See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/344044168

PLANIRANJE EKSPERIMENTA I ODREĐIVANJE MODELA PARAMETRA

HRAPAVOSTI OBRAĐENE POVRŠINE DRVETA DESIGN OF EXPERIMENT AND
DETERMINING THE MODEL OF ROUGHNESS OF WOOD PLANNED SURFACE

Conference Paper · September 2020

CITATIONS READS

0 60

3 authors, including:

Atif Hodžić Damir Hodžić

Univerzitet u Bihaću Univerzitet u Bihaću
91 PUBLICATIONS   19 CITATIONS    47 PUBLICATIONS   4 CITATIONS   

SEE PROFILE SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Degree development structure – MA in Mechanical Engineering View project

Host Link For The Interest Of Great Works View project

All content following this page was uploaded by Damir Hodžić on 02 September 2020.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 PLANIRANJE EKSPERIMENTA I ODREĐIVANJE MODELA PARAMETRA
HRAPAVOSTI OBRAĐENE POVRŠINE DRVETA
DESIGN OF EXPERIMENT AND DETERMINING THE MODEL OF ROUGHNESS OF
WOOD PLANNED SURFACE
Elmasa ALDŽIĆ, Atif HODŽIĆ, Damir HODŽIĆ
Univerzitet u Bihaću, Tehnički fakultet Bihać, I.Ljubijankića bb, 77000 Bihać
elmasaaldzic@gmail.com, atif.hodzicc@gmail.com, hodzicdamir@yahoo.com
Apstrakt
Cilj rada je planiranje eksperimenta i određivanje matematičkog modela za računanje
parametra hrapavosti Ra obrađene površine drveta. Kod planiranja eksperimenta uzete su tri
različite vrste drveta sa različitim gustoćama i obrađene su na blanjalici sa tri pomaka i tri brzine
rezanja. Nakon mjerenja parametra hrapavosti Ra dobiveni su eksperiementalni rezultati na osnovu
kojih se uradio centralni kompozitni plan eksperimenta. Na osnovu toga urađen je model za
računanje parametra hrapavosti Ra, koji je adekvatan i sa visokom tačnošću.
Ključne reči: eksperiment; model; hrapavost; drvo

Abstract
The goal of this paper is to design experiment and to determine mathematical model to
calculate roughness parameter of wood planned surface. For design of experiment three different
types of wood were taken and processed on the planner with tthree different displacements and
three different cutting speeds. After measuring the roughness parameter Ra, experimental results
were obtained on the basis of which the central composite plan of the experiment was made. Based
on that, a model for calculating the roughness parameter Ra was made, which is adequate and with
high accuracy.
Key words: experiment; model; roughness; wood

1 Uvod
Topografski izgled obrađenih površina ima dominantan uticaj na uslove kontakta dvaju ili više
površina i kao takav bi se trebao obavezno razmatrati u trodimenzionalnom obliku. Ipak, u analizi
hrapavosti obrađene površine problem se svodi na površinske presjeke, odnosno na ampiltude
prostiranja neravnina na obrađenoj površini. Uzrok takvih deformacija javlja se usljed grešaka u
obradi, nepravilnog položaja ili vibracije alata, odnosno predmeta u toku obrade. Drvo kao
specifičan osnovni materijal zbog scoje poroznosti, odnosno anizotropije i ortotropnosti, u pogledu
svoje anatomske građe zahtjeva dodatnu analizu prilikom ispitivanja hrapavosti obrađene površine.
Kvalitet obrađenih površina drveta zavisi od obradivosti vrste drveta i utvrđenih paramatara režima
obrade, prije svih brzine rezanja, brzine pomaka, dubine rezanja, te debljine i tipa strugotine.
U ovom radu je prikazan ekperiment u realnim uvjetima na uzorcima smrče, lipe i bukve, koji
su prethodno dimenzionisani u čiste obratke, a nakon toga je vršena tehnološka operacija glodanja
jedne od širih strana obratka na stolnoj glodalici sa mehaničkim pomakom. Prilikom eksperimenta
pored promjene gustoće drveta ρ, mjenjali su se i kinematički parametri brzina rezanja v i brzina
pomaka s' na tri različita nivoa. Mjerenje karakteristika hrapavosti obrađene površine Ra odrađeno
je pomoću kontaktnog profilometra Mitutoyo S201.
Stohastičkim modeliranjem ulaznih kinematičkih parametara brzine rezanja, brzine pomaka,
te gustoće drveta dobiven je adakvatan model za izlazne vrijednosti linijske funkcije parametra
hrapavosti Ra, koji su potvrđeni i softverskom metodom pomoću softvera Design Expert,
dijagramski prikazani i analizirani.

33. MEĐUNARODNI KONGRES O PROCESNOJ INDUSTRIJI •1

 2 Planiranje eksperimenta
Identifikacija parametara procesa predstavlja izbor parametara koji će pri modeliranju biti
obuhvaćeni, realizacijom eksperimenta, optimizacijom posmatranog procesa i ostalih aktivnosti
koje predstavljaju funkciju, a koje je istraživač postavio za cilj istraživanja. Izbor broja ulaznih
parametara vrši se u skladu sa realnim potrebama i zahtjevima koje određuju izlazni parametri.
Funkcionalna zavisnost izlaznih parametara određuje i izbor promjenljivih ulaznih veličina.
Dimenzije čistih obradaka su 620 x 80 x 24 mm. Izrada čistih obradaka i operacija glodanja je
rađena u doo „Aldža & Elvis“ Bosanska Otoka, mjerenje sadržaja vlage i određivanje gustoće proba
je vršeno na Tehničkom fakultetu Univerziteta u Bihaću, a mjerenje hrapavosti obrađene površine
na Mašinskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu.
U eksperimentu su korišteni čisti obradci smrče (2x4 kom), bukve (2x4 kom) i lipe (2x6
kom), dimenzija 620 x 80 x 24 mm, koji su dimenzionisani po debljini i širini na mašinama
ravnalici i debljači, a potom dimenzionisani i po dužini na dvolisnoj kružnoj pili za fino kraćenje.
Tako pripremljeni uzorci su ravno glodani na stolnoj glodalici SCM T130, pri otvorenom rezanju,
uz promjenu vrijednosti brzine rezanja i brzine pomaka u skladu sa planom eksperimenta.

Slika 1. Označavanje uzoraka

Neposredno prije izvođenja tehnološke operacije glodanja svi uzorci su označeni shodno planu
eksperimenta, a operacija blanjanja je izvedena na stolnoj glodalici SCM T 130, koja ima 5 stepeni
broja okretaja elektromotora: 3.000, 4.500, 6.000, 7.000 i 10.000 o/min. Mehanizam pomak je
odrađen pristrojem sa strane koji ima zaseban elektromotorni pogon sa valjcima i tri stepena brzine
pomaka max, srednji i min. Otvoreno rezanjne glodanjem urađeno je uz vodilicu mašine sa
složenim glodalom prečnika 80 mm i visine 100 mm.

Slika 2. Stolna glodalica SCM T 130 Slika 3. Mehanizam pomaka na glodalici

Mjerenje karakteristika hrapavosti obrađene površine, odnosno srednje aritimetičko odstupanje

profila od srednje linije Ra i i srednje visine neravnina Rz izvšeno je na Mašinskom fakultetu
Univerziteta u Sarajevu na uređaju za mjerenje hrapavosti površina MITUTOYO SJ – 201,
proizvođača Hoffman Group, slika 4.

2 • 33rd INTERNATIONAL CONGRESS ON PROCESS INDUSTRY

 Slika 5. Uređaj za mjerenje hrapavosti

U našem slučaju odabrali smo plan eksperimenta sa 14 ponavaljanja od kojih su 6 u centralnoj

tački. Ulazni faktori i njihove vrijednosti na tri nivoa prikazani su u tabeli 1.

Tabela 1. Vrijednosti ulaznih faktora

-1 0 1
Faktor A – Gustoća drveta, ρ [kg/m3] 490 590 690
Faktor B – Pomak, s [m/min] 2 3 4
Faktor C – Brzina rezanja, v [m/s] 12,5 25 37,5

Vrijednosti parametra hrapavosti Ra nakon mjerenja prikazani su u tabeli 2.

Tabela 2. Vrijednosti ulaznih faktora

Pon A B C Ra [μm]
1 490 2 12,5 7,60
2 690 2 12,5 6,24
3 490 4 12,5 3,60
4 690 4 12,5 7,45
5 490 2 37,5 9,62
6 690 2 37,5 6,40
7 490 4 37,5 5,42
8 690 4 37,5 4,80
9 590 3 25,0 5,65
10 590 3 25,0 6,02
11 590 3 25,0 5,95
12 590 3 25,0 5,82
13 590 3 25,0 5,33
14 590 3 25,0 5,15

33. MEĐUNARODNI KONGRES O PROCESNOJ INDUSTRIJI •3

 3 Statistička obrada

Uvođenjem kodiranih veličina prema rasporedu plana eksperimenta i položaju vrijednosti

kodirane veličine te množenjem sa vrijednošću parametra hrapavosti iz tabele 2 dobije se linearni
oblik modela parametra hrapavosti Ra može se zapisati u obliku:

(1)

Da bi utvrdili značajnost (signifikantnost) koeficijenata regresije za linearni model uradit

ćemo analizu varijanse ANOVA za zadani eksperiment. Analiza varijanse podrazumjeva da se
izračuna suma kvadrata, stepeni slobode i srednja vrijednost kvadrata za zadane ulazne faktore,
interakcije između njih, ukupan model te odstupanje od modela i čistu grešku modela.
Značaj pojedinog parametra utvrđuje se na osnovu vrijednosti statističke veličine p koja se
upoređuje sa nivoom značajnosti α koji istraživač sam utvrđuje. U planiranju eksperimenta najčešće
se za α uzimaju vrijednosti α = 0,01; α = 0,05 ili α = 0,1. Nivo značajnosti pokazuje kolika
vjerovatnoća postoji (izražena u procentima) da je uočena veza između varijabli nastal slučajno.
U ovom primjeru uzeto je α = 0,05 odnosno 5% jer se taj nivo najčešće uzima u inženjerskim
istraživanjima. Parametar iz tabele 3 je značajan ukoliko je njegova statistička vrijednost p manja
od α = 0,05. To znači da će za linearni model parametra hrapavosti Ra značajni biti faktor B i
interakcije AB i AC. Ono što je bitno je da smo dobili i konačan model da je značajan.
Vrijednosti statističkog koeficijenta p kao i sve ostale veličine dobivene analizom varijanse
prikazane su u tabeli 3.

Tabela 3. Rezultati analize varijanse za linearni model parametra hrapavosti Ra

Izvor varijacije SS dF MS F p Značaj
A 0,228 1 0,228 0,479 0,511 nije značajan
B 9,224 1 9,224 19,409 0,003 značajan
C 0,228 1 0,228 0,479 0,511 nije značajan
AB 7,625 1 7,625 16,044 0,005 značajan
AC 5,009 1 5,009 10,539 0,014 značajan
BC 1,133 1 1,133 2,383 0,166 nije značajan
Model 23,445 6 3,907 8,222 0,006 značajan
Ostatak 3,327 7 0,475
Odstupanje od modela 2,718 2 1,359
Čista greška 0,6081 5 0,122
Ukupno 26,77135 13 2,059

Nakon utvrđivanja značajnost ulaznih parametara može se vratiti u jednačinu (1) i u obzir
uzeti samo one koeficijente regresije čije su veličine značajne, pa će se izraz (1) transformisati u:

(2)

Nakon dekodiranja ulaznih veličin konačan izraz za linearan model parametra hrapavosti Ra:
Ra = 17,2372-0,01346 ρ -6,832 s' + 0,3733 v +0,0097 ρs' – 0,00063 ρv (3)

4 • 33rd INTERNATIONAL CONGRESS ON PROCESS INDUSTRY

 4 Grafička obrada podataka i rezultati
U današnje vrijeme postoji veliki broj softverskih alata koji nam pomažu pri planiranju
eksperimenta nekog procesa i utvrđivanju značajnih koeficijenata te uticaja faktora na konačnu
izlaznu vrijednost. Za potrebe ovog rada i potvrđivanje dobivenih statističkih rezultata koristio se
softverski paket Design Expert. To je komercijalni softver koji služi za planiranje eksperimenta i
optimizaciju rezultata te statističku obradu i vizualni prikaz.
Ono što je najznačajnije za prikazati je zavisnost izlazne vrijednosti od ulaznih parametara.
Na dijagramima na slici 6. prikazana je zavisnost izlazne vrijednosti modela, parametra
hrapavosti Ra od ulaznih veličina, gustoće drveta, pomaka i brzine rezanja. Na apscisi ulaznih
veličina minimalna vrijednost prikazana je sa „-1“ a maksimalna vrijednost ulazne veličine sa „+1“.
Sa dijagrama se može vidjeti da vrijednost parametra hrapavosti ne zavisi značajno od gustoće
drveta i brzine rezanja dok je parametar hrapavosti najveći za minimalnu vrijednost pomaka a kako
veličina pomaka raste tako se i parametar hrapavosti Ra smanjuje.

a) b)

c)

Slika 6. Zavisnost izlazne vrijednosti modela hrapavosti Ra od ulaznih veličina eksperimenta

a) gustoća drveta; b) pomak; c) brzina rezanja

33. MEĐUNARODNI KONGRES O PROCESNOJ INDUSTRIJI •5

 5 Zaključak
Na kvalitet obrađene površine drveta utiče veliki broj faktora kao što su: fizičke i mehaničke
osobine drveta, anatomska građa drveta, te tehnološki parametri procesa obrade. Tehnološki
parametri koji utiču na kvalitet obrađene površine su brzina rezanja, brzina pomaka, dubina rezanja,
geometrija oštrice sječiva, debljina i tip strugotine.
Jedna od izlaznih karakteristika svake proizvodnje pored ekonomičnosti, proizvodnosti, i
rentabilnosti, je kvalitet obrade.
Statističkom obradom rezultata eksperimenta i analizom dobivenih modela za Ra koristeći
komercijalni softver Design Expert može se zaključiti da hrapavost obrađene površine glodanjem,
kako po eksperimentalnim, tako i po modelskim rezultatima za izmjerene karakteristike hrapavosti
Ra pripada klasi N9 površinske hrapavosti po standardu ISO M.A1.020. Kao visoko značajan
parametar za kvalitet obrađene površine pokazao se kinematički parametar režima obrade brzina
pomaka. Hrapavost obrađene površine se povećava sa povećanjem brzine pomaka. Raspored
modelskih vrijednosti u odnosu na eksperimentalne vrijednosti je zadovoljavajući.

6 Literatura
[1] Cajner, H., Uvod u planiranje i analizu pokusa, Fakultet strojarstva i brodogradnje, izvodi iz
predavanja, 2018
[2] Montgomery, D.C., Design and Analysis of Experiment, Arizone State University, John Wiley
and Sons, 2015
[3] Jurković, M., Matematičko modeliranje inženjerskih procesa i sistema, Univerzitet u Bihaću,
Mašinski fakultet, 1999.
[4] Kovač, P., Metode planiranje i obrade eksperimenta, Univerzitet u Novom Sadu, Fakultet
tehničkih nauka, 2015.
[5] Salah, E.O., Tehnologija proizvodnje namještaja, Univerzitet u Bihaću, Tehnički fakultet,
2004.
[6] Skakić, D., Krdžović, A., Finalna obrada drveta, Univerzitet u Beogradu, Šumarski fakultet,
2002.
[7] Hodžić, Damir & Hodžić, Atif & Bajramovic, Esad. (2019). Latin square experiment design in
R. IOP Conference Series Materials Science and Engineering. 477. 012019. 10.1088/1757-
899X/477/1/012019.
[8] Bjelić, A., Hodžić, A.,Uticaj izbora reznog alata na kvalitet obrađene površine masivnog
drveta, 11th International Scientific Conference on Production Engineering RIM 2017, Sarajevo,
2017.

6 • 33rd INTERNATIONAL CONGRESS ON PROCESS INDUSTRY

View publication stats