan kald›rmak için bu grubu kurduklar›n› belirtmifllerdir. Ancak Grup, yelpaze-
sini oldukça genifl tutmufltur. Üyeleri aras›nda tutarl› bir görüfl birli¤i yoktur. Es-
ki ‹ttihatç›lardan, ‹tilafç›lardan, Saltanatç›lardan, ‹slamc›lardan, Bolfleviklerden
üyesi vard›r. Ortak noktalar›; baflta Mustafa Kemal Pafla olmak üzere hükûmete
muhalefet etmektir. Zira hükûmette yer alamayanlar, yer ald›klar› hâlde bu yeri
koruyamayanlar, karfl›t olmay› bir meziyet sayanlar›n bu grupta toplanm›fl olduk-
lar› söylenebilir.
Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisinin demokratik bir nitelik kazanmas›nda
önemli bir görev yapm›fl olan ‹kinci Grup, Birinci Grup üyeleri taraf›ndan sürekli
olarak “programs›zl›kla, içtihads›zl›kla” suçlanm›flt›r. Ancak bunun do¤ru oldu¤u-
nu söylemek pek de mümkün de¤ildir. Zira ‹kinci Grup; ülkenin yenilefltirilmesi
ve diriltilmesi için kendi içinden ay›rd›¤› milletvekillerinden oluflan bir özel komis-
yon kurarak program›n› haz›rlam›flt›r. Bu komisyonun haz›rlad›¤› program Grup
genel kuruluna sunulmufl ve 27 maddesi 9 Kas›m 1922’ye kadar görüflerek benim-
semifltir. Grubun önde gelen kiflilerinden Hüseyin Avni Bey savafl durumu bitme-
di¤i için, “Misak-i Millî’de gedikler” aç›lmas›na neden olmamak amac›yla bu prog-
ram› aç›klamad›klar›n› belirtmifltir.
‹kinci Grubun program›nda; Türkiye’nin, millî s›n›rlar içinde özgür ve ba¤›m-
s›z bir devlet oldu¤u, yönetimin millet egemenli¤ine dayand›¤›, Türkiye toprakla-
r›n›n bir bütün oldu¤u ayr›l›k kabul etmeyece¤i vurgulanm›flt›r. Her bireyin din ve
mezhep özgürlü¤ü de içinde olmak üzere tüm özgürlüklerinin korunaca¤›n›n al-
t› çizilmifltir. Yasal s›n›rlar içinde bas›n›n, e¤itimin, flirket kurman›n, toplant›lar›n
serbest olaca¤› belirtilmifltir. Her bireyin yasalar karfl›s›nda eflit oldu¤u, s›n›f, aile
ayr›cal›klar›n›n olmayaca¤›, siyasi suçlardan dolay› idam cezas›n›n verilmeyece¤i,
iflkence, angarya gibi her çeflit bask›n›n yasaklanaca¤› ilan edilmifltir. Devletin ya-
sama ve yürütme yetkisinin Mecliste toplanaca¤›, bu yetkinin hiçbir flekilde pay-
lafl›lmayaca¤›, vazgeçilemeyece¤i, seçim yasas›n›n millî egemenli¤i yans›tacak fle-

kilde de¤ifltirilece¤i vaat edilmifltir. ‹lkö¤retimin zorunlu olaca¤›, millî e¤itimin yö-
resel ihtiyaçlar› karfl›layacak flekilde ve uygulamal› olaca¤›, Türkçeyi do¤unun
özellikle de ‹slam dünyas›n›n bilim dili hâline getirmek için çal›fl›laca¤›, vergilerin
Millet Meclisi karar›yla sal›naca¤›, iktisadi kurulufllar›n korunaca¤›, bir devlet ban-
kas›n›n kurulaca¤›, ba¤›ms›z bir demiryolu politikas› izlenece¤i gibi konular üze-
rinde durulmufltur.
‹kinci Grup, 1923 seçimlerine kendi iradesiyle kat›lmam›fl bunun sonucu olarak
da siyasal yaflamdan silinip gitmifltir.
CUMHUR‹YET‹N ‹LANINA KADAR TÜRK‹YE’DE

KURULAN S‹YAS‹ PART‹LER
Siyasal partilerin ortaya ç›kmas› egemenlik anlay›fl›ndaki geliflmenin sonucudur.
Halk›n egemenli¤inin kullan›m›na izin verilmedi¤i yerde siyasal partiden söz et-
mek de zordur. Halk›n yönetime kat›lmaya bafllad›¤›, yönetenlerin gücünü görün-
mez ilahi güçlerden de¤il, yönetti¤i halktan ald›¤› düflüncesinin yerleflti¤i yerde ik-
tidar› elde etme mücadeleleri de bafllam›fl, bu da siyasal partilerin oluflumuna yol
açm›flt›r. Parlamentonun yetkilerinin artmas› ve ba¤›ms›zl›klar›n›n güçlenmesi, te-
mel hak ve özgürlük alan›n›n genifllemesi, eflit ve genel oy ilkesinin yayg›nlaflma-
s›, demokrasi kültürünün geliflmesi siyasal partileflme hareketinin de ivmesini ar-
t›rm›flt›r. Dünya tarihine bakt›¤›m›zda siyasal partiler Amerikan Ba¤›ms›zl›k Sava-
fl›’ndan sonra ortaya ç›km›fl, Frans›z ‹htilali’nden sonra yayg›nl›k kazanm›flt›r.
Partilerin egemen oldu¤u demokratik sistemler tek partili, çift partili ve çok
partili sistemler olarak ayr›l›r. Çok partili sistem; güçleri birbirine yak›n ikiden çok
partinin siyasal iktidar› ele geçirmek için özgürce birbiriyle mücadele etti¤i sistem-
dir. Bu sistemde her görüfl kendini özgürce ifade edebilir. ‹ki partili sistem; bir ül-
kede iktidar› ele geçirmek için birbirine yak›n iki büyük partinin oldu¤u sistemdir.
Bunlardan biri iktidar di¤eri muhalefet olur. Bu sistemde küçük partilerin pek et-
kisi olmaz.
Tek parti sistemi, iktidara uzun süre tek partinin egemen oldu¤u sistemdir. Bu
sistemde parti resmî bir görüflü yerlefltirmenin arac› durumundad›r. Parti ile devlet
bütünleflmifltir. Bu nedenle de muhalefetin do¤mas›na izin verilmez. Bunlar genel-
likle faflist ve komünist sistemler gibi demokrasi karfl›t› sistemlerde bulunurlar. Bu-
nun yan›nda demokrasiye geçmek amac› güden kimi ülkelerde de ortaya ç›karlar.
Osmanl› Devleti’nde siyasal partili hayat 23 Temmuz 1908’de Meflruti sisteme
yeniden geçildikten sonra bafllad›. 1 Eylül 1324 (14 Eylül 1908) kurulan Osmanl›
Ahrar F›rkas›, Türk tarihinde parti ad›yla kurulan ilk siyasal parti oldu. 1908-1918
aras›nda çeflitli siyasal partiler kuruldu ise de döneme damgas›n› ‹ttihat ve Terak-
ki Partisi ile Hürriyet ve ‹tilaf Partisi vurdu.
Mondros Mütarekesi’nden sonra Hürriyet ve ‹tilaf Partisi yeniden siyaset sahne-
sine dönerek ülke yönetiminde etkin olmaya bafllad›. Ancak ülkenin iflgale u¤ra-
mas›na karfl› etkili bir direnifl göstermemesi ülkede Müdafaa-i Hukuk hareketi de-
nilen yeni bir hareketi do¤urdu. Müdafaa-i Hukuk Hareketi, Anadolu’da giderek
güçlenirken ‹stanbul’da da yönetim bofllu¤undan yararlanan kifliler, gruplar, her
türlü siyasal partilerini kurarak aç›ktan aç›¤a ülkenin bütünlü¤ünü, halk›n birli¤ini
parçalay›c› eylemlere giriflmekten çekinmediler.
Mustafa Kemal Pafla’n›n önderli¤inde, Müdafaa-i Hukuk Hareketi Sivas Kongre-
si s›ras›nda Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad› alt›nda birlefltirildi.
Atatürk’ün liderli¤ini yapt›¤› bu cemiyet, Türkiye halk›n›n Misak-› Millî ile saptanan
s›n›rlar içinde ba¤›ms›z bir devlet olarak varl›¤›n› sürdürebilmesini sa¤lamak için
Millî Kurtulufl Savafl›’n› bafllatt›. Bunun için Ankara’da 23 Nisan 1920’de Türkiye
Büyük Millet Meclisini kurarak yeni bir devletin temelini att›. Türkiye Büyük Millet
Meclisinde Türkiye Komünist F›rkas› (Partisi) Türkiye Halk ‹fltirakiyun F›rkas› (Par-
tisi) gibi etkisiz k›sa süreli baz› partiler kuruldu. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hu-
kuk Cemiyetine ba¤l› milletvekillerinden oluflan bu mecliste; zaman içinde çeflitli
hizipler olufltu. Bu geliflmenin, amac›n gerçeklefltirilmesini engelleyece¤ini düflü-
nen Mustafa Kemal Pafla, kendi liderli¤inde Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk
Grubu ad›yla Meclis içinde yeni bir siyasi örgüt kurdu. Birinci Grup olarak adlan-
d›r›lan bu örgüte karfl›, Meclisteki iktidar karfl›t› milletvekilleri ‹kinci ad›yla yeni bir
siyasi örgüt oluflturdular. Bunlardan Birinci Grup iktidar›, ‹kinci Grup muhalefeti
temsil etti. Kurtulufl Savafl› baflar›ya ulaflt›ktan sonra Mustafa Kemal Pafla’n›n, 6 Ara-
l›k 1922’de ülkenin ça¤dafl dünyada sayg›n bir yere ulaflacak at›l›mlar› yapabilme-
si için Halk F›rkas› ad›yla bir parti kuraca¤›n› belirtmesi, bir süreden beri geri pla-
na itilmifl parti tart›flmas›n› yeniden alevlendirdi. 1 Nisan 1923’te Türkiye Büyük
Millet Meclisi seçimlerin yenilenmesi karar›n› al›nca Mustafa Kemal Pafla 8 Nisan
1923’te bir seçim bildirisi yay›nlad›. Bu bildiride lideri oldu¤u Anadolu ve Rumeli
Müdafaa-i Hukuk Grubunu (Birinci Grubu) Halk F›rkas›na (Partisine) dönüfltüre-
ce¤ini belirtti. Nitekim 9 Eylül 1923’te Halk F›rkas› kuruldu.
Türkiye Halk ‹fltirakiyûn F›rkas›

Yeflil Ordu hareketinin durdurulmas›na karar verilince Yeflil Ordu’nun sol kanad›-
n› oluflturan baz› kifliler Türkiye Komünist Partisine geçmedi. Bir süre gizli Türki-
ye Komünist Partisi ad› alt›nda çal›flmalar›n› sürdürdüler. 7 Aral›k 1920’de Tokat
Milletvekili Naz›m, Bursa Milletvekili fieyh Servet ve Afyon Milletvekili Mehmet
fiükrü, Baytar Binbafl› Hac›o¤lu Salih, Ziynetullah Nuflirevan eme¤i temel ilke ala-
rak Türkiye Halk ‹fltirakiyûn Partisini kurdular. Emek gazetesini ç›kard›lar. Yeflil
Ordu’nun taban›n› kendi yanlar›na çekmek için, Yeflil Ordu’nun, Türkiye Halk ‹fl-
tirakiyûn Partisi’ne dönüfltü¤ü propagandas›n› yapt›lar.
Parti; Afyon’da, Yozgat’ta Sivas’ta, Çorum’da, Akda¤madeni’nde aktivitesini ar-
t›rd›. ‹çiflleri Vekili, memurlardan bu partiye girenlerin görevlerine son verdi. Maa-
rif Vekili, maarif müdürlerine bir genelge göndererek ‘’maarif mensuplar›n›n” bu
partiye girmelerine izin verilmemesini istedi.
Türkiye Halk ‹fltirakiyûn Partisinin saltanat›n babadan o¤la geçmesine, dinî
esaslara dayanan tasarruf hakk›na; kiralama gibi “ülkeyi berbat eden” ve bir
avuç az›nl›¤›n ço¤unlu¤a egemen olmas›na yol açan haklara karfl› ç›kmas› ‹s-
lamc› milletvekillerinin ve halk›n tepkisine yol açt›. Çerkez Ethem isyan›n› des-
tekledikleri gerekçesiyle Salih Hac›o¤lu, Ziynetullah Nuflirevan ve baz› parti
üyeleri tutukland›.
Çerkez Ethem isyan›ndan sonra Mecliste, hükûmetin sol anlay›fl›n›n ilerisinde
olanlara karfl›, hem Türkiye Komünist Partisi hem de ‹slamc› milletvekilleri âdeta
ortak bir davran›fl içine girdiler. “Gafil ve hain” olarak niteledikleri Türkiye Halk ‹fl-
tirakiyûn Partisi üyelerini d›flar›dan para almakla suçlad›lar ve partinin kapat›lma-
s›n›, üyelerinin milletvekilli¤inden ç›kar›lmas›n› istediler.
Bu bask›lar karfl›s›nda Türkiye Halk ‹fltirakiyûn Partisi yöneticileri 1 fiubat 1921’den
itibaren çal›flmalar›n› durdurduklar›n› bir bildiri ile aç›klad›lar. Nâz›m, fieyh Servet ve
Mehmet fiükrü Beyler, hükûmeti yasa d›fl› yollardan devirmeyi amaçlad›klar› gerek-
çesiyle ‹stiklal Mahkemesi’ne verildiler. Tokat Milletvekili Nâz›m Bey, H›yanet-i Va-
taniye Yasas›’n›n 2. maddesi uyar›nca 15 y›l hapse mahkûm edildi (9 May›s 1921).
Sakarya Savafl›’n›n zaferle bitmesinden sonra ülke içinde ve d›fl›nda gücünü iyi-
ce pekifltirmifl olan TBMM Hükûmeti, May›s ay›nda hükûmeti devirmek suçuyla tu-
tuklanan sol düflünceli kifliler için bir af ç›kard›. Hapisten kurtulan bu kifliler k›sa sü-
re sonra tekrar örgütlenmeye yöneldiler. 18 Mart 1922’de ç›karmaya bafllad›klar› Ye-
ni Hayat Dergisi ile kamuoyu oluflturmaya çal›flt›lar. III. Enternasyonale ba¤l› olduk-
lar›n› aç›klad›larsa da partiyi canland›ramad›lar. Hükûmet baflkan› olan Rauf Bey 21
Temmuz’dan itibaren sosyalistlerin çal›flmalar›n› yasaklad›. 2 Ekim 1922’de de ‹cra
Vekilleri Heyeti karar›yla Türkiye Halk ‹fltirakiyûn Partisi tümüyle kapat›ld›.
Türkiye Komünist F›rkas›

Rusya’da Bolflevik ‹htilal sonunda Sosyalist temellere dayanan yeni bir düzen ku-
rulmufltu. Türkiye Büyük Millet Meclisi aç›l›nca ilk iliflki Sovyet Rusya ile kurulma-
ya çal›fl›ld›. Sovyet Rusya’da emperyalizme savafl açan Türkiye Büyük Millet Mec-
lisi Hükûmetiyle iyi iliflki kurmay› ç›karlar›na uygun buldu. ‹ki ülke aras›nda kuru-
lan iyi iliflkiler Sosyalist düflüncenin Anadolu’da yay›lmas›na yol açt›. 1920 sonba-
har›nda Anadolu’da göz ard› edilemeyecek kadar geliflmifl bir “Bolflevik” kitle olufl-
tu. Hükûmet bu kitleyi denetimi alt›na almak istedi.
Zira bu s›rada baz›lar› komünist bir parti kurarak Anadolu’da sosyalist bir dü-
zene geçmenin mücadelesini veriyorlard›. Oysa “millet, meclis ve hükûmet” böyle
bir düzen yanl›s› olarak gözükmüyordu. Hükûmet, d›fl etkilerle ülkenin kimi yer-
lerinde hissedilen sosyalist hareketlenmeleri önlemek, hükûmete muhalif sol güç-
leri denetim alt›na almak, emperyalist düflmana karfl› verilecek savaflta Sovyetlerin
yard›m›n› daha da art›rabilmek için, 18 Ekim 1920’de Türkiye Komünist Partisi ad›
alt›nda bir parti kurdu. 9 kiflilik kurucu heyeti, 30 kiflilik “Merkez-i Umumisi” olan
partinin üyeleri aras›nda Hakk› Behiç Bey, ‹hsan Bey (Cebelibereket), Refik Bey
(Konya), Eyüp Bey (Eskiflehir), Tevfik Rüfldü Bey, Mahmut Esat Bey, Yunus Nadi
Bey, K›l›ç Ali Bey, Süreyya Bey gibi Türkiye Büyük Millet Meclisinin aktif üyeleri
vard›. Kurtulufl Savafl›’n›n asker kadrosunda önemli yerleri bulunan Fevzi Pafla, Kâ-
z›m Karabekir Pafla, Ali Fuat Pafla, Refet ve ‹smet Beyler de Parti’ye dâhil olmufl-
lard›. ‹flte bu nedenle Mustafa Kemal Pafla, partiyi kuran kiflileri “en k›ymetli, en
namuslu, en vatanperver” kimseler olarak nitelemiflti. Türkiye Komünist Partisi,
Rusya’da oldu¤u gibi Anadolu’da da iflçinin önderli¤inde proletarya diktatörlü¤ü-
ne dayanan bir komünizm kurmay› amaçlamamaktad›r. Türkiye Komünist Partisi,
Anadolu’nun ve Türk milletinin koflullar› farkl› oldu¤u için Türkiye’ye özgü yuka-
r›dan gelen kanl› olmayan bir komünizmi benimsemifltir.
III. Enternasyonal’e ba¤l› oldu¤u ilan edilen bu partiyi, Hâkimiyet-i Milliye
ve Anadolu’da Yeni Gün gazeteleri desteklemifltir. Parti 1921 y›l› ortalar›nda
kapat›lm›flt›r.
Büyük Millet Meclisindeki baz› milletvekillerinin Bolfleviklik ve ‹slamSIRA

esaslar›
S‹ZDEa¤›rl›kl› gu- SIRA S‹ZDE
ruplar oluflturmas›n›n zeminini de¤erlendiriniz. 3
Cumhuriyet Halk F›rkas› D Ü fi Ü N E L ‹ M
Kurtulufl Savafl›’n›n baflar›yla bitirilmesinden sonra s›ra Yeni Türkiye Devletinin

ça¤dafllaflt›r›lmas›na gelmiflti. Ülkeyi ve milleti ça¤dafl uygarl›¤›nS ilerisine
O R U tafl›yabil- S O R U
mek için ça¤dafl siyasal örgütlere ihtiyaç vard›.
Savafl s›ras›nda Türkiye Büyük Millet Meclisinde oluflturulan Müdafaa-i Hukuk
D‹KKAT D‹KKAT
Grubu, Mudanya Mütarekesi’nden sonra art›k ifllevini tamamlam›flt›. Bunun bir si-
yasal partiye dönüfltürülmesi zaman› gelmiflti. Zira mecliste yaflanan kimi olaylar
N N
da bunu zorunlu k›l›yordu. Nitekim Mustafa Kemal Pafla, 6 Aral›k 1922’de Halk F›r-
kas› ad›yla bir parti kuraca¤›n› aç›klad›.
Atatürk böyle bir parti kurmaktaki amac›n› flu noktalar üzerine oturtmufltu: Kur-
tulufl Savafl› baflar›s›n› siyaset, yönetim ve ekonomi alan›nda yap›lmas› gereken in-
k›laplarla tamamlamak, yap›lacak ink›laplar› bir programa dayand›rmak, bu prog-
rama halk› da katmak, kurulacak partiyi halkç›l›k esas›na göre yap›land›rmak.
Mustafa Kemal Pafla’n›n parti kuraca¤›n› aç›klamas› çeflitli tepkiler do¤urdu. Özel-
likle Halkç›l›k düflüncesine farkl› anlamlar yüklenmeye çal›fl›ld›. Mustafa Kemal Pa-
fla ülkenin düflünen kiflilerini kurulacak partinin altyap›s›n› haz›rlamaya ça¤›rd›.
Onlar›n düflüncelerinden yararlanaca¤›n› aç›klad›. Bunun yan›nda kendisi de yurt
gezisine ç›kt›. Eskiflehir’de, ‹zmit’te, Bursa’da, Bal›kesir’de ve ‹zmir’de halkla görü-
flerek bu konuda görüfllerini aç›klad›. Bal›kesir’de Pafla Camii’nde, kurulacak parti
hakk›nda flunlar› söyledi:
“Bu milletin siyasi partilerden çok can› yanm›flt›r. fiunu aç›klayay›m ki baflka
ülkelerde siyasi partiler ekonomik amaçlarla kurulmufl ve kurulmaktad›r. Çünkü
o memleketlerde farkl› s›n›flar vard›r. Bir s›n›f›n ç›karlar›n› korumak için kurulan
siyasi partiye karfl›l›k öteki s›n›f›n ç›karlar›n› korumak için bir baflka parti kurulu-
yor. Bu da do¤ald›r. Bizim ülkemizde de ayr› ayr› s›n›f varm›fl gibi kurulan siyasi
partiler yüzünden karfl›laflt›¤›m›z olaylar bilinmektedir. Halk F›rkas› dedi¤imiz
zaman bunun içinde bir k›s›m de¤il, bütün millet dâhildir. Bir defa halk›m›z› göz-
den geçirelim. Memleketimiz çiftçi memleketidir. O hâlde milletimizin büyük ço-
¤unlu¤u çiftçi ve çoband›r. Bu böyle olunca buna karfl› büyük arazi ve çiftlik sa-
hipleri akla gelir. Bizde büyük araziye kaç kifli sahiptir? Bu arazinin miktar› ne-
dir? ‹ncelenirse görülür ki memleketimizin büyüklü¤üne nazaran hiç kimse büyük
araziye sahip de¤ildir. Bu arazi sahipleri korunacak insanlard›r. Sonra sanat sa-
hipleriyle kasabalarda ticaretle u¤raflan küçük tüccarlar gelir. Kuflkusuz bunlar›n
ç›karlar›n›, geleceklerini korumak zorunday›z. Çiftçilerin karfl›s›nda oldu¤unu
düflündü¤ümüz büyük arazi sahipleri gibi bu ticaretle u¤raflanlar›n karfl›s›nda da
büyük sermaye sahibi insanlar yoktur. Kaç milyonerimiz var? Hiç. Biraz paras›
olanlara da düflman olacak de¤iliz. Tam aksine memleketimizde birçok milyoner-
lerin hatta milyarderlerin yetiflmesine çal›flaca¤›z. Sonra amele(iflçi) gelir. Bugün
memleketimizde fabrika, imalâthane vesaire gibi kurulufllar çok azd›r. ‹flçi say›-
m›z yirmi bini geçmez. Hâlbuki ülkeyi kalk›nd›rmak için daha çok fabrikaya ihti-
yac›m›z var. Bunun için de iflçi lâz›md›r. O nedenle iflçiyi de korumam›z gerekir.
Bundan sonra ayd›n ve ulema denilen kifliler gelir. Bu ayd›n ve ulema kendi ken-
dilerine toplan›p halka düflman olabilir mi? Bunlara düflen görev halk›n içine gi-
rerek onlar› ayd›nlatmak ve onlara ilerleme ve uygarlaflmada önder olmakt›r.
Farkl› meslek gruplar›n›n ç›karlar› birbiriyle iç içe girmifl oldu¤undan onlar› s›n›f-
lara ay›rmak olas› de¤ildir. Onlar›n tümü de halkt›r. Halk Partisi halk›m›za siya-
si e¤itim vermek için bir okul olacakt›r”.
Atatürk yurt gezilerini tamamlad›ktan sonra Meclisin yenilenmesi konusundaki
düflüncelerini hükûmet üyeleriyle de paylaflt›. Ancak bu konuda karar› Meclisin
vermesi gerekiyordu. Nitekim 1 Nisan 1923’te Ayd›n milletvekili Esat Efendi ve 120
arkadafl›n›n verdi¤i seçimlerin yenilenmesini öngören bir yasa teklifi, uzun ve flid-
detli tart›flmalardan sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi taraf›ndan kabul edildi ve
seçimlerin yenilenmesi kararlaflt›r›ld›.
Halk F›rkas›n›n Siyaset ve Seçim ‹lkeleri

Seçim karar› al›n›nca siyasal örgütlerin seçim meydanlar›na inmesi ve adaylar›n› ve
seçim bildirilerini yay›nlamas› beklendi. Ancak Mustafa Kemal Pafla’n›n liderli¤ini
yapt›¤› Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu d›fl›nda hiçbir siyasi örgüt se-
çim alan›na inmedi. Mustafa Kemal Pafla, 8 Nisan 1923’te ivedi olarak çözülmesi
gereken ülke sorunlar›n›n neler oldu¤unu halka aç›klayan ve 9 maddeden oluflan
flu seçim bildirisini haz›rlad›.
“Ülkeyi ve milleti da¤›lmaktan ve yok olmaktan kurtarmak için milletten ald›¤›
mutlak yetki ile toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisi millet egemenli¤ine daya-
narak bir halk devleti kurdu. Üslendi¤i görevin önemli bir bölümünü yerine getir-
di¤i için 1 Nisan 1923’te seçimlerin yenilenmesi karar›n› ald›. Önümüzdeki dönem-
de bar›fl› sa¤lamak, iktisadi geliflmeyi temin etmek ve her türlü örgütlenmeyi ta-
mamlayarak ülkeyi ve milleti refaha kavuflturmak amac›m›z olacakt›r. Yeni çal›flma
sürecinde Meclisin ço¤unlu¤unu bu amaç etraf›nda toplayabilmek ve ülkeyi millet
egemenli¤i çerçevesinde siyasi örgütlenmeye kavuflturabilmek için bir Halk Parti-
si kurulacakt›r. Mecliste bulunan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu,
Halk Partisi’ne dönüfltürülecektir. Ad› geçen partinin halk egemenli¤ini, yenilefl-
meyi, maddi ve manevi alanda geliflmeyi esas alan genifl ve geliflmifl bir program›
tüm üyelerin görüfl ve onay›na sunacakt›r. Grubumuz afla¤›daki umdelerle (ilkeler-
le) yeni seçime kat›lmaya karar vermifltir. Bu umdeler ülkenin ivedi ihtiyaçlar›n›
karfl›lamak üzere birçok uzman›n görüflü ve ‹zmir’de toplanan ‹ktisat Kongresi so-
nuçlar›na göre belirlenmifltir.
Umde 1. Egemenlik kay›ts›z flarts›z milletindir. ‹dare yöntemi halk›n do¤rudan
do¤ruya kendi kaderini belirlemesi esas›na dayan›r. Milletin gerçek temsilcisi Tür-
kiye Büyük Millet Meclisidir. Türkiye Büyük Millet Meclisi d›fl›nda hiçbir kifli, hiç-
bir makam, hiçbir güç milletin yazg›s›na egemen olamaz.
Umde 2. Egemenlik ve hükmetme yetkisi Türkiye halk›n›n gerçek temsilcisi
olan Türkiye Büyük Millet Meclisinin manevi flahs›nda toplanm›fl oldu¤u için, Tür-
kiye Büyük Millet Meclisinin 1 Kas›m 1922’de verdi¤i Saltanat›n kald›r›lmas›na ilifl-
kin karar de¤ifltirilmez ilkedir.
Umde 3. Ülkede iç güvenli¤in kesin olarak sa¤lanmas› en önemli görevlerden
biridir.
Umde 4. Mahkemelerin h›zl› bir flekilde adalet da¤›tabilmeleri sa¤lanacak, ya-
sal mevzuat millî ihtiyaçlar›m›za, bilimsel hukuk anlay›fl›na göre yeni bafltan iyilefl-
tirilecek ve tamamlanacakt›r.
Umde 5. Aflar yönteminde halk›n flikâyetine ve ma¤duriyetine yol açan k›s›m-
lar iyilefltirilecek, tütün ekimi ve ticaretini milletin yarar›na dönüfltürecek önlemler
al›nacakt›r. Mali kurumlar çiftçilere, sanayicilere ve ticaretle u¤raflanlara kolayca
borç verecek bir flekle getirilecek, ivedi ihtiyac›m›z olan demiryollar› için vakit ge-
çirilmeden giriflimde bulunulacak, ilk e¤itim birlefltirilecek, tüm okullar›m›z ihtiya-
c›m›za ve ça¤dafl esaslara uygun hale getirilecek, sa¤l›k ve sosyal yard›m kurulufl-
lar› iyilefltirilecektir.
Umde 6. Askerlik süresi k›salt›lacakt›r.
Umde 7. Milletin ba¤›ms›zl›¤› ve vatan›n savunulmas› u¤runda sakat kalan kifli-
lerin, ordu emeklilerinin, dul ve yetimlerinin sefaletine meydan vermeyecek ön-
lemler al›nacakt›r.
Umde 8. Memurlar›n atanma, görevden ç›kar›lma, yükseltilme, ödüllendirme,
emekli edilme koflullar› belirlenecektir.
Umde 9. Ülkenin h›zl› bir flekilde onar›lmas› için özel flirketlerin kurulmas› da
özendirilecektir. Mali, iktisadi, idari ba¤›ms›zl›¤›m›z› sa¤lamak kofluluyla bir bar›fl
ortam›n›n oluflturulmas›na çal›fl›lacakt›r. Bu koflullar› sa¤lamayan bar›fl antlaflmas›-
n› kabul etmeyece¤iz.
Seçimler bittikten sonra Mustafa Kemal Pafla, 4 A¤ustos 1923’te “A¤ustos’un ye-
dinci Sal› günü Halk F›rkas›na mensup yeni üyelerin baz› konular›n müzakeresi
için Meclis binas›nda ö¤leden sonra saat üçte haz›r bulunmalar›n› isteyen bir du-
yuru yay›nlad›. 7 A¤ustos 1923’te Müdafaa-i Hukuk Grubu’na ba¤l› milletvekilleriy-
le yapt›¤› toplant›da uzun bir konuflma yaparak ulusal mücadelenin bafllang›c›n-
dan Millet Meclisinin kurulufluna kadar Müdafaa-i Hukukun ve Halk Partisi’nin ku-
rulma haz›rl›klar›n› anlatt›. Haz›rlanan 106 madde ile bir ekten oluflan tüzük tasa-
r›s›n› tart›flmak üzere milletvekillerine da¤›tt›. Bu tasar›n›n ilk maddelerinde flöyle
deniyordu:
Madde l. Halk F›rkas› (Partisi); Cemiyetler Kanunu’na göre kurulmufl siyasi bir
cemiyettir. Amac›, millî egemenli¤in halk taraf›ndan ve halk için icras›na k›lavuz-
luk etmek ve Türkiye’yi ça¤dafl bir devlet hâline yükseltmektir.
Madde 2. Halk Partisi bir ihtilal partisi de¤il bir ink›lap partisidir. Tüm siyasal
mücadelesini yasalar çerçevesinde yapacakt›r. Türkiye’de tüm yasalar›n üstünde
yasan›n otoritesini egemen k›lmaya çal›flacakt›r.
Madde 3. Halk Partisine göre halk kavram›, herhangi bir s›n›fa özgü de¤ildir.
Hiçbir imtiyaz iddias›nda bulunmayan ve genellikle yasa karfl›s›nda mutlak eflitli¤i
benimseyen tüm bireyler halktand›r. Halkç›lar, hiçbir ailenin, hiçbir s›n›f›n, hiçbir
cemaatin, hiçbir ferdin imtiyazlar›n› kabul etmeyen ve yasalardaki mutlak hürriyet
ve ba¤›ms›zl›¤› tan›yan bireylerdir.
Madde 4. Halk Partisine her Türk ve d›flar›dan gelip Türk vatandafll›¤›n› ve uy-
garl›¤›n› kabul eden her birey girebilir.
Madde 5. Halk Partisi Genel Baflkan›n› Büyük Kongre seçer.
Bu tasar›y› incelemek üzere bir komisyon kuruldu. Tasar›n›n incelenmesi 9 Ey-
lüle kadar sürdü ve 9 Eylül 1923’te Parti kuruldu. 11 Eylül 1923’te toplanan Halk
Partisi üyeleri Mustafa Kemal Pafla’y› Parti Baflkanl›¤›na, Baflvekil Ali Fethi Bey’i
Parti Grup Baflkanl›¤›na, Recep Bey’i de (Peker’i) Genel Sekreterli¤e seçti.
Foto¤raf 6.7
Mustafa Kemal
Pafla hükûmet
üyeleriyle
(F.Çakmak,R.Peker,
K.Özalp) bir arada.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edilince Mustafa Kemal Pafla(Atatürk) Cum-

hurbaflkan› olarak fiilen Parti Baflkanl›¤›n› sürdürmeyi uygun görmedi ve 19 Kas›m
1923’te ‹smet Pafla’y› Parti Baflkan vekilli¤ine atad›. ‹smet Pafla da 20 Kas›m’da ya-
y›nlad›¤› bildiri ile Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin flubelerini
Halk Partisi’ne ba¤lad›. Böylece Halk Partisi k›sa süre içinde yurdun dört bir yan›n-
da örgütlenmifl oldu.
Halk Partisi (F›rkas›), 10 Kas›m 1924’te al›nan grup karar› do¤rultusunda ad›n›n
bafl›na Cumhuriyeti ekleyerek Cumhuriyet Halk Partisi ad›n› ald›. Cumhuriyet’in
ilan›ndan ve Hilafetin kald›r›lmas›ndan sonraki geliflmeler Halk Partisi üyeleri ara-
s›nda parçalanmaya yol açt›. Mustafa Kemal’in listesinden seçime girerek milletve-
kili seçilen ve daha sonra da Halk Partisi’nin üyesi olan baz› milletvekilleri partinin
izledi¤i politikaya ters düflerek Partiden istifa ettiler. Bunlar yeni bir parti kurarak
meclisteki çal›flmalar›n› sürdürdüler.
Cumhuriyet Halk Partisi, tek parti olarak 1927 y›l›na kadar çal›flmalar›n› ilk tü-
zük do¤rultusunda sürdürdü. 15-20 Ekim 1927’deki ikinci kongrede (birinci kon-
gre olarak Sivas Kongresi’ni benimsemifllerdir) tüzü¤ünü daha da gelifltirdi. Ülke-
de yap›lan ink›laplara paralel olarak ideolojik do¤rultusunu da belirledi. Tüzü¤ün
ilk 7 maddesinde flu ilkelere yer verdi:
Madde 1. Cumhuriyet Halk Partisi, Cemiyetler Kanunu’na uygun olarak kurul-
mufl cumhuriyetçi, halkç›, milliyetçi, siyasi bir cemiyettir ve merkezi Ankara’dad›r.
Madde 2. Parti; Türk Milletinin konumunu ve refah›n› sürekli yükseltmekte
olan ve her türlü bask› zorbal›k yönetimine izin vermeyen tek devlet fleklinin Cum-
huriyet oldu¤unu belirtir. Cumhuriyetin bugün ve gelecekte her türlü tehlike ve ta-
arruzlardan korunmas›n›n en önemli bir vatan ve millet görevi oldu¤unu en temel
düflünce ve siyasi amaç sayd›¤›n› aç›klar.
Madde 3. Parti; din ve inanc› siyasetten ve siyasetin kar›flmas›ndan kurtararak
milletin, siyasi, içtimai, iktisadi tüm yasalar›n›, teflkilat ve gereksinimlerini pozitif
bilim ve teknolojinin ça¤dafl uygarl›¤a arma¤an etti¤i esaslara uygun olarak dü-
zenler, devlet ve millet ifllerinde din ile dünyay› tamamen birbirinden ay›rmay› en
önemli görev sayar.
Madde 4. Parti; ulus egemenli¤i ve idareyi ilgilendiren tüm çal›flmalarda
halk taraf›ndan ve halk için ilkesini hâkim k›lmay› amaç edinmifltir. Yasa kar-
fl›s›nda mutlak bir eflitli¤i kabul eden ve hiçbir ailenin ve hiçbir s›n›f›n, hiçbir ce-
maatin, hiçbir bireyin imtiyazlar›n› tan›mayan bireyleri halktan ve halkç› ola-
rak kabul eyler.
Madde 5. Parti; vatandafllar aras›nda en sa¤lam ba¤›n dil birli¤i, his birli¤i, fi-
kir birli¤i oldu¤una inanarak Türk dilini ve Türk kültürünü gelifltirmeyi ve ç›kar›-
lacak yasalar›n vazedilecek kanunlar›n velâyet-i ammesini ve her bireye eflit ola-
rak uygulanmas›n› ana amaç sayar.
Madde 6. Cumhuriyet Halk Partisinin Genel Baflkan›: Partinin kurucusu Ga-
zi Mustafa Kemal Hazretleridir.
Madde 7. Bu genel esaslar, hiçbir flekilde de¤ifltirilemez.
Halk partisi tüzü¤ünün genel esaslar›nda bilhassa vurgulanan cumhuriyetçilik,

SIRA S‹ZDE laiklik, SIRA S‹ZDE
halkç›l›k ve milliyetçilik ilkelerini ve partiye atfedilen siyasi e¤itim vermek için bir okul 4
olma vasf›n› birlikte düflünerek iflaret etti¤i siyasi kültür birikimini de¤erlendiriniz.
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT

Cumhuriyet Halk Partisi’nin 1927 Kongresi’nde Cumhuriyetçilik, Halkç›l›k, Mil-

liyetçilik ve Laiklik ilkelerini benimsedi¤i dikkati çekmektedir. Parti, Türkiye’yi bu
ilkeler do¤rultusunda ça¤dafl uygarl›¤a tafl›y›c› düzenlemeleri yapm›flt›r. Ayr›ca
Ça¤dafl Türk Devleti’nin nas›l kuruldu¤unun belgesi olan Atatürk’ün büyük eseri
Nutuk da bu kongrede okunmufltur. 1930’da Cumhuriyet Halk Partisi’nde yeni bir
ayr›flma yaflanm›flt›r. Serbest Cumhuriyet F›rkas› ad›yla yeni bir parti kurulmufl ise
de bu da uzun ömürlü olmam›flt›r.
Serbest Cumhuriyet F›rkas›’n›n feshinden sonra seçimler yap›lm›fl, ard›ndan da
10 May›s 1931’de Cumhuriyet Halk F›rkas›’n›n üçüncü kongresi toplanm›flt›r. Bu
kongrede Cumhuriyet Halk Partisi’nin ilk kez program› tart›fl›larak kabul edilmifl ve
1927 tüzü¤ünde de baz› de¤ifliklikler yap›lm›flt›r.
Partinin program›ndaki Cumhuriyetçilik, Halkç›l›k, Milliyetçilik, Laiklik ilkeleri-
ne Devletçilik ve ‹nk›lâpç›l›k ilkeleri de eklenmifl ve bunlar›n tan›mlar› yap›lm›flt›r.
9 May›s 1935’te yap›lan Dördüncü Kurultay’da ise dildeki sadeleflmeye uygun ola-
rak F›rka ad› Partiye dönüfltürülmüfl ve Partinin benimsedi¤i ilkeler Kamalizm (Ke-
malizm) olarak adland›r›lm›fl ve bu ilkelerden baz›lar›n›n tan›mlar› yeniden yap›l-
m›flt›r. Bu ilkeler 5 fiubat 1937’de Anayasaya eklenmifltir.
Cumhuriyet Halk Partisi 1950’ye kadar iktidar partisi ve halka siyasi e¤itim ve-
ren okul olarak ülkenin ça¤dafllaflmas›nda belirleyici rol oynam›flt›r. Kuruluflundan
bafllayarak 10 Kas›m 1938’e kadar Partinin Genel Baflkanl›¤›n› Mustafa Kemal Pa-
fla (Atatürk) yapm›flt›r. Onun vefat› üzerine ise Genel Baflkanl›¤› ‹smet ‹nönü sür-
dürmüfltür. 1923 tüzü¤ünde Genel Baflkan’›n Büyük Kongrece seçilece¤i belirtilir-
ken, 1927 kongresinde bu hüküm de¤ifltirilmifltir. Cumhuriyet Halk Partisi’nin Ge-
nel Baflkan›’n›n F›rka’n›n kurucusu Gazi Mustafa Kemal oldu¤u belirtilmifltir. Bu
hüküm Atatürk’ün vefat›na kadar sürmüfltür. O’nun ölümü üzerine toplanan kurul-
tayda Atatürk “ebedi baflkan” olarak kabul edilirken ‹smet ‹nönü de “de¤iflmez ge-
nel baflkan” olmufltur. Genel Baflkan’›n de¤iflmesi ölüm, görev yapamayacak kadar
hastal›k ve istifa gibi üç unsura ba¤lanm›flt›r.
Foto¤raf 6.8
Gazi, onuncu y›l

nutkunu verirken
hemen yan›nda
‹smet ‹nönü
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi’nde 1946’da çok partili siyasi hayata geçilene

kadar Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas›, Serbest Cumhuriyet F›rkas› baflta olmak
üzere birtak›m partiler kurulmuflsa da onlar› kitab›m›z›n ikinci cildinde ele alaca¤›-
m›zdan burada yer verilmemifltir.
Özet
Osmanl› Meclisi Mebusan›ndan Büyük Millet Meclisine lerde, toprak rejiminde, e¤itimde, idari yap›da reform-
geçifl sürecindeki geliflmelere ana hatlar›yla bak›ld›¤›n- lar yaparak ülkeyi ça¤dafllaflt›rmak, bunun yan› s›ra
da Osmanl› toplumunun demokratik bilinç seviyesini gruplar›n önemli bir k›sm›n›n Rusya’da ortaya ç›kan
giderek art›rd›¤›n› göstermektedir. Gerçekten de Birin- Bolflevik devriminden etkilendiklerini görmekteyiz. Bu
ci ve ‹kinci Meflrutiyet Dönemlerinde edinilen tecrübe aç›dan milletvekilleri aras›ndaki guruplaflmalar›n kes-
birinci dönem Büyük Millet Meclisinde net bir biçimde kinleflti¤ini söylemek mümkün olmakla beraber, süre-
kendini göstermektedir. Mebusan Meclisinin mutlaka cin geliflmelerini mutlaka kontrol etmek mevkiinde olan
toplanarak milletin meseleleri hakk›nda karar vermesi Mustafa Kemal Pafla’n›n jeopolitik, stratejik ve uluslara-
konusundaki ›srar Osmanl› Hükûmeti’ni ve Padiflah› se- ras› dengeleri dikkate alarak komünist partisini bile ar-
çimleri yaparak meclisi toplamak hususunda harekete kadafllar›na kurdurarak kontrol etmeye çal›flt›¤›n› söyle-
geçirmifltir. Bu seçimlerde oluflan son Osmanl› Meclisi mek mümkün görünmektedir.
Mebusan› da milletin ba¤›ms›zl›k arzusunu ortaya ko- Türkiye Büyük Millet Meclisinin ilk döneminde kurulan
yan Misak-› Millî’yi kabul ederek bütün dünyaya ilan et- siyasi partileri tan›yacaks›n›z. Cumhuriyet’in ilan›na ka-
mifltir. Meclis böylece temel sorumlulu¤unu yerine ge- dar olan dönem içerisinde Türkiye Halk ‹fltirakiyyun
tirmifl say›lmal›d›r. ‹stanbul’un fiilen ve resmen iflgalin- F›rkas›, Türkiye Komünist Partisi ve Halk F›rkas› faali-
den ve Meclisin feshinden sonra Erzurum milletvekili yet göstermifltir. ‹lk ikisi Bolfleviklik fikri etraf›nda top-
s›fat›yla Mustafa Kemal Pafla’n›n yapt›¤› ça¤r›ya uyan lanan partiler dönemin flartlar› çerçevesinde belli bir
milletin temsilcileri Ankara’da Büyük Millet Meclisini süre faal olmufl, bilahare kapat›lm›fllard›r. Halk f›rkas›
oluflturmufllard›r. Bu esnada ‹stanbul’daki meclisten ge- ise Gazi Mustafa Kemal idaresinde Meflrutiyet Dönem-
len vekillerin kat›l›m› ve ‹stanbul’daki son gündemi de lerinin de birikimine sahip olarak s›n›f fark› gözetme-
dikkate alarak çal›flmalar yapmas› bu fikri devaml›l›¤›n den, tamamen millî düflünceler ile Türk milletinin siya-
ve tecrübe birikiminin en aç›k göstergesidir. si kültürüne katk› sa¤layacak bir okul olarak de¤erlen-
Osmanl› Devleti’nin sonunda 1920’li y›llar itibar›yla okur dirilmifltir. Dikkat edildi¤inde Halk F›rkas›’nda ve za-
yazar oran›n›n %6-10 aras› oldu¤unu dikkate almal›y›z. man zaman Mustafa Kemal Pafla’n›n söylemlerinde de
Bu durumda Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin Rusya deneyiminin etkileri görülecektir. Arada kurulan
%39,4’ü yüksekö¤retim, %27’si orta ö¤retim ve %22’si ve k›sa ömürlü olan iki parti d›fl›nda Halk F›rkas› top-
medrese, %3,8’i meslek okulu mezunu olmas› dikkat lam 27 y›l iktidarda kalarak üstlendi¤i görevi yerine ge-
çekicidir. Türkiye Büyük Millet Meclisine kat›lan millet- tirmeye çal›flm›flt›r.
vekillerinin %50.1’i Türkçe d›fl›nda bir yabanc› dil bili-
yordu. 30 yafl grubunda Frans›zcan›n, 40 ve 50 yafl gru-
bunda ise Arapça ve Farsçan›n belirleyici oldu¤u dikka-
ti çekiyordu.
3-Türkiye Büyük Millet Meclisine kat›lan üyelerin;
%34,2’si sivil bürokrasiden, %24’ü serbest meslek sa-
hiplerinden, %13,2’si askerlerden, %8,6’› din adamlar›n-
dan, %12,7’i yerel yönetimlerde görev alm›fl üyelerden,
%4’ü doktor ve eczac›lardan, %1,2’si afliret reislerinden,
%1’i teknik elemandan olufluyordu. Bu da TBMM’nin
tüm halk kesimini temsil etti¤ini gösteriyordu. Meslek
ve e¤itim aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ülkenin alt› yüz y›ll›k
bir dünya devletinin ortaya ç›karabildi¤i bir elit tabaka
oldu¤unu göstermektedir.
Türkiye Büyük Millet Meclisinde ortaya ç›kan gruplara
bak›ld›¤›nda hemen pek ço¤unda Osmanl› Devleti’nin
son yüzy›l›nda ortaya ç›kan meselelerin çözümüne
odaklanm›fl olduklar› dikkat çekmektedir. Adli mesele-
1. Büyük Millet Meclisinin kabul etti¤i anayasal sistem 6. Osmanl› toplumunda okur yazar oran›n›n düflük ol-
afla¤›dakilerden hangisidir? mas›na karfl›n Büyük Millet Meclisi üyelerinin e¤itim se-
a. Kuvvetler ayr›l›¤›, viyesinin yüksek oluflu neleri mümkün k›lm›flt›r?
b. Parlamenter Sistem, a. Toplumun her kesiminden ayd›nlar›n Millet Mec-
c. Kuvvetler Birli¤i, lisi fikrine sahip ç›kmalar›n›,
d. Meclis hükûmeti sistemi, b. ‹stiklal mücadelesini toplumun her kesiminin
e. Meflruti Monarfli, benimsenmesini
c. Milletin iradesine sahip ç›km›fl bilincine ulafl-
2. Büyük Millet Meclisinin yapt›¤› ilk anayasa hangi- mas›n›,
sidir? d. Milletvekillerinin hem Meclis’te hem cephede
a. Kanun-i Esasi, hem de halk aras›nda çal›flmas›yla Meclis-halk
b. Teflkilat-› Esasiye Kanunu, bütünleflmesinin fiilen gerçekleflmesini,
c. Sened-i ‹ttifak, e. Hepsini.
d. Misak-› Milli,
e. Misak-› ‹ktisadi, 7. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye Cumhuriyetinin ilk
partisidir?
3. Teflkilat-› Esasiye Kanununun temelinde afla¤›daki- a. ‹ttihat ve Terakki
lerden hangisi yer almaktad›r? b. Halk F›rkas›,
a. Mustafa Kemal Pafla’n›n haz›rlad›¤› halkç›l›k c. Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas›
program›, d. Serbest Cumhuriyet F›rkas›
b. Misak-› Milli, e. Demokrat Parti,
c. Kanun-i Esasi,
d. Bolflevik fiura Sistemi, 8. Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi döneminde bol-
e. Erzurum Kongresi Kararlar›. flevizme yönelen gurup afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Halk Zümresi,
4. Afla¤›dakilerden hangisi yasama, yürütme ve yarg›- b. Yeflil Ordu,
n›n Meclis’te toplanmas›n›n sebeplerinden olamaz. c. Islahat Grubu,
a. Savafl hali dolay›s›yla millet ifllerinin süratli gö- d. Tesanüt Grubu,
rülme ihtiyac› e. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu.
b. Millet iradesini temsil eden Meclisin millet iflleri-
ni de kendi görmesi gerekti¤i 9. ‹kinci dönem TBMM’de kurulan Halk F›rkas›n›n kö-
anlay›fl› keni meclisteki hangi guruba dayanmaktad›r?
c. Mustafa Kemal Pafla’n›n millî mücadele geliflme- a. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Gurubu
lerinin meflru müesseseler eliyle (Birinci gurup)
yönetilmesi gerekti¤i inanc› b. ‹kinci Gurup,
d. ‹stanbul’daki hükûmetlerin millî mücadeleyi en- c. Halk Zümresi,
gelleme giriflimlerine karfl› koymak d. ‹stiklal Gurubu
e. Cumhuriyet kuram›na göre bunun bir zorunlu- e. Yeflil Ordu.
luk olmas›
10. Mustafa Kemal Pafla, Halk F›rkas›n› kurarken toplu-
5. Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni oluflturan milletve- mun hangi kesimin temsilcisi olmay› hedeflemifltir?
killerinin ço¤unlu¤u hangi meslek gurubundand›r? a. Çiftçiler,
a. Din adamlar›, b. ‹flçiler
b. Serbest meslek sahipleri c. Askerler
c. Askerler d. Türk halk›n›n tamam›
d. Sa¤l›k görevlileri e. Büyük sermaye sahipleri.
e. Sivil bürokrasi.
Okuma Parças›
MECL‹S‹N KIYMET‹ Ehliyetsizlerin ikbali yeni intihab(seçim)la kalkacak-
Bu günlerde tarihi karar›n› verecek olan meclis hak- m›fl, demek ki o ikbal en ziyade mecliste göze bat›yor.
k›nda dahil ve hariçte tarihi ta¤lit edecek(yan›ltacak) Fakat flimdi, davan›n sonunda pek cazibeli görünen
mütalaalar serdedildi¤ini(düflünceler ifade edildi¤ini) bu ikbal, davan›n bafl›nda herkesin geçmek istemedi-
görüyoruz. ¤i tehlikeli bir s›ratt›. bu günün ikbal cennetine giren-
‹stanbul’da meclisi içinde ve ruhundan tan›mayan baz› ler o k›ldan ince ve k›l›çtan keskin yoldan geçtiler, o
kalemler meclis için i¤neli sütunlar, ecnebi(yabanc›) cennete girenlere g›pta ederken o yoldan geçenlere
memleketlerinde meclisi ifline geldi¤i gibi tan›mak, ta- hürmet edelim.
n›tmak isteyen baz› gazeteler de meclis hakk›nda mu- Demiyoruz ki, meclisimiz hatas›zd›r, meclisin bütün
galatal›(yan›lt›c›) makaleler yazd›lar. azas› kemale ermifltir. Fakat flunu diyoruz ki, bu mecli-
‹kinciler için reddiyelere ihtiyaç yoktur: Meclisteki iki sin bütün noksanlar›n› örtecek ve bütün aksakl›klar›n›
gurubu mecliste ikilik zanneden, istiklal karfl›s›nda mec- unutturacak büyük bir meziyeti vard›r. O meziyet bu
liste iki grup de¤il iki mebus bile olmad›¤›n› bilmeyen meclisin ruhundaki muhasaladan (bileflke)do¤uyor, o
baz› ecnebi mehafil(çevreler) ve ceraid(gazeteler), ce- ruh hamasetten(yi¤itlik) bir flelale gibi coflkundur, o
hillerinin(bilgisizliklerinin) cevab›n› bu günlerde mec- ruh Sakarya’n›n kara günlerinde fennin tereddüdünü
listen fiilen alacaklard›r! yendi ve hesab›n sesini bo¤du. Sakarya’n›n kara günle-
Bizi ecnebilerin cehlinden ziyade kendi içimizdekilerin rinden fleref günlerine geçerken dehan›n kumandas›,
aldan›fl› müteessir ediyor (üzüyor). Meclisi kendimiz iyi zabitin kan›, Mehmet’in kahramanl›¤› kadar o ruhun da
bilmezsek harice nas›l bildirece¤iz. hizmetini gördük.
Yedi tepenin üstünden baz› sadalar iflitiyoruz: Diyorlar ‹stilan›n ordusu galip ve ma¤rur Ankara’ya ilerlerken
ki, meclisin ilmi seviyesi yüksek de¤ilmifl, cahiller alim- “ille burada müdafaa edece¤iz” diye ayak depreyen(di-
lerden daha çok ve münevverler(ayd›nlar) ehliyetsizler- reyen) mebuslar›n hamaseti yan›nda “Mirabo”nun mefl-
den daha azm›fl. hur celadeti fanus karfl›s›nda gece kandili gibi sönük
Hayata giden cehil hayat› götüren ilimden hay›rl›d›r. kal›yor.
Allahtan ki, meclis yüreksiz âlimlerle dolu olmad›, Meclisteki bu ruhu ve bu ruhtaki kurtar›c› hamaseti gör-
iflimiz böyle âlimlere kalayd› bugün elimizde vatan memek için insanda mutlaka o ruhun z›dd› bir ruh ol-
kalmayacakt›! mak laz›m gelir!
Diyorlar ki, meclis alelâcele topland› ve her yer o buh- K›ymetine emin oldu¤umuz kalemlerden rica ederiz;
ranl› devrede en ak›ll› adam›n› göndermedi. yaz› yazmadan evvel düflünmüyorlarsa, bari yaz›lar›n›
‹yi amma biz ne ak›ll› adamlar biliriz ki, ak›llar›na o za- basmadan evvel düflünsünler!
man bu davan›n baflar›laca¤›n› s›¤d›ramam›fllard›: Çok Yeni Gün: (Hergün bir düflünce): 1 Mart 1923. ‹smail
ince düflündükleri için meclis azal›¤›n› kabul etmeyen- Habib.
lerin durendifl zekalar›ndaki hotkâml›k (bencillik), ati-
nin (gelece¤in) makus (olumsuz) ihtimallerini düflün- Kaynak: ‹smail Habib Sevük, O Zamanlar, 1920-/1923
meyerek büyük sadaya(ça¤r›ya) koflanlar›n tecellüdün- Ankara 2001, s. 229-231’den al›nm›flt›r.
deki feragatten daha k›ymetli midir?
Diyorlar ki, vatan›n münevverlerinden büyük bir k›sm›-
n›n ecnebi iflgaliyle vatan›n haricinde kal›fl› vatan›n da-
hilindeki ehliyetsizleri ikbal sahibi yapt› ve bu hâl an-
cak yeni intihabat yap›l›nca mündefi olacakt›r (ortadan
kalkacakt›r).
Vatan›n dahilindeki ehliyetsizlerin vatanla beraber va-
tan haricindeki o büyük bir k›s›m münevverleri de kur-
tar›fl› ehliyetsizlikse kurtar›lan münevverlerin kurtaran
ehliyetsizlere bu suretle flükran› kendi ehliyetlerine bir
niflane midir?

1. c Yan›t›n›z Yanl›fl ise “ Türkiye Büyük Millet Mec- S›ra Sizde 1
lisi’nin Kuruluflu Ve Özellikleri” konusunu göz- Büyük Millet Meclisinin toplanmas›nda davet sahibi ko-
den geçiriniz. numunda olan Mustafa Kemal Pafla’n›n Mondros Müta-
2. b Yan›t›n›z Yanl›fl ise “ Türkiye Büyük Millet Mec- rekesi’nden sonraki geliflmeleri bilhassa kendi faaliyet-
lisi’nin Kuruluflu Ve Özellikleri” konusunu göz- leri aç›s›ndan son derece ayr›nt›l› ve belgeli bir flekilde
den geçiriniz aktarmas› millete karfl› bir sorumluluk hissinin gere¤idir.
3. a Yan›t›n›z Yanl›fl ise “ Türkiye Büyük Millet Mec- Mütareke’nin imzalanmas›ndan itibaren milletin gelece-
lisi’nin Kuruluflu Ve Özellikleri” konusunu göz- ¤ini ilgilendiren kararlar›n milletin temsilcileri taraf›n-
den geçiriniz dan verilmesi gerekti¤ini savunarak Meclisin toplanma-
4. e Yan›t›n›z Yanl›fl ise “ Türkiye Büyük Millet Mec- s›n› isteyen Mustafa Kemal Pafla, uzun u¤rafl›lardan son-
lisi’nin Kuruluflu Ve Özellikleri” konusunu göz- ra bunu gerçeklefltirdi¤inde ilk ifl olarak söz konusu sü-
den geçiriniz recin bütün ayr›nt›lar›n› milletin temsilcileri ile paylaflt›-
5. e Yan›t›n›z Yanl›fl ise “ Türkiye Büyük Millet Mec- ¤› bir konuflma yapm›flt›r. Bu konuflmada davet sahibi
lisi’nin Kuruluflu Ve Özellikleri” konusunu göz- olarak sürecin nas›l geliflmesi gerekti¤i ve millî hakimi-
den geçiriniz yet düflüncesi etraf›nda mücadelenin nas›l örgütlenme-
6. e Yan›t›n›z Yanl›fl ise “ Türkiye Büyük Millet Mec- si gerekti¤ini ortaya koymufltur. Bu yaklafl›m bugün için
lisi’nin Kuruluflu Ve Özellikleri” konusunu göz- millî iradeye sayg›n›n, demokratik anlay›fl›n bir gere¤i-
den geçiriniz dir. ‹radenin sahibi millettir, meclis onun temsilcisidir
7. b Yan›t›n›z Yanl›fl ise “Cumhuriyetin ‹lan›na Ka- dolay›s›yla onun ad›na hareket edenlerin neler yapt›¤›-
dar Türkiye’de Kurulan Siyasi Partiler” konusu- n› da milletin bilmesi gerekir. O günlerde de hakimiyet-
nu gözden geçiriniz i milliye inanc›n›n bir gere¤i olarak bu tür bilgilendir-
8. b Yan›t›n›z Yanl›fl ise “Türkiye Büyük Millet meler yap›lm›flt›r. Mustafa Kemal Pafla 1927 y›l›nda da
Meclisi’nde Oluflan Gruplar” konusunu göz- 19 May›s 1919’da Samsun’a ç›k›fl› sürecinden ikinci kon-
den geçiriniz grenin yap›ld›¤› günlere kadar geçen süreci kendi gö-
9. a Yan›t›n›z Yanl›fl ise “Türkiye Büyük Millet rüfl ve anlay›fl› çerçevesinde milletiyle paylaflm›flt›r.
Meclisi’nde Oluflan Gruplar” konusunu göz-
den geçiriniz S›ra Sizde 2
10. d Yan›t›n›z Yanl›fl ise “ Cumhuriyetin ‹lan›na Ka- Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin e¤itim düzeyi
dar Türkiye’de Kurulan Siyasal Partiler” konu- son derece yüksektir. Hele imparatorlu¤un sonunda
sunu gözden geçiriniz okur yazar oran›n›n %6 ‘larda dolaflt›¤› bir ortam için
meclisin seviyesi ortalaman›n çok üzerindedir. Mebus-
lar›n %39,4’ü yüksekö¤retim, %27’si ortaö¤retim ve
%22’si medrese, %3,8’i meslek okulu mezunudur. Tür-
kiye Büyük Millet Meclisine kat›lan milletvekillerinin
%50.1’i Türkçe d›fl›nda bir yabanc› dil biliyordu. 30 yafl
grubunda Frans›zcan›n, 40 ve 50 yafl grubunda ise Arap-
ça ve Farsçan›n belirleyici oldu¤u dikkati çekiyordu. Bu
manzara gerek bat› gerekse do¤u kültürünü bilen bir
kadronun söz konusu oldu¤una iflaret etmektedir. Yine
üyelerin; %34,2’sinin sivil bürokrasiden, %24’ünün ser-
best meslek sahiplerinden, %13,2’si askerlerden, %8,6’›
din adamlar›ndan, %12,7’i yerel yönetimlerde görev al-
m›fl üyelerden, %4’ü doktor ve eczac›lardan, %1,2’si afli-
ret reislerinden, %1’i teknik elemandan oluflmas› devlet
ve toplum sosyolojisinden haberdar bir kadro ile ifllerin
yürütüldü¤ünü göstermektedir. Bir manada toplumun
en e¤itimli, dünya geliflmelerinden ve ülke gerçeklerin-
den haberdar insanlar›n bir arada oldu¤u meclisin ne- A¤ao¤lu, Samet, Kuva-y› Milliye Ruhu, Birinci Türki-
den Türk demokrasi tarihinin en demokrat meclisi ola- ye Büyük Millet Meclisi, ‹stanbul 1973.
rak adland›r›ld›¤›n› da izah etmektedir. Arar, ‹smail, Atatürk’ün Halkç›l›k Program›, ‹stanbul
1963.
S›ra Sizde 3 Atay, Falih R›fk›, Çankaya, ‹stanbul 1969.
Mecliste oluflan gruplar›n Bolfleviklik ve ‹slam esaslar› Balkanl›, Remzi., Mukayeseli Bas›n ve Propaganda,
a¤›rl›kl› guruplar oluflturmas› tamamen mücadelenin Ankara, 1961.
geliflti¤i flartlarla ilgilidir. ‹ngiliz emperyalizmine karfl› Cebesoy, Ali Fuat, Moskova Hat›ralar›, ‹stanbul 1955
ortak güç olarak ortaya ç›kan Rusya’daki bolflevik dev- Cebesoy, Ali Fuat, Millî Mücadele Hat›ralar›, ‹stanbul
rimi ilan etti¤i esaslar dolay›s›yla tabii bir sempati ile 1968.
karfl›lanm›flt›. Buna ilaveten Nisan 1920 itibar›yla baflla- Demirel, Ahmet, Birinci Meclis’te Muhalefet: ‹kinci
t›lan görüflmeler sonunda k›t imkânlara karfl›n sa¤lanan Gurup, ‹stanbul 1994.
para, silah ve cephane yard›m› kendi ülkesinde baflar›- Dumont Paul., “Revolution Imposible les Counants
ya ulaflan Bolflevik rejimine öykünmeyi art›rm›flt›r. Tür- d’opposition en Anatolie 1920-1921”, Cabiers du
kiye Büyük Millet Meclisi hükûmetinin de Bolflevik yö- Monde Russe et Sovietique, VoL XIX, 1-2.
netimi ile iyi geçinmeyi politikalar›na uygun görmesi Eraslan, Cezmi, Yak›n Dönem Türk Düflüncesinde
bu süreci desteklemifltir. Halkç›l›k ve Atatürk, ‹stanbul 2003.
Buna ilaveten ülkedeki toplumun en temel ortak pay- Günefl, ‹hsan., Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi-
das› ‹slam dinidir. Daha 1880’li y›llardan bafllayarak ge- nin Düflünsel Yap›s› (1920-1923), Eskiflehir, 1985.
liflen bu e¤ilimin de siyasi programlarda yer almas› son Hâkimiyet-i Milliye, 3 A¤ustos 1336.
derece anlafl›l›r bir durumdur. Kandemir, Feridun, Atatürk’ün Kurdu¤u Türkiye Ko-
münist F›rkas› ve Sonras›, ‹stanbul 1966.
S›ra Sizde 4 Kansu, Mazhar Müfit, Erzurum’dan Ölümüne Kadar
Halk partisi tüzü¤ünün genel esaslar›nda bilhassa vur- Atatürk’le Beraber, c.1-2, Ankara 1968.
gulanan cumhuriyetçilik, laiklik, halkç›l›k ve milliyetçi- Karabekir, Kaz›m, ‹stiklal Harbimizin Esaslar›, ‹stan-
lik ilkeleri ekonomik ihtiyaçlardan da beslenerek parti bul 1969.
hayat›n›n tamam›nda belirleyici olan hususlard›r. Karal, Enver Ziya, Atatürk’ten Düflünceler, Ankara
Halk F›rkas›’n›n tüzük esaslar› olarak ifade edilen ilke- 1982.
ler asl›nda Türkiye’nin son yüzy›l›na etki eden kavram- Karpat Kemal, Türk Demokrasi Tarihi, ‹stanbul 1967.
lar›n birikimi olarak görülebilir. Zira 1860’l› y›llardan Sonyel, Salahi.R. Türk Kurtulufl Savafl› ve D›fl Politi-
beri tart›fl›lan cumhuriyet kavram›n›n ayd›nlar aras›nda ka I, Ankara 1973.
edindi¤i yer kadar ‹slamc›l›k politikalar› da 1880’li y›l- Toprak, Zafer, “II. Meflrutiyette Solidarist Düflünce:
lardan itibaren toplumda önemli yer edinmiflti. ‹stiklal Halkç›l›k”, Toplum ve Bilim, 1977. Say› 1, s. 92-
Harbinin verildi¤i y›llarda toplumun flartlar›n› ve anlay›- 123.
fl›n› dikkate alarak belirlenen ilkeler bir bütün hâlinde Tunaya, Tar›k Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler (1859-
elde edilen kazan›mlar›n muhafazas›n› hedeflemifltir. 1952), ‹stanbul 1952.
Süreci toplumla beraber yaflayarak ö¤renen Halk F›rka- Tuncay, Mete, Türkiye’de Sol Ak›mlar, Ankara, Bilgi
s› yöneticilerinin de bu birikimi toplumun her kesimine Yay›nevi, 1978.
uygulamal› olarak ö¤retmeyi onlara okul olmay› hedef- Yunus Nadi, Büyük Millet Meclisinin Aç›l›fl› ve ‹s-
lemesi iddial› olmakla birlikte pragmatik bir yaklafl›m yanlar, ‹stanbul 1955.
olarak görülebilir. Zira son otuz y›l›n geliflmeleri sade-
ce ayd›n kesim aras›ndaki tart›flmalar çerçevesinde olu-
flan afaki fikir tart›flmalar›yla de¤il toplumun her kesi-
minin y›llar süren savafllar ile birlikte art›s› ve eksisine
katlanarak idrak etti¤i bir zaman diliminde olmufltur.
Yaflayanlar yeni yetiflenlere bu birikimi aktararak vatan-
dafll›k görevini de yerine getirmifl olacaklard›r.
7
Amaçlar›m›z
N
Osmanl› Devleti’nin son döneminde tar›m, sanayi ve ulafl›m sektörünün du-
N
rumunu aç›klayabilecek,
Osmanl› yönetiminin d›fl ticaret durumunu, para ve bankac›l›k sistemine ba-
N
k›fl›n› analiz edebilecek,
Yirminci yüzy›l›n bafllar›ndaki durumu ile Osmanl› toplumunun Millî Müca-
dele’yi nas›l finanse etti¤ini aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip
olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Tar›m Toplumu • Millî Banka
• Sanayileflme • Tekalif-i Milliye Emirleri
• D›fl Borçlar
‹çindekiler
• OSMANLI
‹MPARATORLU⁄U’NUN SON
YILLARINDA EKONOM‹K DURUM
Atatürk ‹lkeleri ve Osmanl›’dan • OSMANLILARDA PARA VE
Cumhuriyet’e BANKA
‹nk›lap Tarihi-I Ekonomik Geliflmeler
• M‹LLÎ MÜCADELE’N‹N
F‹NANSMANINDA ‹Ç
KAYNAKLAR
Osmanl›’dan Cumhuriyet’e
Ekonomik Geliflmeler
OSMANLI ‹MPARATORLU⁄U’NUN SON YILLARINDA

EKONOM‹K DURUM
Osmanl› toplumu XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na dek iktisat bilimine ve ça¤›n gelifl-
melerine uzak kalm›flt›r. Az›nl›klardan Sehak Efendi 1859 y›l›nda hediye olarak, li-
tografya ile bas›lm›fl kitab› ‹lm-i Tedbir-i Menzil’i, devrin padiflah› Abdülmecid’e
vermifltir. Kitap Frans›z iktisatç› J.B.SAY (1767-1832)’›n görüfllerini içermekteydi.
1879 y›l›nda Ahmet Mithat, iktisadi konularda yazd›¤› yaz›lar›n› “Ekonomi Poli-
tik” bafll›¤› alt›nda toplam›fl ve kitap hâlinde yay›mlam›flt›r. Yaz›lar›nda az›nl›klar›n
denetiminde Osmanl› ekonomisinin nas›l ya¤ma edildi¤ini, Müslümanlar›n nas›l
ekonomi yönetimi d›fl›na itildi¤ini anlatmaya çal›flm›flt›r.
Bu geliflmeler d›fl›nda Osmanl› Devleti’nde ilk iktisat kitab›n›n yaz›lmas› ve ba-
s›lmas› 1881’de Ohannes Efendi taraf›ndan gerçeklefltirildi. Yazar bu kitab›n› hoca-
l›k yapt›¤› Mekteb-i Mülkiyede okutmufltur. Kitap büyük ölçüde Adam Smith’in gö-
rüfllerini tekrarlayan ve savunan bir nitelik tafl›yordu. Sak›zl› Ohannes Efendi ve
Portakal Mikail Pafla, Mekteb-i Mülkiyede verdikleri derslerde Osmanl› Devleti için
sanayileflmeyi kaynak israf› say›yorlard›. Yüzy›l›n sonuna gelindi¤inde ise M. Cavit
Bey “‹ktisat ilkelerine ters düflen bir sanayileflme ülkeyi yoksullaflt›racakt›r” diyordu.
Gayrimüslimlerin Osmanl› Devleti için sanayileflmeyi elveriflsiz bularakSIRA kaynak

S‹ZDE israf› say- SIRA S‹ZDE
malar› ile ‹kinci Dünya Savafl› sonras› Bat›l›lar›n Türkiye için tar›m toplumu olarak kalma- 1
y› tavsiye etmelerindeki amaçlar› aras›nda bir paralellik olabilir mi? Tart›fl›n›z.
V. Eldem’in de¤erlendirmelerine göre 20. yüzy›l›n bafllar›nda, Bat› Avrupa’da

kifli bafl›na ortalama gelir 170 dolar iken Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda
S O R U yaklafl›k 44 S O R U
dolar idi. Ancak bu miktar ‹stanbul’da 66 dolara yükselirken Irak’ta 35 dolara
düflüyordu. D‹KKAT D‹KKAT
Cumhuriyet öncesi Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun sosyoekonomik yap›s› hakk›n-
da elimizde tutarl› ve yeterli bilgiler yoktur. Bunun bafll›ca nedeni bu döneme ait
N N
devlet arflivlerinin tasnifinin bitmemifl olmas›d›r. Eldeki bilgiler da¤›n›k ve s›n›rl›-
d›r. Örne¤in Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun son y›llar›nda toplam nüfus ve nüfusun
di¤er özellikleri hakk›nda elimizde güvenilir veriler yoktur. Kullanaca¤›m›z
AMAÇLARIMIZ
veriler AMAÇLARIMIZ
genellikle baz› araflt›r›c›lar›n yapt›¤› tahminlerdir. 1919 y›l›nda Millî Misak’›n çizdi-
¤i s›n›rlar içinde kalan Osmanl› Devleti’nin nüfusu için elimizde güvenilir bir kay-
nak vard›r. Bu kaynak 14 Nisan 1919 y›l›nda yay›mlanm›fl bir belgedir.
K ‹ T A P Bu kaynak- K ‹ T A P
tan elde edilen bilgilerle çeflitli düzeltmeler yap›ld›ktan sonra ‹mparatorluk’un bü-
yük kentlerinin nüfuslar›n› hesaplamak mümkün olmufltur.
1914 y›l› sonuna göre bafll›ca büyük kentlerin nüfuslar› flöyledir: ‹stanbul
1.122.000, ‹zmir 198.000, Bursa 76.000, Adana 64.000, Konya 49.000 ve Ankara
27.000. Görülüyor ki ‹mparatorluk’un bugünkü anlamda tek büyük kenti vard› o
da ‹stanbul idi.
Bu kentin özelli¤i devletin baflkenti olmas› yan›nda d›fl ticaretin de merkezi ol-
mas› idi. ‹kinci s›rada yer alan ‹zmir de daha küçük çapta olmak üzere ithalat ve
ihracat›n yap›ld›¤› ikinci büyük liman kent özelli¤ini tafl›maktayd›. Di¤er bir deyifl-
le ülkenin Avrupa’ya aç›lan k›y›lar› kentleflmifl ve geliflmifl iken ‹ç Anadolu ve Do-
¤u Anadolu bütünleflme d›fl›nda kalm›flt›. Bat› Avrupa’da kentleflmeyi belirleyen ol-
gu sanayi yat›r›mlar›n›n bafllamas› ile ortaya ç›kan ifl gücü talebidir. Oysa Osmanl›
Devleti ça¤dafl sanayi süreci d›fl›nda kald›¤›ndan ‹stanbul ve ‹zmir’de görülen
kentleflme iç ve d›fl ticaret yan›nda kamu hizmetlerinin yo¤unlaflmas› ile oluflmufl-
tur. I. Dünya Savafl› sonras›nda bu kentlerin nüfuslar› tahmin edebilece¤imiz ne-
denlerle çok azalm›flt›.
Tar›m
‹stiklal Harbi öncesi Osmanl› Devleti’nde özellikle Do¤u ve Güney Do¤u Anado-
lu’da toprak - insan iliflkileri feodal düzen içindeydi. Aflar Vergisi ve bu uygulama-
n›n ortaya ç›kard›¤› mültezimlik tar›mda modernleflmeyi engellemiflti. Ulafl›m ve
haberleflme yetersizli¤i çiftçinin içe dönük üretimle yetinmesine yol açm›flt›. Bitlis
ve Diyarbak›r’da 51 ve daha büyük dönüm topra¤› iflleyenler egemen iken Bat›
Anadolu da ise iflletme büyüklükleri küçülmekte ve piyasaya yönelik üretimde ar-
t›fl görülmektedir. Miras yoluyla topra¤›n paylafl›lmas› nedeniyle ekilebilir toprak-
lar küçülmekteydi.
Hemen her bölgede tah›l ekimi bitkisel üretimde belirleyici durumdayd›. Eki-
lebilir alanlar›n bir k›sm› mera, bir k›sm› da bak›ms›zl›ktan batakl›k hâldeydi. Me-
ra alan›n›n genifl olmas› hayvanc›l›¤› kolay ve yayg›n hâle getirmiflti. Do¤al güb-
re büyük çapta yak›t olarak kullan›ld›¤› hâlde, ekim alanlar› s›n›rl› oldu¤undan
gübreleme yeterli düzeydeydi. Muhtemelen bu yüzden, hektar bafl›na verim yük-
sek gözüküyordu.
Geleneksel Osmanl› toprak düzeni Devlet’in çökmesiyle ifllemez hâle gelmiflti.
Bu boflluktan yararlanan derebeyleri, a¤alar, tefeciler özellikle Do¤u ve Güney
Do¤u Anadolu’da, köylüyü üzerinde çal›flt›¤› toprakla birlikte sahiplenmifltir. Köy-
lü “maraba”, yani yetifltirdi¤i ürünün toplam› üzerinden pay alan üretici durumun-
dayd›. Toprak mülkiyetini düzenleyen sistem karmakar›fl›kt›. Bu kar›fl›kl›ktan dola-
y› kendini güçlü hisseden her kifli ve grup Hazine’nin topraklar›na el koyabiliyor-
du. Merkezî idare aciz kal›nca valiler, mutasarr›flar, kaymakamlar, jandarma gibi
devlet memurlar› da topra¤a el koyarak toprak a¤as› hâline gelebiliyorlard›.
20. yüzy›l›n bafl›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u içinde yaflayan insanlar›n ço¤un-
lu¤u k›rsal alanlarda tar›mla u¤rafl›rken kentlerde yaflayanlar memuriyet, askerlik
ve ticaret yapmaktayd›. Ticaret ile ço¤unlukla az›nl›klar u¤raflmaktayd›. Ancak
kentlerle k›rsal alan aras›nda iktisadi, sosyal ve kültürel iletiflim ve etkileflim yok-
tu. Örne¤in büyük kentlerin tah›l ihtiyac› iç piyasa oluflmad›¤› için ithalatla kar-
fl›lan›yordu.
1838 Ticaret Anlaflmas› sonras›nda baflta ‹ngiliz mallar› olmak üzere her türlü
tar›msal ürün kentlerde yerli ürünlerin yerini alm›flt›. Zira Hükûmet tar›m kesimini
veya çiftçiyi koruyacak önlemler alam›yordu. Kapitülasyon rejimi alt›nda olan ül-
7. Ünite - Osmanl›’dan Cumhuriyet’e Ekonomik Geliflmeler 191
ke, 1878-1913 döneminde her y›l ortalama 75 bin ton un, 65 bin ton pirinç ve 10
bin ton bu¤day ithal etmek zorunda kalm›flt›r. Bu yüzden her y›l yaklafl›k 12 mil-
yon alt›n lira d›flar›ya ödenmifltir. Devletin koruyuculu¤undan ve kentlerin olanak-
lar›ndan uzak yoksul Anadolu halk› tar›mda kurakl›k ve k›tl›k yafland›¤› y›llarda aç-
l›kla savaflmak ve ölümü kabullenmek zorunda kalm›flt›r.
Foto¤raf 7.1
Tar›ma elveriflli
topraklar› art›rmak
için millete
önderlik
gerekiyordu.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Nüfusun %80’den fazlas›n›n tar›m ile u¤raflt›¤› bir ülkenin önemli SIRA
miktarda
S‹ZDEtar›m ürünü SIRA S‹ZDE
ithal etmek zorunda kalmas› ne ile aç›klanabilir? Tart›fl›n›z 2
I. Dünya Savafl› y›llar›nda tar›m kesiminde üretime katk›da bulunan insanlar as-
kere al›n›rken büyükbafl hayvanlar da askerî birliklerin emrine verilmiflti. Bu olgu
tar›msal üretimin an›lan y›llarda azalmas›na yol aç›nca devlet “tar›mda
S O R U çal›flma, ek- S O R U
me yükümlülü¤ü” getirmiflti.
Bu uygulama Kurtulufl Savafl› y›llar›nda da önemini korumufltur. D‹KKAT
Özellikle Ana- D‹KKAT
dolu’da hayvan ve orman varl›¤› savafl y›llar›nda büyük tahrip görmüfltür. Henüz
kömür ve petrolü tan›mam›fl olan k›rsal kesim insan› enerji üretmek için ormanla-
N N
r› bilinçsiz biçimde kesmifl, ya¤ma etmifltir.
‹lkel tar›m teknolojisi kullanarak ve hava koflullar› uygun gitti¤i y›llarda üreti-
len pamuk, tütün, afyon, tiftik, f›nd›k, üzüm, incir gibi geleneksel tar›m ürünleri ih-
raç edilmekteydi. Özellikle pamuk ekim ve üretiminde miktar ve kalitenin artt›r›l-
mas›nda önce ‹ngilizler sonra Almanlar etkili olmufllard›r. Fakat yabanc›lar “sömür-
ge tipi çiftlikler” kurmaya gitmemifl ticaret ve ulaflt›rmay› eldeK tutmakla
‹ T A P yetinmifl- K ‹ T A P
lerdir. Toprak al›m sat›m›n›n serbest olmas›ndan ve Türklerin yoksullaflmas›ndan
yararlanan Rum ve Ermeni cemaati genifl topraklar sat›n alm›fllard›r. Böylece Müs-
lüman Osmanl›, az›nl›klar›n iflçisi durumuna gelmifltir. Kurtulufl
T E L E VSavafl›
‹ Z Y O N öncesine TELEV‹ZYON
kadar Türk köylüsü devletin sadece “vergi ver asker ver” yönündeki isteklerine
muhatap olmufltur. Bu yüzden köylü, devlet yerine, “ayan” veya “a¤a”n›n himaye-
sine s›¤›nm›flt›r.
MAKALE MAKALE
Sanayi
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun 20. yüzy›l›n bafl›nda bile henüz sanayileflme yolunda
ciddi kararlar almad›¤› bilinmektedir. Devletin özellikle Saray’›n ve Ordu’nun ihti-
yaçlar›n› karfl›lamak için kurdu¤u birkaç fabrikadan ve ülkede yabanc› sermayenin
kurdu¤u küçük ölçekli ve az say›da sanayi tesislerden baflka s›nai faaliyet yoktu.
Devlet sermayesiyle 1810 y›l›nda kurulan ve askerî kundura, çizme, palaska, fi-
fleklik gibi mallar› imal eden Beykoz tesislerinden sonra, 1835 de çuha, fes, batta-
niye imal etmek üzere ‹stanbul’da Feshane Tesisleri kuruldu. Kadife, ipekli kumafl,
saten ve tafta üretmek için 1845’te Hereke Fabrikas› tesis edildi. Yine devlet eliyle
1850’de pamuklu dokuma ürünleri imal etmek üzere ‹stanbul Bak›rköy Bez Fabri-
kas› faaliyete geçti. Son olarak 1892’de Y›ld›z Çini Fabrikas› kuruldu. Bu büyük te-
sisler Cumhuriyet’ten sonra da faaliyetlerine devam ettiler. Ancak ülkenin her ka-
sabas›nda küçük atölyelerin, sanatkârlar›n var oldu¤unu belirtmek gerekir. Fakat
bu konuda resmî, ayr›nt›l› ve yeterli bilgi üretilmifl de¤ildir. Ülke içinde gümrük
birli¤i oluflmas› ve ulusal düzeyde pazar genifllemesi, 1873 y›l›nda ancak mümkün
olabilmifltir.
Parasal olanaklar› elveriflli ve tasarruf edebilen kesim genellikle asker ve sivil
bürokratlard›. Bu yüksek memurlar›, o zamanki ülke koflullar›na göre ald›klar› üc-
retler nedeniyle bugünün büyük zenginleri gibi görmek mümkündür. Günümüze
dek gelen ve hepimizin güzelli¤ini kabul etti¤imiz ‹stanbul yal›lar› zaman›n büyük
asker-sivil bürokratlar› taraf›ndan yapt›r›lm›flt›. Bu yüzden Müslüman-Türk ayd›n-
lar, genellikle devlet memuru veya asker olmay› tercih etmifllerdi. Ayr›ca ça¤dafl
geliflmelerin d›fl›nda kalm›fl olan e¤itim sistemi üretime yönelik ifl gücünün olufltu-
rulmas›na olanak vermemifltir.
Büyük kentlerdeki az say›da s›nai faaliyetler yabanc›lar›n ya da ülkede yaflayan
az›nl›klar›n elindeydi. Müslüman Türkler, gerçek anlamda ekonomik faaliyetlerle
ancak II. Meflrutiyet’ten (1908’den) sonra ilgilenmeye bafllam›fllard›. Hristiyanlar
askere al›nmazlar bedel öderlerdi. Böylece yerleflme, ifl kurma veya meslek sahibi
olma zaman› bulurlard›. Oysa Müslümanlar seneler süren askerlik hizmeti veya sa-
vafllar nedeniyle sürekli ve düzenli ifl güç sahibi olma flans›na sahip de¤illerdi. F›r-
sat bulanlar genellikle bakkall›kla ifle bafllard›.
1913 ve 1915 y›llar›nda düzenlenen sanayi say›mlar› sonuçlar›na göre bugünkü
Türkiye s›n›rlar› içinde kalan s›nai tesislerinin da¤›l›m› faaliyet alan›na göre flöyleydi:
20 un de¤irmeni, 2 makarna fabrikas›, 1 bira fabrikas›, 6 konserve fabrikas›, 1
buz imalathanesi, 3 kireç-3 tu¤la imalathanesi, 7 kutu imalat›, 2 ya¤ imalat›, 2 sa-
bun imalat›, 2 porselen imalat›, 11 tabakhane, 7 marangoz ve do¤rama atölyesi, 7
yünlü dokuma fabrikas›, 2 pamuk iplik ve dokuma fabrikas›, 30 ham ipek atölye-
si, 1 ipekli dokuma fabrikas›, 5 çeflitli dokuma fabrikas›, 35 matbaa, 8 sigara kâ¤›-
d› fabrikas›, 5 madeni eflya fabrikas› ve 1 kimyasal ürün fabrikas› gibi...
Tüm s›nai faaliyetlerin ‹stanbul’da toplanmas›n› büyük ölçüde Saray’›n ve yük-
sek memurlar›n ‹stanbul’da uygun bir piyasa yaratmas›yla aç›klamak mümkündür.
Ayr›ca kamunun ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›n›n temel hedef al›nd›¤›n› da unutma-
mak gerekir. ‹stanbul d›fl›nda h›zl› büyüme ve flehirleflme, ticari faaliyetlerin yo-
¤unluk derecesine göre ‹zmir, Selanik ve Beyrut’ta olmufltur.
Osmanl› ‹mparatorlu¤u imzalad›¤› uluslararas› antlaflmalar ve kapitülasyonlar
nedeniyle, Bat› Avrupa ülkelerinin tar›msal ve s›nai ürünlerinin tam bir pazar› hâ-
line dönüflmüfltü. Eskiden ülke ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›nda büyük pay sahibi
olan küçük aile iflletmeleri ortadan kalkm›flt›. Yine de y›k›c› rekabete dayanarak
hal›c›l›k, bak›rc›l›k, silah imalat›, saraçl›k ve dokumac›l›k gibi alanlarda ayakta kal-
may› baflaran küçük iflletmeler vard›.
Foto¤raf 7.2
Zaten çok az
say›da olan
fabrikalar›n
artmas› için
devletin önderli¤ine
ihtiyaç vard›.
(Nazilli dokuma
Fabrikas›nda
1937)
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
S O R U S O R U
Küçük sanayi teflvik ve yerli mal›n› koruma amac›yla 1913’de D ‹ K K“Geçici

AT Sanayi D‹KKAT
Kanunu” ç›kar›ld›. Bu kanunla en az befl beygirlik güç kullanan ve 1000 Osmanl›
liral›k üretim arac›na sahip olan ve bir y›l boyunca 750 ifl günü yevmiyeli iflçi ça-
N N
l›flt›ran ifl yerleri bu kanunun getirdi¤i kolayl›klardan yararlan›yordu. Kanun vergi
muafiyeti, bedava arazi, geçici gümrük muafiyeti, kamunun öncelikle bu tesislerin
ürünlerini sat›n alma zorunlulu¤u gibi hükümler getirmifltir. Ancak bu yasadan ço-
¤unlukla az›nl›klar ve yabanc›lar yararlanm›flt›r.
‹kinci Meflrutiyet Dönemi’nde ‹ttihat ve Terakki yöneticilerinin hayata K ‹ geçirmeye

T A P çal›flt›k- K ‹ T A P
lar› millî iktisat politikalar› hakk›nda genifl bilgi edinmek isterseniz Zafer Toprak’›n “Millî
‹ktisat” (Tarih Vakf› yay›nlar›, ‹stanbul 1995) adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.
1913 y›l›na göre yabanc› sermayenin toplam yat›r›mlar›n›n da¤›l›m› flöyleydi:
Madencilik : 123 Milyon kurufl
Elektrik, havagaz›, su : 343 Milyon kurufl
Tütün, tekel : 265 Milyon kurufl ‹ N T E R N E T ‹NTERNET
‹malat Sanayi : 265 Milyon kurufl
Özellikle büyük flehirlerdeki su, elektrik, havagaz›, telefon, tramvay gibi altyap› te-
M A K A L E olman›n tatl›
sislerinin iflletilmesi imtiyaz›na sahip yabanc› flirketler tekel durumunda MAKALE
kârlar›n› elde etmifllerdi. Bat› sermayesinin Osmanl› ‹mparatorlu¤u içindeki ortaklar›
veya yard›mc›lar› olan az›nl›klar da uygun pay almay› baflarm›fl ve zengin olmufllard›.
Görülüyor ki yabanc› sermaye a¤›r sanayi yerine kolay ve k›sa vadede gelir ge-
tiren alanlara girmifltir. Ayr›ca gümrük duvarlar›n›n son derecede düflük olmas›, ya-
banc› ürünlerin iç piyasaya kolayl›kla girmesine olanak vermifltir.
Kurtulufl Savafl› s›ras›nda ülke, iflgal alt›nda bulunan ‹stanbul, ‹zmir gibi flehir-
lerdeki tüm s›nai faaliyetlerden yoksun idi. 1913-1915 sanayi say›m›na göre tüm ifl-
yerlerinin %50 den fazlas› ‹stanbul’da toplanm›flt›. Kurtulufl Savafl› s›ras›nda Anka-
ra’da kurulan el tezgâhlar›nda imal ve tamir ifllerini Askerî Sanayi Okulunda yetifl-
mifl birkaç usta yürütmüfltür.
‹lk elektrik enerjisi istasyonu 1902’de Adana’da kuruldu. 1913 y›l›nda benzer bir
istasyon ‹stanbul’da faaliyete geçti. Cumhuriyet Dönemi’nde ilk elektrik santrali
1948’de Etibank taraf›ndan kuruldu. Ba¤›ms›zl›k Savafl› bafllarken ülkenin her köfle-
sinde maden arama ve iflletme imtiyaz› yabanc›lara verilmifl durumdayd›. Kömür ifl-
letmelerinin %50’den fazlas› Frans›z ve ‹talyanlar›n kontrolündeydi. Ergani bak›r
madeni de yabanc›lar›n elindeydi ve imalat›n tamam› ham olarak ihraç ediliyordu.
‹mparatorlu¤un ihtiyac› olan bak›r, levha hâlinde ‹ngiltere’den ithal ediliyordu.
1921 y›l›na göre toplam 1298 maden iflletme imtiyaz›n›n sadece 259’u devlete aitti.
Ulaflt›rma
Avrupa’da Sanayi Devrimi 1750- 1820 aras›nda ulafl›m sektöründe de büyük yeni-
likler getirmifltir. 19. yüzy›l›n birinci yar›s›nda buharl› gemiler ve lokomotiflerle in-
san ve yük tafl›yan ve ülkeleri yak›nlaflt›ran yeni bir ulafl›m sistemi egemen olmufl-
tu. Ancak Osmanl› Devleti’nin ça¤› izleyen bir sanayileflme politikas› olmad›¤› için
ulaflt›rma sektörünü yenileme ihtiyac› öne ç›kmam›flt›. Millî Mücadele’nin bafllad›¤›
günlerde Anadolu’da üç ulafl›m yolu vard›: Demir yolu, kara yolu, deniz yolu. Her
üçü de çok ilkel ve ihtiyac› karfl›lamaz durumdayd›. Ülke özellikle ça¤dafl anlamda
kara yolu ve deniz yolu tafl›tlar›na sahip de¤ildi. Deve, kat›r, at ve merkep tafl›ma-
c›l›kta belirleyici araçlard›. Ba¤›ms›zl›k Savafl› s›ras›nda kullan›labilir tek ulafl›m ara-
c› demir yoluydu. Bunlar›n yap›m› ise yabanc› sermayenin denetiminde ve kendi ç›-
karlar›na göre olmufltur. Örne¤in demir yolu hatlar› kurulurken hep k›y›lar yani Ak-
deniz ve Ege tercih edilmifl ve buradaki hatlar baflkent ‹stanbul’a ba¤lanmam›flt›r.
Böylece merkezî yönetimin ülkenin tümüne ulaflmas› ve güçlenmesi önlenmifltir.
Osmanl› Dönemi’nin sonunda mevcut bafll›ca demir yolu hatlar› flöyleydi:
1. Anadolu demir yolu (‹stanbul, ‹zmit, Eskiflehir, Ankara),
2. Ba¤dat hatt› (Eskiflehir, Afyon, Konya, Adana, Halep),
3 Mersin, Tarsus, Adana,
4. ‹zmir, Band›rma,
5. Band›rma, Bursa,
6. ‹zmir, Ayd›n, Afyon.
Bu hatlar›n tamam› yabanc› flirketlerce iflletilmekteydi. ‹lk demir yolu imtiyaz›
1856’da ‹ngiltere’ye ‹zmir-Ayd›n hatt› için verildi. Kömür sa¤lanamad›¤›ndan odun
Foto¤raf 7.3
Mustafa Kemal
Pafla’n›n Mersin
ziyaretinde Tarsus
istasyonunda
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
7. Ünite - Osmanl›’dan Cumhuriyet’e
SIRAEkonomik
S‹ZDE Geliflmeler 195
SIRA S‹ZDE
kullan›l›yordu, çok ilkel bir düzen içindeydi. ‹ngiliz flirketleri 1866 y›l›na gelindi-
¤inde 608 kilometre demir yolu hatt›n›n yönetimini ellerine alm›flt›.
Bir Avusturya flirketi “fiark Demir yolu” hatt›n›n yap›m›na 1871’de giriflti. Al-
manlara ilk demir yolu imtiyaz› 1888’de verildi. II. AbdülhamidSKonya, O R U Ba¤dat ve S O R U
Basra Körfezi aras›nda demir yolu yap›lmas›na iliflkin imtiyaz› 27 Kas›m 1899’da
Deutsche Banka vermiflti. Bu imtiyaz› k›sa bir süre sonra 1902’de Anadolu Demir-
D‹KKAT D‹KKAT
yollar› Osmanl› fiirketi devralm›flt›. Bu flirket yine ayn› bankan›n denetimindeydi ve
o tarihte Haydarpafla-Eskiflehir-Ankara ve Eskiflehir-Konya hatlar›n› iflletmekteydi.
N N
Demir yolu a¤›n›n denetimi ancak Millî Mücadele Dönemi’nde Ankara
Hükûmeti’nce sa¤lanm›flt›r. Bu kapsamda 19.7.1920 tarihinde Ankara Hükûmeti’nce
bir ‹flletme Umum Müdürlü¤ü kurulmufltur. Daha sonra cumhuriyet AMAÇLARIMIZ idaresi bir ya- AMAÇLARIMIZ
sayla demir yolu iflletmelerini devlet tekeline alm›flt›r.
Cumhuriyet hükûmetlerinin devrald›¤› demir yolu miras› ve uygulad›klar›

K ‹ T politikalar›
A P hak- K ‹ T A P
k›nda ayr›nt›l› bilgi için Atatürk Araflt›rma Merkezi’nin haz›rlad›¤› “Cumhuriyetin Demir
yolu Politikalar›” (Ankara 2010) adl› sempozyum kitab›n› okuyabilirsiniz.
Anadolu’da yerleflme yerleri aras›nda düzenli ve dört mevsim aç›k kara yolu
yoktu. Yol yap›m›nda mükellefiyet olmas›, merkezî bir örgütün bulunmamas› yol
yap›m›n› kaba ve gelifligüzel inflaatlar flekline dönüfltürmüfltü. 1919-1920 dönemin-
de befl ana kara yolu vard›: ‹NTERNET ‹NTERNET
1. Ba¤dat kara yolu (Samsun, Amasya, Sivas, Harput, Musul),
2. Ere¤li (Konya), Kayseri, Malatya, Harput, Diyarbak›r,
3. Kayseri, Sivas, MAKALE MAKALE
4. Halep, Urfa, Diyarbak›r,
5. Trabzon, Bayburt, Erzurum, ‹ran yolu.
Foto¤raf 7.4
Anadolu’da mevcut
yollar›n ço¤u ham
halde olup ço¤u
k›fl›n geçit
vermezdi.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Di¤er yollar iklim flartlar›n›n müsaadesine göre geçit veren ilkel yollard›. 1919’da
Türkiye’de 1000 civar›nda otomobil vard›. Bunlar›n 800 tanesi ‹stanbul’dayd›.
Dünya deniz tafl›mac›l›¤›nda kullan›lan buharl› gemileri, Osmanl› ‹mparatorlu-
¤u ilk kez 1826’da ‹ngiltere’den sat›n ald›¤› gemiyle tan›m›flt›. Padiflaha Bo¤az’da
gezmesi için al›nm›flt›. ‹ngiliz ve Ruslar›n Bo¤az içinde ifllettikleri vapurlar vard›.
Osmanl›lar 1844 y›l›nda iki vapuru Bo¤az’da sefere koydu. “Fevaid-i Osmaniye”
ad› verilen deniz yolu iflletmesinin yönetimi Mustafa Faz›l Pafla ile Bogos Bey’e ve-
rilmiflti. 1851 y›l›nda Üsküdar’a günde dört sefer yapan Vesile-i Ticaret ve Girit va-
purlar› sefere bafllad›. Yolculardan 25 para ücret al›n›yordu. 1849 y›l›na kadar ‹s-
tanbul flehir hatt› vapurlar›na kad›n yolcu al›nmazd›. Türk bayrakl› gemilere de bu
tarihten sonra al›nmaya baflland›. “fiirket-i Hayriye” kurulduktan sonra ‹ngiltere’ye
6 gemi siparifl edildi ve bu gemiler 1854’den itibaren sefere bafllad›.
Kabotaj hakk›na sahip olmayan Osmanl›larda dolay›s›yla deniz ticaret filosu ge-
liflmedi. Sahip olunan mevcut c›l›z filoyu ise I. Dünya Savafl› olumsuz etkiledi. De-
niz ulafl›m› taka ve küçük motorlarla yap›l›yordu. Savafl sonunda sadece 6 gemi
kalm›flt›. 1920’lerde ithal mallar› genellikle deniz yoluyla ve yabanc› gemilerle ‹s-
tanbul, Mersin ve Trabzon limanlar›na gelirdi.
Türk tersaneleri gemi yap›m›na bafllay›nca Bo¤aziçi’nde yabanc› bayrakl› gemi-
lerin çal›flmas› sona erdi. 1923 y›l›nda ülkede 35 DW ton gibi küçük bir deniz tica-
ret filosu vard›.
‹stanbul içinde ulafl›m› sa¤layan temel tesislerden biri olan Galata Köprüsü de-
mir köprü olarak 1878 y›l›nda II. Abdülhamid zaman›nda yapt›r›lm›flt›. Bugünkü
Galata Köprüsü hâline gelmesi 1912 y›l›nda bir Alman flirketi taraf›ndan gerçeklefl-
tirilmifltir. Hâlâ ‹stanbul halk›na hizmet veren Karaköy-Tünel aras›nda iflleyen ye-
ralt› treni 1874 y›l›nda hizmete girmifltir.
Türkiye’de ilk düzenli posta teflkilat› Ekim 1840’da kuruldu. Bir kamu hizmeti
olarak devletçe yürütülmeye baflland›. 1840’da posta, 1855’te telgraf ve 1908’de de
telefon hizmetleri bafllat›ld›.
D›fl Ticaret
Osmanl› ‹mparatorlu¤u yönetimi kapitülasyonlar nedeniyle serbest d›fl ticaret reji-
mini benimsemek zorunda kalm›flt›r. Bu durum d›fl ekonomik iliflkilerde oldu¤u
kadar siyasette de ülkenin güçlü devletlerin denetimine girmesine yol açm›flt›r.
19.yüzy›lda imzalanan ticaret anlaflmalar›yla durum daha da kötüleflmifltir. Örne¤in
ülkede zaten son derece yetersiz olan yerli sanayii gümrük vergileriyle korumak
mümkün de¤ildi. Zira devlet 1838 anlaflmalar›ndan bafllayarak ithal mallar için
gümrük vergilerini %3 den yukar› ç›karma hakk›na sahip de¤ildi. Buna mukabil ih-
raç mallar› için gümrük bu miktar›n üç kat› idi. Bunal›m›n giderek büyüdü¤ü y›l-
lar olan, Düyunu Umumiye ‹daresi’nin kuruldu¤u y›l ile I. Dünya Savafl›’n›n baflla-
d›¤› y›l aras›nda (1881-1914), ülkenin d›fl ticaret göstergeleri flöyledir:
Tablo 7.1 Y›llar ‹thalat ‹hracat Aç›k
D›fl Ticaret (Milyon
Osmanl› Liras›) 1880 17,847 8,467 -9,350
1890 22,914 12,836 -10,077
1900 23,841 14,905 -8,936
1911 45,063 24,909 -20,154
1913 41,842 21,600 -19,242
Osmanl› d›fl ticaret istatistikleri 1878 y›l›ndan itibaren yay›mlanmaya baflland›.

Bu istatistiklerin mal guruplar›na göre sistematik tasnifi de 1907 y›l›ndan itibaren
mümkün oldu. Ayr›ca s›n›rl› say›da ülkeyle ilgili d›fl ticaret istatistikleri belirlen-
mekteydi. Ülke 1830-1913 aras›nda sürekli toprak kaybetti¤inden d›fl ticaretin han-
gi bölgeleri kapsad›¤› sorusu akla gelmektedir.
Ele al›nan dönemde d›fl ticaret aç›¤› süreklidir ve ihracat›n ithalat› karfl›lama
oran› yaklafl›k %55 düzeyindedir. D›fl ticaretin di¤er yönüne, ithalat ve ihracat›n ül-
kelere göre da¤›l›m›na bak›ld›¤›nda, an›lan dönemde siyasi geliflmelere paralel
olarak ortaya ç›kan ilginç bir geliflmeyle karfl›lafl›yoruz. 1890 y›l› sonuna göre Al-
manya’n›n gerek ithalat ve gerekse ihracat içindeki pay› yaklafl›k %2 civar›nda ol-
du¤u hâlde; 1913 y›l›na gelindi¤inde bu oranlar büyümüfl; ithalatta %17,6 ve ihra-
catta %8,3 düzeyine ç›km›flt›r. Buna karfl›l›k ‹ngiltere’nin pay› her iki yönde de
azalm›fl; ithalatta %50,6’dan %33,6’ya, ihracatta da %49,7’den %31,6’ya düflmüfltür.
Bir baflka deyiflle 1900-1913 y›llar› aras›nda Osmanl› d›fl ticareti içinde ‹ngiltere ve
Fransa’n›n paylar› düflerken; Avusturya-Macaristan, Almanya ve ‹talya’n›n paylar›
yükselmifltir. Zira ‹ngiltere ve Fransa an›lan dönemde Rusya’y› da itilaflar›na dahil
ederek Osmanl› Devleti üzerindeki paylafl›m anlaflmalar›n› flekillendirmifllerdi. Bu
geliflmeye karfl›n II.Abdülhamid de millî birli¤ini yeni sa¤lam›fl olan Almanya’y› bir
denge unsuru olarak d›fl iliflkilerinde önemli bir noktaya getirmifltir.
Osmanl› Devleti tar›m ürünleri ve baz› madenler ihraç eden; temel tüketim mal-
lar›, di¤er sanayi mallar› ile demir yolu malzemesi ve silah-cephane ithal eden bir
d›fl ticaret yap›s› içindeydi. ‹thalat ve ihracat büyük çapta deniz tafl›mac›l›¤› ile ger-
çeklefltiriliyordu. Deniz ticareti ise ‹ngiliz ve Frans›zlar›n elindeydi. Anadolu d›fl ti-
careti ‹stanbul d›fl›nda ‹zmir, Mersin, ‹skenderun, Samsun ve Trabzon limanlar›n-
dan gerçeklefliyordu.
Osmanl›-Alman ticari iliflkilerinde dönüm noktas› say›lacak olay, 1898 sonbaha-
r›nda II. Wilhelm’in II. Abdülhamid’i ‹stanbul’da ziyaret etmesidir. Bu görüflmeler-
de Alman ‹mparatoru iki ülke aras›nda ortak giriflimler önerirken d›fl al›mlarda Al-
man mallar›n›n tercih edilmesini istemifltir. Bu ziyaretten sonra Alman giriflimcile-
rine verilen yat›r›m ve iflletme imtiyazlar›, özellikle demir yolu alan›nda, büyük bo-
yutlara ulaflm›flt›r.
Alman sermayesi, demir yolu d›fl›nda Konya ve Adana ovalar›n›n sulama proje-
leriyle ilgilenmifltir. Özellikle tah›l ve pamuk üretiminde verimi artt›rmay› öngören
projeler, I. Dünya Savafl› nedeniyle uygulanamam›flt›r. Savafl sonras› dönemde An-
kara Hükûmeti, emekli amiral Colby M. Chester’in bafl›nda bulundu¤u bir Ameri-
kan flirketine, Nisan 1923’te befl bin km’lik demir yolu ve maden imtiyaz› verdi.
Cumhuriyet yönetimine haz›rlanan Ankara Hükûmeti ABD ile yak›nlaflmay› askerî
ve siyasi yönden uygun görmüfltür.
OSMANLILARDA PARA VE BANKA

Osmanl›larda ilk para 1327’de Orhan Bey zaman›nda kestirilen “gümüfl akçe”dir.
Bu para Fatih Dönemi’ne kadar (1479) kullan›lm›flt›r. Fatih Sultan Mehmet, döne-
minin ihtiflam›n› yans›tan kararlardan biri olarak, ilk Osmanl› alt›n liras› olan “Sul-
tani’leri bast›rtm›flt›r. Böylece o tarihten itibaren piyasada çift metal para sistemine
geçilmifltir. 9 Ocak 1881 tarihli yasayla Osmanl› liras› para birimi olmufl ve böyle-
ce alt›n esas› yasallaflm›flt›r.
Avrupa’da devlet deste¤iyle üretilmifl mallar›n, Osmanl› piyasalar›n› iflgal etme-
siyle d›fl ticaret aç›¤› h›zla büyüyünce, 17. yüzy›ldan itibaren paran›n ayar›n›n dü-
flürülmesi uygulamas›na gidilmifltir.
Temel ödeme arac› durumunda olan “akçelerin de¤erlerine ba¤l› olarak, za-
man zaman tedavülden çekilmesi karfl›s›nda, para arz›n› artt›rmak için piyasaya
yeni bir araç “para” ç›kar›lm›flt›r. Osmanl›-Rus Savafl›’n›n finansman›nda kullan›l-
mak üzere 1809 y›l›nda, “Befllik” ve “Alt›l›k” diye adland›r›lan yeni para çeflitleri
piyasaya sürülmüfltür.
Osmanl› Devleti’nde ilk kâ¤›t para uygulamas›, yani “Kaime”, 1840 y›l›nda ger-
çekleflti. Devletin piyasaya sundu¤u bu Kaimeler geri ödemeli ve %8 faizliydi. Bir
çeflit borçlanma arac› durumundayd›. Kaimeler alt›n veya gümüfl paralara irtibatl›
de¤ildi. ‹lk on y›l içinde miktar s›n›rl› tutuldu¤u hâlde, daha sonra miktar önemli
oranda artt›. Art arda gelen savafllar nedeniyle Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun büyük
mali s›k›nt› içine girmesiyle, “kötü para iyi paray› kovar” kural›na uygun olarak
“Akçe’ler piyasadan çekildi yerine “Kaime’ler egemen oldu. Ülke I. Dünya Sava-
fl›’na girdi¤inde tedavülde egemen para “kaime” idi. Savafl y›llar›nda Almanya ve
Macaristan’dan sa¤lanan alt›n karfl›l›¤› kredi Düyunu Umumiye ‹daresine devredil-
mifl ve ‹darenin garantisi alt›nda 6,5 milyon liral›k kaime piyasaya sürülmüfltür. Sa-
vafl y›llar› boyunca alt›n sikkeler piyasaya ç›kmad›. Toplam para hacmi 5-6 milyar
kurufl civar›ndayd›. Ayr›ca depo edilmifl alt›n 2-3 milyon kurufl de¤erindeydi. 1 Al-
t›n lira 100 kurufl, 4,3 dolar, 18 mark idi. ‹stanbul’dan uzak illerde ulusal para ya-
n›nda yabanc› paralar da kullan›l›yordu. Örne¤in Hicaz’da Riyal, Trabzon’da Rub-
le, Do¤u illerinde ‹ran paras› tedavül ediyordu.
I. Dünya Savafl› öncesinde Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun para sistemi üç farkl›
para biriminden olufluyordu. Alt›n ve gümüfl sikkeler ile konvertibl banknotlar do-
lafl›mdayd›. Osmanl› Bankas›n›n ç›kard›¤› banknotlar yard›mc› para niteli¤indeydi.
‹lk kâ¤›t para 1915’te tedavüle ç›kt›. 1918’de mütareke imzaland›¤›nda 1 alt›n lira,
333 kurufl idi. Ba¤›ms›zl›k Savafl› sonunda 625 kurufl oldu. 1930 y›l›nda 1567 say›-
l› Yasa yürürlü¤e girdi¤inde kur 930 kurufl civar›ndayd›.
Osmanl› Devleti, Bat› Avrupa’da yaflanan geliflme, sanayileflme ve d›fla aç›lma
sürecini yaflamad›¤› için, benzer bir bankac›l›k sistemine ihtiyaç duymam›fl ve tefl-
vik de etmemifltir. Sadece Hazinenin iç ve d›fl borçlanmas›n› kolaylaflt›rmak ve sür-
dürmek yönünde, özellikle yabanc› bankalar›n hizmetine ihtiyaç duyulmufltur.
K›r›m Savafl›’ndan sonra Tanzimat Ferman›’na ek olarak ç›kar›lan 18 fiubat 1856
tarihli “Hatt› Hümayun”da, ekonomik ve mali sistemi yönlendirmek ve canland›r-
mak için bir banka kurulmas›n›n önemine iflaret edilmifltir. Bu karar›n ilan›ndan
çok k›sa bir süre sonra bir ‹ngiliz sermaye grubuna 500 bin ‹ngiliz liras› sermayeli
ve Bank-› Osmanî (Ottoman Bank) ad›n› tafl›yan bir banka kurma izni verildi. Ku-
ruluflundan 7 y›l sonra 1863 y›l›nda Banka, Bank-› Osmanî-i fiahane’ye kat›larak fa-
aliyetine son verdi. Günümüze Osmanl› Bankas› olarak gelen bu Banka, Frans›z-
‹ngiliz ortak sermayesiyle ve 30 y›l süreyle imtiyaz alm›flt›. Ancak bu imtiyaz süre-
si dönem dönem uzat›lm›flt›r. Bankaya Hazine ifllemleri yapma ve banknot ç›kar-
ma yetkisi verildi. Ayr›ca tüm ticari bankac›l›k ifllemleri yapma hakk› verilirken her
türlü vergi ve resimden muaf tutuldu. Banka 1863-1914 aras›nda alt›n karfl›l›kl›
konvertibl banknotlar ç›karm›flt›.
‹kinci yabanc› banka, merkezi Paris’te olan Kredi Lyone’dir. Bu banka faaliyet-
lerine 1933 y›l›na kadar devam etti. 19. yüzy›l›n sonuna do¤ru ve 20. yüzy›l›n ba-
fl›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ‹ngiliz ve Frans›zlarla ekonomik ve mali iliflkile-
ri bozulurken Alman ve ‹talyanlarla h›zla geliflmiflti. Bu çerçevede Alman sermaye-
li iki banka; Deutsche Orient Bank 1906’da, Deutsche Bank 1909’da ülkeye geldi-
ler ve II. Dünya Savafl› sonuna kadar da kald›lar. Alman bankalar›n› iki ‹talyan ban-
kas›, 1911’de Banco Di Roma ve 1919’da Banco Commerciale ‹taliana izledi. Birin-
cisi halen faaliyetini sürdürmekte olup, di¤eri 1977’de Türkiye’deki flubelerini tas-
fiye etmifltir. Daha baflka yabanc› bankalar da gelmifl fakat uzun ömürlü olamam›fl-
lard›r. Gelen yabanc› bankalar, ülkeleriyle Osmanl› Devleti aras›nda özellikle tica-
ri iliflkileri gelifltirmeye çal›flm›fllard›r. Ayr›ca madencilik ve ulaflt›rma alan›na yat›-
r›m yapmay› tercih etmifllerdir.
Osmanl›lar›n ulusal bankac›l›k giriflimi Mithat Pafla önderli¤inde 1863’de Ziraat

Bankas› ve 1868’de ‹stanbul Emniyet Sand›¤› ile bafllam›flt›r. Mithat Pafla Nifl Valili-
¤i s›ras›nda Ruscuk-Pirot yöresinde kurdu¤u “Memleket Sand›¤›” ile Ziraat Banka-
s›n›n temelini atm›flt›r. Bu sand›klar bugünkü anlamda bir tar›m-kredi kooperatifi
olarak faaliyet göstermeye çal›flm›fllard›r. Yaklafl›k 20 y›ll›k bir deneyimden sonra
Memleket Sand›klar›, A¤ustos 1888 tarihli bir Nizamname ile sermayesi 10 Milyon
Osmanl› liras› olan ve merkezi ‹stanbul’da bulunan Ziraat Bankas›’na dönüfltü. Bu
aflamada Banka’n›n sadece tar›m sektörüne kredi vermesi istendi.
‹stanbul Emniyet Sand›¤›, Mithat Pafla taraf›ndan Rusçuk’ta halk›n tasarruflar›n›
toplamak ve saklamak üzere faaliyete geçirilen “Emniyet Sand›¤›”ndan do¤mufltur.
1868 y›l›nda Sand›¤›n merkezi ‹stanbul’a tafl›nm›flt›r. Bir çeflit tasarruf bankas› gibi
çal›flan Sand›k 1984 y›l›nda Ziraat Bankas›’na kat›larak faaliyetine son vermifltir.
Yerli sermayeyle ilk banka ‹tibar-› Millî Bankas› ad›yla 1917’de kurulmufltu. ‹lk
y›lda personelin %90’n› Türkler d›fl›ndaki kifliler oluflturuyordu. Banka kay›tlar›
Frans›zca tutuluyordu ve ilk genel müdürü Avusturyal› idi. Bu banka 1924 y›l›nda
Türkiye ‹fl Bankas› ile birleflti.
1908-1923 y›llar› aras›nda, 11’i ‹stanbul’da, 13’ü Anadolu’da olmak üzere, 24
yerli banka kurulmufltur. Genellikle il merkezi veya ilçe düzeyinde faaliyet göste-
ren bu bankalardan 14’ü Cumhuriyet’in ilan›ndan sonra da ayakta kalm›fllarsa da
bunlar›n sadece ikisi günümüze gelebilmifltir. Bunlar, Türk Ticaret Bankas› (Ada-
pazar› ‹slam Ticaret Bankas›) ve Millî Ayd›n Bankas› (Tarifl Bank)’d›r.
Kamu Maliyesi
Osmanl› Devleti bir ‹slam devleti olarak kuruldu¤undan, devletin yönetiminde di-
nî kurum ve kurallar egemendi. Bu özelli¤e uygun olarak devletin temel gelir kay-
na¤› fleri vergilerdi. Ancak zaman içinde örfi vergilere de yer verilmifltir. Ülkede
“Tek Hazine”, “Tek Bütçe” ilkeleri 1856 y›l›ndan itibaren yürürlü¤e kondu. 1876
Meflrutiyet Anayasas› ile vergilemenin kanuna dayal› olmas› ilkesi getirildi.
Osmanl›larda devletin “Bat›” anlam›nda bütçe haz›rlamas› 1909’dan sonra ol-
mufltur. Gelir-gider tahminlerinde büyük yan›lmalar oldu¤undan devlet yönetimi
büyük zorluklarla hatta krizle karfl› karfl›ya kal›yordu. Örne¤in, I. Dünya Savafl› y›l-
lar›nda bu tahminlerdeki büyük dalgalanmalar ve büyük bütçe aç›klar› devleti
borçlanmaya zorlam›flt›. Osmanl› maliyesi 1881 y›l›nda yürürlü¤e giren “Muharrem
Kararnamesi’ ile Düyun-u Umumiye ‹daresinin denetimine girmiflti. 1876-1909 y›l-
lar› aras›nda Osmanl› Devleti’ni yöneten II. Abdülhamid’in bu kararnameyi imza-
lamas›yla ülke resmen yar› sömürge hâline gelmifl oldu.
Düyun-u Umumiye ‹daresi yabanc› alacakl›lar› temsil eden befl ülke temsilci-
si ile yerli alacakl›lar› ve Galata bankerlerini temsil eden 2 temsilcinin kat›lmas›y-
la 7 üyeden meydana geliyordu. Tarihçiler bu idareyi ikinci bir Maliye Bakanl›¤›
olarak dünyada benzeri az görülebilecek bir uygulama biçiminde nitelemektedir-
ler. Osmanl› Devleti’nin ekonomik ve mali kaynaklar›n› denetim alt›na alan ida-
re, gerek gördü¤ünde haciz yoluyla tahsilat yapabiliyordu. Böylece ba¤›ms›z
devlet olman›n belki de en önemli unsuru olan vergileme hakk› devletin elinden
al›nm›flt›. On civar›nda vergi çeflidinin gelirlerini do¤rudan Düyun-u Umumiye
‹daresi topluyordu. Birinci Dünya Savafl› öncesinde “vergilerin %5’i devletçe
do¤rudan toplan›rken %95’i mültezim (vergi gelirlerini devlet için toplayan me-
murlar)ler arac›l›¤›yla toplanmaktayd›.
I. Dünya Savafl› sonras›nda galip devletlerin iflgaline u¤rayan Osmanl› Devleti
ikinci bir yabanc› yönetimin denetimine girmiflti. Buna karfl› bafllat›lan Millî Müca-
dele ile Osmanl› topraklar› üzerinde siyasi ve iktisadi yönden üç ayr› karar merke-
zi do¤du; Anadolu’da Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, ‹stanbul’da Padiflah
Hükûmeti ve ‹flgal Kuvvetleri. Osmanl› Devleti ekonomik olarak ça¤›n gerisinde
kalm›fl, borçlar›n›n taksit ve faizlerini ödeyemeyen, ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› kay-
betmifl, topraklar› paylafl›lm›fl bir devlet durumundayd›.
1919 Y›l› Bütçesi, Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclisi toplanamad›¤› için onayla-
namam›flt›. Bu yüzden 1918 y›l› Bütçe Kanunu’nun 1919 y›l›nda da uygulanmas›
kararlaflt›r›ld›. 1920 y›l› bafl›nda toplanan Mebusan ve Ayan Meclisi bütçe çal›flma-
lar›n› yapmadan ‹ngiliz iflgal kuvvetlerince da¤›t›ld›. Ortaya ç›kan yasal ve mali
boflluk “avans kanunlar›” yoluyla doldurulmaya çal›fl›ld›. Meclis onay görevini an-
cak 28 fiubat 192l’de yapabildi. Onaylanan 1920 y›l› bütçesi 11,6 milyon lira aç›k-
la kapanm›flt›. Aç›k Osmanl› Bankas›ndan al›nan avanslar ve Hazineye ait tafl›nmaz
mallar›n sat›fl›yla kapat›lm›flt›. 1920 y›l› Bütçe gelirlerinin da¤›l›m›; %30 Aflar, %23
gümrük, %11 a¤nam, %9 tuz vb. vergi gelirleri biçimindeydi.
Osmanl› Devleti borçlanarak yaflamaya al›flm›fl bir idareye sahipti. Birinci Dün-
ya Savafl› öncesinde devletin birikmifl borç miktar› 180 Milyon Osmanl› liras› ka-
dard›. Bu borcun en önemli k›sm› d›fl borçlard›. 6 A¤ustos 1924’de yürürlü¤e gi-
ren Lozan Antlaflmas› ile toplam d›fl borç miktar› 161,3 milyon lira olarak belirlen-
di. Ancak borcun Osmanl› ‹mparatorlu¤u s›n›rlar› içinde olup da Lozan Antlaflma-
s› ile ayr›lan ve ba¤›ms›z hâle gelen ülkelerce de ödenmesi kararlaflt›r›ld›. Sonun-
da Osmanl› borcu olarak Türkiye Cumhuriyeti’ne düflen pay 85 milyon lira oldu.
Buna ek olarak 30 milyon kadar faiz hesap edildi, yani toplam 115 milyon lira
borç ortaya ç›kt›. Cumhuriyet Hükûmetleri borcu ödemeyi kabul etmifllerse de za-
man› ve taksitleri üzerinde alacakl›larla uzun görüflmeler olmufltur. Kesin çözüme
193l’de Paris’te var›lm›flt›r. Bu antlaflmaya uygun olarak yap›lan ödemeler 1954 y›-
l›nda sona ermifltir.
M‹LLÎ MÜCADELE’N‹N F‹NANSMANINDA ‹Ç

KAYNAKLAR
Savafl y›llar›nda 3 milyona yak›n insan silah alt›na al›nm›fl, bunun yaklafl›k bir mil-
yonu flehit veya esir düflmüfl, kaybolmufl veya sakat kalm›flt›r. Savafl sonras›nda
toplumun 18-35 yafl aras›ndaki erkek nüfusunda büyük azalma olmufltu. Mustafa
Kemal Pafla iflgal alt›ndaki ‹stanbul’dan ayr›l›p Anadolu’ya geçti¤inde karfl›s›nda,
Balkan ve Birinci Dünya Savafl› nedeniyle çal›flma yafl›ndaki genç nüfusu k›r›lm›fl,
yoksul ve çaresiz bir halk bulmufltur. Anadolu büyük çapta öz tüketime dayal› ve
küçük aile iflletmelerinden oluflan ilkel bir tar›m toplumu özelliklerini tafl›maktay-
d›. ‹l, ilçe ve köyler aras›nda iletiflim ve ulaflt›rma a¤› bulunmad›¤› için iç ticaret he-
nüz çok ilkel düzeyde ve s›n›rl›yd›.
‹stiklal Savafl› bafllang›çta Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin halktan toplad›¤› ayni
ve nakdi yard›mlarla finanse edilmifltir. Zaman içinde h›zla büyüyen “gönüllü mi-
lis teflkilat›n›n iafle, ibate ve silahland›rma” giderlerinin karfl›lanmas›n›n bir esasa
ba¤lanmas› Erzurum ve Sivas Kongrelerinde görüflülmüfl ve flu kararlar al›nm›flt›r:
• Kazalarda maliye teflkilat› ve levaz›m kurulacak ve milis kuvvetlerinin gider-
leri bu örgütlerce karfl›lanacak,
• fiah›s ve ailelerden al›nacak yard›m miktarlar› mahalle muhtar ve ihtiyar he-
yeti taraf›ndan verilecek mali belgelere dayand›r›lacak,
• Yard›m yapmaktan kaç›nacak kiflilere verilecek cezay› ilgili milis komutan›
belirleyecek,
• Yüz lira nakdi bedel ödeyenler 3 ay askerlikten muaf tutulacakt›.
Ankara’da Büyük Millet Meclisi Hükûmeti kurulduktan sonra, ilk mali karar ola-
rak, Anadolu halk›n›n Osmanl› Hükûmeti’ne ödedi¤i vergilere el konulmufltur.
Özellikle “Düyun-u Umumiye” ve Tütün Rejisi ‹daresi gibi örgütlerin toplad›¤› dev-
let gelirlerinin Ankara Hükûmeti Hazinesine nakli sa¤lanm›flt›r. Bu aflamada, an›-
lan hükûmetin henüz bir devlet bütçesi yoktur. Yaflanan ola¤anüstü koflullar için-
de gelir ve giderleri tahmin etmek mümkün de¤ildi.
Kurtulufl Savafl›’yla düzenli bir ordunun günü gününe ihtiyaçlar›n› karfl›lamak
durumunda olan Ankara Hükûmeti, ayn› zamanda örgütlenme ve yerleflme gider-
leri için de kaynak bulmak zorunda kalm›flt›. 5 A¤ustos 1921’de Büyük Millet Mec-
lisinin ç›kard›¤› ola¤anüstü bir yasayla Mustafa Kemal Pafla’ya baflkomutanl›k gö-
revi verilmifltir.
Bu amaçla Mustafa Kemal Pafla 7-8 A¤ustos 1921 tarihinde yay›nlad›¤› Tekâlifi
Milliye Emirleri ile savafl›n gerektirdi¤i mal ve hizmetlerin teminine çal›flm›flt›r. Bu
emirler;
“1. Her ilçede birer ulusal vergi kurulu kurulacak, bu kurullarca toplanan fley-
ler ordunun çeflitli bölümlerine da¤›t›lacakt›r.
2. Yurtta her ev, birer kat çamafl›r, birer çift çorap ve çar›k haz›rlay›p Vergi Ku-
ruluna verecektir.
3. Tüccar ve halk elinde bulunan çamafl›rl›k, bez, kaput bezi, patiska, pamuk,
y›kanm›fl ve y›kanmam›fl yün ve tiftik, erkek elbisesi, dikmeye elveriflli her
türlü yazl›k ve k›fll›k kumafl, kal›n bez, kösele, vaketa, taban astarl›¤›, sar› ve
siyah meflin, sahtiyan, dikilmifl ve dikilmemifl çar›k, potin, demir, kundura
çivisi, tel çivi, kundura ve saraç ipli¤i, nall›k demir ve yap›lm›fl nal, m›h, yem
torbas›, yular›, belleme, kolan, kafla¤›, gebre, semer ve urganlardan %40’›na
paras› sonra ödenmek üzere el konulacakt›r.
4. Eldeki bu¤day, saman, un, arpa, fasulye, bulgur, nohut, mercimek, kasapl›k
hayvanlar›, fleker, gaz, pirinç, sabun, ya¤, tuz, zeytinya¤› çay ve mumlar›n-
da yine %40’›na, paras› sonra ödenmek üzere teslim al›nacakt›r.
5. Ordu için halktan alman tafl›tlardan geriye kalanlar›n da ayda bir kez ve pa-
ras›z olarak 100 km’lik bir uzakl›¤a dek askerî ulaflt›rma ifllerinde çal›flt›r›la-
cakt›r.
6. Ordunun yedirilip giydirilmesine yarayacak bütün sahipsiz mallara el konu-
lacakt›r.
7. Halk›n elinde bulunan savafla elveriflli bütün silah ve cephane üç gün için-
de hükûmete verilecektir.
8. Benzin, vakum, gres ya¤›, makine ya¤›, don ya¤›, saatçi ve taban ya¤lar›, va-
zelin otomobil ve kamyon lasti¤i, lastik yap›flt›r›c›, buji, so¤uk tutkal, Fran-
s›z tutkal›, telefon makinesi, kablo, pil, ç›plak tel, yal›tkan ve bunlara ben-
zer gereçlerin ve gaz ya¤›n›n %40’›na el konulacakt›r.
9. Demirci, marangoz, dokumac›, tesviyeci, saraç ve arabac›larla bunlar›n ifllik-
lerinin ifl ç›karma giderinin; kasatura, k›l›ç, m›zrak ve e¤er yapabilecek us-
talar›n adlar›yla say›lar›n›n ve durumlar› tespit edilecektir.
10. Halk›n elinde bulunan dört tekerlekli yayl› araba, dört tekerlekli at ve öküz
arabas›yla ka¤n› arabalar›n›n bütün donat›m ve hayvanlar›yla birlikte, binek
hayvanlar›, topçeker hayvanlar, kat›rlar, yük hayvanlar›n›n, deve ve eflekle-
rin %20’sine el konulacakt›r.”
Baflkomutan Mustafa Kemal Pafla’n›n yay›mlad›¤› bu emirlerin “kanun kuvve-
tinde” oldu¤u hususu, Ankara’da 9 Ocak 1920’den itibaren ç›kan Hâkimiyet-i Mil-
liye gazetesi arac›l›¤› ile halka duyuruldu. Oysa 28 fiubat 1921’de yürürlü¤e konan
Osmanl› Hükûmeti bütçe kanununun 8. maddesi, Ankara Hükûmeti’nin halktan

“her ne adla olursa olsun” vergi toplayamayaca¤›n› öngörmekteydi.
SIRA S‹ZDE Ülke içinde kendi vatandafllar›n›n mali s›k›nt›lar›, d›flar›dan al›nan borçlar dolay›s›yla ma-
SIRA S‹ZDE
3 li ba¤›ms›zl›¤›n ortadan kalkm›fl olmas›na karfl›n milletin elindeki malzemenin % 20 ila
%40’›n› devlete ve orduya tahsis etmeyi kabullenmesini nas›l yorumlayabiliriz? Tart›fl›n›z.
Kurtulufl Savafl› enflasyonsuz afl›ld›. Savafl y›llar›nda Anadolu’da kullan›lan pa-

S O R U ra Osmanl› Kaimeleriydi.
S O R U Kuvay› Milliye para basma yoluna gitmedi. Paran›n “sa-
hib-i mülk” say›lan Padiflah’a ait oldu¤u halk aras›nda kabul görüyordu. Siyasal ve
askerî egemenlik alanlar› farkl› olmas›na karfl›n ayn› para piyasada dolafl›yordu.
D‹KKAT D‹KKAT
Sonuç olarak, Kurtulufl Savafl›’n›n finansman› vergileme, el koyma, borçlanma
ve d›fl kredi gibi bafll›ca kaynaklarla gerçeklefltirilmifltir. Bunlarla birlikte en büyük
N N
destek, ba¤›ms›zl›k için her fleyi feda etmeyi bir vatan görevi sayan Anadolu insa-
n›n›n gönüllü katk›lar›ndan ve yard›mlar›ndan sa¤lanm›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
Anadolu halk› ard› ard›na gelen Balkan Savafl›, Birinci Dünya Savafl› ve Kurtu-
AMAÇLARIMIZ
lufl Savafl› nedeniyle insan›n›, hayvan›n› ve mal›n› kaybetmifl, yoksul ve çaresizdi.
Halk›n %80’den fazlas› geçimini tar›ma dayal› faaliyetlerden sa¤lamaktayd›. Ülke-
K ‹ T A P de yetiflmiflK ifl‹ gücü,
T A P deneyimli giriflimci, sermaye ve altyap› olmad›¤› gibi, yol gös-
terecek düzenli çal›flan kamu kurum ve kurulufllar› da yoktu.
17 fiubat - 4 Mart 1923 tarihlerinde ‹zmir’de toplanan Türkiye ‹ktisat Kongre-
TELEV‹ZYON si’nde al›nan
T E L Ekararlara
V ‹ Z Y O N uygun olarak, hükûmet ilk ulusal ticaret bankam›z olan Tür-
kiye ‹fl Bankas›’n›n 1924’te faaliyete geçmesini sa¤lam›flt›r. Ard›ndan sanayi alan›n-
da kredi vermek üzere 1925 y›l›nda Sanayi ve Maadin Bankas› kurulmufltur. Çiftçi
kesiminin iste¤ine uyularak, yaklafl›k devlet gelirlerinin %30’unu sa¤layan Aflar
‹NTERNET ‹ N T E R N E T kald›r›ld›. 1927 y›l›nda “Teflvik-i Sanayi Kanunu” ile s›na-
Vergisi yürürlükten
i yat›r›mlar özendirilmeye çal›fl›lm›flt›r.
Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda yani ulusal ekonomiye geçifl süreci içinde Hükûmet
MAKALE M A K A L E öncellikle ele alm›flt›. Kamu kaynaklar› çok yetersiz olmakla
demir yolu yap›m›n›
birlikte yabanc› flirketlerin millilefltirilmesi bafllat›lm›flt›. Devlet d›fl ekonomik iliflki-
leri denetim alt›na almaktan uzakt›. Birinci nedeni ülkenin bir ‘merkez bankas›’
yoktu. ‹flleri yabanc› bir banka olan Osmanl› Bankas› yürütüyordu. Ayr›ca Lozan
Antlaflmas›’na ba¤l› “Ticaret Sözleflmesi”ne göre 1929 y›l›na dek Türkiye gümrük
tarifelerini de¤ifltirme hakk›ndan yoksundu.
Ana hatlar›yla belirlemeye çal›flt›¤›m›z bu olumsuz koflullar, ‘ulusal ekonomiye
geçifl dönemi’ diye niteledi¤imiz (1923-1930) dönemde at›l›m yapmay› engellemifl-
tir. Gazi Mustafa Kemal ve arkadafllar› ‘Modern Türk Devleti Projesi’ne uygun ola-
rak laik Türkiye Cumhuriyeti’nin yaflamas›n› sa¤layacak kurum ve kurulufllar›n ya-
salar›n› yürürlü¤e koydular. Ana hedef halk egemenli¤ine dayanan, ça¤dafl ve bi-
limi rehber alan yeni bir devlet düzeni kurmakt›.
Ülke içinde siyasal, sosyal, kültürel ve ekonomik sorunlar afl›lmaya çal›fl›l›rken
“1929 Büyük Buhran›” patlak verdi. Dünyay› sarsan bu ekonomik kriz özellikle ta-
r›m ürünleri piyasalar›nda fiyatlar›n h›zla düflmesine neden oldu. Geleneksel tar›m
ürünleri ihracatç›s› olan Türkiye’nin döviz gelirleri h›zla düfltü. Dolay›s›yla tar›msal
ürünlerin üreticileri büyük bir yoksullaflma süreciyle karfl› karfl›ya kald›lar. Ulusal
ekonomik düzenini kurmaya çal›flan genç Türkiye Cumhuriyeti ‘ekonomik sefer-
berlik’ ilan etmek zorunda kald›. Atatürk’ün önderli¤inde baflar›yla yürütülen siya-
sal, toplumsal ve kültürel reformlar yan›nda, bu kez h›zl› ve köklü iktisadi reform-
lar bafllat›ld›.
Özet
Osmanl› Devleti’nin son dönemine ait çok güvenilir is- bafllad›¤› günlerde Anadolu’da üç ulafl›m yolu vard›:
tatistiki verilerin olmamas› dönemi de¤erlendirmede bir Demir yolu, kara yolu, deniz yolu. Her üçü de çok ilkel
eksikliktir. Osmanl› Devleti’nin son döneminde tar›m, ve ihtiyac› karfl›lamaz durumdayd›. ülke özellikle ça¤-
sanayi ve ulafl›m sektörlerinin durumu hiç de iç aç›c› dafl anlamda kara yolu ve deniz yolu tafl›tlar›na sahip
bir durumda de¤ildi. Ancak genele bak›ld›¤› zaman de¤ildi. Deve, kat›r, at ve merkep tafl›mac›l›kta belirle-
özellikle Do¤u ve Güney Do¤u Anadolu’da toprak - in- yici araçlard›. Ba¤›ms›zl›k Savafl› s›ras›nda kullan›labilir
san iliflkilerinin feodal düzen içinde oldu¤unu söyle- tek ulafl›m arac› demir yoluydu. Bunlar›n yap›m› ise ya-
mek mümkündür. Aflar Vergisi ve bu uygulaman›n or- banc› sermayenin denetiminde ve kendi ç›karlar›na gö-
taya ç›kard›¤› mültezimlik tar›mda modernleflmeyi en- re olmufltur. Örne¤in demir yolu hatlar› kurulurken hep
gellemiflti. Ulafl›m ve haberleflme yetersizli¤i çiftçinin k›y›lar yani Akdeniz ve Ege tercih edilmifl ve buradaki
içe dönük üretimle yetinmesine yol açm›flt›. Devletin hatlar baflkent ‹stanbul’a ba¤lanmam›flt›r. Böylece mer-
do¤usunda 50 ve daha büyük dönüm topra¤› iflleyenler kezî yönetimin ülkenin tümüne ulaflmas› ve güçlenme-
egemen iken Bat› Anadolu da ise iflletme büyüklükleri si önlenmifltir.
küçülmekte ve piyasaya yönelik üretimde art›fl görül- Ele al›nan dönemde d›fl ticaret aç›¤› süreklidir ve ihra-
mektedir. Miras yoluyla topra¤›n paylafl›lmas› nedeniy- cat›n ithalat› karfl›lama oran› yaklafl›k %55 düzeyinde-
le ekilebilir topraklar küçülmekteydi. dir. D›fl ticaretin di¤er yönüne, ithalat ve ihracat›n ül-
Hemen her bölgede tah›l ekimi bitkisel üretimde belir- kelere göre da¤›l›m›na bak›ld›¤›nda, an›lan dönemde
leyici durumdayd›. Ekilebilir alanlar›n bir k›sm› mera, siyasi geliflmelere paralel olarak ortaya ç›kan ilginç bir
bir k›sm› da bak›ms›zl›ktan batakl›k hâldeydi. Mera ala- geliflmeyle karfl›lafl›yoruz. 1890 y›l› sonuna göre Al-
n›n›n genifl olmas› hayvanc›l›¤› kolay ve yayg›n hâle manya’n›n gerek ithalat ve gerekse ihracat içindeki pa-
getirmiflti. Nüfusun %80-85 ‘i tar›m alan›nda çal›flmakta y› yaklafl›k %2 civar›nda oldu¤u hâlde: 1913 y›l›na ge-
ve geçimini sa¤lamaktayd›. lindi¤inde bu oranlar büyümüfl; ithalatta %17,6 ve ihra-
Devletin özellikle Saray’›n ve Ordu’nun ihtiyaçlar›n› catta %8,3 düzeyine ç›km›flt›r. Buna karfl›l›k ‹ngilte-
karfl›lamak için kurdu¤u bir kaç fabrikadan ve ülkede re’nin pay› her iki yönde de azalm›fl; ithalatta %50,6’dan
yabanc› sermayenin kurdu¤u küçük ölçekli ve az say›- %33,6’ya, ihracatta da %49,7’den %31,6’ya düflmüfltür.
da sanayi tesislerden baflka s›nai faaliyet yoktu. Bir baflka deyiflle 1900-1913 y›llar› aras›nda Osmanl›
Devlet sermayesiyle XIX. as›rda kurulan tekstil ve ordu d›fl ticareti içinde ‹ngiltere ve Fransa’n›n paylar› düfler-
ihtiyac›n› karfl›lamaya yönelik büyük tesisler Cumhuri- ken; Avusturya-Macaristan, Almanya ve ‹talya’n›n pay-
yet’ten sonra da faaliyetlerine devam ettiler. Ancak ül- lar› yükselmifltir.
kenin her kasabas›nda küçük atölyelerin, sanatkârlar›n Osmanl› Devleti, Bat› Avrupa’da yaflanan geliflme, sa-
var oldu¤unu, belirtmek gerekir. Ülke içinde gümrük nayileflme ve d›fla aç›lma sürecini yaflamad›¤› için, ben-
birli¤i oluflmas› ve ulusal düzeyde pazar genifllemesi, zer bir bankac›l›k sistemine ihtiyaç duymam›fl ve teflvik
1873 y›l›nda ancak mümkün olabilmifltir. de etmemifltir. Sadece Hazinenin iç ve d›fl borçlanma-
Büyük kentlerdeki az say›da s›nai faaliyetler yabanc›la- s›n› kolaylaflt›rmak ve sürdürmek yönünde, özellikle
r›n ya da ülkede yaflayan az›nl›klar›n elindeydi. Müslü- yabanc› bankalar›n hizmetine ihtiyaç duyulmufltur.
man Türkler, gerçek anlamda ekonomik faaliyetlerle I. Dünya Savafl› öncesinde Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun
ancak II. Meflrutiyet’ten (1908’den) sonra ilgilenmeye para sistemi üç farkl› para biriminden olufluyordu. Al-
bafllam›fllard›. Hristiyanlar askere al›nmazlar bedel öder- t›n ve gümüfl sikkeler ile konvertibl banknotlar dola-
lerdi. Böylece yerleflme, ifl kurma veya meslek sahibi fl›mdayd›. Osmanl› Bankas›n›n ç›kard›¤› banknotlar yar-
olma zaman› bulurlard›. Oysa Müslümanlar seneler sü- d›mc› para niteli¤indeydi. ‹lk kâ¤›t para 1915’te teda-
ren askerlik hizmeti veya savafllar nedeniyle sürekli ve vüle ç›km›flt›.
düzenli ifl güç sahibi olma flans›na sahip de¤illerdi. F›r- Osmanl›lar›n ulusal bankac›l›k giriflimi Mithat Pafla Dö-
sat bulanlar genellikle bakkall›kla ifle bafllard›. nemi’nde 1863’de Ziraat Bankas› ve 1868’de ‹stanbul
Ulafl›ma gelince Osmanl› Devleti’nin ça¤› izleyen bir sa- Emniyet Sand›¤› ile bafllam›flt›r. Mithat Pafla Nifl Valili¤i
nayileflme politikas› olmad›¤› için ulaflt›rma sektörünü s›ras›nda Ruscuk-Pirot yöresinde kurdu¤u “Memleket
yenileme ihtiyac› öne ç›kmam›flt›. Millî Mücadele’nin Sand›¤›” ile Ziraat Bankas›n›n temelini atm›flt›r. Bu san-
d›klar bugünkü anlamda bir tar›m-kredi kooperatifi ola-

rak faaliyet göstermeye çal›flm›fllard›r. Yaklafl›k 20 y›ll›k
bir deneyimden sonra Memleket Sand›klar›, A¤ustos
1888 tarihli bir Nizamname ile sermayesi 10 Milyon Os-
manl› liras› olan ve merkezi ‹stanbul’da bulunan Ziraat
Bankas›’na dönüflmüfltür. Bu aflamada Bankan›n sadece
tar›m sektörüne kredi vermesi isteniyordu.
‹stanbul Emniyet Sand›¤›, Mithat Pafla taraf›ndan Rus-
çuk’ta halk›n tasarruflar›n› toplamak ve saklamak üzere
faaliyete geçirilen “Emniyet Sand›¤›”ndan do¤mufltur.
1868 y›l›nda Sand›¤›n merkezi ‹stanbul’a tafl›nm›flt›r. Bir
çeflit tasarruf bankas› gibi çal›flan Sand›k 1984 y›l›nda
Ziraat Bankas›’na kat›larak faaliyetine son vermifltir.
‹stiklal Savafl› bafllang›çta Müdafaa-i Hukuk Cemiye-
ti’nin halktan toplad›¤› ihtiyaç malzemeleri ve nakdi
yard›mlarla finanse edilmifltir. Zaman içinde h›zla büyü-
yen “gönüllü milis teflkilat›n›n iafle, ibate ve silahland›r-
ma” giderlerinin karfl›lanmas›n›n Erzurum ve Sivas Kon-
grelerinde bir esasa ba¤lanm›flt›r.
Ankara’da Büyük Millet Meclisi Hükûmeti kurulduktan
sonra, ilk mali karar olarak, Anadolu halk›n›n Osmanl›
Hükûmeti’ne ödedi¤i vergilere el konulmufltur. Özellik-
le “Düyun-u Umumiye” ve Tütün Rejisi ‹daresi gibi ör-
gütlerin toplad›¤› devlet gelirlerinin Ankara Hükûmeti
Hazinesine nakli sa¤lanm›flt›r. Bu aflamada, Meclis
hükûmetinin henüz bir devlet bütçesi yoktu. Yaflanan
ola¤anüstü koflullar içinde gelir ve giderleri tahmin et-
mek mümkün de¤ildi. Normal vatandafllar ise zaten
1911’den beri savafl hâlinde oldu¤undan elinde avu-
cunda olan› da tüketmifl durumdayd›. Bütün bunlara
ra¤men ‹slam aleminden ve Rusya’dan silah, Rusya’da-
ki Müslümanlardan para yard›mlar› ile ‹stiklal Savafl›-
’n›n giderleri karfl›lanmaya çal›fl›lm›flt›r.
Mustafa Kemal Pafla’n›n baflkomutanl›¤a atand›ktan son-
ra yay›mlad›¤› “tekalif-i milliye emirleri” ise Türk mille-
tinin ba¤›ms›z yaflama azmini gerçeklefltirmek üzere
katland›¤› fedakârl›¤›n flahikas›n›; zirvesini oluflturmak-
tad›r. ‹stisnas›z her evin gücü ölçüsünde katk› sa¤lad›¤›
bu savafl ayn› zamanda toplumu milletlefltiren bir süre-
ce de iflaret etmektedir.
1. Birinci Dünya Savafl› y›llar›nda tar›m kesiminde üre- 5. Osmanl› Devletinde ‹lk elektrik enerjisi istasyonu
time katk›da bulunan insanlar askere al›n›rken, büyük- 1902’de nerede kuruldu?
bafl hayvanlar da askerî birliklerin emrine verilmiflti. Bu a. Adana’da
olgu tar›msal üretimin an›lan y›llarda azalmas›na yol b. ‹zmir’de
aç›nca, devlet; c. ‹stanbul’da
a. Tar›mda çal›flma, ekme yükümlülü¤ü getirdi d. Mersin’de
b. Vergileri art›rd› e. Tarsus’da
c. Toprak al›m sat›m›n› serbest b›rakt›
d. Her türlü tar›msal ürünün ithalat›n› serbest b›rakt› 6. ‹lk demir yolu imtiyaz› 1856’da ‹zmir-Ayd›n hatt› için
e. Tar›m ürünlerine el koydu hangi ülkeye verildi?
a. ‹ngiltere’ye
2. Osmanl› Devleti’nde ülke içinde gümrük birli¤i olufl- b. Almanya’ya
mas› ve ulusal düzeyde pazar genifllemesi hangi tarihte c. Fransa’ya
mümkün olabilmifltir? d. Rusya’ya
a. 1850 y›l›nda e. ‹talya’ya
b. 1835 y›l›nda
c. 1845 y›l›nda 7. Osmanl› Devleti’nde ilk ka¤›t para uygulamas›, “Kai-
d. 1873 y›l›nda me” hangi y›l gerçeklefltirildi.?
e. 1892 y›l›nda a. 1453
b. 1801
3. Osmanl› Devletinde büyük kentlerdeki az say›da s›- c. 1840
nai faaliyetler yabanc›lar›n ya da ülkede yaflayan az›n- d. 1856
l›klar›n elindeydi. Müslüman Türkler, gerçek anlamda e. 1876
ekonomik faaliyetlerle ancak ne zaman ilgilenmeye bafl-
lam›fllard›? 8. Osmanl› Devletinde 1917 y›l›nda yerli sermayeyle
a. Tanzimat Döneminde kurulan ilk banka afla¤›dakilerden hangisidir?
b. Birinci Meflrutiyet Döneminde a. ‹tibar-› Milli Bankas›
c. II. Meflrutiyetten (1908’den) sonra b. Bank-› Osmani
d. Balkan Savafllar›ndan sonra c. Bank-› Osmani-i fiahane
e. Birinci Dünya Savafl›ndan sonra d. Milli Ayd›n Bankas› (Tarifl Bank)
e. Türk Ticaret Bankas›
4. Küçük sanayii teflvik ve yerli mal›n› koruma amac›y-
la 1913 y›l›nda ç›kar›lan “Geçici Sanayi Kanunu” nda 9. Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclis’inin toplanamama-
afla¤›daki hükümlerden hangisi yer alm›yordu? s› nedeniyle hangi y›l›n bütçesi onaylanamam›flt›r?
a. Vergi muafiyeti, a. 1916
b. Bedava arazi, b. 1917
c. Geçici gümrük muafiyeti, c. 1918
d. Kamunun öncelikle bu tesislerin ürünlerini sat›n d. 1919
alma zorunlulu¤u e. 1920
e. Az›nl›klar ve yabanc›lar öngörülen yeni ayr›ca-
l›klardan yararlanmaz 10. Lozan Antlaflmas› ile Osmanl› borcu olarak Türkiye
Cumhuriyeti’ne düflen pay ne kadard›r?
a. 55 Milyon lira
b. 75 Milyon lira
c. 95 Milyon lira
d. 115 Milyon lira
e. 145 Milyon lira
Okuma Parças›
Milliyet Fikrinin Do¤uflu, Uykusu, 1898’de Göz Aç›fl›, kiye’de yaflarlard›. Ve bunlar›n her birinin o zamanki
Meflrutiyetin ilan› da Türklerin iktisat gözlerini kapayan hayat› ve imtiyaz› bugünkü ecnebi elçileri mertebesin-
kal›n perde tam kald›rmam›fl ise de o karanl›k perdenin deydi. Onlara “Firenk” derlerdi. ‹zmir’de Firenk mahal-
aras›n› 1908 ink›lab› açm›flt›r ve Cumhuriyet devri bu lesi bile vard›r. Beyo¤lu onlar›n saltanat sürdükleri mu-
perdeyi s›y›rm›flt›r. Perde s›yr›l›nca etraf›m›z› saran ate- hitti. Haraç veren sade Türklerdi. ve biz bu hali tabi-
fli çok iyi gördük, anlad›k. Tehlike anlafl›ld›ktan sonra i bulurduk. Bizi sömürüp yiyen hastal›¤›n hiç fark›nda
çaresini bulmak mümkündür. U¤rafla u¤rafla, s›k›nt›lar de¤ildik. Haz›r yiyicilikte devam eder giderdik.
çeke çeke mutlaka bu f›rt›nadan kurtulaca¤›z, benim ‹flte dedi¤imiz gibi bu iktisadi körlü¤ümüzün ilk ›fl›¤›
itikad›m budur. 1855’te parlam›fl 1897’de Ermeni isyan›nda ilk eserini
fiimdi gelelim eski halimize ve eski duygumuza: vermifltir. O tarihte Saray bile ürktü, Mihran’›n “Sabah”
‹stanbul Bafldefterdarl›¤›nda bulunmufl olan büyük ba- gazetesini muvakkaten kapad›. Bu sayede “‹kdam” için-
bam Muhtar Efendiden kalma Vaniköyü’ndeki yal›m›z- de ç›rp›nd›¤› s›k›nt›dan kurtulmufltu. Halk art›k bir Tür-
da ben dünyay› ilk görüp anlamaya bafllad›¤›m vakit ai- kün ç›kard›¤› gazeteye heves eyledi¤i için Sabah’›n ka-
le doktorumuzun ad› Andonaki, eczac›m›z›n ismi Petra- pal› kald›¤› günlerde ‹kdama al›fl›verdi ve ‹kdam› yaflat-
ki idi. Babam›n sarraf› Artin di. Bakkal›m›z Bodosaki , t›. Gene 1897’de ilk Türk eczanesi aç›ld›. fiehzadebafl›n-
terzimiz Karnik, kuyumcumuz Garpis, berberimiz Yani da idi. Hamdi isminde idi.
idi. Yal›n›n önünden kay›kla geçen tefeci Miflon, gev- fiimdi burada bir mühim noktaya temas edece¤im:
rekçi Yanko, yemiflçi Vasil bize her gün mal satard›. Ya- Ben bu hali gençlere, eski iktisadi körlü¤ümüzü anlat-
l›da sandalc›m›z Dimitri idi. Ayvaz›n ad› ‹stipan idi; eve mak için yaz›yorum. As›rlarca iktisat hayat›nda kör ya-
gelen bohçac› kad›n Mannik dudu idi. flayanlar gözlerini açar açmaz derhal tacir, esnaf ve
Biz, bu bir sürü yabanc›lar›n al›flveriflini çok tabii bulu- san’atkâr oluvermezler ve böyle zanne düflüp reaksiyo-
yorduk. Paralar›m›z› onlara düflünmeden verirdik. Çün- na kalkmak daha tehlikelidir. Ve ifl “fiövenlik” flekline
kü ‹stanbul’un Türkleri ya Mevleviyet tahsisat› veya Ar- döner. Gençler haz›r yiyicili¤imizi göz önünde tutup ik-
pal›k paras› alan bafl› sar›kl›lardan, yahut maafll› olarak tisat hayat›nda “milliyet” ruhunu ve çal›flkanl›¤›n› yedi-
kalemlerdeki memurlardan ve zabitlerden ibaret idi ve re yedire getirmek gibi çok zor bir vazife bafl›na geli-
ticarete, sanayie esnafl›¤a hakaretle bakard›k. Bu iflleri yorlar. Bunu unutmas›nlar.”
‹stanbullu beyler kendilerine lay›k görmezdi. ‹stanbul
Türkleri hemen hep haz›r yiyici idi. Anadoludan ve Ru- Kaynak: Ahmet ‹hsan (Tokgöz), Matbuat Hat›rala-
meliden flehre gelen Türkler ise hamal, küfeci ve renç- r›m (1888-1923) ‹kinci cilt Meflrutiyet ‹lan›ndan
berlikten ileri geçmezlerdi ve bu zavall›lara “kaba Türk”, Umumi Muharebeye Kadar 1908-1914, Ahmet ‹hsan
“Leblebici Türk” derlerdi. Matbaas›, ‹stanbul 1931, s. 111-114.
Bo¤aziçinden ‹stanbula bizi indiren vapurlar›n kaptan-
lar›n›n hiç birisi Türk de¤ildi. fiimendifer idarelerinde,
bankalarda, karantina ve fener idarelerinde tek bir Türk
görülmüfl de¤ildi.
Kitab›m›n birinci cildinde yazd›¤›m üzre gazetecilik ve
kitapç›l›k ve matbaac›l›k dahi her fley gibi Türk olma-
yanlar›n elinde idi. Günlük gazetelerin sahipleri Çörçil,
Filip, Mihran, Nikolaidi adl› idi. Mecmualar› Karabetler
ve Gasparlar, Ohannesler ç›kar›rd›. Türk tebaas› oldu¤u
halde Türklük ile alakas› hiç mesabesinde olan bu gü-
ruhun yan›nda daha ac›kl› bir güruh daha vard›. Bu da
‹stanbul veya ‹zmir’de belki yüz seneden beri yerlefltik-
leri ve ifller tuttuklar› halde ceplerinde, belki hiç tan›-
mad›klar› bir memleketin, ecnebi pasaportunu tafl›yan
Levantenler idi. Kapitülasyon rejiminden istifade eden
levantenler cennette imifl gibi vergisiz, kontrolsüz Tür-

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun sintiye u¤rasa da sab›rla devam ettirilmifltir. ‹kinci Dün-
Son Y›llar›nda Ekonomik Durum” konusunu ya Savafl›’ndan sonra Bat› dünyas› ile birlikte olmak ih-
yeniden gözden geçiriniz. tiyac›n› duyan Türkiye’ye muhataplar› yine tar›m toplu-
2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun mu olarak geliflmesini tavsiye ederek mamul madde ve
Son Y›llar›nda Ekonomik Durum” konusunu sanayi ürünlerini kendileri temin etmeyi dayatm›fllard›r.
yeniden gözden geçiriniz.
3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun S›ra Sizde 2
Son Y›llar›nda Ekonomik Durum” konusunu Nüfusun %80’den fazlas›n›n tar›m ile u¤raflt›¤› bir ülke-
yeniden gözden geçiriniz. nin önemli miktarda tar›m ürünü ihraç etmesi ancak il-
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun gili sahalarda koordinasyonun olmamas› ile aç›klanabi-
Son Y›llar›nda Ekonomik Durum” konusunu lir. Tar›m ile u¤raflanlar mahallî piyasa ve flahsi ihtiyaç-
yeniden gözden geçiriniz. lar› için üretim yapmay› esas alarak çal›flmaktad›rlar.
5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Ülke içindeki ulafl›m a¤› yeterli olmad›¤› için hiç olmaz-
Son Y›llar›nda Ekonomik Durum” konusunu sa flehirler aras› nakliye ile çevre illerin pazarlar›na yö-
yeniden gözden geçiriniz. nelik üretim yapma ihtiyac› da hissedilmemifltir. Ülke-
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise” Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun nin tar›m alan›ndaki ithalat› verilerine bak›ld›¤›nda Os-
Son Y›llar›nda Ekonomik Durum” konusunu manl› Devleti’nin son döneminde her alanda dünya sa-
yeniden gözden geçiriniz. nayi ve tar›m›n›n ürünlerine ihtiyaç duyan bir aç›k pa-
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise” Osmanl›larda Para ve Ban- zar hâline dönüflmüfl bulundu¤unu söylemek mümkün
ka” konusunu yeniden gözden geçiriniz. görünmektedir.
8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Osmanl›larda Para ve Ban-
ka “ konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 3
9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Osmanl›larda Para ve Ban- Ülke içinde kendi vatandafllar›n›n mali s›k›nt›lar›, d›fla-
ka “ konusunu yeniden gözden geçiriniz. r›dan al›nan borçlar dolay›s›yla mali ba¤›ms›zl›¤›n orta-
10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Osmanl›larda Para ve Ban- dan kalkm›fl olmas›na karfl›n milletin elindeki malzeme-
ka “ konusunu yeniden gözden geçiriniz. nin % 20 ila %40’›n› devlete ve orduya tahsis etmesi tek
kelime ile fedakârl›¤›n zirve yapmas›d›r. Gerek insan
gücü gerekse ekonomik güç olarak sona gelinmesine
karfl›n mevcut olan›n da büyük oranda mücadele emri-
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ne tahsisi ancak Türk milletindeki bitmek tükenmek
S›ra Sizde 1 bilmeyen ba¤›ms›z yaflama arzusu ile aç›klanabilir. Dün-
Gayrimüslimlerin Osmanl› Devleti için sanayileflmeyi yan›n hiçbir yerinde bu kadar uzun bir savafllar döne-
elveriflsiz bularak kaynak israf› saymalar› ile ‹kinci Dün- minden sonra üstelik ortada geleneksel manada bir ik-
ya Savafl› sonras› Bat›l›lar›n Türkiye için tar›m toplumu tidar mercii var iken bafllat›lan ‹stiklal Mücadelesi’ne
olarak kalmay› tavsiye etmelerindeki amaçlar› aras›nda böylesine destek sa¤layan bir millet yoktur.
görünür bir paralellik vard›r. Gayrimüslimler sanayilefl-
meye karfl› ç›kmaktad›rlar. Zira yurt d›fl›ndan gelen fab-
rikasyon mallar için kendileri arac›l›k etmekte ve geliri
paylaflmaktad›rlar. E¤er devlet sanayileflirse d›flar›ya dö-
viz ödeyerek ald›¤› pek çok mal› ülke içinde yapacak-
t›r. Bu da d›fl ticareti adeta tekellerinde bulunduran gay-
rimüslim Osmanl› vatandafllar›n›n istemedi¤i bir fleydir.
Osmanl› co¤rafyas› Bat›’n›n sanayileflmifl ülkeleri için
hem ham madde kayna¤› hem de önemli bir pazard›r.
Tar›m ülkesi olarak kalmaya devam etti¤i sürece bu
vasf›n› sürdürecektir. Cumhuriyetle birlikte giriflilen sa-
nayileflme hamlesi 1929 dünya iktisadi buhran› ile ke-
Aysan, Mustafa, Atatürk’ün Ekonomi Politikas›, ‹s-

tanbul, 1980.
Berkes, Niyazi, Türkiye ‹ktisat Tarihi I, II, Gerçek Ya-
y›nlar›, ‹stanbul.
Çavdar, Tevfik, Milli Mücadele Bafllarken Say›larla
Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, Milliyet Yay›nla-
r›, 1971.
Eldem, Vedat, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Ekonomisi,
Türk Tarih Kurumu Yay›n›, 1994.
F›nd›ko¤lu, Z.F., Türkiye’de ‹ktisat Tedrisat› Tarih-
çesi, ‹Ü ‹ktisat Fakültesi Yay›nlar›, 1946.
Kuruç, Bilsay, Belgelerle Türkiye ‹ktisat Politikas›,
SBF Yay›nlar›, Ankara, 1988.
Ökçün, Gündüz, Osmanl› Sanayii 1913,1915, SBF
Yay›nlar›, 1970.
Pamuk, fievket, Osmanl› D›fl Ticaret ‹statistikleri,
D‹E Yay›nlar›, 1995
Toprak, Zafer, Türkiye’de Milli ‹ktisat (1900-1918),
Yurt Yay›nlar›, 1982.
Tezel, S. Yahya, Cumhuriyet Döneminin ‹ktisadi Ta-
rihi, Yurt Yay›nlar› Ankara, 1986.
Ülken, Yüksel, Atatürk ve ‹ktisat, Türkiye ‹fl Bankas›
Kültür Yay›nlar›, 1982
Yeniay, ‹.Hakk›, Yeni Osmanl› Borçlar›, ‹ktisat Fakül-
tesi Yay›n›, 1964.
8
Amaçlar›m›z
N
Askerî geliflmelerden sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti’nin dip-
N
lomatik görüflmeleri nas›l idare etti¤ini aç›klayabilecek,
Lozan Bar›fl Konferans›’nda Türk heyetinin hangi konularda büyük tart›flma-
N
lar yaflayarak Türk tezini kabul ettirmeye çal›flt›¤›n› aç›klayabilecek,
‹kinci dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin yeni devletin oluflumunu ta-
N
mamlayan kanunlaflt›rma faaliyetlerinin gerekçelerini aç›klayabilecek,
Mustafa Kemal Pafla’n›n yönetiminde Cumhuriyet’in ilan›na nas›l ad›m ad›m
gidildi¤ini aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Tam Ba¤›ms›zl›k • Millî Devletin Oluflumu
• Az›nl›klar Meselesi • Cumhuriyetin ‹lan›
• S›n›rlar›n Belirlenmesi
‹çindekiler
• YEN‹ TÜRK DEVLET‹’N‹N ‹LANI:
LOZAN’DAN CUMHUR‹YET’E
• LOZAN KONFERANSININ
TOPLANMASI
Atatürk ‹lkeleri ve Yeni Türk Devleti’nin
‹lan›: Lozan’dan • SINIRLARIN TESP‹T‹
‹nkilap Tarihi-I Cumhuriyet’e • AZINLIKLAR ‹LE ‹LG‹L‹ MESELELER
• ‹KT‹SAD‹ VE MAL‹ MESELELER
• ADIM ADIM CUMHUR‹YET’E G‹D‹fi
• CUMHUR‹YET‹N ‹LANI
Yeni Türk Devleti’nin ‹lan›:
Lozan’dan Cumhuriyet’e
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’N‹N ‹LANI: LOZAN’DAN

CUMHUR‹YET’E
Mudanya Mütarekesi
26 A¤ustos 1922 tarihinde Büyük Taarruz bafllam›fl, 30 A¤ustos’ta Yunan ordusu ta-
mamen kuflat›lm›fl ve büyük bir k›sm› imha edilmifltir. Yunan Baflkomutan› General
Trikopis de esir al›nm›flt›r. Mustafa Kemal Pafla’n›n “ Ordular ilk hedefiniz Akdeniz-
dir, ileri!” emriyle ilerleyen Türk kuvvetleri 9 Eylül’de ‹zmir’e girmifltir. ‹zmir’in kur-
tar›lmas›ndan sonra Türk kuvvetleri, ‹stanbul ve Çanakkale yönünde ilerlemeye
bafllam›flt›r. ‹ngiltere, bu bölgenin Müttefikler taraf›ndan beraberce korunmas› iste-
miflse de Fransa ve ‹talya buna itibar etmemifllerdir. 19 Eylül’de Frans›zlar askerle-
rini bölgeden çektikleri gibi ‹ngiltere Baflbakan› Lloyd George’un, dominyonlar›n-
dan yard›m kuvveti getirmek teflebbüsü de sonuçsuz kalm›flt›r.
‹tilaf Devletleri, 23 Eylül 1922 tari- Foto¤raf 8.1
hinde verdikleri nota ile ‹zmit veya
‹smet Pafla ‹stanbul Bas›n›n›n Önemli ‹simlerinden Tevhid-i Efkâr
Mudanya’da bir toplant› yap›lmas›n› Baflyazar› Velid Ebuzziya ile Mudanya’da
teklif etmifllerdir. ‹tilaf Devletlerine
verilen cevabi notada, Müttefiklerin
verdikleri güvence karfl›s›nda Türk
Ordusu’nun ‹stanbul ve Çanakkale
yönünde ilerlemeyecekleri belirtil-
mifltir. Ayr›ca, Edirne dahil olmak
üzere, Trakya’n›n Meriç Nehri’nin ba-
t›s›na kadar derhâl boflalt›lmas› flart
koflularak mütareke görüflmelerine 3
Ekim’de Mudanya’da bafllanaca¤› ifa-
de edilmifltir.
Mudanya Konferans›’nda Türki-
ye’yi ‹smet Pafla, ‹ngiltere’yi Gene-
ral Harrington, Fransa’y› General
Charpy, ‹talya’y› General Mombelli
temsil etmifltir. Konferans’a Yunan-
l›lar kat›lmam›fllard›r. Yunan dele-
geleri General Mazarakis ile Albay
Kaynak: Yaflamlar› ve Yap›tlar›yla Osmanl›lar Ansiklopedisi I, YKY,
Sar›yanis de Mudanya’ya gelmifller,
‹stanbul 1999.
ancak limanda bir Yunan gemisin-
de kalmay› tercih etmifllerdir.
SIRA S‹ZDE ‹ngiltere’ninSIRA

sömürgelerinden
S‹ZDE asker getirmek çabas›nda oldu¤u görülüyor, Zaten Birinci
1 Dünya Savafl› s›ras›nda da Avustralya, Yeni Zelanda ve Hindistan sömürgelerinden askerle-
ri cepheye sürmüfltü. Afrika kökenli sömürge askerlerini cepheye süren ve ayr›l›kç› Os-
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi ÜErmenilerle
NEL‹M
manl› vatandafl› ifl birli¤i yapan Frans›zlar›n da onlardan geri kal›r yan›n›n ol-
mad›¤› anlafl›lmaktad›r. Anadolu’ya istilac› güç olarak ç›kart›lan Yunanlar da Mudanya gö-
S O R U rüflmelerindeSyer O Ralmam›fllard›r.
U Öyleyse bu savafl meydanda kimler aras›nda, sahne geri-
sinde kimler aras›nda verilmifltir? Tart›fl›n›z.
D‹KKAT D‹KKAT
Mütareke görüflmeleri 3 Ekim’de Mudanya’da bafllam›fl ve 11 Ekim’e kadar de-
vam etmifltir. ‹lk toplant›da General Harrington Konferans’›n bafll›ca amac›n›n, ça-
N N
t›flmalar›n durdurulmas›, Do¤u Trakya’n›n Yunan kuvvetleri taraf›ndan boflalt›larak
Türklere teslimi ve yap›lacak bar›fl antlaflmas› için zemin haz›rlanmas› oldu¤unu ifa-
AMAÇLARIMIZ
de etmifltir.AMAÇLARIMIZ
Müttefik devletlerin temsilcileri, ‹smet Pafla’n›n Do¤u Trakya’n›n Yunan-
l›lar taraf›ndan terk edilmesi iste¤ini de kabul etmek zorunda kalm›fllard›r. 10
Ekim’de bütün konularda anlaflmaya var›lm›fl, 11 Ekim 1922 günü mütareke imza
K ‹ T A P edilmifltir. ‹mza
K ‹ T edilenA P protokole göre Do¤u Trakya’n›n tahliyesine, sözleflmenin
D Ü fi Ü N E L ‹ M yürürlü¤e Dgirdi¤i tarihten
Ü fi Ü N E L ‹ M itibaren bafllanacak ve 15 gün içinde tamamlanacakt›r.
Yunanl›lar çekildikçe idareyi Müttefiklere, onlar da Türklere b›rakacaklard›r. Yunan
T ESL OE VR‹ ZUY O N k›talar›n›n Tçekilmelerinden
ESL OE VR‹ ZUY O N sonra 30 gün içinde Müttefikler de Trakya’y› tamamen
boflaltacaklard›r. Mütareke 15 Ekim 1922 tarihinden itibaren yürürlü¤e girecektir.
D‹KKAT Mudanya Mütarekesi

D ‹ K K A T ile Do¤u Trakya savafl yap›lmadan ve Yunan kuvvetlerince tahrip edil-
‹NTERNET ‹ N T E R N Eolmaktad›r.
meden kurtar›lm›fl T
N N
Mudanya Mütarekesi’nin yap›lm›fl olmas› ile BMM ‹tilaf Devletlerince resmen
MAKALE M A K A L E Trakya’n›n bar›fl antlaflmas›na b›rak›lmadan hemen boflalt›lma-
tan›nm›fl oluyordu.
s› ile hukuken de facto (fiilî) bir durum önlenmifl oldu¤u gibi bu süre zarf›nda
Trakya’n›n da Yunanl›lar taraf›ndan tahrip edilmesinin ve Yunan mezaliminin önü-
ne geçilmifl oluyordu. Köklü bir bar›fl yap›labilmesi için gereken zemin de Mudan-
K ‹ T A P K ‹ TileA haz›rlanm›fl
ya Mütarekesi P oluyordu.
LOZAN KONFERANSI’NIN TOPLANMASI

TELEV‹ZYON T E L E V ‹ Dönemi’nde
Milli Mücadele ZYON elde edilen askerî baflar›lar, siyasi baflar›lar› da bera-
berinde getirmifl, Mudanya Mütarekesi imzalanm›fl ve taraflar aras›nda k›smen sa¤-
lanan uzlaflman›n hukuki bir statüye dönüfltürülebilmesi için bir konferans toplan-
‹NTERNET mas› kararlaflt›r›lm›flt›r.
‹NTERNET TBMM Hükûmeti konferans›n ‹zmir’de toplanmas›n› iste-
diyse de bu istek, Türk taraf›n›n itibar›n›n art›raca¤› ve Yunanistan’›n incinebilece-
¤i nedeniyle ‹tilaf Devletleri taraf›ndan kabul görmemifl, Konferans’›n tarafs›z olan
MAKALE
‹sviçre’nin Lozan
MAKALE
flehrinde toplanmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. Bununla birlikte Türk ta-
raf›n›n iste¤i ve ›srar› üzerine Bo¤azlarla ilgili görüflmelere kat›lmak üzere Rusya,
Ukrayna ve Gürcistan da Konferans’a davet edilmifltir.
13 Kas›m 1922’de Bar›fl görüflmelerini Lozan’da bafllatmay› kararlaflt›ran Mütte-
fik Devletler, 27 Ekim 1922’de konferansa Türk taraf›nda ikilik ç›karmak amac›yla
Ankara Hükûmeti ile birlikte ‹stanbul Hükûmeti’ni de davet etmifllerdir. 29 Ekim
1922’de Tevfik Pafla TBMM’ye gönderdi¤i bir telgrafla konferansa birlikte kat›lma-
y› teklif etmifltir.
Tevfik Pafla’n›n bu teklifi TBMM’de fliddetli tart›flmalara yol açm›fl, yaflanan tar-
t›flmalar neticesinde Saltanat’›n kald›r›lmas› meselesini gündeme gelmifl ve 1 Kas›m
1922’de Saltanat kald›r›lm›flt›r. Saltanat’›n kald›r›lmas› ile Türk Milleti’nin yegâne ve
8. Ünite - Yeni Türk Devleti’nin ‹lan›: Lozan’dan Cumhuriyet’e 213
meflru temsil hakk›n› eline alm›fl olan Anka- Foto¤raf 8.2

ra Hükûmeti, bar›fl görüflmelerinde daha ra- Son Osmanl›
hat hareket imkân› bulacakt›r. Baflka bir ifa- Sadrazam›
de ile ‹tilaf Devletleri bundan böyle Ankara Ahmed Tevfik
Pafla.
yönetimi d›fl›nda ‹stanbul’da muhatap ala-
ca¤› hiçbir makam ve merci bulamayacakt›r. Kaynak:
Saltanat’›n kald›r›lmas›n› takip eden gün- Yaflamlar› ve
Yap›tlar›yla
lerde Vahidettin aleyhinde ‹stanbul’da gös-
Osmanl›lar
teri yürüyüflleri yap›lm›flt›r. Son Osmanl› hü- Ansiklopedisi
kûmeti’nin de 4 Kas›m tarihinde topluca isti- I, YKY,
fa etmesi üzerine dayanacak bir gücü kalma- ‹stanbul
1999.
d›¤›n› düflünen Vahidettin 16/17 Kas›m 1922
gecesi ‹ngilizlerin Malaya Z›rhl›s› ile sessiz
sedas›z ‹stanbul’dan ayr›larak ‹ngiltere’nin
himayesine geçmifltir. General Harrington bu
durumu yay›mlam›fl oldu¤u bir beyanname
ile duyurmufl ve beyannamenin bir nüshas›-
n› da Ankara Hükûmeti’nin ‹stanbul’daki
temsilcisi Refet Pafla’ya göndermifltir.
Lozan görüflmeleri için görevlendirile-
cek heyet de Ankara’da tart›flma konusu ol-
mufltur. Mustafa Kemal Pafla, Lozan Konfe-
rans›’nda Türkiye’yi, Mudanya Mütârekesi’nde de görüflmeleri baflar›yla yürüttü¤ü-
nü düflündü¤ü ‹smet Pafla’n›n temsil etmesini istiyordu. D›fliflleri Bakan› Yusuf Ke-
mal Bey’in istifas› üzerine önce bu göreve getirilen ‹smet Pafla daha sonra Türk de-
legasyonu baflkan› olmufltur. Heyet flu kiflilerden oluflmufltur: Hariciye Vekili ‹smet
Pafla I. Delege, Sa¤l›k Vekili Dr. R›za Nur II. Delege olarak tayin edilirken mali mü-
flavir olarak Hasan Saka ve Celal Bayar görevlendirilmifllerdir. Bu isimlere ek ola-
rak adli, siyasi, askerî, ticari ve bahri müflavirler de tayin edilerek genifl bir dan›fl-
manlar grubu oluflturulmufltur.
Foto¤raf 8.3
Lozan’daki Türk
Heyeti Toplu Hâlde.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Lozan Konferans› görüflmelerine ‹ngiltere’deki Hükûmet de¤iflikli¤i sebebiyle

planlanandan bir hafta sonra 20 Kas›m 1922’de, saat 15.30’da Lozan’da, Casino
de Montbenon’da bafllanm›flt›r. Konferans’a Türkiye ile birlikte ‹ngiltere, Fransa,
‹talya, Yunanistan, Japonya, Romanya ve Yugoslavya (Eski S›rp-Karada¤, H›rvat,
Makedon) bütün maddeler üzerinde söz sahibi olarak Sovyet Rusya ve Bulgaris-
tan ise yaln›zca Bo¤azlar görüflmelerine kat›lmak üzere ABD de gözlemci s›fat›y-
la kat›lm›flt›r.
Lozan Konferans›’nda Görüflülen Meseleler

Lord Curzon’un baflkanl›¤›nda 20 Kas›m 1922’de toplanan Lozan Konferans›’nda
meseleleri incelemek üzere üç komisyon kurulmufltur. I. Komisyon, topraklara, as-
kerli¤e, bo¤azlara; II. Komisyon Türkiye’de yabanc›lar›n tabi olaca¤› rejime; III. ko-
misyon ise iktisadi ve mali meselelere ait konulara bakacakt›. Komisyon baflkanl›k-
lar›n›n da¤›l›m›ndan da anlafl›laca¤› gibi ‹ngiltere, Fransa ve ‹talya kendilerini en
çok ilgilendiren konular›n ele al›naca¤› komisyonlar›n baflkanl›klar›n› alm›fllard›r.
‹tilaf Devletleri’nin eski düzenin bir flekilde devam ettirilmesini istemeleri, Tür-
kiye’nin ise kay›ts›z flarts›z ba¤›ms›z bir devlet olarak yaflamak istemesi üzerine uz-
laflma sa¤lamak kolay olmayacak ve konferans, ‹tilaf Devletleri temsilcilerinin bek-
lentilerinin aksine sekiz ay kadar sürecektir.
Konferans’ta Türk heyeti Misak-› Millî’nin gerçeklefltirilmesi için gayret gösterir-
ken ‹tilaf temsilcileri Yunanistan’a karfl› kazan›lan zaferi pek de hesaba katmadan
Sevr’i esas alarak Türkiye’yi yenik bir devlet olarak görmek istiyorlard›. Türklerle
yap›lacak bar›fl antlaflmas›n›n esaslar›n›n tespit edilece¤i konferansta esasen Os-
manl› Devleti’nin y›k›lmas›yla ortaya ç›kan as›rl›k meseleler görüflülecekti. I. Dün-
ya Savafl›’ndan Avrupa’n›n en güçlü devleti olarak ç›km›fl olan ‹ngiltere, Lozan gö-
rüflmeleri süresince Türkiye’yi yaln›z b›rakmaya azami gayret gösterecektir. Böyle
bir anlay›fl ve politik bir tav›r karfl›s›nda Lozan’dan beklenen neticenin ç›kmayaca-
¤› da tabii idi. Nitekim antlaflma tasar›s›nda Ermenilere toprak verilmesi, kapitülas-
yonlar›n devam ettirilmesi, Osmanl› d›fl borçlar›n›n tamam›n›n Türkiye’ye ödetil-
mek istenmesi, savafl tazminat› ve tamirat bedeli, bo¤azlar›n statüsü gibi meseleler-
de anlaflmaya var›lamayacakt›r.
SIRA S‹ZDE Türkiye Anadolu

SIRA topraklar›
S‹ZDE üzerinde yap›lan savafltan galip ç›kmas›na karfl›n Lozan’da her
2 bak›mdan bask› alt›na al›narak bütün mali yükler üzerine y›k›lmak istenmifltir. Sebepleri
neler olabilir? Tart›fl›n›z.
31 Ocak 1923’te komisyonlarla müflterek bir oturum yap›lm›fl ve o güne kadar

S O R U Konferans’taS görüflülen
O R U bütün konular yeniden gözden geçirilmifltir. Böylece son
flekli verilen 161 madde ve 7 ekten oluflan antlaflma metni Türk heyetine verilmifl-
D‹KKAT
tir. Ancak LordD ‹ K KCurzon
AT taraf›ndan kaleme al›nan antlaflma tasar›s›n› içerik itibar›y-
le Türk taraf›n›n kabul etmesi mümkün de¤ildi. Hâl böyle olunca Ankara Hükûme-
ti’nin de iste¤iyle 4 fiubat 1923’te Türk heyeti, antlaflma tasar›s›n› imzalamay› red-
N N
dederek toplant›y› terk etmifl ve Türkiye’ye dönmüfltür.
Lozan’dan dönen Türk heyeti Türkiye Büyük Millet Meclisinde a¤›r elefltirilere
AMAÇLARIMIZ muhatap olmufltur.
AMAÇLARIMIZ Olumsuz sonuçlanan görüflmelerle ilgili TBMM’de Misak-› mil-
lî’den tavizler verildi¤i ve ‹smet Pafla’n›n Konferans’›n yükünü kald›ramad›¤› nok-
talar›nda yo¤unlaflan tart›flmalar yaflanm›flt›r. Di¤er taraftan mevcut durumda da-
K ‹ T A P yatmalar› kabul
K ‹ T etmeyece¤i
A P anlafl›lan Meclis içinde de farkl› yaklafl›mlar ortaya ç›k-
m›flt›r. Yurdun düflmandan temizlenmesi ile Meclisin asli görevini tamamlad›¤› be-
lirtilerek bar›fla karar verecek Meclis için millet iradesine baflvurulmas› istenmifltir.
Bu esnada Meclisteki muhalif gurubun önemli ismi Ali fiükrü Bey’in bir cinayete
kurban gitmesi büyük tepki do¤urmufltur. Yap›lan görüflmelerden sonra 1 Nisan
1923 tarihinde Büyük Millet Meclisi büyük bir ço¤unluk ile seçimlerin yap›lmas›
karar›n› alm›flt›r.
Konferans’›n ilk döneminde en ciddi tart›flmalar ‹ngiliz donanmas›n›n ‹stan-
bul’da ve ‹ngiliz kuvvetlerinin Musul’da bulunmas› nedeniyle ‹ngiltere ile yaflan-
m›flt›r. Konferans’›n ilk k›sm›nda ‹ngiltere ile olan anlaflmazl›klar üzerinde durul-
mufl ve bu meseleler k›smen de olsa çözülmüfltür. Fransa’y› ilgilendiren mali ve ik-
tisadi meseleler çözümlenememifltir. ‹talya’ya On ‹ki Ada verilmek suretiyle Türki-
ye üzerindeki istekleri itibar›yla tatmin edilmifltir.
‹smet Pafla, taraf devletlerin D›fliflleri Bakanlar›na, 8 Mart 1923 tarihli bir mek-
tupla müracaat etmifl ve antlaflma üzerinde Türk Hükûmeti’nce yap›lmas› istenen
de¤ifliklikleri bildirmifltir. Devletler bu notaya 28 Mart 1923 tarihli bir nota ile ce-
vap vermifller ve 4 fiubat’ta kabul edilen baz› fleylerin tekrar ele al›nmas›ndan flikâ-
yet etmekle beraber bar›fl› elde edebilmek için görüflmelere haz›r olduklar›n› bil-
dirmifllerdir. Bu geliflmelerden sonra heyetlerin Lozan’a gelmesi ile 23 Nisan 1923’te
Konferans’›n ikinci dönemi bafllam›flt›r. Bu görüflmelerde Türkiye’yi yine ‹smet Pa-
fla temsil etmifltir. ‹ngiltere’yi Sir Horace Rumbold, Fransa’y› General Pelle, ‹talya’y›
ise Montagna temsil etmifllerdir.
SINIRLARIN TESP‹T‹
Türkiye’nin s›n›rlar› meselesinin görüflülmesine 22 Kas›m 1922’de Lord Curzon’un
baflkanl›¤›ndaki Arazi ve Askerlik Komisyonunda bafllanm›flt›r. Suriye s›n›r›n›n, 20
Ekim 1921’de Fransa ile imzalanan Ankara ‹tilafnamesi’nde belirlenen haliyle aynen
kabul edilmesi ve ‹skenderun ve Antakya’daki Türklerin kendi kültürlerini koruma-
lar› konusunda Ankara ‹tilafnamesi’nin hükümlerine uyulmas› kararlaflt›r›lm›flt›r.
‹skenderun Sanca¤›, Misak-› Millî s›n›rlar› içinde mütalaa edilmesine ra¤men
Ankara ‹tilâfnamesi’nde millî s›n›rlar d›fl›nda kalm›flt›. Ankara ‹tilafnamesi ile Fran-
sa, her ne kadar ‹skenderun Sanca¤›’n›n Misak-› Millî s›n›rlar› içine al›nmas›n› ka-
bul etmemifl ise de özel bir statüyü kabul etmekle ileride Türk vatan›na ilhak›na
zemin haz›rlam›flt›r. Böylece ‹skenderun Sanca¤›, Suriye ile birlikte Frans›z manda-
s› alt›na girmifltir. Fransa daha sonra Suriye içinde Sancak bölgesi için özerk bir yö-
netim tesis etmifl, ‹skenderun Sanca¤›’n› da Halep’e ba¤lam›flt›r.
Bu arada 1923 y›l›nda Tayfur Sökmen’in baflkanl›k etti¤i “Antakya-‹skenderun
ve Havalisi Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” kurulmufl ve kurulan bu cemiyet, bölgenin
Türkiye’ye kat›lmas› yönünde faaliyetlerini sürdürmüfltür.
Karadeniz’de Rezve deresi s›n›r›na kadar gelen 1913 s›n›r› aynen kabul edilmek
suretiyle Bulgaristan s›n›r› belirlenmifltir.
Do¤u Trakya s›n›r›n›, Mudanya Mütarekesi’nde tespit edildi¤i flekilde Meriç
Nehri’nin teflkil etmesi ve Edirne ile birlikte (Harp tazminat› olarak) Karaa¤aç’›n da
Türkiye’de kalmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. M›s›r ve Sudan’da ‹ngiliz hâkimiyeti kabul
edilmifl, Trablusgarp üzerindeki haklardan da vaz geçilmifltir.
Konferans’ta Türkiye-Irak s›n›r›n›nda çözümü mümkün olamam›fl ve meselenin
Lozan’dan sonra dokuz ay içinde Türkiye ile ‹ngiltere aras›nda dostça belirlenmesi
kararlaflt›r›lm›flt›r. Böylece Musul meselesi Konferans’ta çözülememifl ve ileriye b›-
rak›lm›flt›r. Konferans’tan sonraki süreçte 1926’da imzalanan Ankara Antlaflmas› ile
Musul’un ‹ngilizlerin manda yönetimi alt›nda Irak’a b›rak›lmas›na karar verilecektir.
Türkiye için hayati bir öneme sahip olan ve asgari vatan s›n›rlar›n› ifade eden
Misâk-› Millî’nin vazgeçilmez bir parças› Musul, ‹ngiltere için de gerek zengin “pet-
rol kaynaklar›” gerekse “Hindistan yolunun emniyeti” bak›m›ndan ele geçirilmesi
zorunlu görülen stratejik ve iktisadi öneme sahip bir bölgeydi.
Musul Meselesi’nde Türkiye, Musul’un bir Türk topra¤› oldu¤u tezini siyasi, ta-
rihî, etnografik, co¤rafi, ekonomik ve askerî gerekçelere dayand›r›larak ‹ngilte-
re’nin ortaya koymaya çal›flt›¤› iddialar çürütülmüfltür. Ortaya koyulan siyasi, tari-
hi, etnografik, co¤rafi, ekonomik ve askerî gerekçelere delillere ve ‹smet Pafla’n›n
bölgede “plebisit” yap›lmas› yönündeki teklifine ra¤men Lord Curzon Musul me-
selesinin Milletler Cemiyetine havalesi ve karar›n cemiyet taraf›ndan verilmesini
teklif etmifltir. ‹smet Pafla bu teklifi kabul etmemifl ve yaz›l› bir teklif yaparak Mu-
SIRA S‹ZDE sul meselesini
SIRA Türkiye
S‹ZDE ile ‹ngiltere aras›nda bir y›l içinde ortak bir anlaflmayla çö-
zümlemek üzere Konferans program›ndan ç›kar›lmas›n› istemifltir.
Lozan’da halledilemeyen Musul meselesinin, Lozan sonras›ndaki dokuz ay zar-
f›nda Türkiye ile ‹ngiltere aras›nda görüflmeler yoluyla halledilmesi, bu mümkün
olmad›¤› takdirde meselenin Milletler Cemiyetine havale edilmesi kararlaflt›r›lm›fl-
S O R U t›r. Lozan’danS Osonra
R U 19 May›s 1924 tarihinde ‹stanbul’da bafllayan ikili görüflmeler-
de ‹ngiltere’nin Hakkari üzerinde de hak iddia etmesi üzerine bir sonuç al›nama-
D‹KKAT m›fl ve ‹ngiltere
D ‹ K Kmeseleyi
AT 6 A¤ustos 1924’te Milletler Cemiyetine götürmüfltür. Türk
taraf› burada da plebisit teklifinde bulunmufl ancak ‹ngiltere bu teklifi bölgede ya-
flayan halk›n cahil oldu¤u ve s›n›r ifllerinden anlamad›¤› gerekçesiyle reddetmifltir.
N N
Musul meselesinin Milletler Cemiyetinde görüflüldü¤ü bir zamanda Türkiye’de ç›-
kan fieyh Sait isyan› Musul’un Türkiye’ye verilmesi tezini zay›flatm›flt›r. 5 Haziran
AMAÇLARIMIZ 1926’da imzalanan
AMAÇLARIMIZ Ankara Antlaflmas› ile Musul’un ‹ngilizlerin manda yönetimi al-
t›nda Irak’a b›rak›lmas›na karar verilecektir.
K ‹ T A P Türk ‹stiklalK Harbi’nin

‹ T A P temel belgelerinden biri olan Misak-› Millî Lozan’da da Türk tara-
f›n›n baflar›s›n›n ölçütü olarak de¤erlendirilmifltir. Belgenin ortaya ç›k›fl›ndan temel mese-
lelerinin çözümlenmesine kadar geçirdi¤i safhalar hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için Mustafa
TELEV‹ZYON Budak’›n “ T‹dealden
E L E V ‹ Z Y Gerçe¤e
ON Misak-› Milli’den Lozan’a D›fl Politika”, (Küre yay›nlar› ‹stan-
bul 2002) adl› çal›flmas›n› okuyabilirsiniz.
Bo¤azlar
‹NTERNET ‹ N T E R N E T en zor geçen görüflmelerinden biri Bo¤azlar meselesi üzerin-
Lozan Konferans›’n›n
de olmufltur. Ruslar›n Bo¤azlarla ilgili görüflmelere kat›lmalar› ve Türk görüflüne
yak›n bir tav›r izlemelerine karfl›l›k ‹ngilizler, kendi isteklerini müttefiklerin iste¤iy-
MAKALE mifl gibi ileriMsürmüfllerdir.
AKALE Anlafl›laca¤› gibi Bo¤azlarla meselesinde sert tart›flmala-
r›n yaflanmas›n›n as›l nedeni Bo¤azlara, Karadeniz’e komflu olmayan devletlerin de
meseleye kar›flmalar›d›r.
Konferans’ta bo¤azlarla ilgili üç farkl› görüfl ortaya ç›km›flt›r:
1. ‹tilaf Devletlerinin görüflü: ‹stanbul ve Çanakkale Bo¤azlar›n›n, hem ticaret
hem de harp gemileri için kesin olarak aç›k olmas›; bu aç›kl›¤›n güvencesi
olarak Bo¤azlar›n iki taraf›n›n askersizlefltirilmesi ve milletleraras› bir idare
kurularak bu idarenin kontrolünde yönetilmesi. ABD temsilcisi de hiçbir
millet için özel ayr›cal›k olmaks›z›n tam bir serbestlik olmas›n› ve dünya ti-
caretini hiçbir milletin engellememesi gerekti¤ini savunmufltur.
2. Rusya’n›n görüflü: Bo¤azlar, ticaret gemilerine ve bar›flç› gemilere daima
aç›k bulundurulmal›, ‹stanbul’un güvenli¤i Karadeniz’in bar›fl› ve k›y›lar›n›n
güvenli¤i sürekli güvence alt›na al›nmal›, Bo¤azlar gerek savaflta gerekse
bar›flta bütün harp gemilerine kapal› bulundurulmal›; Türkiye, Bo¤azlar›

tahkim edebilmeli ve bir savafl filosuna sahip olmal›d›r.
3. Türkiye’nin görüflü: Misak-› Millî’ye uygun olarak, ‹stanbul ve Marmara’n›n
güvenli¤i flart› ile Bo¤azlardan geçiflin serbest olmas›.
Lozan’da Bo¤azlarla ilgili ortaya konulan bu görüfller do¤rultusunda gerçekle-
flen görüflmelerde Türk hâkimiyetine zarar verebilecek olan bo¤azlar›n askerden
ar›nd›r›lmas› meselesi tart›fl›lm›flt›r. Sonunda Türk devletinin hâkimiyeti alt›ndaki
topraklarda bulunan ve Türkiye için özel bir öneme sahip olan Çanakkale ve Ka-
radeniz Bo¤azlar›ndan yabanc› gemilerin serbestçe geçmesi prensip olarak kabul
edilmifltir. Bar›fl zaman›nda yabanc› ticaret gemilerine gündüz ve gece tam geçifl
serbestli¤i tan›nm›fl; savafl zaman›nda Türkiye tarafs›z ise bar›fl zaman›ndaki reji-
min uygulanmas›; Türkiye savaflta ise tarafs›z gemilerin düflmana yard›m etmemek
flart›yla baz› s›n›rlamalarla Bo¤azlardan serbestçe geçebilmeleri kararlaflt›r›lm›flt›r.
Bo¤azlardan geçecek yabanc› gemilere nezaret etmek üzere bir Türk temsilcisinin
baflkanl›¤›nda anlaflmaya kat›lan devletlerinin temsilcilerindenSIRA oluflanS‹ZDE bir Bo¤azlar SIRA S‹ZDE
Komisyonu kurulmas› ve bu komisyonun görevini Milletler Cemiyetinin himaye-
sinde yapmas› kabul edilmifltir. Bu komisyonda Türk temsilcinin yan› s›ra Fransa,
‹ngiltere, ‹talya, Japonya, Rusya, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya ve S›rbistan’›n
temsilcileri bulunacakt›. Ayr›ca Çanakkale m›nt›kas›nda sahilden 20 kilometrelik
bir bölge ile ‹stanbul Bo¤az›’n›n her iki taraf›n›n 15 kilometrelikS m›nt›kas›
O R U
asker ve S O R U
silahtan ar›nd›r›lacakt›.
Lozan’da Bo¤azlar meselesi her ne kadar çözülmüfl ise de Bo¤azlar›n
D‹KKAT ve Mar- D‹KKAT
mara Denizi’ndeki adalar›n askersizlefltirilmesi Türkiye’nin egemenlik haklar›n› s›-
n›rland›r›yordu. Bir süre sonra Lozan Antlaflmas›’nda öngörülen garanti ile haklar›-
N N
n›n korunamayaca¤›n› anlayan Türkiye, flartlar›n de¤iflti¤inden bahisle Bo¤azlarla
ilgili statünün de¤iflmesi yönünde birtak›m teflebbüslerde bulunmufl ve 20 Tem-
muz 1936 y›l›nda Montreux Bo¤azlar Sözleflmesi imzalamak suretiyle AMAÇLARIMIZ Bo¤azlar me- AMAÇLARIMIZ
selesini iste¤i do¤rultusunda çözülecektir.
Dünyada de¤iflen dengelere karfl›n Cumhuriyet Dönemi’nde Karadeniz K ‹veT bo¤azlar

A P hakk›n- K ‹ T A P
da ayr›nt›l› bilgi için Selma Yel’in “De¤iflen Dünya fiartlar›nda Karadeniz ve Bo¤azlar Mese-
lesi” (Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›nlar›, Ankara 2009) adl› kitab›na bakabilirsiniz.
Adalar
Türk karasular› içinde bulunan irili ufakl› Akdeniz ve Ege adalar› Anadolu’nun hu-
zuru ve güvenli¤i için büyük önem tafl›yan Anadolu’ya ba¤l› parçalard›. Ancak Lo-
zan’da görüflülen Adalar meselesinde Türkiye isteklerinin ancak çok az›n› alabilmifl-
tir. Türkiye’nin tarihî ve hukiki durumu gözard› edilmifltir. Lozan’da ‹mroz, Bozcaa-
da ve Tavflan adalar› Türkiye’ye b›rak›lm›flt›r. Bu adalar d›fl›ndaki Sisam, Sak›z, Mi-
MAKALE MAKALE
dilli, Limni ve Semadirek adalar› askersiz olmalar› flart›yla Yunanistan’a b›rak›lm›fl-
t›r. Yunan birliklerinin iflgal ettikleri ‹mroz ve Bozcaada’dan çekildikten sonra Tür-
kiye’nin buralarda yerli halk›n da söz sahibi olaca¤› bir yönetim uygulamas› ve Lim-
ni, Midilli, Sak›z, Sisam ile Nikarya (Lemnos, Mitylène, Chio, Samos et Nikaria) ada-
lar›nda hiçbir deniz üssü ve askerî istihkâm kurmamas› kararlaflt›r›lm›flt›r.
1912’den beri iflgal alt›ndaki Rodos ve on iki ada ile yanlar›ndaki adac›klar ve
karasular›m›zdaki Meis Adas›n›n ‹talyanlara verilmesi kabul edilmifltir.
K›br›s adas› 5 Kas›m 1914’ten beri ‹ngiltere’ye terk edilmifl say›lacakt›r. Bunun-
la birlikte K›br›s’taki Türklerin iki y›l içinde Türk vatandafll›¤›na geçebilme imkân›
garanti alt›na al›nm›flt›r.
Konferans’ta al›nan kararlar gere¤i:

M›s›r ve Sudan üzerindeki Türk haklar›ndan 5 Kas›m 1914 tarihinden geçerli ol-
mak üzere vazgeçilmifl ve buralar ‹ngilizlere verilmifltir.
Filistin, Sina, Yemen, Asir, Hicaz ve Irak ülkeleri üzerinde de art›k Türkiye’nin
hiçbir hakk›n›n olmad›¤› kabul edilerek buralar ‹ngilizlere verilmifltir. Ancak Mi-
sak-› Millî’nin birinci maddesine giren Musul-Kerkük ve Süleymaniye ile Erbil üze-
rindeki Türk iddialar› bar›fl›n tasdikinden sonra Milletler Cemiyetinin karar›na gö-
re Türkiye-Irak s›n›r› çizilirken göz önüne al›nacakt›r.
Türkiye’nin Tunus ve Fas üzerinde art›k hiçbir hakk› kalmam›flt›r. Bu ülkeler
Fransa’ya verilmifltir.
Türkiye’nin Trablusgarp ve Bingazi (bugünkü Libya) üzerinde art›k hiçbir hak-
k› kalmad›¤› ve buralar›n ‹talyanlara verilmesi kabul edilmifltir.
AZINLIKLARLA ‹LG‹L‹ MESELELER

Büyük devletlerin Osmanl› Devleti’nin iç ifllerine kar›flmak için s›k s›k gerekçe ola-
rak kulland›klar› az›nl›klarla ilgili meselelerin Lozan’da hassasiyetle ele al›nmas› ta-
bii görünüyordu. Lord Curzon için az›nl›klar meselesi çok iyi bir propaganda mal-
zemesi idi. Lord Curzon, bir yandan az›nl›klar meselesini kendi isteklerini elde
edebilmek için bir bask› arac› kullanmak isterken di¤er taraftan da Konferans’›n
kesintiye u¤ramas› hâlinde bunun sorumlulu¤unu Türk taraf›na yüklemek için mü-
kemmel bir f›rsat olarak kullanmak istemifltir.
14 Aral›k 1922 tarihinde toplanan Az›nl›klar Alt-komisyonu baflkanl›¤›na seçilen
‹talyan Montagna, komisyonda incelenmesi gereken konularla ilgili haz›rlad›¤› pla-
n›nda yer alan “Ermeniler için ulusal yurt” maddesini Türk heyetinin reddetmesi
üzerine 18 Aral›k 1922 tarihinde yap›lan oturumda sunulan tasar›da Ermeni yurdu
ve Ermeniler konusu yer almam›flt›r. 9 Ocak 1923 tarihinde Müttefikler, gayrimüs-
lim az›nl›klar›n korunmas› konusundaki isteklerini s›n›rlam›fllard›r. Öte yandan
Türk taraf› genifl kapsaml› bir genel aff›n ilan› ve az›nl›klar› askerî görevden muaf
tutmay› reddetmifltir. Türk heyetinin bu konudaki kararl› tutumu sayesinde az›nl›k-
lar meselesi Türk taraf›n›n iste¤i do¤rultusunda hâlledilmifltir.
Lozan’da az›nl›klar meselesi kapsam›nda Türkiye’de yerleflmifl Ortodoks Rum-
lar ile Yunanistan’da yaflayan Müslüman Türklerin mübadelesi (nüfus de¤iflimi)
konusu görüflülmüfltür. Al›nan karara göre, Türkiye içinde yaflayan Müslüman ol-
mayan az›nl›klar hukuken ve fiilen Türk uyruklu say›lacaklar ve kendileri için her
türlü hay›r kurumu ve okul açabileceklerdir. Türkiye’de yaflayan Rumlarla Yuna-
nistan’da yaflayan Türkler karfl›l›kl› olarak de¤ifltirilecekler, ‹stanbul’da yaflayan
Rumlarla, Bat› Trakya’da yaflayan Türkler bu de¤ifl tokuflun d›fl›nda tutulacaklard›r.
‹stanbul Rumlar› yay›n, okul açma, hastane ve vak›f ifllerinde serbest olacaklar,
Türk mahkemelerinde kendi dilleri ile ifade vermelerine engel olunmayacak, dinî
tatillerinde mahkemeye ça¤r›lmayacaklard›r. Bu haklar›n hepsi Bat› Trakya’daki
Türkler için de geçerlidir.Ayr›ca her iki tarafta kalm›fl olan harp esirleriyle sivil tu-
tuklular›n derhâl memleketlerine iade edilmeleri kabul edilmifltir.
Türk taraf›n›n, Patrikhane’nin de mübadele kapsam›nda de¤erlendirilerek Tür-
kiye’den ç›kar›lmas› iste¤i kabul görmedi¤i gibi yabanc› okullar›n da Türk kanun-
lar›na tabi olmak kayd›yla Türkiye’de kalmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. Al›nan karara gö-
re ‹stanbul’daki Rum-Ortodoks patrikhanesi yine ‹stanbul’da kalacak ve dokunul-
mazl›¤› olacakt›r. Yabanc› okullar, Türk Maarif Vekâleti müfettiflleri taraf›ndan tef-
tifl edilebilecekler ve müdür muavinlerinden birisi Türk olacakt›r. Yabanc› hastane-
ler ise Sa¤l›k Bakanl›¤›nca kontrol edilebilecektir.
Lozan’da taraflar›n Türkiye’deki Rum as›ll› vatandafllar›n de¤iflimini kabul

SIRA etmelerine
S‹ZDE karfl›n SIRA S‹ZDE
patrikhane ve okullar›n kalmas›ndaki ›srar›n yak›n geçmiflte yaflananlar ile ba¤lant›s› var m›- 3
d›r? Tart›fl›n›z.
‹KT‹SAD‹ VE MAL‹ MESELELER
Osmanl› borçlar›, iflgal masraflar›n ödenmesi, savafl tazminat› veStamiratO R U borçlar› gi- S O R U
bi genel mali meseleler Maliye Alt Komisyonu’da ele al›nm›flt›r. Komisyon’un 2
Aral›k 1922 günkü oturumunda Türk taraf›, iflgal masraflar›n›n Türkiye taraf›ndan
D‹KKAT D‹KKAT
ödenmesinin hiçbir flekilde mümkün olmad›¤›n› ve tamir masraflar›n›n ancak mü-
tekabiliyet (karfl›l›kl›l›k) esas›na dayanmas› gerekti¤ini savunmufltur. Yunanlar ta-
N N
raf›ndan Türklere ve mallar›na verilen zararlar›n tümünün tazmin edilmesi husu-
sunda ›srar etmifltir.
‹ngiltere ve Yunanistan Musul, ‹stanbul’un boflalt›lmas›, Osmanl› borçlar› ve ka-
AMAÇLARIMIZ
pitülasyonlar meselelerinde Türk heyetine çok zorluk ç›karm›fllard›r. ‹ki hafta dost- AMAÇLARIMIZ
ça süren görüflmeler, ikinci haftadan itibaren ç›kmaza girmeye bafllam›fl, anlaflmaz-
l›k had safhaya gelince Türk heyeti 4 fiubat 1923’te Ankara’ya dönmüfltür.
20 Kas›m 1922- 4 fiubat 1923 aras›ndaki Lozan Konferans›’ndan ‹ngilizlerin Yu-
nanistan’› aç›kça himaye etmesi ve Türkiye üzerindeki bask›s›, Bat› Trakya’n›n Yu-
nanistan’a kalmas›na ve milyarlarca lira maddi ve ondan daha ac› manevi zararlar
vererek Bat› Anadolu, Marmara ve Do¤u Trakya’y› harabeye çeviren Yunanl›lardan
harp tazminat› al›nmas›n› imkâns›z hâle getirmifltir.
Konferans s›ras›nda bütün Osmanl› borçlar›n› Türkiye’ye ödetmek isteyen müt-
tefiklere karfl› sürülen teze karfl› Osmanl›lar bu borçlar› ald›¤› zamanki
‹ N T E R N Etopraklar›n›n
T ‹NTERNET
tamam› Türkiye’de olmad›¤›na göre Türkiye de bütün borçlardan mesul olamazd›.
Türk tezi “Ya o topraklar› bize verin bizde bütün borçlar› kabullenelim veya o borç-
lardan bugün elimizde kalan topraklara göre hissemize düfleni öderiz” M A K A L E fleklinde ol- MAKALE
mufltu. Müttefiklerin söz konusu topraklar› Türkiye’ye vermeye yanaflmalar› müm-
kün de¤ildi. O zaman da ikinci fl›kk› kabul etmek zorunda kald›lar. Fakat eski Os-
manl› topraklar› üzerinde kurulan yeni devletler bunu kabul etmediler. Zaten Bat›-
l›lar›n onlara böyle bir konuda ›srar› da beklenemezdi. Antlaflmada al›nan karara
göre Osmanl› Borçlar›, Osmanl› Devleti’nden ayr›lan ülkeler aras›nda paylafl›lacak
ve Türkiye’nin pay›na düflen borçlar›n ödenmesi belirli taksitlere ba¤lanacakt›r.
Lozan’da Osmanl› d›fl borçlar› d›fl›nda ‹tilaf Devletleri’nin devam›nda çok ›srar-
c› olduklar› Kapitülasyonlar›n bütün sonuçlar›yla kald›r›lmas› mümkün olmufltur.
Ancak baz› Bat›l› uzmanlar Türk adliyesini düzenlemek için 5 y›l süreyle Türki-
ye’de dan›flmanl›k görevi yapacaklard›r.
143 maddeden oluflan Lozan Bar›fl Anlaflmas›, 24 Temmuz 1923’te Türkiye, ‹n-
giltere, Fransa, ‹talya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Portekiz, Belçi-
ka devletleri aras›nda imzalanarak yürürlü¤e girmifltir. Bo¤azlara ait bölümünü ise
Sovyet Rusya temsilcisi ‹stanbul’da imzalam›flt›r. ABD Lozan’a gözlemci olarak ka-
t›lm›fl, bu nedenle Antlaflma’y› imzalamam›flt›r. Antlaflma 23 A¤ustos 1923 tarihin-
de TBMM’de onaylanm›fl ve 6 Haziran 1924 tarihinde yürürlü¤e girmifltir.
Türkiye’nin istiklal harbini kazanmas›na karfl›n görüflme masas›nda bu baflar›-
n›n görmezden gelinmeye çal›fl›lmas› ve Misak-› Millî’de ortaya konan esaslardan
baz› noktalarda tavizler vermek zorunda kalmas› hiç flüphesiz iç ekonomik, sosyal
ve askerî flartlardan kaynaklanm›flt›r. Türkiye’nin istediklerinin hepsini alamamas›
durumunda savafla devam edebilme gibi bir seçene¤inin olmamas› kazan›mlar›n
belli bir düzeyde kalmas›na ve II. Dünya Savafl›’na giden y›llar›n uygun uluslarara-
s› ortamlar›nda tamamlanabilmesine yol açm›flt›r.
Sonuç olarak; Türk milleti I. Dünya Savafl›’ndan sonra kendisine hayat hakk› ta-
n›mayan Sevres Bar›fl Anlaflmas›’n› kabul etmemifl, iflgallere karfl› ‹stiklal mücade-
lesine girmiflti. Kazand›¤› askerî zaferler sonunda imzalad›¤› Lozan Bar›fl Antlaflma-
s› ile de ba¤›ms›zl›¤›n› tüm dünyaya ilan etmifl oluyordu. Misak-› Millî’nin gerçek-
lefltirilmesi ve tam ba¤›ms›zl›¤›n sa¤lanmas› yolunda büyük bir kararl›l›kla yürütü-
len millî hareketin siyasi ve hukuki alanda bir baflar›s› olarak kabul edilmesi gere-
ken Lozan Bar›fl Antlaflmas› yeni, ba¤›ms›z ve güçlü bir Türk devletinin kurulmas›-
n› sa¤layan bir antlaflma olmufltur.
ADIM ADIM CUMHUR‹YET’E G‹D‹fi
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin II. Dönem Çal›flmalar›

Türkiye Cumhuriyetini ilan etmenin yan›nda yeni devletin esaslar›n› belirleyecek
köklü düzenlemeleri yapacak olan ikinci Türkiye Büyük Millet Meclisi 11 A¤ustos
1923 Cumartesi günü çal›flmalar›na bafllam›flt›r. Toplam üye say›s› 278 olan Meclis-
te 13 A¤ustos’ta yap›lan baflkan seçiminde mevcut 197 milletvekilinden 196 s›n›n
oyunu alan Gazi Mustafa Kemal meclis baflkan› olmufltur. Meclis hükûmeti esas›na
göre teflekkül eden kabine 14 A¤ustos günü belirlenmifl, mevcut 190 üyenin kat›-
l›m› ile yap›lan seçimde vekiller heyeti baflkanl›¤›na 183 oyla Fethi (Okyar) Bey ge-
tirilmifltir. Bakanlar Kurulu üyelerinin hepsi de 180 oyun üzerinde alarak Meclis’in
itimad›n› kazanm›fllard›r. Yeni meclis ilk olarak eski meclisin çal›flmalar›n› takdir
etmifltir. 23 A¤ustos’ta da Lozan Bar›fl Antlaflmas›’n› onaylam›flt›r.
Türk Ordusunun ‹stanbul’a Girifli

‹stanbul asl›nda daha Mudanya Mütarekesi sonras›nda Trakya’y› teslim almak üze-
re Ankara Hükûmeti taraf›ndan görevlendirilen Refet Pafla’n›n gelifliyle 19 Ekim
1922 tarihinde Türk askerîne aç›lm›flt›. 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan
Antlaflmas› hükümleri gere¤i Antlaflma Türkiye Büyük Millet Meclisi taraf›ndan tas-
dik olunduktan sonraki alt› hafta içinde ‹stanbul’daki ‹tilaf askerleri boflalt›lacakt›.
Foto¤raf 8.4
‹tilaf Kuvvetleri
subaylar›n›n Türk
Sanca¤›n›
Selamlayarak
‹stanbul’dan
Ayr›l›fl› 5 Ekim
1922
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Ankara’da meclisin hükûmet baflta olmak üzere çal›flma organlar›n› teflkil etti¤i
14 A¤ustos’ta Salahaddin Âdil Pafla da ‹stanbul komutanl›¤›na atand›. 23 A¤ustos
1923’te ise Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Lozan Antlaflmas›’n› tasdik etmesiyle
‹stanbul’un boflalt›lmas› süreci resmen bafllat›ld›. 29 Eylül tarihinde önce yabanc›

askerler flehri terk ettiler, ard›ndan 1 Ekim de Bo¤azlar bölgesinin boflalt›lmas›na
dair protokol ‹stanbul komutan› S. Âdil Pafla ile Müttefik Kuvvetlerin baflkomutan-
lar› taraf›ndan imzaland›. Komutanlar ertesi gün Dolmabahçe Saray› önünde Türk
bayra¤›n› selamlad›ktan sonra Âdil Pafla’ya veda etmifllerdi.
6 Ekim 1923 tarihinde fiükrü Naili Pafla komutas›ndaki Türk askerleri ‹stanbul
halk›n›n büyük sevgi gösterileri aras›nda ‹stanbul’a girdiler. Böylelikle 13 Kas›m
1918’de fiilen ve 16 Mart 1920’de resmen bafllayan iflgal her manada sona ermifl
oluyordu. Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmeti de ‹stanbul halk›n›n yapt›¤› kut-
lamalara kat›lmak üzere bir heyet göndermiflti.
Ankara’n›n Baflkent Oluflu

Bundan sonra s›ra yeni devletin merkezinin belirlenmesine gelmiflti. Yeni devletin
merkezi için asl›nda Mustafa Kemal daha Eylül sonlar›nda gereken iflareti vermifl-
ti. Gazeteci Hans Lazar’a verdi¤i 23 Eylül 1923 tarihli demecinde Ankara’n›n Tür-
kiye Cumhuriyeti’nin Baflkenti olaca¤›n› kesin bir dille ifade etmiflti. Mustafa Ke-
mal’in bu direktifi ‹smet Pafla taraf›ndan uygulamaya kondu. 9 Ekim 1923 tarihin-
de Malatya Mebusu ‹smet Pafla ile 14 arkadafl›n›n imzalar› ile hâldeki geliflmeler ile
gelece¤e yönelik düflüncelerin merkezin Ankara flehri olmas›n› mecburiyet hâline
koydu¤u yolundaki teklifi Meclise verildi. Hilafetin merkezî olmas› sebebiyle ‹stan-
bul’un da öneminin daima korunaca¤›n› ifade eden teklifte devletin esasl› tarzda
teflkiline bafllamak lüzumuyla iç ve d›fl tereddütleri ortadan kald›rma gereklili¤i de
zikredilmifltir. Lozan’da elde edilebilen flartlar›n ülke emniyeti aç›s›ndan yeterli bu-
lunamamas›n›n da Ankara’n›n jeopolitik konumunu güçlendirdi¤ine iflaret etmeli-
yiz. Böyle bir teklif ile düflman iflgalinden kurtulmufl dahi olsa ‹stanbul’un merkez
olarak kabul edilemeyece¤i tarafl› tarafs›z herkese gösterilmiflti. Merkezî ve yürüt-
me organlar› ile her fleyden önemlisi eskisinden tamamen farkl› esaslara dayanan
milli hâkimiyet anlay›fl› ile yeni bir devlet, bütün kurumlar› ile flekilleniyordu. Ni-
tekim 13 Ekim 1923’te Meclis’te görüflülerek kabul edilen ve Anayasa’ya dahil edi-
len madde ile “Türkiye Devleti’nin baflflehri Ankara flehri” olarak belirlenmifltir.
Ekonomik ve sosyal yat›r›mlar›n merkezi ‹stanbul olmas›na ra¤men Ankara’n›n

SIRA S‹ZDE baflkent SIRA S‹ZDE
seçilmesinin nedeni sadece emniyet flartlar› olabilir mi? Tart›fl›n›z. 4
CUMHUR‹YET‹N ‹LANI D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Yeni devletin her fleyi ile ‹stanbul’daki yönetimden farkl› bir noktaya do¤ru gitti-
¤ini aç›kça gösteren bu geliflme Mecliste Hükûmete karfl› muhalefeti S O R Uh›zla art›rma- S O R U
ya bafllam›flt›r. Bu muhalefete karfl›l›k Hükûmet Reisi ve ‹çiflleri Bakan› Fethi Bey
daha etkili olabilmek için ‹çiflleri Bakanl›¤› görevinden ayr›lm›flt›r. Ayn› s›rada Ali
D‹KKAT D‹KKAT
Fuat Pafla da meclis ikinci reisli¤inden istifa etmifltir. Muhalifler, Fethi Bey’den bo-
flalan ‹çiflleri Bakanl›¤›na Erzincan Mebusu Sabit Bey’in, meclis ikinci baflkanl›¤›na
N N
SIRA S‹ZDE ile meflhur
Rauf Bey’in seçimini karar alt›na ald›rm›fllard›. Sabit Bey’in ittihatç›l›¤› SIRA S‹ZDE
olmas›n›n Mustafa Kemal Pafla’y› rahats›z etti¤i ifade olunmaktad›r.
Bu durumda Mustafa Kemal’in daha seçimlerin hemen ertesinde haz›rl›¤›n›
yapt›¤› projeyi uygulamaya koydu¤unu görüyoruz: Cumhuriyeti ilan etmek. 25 ve
26 Ekim günlerinde Hükûmeti Çankaya’da toplayarak son geliflmeler üzerine Hü-
kûmetin istifa etmesi gerekti¤ini belirten Mustafa Kemal Pafla, mevcut Hükûmet
üyelerinden hiç kimsenin yeni kurulacak kabinede görev kabul etmemesini iste-
mifltir. Böylece Meclisteki muhalefet grubuna bir Hükûmet kurma imkân› tan›mak-
tayd›. Asl›nda bu ayn› zamanda bir iktidar mücadelesi, aç›ktan aç›¤a bir güç göste-
risiydi. O zaman di¤er Hükûmet üyeleri gibi Meclis taraf›ndan seçilen Genelkur-
may Baflkan› d›fl›nda bütün Hükûmetin istifas› ile muhalefet, kendi düflünceleri
çerçevesinde bir Hükûmet kurmak ve memleketi yönetmek flans›na kavufluyordu.
Bununla birlikte Mustafa Kemal Pafla, onlar›n uyumlu bir hükûmet kuramayacak-
lar›na, kursalar bile memleketi idare edemeyeceklerine inan›yordu. Burada Musta-
fa Kemal Pafla’n›n haz›rl›klar›n› çok yönlü gerçeklefltirdi¤ine iflaret etmeliyiz. 27
Ekim 1923 tarihli istifa yaz›s›nda Hükûmet, Türkiye Devleti’nin karfl› karfl›ya bulun-
du¤u mühim iç ve d›fl meselelerin kolayca hâlli için “Meclisin tam deste¤ine sahip,
gayet kuvvetli bir hükûmet’in kurulmas›na hizmet”in amaçland›¤›n› belirtmektey-
di. Bu geliflme üzerine Mecliste çeflitli hükûmet listeleri oluflturulmaya bafllanm›fl,
ancak muhalefet grubu bir türlü tek bir liste üzerinde birleflememiflti. Yap›lan lis-
telerde muhakkak Mustafa Kemal Pafla’n›n ekibinden bir veya birkaç bakan yer al-
d›¤› ve bunlar da yeni kabinede görev almay› reddettikleri için netice al›nam›yor-
du. Di¤er yandan ‹stanbul’daki muhalif bas›n organlar› da Rauf, Kaz›m ve Ali Fuat
Paflalar ile Dr. Adnan Bey’i ön plana ç›karan yay›n yapmaktayd›.
28 Ekim akflam›na kadar bir netice al›namay›nca Mustafa Kemal Pafla, Çanka-
ya da toplad›¤› arkadafllar›na “yar›n Cumhuriyeti ilan edeceklerini” bildirmifl ve
meselenin hâlli için kendisinin Meclis’e ça¤›r›lmas› talimat›n› vermifltir. Mustafa
Kemal, kendisiyle “zaten ve tabiaten hemfikir olduklar›na flüphe etmedi¤i” Anka-
ra’daki bütün arkadafllar›na dan›flmak lüzumunu hissetmedi¤ini belirtirken ‹smet
Pafla ile birlikte daha Temmuz ay›nda haz›rlatt›¤› metni yeniden gözden geçir-
mifltir. Buna göre, Teflkilat› Esasiye Kanunu’(Anayasa)nun birinci maddesine
“Türkiye Devleti’nin idare flekli cumhuriyettir” cümlesi ilave edilmifl ve dördün-
cü madde “Türkiye Devleti TBMM taraf›ndan idare olunur, Meclis, Hükûmet’in
yükümlülü¤ündeki görevleri Bakanlar Kurulu vas›tas›yla yerine getirir” flekline
getirilmiflti. Onuncu ve on birinci maddeler Cumhurbaflkan›’n›n konumunu belir-
lerken mevcut krizin hâlline yönelik düzenleme 12. maddede görülmektedir:
“Baflbakan, Cumhurbaflkan› taraf›ndan ve Meclis üyeleri aras›ndan seçilir. Di¤er
bakanlar baflbakan taraf›ndan yine Meclis üyeleri aras›ndan seçildikten sonra ta-
mam› Cumhurbaflkan› taraf›ndan Meclis’in tasvibine arz olunur. Meclis, toplant›
hâlinde de¤il ise onay için Meclisin toplanmas›na b›rak›l›r”. Kabine sistemine ge-
çifli sa¤layan bu düzenlemelere Meclis Anayasa Komisyonunda “Türkiye Devle-
tinin dini ‹slam, resmî lisan› Türkçedir” maddesi de ilave olunmufltur. Bu madde
Anayasa’n›n ikinci maddesi olarak kanunlaflacakt›r.
29 Ekim günü Meclis yine eski hükûmetin yerine daha kuvvetli bir hükûmet
kurmaya çaba harcam›flt›r. Ancak bütün giriflimlerin sonuçsuz kalmas› üzerine
Çankaya’da al›nan karar gere¤i Meclis Baflkan›’n›n bu konuda kendilerini ayd›nlat-
mak ve yol göstermek üzere ça¤›r›lmas› teklifi yap›lm›flt›r. Davet üzerine Meclise
gelen Mustafa Kemal Pafla, Anayasa’n›n baz› maddelerinin aç›klama ve düzeltilme-
si için haz›rlad›¤› metnini vermifl ve Anayasa Komisyonunda müzakere edilmesini
istemifltir. Burada Anayasa de¤ifliklikleri yerine düzeltmeleri tabirinin kullan›lmas›
olaya nas›l bak›ld›¤›n› göstermesi bak›m›ndan dikkat çekicidir. Kanun de¤ifliklikle-
rinin tamam› hakk›nda konuflulmaya baflland›¤›nda söz alan Anayasa Komisyonu
Baflkan› Yunus Nadi Bey Mustafa Kemal’den gelen teklifleri küçük düzenlemeler-
le Meclise arz ettiklerini belirterek fleklî de¤ifliklik isteklerinin zaten var olan duru-
mun ilan› olaca¤›na dikkat çekmifltir. Yunus Nadi Bey, en çok tepki çeken madde-
nin; “Türkiye cumhurbaflkan› Devlet’in de baflkan›d›r. Bu s›fatla lüzum gördükçe
Meclise ve Bakanlar Kuruluna baflkanl›k eder” fleklinin asl›nda tadil dahi olmad›¤›-
n›, zira as›lda da bu yetkinin Meclis Baflkan›’na verilmifl oldu¤unu belirtmifltir.
Bu düzenlemede etkili olan gerekçenin “millî meselelerin daha kolay ve h›zl›

bir flekilde hâlli” oldu¤una iflaret eden Yunus Nadi Bey, Meclis tatilde iken mem-
leket meselelerinin sahipsiz kalmamas› gerekti¤ini ve bunun bir zaruret oldu¤unu
Meclis üyelerine anlatm›flt›r. Daha sonra söz alan Vas›f Bey (Saruhan/Manisa) mil-
letvekili), Cumhuriyet idaresini kabul etmenin asl›nda Meclisin aç›ld›¤› günden iti-
baren zaten var olan bir durumu yasallaflt›rmaktan baflka bir fley yapmad›¤›n› be-
lirtmifltir. Bu konuflmalardan sonra müzakere kâfi görülerek oylamaya geçilmifl,
Cumhuriyet’i ilan eden madde alk›fllar aras›nda aynen kabul edilmifltir. ‹kinci mad-
denin oylanmas›ndan önce söz alan Urfa milletvekili fieyh Saffet Efendi, devletin
dili ve dinine yönelik maddenin Anayasa’n›n ilk oluflturuldu¤u s›radaki flartlar›n
gere¤i unutuldu¤u için ilave edildi¤ini, Cumhuriyet’in ilan› ile “Hülefâ-i Raflidin dö-
nemine dönüldü¤ünü” ifade etmifltir. Bu s›rada Yunus Nadi Bey komisyonu ad›na,
dinlerin serbestîsi ve kanun dairesinde korunaca¤›na dair hükümlerin bundan son-
ra da devam edecek düzenlemelerde yer alaca¤›n› bildirerek do¤mas› muhtemel
flüphelerin önüne geçmifltir. Cumhurbaflkan›’n›n süresinin bir seçim devresi yerine
üç seçim dönemi için seçilmesi gerekti¤i tart›fl›lm›flt›r. Daha sonra bütün siyasi par-
tilerin de¤ifltirilmesini isteyece¤i bir husus olan Cumhurbaflkan›’n›n iktidar partisi-
ne ba¤l› de¤il bilakis “bütün milletin mal› olmas›” gerekti¤i savunulmufltur. Bu söz-
lerden sonra madde aynen kabul edilmifltir. Son olarak on ikinci madde ile Cum-
hurbaflkan›’n›n yetkilerine dair olan husus aynen kabul edilerek kanunlaflm›flt›r.
Böylece Cumhuriyet’in ilan› gerçeklefltirildikten sonra hemen Cumhurbaflkan›
seçimi yap›lmas› teklif edilmifl ve bu oturumda “158 azan›n oy birli¤iyle” Ankara
Mebusu Gazi Mustafa Kemal Pafla’y› Cumhurbaflkanl›¤›na seçtikleri ilan olunmufl-
tur. Baflbakanl›¤a getirilen ‹smet Pafla hükûmeti güvenoyu alm›fl, ayn› gün Fethi
Bey Meclis Baflkanl›¤›na seçilmifltir.
Foto¤raf 8.5
Atatürk,
Cumhuriyet
Bayram›nda
Meclisten Ç›karken
‹smet ‹nönü ve
Kaz›m Özalp ‹le
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Yukar›da k›saca izah edilen geliflmelerin seyrinden de anlafl›laca¤› üzere Cum-

huriyet’in ilan›n› sa¤layan Anayasa düzenlemeleri kendine has flartlar ve mülahaza-
lar ile gerçeklefltirilmifltir. Muhaliflerin kendilerini en kuvvetli hissettikleri s›rada ha-
z›rl›ks›zl›klar›n› ve fikrî uyumlar›n›n tam olmad›¤›n› fark eden Mustafa Kemal Pafla
harekete geçmifltir. Cumhuriyet’in ilan›n›n meclis vas›tas›yla halk bilgilendirildikten
sonra yap›lmas› gerekti¤i iddias›yla muhalefet edenlere karfl› yine Mustafa Kemal
Pafla, “bir toplumda bir ink›lap yap›ld›¤› zaman elbette onun sebepleri vard›r. An-
cak o ink›lab› yapanlar, inanmak istemeyen anut (inatç›)has›mlar›n› iknaya mecbur
mudur?” diye sormakla olaya nas›l yaklaflt›¤›n› aç›k bir biçimde ortaya koymufltur.
Cumhuriyetin Manas›
Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin 29 Ekim 1923 tarihinde ilan› ile alt› as›rl›k bir dün-
ya devleti resmen y›k›lm›fl; ayn› millete dayanmakla birlikte anlay›fl›, sistemi ve ide-
alleri farkl› yeni bir kadronun idaresinde yeni bir devlet do¤mufltur. Cumhuriyet’in
ilan›ndan amaç, medeni ve modern dünya ile Türkiye aras›nda aç›lan bofllu¤u bir
an evvel kapatmak, hatta muas›r medeniyet seviyesinin üzerine ç›kmakt›r. Hemen
iflaret edelim ki kavram ve sistem olarak Cumhuriyet gerek son as›r Türk düflünce-
sinde gerekse Atatürk’ün düflüncesinde yeni ortaya ç›km›fl bir fley de¤ildi. Cumhu-
riyet Yeni Osmanl› düflüncesinde 1860’l› y›llardan itibaren tart›fl›ld›¤› gibi Ata-
türk’ün de 1923’ten çok daha önceleri Türkiye’nin kurtuluflu için meflruti-monarfli
tarz› bir yönetimin yeterli olmayaca¤› fleklindeki düflünceleri bilinmekteydi.
Daha Erzurum Kongresi toplanmadan evvel mücadele baflar›ya ulaflt›¤›nda dev-
let fleklinin cumhuriyet olaca¤›n› yak›n arkadafllar› kadar o süreçte temas etti¤i Er-
zurum gençleriyle de paylaflt›¤›n› biliyoruz. Millî Mücadele’yi yürüten Türkiye Bü-
yük Millet Meclisinin aç›l›fl›ndan itibaren bütün geliflmelerin bu hedefe yöneltildi¤i
anlafl›lmaktad›r. Bununla beraber toplumdaki genel kanaat ve mücadelenin baflar›-
s› garantilenene kadar cumhuriyetin ilan› hakk›ndaki düflünceler aç›kça dile getiril-
memiflti. Bu, Mustafa Kemal Atatürk’ün her fleyi yeri ve zaman› geldi¤inde uygula-
maya koyma tarz›ndaki ‹nk›lapç›l›k anlay›fl›n›n da bir gere¤i idi. ‹stanbul’da iflgal
kuvvetlerinin kontrolündeki Halife-Padiflah’›n millî mücadeleyi baltalay›c› mahiyet-
teki faaliyetlere ra¤men halk gerçek durumu bilmedi¤i için eski sistem ve müesse-
seler hakk›ndaki kesin hükümleri tam olarak aç›klamak faydal› görünmüyordu.
Her türlü iyi niyet ve samimiyetlerine mukabil Meclisteki milletvekilleri aras›n-
da da birbirinden çok farkl› düflünceler ve beklentiler hakim durumdayd›. Memle-
ketin düflman iflgalinden, halife-padiflah›n esaretten kurtar›lmas› herkesin birleflti¤i
ana hedefti. Bununla birlikte Mondros Mütarekesi ile âdeta idam ferman› imzala-
nan Osmanl› Devleti’nden yeni bir devlet ç›karmak sürecinin önderleri aras›nda da
fikir ayr›l›klar› daha mücadele tamamen sona erdirilmeden önce ortaya ç›kmaya
bafllam›flt›r. Gerçekten de Millî Mücadele’yi baflar›ya ulaflt›ran Türkiye Büyük Mil-
let Meclisinde halk hâkimiyetine dayanan yeni bir devlet kurmay› hedefleyen ve
Mustafa Kemal’in etraf›nda toplanan milletvekillerine mukabil mücadelenin bafla-
r›lmas›ndan sonra Halife-Padiflah›n yeniden millet ve memleketin kaderine hakim
olaca¤› eski flekle dönülmesini savunanlar da vard›.
20 Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Teflkilat-› Esasiye Kanunu’nun birinci
maddesiyle hâkimiyetin kay›ts›z flarts›z millete verilmifl olmas› eski rejim taraftarla-
r›n› rahats›z etmiflti. Millî Mücadelenin önemli isimlerinden Kaz›m Karabekir de bu
kesimin cumhuriyet aleyhtar› birtak›m tahriklerine maruz kalarak Mustafa Ke-
mal’den izahat istemiflti. Kaz›m Karabekir’e verilen cevapta amac›n cumhuriyet de-
¤il, padiflah›n yetkilerini k›s›tlayarak milletin haklar›n›n sa¤lama al›nmas› oldu¤u
belirtilmiflti. Hâlbuki hâkimiyetin kay›ts›z ve flarts›z millete verildi¤inin belirtilmesi
o günlerin anlay›fl› ile zaten cumhuriyet demekti. Meclisin en yafll› ve hat›r› say›l›r
üyelerinden Abdurrahman fieref Efendi de cumhuriyetin ilan› günü bu maddeye
temasla gösterdi¤i manaya iflaret etmiflti.
Bununla birlikte Mustafa Kemal Pafla’n›n 24 Nisan konuflmas›nda Halife-Padi-

flah’›n konumunun mücadele baflar›ya ulaflt›ktan sonra Türkiye Büyük Millet Mec-
lisi taraf›ndan belirlenece¤ini ifade etmesi de asl›nda devlet fleklinin ve anlay›fl›n›n
ne yöne gitmekte oldu¤unu hiçbir flüpheye yer vermeyecek flekilde göstermektey-
di. Hâkimiyet milletin temsilcilerinden oluflan Büyük Millet Meclisinin elinde ola-
cakt›. Bütün bu göstergeler müsait ilk f›rsatta cumhuriyet idaresinin ilan edilece¤i-
nin delili idi.
Bu s›rada Meclisteki muhalefetin durumu Falih R›fk› Atay’›n flu tarifine büyük
ölçüde uymaktad›r; “1923 y›l›n›n o haftalar›nda Büyük Millet Meclisinde Cumhuri-
yetçilik ak›m› var m›yd›? Hay›r. Mustafa Kemal ne yapsa ona itirazs›z raz› olacak-
lar dahi, içlerinden - keflke bunu yapmasa...- diyorlard›. Mustafa Kemal o mecliste
fikir tart›flmalar› ile tabii bir “ekseriyet” elde edemezdi. ‹nce politika taktikleri ile
bir teslimiyet havas› yaratmal› idi”.
Burada üzerinde önemle durmam›z gereken husus Mustafa Kemal’in durumu-
dur. Büyük ölçüde Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin kontrolünde geçen bir seçim-
le oluflturulan ikinci Meclise birinci dönemden muhaliflikleri bilinen milletvekille-
rinden girebilenler yok denecek kadar azd›. Mustafa Kemal Pafla, Müdafaa-‹ Hu-
kuk Grubu ad›na adaylar› tespit ve ilan ederek dâhil olduklar› seçimden baflar›l›
ç›kt›klar›n› düflünmektedir. Mustafa Kemal Pafla seçim sonuçlar›n› milletin kendisi
taraf›ndan ilan edilen esaslar› tamamen benimsedi¤inin göstergesi olarak de¤erlen-
dirmifltir. Ancak geliflmeler yak›n çevresi içinde dahi cumhuriyetin ilan› hususun-
da onunla ayn› fikirde olmayan milletvekillerinin oldu¤unu gösterecektir.
Mücadeleye at›ld›¤› ilk günden itibaren Meclisi ön plâna ç›karan ve her husus-
ta tam bir fikir birli¤i ile netice almaya çal›flan Mustafa Kemal Pafla’n›n bu tavr›
cumhuriyet konusunda o s›rada tarafl› tarafs›z her milletvekilini ikna etmenin
mümkün olmamas›n› bilmekten kaynaklan›yor olmal›d›r. Bütün üyelerin tek tek
ikna edilmesi gibi bir çaba elbette daha demokratik olurdu. Ancak demokrat dav-
ranmak u¤runa hedeften sap›lmas› ve neticenin bilinmeyen bir gelece¤e b›rak›l-
mas› pek makul bir hareket tarz› olamazd›. Zira hedef, her fleyden önce memleke-
ti düflman iflgalinden kurtarmak idi. Evet, askerî harekât bitmiflti. Ancak bu baflar›
siyasi düzenlemeler ile pekifltirilmedi¤i takdirde milleti uçurumun kenar›na getiren
yönetim anlay›fl›n›n yeniden hakim duruma gelmesi, mevcut ortamda çok kolay-
l›kla gerçeklefltirilebilecek bir olayd›.
Önceki dönemlerde devleti kurtarmak ve düzeni ›slah etmek amac›yla yap›lan-
lar›n hep k›s›r, yar›m ifller oldu¤unun bilinci ile Mustafa Kemal Pafla, bir daha ay-
n› s›k›nt›lar› yaflamamak için gerekli gördü¤ü bütün köklü de¤ifliklikleri birbiri ar-
d›na hayata geçirmifltir. Cumhuriyet’in ilan› anlay›fl de¤iflimi gibi son derece güç ve
zahmetli bir sosyal ink›lâb› gerçeklefltirmenin ilk ad›m›n› teflkil etmifltir. Cumhuri-
yeti Atatürk’ün en büyük baflar›s› ve Türk milletinin onun önderli¤inde gerçeklefl-
tirdi¤i en büyük ink›lâp olarak anlamak ve iflaret etti¤i halk›n yönetimde etkinli¤i-
ni bütün unsurlar› ile hayata aktarmak O’nu ve Türkiye Cumhuriyeti’ni anlaman›n
temel flart›d›r.
Özet
26 A¤ustos 1922 tarihinde bafllayan Büyük Taarruz ile meleri süresince Türkiye’yi yaln›z b›rakmaya azami gay-
30 A¤ustos’ta Yunan ordusu tamamen kuflat›lm›fl ve bü- ret gösterecektir. Böyle bir anlay›fl ve politik bir tav›r
yük bir k›sm› imha edilmifltir. Türk kuvvetleri 9 Eylül’de karfl›s›nda Lozan’dan beklenen neticenin ç›kmayaca¤›
‹zmir’e girmifltir. ‹zmir’in kurtar›lmas›ndan sonra Türk da tabii idi.
kuvvetleri, ‹stanbul ve Çanakkale yönünde ilerlemeye Nitekim antlaflma tasar›s›nda, Ermenilere toprak veril-
bafllam›flt›r. ‹ngiltere, bu bölgenin Müttefikler taraf›n- mesi, kapitülasyonlar›n devam ettirilmesi, Osmanl› d›fl
dan beraberce korunmas› istemiflse de mütareke süre- borçlar›n›n tamam›n›n Türkiye’ye ödetilmek istenmesi,
cinde yaflanan gerginlikler dolay›s›yla Fransa ve ‹talya savafl tazminat› ve tamirat bedeli, bo¤azlar›n statüsü gi-
bu ça¤r›ya itibar etmemifllerdir. 19 Eylül’de Frans›zlar bi meselelerde anlaflmaya var›lamayacakt›r. Türk heye-
askerlerini bölgeden çektikleri gibi ‹ngiltere Baflbakan› ti görüflmeleri terk ederek ülkeye dönecektir.
Lloyd George’un, dominyonlar›ndan yard›m kuvveti ge- Yeni dönem çal›flmalar›na bafllayan Meclis bar›fl anlafl-
tirmek teflebbüsü de sonuçsuz kalm›flt›r. Art›k diploma- mas›n› tasdik ettikten sonra ilk ifl olarak yeni devletin
si sahne alacakt›r. Nitekim, ‹tilaf Devletleri, 23 Eylül merkezini belirlemekle ifle bafllam›flt›r. ‹stanbul’da he-
1922 tarihinde verdikleri nota ile ‹zmit veya Mudan- nüz Halife’nin olmas› ve Lozan’da elde edilebilen flart-
ya’da bir toplant› yap›lmas›n› teklif etmifllerdir. lar›n ülke emniyeti aç›s›ndan yeterli bulunamamas› bafl-
‹tilaf Devletlerine verilen cevabi notada, Müttefiklerin kent seçiminde Ankara’n›n jeopolitik konumunu güç-
verdikleri güvence karfl›s›nda Türk Ordusu’nun ‹stan- lendirmifltir. Böyle bir teklif ile düflman iflgalinden kur-
bul ve Çanakkale yönünde ilerlemeyecekleri belirtil- tulmufl dahi olsa ‹stanbul’un merkez olarak kabul edi-
mifltir. Ayr›ca, Edirne dahil olmak üzere, Trakya’n›n Me- lemeyece¤i tarafl› tarafs›z herkese gösterilmiflti. Zira
riç Nehri’nin Bat›s›na kadar derhâl boflalt›lmas› flart ko- merkezî ve yürütme organlar› ile her fleyden önemlisi
flularak, mütareke görüflmelerine 3 Ekim’de Mudan- eskisinden tamamen farkl› esaslara dayanan millî hâki-
ya’da bafllanaca¤› ifade edilmifltir. miyet anlay›fl› ile yeni bir devlet, bütün kurumlar› ile fle-
Mudanya Konferans›’nda Türkiye’yi ‹smet Pafla, ‹ngilte- killeniyordu. Nitekim 13 Ekim 1923’te Meclis’te görüflü-
re’yi General Harrington, Fransa’y› General Charpy, ‹tal- lerek kabul edilen ve Anayasa’ya dahil edilen madde
ya’y› General Mombelli temsil etmifltir. Konferans’a Yu- ile “Türkiye Devletinin baflflehri Ankara flehri” olarak
nanlar kat›lmam›fllard›r. Yunan delegeleri General Ma- belirlenmifltir.
zarakis ile Albay Sar›yannis de Mudanya’ya gelmifller, Cumhuriyetin ilan›n› sa¤layan Anayasa düzenlemeleri
ancak limanda bir Yunan gemisinde kalmay› tercih et- kendine has flartlar ve mülahazalar ile gerçeklefltirilmifl-
mifllerdir. Savafl alan›nda galip olman›n ilk neticesi ola- tir. Muhaliflerin kendilerini en kuvvetli hissettikleri s›ra-
rak Türkiye Do¤u Trakya’n›n hemen boflalt›lmas›n› mu- da haz›rl›ks›zl›klar›n› ve fikrî uyumlar›n›n tam olmad›¤›-
hataplar›na kabul ettirmifltir. n› fark eden Mustafa Kemal Pafla harekete geçmifltir.
‹tilaf Devletleri’nin eski düzenin bir flekilde devam etti- Mustafa Kemal Pafla Erzurum Kongresi toplanmadan
rilmesini istemeleri, Türkiye’nin ise kay›ts›z flarts›z ba- evvel mücadele baflar›ya ulaflt›¤›nda devlet fleklinin
¤›ms›z bir devlet olarak yaflamakta ›srarl› olmas› üzeri- Cumhuriyet olaca¤›n› yak›n arkadafllar› kadar o süreçte
ne konferans kesintilere u¤rayacak ‹tilaf Devletleri tem- temas etti¤i Erzurum gençleriyle de paylaflm›flt›r. Millî
silcilerinin beklentilerinin aksine sekiz ay kadar süre- Mücadele’yi yürüten Türkiye Büyük Millet Meclisini de
cektir. aç›l›fl›ndan itibaren bu hedefe yöneltmiflti. Bununla be-
Konferans’ta Türk heyeti Misak-› Millî’nin gerçeklefltiril- raber toplumdaki genel kanaat ve mücadelenin baflar›-
mesi için gayret gösterirken ‹tilaf temsilcileri Yunanis- s› garantilenene kadar Cumhuriyet’in ilan› hakk›ndaki
tan’a karfl› kazan›lan zaferi pek de hesaba katmadan düflünceler aç›kça dile getirilmemiflti. Bu, Mustafa Ke-
Sevr’i esas alarak Türkiye’yi yenik bir devlet olarak gör- mal Atatürk’ün her fleyi yeri ve zaman› geldi¤inde uy-
mek istiyorlard›. Türklerle yap›lacak bar›fl antlaflmas›- gulamaya koyma tarz›ndaki ‹nk›lapç›l›k anlay›fl›n›n da
n›n esaslar›n›n tespit edilece¤i konferansta esasen Os- bir gere¤i idi.
manl› Devleti’nin y›k›lmas›yla ortaya ç›kan as›rl›k mese- Her türlü iyi niyet ve samimiyetlerine mukabil Mecliste-
leler görüflülecekti. I. Dünya Savafl›’ndan Avrupa’n›n en ki milletvekilleri aras›nda da birbirinden çok farkl› dü-
güçlü devleti olarak ç›km›fl olan ‹ngiltere, Lozan görüfl- flünceler ve beklentiler hakim durumdayd›. Memleketin
düflman iflgalinden, Halife-Padiflah’›n esaretten kurtar›l-

mas› herkesin birleflti¤i ana hedefti. Bununla birlikte
Mondros Mütarekesi ile âdeta idam ferman› imzalanan
Osmanl› Devleti’nden yeni bir devlet ç›karmak süreci-
nin önderleri aras›nda da fikir ayr›l›klar› daha mücade-
le tamamen sona erdirilmeden önce ortaya ç›kmaya
bafllam›flt›r. Gerçekten de Millî Mücadele’yi baflar›ya
ulaflt›ran Türkiye Büyük Millet Meclisinde halk hâkimi-
yetine dayanan yeni bir devlet kurmay› hedefleyen ve
Mustafa Kemal’in etraf›nda toplanan milletvekillerine
mukabil mücadelenin baflar›lmas›ndan sonra Halife-Pa-
diflah’›n yeniden millet ve memleketin kaderine hakim
olaca¤› eski flekle dönülmesini savunanlar da vard›. 20
Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Teflkilat-› Esasiye Ka-
nunu’nun birinci maddesiyle hâkimiyetin kay›ts›z flart-
s›z millete verilmifl olmas› eski rejim taraftarlar›n› rahat-
s›z etmiflti.
Milli Mücadelenin önemli isimlerinden Kaz›m Karabekir
de bu kesimin cumhuriyet aleyhtar› birtak›m tahrikleri-
ne maruz kalarak Mustafa Kemal’den izahat istemiflti.
Kaz›m Karabekir’e verilen cevapta amac›n Cumhuriyet
de¤il, padiflah›n yetkilerini k›s›tlayarak milletin haklar›-
n›n sa¤lama al›nmas› oldu¤u belirtilmiflti. Hâlbuki hâki-
miyetin kay›ts›z ve flarts›z millete verildi¤inin belirtilme-
si o günlerin anlay›fl› ile zaten cumhuriyet demekti..
Bununla birlikte Mustafa Kemal Pafla’n›n 24 Nisan ko-
nuflmas›nda Halife-Padiflah’›n konumunun mücadele
baflar›ya ulaflt›ktan sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi
taraf›ndan belirlenece¤ini ifade etmesi de asl›nda dev-
let fleklinin ve anlay›fl›n›n ne yöne gitmekte oldu¤unu
hiçbir flüpheye yer vermeyecek flekilde göstermektey-
di. Hâkimiyet milletin temsilcilerinden oluflan Büyük
Millet Meclisinin elinde olacakt›. Bütün bu göstergeler
müsait ilk f›rsatta Cumhuriyet idaresinin ilan edilece¤i-
nin delili idi. Mustafa Kemal Pafla, meclisteki muhalefe-
tin artmas› üzerine muhalifleri en kuvvetli olduklar› s›-
rada harekete geçmifltir. Muhalefet güçlü oldu¤u dö-
nemde Hükûmet’in çal›flmalar›n› engellerken O, bu sü-
reci mücadelenin baflar›ya ulaflmas› yolunda de¤erlen-
dirmeye çal›flt›.
1. Afla¤›daki devletlerden hangisi Lozan’a sadece Bo- 6. Afla¤›daki devletlerden hangisi Mudanya Konferan-
¤azlar konusunu görüflmek için kat›lm›flt›r? s›na kat›lmam›flt›r?
a. ‹ngiltere a. Fransa
b. Fransa b. ‹talya
c. Sovyet Rusya c. Yunanistan
d. Yunanistan d. ‹ngiltere
e. Amerika e. Amerika
2. I. Patrikhane 7. Afla¤›daki flahsiyetlerden hangisi Türkiye Büyük Mil-

II. Savafl tamirat› let Meclisinin ‹stanbul’daki temsilcisidir.
III. D›fl borçlar a. Refet Pafla,
IV. Nüfus Mübadelesi b. Adnan Ad›var,
Lozan’da görüflülen yukar›daki meselelerden hangileri c. Rauf Bey,
yaln›zca Türkiye ve Yunanistan’› ilgilendiren konulard›r? d. Ali Fuat Cebesoy
a. Yaln›z I e. ‹smet Pafla
b. II-III
c. II-IV 8. Ankara’n›n baflkent seçildi¤i tarih afla¤›dakilerden
d. I-II-IV hangisidir?
e. I-IV a. 23 Eylül 1923
b. 9 Ekim 1923
3. Afla¤›daki antlaflmalardan hangisi, Türkiye’nin, Lo- c. 23 Nisan 1923
zan Antlaflmas›’n›n egemenlik haklar›n› s›n›rland›ran d. 13 Ekim 1923
hükümlerden kurtulmas›n› sa¤lam›flt›r? e. 29 Ekim 1923
a. Türk - Rum nüfus mübadelesi
b. Balkan Antant› 9. Türkiye Cumhuriyeti hangi tarihte ilan edilmifltir?
c. 1926 Ankara Antlaflmas› a. 23 Nisan 1920
d. Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne girmesi b. 29 Ekim 1923
e. Montrö Sözleflmesi c. 24 Temmuz 1923
d. 30 A¤ustos 1922
4. Afla¤›daki Devletlerden hangisi Lozan Konferans›’na e. 6 Ekim 1922
kat›lm›fl ancak Lozan Bar›fl Antlaflmas›’n› imzalamam›flt›r?
a. Fransa 10. Türkiye Büyük Millet Meclisi Saltanat› hangi tarihte
b. ‹ngiltere kald›rm›flt›r?
c. Almanya a. 23 Nisan 1920
d. Yunanistan b. 29 Ekim 1923
e. Amerika c. 13 Ekim 1923
d. 1 Kas›m 1922
5. I. Suriye s›n›r› e. 9 Eylül 1922
II. Kapitülasyonlar
III. Bo¤azlar
IV. Bat› Trakya
V. Irak s›n›r›
Yukar›daki meselelerden hangisi Lozan’da Misak-› Mil-
li’ye uygun olarak çözümlenmifltir?
a. I
b. II
c. III
d. IV
e. V
Okuma Parças›
‹K‹NC‹ ‹ST‹DÂ Yoktur senin gibi Türk’ü anlayan...
Gazi Pafla Hazretleri’ne Bilen, ancak yapabilir bir hizmet,
Sen deyince “Sulhtan sonra isterim; Sensin asr› bilen, mülkü anlayan.
Herkes gibi bir fert olmak, hür olmak”
Hepimizde do¤du büyük bir vehim; Bu milletin sen tutmazsan elinden,
Gerçekten mi bu k›yamet kopacak? Yanl›fl yola gidebilir cehlinden...
Sen yaln›z bir büyük insan de¤ilsin;
Yeniden mi bafllayacak felâket? Sende sakl› nice meçhul kuvvetler...
Düflecek mi yine derde memleket?
Hay›r, asla! Yoktur buna bir imkan; Yaln›z dâhi ve kahraman de¤ilsin;
Fert olamaz bir milletin beflîri, Hep sendedir bize mevhub nusretler;
Türk feyzinin kayna¤›s›n, tafl durma!
Hürdür belki mefkuresiz bir insan, ‹çten gelen hamleleri durdurma!
Hür olamaz vazifenin esiri...
Kimse yar›m b›rakamaz bir ifli, Tekâmülün zembere¤i dehand›r,
Eserinin borçlusudur her kifli... Tali’imiz sende etmifl tecelli...
Bizi mev’ud terakkiye ulaflt›r;
Gazi Pafla! Gerçi fazla yoruldun,
‹htimal ki rahata da muhtaçs›n, Bu da senin vazifendir besbelli...
Lakin Türk’ün t›ls›m›n› sen buldun Türk, hars›n› Garp’tan ödünç alamaz;
‹ksir gibi bu millete ilaçs›n... Nurlan›rken cihan nursuz kalamaz.
Ziya Gökalp
Türk çocuktur yaflayamaz babas›z, (Küçük Mecmua, Diyarbak›r, nr.21, 30 Teflrin-i evvel
Karanl›kta k›lavuzsuz lambas›z... 1338/1922, s. 14)
Art›k çiftlik de¤il bir hür memleket,
“Malikane” yaz›lamaz tafl›nda... Kaynak: Atatürk Devri Fikir Hayat› I, Haz›rlayanlar
Mehmet Kaplan ve di¤erleri, Ankara 1992, s. 36-38
Kahramanlar soyu olan bu millet,
Arslanlar› görmek ister bafl›nda...
Tehlikeli anda o kim himmet
Eylemiflse odur ancak mutemet...
Tepesinde kahramanlar olunca,

Bu memleket daim gitmifl ileri...i
‹lk s›raya harîs fertler dolun,
Pasl› kalm›fl kalbindeki cevheri...
Bu milletin hali olur pek yaman,

K›lavuzu olmazsa bir kahraman...
Gazi Pafla! Ulu Tanr› aflk›na
Elinden bu mülkü çürük b›rakma!
Ac› kurtard›¤›n yurdun halk›na,

Öksüz gibi boynu bükük b›rakma!
Mektebinde onu okut, çal›flt›r...
Yavafl yavafl halkç›l›¤a al›flt›r...
Neticeden anlafl›l›r isabet;

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lozan Konferans›n›n Top- S›ra Sizde 2
lanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Türklerin Anadolu’ya gelmesiyle bafllayan mücadele
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lozan’da Görüflülen Konu- son dönemde Osmanl› Devletinin topraklar›n› paylafl-
lar “ konusunu yeniden gözden geçiriniz. maya dönüflmüfltü. fiark meselesi olarak isimlendirilen
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›n›rlar›n Tespiti “ konusu- beklenti Balkanlardan, Anadolu’dan ç›karmak ve geldi-
¤i yere geri göndermekti. On dokuzuncu yüzy›l›n so-
nu yeniden gözden geçiriniz.
nunda ‹ngiltere, Rusya ve Fransa bunu baflarmak üzere
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisadi ve Mali Meseleler”
kendi aralar›nda anlaflm›fllard›r. Emperyalist devletler
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Osmanl› Devleti’nin Trablusgarp ve Balkan Savafllar›n-
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisadi ve Mali Meseleler” da yenilmesiyle ümitlenmelerine karfl›n I. Dünya Sava-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. fl›’nda Türk milletinin gösterdi¤i direnç karfl›s›nda flaflk›-
6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mudanya Mütarekesi” kona dönmüfllerdir. Bilhassa Çanakkale sular›na gömdü-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. ¤ü yenilmez armada ile savafl›n üç y›l daha uzamas›na
7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyetin ‹lan›” konu- vesile olan Osmanl› Devleti’ni en a¤›r flekilde cezalan-
sunu yeniden gözden geçiriniz. d›rmak istiyorlard›. Dolay›s›yla görmek istedikleri he-
8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyetin ‹lan›” konu- sap sadece savafl›n de¤il as›rlar›n biriktirdi¤i hesap ol-
sunu yeniden gözden geçiriniz. du¤u için Türk milletini bir daha kendine gelip ba¤›m-
9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyetin ‹lan›” konu- s›z yaflama mücadelesi veremeyecek hâle getirmek isti-
yorlard›. Bu sebeple Türk milletinin ba¤›ms›z yaflama
hakk›n› savafl sahas›nda elde etti¤ini göz ard› ederek
10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyetin ‹lan›” konu-
yenik devlet muamelesi yapmaya çal›fl›yorlard›.
S›ra Sizde 3
‹tilaf Devletleri temsilcilerinin Türkiye’deki Ortodoks
Rum vatandafllar›n de¤iflimini kabul etmelerine karfl›n
S›ra Sizde Cevap Anahtar› patrikhane ve okullar›n kalmas›ndaki ›srar›n yak›n geç-
S›ra Sizde 1 miflte yaflananlar ile do¤rudan ilgilidir. Zira Osmanl›
‹ngiltere’nin emperyalist yay›lma politikalar›n›n temel devletinde yaflayan gayrimüslimleri devlete karfl› k›fl-
hususlardan biri kendi insan kaynaklar›n› muhafaza et- k›rtmak ve isyanlar›n› organize etmek için Bat›l› devlet-
mek ve baz› küçük ç›karlar karfl›l›¤›nda baflkalar›n› kul- lerin en büyük iflbirlikçileri kilise ve okullar olmufltur.
lanmak olarak flekillenmiflti. I. Dünya Savafl›’nda da sö- Siyasi ve ekonomik yönden zay›f Osmanl› devletinin
mürgelerinden getirdi¤i askerlerin hayatlar› üzerinden topraklar› üzerindeki bu müesseseleri denetleyememe-
hâkimiyet mücadelesi yapm›flt›r. Savafl s›ras›nda ‹talya si büyük bir zaaf oluflturuyordu. Lozan’da da Türkiye
ile imzalanan St. Jean Du Maurienne anlaflmas›yla Bat› bilhassa Patrikhanenin ülke d›fl›na ç›kar›lmas›nda ›srar-
Anadolu’da ‹talyan hâkimiyetini kabul etmesine karfl›n c› olmas›na karfl›n bir bütün hâlinde direnerek daima
uzun vadede ç›karlar›na ters düfltü¤ü için Yunanlar› ülke aleyhinde bir ortal›¤› kar›flt›rma aleti olmufl bu mü-
devreye sokarak geliflmeleri kontrol etmeye çal›flm›flt›r. esseselerin kalmas›n› kabul ettirmifllerdir.
Ancak Türkiye Büyük Millet Meclisi ordular›n›n büyük
S›ra Sizde 4
fedakârl›klarla gerçeklefltirdi¤i istiklal harbi karfl›s›nda
Ekonomik ve sosyal yat›r›mlar›n merkezi olmas›, dün-
çaresiz kalm›flt›r. Frans›zlar›n da Ermenileri kullanarak
yaca bilinirli¤i, mevcut en büyük flehir ‹stanbul olmas›-
Anadolu’nun kaynaklar›n› sömürme çabas› mütareke
na ra¤men sadece emniyet flartlar› dolay›s›yla Anka-
döneminde Adana, Urfa, Marafl ve Antep’in yi¤it insan-
ra’n›n baflkent seçilmesinin baflka sebepleri vard›r. Her
lar›n›n flanl› ve kahraman direniflleriyle engellenmifltir.
fleyden önemlisi, art›k eskiye dönüflün olamayaca¤›n›n
Yunan delegeler Mudanya görüflmelerine bile al›nma- simgesi hâline gelen, âdeta millî mücadelenin dünyaya
m›flken Ermeniler de bar›fl görüflmeleri s›ras›nda devre tan›tt›¤› flehri baflkent yapmakt›. Ankara art›k hiçbir fle-
d›fl› kalmaktan kurtulamam›fllard›r. Bütün bunlar ‹stik- yin eski manada devam etmeyece¤ini bütün millete
lal Harbi sürecinde Yunanlar ve Ermeni iflbirlikçilerle göstermek için en güzel vesile kabul edilmifltir. D›fl dev-
savaflmas›na karfl›n Türk milletinin as›l mücadeleyi per- letlere de art›k tamamen farkl› dünya görüflüne, anlay›-
de arkas›nda bu piyonlar› kullanan emperyalist güçlere fl›na sahip bir kadro ile muhatap olduklar› mesaj› veril-
karfl› verdi¤ini ortaya koymaktad›r. mek istenmifltir.
Akçora, Ergünöz, “Hatay’›n Anavatan’a ‹lhak›n›n Türk Meray Seha, L., (Çeviren) Lozan Bar›fl Konferans›,
D›fl Politikas›ndaki Yeri”, Atatürk Araflt›rmaMer- Tutanaklar, Belgeler, C. I, ‹stanbul, 1993.
kezi Dergisi, C. XI, S. 32, (Temmuz, 1995), s. 379- Orbay, Rauf, Cehennem De¤irmeni, Siyasi Hat›rala-
404. r›m, C. II, ‹stanbul, 1993.
Armao¤lu, Fahir, 20. Yüzy›l Siyasi Tarihi, 1914-1980, Özalp, Kaz›m, - Özalp, Teoman., Atatürk’ten An›lar,
Türkiye ‹fl Bankas› yay›n›, Ankara, 1984. Ankara, 1992.
Atatürk, Kemal Nutuk,1919-1927, Atatürk Araflt›rma Sar›nay, Yusuf, “Atatürk’ün Hatay Politikas›-II- (1938-
Merkezi yay›n›, Ankara, 1989. 1939)”, Atatürk Araflt›rma Merkezi Dergisi, C.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri III, Ankara, 1997. XII, S. 35 (Temmuz, 1996).
Atay, Falih R›fk›., Çankaya, ‹stanbul, 1969. Shaw, Stanford J. - Shaw, Ezel Kural, History of the
B›y›kl›o¤lu, Tevfik Trakya’da Milli Mücadele, C. I, Ottoman Empire and Modern Turkey II, Cam-
TTK yay›n›, Ankara, 1987. bridge 1985.
Bilsel, M. Cemil, Lozan, C. I-II, ‹stanbul, 1933. Sonyel, Salahi R. Türk Kurtulufl Savafl› ve D›fl Politi-
Demirel, Ahmet., Birinci TBMM’de Muhalefet, ‹stan- ka, C. II, Ankara, 1986, s. 317
bul, 1994. Sonyel Salâhi R., “Lozan’da Türk Diplomasisi” Belle-
Dumont, Paul, Mustafa Kemal, (Çeviren. Zeki Çelik- ten, C. XXXVIII, S. 149, (Ocak 1974).
kol), Ankara, 1993. Soyak, Hasan R›za., Atatürk’ten Hat›ralar I, ‹stanbul
Eraslan, Cezmi, “Atatürk ve Cumhuriyetin ‹lan› Üzerine 1973.
Düflünceler” Yeni Türkiye, Cumhuriyet Özel Sa- fiimflir, Bilal N. Lozan Telgraflar› I (1922-1923), TTK
y›s› I, say› 23-24 Ankara 1998, s.278-283. yay›n›, Ankara, 1990.
Erkin, Feridun Cemal, Türk-Sovyet ‹liflkileri ve Bo- Turan, Ömer “Lozan Bar›fl Görüflmelerinde Ermeni So-
¤azlar Meselesi, Ankara, 1968. runu”, Osmanl›’n›n Son Döneminde Ermeniler,
Ero¤lu, Hamza., “Türkiye Cumhuriyetinin ‹lan›”, Atatürk Ankara, 2002.
Araflt›rma Merkezi Dergisi, VI, say› 16, s.7-26. Türkiye Büyük Millet Meclisi Zab›t Ceridesi, devre
Gazi Mustafa Kemal, Nutuk II (1920- 1927), Devlet Mat- 2, içtima senesi 1, cilt 1-3.
baas›, ‹stanbul, 1934. Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zab›tlar›,
Gönlübol, Mehmet - Sar Cem, Atatürk ve Türkiye’nin C. III,
D›fl Politikas›, (1919-1938), AAM yay›n›, Ankara, Türk ‹stiklal Harbi II. cilt, Bat› Cephesi, 6. K›s›m
1990. IV. Kitap ‹stiklal Harbi’nin Son Safhas› (18 Eylül
Göztepe,Tar›k Mümtaz Osmano¤ullar›n›n Son Padi- 1922-1Kas›m 1923), Ankara 1969.
flah› Vahidettin Gurbet Cehenneminde, ‹stan- Uçarol, R›fat, Siyasi Tarih, 1789-1999, ‹stanbul, 2000.
bul, 1978.
Güneri, Süleyman Necati., Hat›ra Defteri (yay›na ha-
z›rlayan Ali Birinci) ‹stanbul 1999.
Günefl, ‹hsan., Birinci Türkiye Büyük Millet Mecli-
sinin Düflünsel Yap›s› (1920-1923), Eskiflehir, 1985
Jaeschke, Gotthard Türk Kurtulufl Savafl› Kronoloji-
si II, (Mudanya Mütarekesi’nden 1923 Sonuna Ka-
dar), Ankara, 1989.
Kansu , Mazhar Müfit., Erzurum’dan Ölümüne Kadar
Atatürk’le Beraber I, Ankara 1966.
Karacan Ali Naci, Lozan, ‹stanbul, 1971.
Kili, Suna- Gözübüyük, fieref, Türk Anayasa Metinle-
ri, Ankara 1985.
Melek Abdurrahman, Hatay Nas›l Kurtuldu?, TTK ya-
y›n›, Ankara, 1986.

Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi-I (TAR201U) PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi-I (TAR201U) PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2729

Copyright © 2012 by Anadolu University

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Dil Yaz›m Dan›flman›

Kitap Koordinasyon Birimi

Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 371.000 adet bas›lm›flt›r.

Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› ............................. 2 1. ÜN‹TE

Türkiye’de Reform Aray›fllar› (1839-1908) ........................... 26 2. ÜN‹TE

93 Harbi (1877-1878 Osmanl› - Rus Harbi) ................................................. 36

3. ÜN‹TE Türkiye’de Meflrutiyet Dönemleri ......................................... 54

4. ÜN‹TE Avrupa ve Türkiye (1838-1918) ............................................. 88

Irak Cephesi................................................................................................... 109

Mondros’tan Lozan’a Türkiye ................................................ 124 5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Siyasi Yap›lanma

7. ÜN‹TE Osmanl›’dan Cumhuriyet’e Ekonomik Geliflmeler.............. 188

Yeni Türk Devleti’nin ‹lan›: Lozan’dan Cumhuriyet’e..........210 8. ÜN‹TE

OSMANLI DEVLET‹’N‹N DURAKLAMA DEVR‹NE

XVII. Yüzy›l Buhran›’n›n Sebepleri

Devrin Âlimlerinin Kaleminden Buhran

Osmanl›lar›n reform önerilerinde idealize ettikleri klasik dönemin K ‹(1300-1600)

fl›s›nda rekabet edemeyerek eski iktisadi ve askerî gücünü kaybetmeye bafllam›fl-

OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN, YEN‹LEfiME VE

Lale Devri (1703-1730)

Lale devri sadece çiçek bahçeleri ve so¤anlar›n› yetifltirme çabalar›n›nDad›

Bu dönemde imalathaneler aç›larak Bat› tarz› üretim biçimine a¤›rl›k verildi.

I. Mahmut Dönemi (1730-1754)

s›z subay getirtilmiflse de “askerî alandaki yeniliklerini uygulamak üzere Avrupa-

III. Mustafa Dönemi (1757-1774)

Küçük Kaynarca Antlaflma Osmanl› Devleti’nin Karlofça’dan sonra imzalad›¤›

Osmanl› Devleti, Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile K›r›m’› kaybetmekle birlikte

SIRA S‹ZDE Osmanl› Devleti’nde

I. Abdülhamid Dönemi (1774-1789)

‹NTERNET XVIII. Yüzy›l

OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE DÖNÜM NOKTASI

hastal›¤› sonucunda I. Abdülhamid 7 May›s 1789’da vefat etti. Osmanl›-Rus ve Os-

Askerî Alanda Yenilikler

Bu dönemde donanman›n güçlendirilmesi ve yenilenmesine de büyük önem

‹dari Alanda Yenilikler

Osmanl› Devleti’nin Avrupa merkezlerinde daimi ikamet elçileri bulunmuyordu.

Ticari ve ‹ktisadi Alanda Yenilikler

Kabakç› Mustafa ‹syan› ve III. Selim Devri’nin Sonu

Devletin yenileflmesi için her alanda düzenlemeler yapan III. SelimSIRA

II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹ VE YEN‹L‹KLER‹

Sened-i ‹ttifak (7 Ekim 1808)

Bu maksatla 29 Eylül 1808’de ayanlar ile Yeniçeri Oca¤›’n›n düzenlenmesi, ayan-

D‹KKAT Osmanl› devlet D ‹ Kadamlar›n›n

‹ngiltere ve Rusya ile ‹liflkiler: Bu dönemde Avrupa’da yaflanan olaylar netice-

Ruslar yaln›zca S›rplar› de¤il Rumlar›n da Osmanl› Devleti’ne karfl› isyanlar›n›

M›s›r’daki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Pafla ‹syan›

SIRA S‹ZDE ‹ngiltere’ye ve takip

II. Mahmut Devri Yenilikleri

D‹KKAT ‹lk Türkçe Osmanl›

SIRA S‹ZDE 1828’de askere

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

TÜRK‹YE’DE REFORM ARAYIfiLARI (1839-1908)

TANZ‹MAT FERMANI VE Resim 2.1

mamas› nedeniyle Devlet ve halk›n kuvvet ve refah›n› kaybetmesi, güçsüz ve fakir

SIRA S‹ZDE Osmanl› yöneticilerinin

2. Ünite - Türkiye’de Reform Aray›fllar› (1839-1908) 29