Professional Documents
Culture Documents
Matematika GRADEZEN
Matematika GRADEZEN
КИРИЛ И МЕТОДИЈ“
ГРАДЕЖЕН ФАКУЛТЕТ, СКОПЈЕ
Даниел Велинов
Ѓорѓи Маркоски
Силвана Петрушева
МАТЕМАТИКА, II ДЕЛ
(Низи, Функции, Диференцијално и интегрално сметање)
Скопје, 2017
Издавач:
Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје
Бул. Гоце Делчев бр. 9, 1000 Скопје
www.ukim@ukim.edu.mk
Уредник на публикацијата:
Даниел Велинов, Ѓорѓи Маркоски и Силвана Петрушева , Градежен факултет
Рецензенти
1.проф. д-р Никита Шекутковки
редовен професор на ПМФ, УКИМ, Скопје
2. проф. д-р Валентина Миовска
вонреден професор на ПМФ, УКИМ, Скопје
3.проф. д-р Лилјана Денковска
редовен професор на Градежниот факултет, УКИМ, Скопје
Техничка обработка
Даниел Велинов, Ѓорѓи Маркоски, Силвана Петрушева и Ана Иванова
517.1/.5(075.8)
ВЕЛИНОВ, Даниел
Математика, II дел : (низи, функции, диференцијално и интегрално
сметање) / Даниел Велинов, Ѓорѓи Маркоски, Силвана Петрушева. - Скопје :
Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Градежен факултет, 2018. - 461 стр. :
илустр. ; 25 см
ISBN 978-9989-43-419-8
1. Маркоски, Ѓорѓи [автор] 2. Петрушева, Силвана [автор]
а) Математичка анализа - Теорија на функции - Диференцијално сметање -
Интегрално сметање - Високошколски учебници COBISS.MK-ID 109043722
ПРЕДГОВОР
1.1. Множества
5
6 Математика (втор дел)
в)
1.2. Пресликувања
(1 + x )k ³ 1 + kx .
За n = k + 1 добиваме
(1 + x )k +1 = (1 + x )k (1 + x ) ³ (1 + kx )(1 + x ) = 1 + kx + x + kx 2 =
= 1 + (k + 1)x + kx 2 ³ 1 + (k + 1)x
Според принципот на математичка индукција заклучуваме точност на тврдењето
за секој природен број n .
д) Да се докаже неравенството (n + 2)! > 3n со помош на принципот на
математичка индукција.
Доказ. За n = 1 тврдењето е точно бидејќи
(1 + 2)! > 3 , т.е. 3! = 6 > 3 .
Претпоставуваме дека тврдењето е точно за n = k , односно
(k + 2)! > 3k
За n = k + 1 имаме
((k + 1) + 2)! = (k + 3)! = (k + 3)(k + 2)! > (k + 3)3k = k 3k + 3 ⋅ 3k > 3k +1 ,
бидејќи k е природен број. Согласно принципот на математичка индукција
неравенството е точно за секој природен број n .
ѓ) Да се докаже дека 62n + 3n +2 + 3n е делив со 11.
Доказ. За n = 1 тврдењето е точно, 62 + 3 3 + 3 = 66 = 6 ⋅11
Претпоставуваме дека тврдењето е точно за n = k , односно
11| 62k + 3k +2 + 3k , т.е. 62k + 3k +2 + 3k = 11q
За n = k + 1 , добиваме
62k +2 + 3k +3 + 3k +1 = 36 ⋅ 62k + 3 ⋅ 3k +2 + 3 ⋅ 3k =
= 36(62k + 3k +2 + 3k ) - 36 ⋅ 3k +2 - 36 ⋅ 3k + 3 ⋅ 3k +2 + 3 ⋅ 3k =
= 36 ⋅11q - 33 ⋅ 3k +2 - 33 ⋅ 3k =
= 11(36q - 3k +3 - 3k +1) .
Според принципот на математичка индукција заклучуваме дека тврдењето е
точно за секој природен број n .
(A4 ) x + y = y + x
(A5 ) (xy )z = x (yz )
(A6 ) x ⋅1 = 1⋅ x = x
(A7 ) x ¹ 0, x ⋅ x -1 = x -1 ⋅ x = 1
(A8 ) xy = yx
(A9 ) x (y + z ) = xy + xz .
Аксиомите на подредување се:
(A10 ) x = y или x £ y или y £ x
(A11) ако x £ y и y £ x тогаш x = y
(A12 ) ако x £ y и y £ z тогаш x £ z
(A13 ) ако x £ y тогаш за секој реален број z важи x + z £ y + z
(A14 ) ако 0 £ x и 0 £ y тогаш е 0 £ xy .
Во множеството на реалните броеви со овие аксиоми се дефинирани две
операции, собирање и множење. Одземањето всушност е дадено преку (A3 ) ,
односно преку собирање на еден број со спротивниот број на друг број
x - y := x + (-y ) .
Делењето со број различен од нула, е множење со инверзен елемент (A7 )
x := x ⋅ y -1 .
y
Имајќи ги предвид аксиомите погоре, можеме да ги дефинираме следниве
релации:
Велиме дека x е помал од y , означуваме x < y , ако и само ако x £ y и x ¹ y .
Велиме дека x е поголем или еднаков на y , означуваме x ³ y , ако е y £ x .
Велиме дека x е поголем од y , означуваме x > y , ако и само ако x ³ y и x ¹ y .
За еден реален број x велиме дека е позитивен ако 0 < x . Реалниот број
x е негативен ако x < 0 . Од аксиомите (A10 ) и (A11) следува дека секој x ¹ 0
може да биде позитивен или негативен, но не може и двете истовремено. Според
тоа,
= - È {0} È + ,
Каде што - е множеството од сите негативни реални броеви и + е
множеството од сите позитивни реални броеви.
Операциите собирање, множење и преку нив дефинирани одземање и
делење, како и подредувањето на реалните броеви имаат многу својства кои ние
овде нема да ги разгледуваме, ги оставаме за љубопитните читатели да ги најдат
и проверат преку дадените аксиоми.
1. Множества. Пресликувања. Реални и комплексни броеви 21
Едни од најчесто користените подмножества од реалните броеви, се
интервалите. Нека a и b се реални броеви. Ги даваме дефинициите на затворен
интервал, отворен интервал, полуотворен интервал од лево и полуотворен
интервал од десно, соодветно:
[a,b ] = {x Î : a £ x £ b}
(a,b) = {x Î : a < x < b}
(a,b ] = {x Î : a < x £ b}
[a,b) = {x Î : a £ x < b} .
Исто така некоја од границите или двете граници можат да бидат бесконечност:
[a, ¥) = {x Î : a £ x }
(a, ¥) = {x Î : a < x }
(-¥,b ] = {x Î : x £ b}
(-¥,b) = {x Î : x < b}
(-¥, ¥) = .
Нека a Î и e > 0 .
Отворениот интервал (a -e,a + e) ќе го нарекуваме e- околина на a .
æn ÷ö
çç ÷ , за n Î , k Î È {0} , 0 £ k £ n ,
çèk ÷ø
1. Множества. Пресликувања. Реални и комплексни броеви 27
се нарекува бројот
æn ö÷ n!
çç ÷ = .
çèk ÷ø k !(n - k )!
Да забележиме дека за секој n Î важи
æn ÷ö n! æn ö
çç ÷ =
0 ÷ = n ! = 1 и çç1÷÷÷ = n! =n .
çè ø 0!(n - 0)! n ! çè ø 1!(n -1)!
На пример,
æ5ö÷
çç ÷ = 5! = 5! = 5 ⋅ 4 ⋅ 3! = 10 .
çè2÷ø 2!(5 - 2)! 2!⋅ 3! 2 ⋅ 3!
Биномниот коефициент е еднаков на бројот на сите k елементни
подмножества од множество со n елементи. Следните две својства на биномните
коефициенти се од особена корист кога станува збор за Биномната формула.
æn ö æ n ö
Својство 1. За секој n Î , k Î È {0} , 0 £ k £ n , важи ççk ÷÷÷ = ççn - k ÷÷÷ .
èç ø èç ø
Доказ. Од дефиницијата на биномни коефициенти имаме
æn ö÷ n! æ n ö÷ n!
çç ÷ = и ç = , од каде е очигледна горната еднаквост.
çèk ø÷ k !(n - k )! ççèn - k ø÷÷ (n - k )!k !
Својство 2. За секој n Î , k Î È {0} , 0 £ k £ n , важи
æn ö÷ æ n ÷ö æn + 1÷ö
çç ÷ + çç =ç .
çèk ÷ø çèk + 1÷÷ø ççèk + 1÷÷ø
Доказ. Имаме,
æn ö÷ æ n ö÷ n! n! n !(k + 1) + n !(n - k )
çç ÷ + çç = + = =
çèk ÷ø çèk + 1÷÷ø k !(n - k )! (k + 1)!(n - k -1)! (k + 1)!(n - k )!
(n + 1)n ! (n + 1)! æn + 1ö
= = = ççk + 1÷÷÷ .
(k + 1)!(n - k )! (k + 1)!(n - k )! çè ø
Биномната формула, за n Î гласи:
n æn ö æn ö æn ö æn ö æn ö æn ö
(a +b)n = å ççk ÷÷÷a n -kb k = çç0÷÷÷a n + çç1÷÷÷a n -1b + çç2÷÷÷a n -2b 2 + ... + ççk ÷÷÷a n -kb k + ... + ççn ÷÷÷b n .
ç
k =0 è ø
ç
è ø ç
è ø ç
è ø ç
è ø ç
è ø
Доказ. Доказот ќе биде даден со помош на математичка индукција.
æ1ö æ1ö
За n = 1 , имаме (a +b)1 = a +b = çç0÷÷÷a + çç1÷÷÷b , од каде што добиваме дека важи
çè ø èç ø
Биномната формула. Претпоставуваме дека тврдењето е точно за n = s , односно
важи дека
æs ö æs ö æs ö æs ö æs ö
(a +b)s = çç0÷÷÷a s + çç1÷÷÷a s -1b + çç2÷÷÷a s -2b 2 + ... + ççk ÷÷÷a s -kb k + ... + ççs ÷÷÷b s .
èç ø èç ø çè ø çè ø èç ø
Тогаш, за n = s + 1 , имаме
(a +b)s +1 = (a +b)(a +b)s =
ææs ö÷ s æs ö÷ s -1 æs ö÷ s -2 2 æs ö æs ö ö
= (a +b)çç a + çç1÷÷a b + çç2÷÷a b + ... + ççk ÷÷÷a s -kb k + ... + ççs ÷÷÷b s ÷÷÷ =
çèçè0÷÷ø
çç çè ø çè ø çè ø èç ø ø
28 Математика (втор дел)
æs ö æs ö æs ö æs ö æs ö
= çç0÷÷÷a s +1 + çç1÷÷÷a sb + çç2÷÷÷a s -1b 2 + ... + ççk ÷÷÷a s -k +1b k + ... + ççs ÷÷÷ab s +
èç ø èç ø èç ø èç ø èç ø
æs ö æs ö æs ö æs ö æs ö
+çç0÷÷÷a sb + çç1÷÷÷a s -1b 2 + çç2÷÷÷a s -2b 3 + ... + ççk ÷÷÷a s -kb k +1 + ... + ççs ÷÷÷b s +1 =
èç ø çè ø èç ø èç ø èç ø
æs + 1ö ææs ö æs öö ææs ö æs öö
= çç 0 ÷÷÷a s +1 + çççç0÷÷÷ + çç1÷÷÷÷÷÷a sb + çççç1÷÷÷ + çç2÷÷÷÷÷÷a s -1b 2 + ... +
èç ø èçèç ø èç øø èççè ø çè øø
ææs ÷ö æ s ö÷÷ö s-k k +1 æ ö
+çç
çç ÷ + çç ÷ ÷a b + ... + ççs + 1÷÷b s +1 =
èçèçk ø÷ èçk + 1ø÷÷ø èç 0 ø÷
æs + 1ö æs + 1ö æs + 1ö æs + 1ö æs + 1ö
= çç 0 ÷÷÷a s +1 + çç 1 ÷÷÷a sb + çç 2 ÷÷÷a s -1b 2 + ... + ççk + 1÷÷÷a s -kb k +1 + ... + çç 0 ÷÷÷b s .
çè ø ç
è ø ç
è ø ç
è ø ç
è ø
Последниот ред е добиен со примена на својството 2.
æ ö8
Биномот çç x - 1 ÷÷÷ го трансформираме како
çè x xø
æ ö8 æ 1 ö8
æ 1 ö÷8 çç 1 1 ÷÷ ç -3 ÷
çç x - ÷ = çç x 2 - ÷ = çç x 2 - x 2
÷÷÷ ,
3÷
èç x x ÷ø çè ÷÷ çè ø
x2ø
1 -3
од каде што a = x 2 , b = -x 2,n = 8 . Согласно ова, добиваме
æ8ö 1(8-k ) - 3k
Tk +1 = ççk ÷÷÷x 2 (-1)k x 2 = Cx 0 .
çè ø
Делејќи ги двете страни со константата C , која да забележиме е таква што
æ8ö
C = ççk ÷÷÷(-1)k , добиваме
çè ø
1(8-k ) -3k
x2 x 2 =x0,
од каде што
1(8-k )-3k
x2 2 =x0 .
Последната еднаквост е можна само ако
1 (8 - k ) - 3 k = 0
2 2
8 - k - 3k = 0 ,
односно k = 2 . Значи, членот кој го бараме е третиот член од развојот на
биномот, т.е.
æ8ö 1⋅6 -3⋅2
T3 = çç2÷÷÷x 2 (-1)2 x 2 = 28 .
çè ø
Пример 3. Збирот на биномните коефициенти од развојот на биномот е
( )
n
64 . Најди го оној член од развојот на биномот 2x 3 x - 1 кој го содржи x .
x
Решение. Збирот на биномните коефициенти е 2n . Тоа следува од
æn ö æn ö æn ö æn ö
2n = (1 + 1)n = çç0÷÷÷ + çç1÷÷÷ + çç2÷÷÷ + ... + ççn ÷÷÷ .
èç ø èç ø èç ø èç ø
Значи, 2n = 64 , па n = 6 .
( )
n
Трансформирајќи го биномот 2x 3 x - 1 имаме
x
æ 4 ö÷n
( )
n
2x x - 1
3 ç
= çç2x 3 - x ÷÷ .
- 1
x çè ø÷
30 Математика (втор дел)
Тогаш
4
a = 2x 3 , b = -x -1 , n = 6 .
Сега,
æ6ö÷ 6-k 4(6-k )
çç ÷2 x 3 (-1)k x -k = Cx 1 .
çèk ÷ø
æ6ö
Делејќи ги двете страни со C = ççk ÷÷÷26-k (-1)k , добиваме
çè ø
4(6-k )-k
x3 = x1 .
Оваа еднаквост е исполнета само ако
4 (6 - k ) - k = 1 ,
3
од каде што
24 - 4k - 3k = 3 ,
па k = 3 . Значи, бараниот член е четвртиот член
æ6ö 4⋅3
T4 = çç3÷÷÷2 3 x 3 (-1)3 x -1⋅3 = -8 ⋅ 20 ⋅ x = -160x .
çè ø
и z 2 = x 2 + iy 2 е еднаков на
z = (x 1 - x 2 ) + i(y1 - y 2 ) .
Производ на два комплексни броја z 1 и z 2 е еднаков на комплексен број
z = z 1z 2 , кој е еднаков на
z = (x 1 + iy1)(x 2 + iy 2 ) = x 1x 2 + ix 1y 2 + ix 2y1 + i 2y1y 2 = x 1x 2 - y1y 2 + i(x 1y 2 + x 2y1)
z = x 1x 2 - y1y 2 + i(x 1y 2 + x 2y1) .
Да заклучиме, два комплексни броја се множат на тој начин што
реалниот дел во производот е разлика од производите на реалните делови и
имагинарните делови, додека имагинарниот дел е збир од производите на
реалниот дел од првиот и имагинарниот дел од вториот и имагнарниот дел од
првиот и реалниот дел од вториот комплксен број.
За комплексниот број z велиме дека е количник на комплексните броеви
z 1 и z 2 , z 2 ¹ 0 , ако z 1 = z ⋅ z 2 . Нека комплексните броеви z 1 и z 2 се запишани
во алгебарски облик, т.е. нека
z 1 = x 1 + iy1 и z 2 = x 2 + iy 2 .
Тогаш количникот z = x + iy , ќе го определиме од дефиницијата, односно од
равенката z 1 = z ⋅ z 2 . Заменувајќи во неа добиваме,
x 1 + iy1 = (x + iy )(x 2 + iy 2 )
32 Математика (втор дел)
x 1 + iy1 = xx 2 - yy 2 + i(xy 2 + x 2y ) ,
од каде што
x 1 = xx 2 - yy 2
y1 = xy 2 + x 2y .
Па го добиваме системот равенки
{yx xx +-yx yy == xy ,
2
2
2
2
1
1
чиешто решение е
x 1x 2 + y1y 2 x 2y1 - x 1y 2
x= , y= .
x 22 + y 22 x 22 + y 22
Значи,
z 1 x 1 + iy1 x 1x 2 + y1y 2 x y -x y
z= = = +i 2 1 1 2 .
z 2 x 2 + iy 2 2
x 2 + y2 2 x 22 + y 22
x 1 + iy1
Истото може да се добие доколку го рационализираме, односно
x 2 + iy 2
иманителот го трансформираме така што имагинарната единица i ја снема од
именителот. Тоа може да го постигнеме ако и броителот и именителот ги
помножиме со x 2 - iy 2 . Тогаш добиваме,
x 1 + iy1 x 1 + iy1 x 2 - iy 2 x 1x 2 + y1y 2 + i(x 2y1 - x 1y 2 )
= ⋅ = ,
x 2 + iy 2 x 2 + iy 2 x 2 - iy 2 x 22 + y22
односно
x 1x 2 + y1y 2 x 2y1 - x 1y 2
z= +i .
x 22 + y22 x 22 + y 22
z 1 z 1z 2
8) = , z ¹0,
z 2 | z 2 |2 2
каде што z , z 1 , z 2 се комплексни броеви.
Под модул на комплексен број z = x + iy ќе го подразбираме бројот
| z |= x 2 + y 2 .
Некои од поважните својства на модулот на комплексен број z = x + iy се:
1) | Re z |=| x |£| z |
2) | Im z |=| y |£| z |
3) | z |=| z |
4) | z |= 0 ако и само ако z = 0
5) | z 1 ⋅ z 2 |=| z 1 | ⋅ | z 2 |
6) Неравенство на триаголник. | z 1 + z 2 |£| z 1 | + | z 2 | .
Доказот на својствата 1) - 4) е едноставен, па само ќе ги дадеме доказите
на 5) и 6).
5) Нека z 1 = x 1 + iy1 и z 2 = x 2 + iy 2 .
Со директна проверка се добива
| z 1 ⋅ z 2 |2 = (x 1x 2 - y1y 2 )2 + (x 1y 2 + x 2y1)2 =
= x 12x 22 - 2x 1x 2y1y 2 + y12y 22 + x 12y 22 + 2x 1x 2y1y 2 + x 22y12 =
= x 12x 22 + y12y 22 + x 12y 22 + x 22y12 = x 12(x 22 + y 22 ) + y12(x 22 + y 22 ) =
= (x 12 + y12 )(x 2 2 + y 2 2 ) = | z 1 |2 ⋅ | z 2 |2 .
Од овде, јасно е дека | z 1 ⋅ z 2 |=| z 1 | ⋅ | z 2 | .
6) Нека z 1 и z 2 се произволни комплексни броеви. Тогаш
| z 1 + z 2 |2 = (z 1 + z 2 )(z 1 + z 2 ) = (z 1 + z 2 )(z 1 + z 2 ) =
= z 1z 1 + z 2 z 2 + z 1z 2 + z 1z 2 =| z 1 |2 + | z 2 |2 +2Re(z 1z 2 ) .
Притоа, беа користени својставата на конјугиран комплексен број 1), 3) и 5).
Дополнително, да забележиме дека важи
Re(z 1z 2 ) £| z 1z 2 |=| z 1 | ⋅ | z 2 | .
Тогаш имаме
| z 1 + z 2 |2 =| z 1 |2 + | z 2 |2 +2Re(z 1z 2 ) £| z 1 |2 + | z 2 |2 +2 | z 1 | ⋅ | z 2 |= (| z 1 | + | z 2 |)2 од
каде што јасно важи неравенството на триаголник за комплексни броеви.
34 Математика (втор дел)
( cos(−ϕ ) + i sin(−ϕ ) )
m
= cos(−mϕ ) + i sin(− mϕ ) .
Со ова добивме точност и за било кој n негативен број.
Пример 1. Пресметај (-1 + i 3)6 .
Решение. Прво комплексниот број z = -1 + i 3 ќе го запишеме во
тригонометриски облик.
Имаме,
r = x 2 + y 2 = (-1)2 + ( 3)2 = 4 = 2 ,
1. Множества. Пресликувања. Реални и комплексни броеви 37
y
j = arctg = arctg 3 = arctg(- 3) = p- p = 2p .
x -1 3 3
(
2p
Значи, z = 2 cos + i sin
3
2
3
p
)
. Користејќи ја Моавровата формула, добиваме
( )
6
(-1 + i 3)6 = 2(cos 2p + i sin 2p = 26(cos 4p + i sin 4p) = 26 = 64 .
3 3
Пример 2. Докажи дека
2 2 ( 2 )
(1 + cos a + i sin a)n = 2n cosn a cos na + i sin na , n Î .
2 2 2 (
z = 1 + cos a + i sin a = 2cos2 a + i ⋅ 2sin a cos a = 2cos a cos a + i sin a .
2 2 2 )
Сега применувајќи ја Моавровата формула имаме
z n = (1 + cos a + i sin a)n = 2n cosn a (cos na + i sin na ) , n Î .
2 2 2
j = arctg 2 = p ,
0 2
па,
(
z = 2 cos p + i sin p .
2 2 )
Следува,
3
w 0 = 3 2(cos p + i sin p) = 2 ( 3 + i)
6 6 2
3
w1 = 3 2(cos p + 4p + i sin p + 4p) = 2 (- 3 + i)
6 6 2
3
w2 = 2(cos p + 8p + i sin p + 8p ) = -i 3 2 .
6 6
Пример 4. Најди ги решенијата на равенката z 5 + 32 = 0 .
Решение. За да ги најдеме решенијата на оваа равенка потребно е да ги
најдеме петтите корени на -32 , т.е. z = 5 -32 . За да го направиме тоа, мораме
комплексниот број z = -32 да го запишеме во тригонометриски облик. Па,
40 Математика (втор дел)
r = (-32)2 + 02 = 32
j = arctg 0 = p .
-32
Значи z = 32(cos p + i sin p) . Тогаш решенијата на равенката се
1. Да се решат неравенките:
а) x - 3 < 5 б) x + 2 + x - 2 £ 12 в) x - 1 < x + 1
Решение.
1. Множества. Пресликувања. Реални и комплексни броеви 41
а) x - 3 < 5 -5 < x - 3 < 5 -2 < x < 8 . Значи , решението на неравенката
е интервалот (-2, 8) , т.е. x Î (-2, 8) .
б) x + 2 + x - 2 £ 12
За да се ослободиме од апсолутните вредности и го решиме неравенството,
треба да знаеме во кои интервали функциите y1 = x + 2 и y2 = x - 2 се
позитивни, во кои се негативни. Затоа ќе ги најдеме нулите на функциите
y1 и y2 и со нив ќе го поделиме множеството реални броеви на интервали во кои
ќе ги разгледуваме знаците на функциите y1 и y2 . Нула на функцијата y1 е
x = -2 , а на y2 е x = 2 . Ќе ги разгледуваме знаците на функциите y1 и y2 во
интервалите (-¥, -2], (-2, 2) и [2, ¥) .
Значи имаме 3 случаи:
-x - 2 - x + 2 £ 12 -2x £ 12 x ³ -6
в) x - 1 < x + 1
2. Да се решат равенките:
а) x2 - 5 x + 6 = 0 б) 2x - 3 = 3 - 2x
в) (x 2 + 4x + 9) + (2 x- 3) = x 2 + 4x + 9 + 2x - 3
Решение.
а) x 2 - 5 x + 6 = 0
За да ја решиме равенката треба да се ослободиме од апсолутната вредност, па ќе
ги разгледаме двата случаја кога x е позитивно и негативно:
1. За x>0 равенката ќе гласи x 2 - 5x + 6 = 0 , па ако ја решиме, ги
5 25 - 24 5 1
наоѓаме корените x 1,2 = = , значи x 1 = 3, x 2 = 2 се
2 2
решенија на равенката.
3
2. За 2x - 3 < 0, x< равенката гласи: -2x + 3 = 3 - 2x 3 = 3 , т.е
2
3 3
за секое x < важи равенството, па решение во овој случај е интервалот x < .
2 2
(x 2 + 4x + 9) + (2x - 3) = x 2 + 4x + 9 + 2x - 3
Бидејќи добивме дека левата и десната страна се еднакви, следи дека решение на
3
равенката во овој случај е интервалот [ , +¥) , односно равенката важи за
2
3
секое x Î [ , +¥) .
2
3
б) ако 2x - 3 < 0 , односно x < , тогаш бидејќи изразот
2
(x 2 + 4x + 9) + (2x - 3) може да биде и позитивен, негативен или 0, тогаш ќе
разгледаме два потслучаја:
1. Кога (x 2 + 4x + 9) + (2x - 3) > 0 , тогаш равенката гласи:
(x 2 + 4x + 9) + (2x - 3) = x 2 + 4x + 9 - 2x + 3
44 Математика (втор дел)
6 3 3 3
4x = 6 , односно x = = , но бидејќи x = не спаѓа во условот x < за
4 2 2 2
кој се разгледува равенката, следи дека за овој случај равенката нема решение.
x -1
3. Да се реши неравенката £ 1.
2x + 1
x -1 x -1
Решение. £ 1 -1 £ £1
2x + 1 2x + 1
x -1
За да ја решиме двојната неравенка -1 £ £ 1 , можеме да се ослободиме
2x + 1
од именителот, мнжејќи ја неравенката со 2x + 1 , но треба да ги разгледаме
случаите кога 2x + 1 е позитивно и кога е негативно, бидејќи кога множиме
неравенка со негативен број се менува насоката на знакот на неравенката.
1
Случај 1: нека 2x + 1 > 0 , односно x > - , тогаш неравенката постанува:
2
-2x - 1 £ x - 1 £ 2x + 1 . Ќе ги решиме двете неравенки x - 1 £ 2x + 1 и
-2x - 1 £ x - 1 и решение на овој случај ќе биде пресек од тие две решенија.
x - 1 £ 2x + 1 x ³ -2 x Î [-2, +¥)
-2x - 1 £ x - 1 3x ³ 0 x ³ 0 x Î [0, +¥)
Пресек од овие две решенија (интервали) е интервалот [0, +¥) .
1
Случај 2: нека 2x + 1 < 0 , односно x < - , тогаш неравенката постанува:
2
-2x - 1 ³ x - 1 ³ 2x + 1 . Ќе ги решиме двете неравенки x - 1 ³ 2x + 1 и
-2x - 1 ³ x - 1 и решението на овој случај ќе биде пресек од тие две решенија.
1. Множества. Пресликувања. Реални и комплексни броеви 45
x - 1 ³ 2x + 1 x £ -2 x Î (-¥, -2]
-2x - 1 ³ x - 1 3x £ 0 x £ 0 x Î (-¥, 0]
Решение на овој случај е пресекот од овие две решенија (интервали), т.е. е
интервалот (-¥, -2] , бидејќи и двете неравенки треба истовремено да се
задоволени.
Бидејќи и двата случаја се можни, решението на неравенката ќе биде унија од
решенијата на случаите 1 и 2, односно x Î (-¥, -2] È [0, +¥) .
n 2(n + 1)2
4. Докажи дека 13 + 2 3 + + n 3 = користејќи го принципот на
4
математичка индукција.
12(1 + 1)2
Решение. За n = 1 тврдењето е точно бидејќи 13 = .
4
Претпоставуваме дека равенството е точно за n = k , т.е.
k 2(k + 1)2
13 + 2 3 + + k 3 =
4
За n = k + 1 имаме
k 2(k + 1)2
13 + 2 3 + + k 3 + (k + 1)3 = + (k + 1)3 =
4
k 2(k + 1)2 + 4(k + 1)3 (k + 1)2(k 2 + 4k + 4) (k + 1)2(k + 2)2
= = =
4 4 4
5. Да се докаже равенството
4n(n + 1)(n + 2)
2 ⋅ 4 + 4 ⋅ 6 + 6 ⋅ 8 + + 2n(2n + 2) =
3
користејќи го принципот на математичка индукција.
x -1
1
Решение. За n = 1 тврдењето е точно бидејќи x = x x -1 .
x -1
Претпоставуваме дека идентитетот е точен за n = k , односно
k
x + x 2 + x 3 + + x k = x x -1
x -1
За n = k + 1 , добиваме дека
k k
x + x 2 + x 3 + + x k + x k +1 = x x -1 + x k +1 = x x -1 + xx k =
x -1 x -1
k k +1 - x = x x k +1 -1
k
= x (x -1 + x k ) = x x -1 + x
k
x -1 x -1 x -1
Решение. За n = 1 имаме
2
1 + 2 = x 2 + 2x + 3 = -(x -1)(x + 2x + 3) =
1 + x 1 + x 2 (1 + x )(1 + x 2 ) (1 - x )(1 + x )(1 + x 2 )
3 2 2 3 2
= -x + x - 2x + 2x - 3x + 3 = -x - x - x -1 + 4 =
(1 - x )(1 + x )(1 + x 2 ) (1 - x )(1 + x )(1 + x 2 )
-x 2(x + 1)-(x + 1) + 4 -(1 + x )(1 + x 2 ) + 4
= = =
(1 - x )(1 + x )(1 + x 2 ) (1 - x )(1 + x )(1 + x 2 )
2
= 1 + 2 2
x -1 1 - x 2
1 + 2 + 22 + + 2k = 1 + 2k +1
1+x 1+ x 2 1+x 4 1+x 2
k
x -1 1 - x 2k +1
За n = k + 1 , добиваме дека
1 + 2 + 22 + + 2k + 2k +1 =
1+x 1+ x 2 1+x 4 1+x 2 1+x 2
k k +1
k +1 k +1
= 1 + 2 k +1 + 2 k +1 =
x -1 1 - x 2 1+x 2
= 1 + 2k +1 + 2k +1 k +2
= 1 + 2 k +2 ,
x -1 (1 + x )(1 - x ) x -1 1 - x 2
2 k +1 2 k +1
Решение.
За n = 1 : 52+1 + 3 32 0 = 125 + 27 = 152 = 8 ⋅19 , па значи бројот е
делив со 19, односно 19 52+1 + 3 32 0 .
За n = k нека важи 19 52k +1 + 3k +22k -1 односно
52k +1 + 3k +22k -1 = 19a .
Тогаш за n = k + 1 треба да се докаже дека 19 52k +3 + 3k +32k . Навистина:
52k +3 + 3k +32k = 25 ⋅ 52k +1 + 3 ⋅ 2 ⋅ 3k +22k -1 = 25(19a - 3k +22k -1) + 6 ⋅ 3k +22k -1 =
= 19 ⋅ 25a -19 ⋅ 3k +22k -1 = 19(25a - 3k +22k -1)
Според принципот на математичка индукција равенството е точно за
секој n Î .
48 Математика (втор дел)
y
æ4 x -2 ö
÷
ç
11. Да се определи четвртиот член од развиениот бином ç x + 3 ÷
çè 7 ÷ø
ако x и y ги задоволуваат релациите:
æ y ö æy ö æ y ö
çççx + 1÷÷÷ : çççx ÷÷÷ : çççx -1÷÷÷ = 1: 3 : 5 .
è ø è ø è ø
Решение.
æ y ö÷ y!
çç
çèx + 1÷÷ø 1 (x + 1)!(y - x -1)! y - x 1
= односно = = , се добива:
æy ÷ö 3 y! x +1 3
çç ÷
çèx ÷ø x !(y - x )!
3y - 3x = x + 1 , значи: y = 4x + 1 (1)
3
1. Множества. Пресликувања. Реални и комплексни броеви 49
æy ö÷ y!
çç ÷
çèx ø÷ x !(y - x )! y -x +1 3
=3 следи = = или:
æ y ö÷ 5 y! x 5
çç
çèx -1ø÷÷ (x -1)!(y - x + 1)!
= 7! ⋅ 5 ⋅ 5-2 ⋅ 7 -1 = 7 ⋅ 6 ⋅ 5 ⋅ 5-1 ⋅ 7 -1 = 1
3!4! 6
æn ÷ö n! n(n -1) n 2 - n
çç ÷ = = = = 10 , n 2 - n - 20 = 0 ,
çè2 ÷ø 2!(n - 2)! 2 2
æ5ö -5 -5 -5 -5
T3 = çç2÷÷÷x 3 = 5! x 3 = 5 ⋅ 4 x 3 = 10x 3 .
çè ø 2!3! 2
50 Математика (втор дел)
æn ö÷ æn ö÷
çç ÷ + çç ÷ = 29
èç0 ø÷ èç2 ø÷
n(n -1)
1+ = 29
2
2 + n - n = 58
2
n 2 - n - 56 = 0
n1,2 = 1 1 + 4 ⋅ 56 = 1 225 = 1 15
n =8 2 2 2
æn ö÷ x n -3 -x 3 æ ö
çç ÷(2 ) (4 ) = 4 ççn ÷÷(2x )n -2 (4-x )2 .
èç3 ø÷ èç2 ø÷
æ8ö÷ x 8-3 -x 3 æ ö
çç ÷(2 ) (4 ) = 4 çç8÷÷(2x )8-2 (4-x )2
çè3÷ø çè2÷ø
8! ⋅ 25x ⋅ 4-3x = 4 ⋅ 8! ⋅ 26x ⋅ 4-2x
3!5! 2!6!
-x = 2x + 1 , 3x = -1 , x = -1 .
3
æn ö æ12ö
Tk +1 = ççk ÷÷÷a n -kb k = çç k ÷÷÷( 1 )12-k ( x )k =
èç ø èç ø x
æ12ö k æ12ö 3k -12
= çç k ÷÷÷x k -12 ⋅ x 2 = çç k ÷÷÷x 2
èç ø èç ø
æ5ö
T3 = çç2÷÷÷x 3 ⋅ x 2 lg x = 10x 3+2 lg x .
çè ø
Значи ја добиваме равенката 10x 3+2 lg x = 106 , т.е. x 3+2 lg x = 105 . Со
логаритмирање на двете страни со логаритам со основа 10 се добива
равенката (3 + 2lg x )lg x = 5 , која со смената t = lg x , се трансформира во
2t 2 + 3t - 5 = 0 . Со нејзино решавање се добиваат решенијата t1 = 1 , t2 = - 5 ,
2
од каде за вредноста на x добиваме две решенија:
-5 1
x 1 = 101 = 10 , x 2 = 10 2 = .
100 10
6(12-k ) 3k
- 6(12 - k ) 3k
Од условот a 5 7 = a 3 добиваме - = 3 , односно k = 7 . Значи
5 7
æ12ö
бараниот член е осмиот, и T8 = çç 7 ÷÷÷⋅ 8-1 ⋅a 3 = 99a 3 .
çè ø
z z
= 1; =i
z +1 z
Решение. z = x + iy
ìï x + iy
ïï
ïï x + iy + 1 = 1 ì
ï
ï x + iy = x + iy + 1
í í
ïï x + iy ï
ïx + iy = ix - i 2y
ïï =i ï
î
ïî x - iy
ìï 2 2 2 2
ï x + y = (x + 1) + y
ïí
ïïx + iy = y + ix
ïî
Решение.
а)
1. Множества. Пресликувања. Реални и комплексни броеви 53
z = -1 + i 3
x = -1, y = 3, r = x 2 + y 2 = (-1)2 + ( 3)2 = 1 + 3 = 2
y 3 2p
j = arctg = arctg =
x -1 3
16
æ 3 1 + i ö÷
19. Да се пресмета вредноста на изразот ççç + ÷÷ .
è1 + i 2i ÷ø
Решение.
16 16
æ 3 1 + i ö÷ æ 6i + (1 + i )2 ö÷
çç + ÷ ç ÷
÷ = ççç ÷ =
çè1 + i 2i ÷ø è 2i(1 + i ) ÷ø
16 16 16 16
æ 6i + 1 + 2i + i 2 ö÷ æ 8i ö÷ æ 4i ö÷ æ 4i(i + 1) ö÷
ç
= çç ÷ ç ÷ ç ÷ ç ÷
÷ = çç ÷ = çç ÷ ç ÷ =
èç 2i + 2i 2 ø÷ è 2i - 2 ø÷ è i - 1ø÷ èçç(i - 1)(i + 1)ø÷
16 16 16
æ 4i 2 + 4i ö÷ æ -4 + 4i ö÷ æ -4 + 4i ö÷
= ççç 2 ç ÷÷ = çç ÷÷ = (2 - 2i ) = 216 (1 - i )16
16
÷÷÷ = çç ÷ ç ÷
èç i - 1 ø èç -1 - 1 ø èç -2 ø
-1 p 7p p
r = 12 + (-1)2 = 2 f = arc tg + 2p = - + 2p = =-
1 4 4 4
æ -p -p ö
1 - i = 2 çççcos( ) + i sin( )÷÷÷ .
è 4 4 ÷ø
Значи:
16
é æ -p -p öù
2 (1 - i ) = 2 êê 2 çççcos( ) + i sin( )÷÷÷úú =
16 16 16
ëê è 4 4 ø÷ûú
æ -16p -16p ö÷
= 216 ⋅ 28 çççcos( ) + i sin( )÷÷ = 224 (cos(-4p) + i sin(-4p)) = 224 .
è 4 4 ÷ø
(1 + i )n
20. Да се пресмета изразот A = .
(1 - i )n -2
Решение.
p p -p -p
z 1 = 1 + i = 2(cos + i sin ); z 2 = 2(cos + i sin )
4 4 4 4
n
é p p ù
ê 2(cos + i sin )ú
(1 + i )n z 1n ê 4 4 úû
A= = = ë =
(1 - i )n -2 z 2n -2 é -p -p ú ù
n -2
ê 2(cos + i sin )
ê 4 4 úû
ë
1. Множества. Пресликувања. Реални и комплексни броеви 55
np np
( 2)n (cos + i sin )
= 4 4 =
n -2 -p(n - 2) -p(n - 2)
( 2) (cos + i sin )
4 4
é æ n p (n - 2)p ö æ n p (n - 2)p ö÷ù
= ( 2)n -n +2 êêcos ççç + ÷÷÷ + i sin çç ÷÷ú =
ç
è 4 4 ÷
ø ççè 4 + 4 ÷øúú
ëê û
é æ 2n p - 2p ö ù é ù
= 2 êêcos ççç ÷÷ + i sin ççæ 2n p - 2p ÷÷öú = 2 êcos çæç p(n - 1)ö÷÷ + i sin æçç p(n - 1)ö÷÷ú =
÷÷ ÷÷ú ê çèç ÷÷ ÷
ëê è 4 ø çè 4 øûú ëê 2 ø èçç 2 ø÷úûú
ì2i, n = 2k
ï
=ï
í
ï
ï 2, n = 2k + 1
î
Кога n е парен резултатот е 2i , а кога n е непарен, резултатот е 2 .
а) z 4 + 16 = 0 б) iz 3 - z 3 - 1 - i = 0
Решение: а)
z 4 + 16 = 0
æx = -16; y = 0 ö÷
çç ÷÷
çç
z = -16 = -16 + 0 ⋅ i = çr = (-16) + 0 = 16÷÷÷ = 4 16(cos p + i sin p)
4 4 2
çç ÷÷
ççj = p ÷÷
è ø
æ p + 2k p p + 2k p ÷ ö
z = 4 16 ççcos + sin ÷÷ , k = 0,1, 2, 3
çè 4 4 ø÷
p p 2 2
k = 0 : z 0 = 2(cos + i sin ) = 2( +i ) = 2(1 + i )
4 4 2 2
3p 3p 2 2
k = 1 : z 1 = 2(cos + i sin ) = 2(- +i ) = 2(-1 + i )
4 4 2 2
5p 5p 2 2
k = 2 : z 2 = 2(cos + i sin ) = 2(- -i ) = 2(-1 - i )
4 4 2 2
7p 7p 2 2
k = 3 : z 3 = 2(cos + i sin ) = 2( -i ) = 2(1 - i )
4 4 2 2
б) iz 3 - z 3 - 1 - i = 0
56 Математика (втор дел)
z 3 (i - 1) = 1 + i
1+i
z3 =
i -1
æ ö p p
ççx = 1; y = 1; r = 2; j = p ÷÷ 2(cos + i sin )
1 + i ç ÷
z=3 = çç
1 1 1 1
4 ÷÷ = 4 4 =
3p ÷÷÷
3
i - 1 çç 3p 3p
ççx 2 = -1; y1 = 1; r1 = 2; j1 = ÷ 2(cos + i sin )
è 4 ÷ø 4 4
p p
cos + i sin
=3 4 4 = 3 cos( p - 3p ) + i sin( p - 3p ) =
3p 3p 4 4 4 4
cos + i sin
4 4
- 2p - 2p -p -p
3 cos( ) + i sin( ) = 3 cos( ) + i sin( )
4 4 2 2
-p -p
+ 2k p + 2k p
z = cos( 2 ) + i sin( 2 ), k = 0,1, 2
3 3
æ -p ö æ -p ö 3 i
k = 0 : z 0 = cos çç ÷÷÷ + i sin çç ÷÷÷ = -
çè 6 ÷ø çè 6 ÷ø 2 2
æ 3p ö÷ æ 3p ö÷
k = 1 : z 1 = cos ççç ÷÷ + i sin ççç ÷÷ = i
è 6 ø÷ è 6 ø÷
æ 7p ö æ 7p ö 3 i
k = 2 : z 2 = cos çç ÷÷÷ + i sin çç ÷÷÷ = - -
çè 6 ø÷ çè 6 ÷ø 2 2
(1 - i )4
22. Да се најде вредноста на изразот z = .
( 3 + i )3
Решение.
æ ÷÷ö
ççx = 1; y = -1; r = 2; j = -p
÷÷÷
4
4
(1 - i ) z1 ç 1 1 1 1
4
z= = = çç ÷÷ =
z 23 çç 3 p ÷÷÷
3
( 3 + i)
çèçx 2 = 3; y2 = 1; r2 = 2; j2 = arctg =
ø÷
3 6
4
æ -p -p ö æ -4 p -4p ö÷
2 çççcos( ) + i sin( )÷÷÷
4
22 çççcos( ) + i sin( )÷
è 4 4 ÷ø è 4 4 ø÷÷
= = =
æ
3 æ 3p 3p ö÷
p p ö 3ç
23 çççcos( ) + i sin( )÷÷÷ 2 çcos( ) + i sin( )÷÷
çè 6 6 ÷ø
è 6 6 ø÷
1. Множества. Пресликувања. Реални и комплексни броеви 57
(cos(-p) + i sin(-p)) 1 p p
= = cos(-p - ) + i sin(-p - ) =
æ p p ö 2 2 2
2 çççcos( ) + i sin( )÷÷÷
è 2 2 ø÷
æ -3p ö÷
çç ÷
1 -3p 3p 1 çç 2 + 2k p ÷÷
= cos( ) + i sin(- ) = [cos ç ÷÷ +
2 2 2 2 çç 2 ÷÷
çç ÷÷
è ø
æ -3p ö÷
çç + 2k p ÷÷
ç ÷÷], k = 0,1
+i sin çç 2 ÷÷
çç 2 ÷÷
çç ÷ø
è
1 æç -3p -3p ö÷ 1 - 2 2 1
k =0: z0 = çcos( ) + i sin( )÷÷ = ( -i ) = - (1 + i )
2èç 4 4 ø ÷ 2 2 2 2
æ
1 ç p p ö 1 2 2 1
k =1: z1 = ççcos( ) + i sin( )÷÷÷ = ( +i ) = (1 + i )
2è 4 4 ø÷ 2 2 2 2
2. НИЗИ
2.1. Низи од реални броеви
низата, a2 е втор член на низата, ..., an е n -ти член на низата или општ член на
низата.
Низата е определена ако се знае кој е општиот член an на низата.
( )
Низата кратко се бележи со an n Î или само со (an ) . Понатаму често
58
2. Низи 59
a1 = 1, a2 = 1, an +1 = an + an -1 , за n > 2 .
= (2 )
1 1 2 1 1 1
n = k +1 имаме ak +1 = ak = (ak ) 2 2k -1
=2 2k
=2 2k +1-1
=2 2n -1
, па
опаѓа (или само монотоно опаѓа) и низата (an ) не расте ако важи an ³ an +1 , за
секој n Î .
ì
ïn, n < 5
На пример, за низата an = ï
í , важи an £ an +1 , па таа не опаѓа, а
ï
ï9, n ³ 5
î
низата bn = 5 , за секој n Î , не расте (истовремено и не опаѓа). Притоа, двете
низи се монотони.
1
а) an =
n
1
б) an =
2n - 1
1 1 1
Решение. а) an +1 - an = - =- < 0 , па an +1 < an , за
n +1 n n(n + 1)
секој n Î .
1
an 2n - 1 = 2n + 1 > 2n - 1 = 1 , па a > a , за секој n Î .
б) = n n +1
an +1 1 2n - 1 2n - 1
2n + 1
(-1)n -1
Пример 5. Низата an = не е монотона. Навистина, a1 = = -1 ,
n 1
(-1)2 1 (-1)3 1
a2 = = , a3 = = - , па a1 < a2 и a2 > a 3 .
2 2 3 3
1 1
Пример 6. За низата an = важи 0 < £ 1 , за секој n Î . Значи,
n n
an £ 1 = K , па таа е ограничена.
(-1)n 1
За низата bn = важи -1 £ a n £ , па земајќи
n 2
ì
ï 1ïü
K = max ïí -1 , ïý = 1 добиваме дека важи an £ 1 = K , за секој n Î .
ï
ï
î 2ïï
þ
Следува дека и (bn ) е ограничена.
секој реален број M , постои член an на низата (an ) , таков што an > M , т.е. не
0 0
(an ) æa ö÷
- Ако bn =
/ 0 , за секој n Î , количник со = ççç n ÷÷ .
(bn ) çè bn ÷ø
1
Пример 6. Ако an = , bn = n 2 , тогаш
n
æ1 ö æ1 ö
(an ) + (bn ) = (an + bn ) = çç + n 2 ÷÷÷ , (an ) - (bn ) = (an - bn ) = çç - n 2 ÷÷÷ ,
çè n ø÷ çè n ÷ø
æ1 ö
(an ) ⋅ (bn ) = (an ⋅ bn ) = ççç ⋅ n 2 ÷÷÷ = (n ) ,
èn ø÷
( )
6 ⋅ (bn ) = (6 ⋅ bn ) = 6 ⋅ n 2 ,
æ 1 ö÷
ç
(an ) çan ÷ ççç n ÷÷÷ æç 1 ö÷
æ ö
÷
= ç ÷ = ç ÷÷ = ç ÷÷ .
(bn ) çèç bn ÷ø çè n 2 ÷ø èç n 3 ø÷
Притоа, може да настане една карактеристична појава при која бесконечно чле-
нови од низата се наоѓаат во еден мал интервал.
Надвор од оваа e -околина има 10 члена. Во овој случај велиме дека низата се
натрупува околу точката a = 0 .
n +1
Пример 2. Дадена е низата (an ) , со општ член an = (-1)n
n
3 4 5
т.е. низата -2, , - , , ¼
2 3 4
2k + 1 2k
Бидејќи a2k = > 1 и a2k -1 = - < -1 , за секој k Î ,
2k 2k - 1
следува дека членовите со парен индекс се наоѓаат десно од 1 , а членовите со
непарен индекс лево од -1 . Уочуваме дека во двете e -околини (за какво било
e > 0 ), (1 - e,1 + e) на a = 1 и (-1 - e, -1 + e) на b = -1 има бесконечно
многу членови на низата, но и надвор од нив има бесконечно многу членови на
низата.
Значи, низата се натрупува околу две точки, a = 1 и b = -1 .
2. Низи 65
Дефиниција 1. Точката a Î вика точка на натрупување (или
атхерентна точка) за низата (an ) ако во секоја нејзина e -околина се наоѓаат
бесконечно многу членови од низата.
n
an = (-1)n .
n +1
Ќе докажеме дека a = 1 и b = -1 се точки на натрупување на (an ) .
2k
За членовите на низата со парни индекси важи a2k = , k Î .
2k + 1
2k 2k - 2k - 1 -1 1
Имаме | a2k - 1 |= -1 = = = .
2k + 1 2k + 1 2k + 1 2k + 1
1
Нека e > 0 е произволен реален број. Сакаме да докажеме дека < e за
2k + 1
бесконечно многу k Î , од каде што ќе имаме дека | a2k - 1 |< e , за бесконечно
многу k Î .
1 1 1 æç 1 ö
Имаме < e < 2k + 1 çç - 1÷÷÷ < k . Постои природен број k 0 ,
2k + 1 e 2 èe ø÷
1 æç 1 ö
таков што çç - 1÷÷÷ < k 0 . Тогаш, за сите k > k0 , (а нив ги има бесконечно многу)
2 èe ø÷
заради погорните еквиваленции, имаме дека
66 Математика (втор дел)
k >k
1 0
1
| a2k - 1 |= < < e.
2k + 1 2k 0 + 1
a2(k +1)
, a2(k +2)
, ¼, a2(k +m )
,¼
0 0 0
2k - 1 -2k + 1 -2k + 1 + 2k 1 1
- - (-1) = +1 = = = .
2k 2k 2k 2k 2k
Нека сега e > 0 е произволно избран број. Сакаме да докажеме дека
1
< e , за бесконечно многу k Î .
2k
1 1
Бројот е реален, па постои природен број k0 , таков што k 0 > .
2e 2e
Сега, за секој k > k 0 , имаме
1
k >k k0 >
2k - 1 1 0
1 2e
1
- - (-1) = < < =e
2k 2k 2k 0 1
2⋅
2e
Докажавме дека сите членови од множеството B , за кои k > k 0 (значи
2k - 1
бесконечно многу од нив) се такви што - - (-1) < e . Бидејќи елементите
2k
2. Низи 67
на B се всушност членови на низата (an ) , најдовме бесконечно многу членови
на натрупување за (an ) .
Заради
| an - a |< e -e < an - a < e a - e < an < a + e an Î (a - e, a + e) ,
добиваме дека a е граница на низата (an ) ако и само ако за секој e > 0 , постои
an Î (a - e, a + e).
Тоа значи дека една низа (an ) има гранична вредност a Î , ако за
на низата an +1
, an +2
, ¼, a n +m
, ¼ , се наоѓаат во e -околината (a - e, a + e) на a .
0 0 0
b -a
| an - a |< , за секој n > n 0 .
3
Од lim an = b , следува дека постои n1 Î , таков што
n ¥
b -a
| an - b |< , за секој n > n1 .
3
Нека n2 = max{n 0 , n1 } , и нека n > n2 . Бидејќи n2 ³ n 0 и n2 ³ n1 следува дека
b -a b -a
| an - a |< и | an - b |< .
3 3
Тогаш, заради b - a > 0 , имаме
b - a =| b - a |=| an - a - an + b |£| an - a | + | an - b |<
b -a b -a 2
< + = (b - a ).
3 3 3
2 1
Добивме b - a < (b - a ) (b - a ) < 0 b < a , што е противречност.
3 3
Слично, се добива противречност и ако претпоставиме b < a (Во тој случај, за e
a -b
ќе земеме ).
3
Заклучуваме дека граничната вредност на низа, доколку постои, мора да е
единствена.
2. Низи 69
a = lim an .
n ¥
|a |
(i ) Ако a ¹ 0 , тогаш за секое e > 0 , па и за e = > 0 , постои n 0 Î ,
2
|a |
таков што | an - a |< , за сите n ³ n 0 . Од својствата на апсолутна вредност
2
имаме
|a |
| an | - | a |£ | an | - | a | £| an - a |< за секој n > n 0 , т.е.
2
3
| an |< | a | за секој n > n 0 .
2
ì
ï 3 ü
ï
Ако избереме M = max ï í| a1 |,| a2 |, ¼,| an0 |, | a |ïý , тогаш
ï
ï
î 2 ï
ï
þ
| an |< M , за секој n Î , па (an ) е ограничена.
Графички
1 1
(ii ) Ако a = 0 , тогаш за e = , постои n 0 Î таков што | an |< , за сите
2 2
n > n0 .
ïì 1 ïü
Тогаш за M избираме, M = max ïí| a1 |,| a2 |, ¼,| an0 |, ïý и добиваме дека
ïîï 2 ïïþ
број n 0 , така што за сите членови an на низата такви што n > n 0 , важи
an > M .
Со други зборови, за секој позитивен реален број M , постои природен
број n 0 , така што членовите на низата an +1
, an +2
, ¼, a n +m
, ¼ (т.е. сите членови
0 0 0
постои природен број n 0 , така што за сите членови an на низата такви што
( )
Слично се докажува дека на пример, lim -n 2 - 1 = -¥ .
n ¥
2.5. Поднизи
што n1 < n2 < ¼ < nk < ¼ , т.е. (nk ) е строго растечка низа од природни броеви.
( )
Тогаш за низата an , k Î , се вели дека е подниза од низата (an ) .
k
a 3k = 9k 2 , (притоа nk = 3k , за секој k Î ),
ì
ï 2 ìïk, k < 10
ïk , k < 10
an =í 2 (притоа nk = ïí , за секој k Î ), итн.
k ï
ï16k , k ³ 10 ïï4k, k ³ 10
ï
î î
конвергенција.
Од дефиницијата за подниза следува дека ако низата (an ) има
конвергентна подниза, тогаш границата на таа подниза е точка на натрупување за
низата (an ) .
(-1)n 1 + (-1)n
Пример. Нека an = + . Да ги разгледаме поднизите
n 2
1
a 2k = +1, k Î
2k
1
a2k -1 = - , k Î.
2k - 1
2. Низи 73
Доказ.
i) lim an = a и a Î .
n ¥
ii) lim an = ¥ .
n ¥
74 Математика (втор дел)
Заради тоа што низата (nk ) строго расте следува дека постои k 0 Î така
e
| an - a |< , за секој n > n1 и
2
e
| bn - b |< , за секој n > n2 .
2
Нека (cn ) = (an + bn ) , c = a + b и n 0 = max{n1, n2 }.
За n > n 0 , имаме
2. Низи 75
| cn - c |=| (an + bn ) - (a + b) |=| (an - a ) + (bn - b ) |£
e e
£| an - a | + | bn - b |< + = e
2 2
Заради произволноста на e , следува дека за секој e > 0 постои n 0 Î ,
(n 0
= max{n1, n2 }) така што | cn - c |< e за секој n > n 0 , т.е. lim cn = c.
n ¥
e
што | bn |< M , за секој n Î . Притоа > 0 , па од конвергенција на
M+ |a |
(an ) и (bn ) следува дека постојат природни броеви n1 и n2 така што важи
e
| an - a |< , за секој n > n1
M+ |a |
e
| bn - b |< , за секој n > n2 .
M+ |a |
a
Доказ. Нека a > 0 и нека e = > 0 . Бидејќи низата е конвергентна
2
a
следува дека постои n 0 Î така што за секој n > n 0 важи an - a < , т.е.
2
æ a a ö æa 3a ö 1 ì
ï ü
aï
an Î ççça - , a + ÷÷÷ = ççç , ÷÷÷ . Нека m = min ï
í a1 ,..., an , ï
ý . Тогаш | an |> m ,
è 2 2 ÷ø è 2 2 ÷ø 2 ï
ï
î 0
2ï
ï
þ
за секој n Î .
Слично се докажува и ако a < 0 .
1 1 1
a = lim an ¹ 0 . Тогаш и низата bn = е конвергентна и важи lim = .
n ¥ an n ¥ a
n
a
Доказ. Од претходното својство следува дека постои m > 0 така што
| an |> m за секој n Î .
2. Низи 77
Нека e > 0 е произволен. Од конвергенцијата на (an ) следува дека
n > n 0 имаме
1 1 1 an - a em a
bn - = - = < = e.
a an a an ⋅ a ma
an
n Î и b = lim bn ¹ 0 . Тогаш и низата cn = е конвергентна и важи
n ¥ bn
an lim an
lim = n ¥
.
n ¥ bn lim bn
n ¥
1 1
Доказ. Од 7 следува дека (bn ) е конвергентна и дека lim = ,а
n ¥ b lim bn
n n ¥
æ 1 ÷ö æa ö÷
од 3 следува дека и низата çççan ÷÷ = ççç n ÷÷ е конвергентна и важи
çè bn ÷ø çè bn ÷ø
1 1 lim an
lim an = lim an ⋅ lim = n ¥ .
n ¥ bn n ¥ n ¥ b
n
lim bn
n ¥
an
1) ако a > 0 важи lim = ¥.
n ¥ bn
78 Математика (втор дел)
an
2) ако a < 0 важи lim = -¥ .
n ¥ bn
a
следува дека постои n1 Î така што за секој n > n1 важи bn < . Нека
2M
a
n2 = max {n 0 , n1 } , и нека n > n2 . Тогаш важи bn > 0 и bn = bn < . Оттука
2M
1 2M
добиваме > .
bn a
bn < 0 . Тогаш
an
1) ако a > 0 важи lim = -¥ .
n ¥ bn
an
2) ако a < 0 важи lim = +¥ .
n ¥ bn
2. Низи 79
2. Нека (an ) е низа таква што lim an = a , a Î , и нека (bn ) е низа таква
n ¥
an
што bn ¹ 0 за секој n , lim bn = ¥ , тогаш lim = 0.
n ¥ n ¥ bn
Доказ. Нека e > 0 е произволен.
1) a = 0 .
Од lim bn = ¥ следува дека постои n1 Î така што за секој n > n1
n ¥
1
важи bn > и bn > 0 .
e
Од lim an = 0 следува дека постои n2 Î така што за секој n > n2
n ¥
an an
= < e,
bn bn
па тврдењето е докажано.
2) a > 0 .
Повторно, од lim bn = ¥ следува дека постои n1 Î така што за секој
n ¥
a
n > n1 важи bn > и bn > 0 .
2e
Од lim an = a > 0 следува дека постои n2 Î така што за секој n > n2
n ¥
æa 3a ö a
важи an > 0 и an Î ççç , ÷÷÷ , т.е. an > > 0 .
è 2 2 ø÷ 2
an an a 2e
Нека n 0 = max {n1, n2 } и нека n > n 0 . Тогаш = < ⋅ = e , па
bn bn 2 a
тврдењето е докажано.
3) a < 0 се докажува слично како 2).
Да забележиме дека ако во претходното својство важи lim bn = ¥ , тогаш
n ¥
an
повторно lim = 0.
n ¥ bn
Без доказ, ќе ги наведеме следниве својства.
80 Математика (втор дел)
3. Нека (an ) е низа таква што lim an = ¥ , и нека (bn ) е низа таква што
n ¥
an
bn > 0 . Тогаш важи lim = ¥.
n ¥ bn
an
Ако lim an = -¥ , тогаш lim = -¥ .
n ¥ n ¥ bn
an
Тогаш ако lim an = ¥ важи lim = -¥ , а ако lim an = -¥ важи
n ¥ n ¥ bn n ¥
an
lim = ¥.
n ¥ bn
Ќе воведеме ознаки во кои ќе го користиме симболот ¥ и симболот 0 во
именител на дропка. Но тоа не значи дека се дели со 0 или со ¥ , туку ознаките
ќе бидат во следнава смисла:
0 æa ö÷
Изразот ќе означува кон што се стреми количникот на низата ççç n ÷÷ ,
¥ çè bn ø÷
0
стреми кон 0 , па ќе пишуваме = 0.
¥
a
Јасно ако a ¹ 0 , = 0.
¥
¥
Од 3 следува дека е или ¥ или -¥ во зависност од низата (bn ) .
0
-¥ a
Аналогни својства важат за и .
0 -¥
a
Од 2 следува дека = 0.
¥
Слично како претходниве својства може да се докаже дека
¥ ⋅ (¥) = ¥ .
2. Низи 81
Притоа, на пример, под ¥ ⋅ ¥ ја подразбираме границата на низата
(a b ) кога
n n
lim an = ¥ и lim bn = ¥ .
n ¥ n ¥
0
Во двата случаја имаме но добиваме различни граници на количникот.
0
0
Затоа изразот го сметаме за неопределен.
0
1 1
Нека an = 3
0 , bn = n 2 ¥ , cn = n 4 ¥ . Имаме anbn = 0 ,
n n
а ancn = n ¥ , па и изразот 0 ⋅ ¥ е неопределен.
an
Ако an = n 3 ¥ , bn = n 2 ¥ , cn = n 4 ¥ , имаме =n ¥, а
bn
an 1 ¥
= 0 , па и изразот е неопределен.
cn n ¥
-¥ ¥ -¥
Слично, неопределени се и 0 (-¥) , , и .
¥ -¥ -¥
1
За низите an = n ¥ , bn = 2n ¥ и cn = n + ¥ имаме
2
1 1
an - bn = -n -¥ и an - cn = .
2 2
Следува дека ¥ - ¥ е неопределен.
Слично, неопределен е и -¥ + ¥ .
82 Математика (втор дел)
1 1 1
Да ги разгледаме низите an = 0 , bn = n 0 и cn = n 0 .
n 2 3
1 1
æ 1 ön 1 1 æ 1 ön 1 1
= çç n ÷÷÷ = и cn n = ççç n ÷÷÷ = , па и 00 е неопределен.
an a
Тогаш bn
çè 2 ÷ø 2 2 è3 ø ÷ 3 3
1
За низите an = 2n ¥ , bn = 0 и cn = 3n ¥ имаме
n
1
b
an n = 2n( ) n b
= 2 2 и cn n = 3 3 па и ¥0 е неопределен.
Доказ. а) Нека an £ bn .
lim b = -¥ .
n ¥ n
n n n
an = + 2
2
+ ... + 2
n +1 n +2 n +n
Решение. Заради неравенствата
n 2 + 1 £ n 2 + 1, n 2 + 1 £ n 2 + 2, n 2 + 1 £ n 2 + 3,..., n 2 + 1 £ n 2 + n ,
односно
n n n n n n n n
2
³ 2 , 2 ³ 2 , 2 ³ 2 ,..., 2 ³ 2 .
n +1 n +1 n +1 n +2 n +1 n + 3 n +1 n +n
Со собирање на овие неравенства добиваме
84 Математика (втор дел)
n n n n
n 2
³ 2 + 2 + ... + 2 = an .
n +1 n +1 n +2 n +n
Од друга страна
n 2 + 1 £ n 2 + n , n 2 + 2 £ n 2 + n , n 2 + 3 £ n 2 + n ,..., n 2 + n £ n 2 + n
т.е.
n n n n n n n n
2
³ 2 , 2 ³ 2 , 2 ³ 2 ,..., 2 ³ 2 .
n +1 n +n n +2 n +n n + 3 n +n n +n n +n
n
Со собирање на овие неравенства се добива an ³ n 2
.
n +n
Значи,
n2 n2
£ a n
£ .
n2 + n n2 + 1
n2 n2
Бидејќи lim = lim = 1 следува дека и lim an = 1 .
n ¥ n 2 + n n ¥ n 2 + 1 n ¥
lim an ³ m .
n ¥
x n +1
добиваме дека < 1, "n Î .
xn
1
Нека an = 1 + , bn = n и cn = 2n , за секој n Î . Тогаш an 1 ,
n
n
æ 1ö
bn ¥ и cn ¥ , но an n = çç1 + ÷÷÷ e и
b
çè n ÷ø
2n n n
æ ö æ 1ö æ ö
çç1 + 1 ÷÷ = ççç1 + ÷÷÷ çç1 + 1 ÷÷ e 2 .
çè ÷ çè ÷
n ø÷ è n ø÷ n ø÷
lim an = a .
n ¥
Навистина, an = an - a + a £ an - a + a , односно
an - a £ an - a . (2)
a - an £ a - an . (3)
Сега нека e > 0 . Заради lim an = a постои n 0 Î така што за секој n > n 0
n ¥
(1)
важи an - a < e . Сега за n > n 0 имаме an - a £ an - a < e , па lim an = a .
n ¥
n
б) За низата an = (-1) важи lim an = lim 1 = 1 , но низата (an ) дивергира.
n ¥ n ¥
n
конечно многу членови не влијаат на природата на низата. Така ако an = е
n +1
монотоно растечка почнувајќи од првиот член (таа е и ограничена од горе со 1 па
е конвергентна), а истиот заклучок може да се изведе и за низата
ìï-n, n < 20
ïï
bn = í n која опаѓа до 20-тиот член а потоа монотоно расте. Слично,
ïï , n ³ 20
ïïîn + 1
на пример и во сендвич теоремата таа ќе важи и ако претпоставката е постои
n 0 Î така што an £ bn £ cn за секој n > n 0 .
a2 = a1 + d ,
88 Математика (втор дел)
a 3 = a2 + d = a1 + d + d = a1 + 2d ,
a 4 = a 3 + d = a1 + 2d + d = a1 + 3d , итн.
Тогаш за an +1 имаме
(an ) , важи
1
ak =
(a + ak +1 )
2 k -1
т.е. секој член на прогресијата, почнувајќи од вториот, е аритметичка средина на
неговите два соседни члена.
Доказ. (i ) Ако d > 0 , тогаш an +1 - an > 0 , за секој n Î , што е
На пример, за n = 15 и
k = 3 имаме a 3 + a13 = a1 + a15
n
разлика d е еднаков на (a + an ) т.е.
2 1
n
S n = a1 + a 2 + ¼ + a n = (a + an ).
2 1
Доказ. S n = a1 + a2 + ¼ + ak + ... + an -k +1 + ... + an
S n = an + an -1 + ¼ + an -k +1 + ... + ak + ... + a1
па со собирање на овие равенства добиваме
2S n = (a1 + an ) + (a2 + an -1 ) + ... + (ak + an -k +1 ) + ... + (an + a1 ) =
=a1 +an =a1 +an
= n(a1 + an )
n
па S n = (a + an ).
2 1
a2 = qa1 ,
Тогаш за an +1 имаме
Примери:
1 1 1 1
1) Низата 1, , ,..., n-1 ,... е геометриска прогресија со количник q =
3 9 3 3
и прв член a1 = 1 .
q = -2 и прв член a1 = -2 .
(ii ) ако 0 < d < 1 , тогаш (an ) е строго монотоно опаѓачка низа.
ak = ak -1ak +1
ak -1ak +1 , за секој k .
ak
ak +1ak -1 = qak = ak2 , т.е. ak = ak -1ak +1 .
q
Да забележиме дека ако a1 < 0, q > 0 , тогаш важи ak2 = ak +1ak -1 , за секој
k Î.
3. Нека (an ) е аритметичка прогресија. Тогаш, за секој n Î , и за сите
k Î , 1 £ k £ n важи
ak ⋅ an -k +1 = a1 ⋅ an .
2. Низи 93
Доказ. Од формулата за општиот член, добиваме
ak ⋅ an -k +1 = a1q k -1a1q n -k +1-1 = a1a1q n -1 = a1an
На пример, за n = 15 и
k = 3 имаме a 3a13 = a1a15
an .
Да забележиме дека збирот на индексите на левата страна и на десната
страна од равенството akan -k +1 = a1an е еднаков на n + 1 .
4. (Формула за збир на првите n - членови од геометриска прогресија)
Збирот Sn на првите n - членови од геометриската прогресија (an ) со
1 - qn
количник q е еднаков на a1 т.е.
1 -q
1 - qn
S n = a 1 + a 2 + ¼ + a n = a1 , за секој n Î .
1 -q
Доказ. Според формулата за општиот член имаме
S n = a1 + a2 + ... + an = a1 + a1q + a1q 2 + ... + a1q n -1 .
Множејќи го ова равенство со q добиваме
qSn = a1q + a1q 2 + a1q 3 + ... + a1q n ,
1 - qn
па оттука S n - qSn = a1 - a1q n , т.е. S n = a1 .
1-q
94 Математика (втор дел)
1 1 1
a1 = 2-1 cos(p) = - , a2 = 2-2 cos(2p) = 2 , a 3 = 2-3 cos(3p) = - 3 ,
б) 2 2 2
-4 1 n -n n 1
a 4 = 2 cos(4p) = 4 ,..., an = (-1) 2 = (-1) n
2 2
1 1 1 1 1
Низата е: - , 2 , - 3 ,...,(-1)n n ,... И оваа низа е ограничена бидејќи an £ .
2 2 2 2 2
в) a1 = cos(p) = -1 , a2 = 2 cos(2p) = 2 , ... an = n(-1)n .
2 3 4 5 6 n +1
б) , , , , ,... решение. an =
3, 6 11 18 27 n2 + 2
2. Низи 95
3 6 11 18 27 n2 + 2
в) , , , , ,... Решение: an =
2 5 10 17 26 n2 + 1
д) 5, 5 5, 5 5 5, 5 5 5 5 ,...,
Решение.
1 3 3 7 7
a1 = 5 2 , a2 = 53 = 5 4 , a 3 = 5a2 = 5 ⋅ 5 4 = 5 4 = 5 8 ,
7 15 15 2n -1
a 4 = 5a 3 = 5 ⋅ 5 = 5 8 8
= 5 ,........., an = 5
16 2n
2
а) an =
n
2
Решение. an +1 = , па за секој n Î важи an +1 < an , што значи низата е
n +1
монотоно опаѓачка
n
б) an =
2n
n +1 n ⋅2 n +n n +1
Решение. an +1 = , an = = n +1 > n +1 = an +1 , па за секој n Î
2n +1 n
2 ⋅2 2 2
важи an +1 < an , што значи низата е монотоно опаѓачка
n
в) an =
n!
n +1 n(n + 1) n2 + n n +1
Решение. an +1 = , an = = > = an +1 , па за
(n + 1)! (n + 1)! (n + 1)! (n + 1)!
n
г) an =
n +1
96 Математика (втор дел)
n +1
Решение. an +1 = . За да ги споредиме an и an +1 , ќе ги сведеме на ист
n +2
именител:
n(n + 2) n 2 + 2n (n + 1)(n + 1) n 2 + 2n + 1
an = = , an +1 = =
(n + 1)(n + 2) (n + 2)(n + 1) (n + 2)(n + 1) (n + 2)(n + 1)
n2 - 1
д) an =
n2 + 1
Решение.
(n + 1)2 - 1 n 2 - 1 (n 2 + 2n + 1 - 1)(n 2 + 1) - (n 2 - 1)(n 2 + 2n + 2)
an +1 - an = - = =
(n + 1)2 + 1 n 2 + 1 (n 2 + 2n + 1 + 1)(n 2 + 1)
(n 2 + 2n )(n 2 + 1) - (n 2 - 1)(n 2 + 2n + 2)
= =
(n 2 + 2n + 1 + 1)(n 2 + 1)
(n 4 + 2n 3 + n 2 + 2n ) - (n 4 - n 2 + 2n 3 - 2n + 2n 2 - 2)
= =
(n 2 + 2n + 2)(n 2 + 1)
(n 4 + 2n 3 + n 2 + 2n ) - (n 4 + n 2 + 2n 3 - 2n - 2) 4n + 2
= 2 2
= 2 >0
(n + 2n + 2)(n + 1) (n + 2n + 2)(n 2 + 1)
растечка.
cos(n p)
ѓ) an =
n2
cos(p) cos(2p) 1 cos(3p) -1
Решение: a1 = = -1, a2 = = , a3 = = ,...
12 22 4 32 9
Бидејќи a2 > a1, a 3 < a2 , ..., и бидејќи не важи an +1 > an , "n Î или
10n
4. Дадена е низата со општ член an = . Да се докаже дека оваа низа е
n!
монотоно опаѓачка за n ³ 10 .
Решение.
10n 10n +1 10n (n + 1) - 10n +1 10n (n + 1 - 10) 10n (n - 9)
an - an +1 = - = = =
n ! (n + 1)! (n + 1)! (n + 1)! (n + 1)!
2n - 1
дека lim = 1.
n ¥ 2n + 1
1
Ако избереме e = 0, 01 = , тогаш:
100
2 1
an - 1 = <
2n + 1 100
Ако го решиме последното неравенство по n , добиваме:
199
2n + 1 > 200, односно n > = 99, 5. Ако n 0 = 99 , тогаш добиваме дека за
2
1
n > n0 важи an - 1 < = e , односно почнувајќи од n = 100 е исполнето
100
неравенството.
3n 2 + 1 3
б) lim = . Почнувајќи од кое n е исполнето неравенството
n ¥ 5n 2 - 1 5
98 Математика (втор дел)
3
an - < 0, 01 ?
5
Решение. Нека e > 0 е произволен. Тогаш
3n 2 + 1 3 5(3n 2 + 1) - 3(5n 2 - 1) 15n 2 + 5 - 15n 2 + 3) 8
- = = =
5n 2 - 1 5 2
(5n - 1)5 2
(5n - 1)5 2
(5n - 1)5
па
8 8 + 5e 8 + 5e
2
(5n - 1)5
( )
< e 5e 5n 2 - 1 > 8 25n 2 e - 5e > 8 n 2 >
25e
n>
25e
(бидејќи n Î ).
8 + 5e
Нека n 0 Î е број поголем од и нека n > n 0 .
25e
8 + 5e
Тогаш n > n 0 > 8 + 5e , па n 2 > .
25e 25e
3n 2 + 1 3 3n 2 + 1 3
Последново е еквивалентно со - < e , т.е. lim 2 = .
5n 2 - 1 5 n ¥ 5n - 1 5
3
Го решаваме неравенството an - < 0, 01 по n :
5
3n 2 + 1 3
2
- < 0, 01
5n - 1 5
3n 2 + 1 3 8
2
- = 2
< 0, 01
5n - 1 5 (5n - 1)5
1 - (-1)n
lim an = 0 . Да се докаже дека lim =0.
n ¥ n ¥ n
Решение. Нека e > 0 . Постои n 0 Î така што 2 < e (Зошто?). Нека n > n 0 .
n0
2. Низи 99
Тогаш, ако n е парен, важи an - 0 = an = 0 < e , а ако n е непарен важи
an - 0 = an = 2 < 2 < e .
n n0
Значи, за секој e > 0 постои n 0 Î така што за секој n > n 0 важи an - 0 < e , па
1 - (-1)n
следува дека lim =0.
n ¥ n
3n - 5 3n - 5 1
7. Дадена е низата со општ член an = . Се знае дека lim = .
9n + 4 n ¥ 9n + 4 3
Да се најде бројот на членови на низата што се надвор од интервалот
1 1 1 1
( - , + ).
3 1000 3 1000
3n - 5 1
Решение. Го решаваме неравенството - < e по n . Ставајќи
9n + 4 3
1
e= , добиваме
1000
3n - 5 1 1 3(3n - 5) - (9n + 4) -19 1
- < = <
9n + 4 3 1000 3(9n + 4) 3(9n + 4) 1000
19 1 18988
< 27n + 12 > 19000 27n > 18988 n > = 703, 2
3(9n + 4) 1000 27
8. Дадена е низата :
a1 = 0, 9 ; a2 = 0, 99; a 3 = 0, 999 ;...; an = 0, 999...9
.
n
(a - 0, 0001; a + 0, 0001) ?
Решение.
9 9 9 9 9 9 9 9 9
a1 = ; a2 = + ; a3 = + + ;...; an = + + ... + n
10 10 100 10 100 1000 10 100 10
100 Математика (втор дел)
1
a = lim an = lim(1 - )=1
n ¥ n ¥ 10n
За да го добиеме бројот на членови на низата кои се надвор од интервалот
1
(1 - 0, 0001;1 + 0, 0001) , ставаме e = = 10-4 и го решаваме неравенството
10000
1 1 1 1
1- n
-1 = n
= n
< = 10-4
10 10 10 10000
n 4
10 > 10 n > 4 n ³ 5
да важи
2n + 3 2n + 3 - n - 1 n +2 n +2
-1 < e = = <e
n +1 n +1 n +1 n +1
e-2
n + 2 < e(n + 1) = en + e n(1 - e) < e - 2 n <
1- e
1
Ако e = , од последното неравенство се добива
10
2. Низи 101
1 1 - 20
-2
e -2 -19
n< = 10 = 10 =
1- e 1 10 - 1 9
1-
10 10
што е контрадикција, бидејќи n е природен број. Значи, претпоставката дека 1 е
граница на низата не е точна.
Решение.
n
1) за a = 1 , 1 =1
2) за a > 1 низата: a, a , 3 a , 4 a ,..., n a ,... е монотона и ограничена бидејќи
1
3) за 0 < a < 1, $b > 1 , т.ш. a= , па
b
1 1 1
lim n a = lim n = = = 1.
n ¥ n ¥ b lim n b 1
n ¥
2n + 3 n 2 - 5n
а) an = б) an =
3-n 2n 2 + 3
Решение.
102 Математика (втор дел)
3 5
2+ 1-
2n + 3 n = -2 n 2 - 5n n =1
а) lim = lim б) lim 2 = lim
n ¥ 3 - n n ¥ 3 n ¥ 2n + 3 n ¥ 3 2
-1 2+ 2
n n
12. Да се пресметат границите:
г) lim( n 2 + n - n ) д) lim n( n - n 2 - 1)
n ¥ n ¥
2 2
ѓ) lim( n 2 + n + 1 - n 2 - n + 1) е) lim(( n + 1)3 - (n - 1)3 )
n ¥ n ¥
Решение: а)
(n + 1)(n + 2)(n + 3) (n 2 + n + 2n + 2)(n + 3)
lim = lim =
n ¥ 3 + 2n + n 4 n ¥ 3 + 2n + n 4
(n 2 + 3n + 2)(n + 3)
= lim =
n ¥ 3 + 2n + n 4
n 3 + 3n 2 + 2n + 3n 2 + 9n + 6 n 3 + 6n 2 + 11n + 6
= lim = = lim = =
n ¥ 3 + 2n + n 4 n ¥ 3 + 2n + n 4
1 6 11 6
+ 2 + 3 + 4
= lim = n n n n =0=0
n ¥ 3 2 1
4
+ 3 +1
n n
2
1+
(n + 3)!- (n + 2)! (n + 2)!(n + 3 - 1) n +2 n =1
б) lim = lim = lim = lim
n ¥ (n + 3)!+ (n + 2)! n ¥ (n + 2)!(n + 3 + 1) n ¥ n + 4 n ¥ 4
1+
n
в)
( n 2 + 2 + 2n )2 n 2 + 2 + 4n n 2 + 2 + 4n 2 5n 2 + 2 + 4n n 2 + 2
lim = lim = lim =
n ¥ n ¥ n ¥
n +1 n +1 n +1
2 2
5n 2 2 4n n 2 + 2 5 16n (n + 2)
= lim( + + ) = lim( + )=
n ¥
n +1 n +1 n +1 n ¥ 1 n + 1
n +1
n2
2. Низи 103
32
æ ö 16 + 2
çç 5 16n 4 + 32n 2 ÷÷ 5 n = ¥+¥ = ¥
= lim ç + ÷÷÷ = nlim + lim
n ¥ ç n + 1 ¥ n ¥ 1 1
çç n 1 ÷÷ 1 1 + 4
çç 4 + 4 ÷÷ + 4
n 3
n
è n n ø n 3
n
г)
( n 2 + n - n )( n 2 + n + n ) n2 + n - n2
lim( n 2 + n - n ) = lim( ) = lim( )
n ¥ ( n 2 + n + n)
n ¥ n ¥ ( n 2 + n + n )
n 1 1 1
= lim = lim = lim =
n ¥ 2 n ¥ 1 n ¥ 2 2
n +n +n n2 + n + 1 n n
+ 2 +1
n n 2
n
д)
(n - n 2 - 1)(n + n 2 - 1) n 2 - (n 2 - 1)
lim n( n - n 2 - 1) = lim n = lim n =
n ¥ n ¥
n ¥ n + n2 - 1
n + n2 - 1
n 1 1 1
= lim = lim = lim =
n ¥ 2
n + n -1 n ¥ 1 n ¥
n 2
1 2
1+ n2 - 1 1+ -
n n2 n2
ѓ)
lim( n 2 + n + 1 - n 2 - n + 1) =
n ¥
= lim
( n2 + n + 1 - n2 - n + 1 )( n2 + n + 1 + n2 - n + 1 )=
n ¥
n2 + n + 1 + n2 - n + 1
2 2
n + n + 1 - (n - n + 1) 2n
= lim = lim =
n ¥
n 2 + n + 1 + n 2 - n + 1 n ¥ n 2 + n + 1 + n 2 - n + 1
2 2
= lim = lim =
n ¥ 1 1 n ¥ 2 2
2
n +n +1 + 2
n -n +1 n n 1 n n 1
+ + + - +
n n n2 n2 n2 n2 n2 n2
2 2
= lim = =1
n ¥
1 1 1 1 2
1+ + 2 + 1- + 2
n n n n
е)
2 2
lim(( n + 1)3 - (n - 1)3 ) =
n ¥
2 2 4 2 2 4
((n + 1) - (n - 1) )((n + 1) + (n + 1) (n - 1) + (n - 1) )
3 3 3 3 3 3
= lim 4 2 2 4
=
n ¥
(n + 1) + (n + 1) (n - 1) + (n - 1)
3 3 3 3
104 Математика (втор дел)
(n + 1)2 - (n - 1)2 n 2 + 2n + 1 - (n 2 - 2n + 1)
= lim 4 2 2 4
= lim 4 2 4
=
n ¥ n ¥
2
(n + 1) + (n + 1) (n - 1) + (n - 1)
3 3 3 3
(n + 1) + (n - 1) + (n - 1)
3 3 3
4n
= lim 4 2 4
=
n ¥
(n + 1)3 + (n 2 - 1)3 + (n - 1)3
4
= lim =
n ¥ 13 4 1 1
n + 4n 3 + 6n 2 + 4n + 1 + 3 n 4 - 2n 2 + 1 + 3 n 4 - 4n 3 + 6n 2 - 4n + 1
n n n
4
= lim =
n ¥
n4 n3 n2 n 1 n4 n2 1 n4 n3 n2 n 1
3
+34 3
+ 6 3
+ 4 3
+ 3
+ 3
3
- 2 3
+ 3
+ 3
3
- 4 3
+ 6 3
-4 3 + 3
n n n n n n n n n n n n n
4
= =0
¥+¥+¥
1
1 - ( )n
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 5
bn = + 2 + 3 + ... + n = (1 + + 2 + 3 + ... + n -1 ) = ⋅
5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 1
1-
5
За граничната вредност на bn се добива:
1 1
1 - ( )n
1 5 )= 5 =1.
lim bn = lim( ⋅
n ¥ n ¥ 5 1 4 4
1-
5 5
2. Низи 105
Бидејќи an < bn од својствата на низи следи дека и lim an < lim bn , па значи
n ¥ n ¥
1
lim an < lim bn = , што значи дека низата an е ограничена од горе. Бидејќи an
n ¥ n ¥ 4
е моностоно растечка и ограничена од горе следи дека е конвергентна.
1 1 1 1
14. Да се докаже дека низата со општ член an = 1 + + + + ... + е
1! 2 ! 3 ! n!
конвергентна.
Решение.
1 1 1 1
a1 = 1 + , a2 = 1 + + = a1 + ,...,
1! 1! 2 ! 2!
1 1 1 1 1
an = 1 + + + + ... + = an -1 +
1! 2 ! 3 ! n! n!
Бидејќи an < an +1 "n Î , низата an е монотоно растечка.
1 1⋅ 1 1 1 1 1 1
an = 1 + + + + ... + <2+ + + + ... + n -1 = bn
1! 2 ! 3 ! n! 2 2⋅2 2⋅2⋅2 2
1 1 1 1 1 1 1 1
bn = 2 ++ + + ... + n -1 = 2 + (1 + + 2 + ... + n -2 ) =
2 2⋅2 2⋅2⋅2 2 2 2 2 2
1
1 - n -1
1 2
=2+ ⋅
2 1
1-
2
1
1 - ( )n -1
1 2
Бидејќи lim bn = lim(2 + ⋅ ) = 2 + 1 = 3 , и бидејќи an < bn и
n ¥ n ¥ 2 1
1-
2
lim an < lim bn , следи дека lim an < lim bn = 3 , што значи дека низата an е
n ¥ n ¥ n ¥ n ¥
Решение.
a1 = 2 < 2, a2 = 2 + 2 = 2 + a1 < 2 + 2 = 2,
a 3 = 2 + 2 + 2 = 2 + a2 < 2 + 2 = 2,...,
an = 2 + 2 + 2 + 2 + 2... = 2 + an -1 < 2 + 2 = 2
n
Значи, добивме дека сите членови на низата се помали од 2, што значи дека
низата е ограничена од горе.
Важи a2 = 2 + 2 = 2 + a1 > a1 .
an +1 = 2 + 2 + 2 + 2 + 2.... = 2 + an > 2 + an -1 = an
n +1
( lim a ) = 2 + lim a
2
an2 = 2 + an -1 , и оттука lim a n2 = lim (2 + a n -1) , т.е. n n -1
.
n ¥ n ¥ n ¥ n ¥
1 1+8 13
Значи, b 2 = 2 + b, b 2 - 2 - b = 0, b1,2 = = ,
2 2
значи b1 = 2, b2 = -1 . Бидејќи низата е позитивна следи дека lim an = 2 .
n ¥
3. РЕАЛНИ ФУНКЦИИ
3.1. Основни поими
107
108 Математика (втор дел)
x2
б) Ако f (x ) = , изразот има смисла за сите реални броеви x , за кои
x -1
правилата им се еднакви.
(
x 2 Î (2, 5), т.е. x Î - 5, - 2 È ) ( 2, 5 .)
(
Следува f -1(B ) = - 5, - 2) È ( )
2, 5 .
x 7 8 9 10 11 12 13 14
y 18 19 20 17 19 19 18 18
G f = {(x , f (x )) | x Î D f } .
Значи, графикот се состои од сите точки во рамнината (со избран
Декартов правоаголен координатен систем) со x - координати вредностите на
аргументот x и со y -координати еднакви на y = f (x ) .
Често како резултат на мерење на некоја зависност со некои уреди, тие го
даваат само графикот на функцијата, како на следниов цртеж
б) Нека y = éêëx ùúû , каде éêëx ùúû го означува целиот дел од x , т.е. најголемиот цел
број што не е поголем од x .
Тогаш дефиниционата област на функцијата е множеството реални
броеви и притоа
ïn, x Î éên, n + 1)
ì
f (x ) = íï ë ,
ï
ïï-n - 1, x Î éêë-n - 1, -n )
î
за секој природен број n , па графикот на дадената функција е
114 Математика (втор дел)
ìï 2
ïx , x ¹ 0
в) Ако f (x ) = ïí тогаш нејзиниот график е ист со графикот на g(x ) = x 2
ïï2, x = 0
ïî
во сите точки освен во точката со прва координата x = 0 .
г) Графикот на функцијата
ìï2x - 1, x < -2
ïï
f (x ) = ïï1 - 3x , - 2 £ x £ 2
í
ïï 1
ïï- x , x > 2
ïî 2
изгледа вака.
Да забележиме дека при скицирање на графикот на функции, како во б)
од претходниот пример, употребуваме стрелка за да се каже дека во таа точка
вредноста на функцијата не е во стрелката, туку во другиот дел од кривата. Така,
во примерот б), f (1) = 1 а не f (1) = 0 .
б) f (x ) = 3x + 3 .
æ f ÷ö
çç ÷ (x ) = f (x ) , x Î D .
çè g ÷÷ø g(x )
Функцијата f : Df се нарекува константна функција на D f ако
( )
f Df = ÍDg . Значи композицијата gf не постои, т.е. не може да се дефинира
(
(на пример, не постои g f (-1) ). )
3. Реални функции 117
Од друга страна, другата композиција fg постои, бидејќи
( )
g Dg = [0, ¥) Í Df = и таа е дефинирана со
( fg )(x ) = f (g(x )) = f ( )
x = 2 x - 1.
( ) ( )
g Dg = Í D f и f Df = [0, ¥) Í Dg , па двете композиции постојат. Но тие
f -1 .
Значи инверзната функција на f може да се дефинира само во случај кога
f е биекција.
Нека I е идентичната функција на D , т.е. I (x ) = x , x Î D и нека f -1 е
инверзна за f . Тогаш за секој x Î D важи
( f -1 f )(x ) = f -1( f (x )) = f -1(y ) = x = I D (x )
( ) ( )
и за секој y Î F , имаме ff -1 (y ) = f f -1 (y ) = f (x ) = y = I F (y ) .
/ y се добива x 3 =
x, y Î , x = / y 3 , т.е. f (x ) =
/ f (y ) , па f е инјекција. Бидејќи
Да ја најдеме f -1 .
Од y = x 3 x = 3 y = f -1(y ) добиваме дека f -1(x ) = 3 x е инверзна за
f (x ) = x 3 .
g -1 : [0, ¥) [0, ¥) .
Од y = x 2 x = y = g -1(y ) добиваме дека g -1(x ) = x е инверзна за
g(x ) = x 2 .
Може и да дефинираме функција h : (-¥, 0] [0, ¥) со
h -1 : [0, ¥) (-¥, 0] .
Сега x £ 0 , y ³ 0 , па од y = x 2 x = - y = h -1(y ) добиваме дека
функцијата дефинирана со h -1(x ) = - x е инверзна за h .
Понатаму кога ќе работиме со инверзна функција (како во претходниот
пример), нема да користиме нова буква за ознака на инверзната функција, туку и
неа ќе ја означуваме со f -1, а ќе претпоставуваме дека доменот и кодоменот на
f се соодветно „намалени“.
Така, на пример, во претходниот пример ќе велиме „функцијата f има
инверзна на [0, ¥) “, а ќе подразбираме дека е дефинирана функцијата g .
Се прашуваме каков однос постои меѓу графиците на една функција и
нејзината инверзна функција? Ако f е дадена функција и G f е графикот на f , и
( )
Тогаш заради f (-x ) = f (x ) следува дека и точката M ¢ -x , f (x ) припаѓа на
графикот на f .
Од друга страна, M и M ¢ се симетрични (осно) во однос на правата
x = 0 (т.е. y -оската).
Значи, графикот на парна функција е симетричен во однос на y -оската.
Слично, графикот на непарна функција е симетричен во однос на
координатниот почеток, бидејќи, за секое x Î D f , точките M x , f (x ) ( ) и
( )
M ¢ -x , -f (x ) коишто се симетрични (централно) во однос на координатниот
почеток, истовремено припаѓаат на графикот на функцијата.
Пример 1.
122 Математика (втор дел)
( )
Пример 3. Функциите f1 (x ) = x , f2 (x ) = x x 2 - 2 , f3 (x ) = x 3 се
( )
непарни, функциите f4 (x ) = x 2 , f5 (x ) = x 2 x 2 - 2 , f6 (x ) = x 4 , f7 (x ) = 4 се
а) f (x ) = -x 2 + 2x - 5 ; б) f (x ) = x - 1
ì
ï 2
ïx , x ¹ 0
в) f (x ) = ï
í г) f (x ) = x
ï
ï2, x = 0
ï
î
ì
ï2x - 1, x < -2 ìï 2
ï
ï ï-x + 1, x < 0
ï
д) f (x ) = ï1 - 3x , - 2 £ x £ 2 ѓ) f (x ) = ïí 2
í ïï-x , x ³ 0
ï
ï 1 ïî
ï
ï- x, x > 2
ï 2
î
2
Решение. а) Од f (x ) = -x 2 + 2x - 5 = - (x - 1) - 4 £ -4 = f (1) , за
f (x + 1) = 0 = f (x ).
Следува дека w = 1 е период на функцијата f .
w
Ако 0 < w < 1, тогаш постои m Î така што
+ w < 1 (во улога на m
m
ìï w üïï
може да се земе секој природен број поголем од max ïí1, ý ), па имаме
ïîï 1 - w ïþï
æw ö w éw ù w w æwö
f ççç + w÷÷÷ = + w - ê + wú = + w ¹ = f ççç ÷÷÷ . Докажавме дека ниеден
èm ÷ø m êm ú è m ø÷
ë û m
m
=0
број меѓу 0 и 1 не е период на f .
Слично се докажува дека ниту еден број поголем од 1 кој не е природен не е
период на f .
Следува основниот период на f е 1.
Јасно, секој цел број е период на f .
Графикот на f е претставен на следниов цртеж.
( ) ( )
f -1 (y1 ) = f -1 f (x1 ) = x1 < x 2 = f -1 f (x 2 ) = f -1 (y2 ) ,
па f -1 е монотоно растечка.
Јасно, слична теорема важи и за монотоно опаѓачка функција на D .
3. Реални функции 131
3.8. Ограниченост на функција
y = g (x ), g (x ) = f (x ) + b ,
(x , c ⋅ f (x )) Î Gp .
134 Математика (втор дел)
{
даден позитивен реален број, со домен Dr = aDf = at t Î Df , се добива со }
„растегнување“ или „стегање“ на графикот G f во правец на x - оската во
зависност од тоа дали a > 1 или 0 < a < 1.
Бидејќи y = f (-x ) има график симетричен на графикот y = f (x ) во однос
на y -оската, за a < 0 важи аналогно тврдење како за a > 0 , само се почнува од
графикот на f (-x ).
3. Реални функции 135
Линеарна функција
Квадратна функција
Функцијата f (x ) = ax 2 + bx + c каде a, b, c Î и a ¹ 0 се нарекува
квадратна функција. Дефиниционата област на оваа функција е . Ако некој од
коефициентите b или c или и двата се нули, тогаш се добиваат неполни
квадратни функции од обликот:
3. Реални функции 137
y = ax 2 со графици:
или y = ax 2 + c со графици:
- за a < 0
138 Математика (втор дел)
b
Бидејќи првата координата на темето на оваа парабола е - = 1, а
2a
f (1) = 3 , следува дека f (x ) ³ 3 за секој x Î .
22 y -3
следува дека D ³ 0 , па x1,2 = = 1 y - 3 . Бидејќи x ³ 1 , следува
2
дека x = 1 + y - 3 . Значи, f1-1(x ) = 1 + x - 3 и f1-1 : éêë3, ¥) éêë1, ¥).
Хиперболични функции
e x + e-x
Функцијата f (x ) = , x Î се нарекува косинус хиперболикум
2
од x и се означува со cosh (x ) има дефинициона област и
f () = {y Î | y > 1} = [1, ¥).
Нејзиниот график се добива со собирање на графиците на функциите e x и
1
e-x и земање на од вредноста на y -координатата од овој график т.е.
2
3. Реални функции 143
e x - e-x
Друга значајна функција е функцијата f (x ) = , x Î , која се
2
означува со sinh x (синус хиперболикум од x ) со дефинициона област и
f () = .
Графикот на y = sinh x е:
ì
ï p ü
ï
3. За функцијата y = tgx , D = \ ï
í(2k + 1) k Î ï
ý . Таа е непарна
ï
ï
î 2 ï
ï
þ
функција, има нули за x = k p, k Î , е периодична со период w = p . Нејзиниот
график е
é -p p ù æ -p p ö÷
Функцијата y = tgx е строго растечка на ê , ú и f çç , ÷ = (-¥, ¥) .
êë 2 2 úû çè 2 2 ÷÷ø
Според тоа, за овој дел од y = tgx постои инверзна функција y = arcctgx (аркус
тангенс од x ) и таа е дефинирана на (-¥, ¥).
148 Математика (втор дел)
Се запишува:
lim f (x ) = b или f (x ) b кога x a .
x a
149
150 Математика (втор дел)
1
б) Ако f (x ) = , тогаш lim f (x ) = 1 .
x 0
x +1
Доказ. Во овој случај дефиниционата област е D = (0, ¥) и бараме
лимес кога x тежи кон десниот крај на интервалот D . Во секоја околина на
точката a = 0 има елемент од D различен од a .
Нека e > 0 е произволно. Доволно е да докажеме за e < 1 , бидејќи за
e1 ³ 1 важи (b - e, b + e) Í (b - e1, b + e1 ) .
2
æ e ö÷
Значи, нека e < 1 , d = ççç ÷÷ и нека x Î D \ {0} е произволен и таков
è1 - e ø÷
што | x - 0 |=| x |< d , т.е. x > 0 и x < d .
Тогаш имаме
2
æ e ö÷ e
| x |< d x < d x < çç ç ÷÷ x <
è1 - e ø÷ 1- e
x
x (1 - e) < e < e.
x +1
ìï1, x ³ 0
в) Функцијата f (x ) = ïí нема гранична вредност кога x 0 .
ï-
ïî 1, x < 0
Доказ. Дефиниционата област е и 0 припаѓа во дефиниционата област.
Бидејќи f (A) Í {-1,1} , за секое A Í , следува дека единствени
кандидати за лимесот се -1 и 1 .
x -1 1 1
а) lim ; б) lim sin ; в) lim 2 x .
x 2 x +1 x 1 x -1 x 0
x -1
Решение. а) Дефиниционата област на f (x ) = е \ {-1} и
x +1
n Î и lim x n = 2 .
n ¥
xn - 1
Тогаш за низата ( f (x n )) , имаме f (x n ) = , па користејќи ги правилата
xn + 1
xn - 1 lim x n - 1 1
за лимес на низа добиваме lim f (x n ) = lim = n ¥
= .
n ¥ n ¥ xn + 1 lim x n + 1 3
n ¥
3. Реални функции 153
Докажавме дека за произволна низа (x n ) од дефиниционата област на f ,
1
таква што x n 2 , кога n ¥ , важи f (x n ) , кога n ¥ . Од теорема 2
3
x -1 x -1 1
следува дека lim постои и lim = .
x 2 x +1 x 2 x + 1 3
1
б) Нека f (x ) = sin . Тогаш D f = \ {1} . Избираме две низи
x -1
1 2
xn = 1 + и yn = 1 + . Јасно x n > 1, yn > 1 , па x n , yn Î D f , за секој
np (4n + 1)p
1
f (x n ) = sin = sin(n p) = 0 и
1
1+ -1
np
1 (4n + 1)p
f (yn ) = sin = sin = 1.
2 2
1+ -1
(4n + 1)p
1 1
в) Избираме две низи x n = и yn = - . Тогаш, lim x n = lim yn = 0 .
n n n ¥ n ¥
Според тоа, lim f (x n ) = ¥ додека lim f (yn ) = 0 , од каде што заклучуваме дека
n ¥ n ¥
x2 -1
Пример 4. Нека f (x ) = и g (x ) = x + 1 . Јасно, D f = \ {1} и
x -1
Dg = , па функциите не се еднакви.
лимеси на низи.
Така имаме
x n2 - 1 (x - 1)(x n + 1)
lim f (x n ) = lim
n
= lim .
n ¥ n ¥ xn - 1 n ¥ xn - 1
(x - 1)(x n + 1)
lim f (x n ) = lim = lim (x n + 1) = 2 .
n
n ¥ n ¥ xn - 1 n ¥
æ f (x )ö÷ b0 lim f (x )
3) lim ççç ÷÷ = = x a , каде што c0 ¹ 0 и постои околина U на a
x a çè g(x ) ø÷ c0 lim g(x )
x a
ìï1, x ³ 0
f (x ) = ïí нема лимес кога x 0 , но f (x ) = 1 , па lim | f (x ) |= 1 .
ï-
ïî 1, x < 0 x 0
c lim c c
lim = x a = .
x a f (x ) lim f (x ) lim f (x )
x a x a
lim f (h(t )) = y 0 .
t t0
1
Пример 3. а) Нека f (x ) = x sin . Да ја искористиме теорема 4 за да
x
пресметаме lim f (x ) .
x 0
1 1
Имаме 0 £ x sin £ x ⋅ x sin £ x , за секој x Î .
x x
1
Бидејќи lim 0 = lim x = 0 , од теорема 4 следува дека lim x sin = 0, и
x 0 x 0 x 0 x
1
оттука lim x sin = 0.
x 0 x
1 1
б) Нека f (x ) =
x +1
, g (x ) = x + 1 и h (x ) = . Тогаш f (x ) = h g (x ) .
x
( )
Да побараме lim f (x ) со користење на теорема 5.
x 3
1
Слично, користејќи ја теорема 2 добиваме lim h (x ) = .
x 4 4
1
Од теорема 5 имаме t0 = 3 , x 0 = 4 , y 0 = , па следува дека
4
1
x 3 x 3
( )
lim f (x ) = lim h g (x ) = .
4
Во задачи, за да се поедностави барањето гранична вредност, се става
t = x + 1 , па со користење на теорема 2 се добива дека t 4 , кога x 3 , и
1 1
повторно од теорема 2 следува f (t ) = , кога t 4 .
t 4
Сепак, треба да се внимава при ставањето смена.
1 ì
ï1, x ¹ 0
в) Нека h (t ) = t sin и f (x ) = ï í (
. Да побараме lim f h (t ) , т.е. )
t ï
ï0, x = 0 t 0
î
æ 1ö
lim f ççt sin ÷÷÷ .
t 0 çè t ÷ø
Притоа, lim h (t ) = 0 , па t0 = 0 и x 0 = 0 . Уште lim f (x ) = 1 , па y 0 = 1 .
t 0 x 0
æ 1ö
Така би добиле lim f çççt sin ÷÷÷ = y 0 = 1 . Тоа значи дека за секоја низа (tn ) таква
t 0 è t ø÷
3. Реални функции 157
æ 1 ö÷
што tn ¹ 0 и tn 0 кога n ¥ важи f çççtn sin ÷÷ 1 кога n ¥ . Но, за
çè tn ÷ø
1
низата tn = важи tn ¹ 0 и tn 0 кога n ¥ и имаме
np
æ 1 ö÷ æ 1 ö
f çççtn sin ÷÷ = f ççç sin n p÷÷÷ = f (0) = 0 0 ¹ 1 .
çè tn ø÷ èn p ÷ø
æ 1ö
Значи бараниот лимес lim f çççt sin ÷÷÷ не е 1 , па добивме контрадикција.
t 0 è t ø÷
Според тоа овде не може да примениме смена на променливите.
Проблемот е во тоа каде се дефинирани функциите. Така во нашиот
случај, функцијата h има бесконечно нули, а треба да биде
h : \ {0} \ {0} .
æ 1ö
Да забележиме дека lim f ççt sin ÷÷÷ не постои. Ако земеме уште една низа
t 0 çè t ÷ø
1
yn = , за неа важи yn ¹ 0 и yn 0 кога n¥ и
p
+ 2n p
2
æ 1 ö÷ æ æp öö÷ æ
f çççyn sin ÷÷ =
f ççç
1
sin ççç + 2n p÷÷÷÷÷ = f ççç
1 ÷÷ö = 1 1 кога n ¥ .
èç yn ø÷ è2 ø÷÷ ÷÷
ççç p + 2n p ÷÷ çç p + 2n p ÷÷÷
çè 2 ø èç 2 ø
Од теорема 2 следува дека лимесот не постои.
Пишуваме:
lim f (x ) = b .
x a -
158 Математика (втор дел)
Пишуваме:
lim f (x ) = b .
x a +
Следнава теорема ја дава врската меѓу лимес и лев и десен лимес. Ја
наведуваме без доказ.
Теорема 6. Нека за фунцијата f постојат lim+ f (x ) и lim- f (x ) . Тогаш
x a x a
( f (x )) да конвергира кон b .
n
ìïx , x > 0
Пример 3. Нека f (x ) = ïí , дефинирана на éêë0, 5) .
ïï1, x = 0
î
Тогаш ќе сметаме дека lim f (x ) = 0 . За дефиниционата
x 0
област исполенти се условите за дефиниционата област од
дефиницијата на лимес.
Исто така lim+ f (x ) = 0 , а за лимесот од лево не се
x 0
3. Реални функции 159
исполенти условите од дефиницијата, т.е. не е исполнета претпоставката од
дефиницијата.
Да заклучиме, ако функцијата е дефинирана на (a, b ) , тогаш ќе сметаме
дека функцијата има лимес од лево во b ако и само ако има лимес во b .
Аналогно, функцијата има лимес од десно во a ако и само ако има лимес во a .
Слично, ако функцијата е дефинирана на éêëa, b ) , éëêa, b ùûú или (a, b ùúû .
Со други зборови,
x Î ((D Ç (a - d, a + d)) {a }) f (x ) Î (k, ¥).
1
Пример 1. За функцијата f (x ) = важи lim f (x ) = +¥ .
x2 x 0
160 Математика (втор дел)
( k)
2
k
Аналогно се дефинираат и
lim+ f (x ) = +¥ , lim- f (x ) = -¥ и lim+ f (x ) = -¥ .
x a x a x a
1
Пример 2. За функцијата f (x ) = важи
x
lim- f (x ) = -¥ и lim+ f (x ) = +¥ (докажи!).
x 0 x 0
Важи следнава
Теорема 1. а) Ако f (x ) ¹ 0 , за секој x од некоја околина на a и ако
1
lim f (x ) = 0 тогаш lim = +¥ .
x a x a | f (x ) |
1
б) Ако lim f (x ) = +¥ или lim f (x ) = -¥ , тогаш lim = 0.
x a x a x a f (x )
e > 0 , постои негативен реален број k така што од x < k следува | f (x ) - b |< e .
¥
Како кај низи, и овде, на пример, записот ќе значи лимес на
¥
f (x )
функцијата кога f (x ), g (x ) ¥ . Аналогно и за другите неопределени
g (x )
изрази наведени кај низи. Изразите што таму ги сметавме за определени, и овде
0
ќе бидат такви (на пример = 0 ).
¥
или
f (x )
k = lim ¹ 0 , b = lim ( f (x ) - kx ) .
x
x -¥ x -¥
ìï
ïïx + 1 , x > 0
ï
f (x ) = ïí æ x ö
ïï ç 1÷
ïï- ççx + x ÷÷÷ , x < 0
ïî è ø
асимптота за y = f (x ) кога x a - .
1
Навистина, нека e= и нека d>0 е произволен. Постои
2
d d
x Î (0 - d.0 + d ) , (на пример x = ) така што - 0 < d но
2 2
æd ö 1
f (x ) - f (0) = f ççç ÷÷÷ - f (0) = 1 - (-1) = 2 > = e .
è 2 ø÷ 2
б) Функцијата f (x ) = x е непрекината во секоја точка од .
Навистина, ако a Î е произволен, и ако e > 0 е произволен, тогаш
избирајќи d = e и произволен x Î таков што | x - a |< d , имаме
f (x ) - f (a ) = x - a < d = e .
Од дефинициите и својствата за лимес и непрекинатост следува точноста
на следниве теореми.
(
lim f (x ) = f (a ) = f lim x
x a x a
)
т.е. кај непрекинати функции со лимес може да се „влезе“ во функцијата.
Интуитивно, графикот на непрекината функција на интервал „може да се
скицира без да се подигне моливот од хартијата“ или „изгледа како конец над
секој интервал на кој функцијата е непрекината“.
lim f (a ) = f (a ) .
n
n ¥
sin x
Пример 2. Ќе докажеме дека lim = 1.
x 0 x
Оваа функција е дефинирана на \ {0} .
Прво, нека x > 0 , т.е. x 0+ . Можеме да претпоставиме дека
æ pö
x Î ççç0, ÷÷÷ . Да разгледаме тригонометриска кружница. Тогаш sin x = BC .
è 2 ÷ø
.
Аголот x е во радијани, па од дефиницијата на радијан следува дека x = AB
. Слично,
Бидејќи AB е најмалиот пат меѓу A и B , следува дека AB < AB
BC < AB , бидејќи AB е хипотенуза во правоаголниот триаголник ABC .
Значи, sin x < x .
x
P2 = (плоштина на кружен исечок кога аголот е во радијани) и
2
OA ⋅ AD tg x sin x x tg x
P3 = = . Значи, имаме < < , т.е.
2 2 2 2 2
sin x
sin x < x < tg x = . Оттука, делејќи со sin x > 0 добиваме
cos x
sin x
1> > cos x .
x
æ p ö sin x
Слично се докажува дека за x Î ççç- , 0÷÷÷ важи 1 > > cos x , притоа
è 2 ø÷ x
користејќи дека sin x и x имаат ист знак на тој интервал.
sin x
добиваме дека lim = 1.
x 0x
Забележуваме дека функцијата од претходниот пример не е дефинирана
во точката 0 . Ако дефинираме нова функција f1 : со
ì
ï
ïì f (x ), x ¹0 ï sin x , x ¹ 0
f1 (x ) = íï =ï
í x
ï
ï lim f (x ), x = 0 ï
ï1, x =0
ïî x 0 ï
ï
î
добиваме дека важи lim f1 (x ) = 1 = f1 (0) , па f1 е непрекината во 0 . Притоа, f е
x 0
непрекината во секој a ¹ 0 , затоа што е елементарна функција, и важи
sin x sin a
lim = .
x a x a
За лимесите на основните елементарни функции имаме:
ìï¥, a > 0
ïï
- lim x a = ï í1, a = 0 ,
x ¥ ïï
ïï0, a < 0
î
ìï¥, a > 1 ì
ï¥, a < 1
- lim a x = ï í , lim a x = ï
í
x ¥ ï0, 0 < a < 1 x -¥ ï0, a > 1
ïî ï
î
За a > 1 правата y = 0 е хоризонтална асимптота на функцијата a x , кога
x -¥ .
За a < 1 правата y = 0 е хоризонтална асимптота на функцијата a x , кога
x ¥.
ìï¥, a >1
- lim loga x = ï í , lim loga x = -¥, a > 1 ,
x ¥ ï-¥
ïî , 0 < a < 1 x 0+
3. Реални функции 171
lim loga x = ¥, a < 1
x 0+
p
Правите x = + k p се вертикални асимптоти за функцијата tg x .
2
lim -ctg x = -¥ , lim +ctg x = +¥ , за секој k Î .
x (k p ) x (k p )
ln(1 + x )
- lim =1
x 0 x
ax - 1
- lim = ln a, a > 0 .
x 0 x
172 Математика (втор дел)
не е ограничена.
Теорема. Нека f е непрекината на [a, b ] . Тогаш постојат c, d Î [a, b ] така
што
174 Математика (втор дел)
{ }
f (c) = max f (x ) x Î [a, b ] и
{(x, x ) x Î } .
2
Но истата крива е имплицитно дефинирана и со изразот
y - x2 = 0 .
Да забележиме и дека имплицитно зададената крива не секогаш може да
се изрази експлицитно во обликот y = f (x ) . Така на пример со равенката
x -1 = 0 е дефинирана кривата во рамнина {(1, x ) x Î } , т.е. правата
паралелна со y -оската која минува низ точката (1, 0) . Но, нема реална функција
{
y(x ) чиј график е множеството точки во рамнината (1, x ) x Î . }
í( ) 2 ý
ï
ï a b2 ïï
î þ
x 2 y2
Овде F (x , y ) = + - 1 и a, b Î \ {0} и доволно е да земеме дека
a 2 b2
a, b > 0 .
Погодно е да избереме x = a cos t и да замениме во равенката на
a 2 cos2 t y 2
елипсата, добиваме 2
+ 2 = 1 , а одовде y 2 = b 2 (1 - cos2 t ) = b 2 sin2 t , па
a b
добиваме дека y = b sin t . Значи, ги добивме параметарските равенки на
елипсата: x = a cos t , y = b sin t . Притоа, заради периодичноста на sin t и cos t
доволно е да се претпостави дека 0 £ t £ 2p .
176 Математика (втор дел)
(a, 0) .)
Параметарските равенки на „горната половина“ од елипсата се
b
x = -t, y = a2 - t2 , -a £ t £ a .
a
3. Реални функции 177
t 0 p p 3p p 5p 3p 7p 2p
4 2 4 4 2 4
x a 2a 2 0 2a 2 -a 2a 2 0 2a 2 a
- -
8 8 8 8
y 0 a 0 -a 0
2a 2 2a 2 2a 2 2a 2
- -
8 8 8 8
3. Реални функции 179
За да се опфатат сите точки од рамнината, аголот j може да биде кој било агол
од 0 до 2p , а може да му се додаде и 2k p, (k = 1, 2, 3,...,..) . Кога се
зададени r и j , положбата на точката M во рамнината е потполно одредена.
Всушност, потребно е околу точката O да се опише кружница со радиус r и низ
точката M да се повлече полуправата OM , така што j = (p,OM ) . Со
пресекот на кружницата и полуправата OM наполно е одредена точката M .
Опишаната кружница и полуправата OM се викаат координатни линии на
182 Математика (втор дел)
точката M , така што можеме да сметаме дека секоја точка во таа рамнина е
определена со пресекот на една кружница и една полуправа, т.е. со пресекот на
две соодветни координатни линии. Да забележиме дека во Декартовиот
координатен систем координатните линии се паралелни со OX , OY оските и
затоа тој систем се вика и праволиниски систем, а во поларниот координатен
систем координатните линии се концентрични кружници со заеднички центар во
полот (значи криви линии), и полуправи со заеднички почеток во полот и затоа за
поларниот координатен систем се вели дека е криволиниски.
Постојат случаи кога е потребно координатата r на некоја точка M да се земе
со негативен знак. Тогаш отсечката OM ја пренесуваме во спротивната насока,
што значи ако r и j ја одредуваат точката M , тогаш - r и j ќе ја одредуваат
точката M ' , така што OM ' = -OM . Всушност, координатите на точката M '
ќе бидат r и j + p , т.е. точката со координати - r и j е иста со точката со
координати r и j + p .
OM
За секоја точка M (r, j) на таа кружница важи cos j = , односно
OA
OM = OA ⋅ cos j , или r = 2R ⋅ cos j , што всушност претставува равенка на таа
кружница во поларни координати. Да забележиме, соодветната равенка од ист
вид но во Декартови координати, y = 2R ⋅ cos x , претставува равенка на
косинусоида со максимум во 2R .
Графикот на функција зададена во поларни координати се црта така што се
формира табела каде што се внесуваат неколку произволни вредности за j и
соодветно пресметаните вредности за r од аналитичкиот израз за кривата
зададена со формулата r = r(j) . Соодветните точки со координати (r, j) се
цртаат во поларниот координатен систем и се поврзуваат.
j 0 p p 3p p 5p 3p 7p 2p
4 2 4 4 2 4
r 6 3 0 3 6
6+3 2 6-3 2 6-3 2 6+3 2
2 2 2 2
p
0 p p 3p p 5p 3p 7p 9p 5p 11p 3p 13p 7p 15p 2p
j
8 4 8 2 8 4 8 8 4 8 2 8 4 8
r 0 7 0 -7 0 7 0 -7 0 7 0 -7 0 7 0 -7 0
186 Математика (втор дел)
Решение.
2 x x
BD = a 2 + a 2 - 2a 2 cos x = 2a 2 (1 - cos x ) = 2a 2 ⋅ 2 sin2 = 4a 2 sin2
2 2
x
од каде што се добива дека BD = 2a sin . Притоа во равенството за AC и BD
2
x
искористивме дека 1 - cos x = 2 sin2 и уште за наоѓање на AC користиме дека
2
a x
= 90 - . Конечно, за функцијата која е збир од дијагоналите на ромбот
2 2
имаме:
x x x x
y = AC + BD = 2a cos + 2a sin = 2a(cos + sin )
2 2 2 2
3. Реални функции 187
Решение.
Нека означиме y = MN = KL .
c h
Од сличноста на триаголниците ABC и NMC следува = , од каде што
y h -x
c
се добива y =
(h - x ) . Па, oттука за периметарот и плоштината на
h
2c
правоаголникот KLMN имаме : L = 2x + 2y = 2x + (h - x ) ,
h
cx
P = x ⋅ y = (h - x ) .
h
Дефинициона област
Решение:
1-x
а) y = 2
x - 5x + 6
x 2 - 5x + 6 = 0
5 25 - 24 5 1
x 1,2 = =
2 2
x 1 = 2, x 2 = 3
1 - 2x
ѓ) -1 £ £1 (1)
5x
Именителот 5x ¹ 0
а) f (x ) = lg x 2
б) f (x ) = lg | x + 1 |
5x - x 2
в) f (x ) = lg( )
4
(x - 2)(x - 3)
г) f (x ) = lg[ 2 ] - 2x 2 - 3x + 10
x -x -6
x2 -1
д) f (x ) = sin2 x + sin x - 2 + arcsin( 2 )
x +1
x +1
ѓ) f (x ) =
2 | x | -3
Решение:
2x + 1
5. Ако f (x ) = , покажи дека f ( f (x )) = x .
x -2
Решение:
2x + 1 4x + 2 + x - 2
2 +1
2x + 1 5x
f ( f (x )) = f ( ) = x -2 = x -2 = =x .
x -2 2x + 1 2x + 1 - 2x + 4 5
-2
x -2 x -2
1 1
6. Ако важи f (x + ) = x 3 + 3 , определи ја функцијата f (x ) .
x x
Решение:
1 1
Ако ставиме смена t = x + , тогаш t 3 = (x + )3 , т.е.
x x
1 1 1
t 3 = x 3 + 3x 2 ⋅ + 3x ⋅ 2 + 3 .
x x x
Со групирање се добива
1 1 1
t 3 = x 3 + 3 + 3(x + ) = x 3 + 3 + 3t ,
x x x
Односно
1
t 3 - 3t = x 3 + 3 .
x
Конечно, f (x ) = x 3 - 3x .
192 Математика (втор дел)
7. Да се испита дали функциите се парни, непарни или ниту парни ниту непарни.
а) y = x 4 - 2x 2 + 4 б) y = x 5 - x
в) y = 2 cos3 x - sin 4 x г) y = 3 sin x - 5 cos x + 1
д) y = 2x + 1 ѓ) y = 3 (x + 1)2 + 3 (x - 1)2
Решение:
а) y = f (x ) = x 4 - 2x 2 + 4
f (-x ) = (-x ) - 2 (-x ) + 4 = x 4 - 2x 2 + 4 = f (x )
4 2
б) y = f (x ) = x 5 - x
f (-x ) = (-x )5 - (-x ) = -x 5 + x = -(x 5 - x ) = -f (x )
што значи дека функцијата f е непарна.
в) y = f (x ) = 2 cos3 x - sin 4 x
f (-x ) = 2 cos 3 (-x ) - sin 4 (-x ) =
= 2 cos3 (x ) - (- sin(x ))4 = 2 cos3 (x ) - sin 4 x = f (x )
Следува функцијата f е парна.
г) y = f (x ) = 3 sin x - 5 cos x + 1
f (-x ) = 3 sin (-x ) - 5 cos (-x ) + 1 = -3 sin x - 5 cos x + 1 ¹ f (x ) што
значи функцијата f е ниту парна ниту непарна.
д) y = f (x ) = 2x + 1
f (-x ) = -2x + 1 ¹ f (x ) , па функцијата е ниту парна ниту непарна.
ѓ) y = f (x ) = 3 (x + 1)2 + 3 (x - 1)2
Решение:
1
Функцијата f (x ) = sin строго монотоно опаѓа на интервалот
x
2 2 1 1
( , +¥) (кога x > , 0 кога x +¥ и sin 0 ). За фиксно
p p x x
2
x 0 Î ( , +¥) за секој T > 0 имаме дека sin(x 0 + T ) < sin x 0 па следува дека
p
1
f (x ) = sin не е периодична.
x
Нули на функција
x
б) y = (2x + 1) cos( )
2
-1
2x + 1 = 0 x =
2
x x (2k + 1)p
cos = 0 = , k ÎZ
2 2 2
x = (2k + 1)p, k Î Z
-1
Значи, нули на функцијата се: x = , x = (2k + 1)p, k ÎZ
2
| sin x - 1 |
13. Да се најдат нулите на функцијата f (x ) = .
x -2
Решение:
а) y = 2x + 1 б) y = 5 cos x в) y = -3 sin x
Решение:
Монотоност
Решение:
f (x 1 ) - f (x 2 ) 2x 1 - 1 - (2x 2 - 1) 2x 1 - 1 - 2x 2 + 1
а) = = =
x1 - x 2 x1 - x 2 x1 - x 2
2(x 1 - x 2 )
= =2>0
x1 - x 2
Значи, функцијата y = f (x ) е монотоно растечка.
x -x 1
f (x 1 ) - f (x 2 ) x
2 1 -2 2
x x
2 1 (1 - 2 2 )
б) = = >0
x1 - x 2 x1 - x 2 x1 - x 2
Инверзна функција
инверзната функција е y = 6 x .
tgx
в) Функцијата y = има инверзна функција бидејќи е монотона во
3
интервалите на дефинираност.
tgy
x=
3
tgy = 3x
y = arctg(3x )
ax + b
18. Какви треба да бидат константите a, b, c, d за функцијата y = да
cx + d
биде инверзна сама со себе?
Решение:
ax + b
Прво ја наоѓаме инверзната на функцијата y = :
cx + d
ay + b
x= , x (cy + d ) = ay + b , xcy + xd = ay + b , y(xc - a ) = b - xd
cy + d
b - xd -dx + b
Значи, инверзна на зададената функција е: y = = .
xc - a cx - a
За функцијата да биде инверзна сама на себе, треба функцијата и нејзината
инверзна да се еднакви. Па ако ги изедначиме овие две функции, добиваме:
ax + b -dx + b
= , значи треба a = -d, односно: a + d = 0.
cx + d cx - a
x
а) y = sin(2x ) б) y = sin( ) в) y = -3-x г) y = x 2 - 3x - 4
2
Решение:
198 Математика (втор дел)
-зададени параметарски
t 0 p p p p
6 4 3 2
3 3 2 1
x 1 0
8 4 8
y 1 2 3 3
0 1
8 4 8
б) x = 3 (t - sin t ) y = 3 (1 - cos t )
t 0 p p 3p 2p
2 2
æp ö æ 3p ö
x 0 3 ççç - 1÷÷÷ 3p 3 ççç + 1÷÷÷ 6p
è2 ø÷ è2 ø÷
y 0 3 6 3 0
3. Реални функции 201
Решение:
1
а) r =
f
f 0 p p 3p p 3p 2p 5p 3p
3 2 4 2 2
3 2 4 1 2 1 2 1
r ¥
p p 3p p 3p 2p 5p 3p
б) r = 1
202 Математика (втор дел)
в) r = a cos(2f)
За побрзо цртање на графикот на функцијата, можеме да го нацртаме
прво графикот на функцијата y = a cos 2x во Декартовиот систем, а потоа за
дадени вредности на f се нанесуваат соодветните вредности за вредностите за
r отчитани од Декартовиот систем и се внимава на зависноста прикажана на
првиот график.
г) r = a (1 - cos f )
Решение:
ax + b
а) Функцијата е дробно-линеарна од облик y = каде што
cx + d
a = 2, b = -3, c = 4, d = 2.
По делењето на броителот со именителот се добива изразот
bc - ad
a 2
y= + c .
c d
x+
c
a d bc - ad
Ако ги ставиме смените: y - = y ', x + = x ', =a',
c c c2
a'
добиваме: y ' = што претставува рамнострана хипербола во однос на
x'
d a -1 1 1
системот O '(- , ) . Во овој случај y ' = , а O '(- , ) .
c c x' 2 2
Графикот е прикажан на сликата долу.
204 Математика (втор дел)
б) y = 2x +1 - 3 , y + 3 = 2x +1
Со воведување на смените: y ' = y + 3, x ' = x + 1 добиваме
y ' = 2x ' . Прво го цртаме графикот на функцијата y ' = 2x ' , потоа
се враќаме на координатите x и y со трансформациите x = x '- 1 и
y = y '- 3 (поместувајќи го графикот на лево за единица, а потоа надолу за 3
единици).
( ) ( )
2
а) x 2 - y 2 = a 2 б) x 2 + y 2 - ax = a2 x 2 + y2
в) (x 2 + y 2 )2 = a 2 (x 2 - y 2 ) г) x 2 + y 2 = ax д) y = x
Решение:
а) x 2 - y 2 = a 2
r 2 cos2 f - r 2 sin2 f = a 2
(
r 2 cos2 f - sin2 f = a 2 )
r 2 cos 2f = a 2
a2 a
r2 = 2
, r=
cos f cos 2f
( ) = a (x + y )
2
б) x 2 + y 2 - ax 2 2 2
(r - a r cos f) = a r
2
2 2 2
r 2 (r - a cos f ) = a 2 r 2
2
(r - a cos f)
2
= a2
r - a cos f = a
r = a (1 + cos f )
в) (x 2 + y 2 )2 = a 2 (x 2 - y 2 )
(r 2 )2 = a 2 (r 2 cos2 j - r 2 sin2 j)
r 4 = a 2 r 2 cos 2j
r 2 = a 2 cos 2j
r = a cos 2j
г) x 2 + y 2 = ax
r 2 = a r cos j
r = a cos j
д) y = x
206 Математика (втор дел)
r sin j = r cos j
sin j = cos j
p
j= k p, k ÎZ
4
Граница на функција
Решение:
а) lim(5x - 7) = -2
x 1
5x - 7 - (-2) = 5x - 7 + 2 = 5x - 5 = 5 x - 1 < e
e e
Добивме дека x - 1 < . Избирајќи d = , се добива дека за x - 1 < d следи
5 5
дека f (x ) - (-2) < e . Односно, покажавме дека за произволно позитивно e ,
e
постои d кое зависи од e , ( d = ), така што кога x е во d - околина на бројот
5
3. Реални функции 207
1, т.е. за x - 1 < d , тогаш функцијата f (x ) = 5x - 7 е во e околина на бројот
-2, т. е. f (x ) - (-2) < e , односно lim(5x - 7) = -2
x 1
2x + 1 2
б) lim =
3x + 9 3
x ¥
2x + 1 2 (2x + 1) - 2(x + 3) -5 5
- = = = <e
3x + 9 3 3(x + 3) 3(x + 3) 3 x +3
Од последното неравенство добиваме:
5 3 x +3 1 5
< e , односно > , или x + 3 > .
3 x +3 5 e 3e
5
Бидејќи x +3 £ x +3, следува < x + 3 £ x + 3, или
3e
5 5 - 9e
x > -3 = .
3e 3e
5 - 9e 2
Бирајќи M = добиваме дека за x > M , f (x ) - < e , што значи дека
3e 3
2x + 1 2
lim = .
x ¥ 3x + 9 3
1
в) lim = +¥
(1 - x )2
x 1
2 1 1 1
1-x < , т.е. 1 - x < . Бирајќи d = , добиваме дека за
M M M
1 1
1-x < d , 2
> M , односно lim = +¥ .
(1 - x ) x 1 (1 - x )2
x2 -1 x 3 + 3x 2 - 9x - 2 1 + x -1
а) lim б) lim в) lim
x 1 2x 2 - x - 1 x 2 3
x -x -6 x 0 3
1 + x -1
3
x2 - 23 x + 1 xn -1
г) lim д) lim ѓ) lim( x 2 + 3x - x )
x 1 (x - 1)2 x 1 x - 1 x ¥
Решение:
x2 -1 (x - 1)(x + 1) (x - 1)(x + 1)
а) lim 2 = lim 2 = lim =
x 1 2x - x - 1 2
x 1 x - x + x - 1 x 1 x (x - 1) + (x - 1)(x + 1)
(x - 1)(x + 1) x +1 2
= lim = lim =
x 1 (x - 1)(x + x + 1) x 1 2x + 1 3
x 3 + 3x 2 - 9x - 2 æçç(x + 3x - 9x - 2) : (x - 2) = x + 5x + 1ö÷÷
3 2 2
б) lim = ç 3 ÷÷ =
çèç(x - x - 6) : (x - 2) = x + 2x + 3
2
x3 -x - 6 ø÷
x 2
(x - 2)(x 2 + 5x + 1) x 2 + 5x + 1 15
= lim = lim =
x 2 (x - 2)(x 2 + 2x + 3) x 2 x 2 + 2x + 3 11
1 + x -1 ( 1 + x - 1)( 1 + x + 1)( 3 (1 + x )2 + 3 1 + x + 1)
в) lim = lim =
x 0 3 x 0
1 + x -1 ( 1 + x + 1)( 3 1 + x - 1)( 3 (1 + x )2 + 3 1 + x + 1)
(1 + x - 1)( 3 (1 + x )2 + 3 1 + x + 1) 3
= lim =
x 0
( 1 + x + 1)(1 + x - 1) 2
3
x2 - 23 x + 1 ( 3 x - 1)2 ( 3 x - 1)2 ( 3 x 2 + 3 x + 1)2
г) lim = lim = lim =
x 1 (x - 1)2 x 1 (x - 1)2 x 1
(x - 1)2 ( 3 x 2 + 3 x + 1)2
(x - 1)2 1 1
= lim = lim =
x 1 2 3 2
(x - 1) ( x + x + 1) 3 2 x 1 3 2
( x + x + 1)3 2 9
xn -1 (x - 1)(x n -1 + x n -2 + ... + x + 1)
д) lim = lim =n
x 1 x -1 x 1 x -1
3. Реални функции 209
( x 2 + 3x - x )( x 2 + 3x + x )
ѓ) lim( x 2 + 3x - x ) = lim =
x ¥ x ¥
( x 2 + 3x + x )
x 2 + 3x - x 2 3x 3
= lim = lim = lim =
x ¥
x 2 + 3x + x x ¥
x 2 + 3x + x x ¥ 1
x 2 + 3x + 1
x
3 3 3
= lim = lim =
x ¥
x 2
3 x ¥
3 2
+ +1 1+ +1
x 2
x x
Решение:
1 1
3 3 lim
а) lim+ = lim+ = +¥ в) lim+ 2 x = 2x 0+ x = 2+¥ = +¥
x 2 x -2 d 0 d x 0
1 1
3 3 lim
б) lim- = lim- = -¥ г) lim- 2 = 2 x x 0- x
= 2-¥ = 0
x 2 x - 2 d 0 d x 0
___________________________________________________________
ѕ) lim (tgx )
tg 2x
p
x
4
210 Математика (втор дел)
Решение:
1 - cos(2x ) 1 - (cos2 x - sin2 x) 1 - cos2 x + sin2 x
а) lim = lim = lim =
x 0 x sin x x 0 x sin x x 0 x sin x
sin2 x + sin2 x 2 sin2 x 2 sin x
= lim = lim = lim =2
x 0 x sin x x 0 x sin x x 0 x
sin(3x ) sin(3x )( x + 2 + 2)
б) lim = lim =
x 0 x 0
x +2 - 2 ( x + 2 - 2)( x + 2 + 2)
sin(3x )( x + 2 + 2) sin(3x )( x + 2 + 2)
= lim = lim =
x 0 x +2-2 x 0 x
3 sin(3x )( x + 2 + 2)
= lim = 3⋅2 2 = 6 2
x 0 3x
p æ p ö
sin(x - ) ççx - = t ÷÷÷
ç
3 =ç 3 ÷÷ = lim sin(t)
в) lim ç ÷ =
x 1 - 2 cos x
p çç p ÷÷ t 0 p
3 ççx t 0÷÷ 1 - 2 cos(t+ )
è 3 ø 3
sin(t) sin(t)
= lim = lim =
t 0 p p t 0
1 3
1 - 2(costcos - sin t sin ) 1 - 2 cost⋅ ( ) + 2 sin t ⋅ ( )
3 3 2 2
sin(t)
sin(t) t
= lim = lim =
t 0 t 0 1 - cost sin(t)
1 - cost+ 3 sin t + 3
t t
sin(t) sin(t)
= lim t = lim t =
2 t t 2 t
t 0 t 0
2 sin ( ) 2( ) sin ( )
2 + 3 sin(t) 2 2 + 3 sin(t)
t t t 2 t
t( ) ⋅
2 2
sin(t)
t 1 3
= lim = =
t 0 t t 3 3
2( ) sin2 ( )
2 2 + 3 sin(t)
t t t
2( ) ⋅ ( )
2 2
3. Реални функции 211
x
⋅9
æ ö÷9
çç æ ö÷ æ 9
÷ ççt = x ö÷ ÷÷ö
x t
æ 9ö çç 1 ÷÷÷ ÷÷ çç æ 1
г) lim çç1 + ÷÷÷ = lim ç1 + ÷ = çç ÷ = çlim çç1 + ÷÷ ÷÷ = e 9
x ¥ ç
è x ÷ø x ¥ ç
çç x ÷÷ ççx 9¥ t ¥÷÷ ççt ¥ çè t ÷ø ÷÷ø
÷÷ çè ÷ø è
èç 9ø
x x
æ x + 3 ö÷ æ æx + 3 ö÷ö÷
ç
д) lim çç ÷÷ = lim ççç1 + çç - 1 ÷÷÷÷ =
x ¥ è x - 2 ø ÷ x ¥ ç
è çè x - 2 ÷ø÷ø
x -2 5⋅x
⋅
æ ö÷ 5 x -2
x x çç ÷
æ x + 3 - x + 2 ö÷ æ 5 ÷ ö çç 1 ÷÷÷
= lim ççç1 + ÷÷ ç
= lim çç1 + ÷÷ = lim ç1 + ÷ =
x ¥ è x -2 ÷ø x ¥ è x - 2 ÷ø x ¥ ç x - 2 ÷÷
çç ÷÷
èç 5 ø
5t +2
æx - 2 x +¥ ö÷ æç æ
tö
1ö÷ ÷÷
t
æ 1ö
5t +2
ç
= çç = t, ÷ ç ç
, x = 5t + 2÷÷ = çlim çç1 + ÷÷ ÷÷ = lim ççç1 + ÷÷÷ =
t +¥ ç t ÷ø ÷ø÷ t ÷ø
çè 5 ø÷ çèt ¥ è t ¥ è
5
æ tö 2
ççæç 1ö÷ ÷÷ æ 1ö
= lim ççç1 + ÷ ÷÷
÷ ⋅ ççç1 + ÷÷÷ = e 5 ⋅ 12 = e 5
t ¥ çè t ÷ø ÷÷ø è t ÷ø
çè
x
x +1 æ x + 1ö÷
x ¥
(
ѓ) lim x ln (x + 1) - ln x = lim x ln ) x ¥ x
= lim ln çç
x ¥ çè x ÷÷ø
÷ =
æ æ x + 1÷ö ÷ö÷
x æ æ
xö
ç
ç ç çç ç 1 ö÷ ÷÷
= ln ç lim çç ÷ ÷ = ln ç lim ç1 + ÷÷ ÷÷ = ln e = 1
çx ¥ è x ÷÷ø ÷÷÷ çx ¥ çè x ÷ø ÷ø÷
çè ø çè
ln(cos x )
1 æ 1 ö
÷
çç x2 ÷
е) lim = lim ln(cos x ) x2
= ln çlim(cos x ) ÷÷ =
x 0 x2 x 0
ççè x 0 ÷ø
æ 1 ö æ (cos x -1) ö
÷
çç x2 ÷
÷ çç x 2 (cos x -1) ÷
= ln çlim(1 + (cos x - 1)) ÷÷ = ln çlim(1 + (cos x - 1)) ÷=
÷
ççè x 0 ç ÷÷
ø÷ çè x 0 ø
æ 1 cos x -1 ö
÷
cos x -1
ç ⋅ lim
= ln ççlim(1 + (cos x - 1))(cos x -1) x ÷÷÷ = ln e x 0 x =
2 2
çç x 0
è ø÷
(cos x -1)(cos x +1) cos2 x -1 - sin2 x -1
lim
x 0 x2 (cos x +1)
lim
x 0 x2 (cos x +1)
lim
x 0 x 2 (cos x +1) -1
= ln e = ln e = ln e = ln e 2
=
2
212 Математика (втор дел)
æ x ÷÷ö
çça - 1 = t
ç x ÷
a x - 1 çça = t + 1 loga a = loga (t + 1)÷÷÷
x
t
ж) lim = çç ÷÷ = lim =
x 0 x ççx = loga (t + 1) ÷ ÷÷ t 0 loga (t + 1)
çç ÷÷
çèx 0 t 0 ø
t t 1
= lim = ln a ⋅ lim = ln a ⋅ lim =
ln(t + 1)
t 0 t 0 ln(t + 1) t 0 1
⋅ ln(t + 1)
ln a t
1 1 1
= ln a ⋅ lim 1
= ln a ⋅ 1
= ln a ⋅ 1
=
t 0
ln(t + 1) t
lim(ln(t + 1) ) t
ln(lim(t + 1) ) t
t 0 t 0
1
= ln a ⋅ = ln a
ln e
1 1
з) lim (sin x )cos2 x lim (1 + sin x - 1)cos2 x =
p p
x x
2 2
1 1
lim (1 + (sin x - 1))1-sin2 x = lim (1 + (sin x - 1))(1-sin x )(1+sinx) =
p p
x x
2 2
-1
-1 lim -1
p (1+ sinx)
1
= lim (1 + (sin x - 1))
x
(sin x -1)(1+sinx) =e 2
=e 2
=
p
x
2
e
sin(2x ) 2 sin x cos x
æ sin x öcos(2x ) æ sin x - cos x ÷öcos2 x -sin2 x
ѕ) lim (tgx ) = lim ççç1 + ( - 1)÷÷÷ = lim ççç1 +
tg 2x
÷÷ =
x
p
x è
p cos x ø÷ x è
p cos x ÷ø
4 4 4
2 sin x cos x
æ sin x - cos x ö÷ (cos x -sin x )(cos x +sin x )
= lim ççç1 + ÷÷÷ =
x è
p cos x ø
4
-2 sin x cos x
æ sin x - cos x ö÷(sin x -cos x )(cos x +sin x )
= lim çç1 + ÷÷ =
x ç
pè cos x ÷ø
4
2
-2
cos x (-2 sin x ) -2 sin x 2
lim
æ sin x - cos x ö÷ (sin x -cos x )(cos x +sin x ) x cos x + sin x
p
2
1
= lim ççç1 +
2
÷÷ =e 4
=e 2
= e -1 =
x è
p cos x ø÷ e
4
е) lim ( 3 1 - x 3 + x )
x -¥
a ln x - x æç 0 ö÷ a ln x - 1 + 1 - x æçt = ln x x 1ö÷
÷÷ =
Решение. а) lim = çç ÷÷ = lim = çç
x 1 ln x è 0 ÷ø x 1 ln x çè x = e t t 0÷÷ø
e t - 1 æçça - 1 = k, t 0 k 0 ö÷÷
t
at - 1
= lim - lim =ç t ÷=
t 0 t t 0 t çèça = k + 1 t ln a = ln(k + 1)÷ø÷
k et - 1 1 et - 1
= lim - lim = ln a ⋅ lim - lim =
k 0 ln(k + 1) t 0 t k 0 ln(k + 1) t 0 t
ln a k
1 et - 1 1 et - 1
= ln a lim 1
- lim = ln a 1
- lim =
k 0 t 0 t t 0 t
ln(1 + k )k ln lim(1 + k )k
k 0
t t
ln a e -1 a -1 et - 1
= - lim = (lim = ln a lim = ln e = 1 ) = ln a - 1
ln e t 0 t t 0 t t 0 t
arcsin 2x 2 arcsin 2x æçt = arcsin 2x x 0ö÷÷
б) lim = lim = çç ÷=
x 0 x x 0 2x çè 2x = sin t t 0 ÷÷ø
2t t
= lim = 2 lim =2
sin t
t 0 t 0 sin t
arc tg x æçt = acr tg x x 0ö÷ t t
в) lim = çç ÷÷ = lim = lim =
x 0 x çè x = tg t t 0 ÷ø÷ t 0 tg t t 0 sin t
cos t
t cos t
= lim = lim cos t = 1
t 0 sin t t 0
sin x sin x
ln( ) ln(1 + - 1)
ln tg x cos x cos x
lim = lim 2 2
= lim =
г) x p4 cos 2x x cos x - sin x
p
x
p
2 sin2 x
4 4 cos x (1 - )
cos2 x
214 Математика (втор дел)
1 sin x
ln(1 + - 1)
sin x sin x cos x
ln(1 + - 1) -1
= lim cos x = lim cos x =
x
p
2 sin x sin x x
p
2 sin x
4 - cos x ( - 1)(1 + ) 4 - cos x (1 + )
cos x cos x cos x
1
sin x
sin x -1
ln(1 +
- 1) cos x
cos x 1 1
= lim = lim = =
x
p
2 sin x x
p
2 sin x 2
4 - cos x (1 + ) 4 - cos x (1 + ) -2 ⋅ ( ) 2
cos x cos x 2
1
=- = -1
2
-2 ⋅
4
æ ö
ççt = 1 x ¥÷÷
1
çç ÷÷ et - 1
lim x (e - 1) = x
çç x ÷ = lim =1
д) x ¥ ÷
ççx = 1 t 0 ÷÷÷ t 0 t
çè t ø÷
x x
2 sin2 sin2
2 = lim 2 1
= lim 2 =
x 0 x cos x x 0 x x 2
2 ⋅ cos x
2 2
1-x3 + x3
e) lim ( 3 1 - x 3 + x ) = lim =
x -¥ x -¥
( 3 (1 - x 3 )2 - x 3 1 - x 3 + x 2 )
1
= lim =0
x -¥
( (1 - x ) - x 3 1 - x 3 + x 2 )
3 3 2
Решение.
а) Ако функцијата f (x ) е непрекината во точката x 0 , тогаш е задоволено
lim f (x ) = lim+ f (x ) = lim f (x ) = f (x 0 ) . Во точката x =1 имаме дека
x x 0- x x 0 x x 0
1 1
lim+ = +¥ , lim- = -¥ , па lim f (x ) не постои, од каде што следува
x 1 x - 1 x 1 x - 1 x x 0
216
4. Диференцијално сметање 217
Од претходната дискусија доаѓаме до воопштување, т.е. x не мора да е
време, туку е променлива, а f функција од x .
Понатаму, D ќе означува интервал.
Dy Dx
па Dy = f (x + Dx ) - f (x ) = a Dx , =a =a
Dx Dx
lim a = a па (ax + b)¢ = a .
Dx 0
Y (x ) = f (x ) + g(x ), Y (x + Dx ) = f (x + Dx ) + g(x + Dx ) , па
DY = Y (x + Dx ) -Y (x ) = f (x + Dx ) + g(x + Dx ) - ( f (x ) + g(x )) =
.
= f (x + Dx ) - f (x ) + g(x + Dx ) - g(x )
Следува
DY æ f (x + Dx ) - f (x ) g(x + Dx ) - g(x )ö÷
lim = lim ççç + ÷÷ =
Dx 0 Dx Dx 0 ç
è Dx Dx ÷ø
Df Dg
= lim + lim = f ¢ (x ) + g ¢ (y ).
Dx 0 Dx Dx 0 Dx
Добивме Y ¢ (x ) = ( f + g )¢ (x ) = f ¢ (x ) + g ¢ (x ) , т.е.
Y ¢ = ( f + g )¢ = f ¢ + g ¢ .
б) Нека Y = f ⋅ g . Тогаш Y (x ) = f (x ) ⋅ g (x ) ,
Y (x + Dx ) = f (x + Dx ) ⋅ g(x + Dx ), па
DY f (x + Dx ) ⋅ g(x + Dx ) - f (x ) ⋅ g(x )
= =
Dx Dx
( f (x + Dx ) - f (x ))g(x + Dx ) + f (x )g(x + Dx ) - f (x )g(x )
= =
Dx
( f (x + Dx ) - f (x ))g(x + Dx ) f (x )(g(x + Dx ) - g(x ))
= + =
Dx Dx
Df Dg
= ⋅ g(x + Dx ) + f (x ) ⋅ .
Dx Dx
Следува
DY Df Dg
lim = lim ⋅ lim g(x + Dx ) + lim f (x ) ⋅ lim =
Dx 0 Dx Dx 0 Dx Dx 0 Dx 0 Dx 0 Dx
= f ¢ (x ) ⋅ g(x ) + f (x ) ⋅ g ¢ (x ).
Добивме Y ¢ = ( f ⋅ g )¢ = f ¢ ⋅ g + f ⋅ g ¢ .
Ако наместо g се стави функцијата -g се добива тврдењето за знак „-“.
f
в) Нека Y = , g(x ) = / 0 . Бидејќи g е непрекината и g (x ) ¹ 0 следува
g
дека постои околина на x така што g (y ) ¹ 0 на таа околина. Значи можеме да
претпоставиме дека x + Dx е во таа околина, па g (x + Dx ) ¹ 0 . Тогаш
220 Математика (втор дел)
f (x + Dx )
Y (x + Dx ) = , па
g(x + Dx )
f (x + Dx ) f (x )
-
DY Y (x + Dx ) -Y (x ) g(x + Dx ) g(x )
= = =
Dx Dx Dx
1 f (x + Dx )g(x ) - f (x )g(x + Dx )
= =
Dx g(x + Dx )g(x )
f (x + Dx ) - f (x ) g(x + Dx ) - g(x )
⋅ g(x ) - ⋅ f (x )
= Dx Dx =
g(x + Dx )g(x )
Df Dg
⋅ g(x ) - ⋅ f (x )
= Dx Dx .
g(x + Dx )g(x )
Следува
Df Dg
lim ⋅ lim g(x ) - lim ⋅ lim f (x )
DY Dx 0 Dx Dx 0 Dx 0 Dx Dx 0
lim = =
Dx 0 Dx lim g(x + Dx ) ⋅ lim g(x )
Dx 0 Dx 0
¢ ¢
f (x )g(x ) - g (x )f (x )
= .
g(x )g(x )
Значи
æ f ö÷¢ f ¢ (x ) ⋅ g(x ) - g ¢ (x ) ⋅ f (x ) æ f ö÷¢ f ¢ ⋅ g - g¢ ⋅ f
¢ ç
Y (x ) = çç ÷÷ (x ) = , т.е. ççç ÷÷ = .
è g ø÷ g 2 (x ) è g ø÷ g2
следува дека
f -1(y + Dy ) - f -1(y ) x + Dx - x
( f -1 )¢ (y ) = lim = lim =
Dy 0 Dy Dy 0 f (x + Dx ) - f (x )
Dy 0 Dx 0
Dx 1
= lim = .
Dx 0 f (x + Dx ) - f (x ) f (x )
¢
Пример 6.
а) (2x 2 - 3 ⋅ x 3 )¢ = (2x 2 )¢ - ( 3 ⋅ x 3 )¢ = 2 ⋅ (x 2 )¢ - 3 ⋅ (x 3 )¢ =
= 2 ⋅ 2x - 3 ⋅ 3x 2 = 4x - 3 3x 2 .
б) ((x + 1)(x - 1))¢ = (x + 1)¢ (x - 1) + (x + 1)(x - 1)¢ =
222 Математика (втор дел)
= (1 + 0)(x - 1) + (x + 1)(1 - 0) = x - 1 + x + 1 = 2x .
æ x + 1ö÷¢ (x + 1)¢ (x - 1) - (x + 1)(x - 1)¢
в) çç ÷ = =
çè x - 1 ÷÷ø (x - 1)2
1 ⋅ (x - 1) - (x + 1) ⋅ 1 x - 1 - x - 1 -2
= = = .
2 2
(x - 1) (x - 1) (x - 1)2
г) ((2x + 3)2 )¢ = f ¢ (2x + 3) ⋅ g ¢ (x ) = 2(2x + 3) ⋅ 2 = 8x + 12 ,
f (x ) = x 2 , g(x ) = 2x + 3, f ¢ (x ) = 2x , g ¢ (x ) = 2 .
д) f (x ) = x 2 , f -1(x ) = x , x Î +
1 1
( f -1 )¢ (y ) = = , y = f (x ) = x 2 x = y
¢
f (x ) 2⋅x
¢
(f -1
)
(y ) =
1
2 y
, т.е. ( x )¢ =
1
2 x
.
¢ 1
Бидејќи y = a x добиваме (loga y ) = .
y ln a
1
Последица. (ln x )¢ = .
x
4. Диференцијално сметање 223
3. (x r )¢ = rx r -1, r Î .
Доказ.
x r = e r ln x (x r )¢ = (e r ln x )¢ = e r ln x ⋅ (r ln x )¢ =
1 1
= e r ln x ⋅ r ⋅ = r ⋅ x r ⋅ = rx r -1.
x x
1
Специјално, ( x )¢ = .
2 x
4. (sin x )¢ = cos x .
Доказ.
sin(x + Dx ) - sin x
(sin x )¢ = lim =
Dx 0 Dx
x + Dx - x x + Dx + x
2 sin cos
= lim 2 2
Dx 0 Dx
Dx 2x + Dx
2 sin cos
= lim 2 2 =
Dx 0 Dx
Dx
sin
= 2 lim ⋅
1 2 ⋅ lim cos 2x + Dx = 2 ⋅ 1 ⋅ 1 ⋅ cos 2x + 0 = cos x .
Dx 0 2 Dx Dx 0 2 2 2
2
5. (cos x )¢ = - sin x .
Доказ.
cos(x + Dx ) - cos x
(cos x )¢ = lim =
Dx 0 Dx
x + Dx - x x + Dx + x
-2 sin sin
= lim 2 2 =
Dx 0 Dx
sin Dx
1 2 2x + Dx
= -2 lim lim sin =
Dx 0 2 Dx Dx 0 2
2
1 æ 2x + Dx ö÷
= (-2) ⋅ ⋅ 1 lim sin çç ÷÷ = - sin x .
2 Dx 0 çè 2 ø÷
1
6. (tgx )¢ = .
cos2 x
224 Математика (втор дел)
Доказ.
æ sin x ÷ö¢ cos x cos x + sin x sin x cos2 x + sin2 x 1
¢ ç
(tgx ) = çç ÷÷ = = = .
è cos x ø÷ 2
cos x 2
cos x cos2 x
1
7. (ctgx )¢ = - .
sin2 x
1
8. (arcsinx )¢ = , x Î (-1,1).
2
1-x
1
9. (arccosx )¢ = - .
1- x2
Доказ. Слично како 8.
1
10. (arctgx )¢ = .
1 + x2
Доказ. Слично на 9.
Пример. а) (coshx )¢ = sinhx б) (sinhx )¢ = coshx .
æe x + e -x ÷ö¢ e x - e -x
ç ¢ ÷÷ =
Доказ. а) (coshx ) = çç ÷÷ = sinhx .
çè 2 ø 2
æe x - e -x ö÷¢ e x + e -x
ç
¢ ÷÷ =
б) (sinhx ) = çç ÷÷ = coshx .
çè 2 ø 2
4. Диференцијално сметање 225
4.3. Геометриско значење на изводот
Dy
Нека аголот што t го зафаќа со x -оската е a . Ако во tg b = т.е.
Dx
f (x 0 + Dx ) - f (x 0 )
tg b =
Dx
пуштиме Dx 0 , имајќи предвид дека тогаш b a , па и tgb tga , се добива
f (x 0 + Dx ) - f (x 0 ) df ¢
tg a = lim = f (x 0 )
Dx 0 Dx
т.е. tga = f ¢ (x 0 ).
Значи, f ¢ (x 0 ) е коефициент на правец на тангентата на y = f (x ) во
точката x 0 .
Равенката на тангентата е
y - f (x 0 ) = f ¢ (x 0 )(x - x 0 )
226 Математика (втор дел)
dy = df (x ) = f ¢ (x ) ⋅ Dx .
Пример 1. y = x 2 , y ¢ = 2x па dy = 2x ⋅ Dx .
Геометриското толкување на диференцијалот е следново:
4. Диференцијално сметање 227
Нека M (x , f (x )) Î G f , M 1(x + Dx , f (x + Dx ) Î G f и M ¢ (x + Dx , f (x )) .
Нека p е тангентата на y = f (x ) во M и a е аголот што го зафаќа p со
позитивниот дел од x -оската. Од геометриското толкување на изводот имаме
дека tga = f ¢ (x ) . Нека M 2 Î p , и x -координата на M 2 е x + Dx . Од цртежот
имаме:
M 2M ¢
= tg a = f ¢ (x ) т.е. M 2M ¢ = f ¢ (x ) ⋅ Dx = df = dy .
Dx
Пример 1.
f (x ) = x 2 + 2x + 5
f ¢ (x ) = 2x + 2
f ¢¢ (x ) = 2.
Ако постои извод и за функцијата f ¢¢ (x ) , на некое подмножество од B ,
тогаш тој извод го викаме извод од трет ред или трет извод на f (x ) и го
бележиме со f ¢¢¢ (x ) .
Оваа постапка можеме да ја продолжиме се’ додека постои услов за
постоење на следниот извод. Така доаѓаме до n -ти извод од f , за n Î , или
извод од n -ти ред што го означуваме со f (n )(x ) и f (n )(x ) = ( f (n -1)(x ))¢ .
Функцијата која има n -ти извод се вика n -пати диференцијабилна.
{ }
max f (1), f (5), f (2), f (3) = max {9, 41,14,13} = 41
f (1 + Dx ) - f (1) 0-0
lim = lim =0
Dx 0 - Dx Dx 0 Dx
-
f (b) - f (a )
F (b) = f (b) - (b - a ) = f (b) - f (b) + f (a ) = f (a ).
b -a
Значи, F (a ) = F (b) .
Според тоа, F (x ) ги исполнува условите од теоремата на Рол на [a, b ] , па
значи постои точка x 0 Î (a, b) така што F ¢ (x 0 ) = 0 . Бидејќи
f (b) - f (a ) f (b) - f (a )
F ¢ (x ) = f ¢ (x ) - , следува дека f ¢ (x 0 ) - = 0, т.е.
b -a b -a
f (b) - f (a )
f ¢ (x 0 ) = , за некој x 0 Î (a, b), што требаше да се докаже.
b -a
f (b) - f (a )
Бројот = tga , каде што a е аголот што правата низ (a, f (a )) и
b -a
f (b) - f (a )
(b, f (b)) го зафаќа со +x -оската т.е. е коефициентот на правец на
b -a
секантата низ (a, f (a )) и (b, f (b)).
4. Диференцијално сметање 235
f ¢(x 0 ) f (b) - f (a )
= .
g ¢(x 0 ) g(b) - g(a )
теоремата на Рол, па постои x1 Î (a, b) така што g ¢(x1 ) = 0 што не е можно заради
условите на теоремата на Коши.
Сега, да ја формираме функцијата
f (b) - f (a )
F (x ) = f (x ) -
g(b) - g (a )
(g(x ) - g(a )).
Лесно се проверува дека F (x ) е непрекината на [a, b ] , диференцијабилна на (a, b)
и F (a ) = F (b)(= f (a )) , па F ги исполнува условите од теоремата на Рол. Следува
дека постои x 0 Î (a, b) така што F ¢(x 0 ) = 0 . Бидејќи
f (b) - f (a )
F ¢(x ) = f ¢(x ) - g ¢(x )
g(b) - g(a )
f (b) - f (a ) f ¢(x 0 ) f (b) - f (a )
следува дека f ¢(x 0 ) - g ¢(x 0 ) = 0 , т.е. = .
g(b) - g(a ) g ¢(x 0 ) g(b) - g(a )
Ќе наведеме неколку примера со кои ќе ја илустрираме примената на
теоремите за средна вредност.
æ 3 ÷ö
x x æ x æ öx ö÷
3 çæ 4 ö÷ 4 çççæ 3 ö÷ 4 4
f ¢(x ) = çç ÷÷ ln + çç ÷÷ ln < çççç ÷÷ + ççç ÷÷÷ ÷÷÷ ln < 0 , "x Î .
ç
èç 5 ø÷ 5 èç 5 ø÷ 5 èçèç 5 ø÷ èç 5 ø÷ ÷ø÷ 5
x Î .
¢
Решение. Познато ни е дека e x ( ) = e x , "x Î . Дали постои друга
f (x )
разгледуваме функцијата g (x ) = . Таа е диференцијабилна на нејзиниот
ex
извод е
4. Диференцијално сметање 237
f ¢(x )e x - f (x )e x f (x ) - f (x )
g ¢ (x ) = = = 0 , "x Î .
e 2x ex
f (x )
Според последицата g е константна функција, т.е. = C . Значи,
ex
секоја функција со особина f ¢ (x ) = f (x ) , "x Î е од облик f (x ) = Ce x .
c Î (0, x )) и x > 0 следува дека sin x - x = x (cos c - 1) < 0 , т.е. sin x < x .
Натаму
é p ö
- ако x Î ê- , 0÷÷÷, заради непарноста на x и sin x ќе следува
ê
ë 2 ÷ø
тврдењето.
p p
- ако x > важи sin x £ 1 < < x , па неравенството е точно.
2 2
p p
- ако x < - важи x < - £ -1 £ sin x , па sin x £ x .
2 2
Пример 5. Докажи дека равенката ln x + 2 = x има единствено решение
на [2, 4].
0 ¥
Видовме дека изразите
и се неопределени. Но, во некои случаи, со
0 ¥
f (x )
теоремата што ќе ја наведеме може да се определи лимесот кога
g (x )
f (x ) 0, g (x ) 0 или f (x ) ¥, g (x ) ¥ . Правилото определено со таа
теорема ќе го нарекуваме Лопиталово правило.
sin x
Значи lim = 1.
x 0 x
é 1 1ù
2) Нека f (x ) = ln(1 + x ), g(x ) = x , x 0 = 0, [a, b ] = ê- , ú .
ê 2 2ú
ë û
Тогаш f (0) = ln(1 + 0) = 0, g(0) = 0, g ¢(x ) = 1 ¹ 0 за секој x ¹ 0 и постои
1
f ¢(x )
lim = lim 1 + x = 1.
x 0 g ¢(x ) x 0 1
1
ln(1 + x )
Од Лопиталовото правило важи lim = lim 1 + x = 1 .
x 0 x x 0 1
ln(1 + x )
Значи lim = 1.
x 0 x
3) Ако f (x ) = ln x и g (x ) = x , и x 0+ имаме f (x ) -¥ ,
æ ö¢
1 çç 1 ÷÷
¥ и g (x ) ¹ 0 и ç ÷ ¹ 0 за x ¹ 0 и постои
g (x ) çç g (x )÷÷÷
è ø
1
f ¢ (x )
- lim = lim x = 0 .
x 0+ æ ö¢ x 0+ 1
çç 1 ÷÷
-ç ÷
çç g (x )÷÷÷ x2
è ø
Од Лопиталовото правило имаме
240 Математика (втор дел)
1
ln x f ¢ (x ) x = 0.
lim x ln x = - lim = - lim = - lim
x 0+ x 0+ - 1 x 0+ æ ö÷¢ x 0+ 1
çç 1 ÷
x -ç
çç g (x )÷÷÷
÷ x2
è ø
f (n +1) (u )
Притоа Rn (x ) = (x - a )n +1 се нарекува остаток.
(n + 1)!
u -a
Нека q = . Тогаш ако a < u < x имаме u - a > 0 и x - a > 0 , па
x -a
q > 0 . Од друга страна, 0 < u - a < x - a , па q < 1 . Аналогно, ако x < u < a ,
u -a
тогаш u - a < 0 и x - a < 0 , па q > 0 , и x - a < u - a < 0 , па q = < 1.
x -a
u -a
Од q = следува дека u = a + (x - a )q , каде 0 < q < 1.
x -a
f (n +1) (u )
Значи, наместо во формата Rn (x ) = (x - a )n +1 , каде што u е
(n + 1)!
меѓу a и x , остатокот може да се запише во формата
f (n +1) (a + (x - a )q)
Rn (x ) = (x - a )n +1
(n + 1)!
каде 0 < q < 1.
Оваа е најчесто употребувана форма на остатокот.
Ако a = 0 (т.е. 0 Î D ) тогаш полиномот на Тејлор го добива обликот
f ¢(0) f ¢¢(0) 2 f (n )(0) n
Tn (x ) = f (0) +
x+ x + ... + x
1! 2! n!
и се нарекува полином на Меклорен, а формулата
f ¢(0) f ¢¢(0) 2 f (n )(0) n f (n +1) (qx ) n +1
f (x ) = f (0) + x+ x + ... + x + x + Rn (x )
1! 2! n! (n + 1)!
се нарекува формула на Меклорен.
Притоа, остатокот во овој случај е
f (n +1) (qx ) n +1
Rn (x ) = x .
(n + 1)!
Ако x Î D е фиксен, тогаш (Tn (x )) е низа од реални броеви, па од
теоремата следува дека lim Tn (x ) = f (x ) ако и само ако lim Rn (x ) = 0 . Така
n ¥ n ¥
може да се случи за некои x низата (Rn (x )) да тежи кон 0 а за други не.
Во наредните примери ќе докажеме, за некои функции, за кои x важи
lim Rn (x ) = 0 . Така формулата на Тејлор (и на Меклорен) може да се користи
n ¥
за приближно пресметување на вредностите на некои функции во точка (на
пример sin 1). Притоа, пресметувањето се поедноставува, т.е. се сведува на
операциите собирање, одземање, множење и делење. Притоа, ќе ја оцениме и
точноста со која пресметките се извршени, а Rn (x ) ја дава грешката што се прави
при тоа.
242 Математика (втор дел)
eq e 2.72
R6 (1) =
< < » 0, 00054 .
7 ! 5040 5040
Значи разликата (по апсолутна вредност) меѓу точната вредност на e и
приближувањето што го добивме е помала од 0, 0005 .
(n + 1 - 1)!
= (-1)n +1-1 .
(1 + x )n +1
Значи, со математичка индукција ја докажавме формулата
(n - 1)!
f (n )(x ) = (-1)n -1 , за секој n Î .
(1 + x )n
Сега f ¢(0) = 1 , f ¢¢(0) = -1! , f ¢¢¢(0) = 2 ! ,..., f (n )(0) = (-1)n -1(n - 1)!
па развојот е
x2 x3 x4 xn
ln(1 + x ) = x - + - + ... + (-1)n -1 + Rn (x )
2 3 4 n
каде што
x n +1
Rn (x ) = (-1)n .
(n + 1)(1 + qx )n +1
n +1
Ако x < 1 , тогаш x 0 , кога n ¥ .
Уште 1 + qx > 0 , па
1
(1 + qx )n +1 ¥ , т.е. 0 , кога n ¥ . Следува
(1 + qx )n +1
n +1
n x n +1 x
Rn (x ) = (-1) = 0 , кога n ¥ .
(n + 1)(1 + qx )n +1 (n + 1)(1 + qx )n +1
Ако x = 1 , слично, се добива дека Rn (1) 0 , кога n ¥ .
Сега, ако x > 1 , заради тоа што не се знае q , може да се случи Rn (x ) да не
1
тежи кон 0. Така на пример, ако x = 3 и q = ќе добиеме
3
4. Диференцијално сметање 245
æ 3 ö÷n +1
çç ÷
çè 2 ÷ø÷
lim Rn (2) = lim
= ¥.
n ¥ n +1 n ¥
Според тоа за оваа функција важи формулата на Меклорен само за
x Î (-1,1ùúû .
Да пресметаме ln 2 со точност до 10-3 .
Сега x = 1 , па постапувајќи како и во претходниот пример имаме
1 + q > 1 и добиваме
1n +1 1 1
Rn (1) = (-1)n = < .
(n + 1)(1 + q)n +1 (n + 1)(1 + q)n +1 n +1
1
Решавајќи ја неравенката < 10-3 добиваме n > 999 , т.е. n ³ 1000 . Значи
n +1
за да се добие бараната точност мора да се развие до 1000 -тиот член, т.е.
1 1 1 1
ln 2 » 1 - + - + ... - .
2 3 4 1000
Забележуваме дека треба да се земат голем број членови за да се добие
1-x
бараната точност. Затоа да ја разгледаме функцијата g(x ) = ln .
1+x
Дефиниционата област на оваа функција е (-1,1) и g(0) = 0 . Постапувајќи како
претходно за x Î (-1,1) наоѓаме дека
x2 x3 x4 x 2n -1
ln(1 - x ) = -x - - - - ... - + R21n -1(x ) ,
2 3 4 2n - 1
каде што
x 2n
R21n -1(x ) = - .
(2n )(1 + q1x )2n
Веќе докажавме дека
x2 x3 x4 x 2n -1
ln(1 + x ) = x - + - + ... + (-1)2n -2 + R2n -1(x ) ,
2 3 4 2n - 1
па имаме
æ ö
ç x3 x5 x 2n -1 ÷÷
g (x ) = ln(1 - x ) - ln(1 + x ) = 2 çç-x - - - ... - ÷÷ + R21n -1(x ) + R2n -1(x )
çç 3 5 2n - 1÷ø
è
.
Користејќи ја последнава формула да пресметаме ln 2 со точност од 10-3 .
246 Математика (втор дел)
1-x 1
Решавајќи ја равенката = 2 добиваме дека x = - па следува
1+x 3
1 2 q
- Î (-1,1) . Притоа заради 0 < q1 < 1 и 0 < q < 1 добиваме < 1 - 1 < 1 и
3 3 3
2 q
< 1 - < 1 , па за остатокот имаме
3 3
æ 1 ö÷2n æ 1 ö÷2n
çç- ÷ ççç- ÷÷
æ 1 ö æ 1 ö ç 3 ø÷÷
è è 3 ÷ø
R21n -1 ççç- ÷÷÷ + R2n -1 ççç- ÷÷÷ = - + (-1)2n £
è 3 ÷ø è 3 ÷ø æ q ÷ ö2n
æ q ö2n
(2n ) ççç1 - 1 ÷÷ (2n ) ççç1 - ÷÷÷
è 3ø è 3 ÷ø
1 æ 1 1 ö÷ 1 æ 3 ö÷2n 1
ç çç ÷ =
£
2n
çç
2n
+
2n ÷÷÷ < 2n ç ÷÷ 2n
0.
3 (2n ) ççæ q ö÷ æ q ö÷ ÷÷ 3 (2n ) è 2 ø 2 (2n )
çççççç1 - 1 ÷÷ ççç1 - ÷÷ ÷÷÷
çè
è 3 ø è 3 ø÷ ø
1
Со проби наоѓаме дека < 10-3 , т.е. 22n (2n ) > 1000 важи за
2n
2 (2n )
n ³ 4 . Значи во овој случај за да се добие бараната точност треба да се земе
n=4и
æ ö
çç 1 1 æ 1 ö÷3 1 æ 1 ö÷5 1 æ 1 ö÷7 ÷÷ 22739
ç ç
ln 2 » 2 çç - çç- ÷÷ - çç- ÷÷ - çç- ÷÷ ÷÷÷ = ç » 0.693157 .
÷ 5 è 3 ÷ø 6 è 3 ÷ø ÷÷ 32805
çèç 3 3 è 3 ø ø
Геометриски гледано,
Пример 1.
(x - 3)2 (x - 3)2
lim = ¥ и lim = -¥
x 1+ 4(x - 1) x 1- 4(x - 1)
следува дека таа права е вертикална асимптота.
Од
f (x ) (x - 3)2 1
lim = lim = =k
x ¥ x x ¥ 4x (x - 1) 4
и
-5x + 9 5
b = lim ( f (x ) - kx ) = lim =-
x ¥ x ¥ 4x - 4 4
x -5
следува дека правата y = е коса асимптота кога x ¥ .
4
Слично, заради
f (x ) (x - 3)2 1
lim = lim =
x -¥ x x -¥ 4x (x - 1) 4
и
-5x + 9 5
lim
x -¥
( f (x ) - kx ) = x -¥
lim
4x - 4
=-
4
Извод по дефиниција
Решение :
y(x + Dx ) - y(x ) x + Dx - x
а) y ' = lim = lim =
Dx 0 Dx Dx 0 Dx
x + Dx - x x + Dx + x x + Dx - x
= lim ⋅ = lim =
Dx 0 Dx x + Dx + x Dx 0
Dx ( x + Dx + x )
Dx 1 1
= lim = lim =
Dx 0 Dx 0
Dx ( x + Dx + x ) x + Dx + x 2 x
4. Диференцијално сметање 255
y(x + Dx ) - y(x ) 2(x + Dx ) + 1 - 2x - 1
б) y ' = lim = lim =
Dx 0 Dx Dx 0 Dx
2Dx
= lim =2
Dx 0 Dx
y(x + Dx ) - y(x ) (x + Dx )3 - 1 - x 3 + 1
в) y ' = lim = lim =
Dx 0 Dx Dx 0 Dx
x 3 + 3x 2 Dx + 3x Dx 2 + Dx 3 - x 3 3x 2 Dx + 3x Dx 2 + Dx 3
= lim = lim =
Dx 0 Dx Dx 0 Dx
Dx (3x 2 + 3x Dx + Dx 2 )
= lim = lim (3x 2 + 3x Dx + Dx 2 ) = 3x 2
Dx 0 Dx Dx 0
2. Да се пресметаат изводите:
а) y =
x 5 2x 3
5
-
3
1
+ - 7
x x
1
( )(
б) y = 1 + 3x 3 1 + 2 x 1 - x 3 )( )
1 2
в) y = 2 x x + arctgx г) y = - + ex
3 2 5 3
x x
sin x - cos x
д) y = 3x + (arcsin x ) tgx ѓ) y =
ln x
arccos x
е) y = ж) y = thx + cthx
1- x2
Решение:
x 5 2x 3 1 1 x 5 2x 3
а) y = - + - 7 = - + x -1 - x -7
5 3 x x 5 3
5x 4 2 ⋅ 3x 2 1 7
y'= - + (-1)x -2 - (-7)x -8 = x 4 - 2x 2 - 2 + 8
5 3 x x
( )(
б) y = 1 + 3x 3 1 + 2 x 1 - x 3 )( )
) (1 + 2 x ) (1 - ) )( ) (1 - )
'
( (
'
y ' = 1 + 3x 3 x 3 + 1 + 3x 3 1 + 2 x x3 +
)( )( ) = 9x (1 + 2 x )(1 - x ) +
'
(
+ 1 + 3x 3 1 + 2 x 1 - x 3 2 3
256 Математика (втор дел)
( )
3
(
+ 1 + 3x 3 ) 2
(
1 - x 3 + 1 + 3x 3 1 + 2 x (-x 2 )' = )( )
2 x
( )(
= 9x 2 1 + 2 x 1 - x 3 + 1 + 3x 3 ) (
x
) (1 - x ) +
1 3
(1 + 2 x )(1 - x ) +
1
( )( 3
+ 1 + 3x 3 1 + 2 x (- x 2 ) = 9x 2
2
) 3
(
+ 1 + 3x 3 1
x
) 3
1- x - (
3 x
2
1 + 3x 3 1 + 2 x ) ( )( )
1 3
в) y = 2 x x + arctgx = 2 x ⋅ x 2 + arctgx = 2 x 2 + arctgx =
3
= 2x 4 + arctgx
-1
3 1 3 1
y ' = 2⋅ x 4
+ 2
= + 2
4 1+x 2 x 1+x
4
-2 -3
1 2 x
г) y = - +e = x 3
- 2x 5
+ ex
3 2 5 3
x x
-5 -8
-2 -3 -2 6
y'= x 3
- 2 ⋅ ( )x 5
+ ex = + + ex
3 5 3
3 x 5
5 x 5 8
д) y = 3x + (arcsin x ) tgx
1 arcsin x
y' = 3x ln 3 + tgx +
1- x2 cos2 x
sin x - cos x
ѓ) y =
ln x
1
(cos x + sin x ) ln x - (sin x - cos x )
sin x - cos x ' x
y'=( ) =
ln x ln2 x
arccos x
е) y =
1- x2
4. Диференцијално сметање 257
1
- (1 - x 2 ) - arccos x (-2x )
arccos x 1-x 2
y'=( 2
)' = =
1-x (1 - x 2 )2
- 1 - x 2 - arccos x (-2x ) 2x ⋅ arccos x - 1 - x 2
= =
(1 - x 2 )2 (1 - x 2 )2
ж) y = thx + cthx
1 1 sh2x - ch2x
y ' = (thx + cthx ) ' = (thx ) '+ (cthx ) ' = - = =
ch2x sh2x ch2x ⋅ sh2x
-1 -1 -1
= 2 = x -x -x
= 2x =
2
ch x ⋅ sh x x
e + e 2 e -e 2 (e - e -2x )2
( )( )
2 2 16
-4 -4 -4 -4
= 2x -2 x 2
= 2x -2 x 2
= 2
= 2
(e - e ) (e - e ) æe - e2 x - 2 x ö÷ sh (2x )
çç ÷÷
ççè
2
4 2 2 ÷ø
7
æ 3x 5 ö÷ 2 + 3x
а) y = ççç1 +
çè 2 ÷ø
÷÷ б) y =
2 - 3x
(
в) y = ln 3x 5 + 4 sin x )
г) y = 3tg ( x2 + 1 ) (
д) y = ln sin2 (3x ) )
2
ѓ) y = e cos x
1+x
е) y = arctg 1 - x 2 ж) y = arcsin з) y = cos(cos(cos x ))
1-x
ѕ) y = sinn x ⋅ cos(nx )
Решение:
7
æ 3x 5 ö÷
ç
a) y = çç1 + ÷
÷
èç 2 ÷ø
'
ææ 7ö 6 6
ççç 3x 5 ö÷ ÷÷ æ
ç 3x 5 ÷ö 3x 5 æ
ç 3x 5 ö÷ 3 ⋅ 5x 4
y ' = çççç1 + ÷ ÷
÷ ÷ = 7 ççç1 + ÷
÷ (1 + ) ' = 7 çç1 + ÷
÷ =
ççèèç 2 ÷ø ÷÷ è 2 ÷ø 2 èç 2 ø÷ 2
ø
6
æ 3x 5 ö÷ 105x 4
ç
= çç1 + ÷
÷
èç 2 ÷ø 2
258 Математика (втор дел)
2 + 3x
б) y =
2 - 3x
'
æ ö æ 2 + 3x ö÷
'
ç 2 + 3x ÷÷ 1
y ' = çç ÷÷ = ççç ÷÷ =
ççè 2 - 3x ÷ø 2 + 3x è 2 - 3x ø÷
2
2 - 3x
1 2 - 3x 3 (2 - 3x ) - (2 + 3x ) (-3) 1 2 - 3x 6 - 9x + 6 + 9x
= ⋅ = ⋅ =
2 2 + 3x (2 - 3x )
2
2 2 + 3x (2 - 3x )
2
1 2 - 3x 12 2 - 3x 6
= ⋅ = ⋅
2 2 + 3x (2 - 3x )2 2 + 3x (2 - 3x )2
(
в) y = ln 3x 5 + 4 sin x )
(3x 5
+ 4 sin x ' ) 15x 4 + 4 cos x
( ( 5
y ' = ln 3x + 4 sin x )) '=
3x 5 + 4 sin x
=
3x 5 + 4 sin x
г) y = 3tg ( x2 + 1 )
2x
3
( )
2
æ ö 3( x + 1) ' 2 x2 + 1
y ' = çç3tg x 2 + 1 ÷÷ ' = = =
è ø cos2 ( x 2 + 1) cos2 ( x 2 + 1)
3x
=
x 2 + 1 ⋅ cos2 ( x 2 + 1)
д) y = ln sin2 (3x ) ( )
( (
y ' = ln sin2 (3x ) ))¢ = 2 sin(3sin
x ) cos(3x ) ⋅ 3 6 sin(3x ) cos(3x )
(3x )
= 2
sin (3x )
= 2
6 cos(3x )
= = 6ctg(3x )
sin(3x )
2
x
ѓ) y = e cos
( ) = e (cos x )
2
' '
x cos2 x
y ' = e cos 2
е) y = arctg 1 - x 2
-2x
2
( 1 - x )'2 1- x2 = -x
y ' = (arctg 1 - x 2 )' = 2
= 2
1+1-x 2-x 1 - x 2 (2 - x 2 )
1+x
ж) y = arcsin
1-x
æ 1 + x ö÷ 1 æ1 + x ÷ö
y ' = çççarcsin ÷÷ ' = ççç ÷÷ ' =
è 1 - x ÷ø æ1 + x ö÷ è 1 - x ÷ø
2
1 - çç ÷
çè 1 - x ø÷÷
1 (1 - x ) - (1 + x )(-1)
= =
2
(1 - x ) - (1 + x ) 2 (1 - x )2
(1 - x )2
(1 - x ) (1 - x ) + (1 + x ) 2
= 2
=
2
1 - 2x + x - (1 + 2x + x ) 2 (1 - x ) (1 - x ) -4x
(
= - sin(cos(cos x )) - sin(cos x )(cos x )' = )
= sin(cos(cos x )) sin(cos x ) (- sin x ) =
= - sin(cos(cos x )) sin(cos x ) (sin x )
( )
'
ѕ) y ' = sinn x ⋅ cos(nx ) =
4. Да се пресметаат изводите:
a) x = e t cos t , y = e t sin t
t
б) x = a(ln(tg ) + cos t - sin t ) , y = a(sin t + cos t )
2
260 Математика (втор дел)
Решение:
sin t
= = tg t
cos t
каде што
1 1 1
x = a( ⋅ ⋅ - sin t - cos t ) , y = a(cos t - sin t ) .
t t 2
sin cos2
2 2
t
cos
2
б) a x -y - x y = 0
a x -y = x y
(x - y ) ln a = y ln x
1 y
(1 - y ') ln a = y ' ln x + y ⋅
или ln a - y ' ln a = y ' ln x +
x x
y
ln a -
y
y '(ln x + ln a ) = ln a - , значи: y ' = x = x ln a - y
x ln x + ln a x ln(ax )
x
в) arcsin - cos x = 0
y
'
1 æ x ö÷ y y - xy '
çç ÷ + sin x = 0 ⋅ = - sin x
çè y ÷÷ø y2
x2 y2 - x 2
1-
y2
y - xy ' = -y y 2 - x 2 sin x
y + y y 2 - x 2 sin x y(1 + sin x y 2 - x 2 )
y'= = .
x x
6. Да се пресметаат изводите:
а) x cos y - sin x + y cos x = 0 б) x y - y x = 0 в) y = x x
г) y = cos x sin x
Решение:
262 Математика (втор дел)
1
⋅ y ' = ln x + 1 , т.е. y ' = y(ln x + 1) , па y ' = x x (ln x + 1) .
y
г) Прв начин:
sin x
y = cos x sin x = e ln cos x = e sin x ln cos x
1
y ' = e sin x ln cos x (cos x ⋅ ln cos x - sin x ⋅ ⋅ sin x ) =
cos x
sin2 x sin2 x
= e sin x ln cos x (cos x ⋅ ln cos x - ) = cos x sin x (cos x ⋅ ln cos x - ).
cos x cos x
1 1
⋅ y ' = cos x ⋅ ln cos x - sin x ⋅ ⋅ sin x
y cos x
од каде што
sin2 x
y ' = cos x sin x (cos x ⋅ ln cos x - ).
cos x
Тангента и нормала
Решение.
3 1
y' = = . Равенката на тангентата е
3x x
y - y 0 = f ' (x 0 )(x - x 0 )
Решение:
Коефициентот на правецот на тангентата во точката М (x 0 , y 0 ) е
f '(x 0 ) = 3x 02 + 1 . Од тоа што тангентата е паралелна со правата y = 4x - 1 ,
имаме дека нивните коефициенти на правци им се еднакви, т.е. 3x 02 + 1 = 4 , од
264 Математика (втор дел)
B(1,0).
Решение:
Решение:
1
y ' = ln x + x = ln x + 1
x
Коефициентот на правецот на нормалата е
-1 -1
kn = =
y '(x 0 ) ln x 0 + 1
Коефициентот на правецот на правата го наоѓаме од равенката
2x + 3 2
y= = x +1
3 3
2
Значи коефициентот на правецот на правата е k p = . Од kn = k p добиваме:
3
-1 2
= , односно 2 ln x 0 + 2 = -3 , 2 ln x 0 = -5 ,
ln x 0 + 1 3
-5 æ -5 ö÷ -5 -5
-5
x0 = e 2
ln çççe 2 ÷÷ =
, y 0 = x 0 ln x 0 = e 2
⋅ e 2 . Значи, точката M 0 во
çè ÷÷ø 2
æ -5 -5 -5 ö÷
која треба да се повлече нормалата е M 0 çççe 2 , ⋅ e 2 ÷÷ . За равенката на
èç 2 ÷ø÷
нормалата добиваме:
2æ
-5 -5 ö
5 ÷
y + ⋅ e 2 = çççx - e 2 ÷÷
2 3 èç ÷ø÷
4. Диференцијално сметање 265
x -1
11. Од точката А(4,1) да се повлече тангента на кривата y = .
x
Решение:
x - (x - 1) 1
y'= 2
= 2
x x
Ако допирната точка ја означиме со М( x 0 , y 0 ) , равенката на тангентата ќе
биде:
1
y - y 0 = 2 (x - x 0 ) (1)
x0
Бидејќи тангентата треба да минува низ А(4,1), координатите на А треба да ја
задоволуваат равенката на тангентата, па ако ги замениме нив во равенката (1)
на местото од x и y , добиваме:
1
1 - y0 = (4 - x 0 ) (2)
x 02
x0 - 1
y0 = (3)
x0
x0 - 1 1
1- = (4 - x 0 )
x0 x 02
x0 - x0 + 1 1
= 2 (4 - x 0 )
x0 x0
4 - x0
1=
x0
2 -1 1 1
односно x 0 = 2 , а y0 = = . Значи допирната точка е М(2, ), па
2 2 2
равенката на тангентата ќе биде:
1 1 1 1 1 x
y- = (x - 2) y- = x- y= .
2 4 2 4 2 4
266 Математика (втор дел)
2
12. Тангентата на кривата y =
ги сече координатните оски во точки А и
x
В. Да се покаже дека триаголникот D ОАВ има константна плоштина.
Решение:
-2
y ' = 2 . Ако М( x 0 , y 0 ) е допирната точка на тангентата и кривата, равенката
x
на тангентата ќе биде:
-2
y - y0 = (x - x 0 ) (1)
x 02
2
x 02 ⋅
x0
x= + x 0 = x 0 + x 0 = 2x 0 .
2
OA ⋅ OB 2x ⋅ 2y 0 2
P= = 0 = 2x 0y 0 = 2x 0 ⋅ = 4.
2 2 x0
b 4ac - b 2
Решение: Темето на параболата , е T (-
), т.е T(-2,-3).
2a 4a
Коефициентот на правецот на правата што минува низ координатниот почеток и
y - y1 -3 - 0 3
темето на параболата е k = 2 = = . Имајќи предвид дека
x 2 - x1 -2 - 0 2
нормалата на параболата е нормална на правата што минува низ темето на
параболата и координатниот почеток, коефициентот на правец на нормалата ќе
2
биде kn = - . Од друга страна коефициентот на правец на нормалата е
3
1 2 1 -5
kn = - , од каде што - = - . Се добива дека x 0 = што
f '(x 0 ) 3 2x 0 + 4 4
5 39
значи дека нормалата ќе биде повлечена во точката M (- , - ) . Од
4 16
1
равенката на нормала y - y 0 = - (x - x 0 ) се добива дека равенката на
f '(x 0 )
бараната нормала ќе биде
39 2 5
y+ = - (x + )
16 3 4
односно
48y + 32x + 157 = 0 .
2 2e 2 arcsin x
y ' = e 2 arcsin x =
1- x2 1- x2
2e 2 arcsin x (-2x ) 2xe 2 arcsin x
2⋅ 1 - x 2 - 2e 2 arcsin x 4e 2 arcsin x +
y '' = 1- x2 2 1- x2 = 1- x2 =
1- x2 1-x 2
Решение:
- yx
yx (-2e t sin t )e t (sin t + cos t ) - e t (cos t - sin t )2e t cos t
y"= = =
(x )3 e 3t (sin t + cos t )3
4. Диференцијално сметање 269
(-2e 2t )(sin2 t + cos t ⋅ sin t ) - 2e 2t (cos2 t - sin t ⋅ cos t )
= =
e 3t (sin t + cos t )3
(-2e 2t )(sin2 t + cos t ⋅ sin t + cos2 t - sin t ⋅ cos t ) -2
= 3t 3
=
e (sin t + cos t ) e (sin t + cos t )3
t
-2 cos t - sin t
e 2t (sin t + cos t )2 = 2(e t sin t ⋅ - e t cos t )
t
e (sin t + cos t )3
sin t + cos t
-2 cos t - sin t
e t = 2e t (sin t ⋅ - cos t )
sin t + cos t sin t + cos t
-1 cos t sin t - sin2 t - cos t sin t - cos2 t
=
sin t + cos t sin t + cos t
-1 -1
= .
sin t + cos t sin t + cos t
Решение:
1
y'= (- sin x ) cos x + [1 + ln(cos x )](- sin x ) + sin x + (1 + x ) cos x =
cos x
= - sin x - sin x - sin x ln(cos x ) + sin x + (1 + x ) cos x =
y ' = - sin x [1 + ln(cos x )] + (1 + x ) cos x
1
y " = - cos x [1 + ln(cos x )] + sin2 x + cos x + (1 + x )(- sin x ) =
cos x
sin2 x
= - cos x - cos x ln(cos x ) + + cos x - sin x - x sin x =
cos x
sin2 x
= - cos x ln(cos x ) + - sin x (1 + x )
cos x
sin2 x
- cos x ln(cos x ) + - sin x (1 + x ) + [1 + ln(cos x )]cos x + (1 + x ) sin x =
cos x
1
=
cos x
sin2 x
- cos x ln(cos x ) + - sin x (1 + x ) + cos x + cos x ln(cos x ) + sin x (1 + x ) =
cos x
1
=
cos x
sin2 x 1 sin2 x + cos2 x 1
+ cos x = , односно = .
cos x cos x cos x cos x
Значи:
1 1
= .
cos x cos x
e 2x
17. Да се покаже дека функцијата y = arctg(e x ) - ln ја
e 2x + 1
(e 2x + 1)e x
задоволува равенката: y ' - y "(1 + e 2x )2 = e 2x (e x - 2) .
ex - 1
Решение:
1 1 1 2e 2x (e 2x + 1) - e 2x 2e 2x
y'= ex - ⋅ ⋅ =
1 + e 2x e 2x e 2x (e 2x + 1)2
2
e 2x + 1 e 2x + 1
ex e 2x (e 2x + 1 - e 2x ) ex e 2x ex - 1
= - = - =
1 + e 2x e 2x 2x 2 1 + e 2x e 2x (e 2x + 1) 1 + e 2x
(e + 1)
e 2x + 1
e x (1 + e 2x ) - (e x - 1)2e 2x e x + e 3x - 2e 3x + 2e 2x e x - e 3x + 2e 2x
y"= = =
(1 + e 2x )2 (1 + e 2x )2 (1 + e 2x )2
e x - 1 (e 2x + 1)e x e x - e 3x + 2e 2x
2x
⋅ x
- 2x 2
(1 + e 2x )2 = e 2x (e x - 2)
1 +e e -1 (1 + e )
e x - e x + e 3x - 2e 2x = e 2x (e x - 2)
e 2x (e x - 2) = e 2x (e x - 2) .
4. Диференцијално сметање 271
18. Да се покаже дека функцијата y = e -x sin x ја задоволува равенката
y ''+ 2y '+ 2y = 0 .
Решение:
Решение:
Решение:
a b
y ' = - sin(ln x ) + cos(ln x )
x x
a a b b
y '' = 2 sin(ln x ) - 2 cos(ln x ) - 2 cos(ln x ) - 2 sin(ln x )
x x x x
a a b b
x 2( 2
sin(ln x ) - 2 cos(ln x ) - 2 cos(ln x ) - 2 sin(ln x )) +
x x x x
a b
+x (- sin(ln x ) + cos(ln x )) + a cos(ln x ) + b sin(ln x ) = 0 .
x x
0=0
1 1 1
y'= ⋅e x
- ⋅ e- x
= (e x
- e- x )
2 x 2 x 2 x
1 1 1 1
y '' = - (e x
- e- x ) + (e x
⋅ - e- x
⋅ )=
4x x 2 x 2 x -2 x
1 1
=- (e x
- e- x ) + (e x
+ e- x ) .
4x x 4x
1 1
Со заменување во равенката xy ''+ y '- y = 0 добиваме:
2 4
1 1 1 1
x ⋅ (- (e x
- e- x ) + (e x
+ e - x )) + ⋅ (e x
- e- x ) -
4x x 4x 2 2 x
4. Диференцијално сметање 273
1
- ⋅ (e x
+ e- x ) = 0
4
0=0
Значи, функцијата y = e x
+ e- x
ја исполнува зададената равенка.
Решение:
1
y ' = 2(arcsin x ) ⋅
1- x2
1 1 x
y '' = 2( ⋅ + (arcsin x ) ⋅ )=
2 2
1-x 1-x (1 - x ) 1 - x 2
2
2 x arcsin x
= 2
(1 + )
1-x 1- x2
x2 x x2 + 1
y= + + ln x + x 2 + 1
2 2
ја исполнува равенката 2y = xy '+ ln y ' .
Решение:
1 2x
y ' = x + ( x2 + 1 + x ⋅ )+
2 2 x2 + 1
1 1 2x
+ ⋅ ⋅ (1 + )=
x + x2 + 1 2 x + x2 + 1 2 x2 + 1
x2 + 1 x2 1 x + x2 + 1
=x+ + + ⋅ =
2 2 x 2 + 1 2(x + x 2 + 1) x2 + 1
x2 + 1 x2 1
=x+ + + =
2 2 x + 1 2 x2 + 1
2
x2 + 1 x2 + 1 x2 + 1 x2 + 1
=x+ + =x + + =
2 2 x2 + 1 2 2
= x + x2 + 1 .
x2 x x2 + 1
2( + + ln x + x 2 + 1) = x (x + x 2 + 1) + ln(x + x 2 + 1)
2 2
односно
x 2 + x x 2 + 1 + ln(x + x 2 + 1) = x 2 + x x 2 + 1 + ln(x + x 2 + 1) .
x2 x x2 + 1
Значи функцијата y = + + ln x + x 2 + 1 ја исполнува равенката
2 2
2y = xy '+ ln y ' .
Диференцијал. Примена.
x 2 x
а) y = б) y = + arctg
1- x2 x 2
Решение:
4. Диференцијално сметање 275
x
а) y=
1- x2
(-2x ) 1- x2 + x2
1- x2 - x -3
2 1- x2 = 1- x2 1
y'=
1- x2 1- x2
= 3
= 1-x( 2
)2
(1 - x ) 2 2
-5
-3 3x
y"=
2
(
1- x2 ) 2
(-2x ) = 5
(1 - x )2 2
1 3x
dy = y ' dx = 3
dx , d 2y = y " dx 2 = 5
dx 2
(1 - x ) 2 2
(1 - x ) 2 2
2 x
б) y=
+ arctg
x 2
-2 1 1 -2 4 1 -2 2
y'= 2 + 2
⋅ = 2 + 2
⋅ = 2 + 2
= -2x -2 + 2(4 + x 2 )-1
x x 2 x 4+x 2 x 4+x
1+
4
4 4x
y " = 4x -3 + 2(-1)(4 + x 2 )-2 (2x ) = 3 -
( )
2
x 4 + x2
æ ö÷
æ -2 2 ö÷ çç 4 4x ÷÷ 2
dy = y ' dx = çç 2 + ÷
÷ dx , d 2
y = çç -
2÷
÷ dx
çè x 2÷ ç ÷÷
( )
3
4+x ø çç x 4 + x2
è ÷ø
Решение:
p p 4
а) f (x ) = tg x , x= , Dx = 4 ' = ⋅ rad
4 180 60
276 Математика (втор дел)
p p 4 p
tg(450 4 ') = tg(450 + 4 ') = tg( + ⋅ ) » tg( + 0, 0011) »
4 180 60 4
p 1 1
» tg( ) + ⋅ 0, 0011 » 1 + ⋅ 0, 0011 » 1 + 2 ⋅ 0, 0011 » 1, 0022
2 p
2
4 æ ö
cos ( ) çç 2 ÷÷
4 çç ÷÷
è 2 ø÷
é ù
ê1 ' = p ⋅ 1 rad, 4 ' = p ⋅ 4 rad » 0, 0011rad ú
ê 180 60 180 60 ú
ë û
Решение:
P = pr 2 = p ⋅ 22 = 4pm 2 .
DP = P (r + Dr ) - P (r ) = 4, 41p - 4p = 0, 41p m2
Лопиталово правило
a x 1
в) lim x n sin , n > 0, a ¹ 0 г) lim( - )
x +¥ x x 1 x - 1 ln x
1 1
д) lim x 1-x
ѓ) lim(ctgx ) ln x
е) lim(ctgx )sin x
x 1 x 0 x 0
Решение:
p 1
⋅
px px 2
tg cos2
px 2 = lim 2
а) lim(1 - x ) tg = 0 ⋅ ¥ = lim =
x 1 2 x 1 1 x 1 1
1-x (1 - x )2
p(1 - x )2 -2p(1 - x ) 2(1 - x )
= lim = lim = lim =
2 px px px p px
x 1 x 1 x 1
2 cos -2 ⋅ 2 cos ⋅ sin ⋅ sin 2 ⋅
2 2 2 2 2
2(1 - x ) -2 2
= lim = lim =
x 1 sin px x 1 p ⋅ cos px p
ctgx
б) lim arcsin x ⋅ ctgx = 0 ⋅ ¥ = lim =
x 0 x 0 1
arcsin x
1
-
sin2 x arcsin2 x ⋅ 1 - x 2
= lim = lim =
x 0 1 1 x 0 sin2 x
- ⋅
arcsin2 x 1- x2
1 -2x
2 arcsin x ⋅ ⋅ 1 - x 2 + arcsin2 x ⋅
= lim 1- x2 2 1- x2 =
x 0 2 sin x ⋅ cos x
278 Математика (втор дел)
4 arcsin x ⋅ 1 - x 2 - 2x arcsin2 x
= lim =
x 0
2 sin 2x ⋅ 1 - x 2
2x 1
4 - 4 arcsin x ⋅ - 2 arcsin2 x - 2x ⋅ 2 arcsin x ⋅
= lim 2 1- x2 1- x2 =
x 0 -2x
4 cos 2x 1 - x 2 + 2 sin 2x ⋅
2 1- x2
4
= =1
4
a a a
sin cos ⋅ (- 2 )
a x = lim x x =
в) lim x n sin = ¥ ⋅ 0 = lim
x +¥ x x +¥ 1 x +¥ n
- n +1
xn x
a a a ìï¥, n > 1
a cos a cos ax n -1 cos ïï
= lim x = lim x = lim x = ïí a, n = 1
x +¥ nx 2 x +¥ n x +¥ n ïï
ïï 0, n < 1
x n +1
x n -1 î
1
x ⋅ + ln x - 1
x 1 x ln x - x + 1 x
г) lim( - ) = ¥ - ¥ = lim = lim =
x 1 x - 1 ln x x 1 (x - 1) ln x x 1 1
ln x + (x - 1)
x
1
ln x 1
= lim = lim x =
x 1 1 x 1 1 1 2
ln x - + 1 + 2
x x x
1 1 1 1
¥ ln x 1-x
ln x lim ln x 1
д) lim x 1-x
= 1 = lim e = lim e 1-x = e x 11-x = e -1 = ,
x 1 x 1 x 1 e
1 1 1 1
ln(ctgx ) lim ln(ctgx )
= e -1
ln x
ѓ) lim(ctgx )ln x = ¥0 = lim e ln(ctgx ) = lim e ln x = e x 0 ln x
x 0 x 0 x 0
е)
sin x lim sin x ln(ctgx )
lim(ctgx )sin x = lim e ln(ctgx ) = lim e sin x ln(ctgx ) = e x 0 =
x 0 x 0 x 0
= e0 = 1 .
Беше искористено
1 1
⋅ (- 2 )
ln(ctgx ) ctgx sin x
lim sin x ln(ctgx ) = 0 ⋅ ¥ = lim = lim =
x 0 x 0 1 x 0 1
- 2 ⋅ cos x
sin x sin x
sin x
= lim =0
x 0 cos2 x
Решение.
Плоштината на трапезот е:
x + 10
P= h.
2
Висината на трапезот h е:
280 Математика (втор дел)
2
æ x - 10 ö÷
h = 100 - çç ÷ =
çè 2 ÷÷ø
-2x + 20
300 - x 2 + 20x + (x + 10) ⋅
2 300 - x 2 + 20x
P'= =
4
2
300 - x + 20x + (x + 10)(10 - x ) 300 - x 2 + 20x + 100 - x 2
= = =
4 300 - x 2 + 20x 4 300 - x 2 + 20x
400 - 2x 2 + 20x 200 - x 2 + 10x
= =
4 300 - x 2 + 20x 2 ⋅ 300 - x 2 + 20x
P'=0 200 - x 2 + 10x = 0 x 2 - 10x - 200 = 0
Решение.
4. Диференцијално сметање 281
Од сличноста на триаголниците
DABE и DCDE следува
пропорционалност на нивните страни:
H (H - r )2 - r 2
=
R r
Hr
R= =
(H - r )2 - r 2
Hr Hr
= = (1)
2 2 2 2
H - 2Hr + r - r H - 2Hr
pR 2H
Волуменот на конусот е V = . Заменувајќи за R , добиваме:
3
pR 2H pH H 2r 2 p H 2r 2 pr 2 H2
V = = ⋅ 2 = ⋅ = ⋅
3 3 H - 2Hr 3 H - 2r 3 H - 2r
2 2
pr 2H (H - 2r ) - H pr 2H - 4Hr - H 2
2 2
V'= ⋅ = ⋅ =
3 (H - 2r )2 3 (H - 2r )2
pr 2 H 2 - 4Hr
= ⋅ =0
3 (H - 2r )2
H 2 - 4Hr = 0 H - 4r = 0 H = 4r .
Hr 4r ⋅ r 4r 2 4r 2 2r
R= = = = = =r 2
2 2 2
H - 2Hr 16r - 2 ⋅ 4r ⋅ r 8r 2r 2 2
Решение:
x + y + a = 2s односно x = 2s - y - a
Плоштината на триаголникот е:
(ys + as - s 2 - y 2 - ay + ys )'
P ' = s(s - a ) ⋅ =
2 (y + a - s )(s - y )
(s - 2y - a + s )
= s(s - a ) ⋅ =
2 (y + a - s )(s - y )
(2s - 2y - a )
= s(s - a ) ⋅
2 (y + a - s )(s - y )
2s - a
P'=0 2s - 2y - a = 0 y= ,
2
за другата страна x добиваме:
2s - a 4s - 2a - 2s + a 2s - a
x = 2s - a - y = 2s - a - = = =y
2 2 2
Значи, триаголникот треба да биде рамнокрак со краци:
2s - a
x =y = .
2
4. Диференцијално сметање 283
31. Обиколката на рамнокрак триаголник е 2p . Колкави треба да бидат
неговите страни за да биде најголем волуменот на ротационото тело што се
добива со ротација на триаголникот околу неговата основа.
Решение.
a + 2b = 2p a = 2p - 2b = 2(p - b)
Волуменот на телото што се добива е всушност волумен на два залепени
конуси со основите:
ph 2a ph 2a
V =2 = (1)
3⋅2 3
2
æa ö
h = b - ççç ÷÷÷ = b 2 - (p - b ) =
2
2
è 2 ø÷
= b 2 - p 2 + 2pb - b 2 =
= 2pb - p 2 = p(2b - p)
3p
тогаш 3p - 4b = 0 односно b = .
4
За страната a се добива
3p p p
a = 2(p - b) = 2(p - ) = 2 ⋅ = .
4 4 2
p 3p
Значи димензиите на триаголникот се: a = , b= .
2 4
Решение:
L = 2(x + y ) = 64 , т.е. x + y = 32 .
Плоштината на правоаголникот е
P = xy = x (32 - x ) = 32x - x 2 .
P '(x ) = 32 - 14x = 0 ,
4. Диференцијално сметање 285
16
се добива x = m. Одовде, се добива дека димензиите на базенот се
7
16 24
x= m и y= m.
7 7
34. Плафонот на еден магацин се потпира со две греди кои се на растојание 2m.
Светилките во просторијата се поставени на синџири во форма на буквата “Y”.
Ако светилките висат на еден метар под гредите, која е најмалата должина на
сиџирот што треба да се употреби за да ги држи светилките?
Решение:
x' 1
Од цртежот на проблемот имаме дека sin a = и cos a = . Одовде
x x
x ' = x sin a . Јасно е дека x '+ y = 1 , односно y = 1 - x ' . Па имаме
y = 1 - x ' = 1 - x sin a = 1 - x 2 - 1 . Притоа беше искористено дека
1 x2 -1
sin a = 1 - cos2 a = 1 - = .
x2 x
L = 2x + y = 2x + 1 - x 2 - 1 .
x
Од L '(x ) = 2 - =0
2
x -1
x2 -1 1 3
( sin a = = , cos a = , a = 30 ),
x 2 2
2 3 3
L = 2⋅ +1- = 1 + 3 m.
3 3
Решение:
r H H H
= = = ,
R (H - R)2 - R 2 2
H - 2HR + R - R2 2
H (H - 2R)
од каде што
R 2H 2 R 2H
r2 = 2 = (1)
H - 2HR H - 2R
Волуменот на конусот е
BH r 2 pH R 2H pH R2p H2
V = = , односно V (H ) = ⋅ = ⋅
3 3 H - 2R 3 3 H - 2R
R2p 4R 2
V '(H ) = (1 - ).
3 (H - 2R)2
4R 2
Од равенката V '(H ) = 0 добиваме = 1 , од каде што се
(H - 2R)2
R 2H R 2 ⋅ 4R 4R 3
r2 = = = = 2R 2
H - 2R 4R - 2R 2R
Решение:
1. Дефинициона област
288 Математика (втор дел)
2. Пресеци со оските
2 - x2
Пресеците со x – оската ги добиваме за y = 0 : = 0 , од каде што
(x - 1)2
добиваме дека A1 ( 2, 0) и A2 (- 2, 0) се пресеци со x – оската.
2 - 02
Пресекот со y – оската го добиваме за x = 0 , т.е. y = = 2 , односно
(0 - 1)2
B(0, 2) е пресекот на грфикот на функцијата со y – оската.
3. Симетричност
Бидејќи доменот на функцијата не е симетричен имаме дека функцијата y не е
ниту парна, ниту непарна функција.
4. Екстреми. Монотоност
Првиот извод на функцијата е
'
æ 2 - x 2 ÷ö -2x (x - 1)2 - (2 - x 2 )2(x - 1)
ç
f '(x ) = çç ÷ = =
÷
èç(x - 1) ÷ø
2
(x - 1)4
-2x 2 + 2x - 4 + 2x 2 2x - 4
= 3
=
(x - 1) (x - 1)3
а вториот извод е
'
æ 2x - 4 ö÷ 2(x - 1)3 - (2x - 4)3(x - 1)2 2x - 2 - 6x + 12
f ''(x ) = ççç ÷÷ = = =
çè(x - 1)3 ÷ø (x - 1)6
(x - 1)4
-4x + 10
=
(x - 1)4
2x - 4
Стационарната точка ја наоѓаме од = 0 од каде што 2x - 4 = 0 ,
(x - 1)3
т.е. x = 2 . Точката N (2, -2) е локален минимум на функцијата y , бидејќи
f ''(2) = 2 > 0 . Функцијата y расте за сите x за кои е задоволено f '(x ) > 0 ,
2x - 4
односно > 0 , кое е исполнето за (x - 2)(x - 1) > 0 , односно за
(x - 1)3
x Î (-¥,1) È (2, +¥) , додека пак функцијата y опаѓа за x Î (1, 2) (бидејќи
параболата y = (x - 2)(x - 1) е свртена нагоре поради позитивниот знак пред
x 2 и нејзините пресеци со x -оска се во x = 1 и x = 2 , очигледно дека во
интервалот (1,2) функцијата е негативна, а надвор од него е позитивна).
6. Асимптоти
Вертикална асимптота на функцијата y е x = 1 . Однесувањето на
функијата во близина на асимптотата:
2 - x2
lim- f (x ) = lim- 2
= +¥
x 1 x 1 (x - 1)
2 - x2
lim+ f (x ) = lim+ 2
= +¥
x 1 x 1 (x - 1)
7. График на функцијата
290 Математика (втор дел)
Решение:
1. Дефинициона област
Дефиниционата област на функцијата е множеството од реални броеви , т.е.
x Î .
2. Пресеци со оските
Пресекот со x – оската го добиваме за y = 0 , односно (x - 2)e x = 0 , т.е. x = 2 ,
од каде што за пресекот со x - оската ја добиваме точката A(2, 0) . Пресекот со y
– оската го добиваме за x = 0 ,односно y = (0 - 2)e 0 = -2 , па за пресек со y -
оската ја имаме точката B(0, -2) .
3. Симетричност
Од f (-x ) = (-x - 2)e -x = -(x + 2)e -x добиваме дека функцијата f (x ) е ниту
парна, ниту непарна функција.
4. Екстреми. Монотоност
Првиот извод на функцијата е
( ) =e
'
f ''(x ) = (x - 1)e x x
+ (x - 1)e x = xe x .
x -2 1
lim f (x ) = lim (x - 2)e x = lim -x
= lim =0
x -¥ x -¥ x -¥ e x -¥ -e -x
1
38. Да се испита текот и нацрта графикот на функцијата y = x
.
e -1
Решение:
1. Дефинициона област
Дефиниционата област на функцијата се сите x за кои важи e x - 1 ¹ 0 , односно
x Î \ {0} .
2. Пресеци со оските
Графикот на функцијата нема пресеци ниту со x – оската, ниту сo y – оската.
3. Симетричност
1
Бидејќи f (-x ) = -x
, јасно е дека функцијата y не е парна, ниту непарна.
e -1
4. Екстреми. Монотоност
ex
Првиот извод на функцијата y е y ' = - , од каде што се гледа
(e x - 1)2
292 Математика (втор дел)
-e x (e x - 1)2 + 2e x (e x - 1) ⋅ e x -e x (e x - 1 - 2e x ) e x (e x + 1)
y '' = = = x ,
(e x - 1)4 (e x - 1)3 (e - 1)3
од каде што бидејќи e x (e x + 1) ¹ 0 функцијата нема превојни точки. Бидејќи
e x (e x + 1)
> 0 за x Î (0, +¥) функцијата y е конкавна, а за x Î (-¥, 0)
(e x - 1)3
функцијата y е конвексна.
6. Асимптоти
Вертикална асимптота на функцијата е x = 0 , а однесувањето на функцијата во
близина на асимптотата е:
1 1
lim- x = -¥ lim+ x = +¥
x 0 e - 1 x 0 e - 1
7. График на функцијата
2. Пресеци со оските
ìï y = 0
ï
Пресекот со x – оската го добиваме како решение на системот ï í ,
ïïy = ln 1 + x
ïîï 1-x
односно тоа е точката A(0, 0) .
ïìï x = 0
Пресекот со y – оската го добиваме како решение на системот ï í ,
ïïy = ln 1 + x
ïïî 1-x
односно тоа е точката B(0, 0) .
3. Симетричност
1 + (-x ) 1-x 1 + x -1 1+x
Од f (-x ) = ln = ln = ln( ) = - ln = -f (x ) јасно е
1 - (-x ) 1+x 1-x 1-x
дека функцијата y е непарна функција, односно таа е централно симетрична во
однос на координатниот почеток.
4. Екстреми. Монотоност
-2 4x
y '' = 2 2
⋅ (-2x ) = .
(1 - x ) (1 - x 2 )2
7. График на функцијата
5. ИНТЕГРАЛНО СМЕТАЊЕ.
НЕОПРЕДЕЛЕН ИНТЕГРАЛ
295
296 Математика (втор дел)
x n +1
1. ò x n dx = + C , n ¹ -1
n +1
2. ò dx = x + C
dx
3. ò = ln | x | +C
x
ax
4. ò a x dx = + C , a > 0, a ¹ 1
ln a
5. ò e x dx = e x + C
6. ò cos x dx = sin x + C
7. ò sin x dx = - cos x + C
dx
8. ò = tg x + C
cos2 x
dx
9. ò = - ctg x + C
sin2 x
dx 1 x
10. ò = arctg + C , a ¹ 0
a2 + x 2 a a
dx 1 a +x
11. ò = + C , a ¹0
2
a -x 2 2a a - x
5. Неопределен интеграл 297
dx 1 x -a
12. ò = + C , a ¹0
x -a2 2 2a x + a
dx x
13. ò = arcsin +C, a ¹ 0
a2 - x 2 a
dx
14. ò = ln x + x 2 a + C , a ¹ 0
x2 a
15. ò sinh x dx = cosh x + C
16. ò cosh x dx = sinh x + C
dx
17. ò = tgh x + C
cosh2 x
dx
18. ò = - ctgh x + C .
sinh2 x
Нека сега f (x ) и g(x ) се две интеграбилни функции и нека k е реален број. Тогаш
1° ò kf (x ) dx = k ò f (x ) dx
Ова е точно бидејќи,
¢ ¢ ¢
( ) ( ) ( )
ò kf (x ) dx = kf (x ) и k ò f (x ) dx = k ò f (x ) dx = kf (x ) .
2° ò ( f (x ) g(x ))dx = ò f (x ) dx ò g(x ) dx
Навистина,
1) ( f ( x) dx )′ = ( F ( x) + C )′ = F ′( x) = f ( x) .
2) d ( f ( x) dx ) = d ( F ( x) + C ) = dF ( x) = F ′( x) dx = f ( x) dx .
3) F ′( x) dx = f ( x) dx = F ( x) + C .
4) dF ( x) = F ′( x) dx = f ( x) dx = F ( x) + C .
Пример 1. Најди ги интегралите:
а) ò 2x 3 dx
3 3 x 3 +1 x4 x4
ò 2x dx = 2 ò x dx = 2 =2 +C = +C.
3 +1 4 2
æ 10 ö
б) ò ççç + 4÷÷÷ dx
èx 6 ÷ø
æ 10 ö÷ 10
ò ççç 6 + 4÷÷÷ dx = ò 6 dx + ò 4 dx =ò 10x dx + 4 ò dx =
-6
èx ø x
x -6 +1 x -5 2
= 10 + 4x + C = 10 + 4x + C = - + 4x + C .
-6 + 1 -5 x5
x2 - 2
в) ò dx
x
x2 - 2 æ x2 2 ö÷÷ x2 2
ç
ò dx = ò çç - ÷÷ dx = ò dx - ò dx =
x çè x x ÷ø x x
5 1
1 1 3 1
- - - x2 x2
= ò x2 ⋅ x 2 dx - 2 ò x 2 dx = ò x2 dx - 2 ò x 2 dx = -2 +C =
5 1
2 2
5 1
2 2 2
= x - 4x 2 + C = x 2 x - 4 x + C .
5 5
г) ò (x 2 - 3)2 dx
2 2 4 2
( 4 2
)
ò (x - 3) dx = ò x - 6x + 9 dx = ò x dx - 6ò x dx + 9 ò dx =
5 3 5
x x x
= -6 + 9x + C = - 2x 3 + 9x + C .
5 3 5
æ x 5 ö÷
д) ò ççç2e + 3 - ÷÷ dx
x
è x ÷ø
æ x 5 ÷ö 1 3x
ò ççç2e + 3 - ÷÷÷ dx = 2ò e dx + ò 3 dx - 5ò dx = 2e +
x x x x
- 5 ln | x | +C .
è xø x ln 3
5. Неопределен интеграл 299
æ 4 ö÷÷
ç 1
ѓ) ò ççx 2,3 + 3 sin x + - ÷ dx
ççè 2÷
sin2 x 1 - x ÷ø
æ 4 ö÷÷
çç 2,3 1 2,3
ò çç x + 3 sin x + - ÷÷ dx = ò x dx + 3 ò sin x dx +
çè 2
sin x 2
1-x ø ÷
1 1 x 3,3
+ò dx - 4 ò dx = - 3 cos x - ctgx - 4 arcsin x + C .
sin2 x 1 - x2 3, 3
x2
е) ò dx
x2 + 4
x2 x2 + 4 - 4 x2 + 4 4 1
ò 2 dx = ò dx = ò dx - ò dx =ò dx - 4 ò dx =
2 2 2 2
x +4 x +4 x +4 x +4 x +4
1 x x
= x - 4 arctg + C = x - 2arctg + C .
2 2 2
ж) ò tg2x dx
а) ò (2x + 5)9 dx
Подинтегралната функција е степенска функција и таа се разликува од x n , по
основата на степенот. Бидејќи ни е познат интегралот ò x n dx , ставаме смена
u = 2x + 5 , за да можеме почетниот интеграл да го сведеме на табличниот
x n +1 du
интеграл ò x n dx = + C . Тогаш du = 2 dx , односно dx = . Имаме
n +1 2
9 9 du 1 1 u 10 (2x + 5)10
ò (2x + 5) dx = ò u = ò u 9 du = ⋅ +C = +C .
2 2 2 10 20
Да забележиме дека кога воведуваме нова променлива u , старата
променлива x не смее да остане. Доколку старата променлива остане, тоа значи
дека лошо сме ја избрале смената или интегралот воопшто не се решава со смена.
б) ò x 2 x 3 + 5 dx
Овде ќе ставиме смена u 2 = x 3 + 5 . Идејата зошто u е на квадрат е да го
изгубиме коренот во подинтегралната функција. Инаку, интегралот би можел да
се реши и со смената u = x 3 + 5 , но сметаме дека првата смена дава поелегантно
решение.
2u du
Сега, 2u du = 3x 2 dx , односно имаме дека dx = . Па,
3x 2
2 3 2 2
2u du 2 2 2 u3
ò x x + 5 dx = ò x u = ò u du = ⋅ +C . Од смената,
3x 2 3 3 3
u = x 3 + 5 и враќајќи се на старата променлива добиваме,
æ 3 ö3
2 3 2 è
çç x + 5 ÷÷
÷ø ( )
2 x3 + 5 x3 + 5
ò x x + 5 dx = ⋅ +C = +C .
3 3 9
в) ò sin 4x dx
du
Воведувајќи смена u = 4x , при што du = 4 dx , dx = почетниот
4
интеграл се сведува на табличен интеграл,
du 1 1 1
ò sin 4x dx = ò sin u ⋅ = ò sin u du = (- cos u ) + C = - cos 4x + C .
4 4 4 4
e 3x
г) ò dx
1 - 4e 3x
du
Овде ќе ставиме смена u = 1 - 4e 3x . Тогаш du = -12e 3x dx , т.е. dx = - .
12e 3x
Сега,
5. Неопределен интеграл 301
e 3x e 3x -du 1 du 1 1
ò dx = ò ⋅ =- ò = - ln | u | +C = - ln | 1 - 4e 3x | +C
1 - 4e 3x u 12e 3x 12 u 12 12
ln2 x
д) ò dx
x
1
Ставаме смена u = ln x , па du =
dx , dx = x du . Да забележиме дека
x
2 ln x
смената u = ln2 x е лоша смена бидејќи du = dx , па во новиот интеграл ќе
x
остане ln x , односно ќе остане старата променлива. Имајќи ја предвид смената
u = ln x имаме
ln2 x u2 2 u3 ln 3 x
ò dx = ò ⋅ x du = ò u du = + C = +C .
x x 3 3
arctgx
ѓ) ò dx
1 + x2
dx
Интегралот ќе го решиме со смената u = arctgx , од каде што du = , т.е.
1 + x2
dx = (1 + x 2 ) du . Па,
arctgx u u2 arctg2x
ò dx = ò ⋅ (1 + x 2 ) du = ò u du = +C = +C.
1 + x2 1 + x2 2 2
е) ò ctg x dx
cos x
Пред да го бараме интегралот ќе го запишеме како ò ctgx dx = ò dx , па
sin x
du
овде смената е u = sin x , du = cos x dx , dx = . Значи,
cos x
cos x cos x du du
ò ctgx dx = ò dx = ò ⋅ =ò = ln | u | +C = ln | sin x | +C .
sin x u cos x u
dx
ж) ò
sin x
I начин: Почетниот интеграл ќе го трансформираме во
x x x x
sin2 + cos2 sin cos
dx 1 2 2 dx = 1 2 dx + 1 2 dx .
ò =ò dx = ò ò ò
sin x x x x 2 x 2 x
sin 2 ⋅ 2 sin cos cos sin
2 2 2 2 2
302 Математика (втор дел)
x 1 x
Првиот интеграл ќе го решиме со смената u = cos , du = - sin dx ,
2 2 2
-2du x
dx = , додека во вториот интеграл воведуваме смена t = sin ,
x 2
sin
2
1 x 2 dt
dt = cos dx , dx = . Имаме,
2 2 x
cos
2
x x
sin cos
dx 1 2⋅ - 2du 1 2 ⋅ 2dt = - du + dt =
ò = ò + ò ò ò
sin x 2 u x 2 t x u t
sin cos
2 2
= - ln | u | + ln | t | +C =
x
sin
t 2 + C = ln | tg x | +C .
= ln + C = ln
u x 2
cos
2
dx sin x sin x
II начин: ò sin x
= ò sin x 2
dx = ò 1 - cos 2
x
dx . Ставаме смена t = cos x , од каде
dt
што dt = - sin x dx , односно dx = . Имаме,
- sin x
sin x -dt 1 1+t 1 1-t 1 - cos x
ò 1 - cos 2
x
dx = ò 1-t 2
= - ln |
2 1-t
| +C = ln |
2 1+t
| +C = ln
1 + cos x
+C .
з)
1 - cos 2x
Користејќи ја формулата sin2 x =
, интегралот ќе го
2
1 - cos 2x 1 1
трансформираме како ò sin2 x dx = ò dx = ò dx - ò cos 2x dx .
2 2 2
Вториот интеграл ќе го сведеме на табличен интеграл со смената u = 2x ,
du
при што du = 2 dx , dx = . Конечно,
2
2 1 1 du
ò sin x dx = ò dx - ò cos u ⋅ =
2 2 2
1 1 1 1 1 1
= x - ò cos u du = x - sin u + C = x - sin 2x + C
2 4 2 4 2 4
Сосема аналогно се решава и интегралот ò cos2 x dx , кој прво со
1 + cos 2x
формулата cos2 x = се трансформира во
2
2 1 + cos 2x 1 1
ò cos x dx = ò dx = ò dx + ò cos 2x dx
2 2 2
5. Неопределен интеграл 303
1 1
и понатаму со истата смена u = 2x се добива ò cos2 x dx = x + sin 2x + C .
2 4
Интегралите ò sin2 x dx и ò cos2 x dx многу често се среќаваат кога имаме
примена на интегралното сметање за пресметување на плоштина на лик, должина
на лак, плоштина и волумен на ротационо тело, како и во техниката.
2x
Ставајќи u = x 2 и dv = 2x dx , од каде du = 2x dx , v = ò 2x dx = , имаме
ln 2
x 2 2x 2 x 2 2x 2 æç x 2x 1 ö÷
ò 2 dx ÷÷÷ =
2 x x çç x
ò x 2 dx = - ò x 2 dx = - -
ln 2 ln 2 ln 2 ln 2 çè ln 2 ln 2 ÷ø
x 2 2x 2x 2x 2x ⋅ 2
= - + + C , при што претпоследниот интеграл беше најден
ln 2 (ln 2)2 (ln 2)3
повторно со помош на методот на парцијална интеграција, каде беше ставено
x 2x
u = x , dv = 2 dx , од каде du = dx , v = .
ln 2
д) ò cos(ln x ) dx
Од методот на парцијална интеграција, u = cos(ln x ) и dv = dx , имаме
sin(ln x )
du = - dx , v = x . Па, ò cos(ln x ) dx = x cos(ln x ) + ò sin(ln x ) dx . Сега
x
повторно интегралот ò sin(ln x ) dx го решаваме со помош на методот на
cos(ln x )
парцијална интеграција, u = sin(ln x ) , dv = dx , од каде du = dx , v = x .
x
Конечно, ò cos(ln x ) dx = x cos(ln x ) + x sin(ln x ) - ò cos(ln x ) dx . Ако интегралот
ò cos(ln x ) dx го означиме со I , тогаш имаме I = x cos(ln x ) + x sin(ln x ) - I ,
односно 2I = x cos(ln x ) + x sin(ln x ) , т.е.
1
ò cos(ln x ) dx = (x cos(ln x ) + x sin(ln x )) + C .
2
ax
ѓ) ò e cos bx dx , a, b ¹ 0
Повторно со методот на парцијална интеграција, избирајќи u = cos bx и
1
dv = eax dx , од каде du = -b sin bx dx , v = ò eax dx = eax , имаме,
a
ax 1 ax b ax
ò e cos bx dx = e cos bx + ò e sin bx dx . Го применуваме методот на
a a
парцијална интеграција уште еднаш, u = sin bx , dv = eax dx , du = b cos bx dx ,
1 ax
v= e .
a
За интегралот добиваме,
1 ax b æ 1 ax b ÷ö
ò e cos bx dx = e cos bx + ççç e sin bx - ò e cos bx dx ÷÷÷ =
ax ax
a a èa a ø
1 ax b b2
= e cos bx + eax sin bx - ax
ò e cos bx dx . Ставајќи I = ò eax cos bx dx ,
a 2 2
a a
добиваме
306 Математика (втор дел)
1 ax b b2
I = e cos bx + eax sin bx - I , од каде
a a2 a2
æ b 2 ö÷÷ 1 b
çç
çç1 + ÷
÷ I = eax cos bx + eax sin bx , т.е.
è a 2 ø÷ a a2
a2 æ 1 ax ö ax
I = ç e cos bx + b eax sin bx ÷÷ + C = e
ç (a cos bx + b sin bx ) + C .
ç ÷
a 2 + b 2 èa a2 ø÷ a 2 + b2
2
е) ò (3x + 1)arctgx dx
Со помош на методот на парцијална интеграција, u = arctgx и
1
dv = (3x 2 + 1) dx , од каде du = dx ,
1 + x2
x3
v = ò (3x 2 + 1) dx = 3
+ x = x3 + x .
3
Да забележиме дека овде моравме да избереме u = arctgx , бидејќи ако
ставиме dv = arctgx ќе мора да го интегрираме со парцијална интеграција, што
веќе претстваува посложена ситуација. Од друга страна, мора (3x 2 + 1) dx да го
ставиме dv , иако тоа значи дека ќе го зголемиме степенот на полиномот 3x 2 + 1 ,
што во општ случај би значело добивање на посложен интеграл. Овде тоа не е
случај, бидејќи како надомест на зголемувањето на степенот на 3x 2 + 1 имаме
губење на arctgx од подинтегралната функција. Па,
2 3
ò (3x + 1)arctgx dx = (x + x )arctgx -
x3 + x x (x 2 + 1)
-ò dx = (x 3 + x )arctgx - ò dx =
x2 + 1 x2 + 1
x2
= (x 3 + x )arctgx - ò x dx = (x 3 + x )arctgx -
+C .
2
Овде со помош на парцијалната интеграција можеме да дадеме
рекурентни формули за некои посложени интеграли. Рекурентни формули се
релации кои даваат како зависи секој нареден член од низата преку некои од
претходните членови.
n sinn -1 x cos x n - 1 n -2
ò sin x dx = - + ò sin x dx .
n n
Овие формули можат да се користат за полесно наоѓање на интеграли од овој тип
за конкретни вредности на n . Конкретно за n = 6 во ò cosn x dx имаме:
6 sin x cos5 x 5
ò cos x dx = + ò cos4 x dx =
6 6
5 æ 3
sin x cos x 5 ç sin x cos x 3 ö÷
= + çç + ò cos2 x dx ÷÷÷ =
6 6 çè 4 4 ø÷
sin x cos5 x 5 sin x cos3 x 15 2
= + + ò cos x dx =
6 24 24
sin x cos5 x 5 sin x cos3 x 15 æç sin x cos x 1 ö
= + + çç + ò dx ÷÷÷ =
6 24 24 è 2 2 ÷ø
sin x cos5 x 5 sin x cos3 x 15 sin x cos x 15
= + + + x +C .
6 24 48 48
dx
б) ò , каде n Î , a ¹ 0 .
(x 2 + a 2 )n
Во броителот додаваме и одземаме x 2 , откако претходно броителот го
помноживме и поделивме со a 2 . Па,
dx 1 x 2 + a2 - x 2 1 x 2 + a2 1 x2
ò = ò dx = ò dx - ò dx =
(x 2 + a 2 )n a2 (x 2 + a 2 )n a2 (x 2 + a 2 )n a2 (x 2 + a 2 )n
308 Математика (втор дел)
1 dx 1 x2
= ò - dx .
ò
a 2 (x 2 + a 2 )n -1 a 2 (x 2 + a 2 )n
Во вториот интеграл на десната страна во последното равенство ќе го примениме
x
методот на працијална интеграција земајќи u = x , dv = dx , од каде
(x + a 2 )n
2
наоѓаме du = dx ,
x dtx 1 t 1-n 1
v=ò dx = ò = ò t -n dt =
⋅ = ,
2
(x + a ) 2 n
t n 2x 2 2(1 - n ) 2(1 - n )(x 2 + a 2 )n -1
dt
при што ставивме смена t = x 2 + a 2 , dt = 2x dx , dx = . Значи,
2x
x2 x 1 dx
ò 2 dx = - ò . Ако замениме
(x + a 2 )n 2(1 - n )(x 2 + a 2 )n -1 2(1 - n ) (x 2 + a 2 )n -1
во првото равенство, добиваме
dx 1 æçç dx x 1 dx ö÷
÷
ò 2 = ç ò - + ò ÷.
÷
(x + a 2 )n a 2 çè (x 2 + a 2 )n -1 2(1 - n )(x 2 + a 2 )n -1 2(1 - n ) (x 2 + a 2 )n -1 ÷ø
.
dx 1
Ако ставиме I n = ò , каде n го означува степенот на ,
2 2 n
(x + a ) x + a2
2
в) ò tgn x dx
Запишуваме
n n n -2 n -2 n -2 2 n -2
ò tg x dx = ò tg x dx + ò tg x dx -ò tg x dx = ò tg x (1 + tg x ) dx - ò tg x dx
.
5. Неопределен интеграл 309
1
Да забележиме дека (tgx )¢ = = 1 + tg2x . Па ставајќи смена t = tgx ,
2
cos x
1 dt
dt = dx = (1 + tg2x ) dx , односно dx = . Тогаш,
2
cos x 1 + tg2x
n -2 n -2 dt t n -1
2 2
ò tg x (1 + tg x ) dx =ò t (1 + tg x ) = ò t n -2 dt = +C =
1 + tg2x n -1
tgn -1x
= +C
n -1
Заменувајќи во почетното равенство добиваме
tgn -1x
n
ò tg x dx = + ò tgn -2x dx .
n -1
2 x3 x2
ò (3x + 4x + 7) dx = 3 +4 + 7x + C = x 3 + 2x 2 + 7x + C .
3 2
dx
2) ò
2
ax + bx + c
Дополнувајќи до полн квадрат во именителот имаме три случаи кои
можат да настанат:
dx 1 dx 1 dx
ò 2 = ò = ò =
ax + bx + c a x 2 + b x + c a b 2 b2 c
(x + ) - +
a a 2a 4a 2 a
1 dx 1 dt
= ò = ò ,
a b 2 b 2 - 4ac a 2 b 2 - 4ac
(x + ) - t -
2a 4a 2 4a 2
b
при што беше ставена смена t = x + , каде dx = dt .
2a
2.1) Ако b 2 - 4ac = 0 , тогаш последниот интеграл е еднаков на
310 Математика (втор дел)
1 dt 1 æ 1ö÷ 1
ò 2 = ççç- ÷÷÷ + C = - +C .
a t a è tø b
a(x + )
2a
2
b - 4ac
2.2) Ако b 2 - 4ac < 0 , земајќи = -s 2 , последниот интеграл е еднаков на
2
4a
æ ö
çç (x + b ) ÷÷
1 dt 1 1 æ t ö 1 ç ÷
2a ÷÷ + C =
ò 2 = ⋅ arctg çç ÷÷÷ + C = arctg çç ÷
a t +s 2 a s ç
ès ø÷ ç
çç 4ac - b 2 ÷÷÷
4ac - b 2 ÷÷
a çç
4a 2 çè 4a 2 ÷ø
æ (2ax + b ) ÷ö
2 ç ÷÷ + C .
= arctg çç
ççè 2÷
4ac - b 2
4ac - b ÷ø
b 2 - 4ac
2.3) Ако b 2 - 4ac > 0 , тогаш ставајќи = s 2 , последниот интеграл е
2
4a
еднаков на
b b 2 - 4ac
(x +
)-
1 dt 1 t -s 1 2a 4a 2
ò 2 = ln | | +C = ln | | +C =
a t - s2 2as t +s 2as b b 2 - 4ac
(x + ) +
2a 4a 2
1 (2ax + b) - b 2 - 4ac
= ln | | +C .
2as 2
(2ax + b) + b - 4ac
2 (x + 2) 2 - 3
= ln | | +C .
4 3 (x + 2) 2 + 3
Mx + N
3) ò dx
ax 2 + bx + c
4x + 6
Пример 7. Најди го интегралот ò dx .
2
x + 2x + 3
Бидејќи извод од именителот е 2x + 2 , правиме идентична
трансформација на броителот така што во него да го добиеме само изразот
2x + 2 ,
4x + 6 2x + 3 2x + 2 + 1
ò 2 dx = 2 ò dx = 2 ò dx =
2
x + 2x + 3 x + 2x + 3 x 2 + 2x + 3
2x + 2 dx
= 2ò dx + 2 ò .
2 2
x + 2x + 3 x + 2x + 3
Ставајќи смена во првиот интеграл t = x 2 + 2x + 3 , dt = (2x + 2) dx , односно
dt
dx = , а вториот интеграл го решаваме како во претходниот пример.
2x + 2
2x + 2 dx dt dx
2ò dx + 2 ò = 2ò +2 ò =
2 2
x + 2x + 3 x + 2x + 3 t (x + 1)2 - 1 + 3
ds 2 æ s ö
= 2 ln | t | +2ò = 2 ln(x 2 + 2x + 3) + arctg ççç ÷÷÷ + C =
s 2 + ( 2)2 2 çè 2 ÷ø
æ x + 1ö÷
= 2 ln(x 2 + 2x + 3) + 2arctg ççç ÷ +C ,
çè 2 ÷ø÷
при што во вториот интеграл беше воведена смена s = x + 1 , ds = dx .
dx
4) Нека a е произволна константа и нека го разгледаме интегралот ò .
x2 + a
Да се потсетиме дека овој интеграл беше претходно разгледан и ставен како
табличен интеграл 14. во делот за таблични интеграли. Овде, ќе дадеме постапка
како тој се наоѓа. Нека ставиме смена x 2 + a = t - x , од каде што со
t2 - a t2 + a t2 + a
квадрирање добиваме дека x = , dx = dt , t - x = .
2t 2t 2 2t
t2 + a
dx 2t 2 dt = dt = ln | t | +C .
ò =ò ò
x2 + a t2 + a t
2t
Заменувајќи t = x + x 2 + a , добиваме
dx
ò = ln | x + x 2 + a | +C .
2
x +a
dx
Пример 8. Најди го интегралот ò .
x2 - 2
5. Неопределен интеграл 313
Имајќи ја предвид дискусијата погоре,
dx
ò = ln | x + x 2 - 2 | +C .
x2 - 2
5) ò x 2 + a dx , каде што a е произволна константа.
6.1) a > 0
Во овој случај, дополнуваме до полн квадрат под коренот, а потоа ставаме смена
b
t = x + , dt = dx ,
2a
dx dx 1 dx
ò =ò = ò =
ax 2 + bx + c b c a æ ö2 2
ççx + b ÷÷ - b - 4ac
2
a x + x+
a a çè 2a ÷÷ø 4a 2
1 dt 1 b 2 - 4ac
= ò = ln | t + t 2 + | +C =
a 2
b - 4ac a 4a 2
t2 -
4a 2
2
1 b æ b ÷ö b 2 - 4ac
= ln | x + ç
+ ççx + ÷÷ + | +C .
a 2a è 2a ø÷ 4a 2
6.2) a < 0
Бидејќи a < 0 , со претходна трансформација и со истата смена како и погоре
интегралот може да се запише како
dx 1 dx 1 dt
ò = ò = ò =
ax 2 + bx + c -a 2
b - 4ac ç æ b ö2 - a b 2
- 4 ac
- ççx + ÷÷÷ - t2
÷ 2
4a 2 è 2a ø 4a
æ ö
çç x + b ÷÷
1 æ t ö
÷÷ + C = 1 arcsin çç ÷
2a ÷÷ + C =
= arcsin ççç ÷ çç ÷÷
÷
-a ççç b - 4ac ÷÷÷ -a ççç b - 4ac ÷÷÷
2 2
çç ÷ çç ÷
è 4a 2 ÷ø è 4a 2 ÷ø
æ ö
1 ç 2ax + b ÷÷
= arcsin çç ÷÷ + C .
ççè 2
-a b - 4ac ÷ø
p2 p2
каде што q - > 0 . Условот q - > 0 , значи дека равенката x 2 + px + q = 0
4 4
нема реални решенија. Со методот кој овде ќе биде даден (метод на
неопределени коефициенти) права дробно рационална функција ќе ја запишеме
како збир од функциите f1(x ), f2 (x ), f3 (x ), f4 (x ) , во зависност од тоа како може да
се разложи на множители именителот на правата дробно рационална функција.
Бројот на нули на полиномот Q(x ), бидејќи deg Q(x ) = n , според
основната теорема во алгебрата е n . Бројот на реални нули на полиномот Q(x ) е
помал или еднаков на n .
Ако степенот на P (x ) е поголем или еднаков од степенот на Q(x ), тогаш
полиномот P (x ) го делиме со полиномот Q(x ), па добиваме количник q(x ) и
остаток r (x ) за кој важи deg r (x ) £ deg Q(x ) , па запишуваме
P (x ) r (x )
= q(x ) + .
Q(x ) Q(x )
Сега дробнорационалната функција е права дробно рационална функција. Значи,
P (x )
кога би требало да ја интегрираме дробно рационалната функција (која не е
Q(x )
права дробно рационална функција) нејзиното интегрирање ќе се сведе на
интегрирање на полиномната функција q(x ) и правата дробно рационална
r (x )
функција .
Q(x )
Бидејќи интегрирањето на полиномната функција q(x ) е прилично
едноставно, во продолжение ќе се задржиме на постапката за интегрирање на
r (x )
функцијата .
Q(x )
5. Неопределен интеграл 317
Полиномната функција Q(x ) има коефициенти реални броеви и има
најмногу n реални нули, кои не мора да бидат различни. Нека a1, a2 ,..., as се
различни реални корени со соодветни кратности r1, r2 ,..., rs и нека x j = u j + iv j ,
j = 1, 2,..., k се конјугирано комплексни нули со соодветни кратности tj ,
j = 1, 2,..., k . Во овој случај полиномната функција Q(x ), користејќи ја
обопштената Виетова теорема, можеме да ја запишеме како
r r t t
Q(x ) = (x - a1 ) 1 (x - a2 ) 2 ⋅ ... ⋅ (x 2 + p1x + q1 ) 1 ⋅ ... ⋅ (x 2 + pk x + qk ) k .
Да забележиме дека множителите кои се формирани од два конјугирани
комплексни броеви ги имаме помножено и имаме добиено квадратни полиноми
од облик x 2 + px + q .
Ќе докажеме две теореми кои се однесуваат на дробно рационалните
функции. Првата теорема се однесува на записот на полиномната функција Q(x )
која има нула која е реален број a со кратност k , а втората теорема се однесува
на записот на полиномната функција Q(x ) кога таа има конјугирано комплексни
нули x1,2 = u iv со кратност s . Претпоставуваме дека
1 Q(x ) = (x - a )k ⋅ F1(x ) , F1(a ) ¹ 0 ,
2 Q(x ) = (x 2 + px + q )j ⋅ F2 (x ) ,
F2 (x1,2 ) ¹ 0, x1,2 = u iv, p = -2u, q = u 2 + v 2 .
Теорема. Ако Q(x ) = (x - a )k ⋅ F1(x ) , F1(a ) ¹ 0 , тогаш рационалната
P (x )
функција R(x ) = можеме да ја запишеме во облик
Q(x )
P (x ) A P1(x ) P (a )
= + , A= .
Q(x ) (x - a )k (x - a )k -i F (x ) F1(a )
1
Доказ.
P (x ) A P (x ) - AF1(x )
- = .
Q(x ) (x - a )k (x - a )k F1(x )
Во полиномот P (x ) - AF1(x ) , ја избираме константата A така што неговата
P (a )
вредност е еднаква на нула за x = a . Па, A = . Оттука следи дека a е нула
F1(a )
на полиномот P (x ) - AF1(x ) , па P (x ) - AF1(x ) = (x - a )i P1(x ) , каде што P1(x ) е
полином за кој важи P1(a ) ¹ 0 .
Пример 12. Нека е дадена правата дробно рационална функција
x +5
R(x ) = . Со повеќекратна примена на претходната теорема
(x - 1)2 (x + 2)
функцијата R(x ) , може да се запише во следниов облик
318 Математика (втор дел)
A P1(x ) B A
C
R(x ) = + = + . +
(x - 1) (x - 1)(x + 2) (x - 1)
2 x -1 x + 2 2
1 + x -1- x 1 + x -1- x
ò dx = ò dx =
1 + x - (1 + x )2 -2 x
1
1 - 1 1 1+x 1+x
1 1
= ò x 2 dx + ò dx - ò dx = x + x - ò dx .
2 2 2 x 2 x2
1+x
Последниот интеграл ќе го разгледаме одделно. Ставаме смена t 2 = , од
x
1 -2t
каде што x = и dx = dt .
( )
2 2
t -1 2
t -1
Па, разгледуваниот интеграл се трансформира во
324 Математика (втор дел)
t2
-2 òdt .
(t 2 - 1)2
Подинтегралната функција ја запишуваме како
t2 A B C D
= + + + .
2
(t - 1) 2 t - 1 (t - 1)2 t + 1 (t + 1)2
Со множење на двете страни на равенството со (t 2 - 1)2 се добива
t 2 = (At + B )(t 2 + 2t + 1) + (Ct + D )(t 2 - 2t + 1).
Користејќи ја дефиницијата за еднаквост на полиноми го добиваме системот на
равенки
ìï A +C = 0
ïï
ïï2A + B - 2C + D = 1
ïí .
ïïA + 2B + C - 2D = 0
ïï
ïïî B +D = 0
Со решавање на системот добиваме
1 1
A = , B = 0, C = - , D = 0 .
4 4
Според ова имаме,
t2 1 t 1 t
-2 ò dt = - ò dt + ò dt =
2 2 2 (t - 1) 2 2 (t + 1)2
(t - 1)
1 æ dt ö 1 æ dt ö
= - çç ò + ò (t - 1)-2 dt ÷÷÷ + çç ò - ò (t + 1)-2 dt ÷÷÷ =
2 çè t - 1 ÷ø 2 çè t + 1 ø÷
1 æ dt ö 1 æ dt ö
= - ççç ò + ò s -2 ds ÷÷÷ + ççç ò - ò u -2 du ÷÷÷ =
2 è t -1 ÷ø 2 è t + 1 ÷ø
1æ 1 1 ö÷
= ççç- ln | t - 1 | + + ln | t + 1 | + ÷÷ + C =
2è t -1 t + 1ø÷
1 t +1 t 1 1
= ln | |+ + C = ln | x + 1 + x | - ln | x + 1 - x | +
2 t -1 2
t -1 2 2
+ x (1 + x ) + C
при што за интегрирање на интегралите беше ставено смена u = t + 1 , du = dt и
смена s = t - 1 , ds = dt .
1
-
x 2
Запишувајќи го почетниот интеграл како ò dx , а потоа ставајќи
1
(1 + x 4 )2
смена x = t 4 , од каде што dx = 4t 3 dt . Добиваме,
326 Математика (втор дел)
1
-
x 2 t dt dt du du
ò dx = 4 ò dt = 4 ò - 4ò =4 ò - 4ò =
1
(1 + t )2 1+t (1 + t )2 u u2
(1 + x 4 )2
æ 1 ö÷ æ 1 ÷ö
= 4 çççln | 1 + t | + ÷÷ + C = 4 çççln | 1 + 4 x | + ÷÷ + C ,
è 1 + t ÷ø çè 1 + 4 x ÷ø
при што беше ставена смена u = t + 1 , du = dt .
m +1
Сега нека Î . Во почетниот интеграл ò x m (a + bx n )p dx нека ставиме
n
1 1
n 1 -1
смена x = t . Тогаш x =t ,
n па dx = t n dt . Потоа, во добиениот интеграл
n
ставаме смена,
s ur - a r
a + bt = a + bx n = u r , p = ,t = , dt = ⋅ u r -1 du .
r b b
Тогаш почетниот интеграл има облик
r s +r -1 r
I = òu (u - a )q du ,
q +1
nb
кој веќе го разгледавме како прв случај.
æt 7 t 5 t 3 ö÷ æ( 1 + x )7 ( 1 + x )5 ( 1 + x )3 ÷÷ö
ç ç
= 2 çç - 2 + ÷÷÷ + C = 2 çç -2 + ÷÷ + C .
çè 7 5 3 ÷ø çèç 7 5 3 ÷ø
1 1
2
б) ò (x dx + x )4
2
3 2
Пример 17. Најди го интегралот ò x (1 + x 2 )3 dx .
3 2 m +1
Овде m = 1 , n = , p = , па + p = 2 . Значи ја имаме
2 3 n
последната ситуација, па
3 2 1
2 -
t= x= dx = t 3 dt .
2
x , t3,
3
Со помош на оваа смена доаѓаме до интегралот,
328 Математика (втор дел)
2
æ 2 ö3
÷÷ 2
çç
çç1 + x 3 ÷÷ 2 2 çæ1 ö÷3
I =òç ÷ ⋅ x dx = ò çç + 1÷÷ ⋅ t dt .
çç 3 ÷ ÷÷ 3 èt ÷ø
ççè x 2 ÷÷ø
Понатаму ја ставаме смената
1
+ 1 = u 3 , t = (u 3 - 1)-1 , dt = -(u 3 - 1)-2 ⋅ 3u 2 du .
t
Тогаш
2 2 3 -1 2 3 -2 u4
I = ò u (u - 1) ⋅ (- 3u ) ⋅ (u - 1) du = - 2 ò 3 du ,
3 (u - 1)3
кој е интеграл од дробно-рационална функција. Интегралот се решава со
стандардна прмена на методот на неопределени коефициенти кај интегрирање на
дробно-рационални функции. Бидејќи, за конкретниот интеграл постапката е
подолга, а вклучува само технички детали, неговото наоѓање ќе биде
прескокнато.
Понатаму, ќе биде разгледна уште една класа на интеграли од
ирационални функции, кои се наоѓаат со помош на тригонометриски смени.
а) интегралите од облик ò R(x , a 2 - x 2 ) dx се наоѓаат со помош на
смената x = a sin t , од каде што dx = a cos t dt . Со смената x = a sin t , всушност
a2 a2 a 2 sin2 t
x 2 - a2 = - a2 = (1 - cos2 t ) = = a tgt .
cos2 t cos2 t cos2 t
æ sin2 t ö÷÷
ç
a 2 + x 2 = a 2 + a 2 tg2t = a 2 (1 + tg2t ) = a 2 çç1 + ÷÷ =
çè cos2 t ÷ø
cos2 t + sin2 t a2 a
= a2 = = .
cos2 t cos2 t cos t
1 1 - cos 4x 1 - cos 2x 1
= ò ⋅ dx = ò (1 - cos 4x )(1 - cos 2x ) dx =
4 2 2 16
1
= ò (1 - cos 2x - cos 4x + cos 2x cos 4x ) dx =
16
1 æ 1 1 1 ö
= çççx - sin 2x - sin 4x + ò (cos 2x + cos 6x ) dx ÷÷÷ =
16 è 2 4 2 ø÷
1 æ 1 1 1 1 ö
= çççx - sin 2x - sin 4x + sin 2x + sin 6x ÷÷÷ + C .
16 è 2 4 4 12 ø÷
5. Неопределен интеграл 333
1
г) ò dx
3
sin x cos x
Бидејќи m = -3 , n = -1 и m + n = -4 , ставаме смена t = tgx , каде што
dt t 1
dx = , sin x = и cos x = .
1 + t2 1 + t2 1 + t2
Ако замениме,
1 1 dt 1 + t2 dt dt
ò dx = ò ⋅ =ò dt = ò +ò =
3 3 2 3 3 t
sin x cos x t 1 1+t t t
⋅
æ ö3 1 + t2
çç 1 + t 2 ÷÷
è ø÷
1 1
= ò t -3 dt + ln | t |= - + ln | t | +C = -
+ ln | tgx | +C .
2
2t 2tg2x
4) Ако подинтегралната функција зависи само од tgx или ctgx , тогаш ставаме
смена t = tgx или t = ctgx .
=
1 2
10
(
t - ln(t 2 + 1) + C =
1
10
) (
tg2 5x - ln(tg2 5x + 1) + C , )
ds
каде што беше ставена смена s = t 2 + 1 и притоа ds = 2t dt , dt = .
2t
cos x tgx
б) ò dx
sin x cos2 x
Ако во подинтегралната функција и броителот и именителот ги поделиме со
cos x ,
1
cos x tgx tgx t
ò dx = ò dx = ò ⋅ cos2 x dt = ò t 2 ⋅ t -1 dt =
sin x cos2 x tgx cos2 x t cos2 x
1 1
-
òt 2 dt = 2t 2 + C = 2 tgx + C , каде што претходно беше ставена смена
dx
t = tgx , dt = , dx = cos2 x dt .
2
cos x
334 Математика (втор дел)
sin2 x
Пример 25. Најди го интегралот ò dx .
cos6 x
Бидејќи R(- sin x , - cos x ) = R(sin x , cos x ) , ставаме смена t = tgx , каде што
dt
dx = . Согласно тоа,
1 + t2
sin2 x sin2 x dx dt
ò dx = ò ⋅ = ò t 2 (1 + t 2 )2 = ò (t 2 + t 4 ) dt =
6 2 4 2
cos x cos x cos x 1+t
1 1 1 1
= t 3 + t 5 + C = tg3x + tg5x + C .
3 5 3 5
6) Во поопшта ситуација интегралот од облик ò R(sin x , cos x ) dx се наоѓа со т.н.
x 2dt
универзална тригонометриска смена t = tg . Оттука е dx = .
2 1 + t2
Дополнително,
x x
2 sin cos
x x x 2 2
sin x = sin 2 ⋅ = 2 sin cos = =
2 2 2 2 x x
sin + cos2
2 2
x x
2 sin cos
2 2
2 x x
cos 2tg
= 2 = 2 = 2t .
x
sin2 + cos2
x
1 + tg2
x 1 + t2
2 2 2
x
cos2
2
x x
cos2
- sin2
x x x 2 2 =
cos x = cos 2 ⋅ = cos2 - sin2 =
2 2 2 x x
cos2 + sin2
2 2
5. Неопределен интеграл 335
x x
cos2
- sin2
2 2
2 x x
cos 1 - tg2 2
= 2 = 2 = 1-t .
x
cos2 + sin2
x
1 + tg2
x 1 + t2
2 2 2
2 x
cos
2
dt 1 ds 1 1 x
=ò = ò = ln | 3t + 2 | +C = ln 3tg + 2 + C ,
3t + 2 3 s 3 3 2
ds
Каде што беше ставена смена s = 3t + 2 , ds = 3 dt , dt = .
3
dx
б) ò
sin x - 8 sin x cos x - cos2 x
2
dx cos2 x dt dt
=ò =ò =ò =
(
cos2 x tg2x - 8tgx - 1 ) 2 2
cos x (t - 8t - 1) 2
t - 8t - 1
dt ds 1 s - 17
=ò =ò = ln +C =
2 2 2
(t - 4) - 17 s - ( 17) 2 17 s + 17
1 t - 4 - 17 1 tgx - 4 - 17
= ln +C = ln +C .
2 17 t + 4 + 17 2 17 tgx + 4 + 17
а) ò cos 2x sin 4x dx
Имајќи ја предвид првата формула од наведените формули,
1 1
ò cos 2x sin 4x dx = ò (sin(4 - 2)x + sin(4 + 2)x ) dx = ò (sin 2x + sin 6x ) dx =
2 2
1 æ 1 ö 1 æ 1 ö 1 1
= ⋅ çç- ÷÷÷ cos 2x + ⋅ çç- ÷÷÷ cos 6x + C = - cos 2x - cos 6x + C .
ç
2 è 2ø ÷ ç
2 è 6ø ÷ 4 12
б) ò sin x sin 3x dx
Согласно втората формула,
1 1
ò sin x sin 3x dx = ò (cos(3 - 1)x - cos(3 + 1)x ) dx = ò (cos 2x - cos 4x ) dx =
2 2
1 æç 1 1 ö÷ 1 1
= çç sin 2x - sin 4x ÷÷ + C = sin 2x - sin 4x + C .
2 è2 4 ÷ø 4 8
в) ò cos 2x cos 4x cos 6x dx
Користејќи ги формулите од погоре,
1
ò cos 2x cos 4x cos 6x dx = ò [cos(4 - 2)x + cos(4 + 2)x ]cos 6x dx =
2
1 1 1
= ò (cos 2x cos 6x + cos 6x cos 6x ) dx = ò cos 2x cos 6 xdx + ò cos2 6x dx =
2 2 2
5. Неопределен интеграл 337
1 1 1 1
= ⋅ ò (cos(6 - 2)x + cos(6 + 2)x ) dx + ⋅ ò (1 + cos 12x ) dx =
2 2 2 2
1 1 1 1
= ò (cos 4x + cos 8x ) dx + x + ⋅ sin 12x =
4 4 4 12
1 1 1 1
= sin 4x + sin 8x + x + sin 12x + C .
16 32 4 48
Ставајќи u = ln2 (x + 1 + x 2 ), dv = dx .
1 x
Оттука, du = 2 ln(x + 1 + x 2 ) ⋅ (1 + ) dx
x + 1 + x2 1 + x2
2 ln(x + 1 + x 2 )
du = dx , v = x .
1 + x2
Па,
338 Математика (втор дел)
2 2 2 2 x ln(x + 1 + x 2 )
ò ln (x + 1 + x ) dx = x ln (x + 1 + x ) - 2ò dx .
2
1+x
Во последниот интеграл, ставаме
x
u = ln(x + 1 + x 2 ) , dv = dx , од каде што
1 + x2
1 x dx
du = (1 + ) dx = и v = 1 + x2 .
x + 1 + x2 1 + x2 1 + x2
Конечно,
2 2 2 2 x ln(x + 1 + x 2 )
ò ln (x + 1 + x ) dx = x ln (x + 1 + x ) - 2ò dx =
1 + x2
æ ö
= x ln2 (x + 1 + x 2 ) - 2 çç 1 + x 2 ⋅ ln(x + 1 + x 2 ) - ò dx ÷÷÷ =
è ø
= x ln2 (x + 1 + x 2 ) - 2 1 + x 2 ⋅ ln(x + 1 + x 2 ) - 2x + C .
б) ò xe x cos x dx
Овде ќе го примениме методот на парцијална интеграција, ставајќи
u = xe x , dv = cos x dx , од каде du = (1 + xe x )dx и v = sin x .
Имаме,
I = ò xe x cos x dx = xe x sin x - ò (1 + xe x ) sin x dx =
= xe x sin x - ò sin x dx - ò xe x sin x dx =xe x sin x + cos x - ò xe x sin x dx .
Сега во последниот интеграл, ставаме
u = xe x , dv = sin x dx , од каде du = (1 + xe x ) dx , v = - cos x .
Оттука,
(
I = xe x sin x + cos x - -xe x cos x + ò cos x dx + ò xe x cos x dx = )
= xe x sin x + cos x + xe x cos x - sin x - ò xe x cos x dx .
Следува,
2I = xe x (sin x + cos x ) + (cos x - sin x )
x
ò xe cos x dx =
1
2
( )
(sin x + cos x )(xe x + 1) + C .
1. Да се најдат интегралите:
3 2 5
a) ò (3x 2 - sin x + 3 - + 4- )dx
x x 1 + x2
x4 -1 2
б) ò ( 2
x +1
+
1-x 2
+ 3e x )dx
-x
a
в) ò a x (1 +
x5
)dx
ò (2
x
г) + 3x )2dx
x - 2 3 x 2 + 4 5x 3
д) ò 23 x
dx
Решение.
а)
3 2 5 x3
ò (3x 2 - sin x + 3 -
+ -
x x4 1 + x2
)dx = 3
3
- (- cos x ) + 3x - 3 ln x +
x -3 2
+2 - 5arctgx + C = x 3 + cos x + 3x - 3 ln x - 3 - 5arctgx + C
-3 3x
340 Математика (втор дел)
б)
x4 -1 2 (x 2 - 1)(x 2 + 1) dx
ò ( 2
x +1
+
1-x 2
+ 3e x )dx = ò 2
x +1
dx + 2ò
1- x2
+
x3
+3 ò e x dx = ò (x 2 - 1)dx + 2 arcsinx+ 3 ex + C = - x + 2 arcsinx+ 3 ex + C
3
в)
5
a -x 1 - ax
ò a x (1 +
x5
)dx = ò (a x +
x5
)dx = ò a x dx + ò x 2
dx =
ln a
+
5 -3
- +1
x ax 2
x2 ax 2
+ +C = + +C = - +C
5 ln a -3 ln a 3 x 3
- +1
2 2
г)
ò (2 ò (2 ò (4
x
+ 3x )2dx = 2x
+ 2 ⋅ 2x ⋅ 3x + 32x )dx = x
+ 2 ⋅ 6x + 9x )dx =
4x 6x 9x
= +2 + +C
ln 4 ln 6 ln 9
д)
x - 2 3 x 2 + 4 5x 3 1 x 3
x2 5x 3
ò 23 x
dx =
2ò x 3
dx - ò
3
x
dx + 2ò
3
x
dx =
6 6 3 9 1
1 x3 5x 1
2ò
dx - ò xdx + 2 ò
2ò
= 3
dx = 6
x dx - ò x 3dx +
6 6
x2 x2
1 1 7 7 4
+1 +1 +1
1 x x 6
x6 3
1 x6 x3
ò
6 6
+2 5 3 7
x dx = - + 2 6 53 +C = - +
21 1 7 2 7 4
+1 +1 +1
6 3 6 6 3
13
x6 6 3 3 12 6 53
+2 5 +C = 6 x7 - 3 x 4 +
3 6
x 13 + C .
13 7 4 13
6
2. Да се најдат интегралите:
5
1 - 2x + x 2 dx dx
a) ò 1-x
dx б) ò 2 - 3x 2
в) ò 3 - 2x 2
5. Неопределен интеграл 341
dx dx dx
г) òe x
+ e -x
д) ò x ln x ln(ln x ) ѓ) ò sin x
Решение.
5
1 - 2x + x 2 (1 - x )2 dx æ1 - x = u ö÷
ç
а) ò dx = ò 5 dx = ò = çç ÷÷÷ =
1-x (1 - x )5 5
(1 - x )3
èdx = -du ø÷
ç
2
-3 2
-du u5 5
= ò 3
= -ò u du = -
2
5
+ C = - (1 - x )5 + C
2
u5
5
æ 3 ö÷
çç
çç x ⋅ = u ÷÷÷
dx 1 dx 1 dx ç 2 ÷
б) ò 2 - 3x 2
=
2ò 3
= ò
2 æ
2
=ç
çç 2 ÷÷
÷÷ =
1- x2 çç 3 ö÷÷ ççdx = du ÷÷
2 1 - çx ⋅ ÷ èç 3 ÷ø
çè 2 ÷ø÷
3
1+x ⋅
1 2 du 1 1 1+u 1 2 +C =
=
2 3 ò 1-u 2
= ⋅ ln
6 2 1-u
+C =
2 6
ln
3
1-x ⋅
2
1 2 +x 3
= ln +C
2 6 2 -x 3
dx dx 1 dx
в) ò 3 - 2x 2
= ò 2
=
3
ò 2
=
3(1 - x 2 ) æ 2 ö÷÷
ç
3 1 - ççx ⋅ ÷
çè 3 ÷ø÷
æ 2 ö÷
ç
çççx ⋅ = u ÷÷÷
3 ÷÷ = 1 ⋅ 3 du 1
2ò
= çç ÷÷ = arcsin u + C =
çç 3 3 1 - u2 2
ççdx = ⋅ du ÷÷÷÷
è 2 ø
1 æ 2 ö÷÷
ç
= arcsin ççx ⋅ ÷ +C
2 ççè 3 ø÷÷
dx dx dx e x dx
г) òe x
+ e -x
= ò x 1
= ò e 2x + 1
= òe 2x
+1
=
e + x
e ex
342 Математика (втор дел)
æe x = u ö÷ du
ç ÷÷ =
= çç x òu = arc tg u + C = arc tg(e x ) + C
ççèe dx = du ÷ø÷ 2
+1
æln x = u ö÷ æln u = t ö÷
dx çç ÷÷ du çç ÷÷
д) ò = ççdx ÷= ò = ççdu ÷=
x ln x ln(ln x ) çç = du ÷÷÷
ç u ln u çç = dt ÷÷÷
ç
èx ø èu ø
dt
= ò t
= ln t + C = ln ln u + C = ln ln ln x + C
æx ö æx ö
sin2 ççç ÷÷÷ + cos2 ççç ÷÷÷
dx è 2 ø÷ è 2 ø÷
ѓ) ò =ò dx =
sin x æ x ö÷ æ x ö÷
ç ç
2 sin çç ÷÷ cos çç ÷÷
è 2 ø÷ è 2 ø÷
æx ö æx ö
sin ççç ÷÷÷ cos ççç ÷÷÷
1 è 2 ÷ø 1 è 2 ø÷
2ò
= dx + ò dx =
æ x ö÷ 2 æ x ö÷
ç
cos çç ÷÷ ç
sin çç ÷÷
è 2 ø÷ è 2 ø÷
æ æx ö æx ö ÷ö÷
çççcos ççç ÷÷÷ = t sin ççç ÷÷÷ = u
ç è 2 ÷ø è 2 ÷ø ÷÷÷ dt du
= çç ÷÷ = -ò +ò = - ln t + ln u + C =
çç 1 æx ö 1 æ x÷ö ÷÷ t u
çç- sin ççç ÷÷÷ dx = dt ç
cos çç ÷÷ dx = du ÷÷
èç 2 è 2 ø÷ 2 è 2 ø÷ ø÷
æx ö
sin ççç ÷÷÷
æx ö æx ö è 2 ÷ø æx ö
= - ln cos ççç ÷÷÷ + ln sin ççç ÷÷÷ + C = ln + C = ln tg ççç ÷÷÷ + C
è 2 ÷ø è 2 ø÷ æx ö è 2 ø÷
cos çç ÷÷÷
çè 2 ÷ø
æ dx ö
çççu = sin(ln x ), du = cos(ln x ) ⋅ ÷÷÷
а) ò sin(ln x )dx = ç x ÷÷ =
ççdv = dx , v = x ÷
èç ø÷
dx
= x sin(ln x ) - ò x cos(ln)x ⋅ = x sin(ln x ) - ò cos(ln x )dx =
x
5. Неопределен интеграл 343
æ ö
ççu = cos(ln x ), du = - sin(ln x ) ⋅ dx ÷÷
= çç ÷
ççdv = dx , v = x x ÷÷ = x sin(ln x ) -
÷÷
çè ø
é dx ù
- êx cos(ln x ) - ò x (- sin(ln x )) ⋅ ú = x sin(ln x ) - x cos(ln x ) - ò sin(ln x )dx
ê x úû
ë
x (sin(ln x ) - cos(ln x ))
ò sin(ln x )dx = 2
+C
б) ò arc tg xdx =
æ x = t ö÷ æu = arctgt ö÷
çç ÷÷ çç dv = 2tdt
ç ÷÷
= ççx = t 2 ÷÷÷ = ò 2t arctgtdt = çç 2t 2 ÷÷ =
çç ÷ ççdu = dt v= = t 2 ÷÷
ççdx = 2tdt ÷÷÷ çè 1 + t2 2 ÷ø
è ø
du t2 + 1 - 1
= t 2 arctgt - ò t 2 = t 2arctgt - ò dt =
1 + t2 1 + t2
1
= t 2 arctgt - ò (1 - 2
)dt = t 2 arctgt -t + arctgt + C =
1+t
2
= (1 + t )arctgt - t + C = (1 + x )arctg x - x + C
æ ö
ççu = 9 - x 2 dv = dx ÷÷
÷÷
в) ò 9 - x dx = ççç
2
-2xdx ÷=
ççdu = v = x ÷÷÷
çè 2 9 - x2 ÷ø
x 2dx x2 - 9 + 9
= x 9 - x2 + ò = x 9 - x2 + ò dx =
9 - x2 9 - x2
-(9 - x 2 - 9)
= x 9 - x2 + ò dx = x 9 - x 2 -ò 9 - x 2 dx +
2
9-x
æx ö
dx dx ççç = t ÷÷÷
+ 9ò = x 9 - x -ò 2
9 - x dx + 9ò
2
== ç3 ÷=
9 - x2 æ æ ö2 ö÷ ççdx = 3dt ÷÷÷
ç x çè ø
9 çç1 - ççç ÷÷÷ ÷÷÷
çç è 3 ø÷ ÷÷
è ø
9 3dt
x 9 - x2 - ò 9 - x 2 dx +
3ò 1 - t2
=
344 Математика (втор дел)
x
= x 9 - x2 - ò 9 - x 2 dx + 9 arcsin
3
+C
Од овде следува дека
æx ö
x 9 - x 2 + 9 arcsin ççç ÷÷÷
è 3 ø÷
ò 9 - x 2 dx =
2
+C .
x arctgx
4. Да се најде интегралот ò (1 + x 2 2
)
dx .
Решение.
x arctgx
ò (1 + x 2 2
)
dx =
æ dx ö÷
çç u = arctgx du = ÷÷
çç 1 + x2 ÷÷
= çç æ ÷÷÷ =
ç x x 1 + x 2 = t ö÷ dt 1
çççdv = dx v= ò dx = ççç ÷÷ =
ò 2t =- ÷÷
÷÷
çè (1 + x 2 )2 (1 + x 2 )2 çè2xdx = dt ÷÷ø 2
2(1 + x 2 ) ÷ø
1 arctgx 1 dx
=- ⋅ + ò .
2 1 + x2 2 (1 + x 2 )2
dx 1 + x2 - x2 dx x2
ò (1 + x 2 )2
= ò (1 + x 2 )2
dx = ò 1 + x2
- ò (1 + x 2 )2 dx =
x2
= arctgx - ò dx =
(1 + x 2 )2
æ x ö
çç u = x dv =
çç dx ÷÷÷
÷÷÷ = arctgx + x 1 dx
2 2
(1 + x )
= çç ÷ - ò =
çççdu = dx v = - 1 ÷÷ 2(1 + x ) 2 1 + x 2
2
÷
çè 2(1 + x 2 ) ø÷÷
x 1 1 x
= arctgx + 2
- arctgx + C = arctgx + +C
2(1 + x ) 2 2 2(1 + x 2 )
x arctgx 1 arctgx 1 dx
ò (1 + x 2 2
)
dx = - ⋅
2 1+x 2
+ ò
2 (1 + x 2 )2
=
5. Неопределен интеграл 345
1 arctgx 1 1 x
=- ⋅ 2
+ ( arctgx + ) +C .
2 1+x 2 2 2(1 + x 2 )
5. Да се најдат интегралите:
dx dx dx
а) ò 4 - 4x + x 2
б) ò 3 - 2x - 4x 2
в) ò 2
3x + 2x + 1
Решение.
а)
dx dx æx - 2 = t ö÷ dt t -1
çç ÷
ò 4 - 4x + x 2
= ò (x - 2)2
= ççdx = dt ÷÷ =
è ø÷
ò t2
= ò t -2dt =
-1
+C =
1
=- +C
x -2
dx dx
б) ò 3 - 2x - 4x 2
= ò
x 3 2
=
-4(x + - )
2 4
1 dx 1 dx
-4 ò -4 ò
= = 2
=
x 1 1 3 æ ö
x2 + + - - ççx + 1 ÷÷ - 1 + 12
2 16 16 4 çè 4 ø÷÷ 16
1 dx 1 dx 4 dx
ò
-4 æ 2
=-
13 òæ 2
=- ò
13 æ 4x + 1ö2
=
1ö 13 ö
çççx + ÷÷÷ - 4⋅
16 ççç x + 1 ÷÷÷ çç ÷÷ - 1
÷
è 4 ø÷ 16 çç 4 ÷÷÷ - 1 èçç 13 ø÷
çç ÷
çç 13 ÷÷÷
çè 4 ÷ø
æ 4x + 1 13 ö÷÷ 4 13 dt
ç
= çç = t, dx = dt ÷÷ = - ⋅ òt =
ççè 13 4 ÷ø 13 4 2
-1
4x + 1
-1
13 t -1 13 13 13 4x + 1 - 13
- ln +C = - ln +C = - ln +C
13 ⋅ 2 t + 1 26 4x + 1 26 4x + 1 + 13
+1
13
346 Математика (втор дел)
в)
dx 1 dx 1 dx
ò 2
= ò
3x + 2x + 1 3 2 2 1
= ò
3 2 2 1 1 1
=
x + x+ x + x+ - +
3 3 3 9 9 3
1 dx 1 dx 1 dx
= ò = ò = ò =
3 1 1 1 3 1 3 -1 3 1 2
(x + )2 - + (x + )2 + (x + )2 +
3 9 3 3 9 3 9
æ 3x + 1 ö÷
çç = t ÷÷
1 dx 3 dx çç ÷÷
2
= ò
2 æ ö
2
= ò
2 æ 3x + 1ö 2
= çç
çç 2
÷÷ =
÷
3⋅ ç ç 3x + 1 ÷÷ ç ç ÷÷ + 1 çdx =
ç dt ÷÷÷
9 çç ÷÷ ççè ÷ è 3 ø
çç 3 ÷÷÷ + 1 2 ÷ø
çç 2 ÷÷÷
çç
è 3 ÷ø
3 2dt 2 2 3x + 1
= ò 2
= arctgt + C = arctg +C
2 3(t + 1) 2 2 2
6. Да се најдат интегралите:
4x - 3 2x - 3
а) ò 2 dx б) ò 2
dx
2x - 3x + 1 2x - 3x + 5
Решение.
а)
æ 2 ö
4x - 3 çç2x - 3x + 1 = t ÷÷ dt
ò 2x 2 - 3x + 1
dx = ç ÷=
çè(4x - 3)dx = dt ø÷÷
ò t
= ln t + C = ln 2x 2 - 3x + 1 + C
2x - 3 xdx dx
б) ò 2
dx = 2ò 2 - 3ò 2 =
2x - 3x + 5 2x - 3x + 5 2x - 3x + 5
2 (4x - 3 + 3)dx dx
=
4 ò 2
2x - 3x + 5
- 3ò 2
2x - 3x + 5
=
5. Неопределен интеграл 347
1 (4x - 3)dx 3 dx
ò
= 2
2 2x - 3x + 5
+ ( - 3)ò 2
2 2x - 3x + 5
=
1 dt 3 dx 1 3 dx
= ò - ò 2 = ln 2x 2 - 3x + 5 - ò =
2 t 2 2x - 3x + 5 2 2 2 3 5
2(x - x + )
2 2
1 3 dx
= ln 2x 2 - 3x + 5 - ò =
2 4 2 3 5
x - x+
2 2
1 3 dx
= ln 2x 2 - 3x + 5 - ò =
2 4 2 3 9 9 5
x - x+ - +
2 16 16 2
1 3 dx
= ln 2x 2 - 3x + 5 - ò =
2 4 32 9 5
(x - ) - +
4 16 2
1 3 dx
= ln 2x 2 - 3x + 5 - ò =
2 4 3 2 31
(x - ) +
4 16
1 3 dx
= ln 2x 2 - 3x + 5 -
2 31 æò ö
2
=
4⋅ ç 3 ÷
16 ççç x - ÷÷÷
çç 4 ÷÷ + 1
çç 31 ÷÷÷
çç ÷
è 4 ø÷
1 12 dx æ 4x - 3 31 ö÷÷
çç
= ln 2x 2 - 3x + 5 - ò = çç = t , dx = dt ÷÷ =
2 31 æ 4x - 3 ö2
çç ÷÷ + 1 ç
è 31 4 ø÷
ççè 31 ÷ø ÷
1 12 31 dt
=
2
ln 2x 2 - 3x + 5 -
31 ⋅ 4 òt
+1 2
=
1 3 æ 4x - 3 ö÷
= ln 2x 2 - 3x + 5 - arctg ççç ÷ +C
2 31 çè 31 ø÷÷
7. Да се најдат интегралите:
dx dx dx
а) ò б) ò в) ò
2
x - 10 2
3x + 6x + 12 3 - 2x - x 2
Решение.
348 Математика (втор дел)
dx
а) ò 2
x - 10
= ln x + x 2 - 10 + C
dx dx
б) ò 2
3x + 6x + 12
= ò
3 x + 2x + 4 2
=
æ ö
1 dx çx + 1 = t ÷÷ 1 dt
=
3
ò = çç
(x + 1)2 + 3 çèdx = dt ÷ø
÷÷ =
3
ò t2 + 3
=
1
(x + 1)
2
= ln x + 1 + + 3 +C
3
в)
dx dx dx
ò 3 - 2x - x 2
= ò -(-3 + 2x + x ) 2
= ò 2
-(x + 2x + 1 - 1 - 3)
=
dx dx dx æx + 1 = t ö÷
ç
= ò = ò = ò = çç ÷÷÷ =
-(x 2 + 2x + 1 - 4) - êé(x + 1)2 - 4úù 4 - (x + 1)2
èdx = dt ø÷
ç
ë û
æ ö
dt dt 1 dt çt / 2 = u ÷÷
= ò 4 - t2
= ò t t
=
2ò
= çç ÷÷ =
çèdt = 2du ÷ø
4(1 - ( )2 )
1 - ( )2
2 2
1 2du t x +1
2ò
= = arcsin u + C = arcsin + C = arcsin +C
1 - u2 2 2
8. Да се најдат интегралите:
a) ò x 2 + 5dx б) ò 2x 2 + x - 3dx
Решение.
a)
x2 + 5 ⋅ x2 + 5 x2 + 5 x 2dx dx
ò x 2 + 5dx = ò x +52
dx = ò x +52
dx = ò 2
x +5
+ 5ò
x2 + 5
=
x 2dx
ò 2
x +5
= x x2 + 5 - ò x 2 + 5dx
æx = u dx = du ö÷
çç ÷÷
çç æx 2 + 5 = t ö÷ ÷÷
çç xdx = dv v = xdx ç dt 1 x2 + 5
çç 2 ò = çç ÷
÷÷÷ = ò = = x 2 + 5 ÷÷÷
çç x + 5
2
x +5 è ç2xdx = dt ø 2 t 2 1 ÷÷
çè ÷÷
2 ø
Па, ако замениме, добиваме:
x 2dx dx
ò x 2 + 5dx = ò x +52
+ 5ò
2
x +5
= x x2 + 5 - ò x 2 + 5dx + 5 ln x + x 2 + 5
2ò x 2 + 5dx = x x 2 + 5 + 5 ln x + x 2 + 5
x 5
ò x 2 + 5dx =
2
x 2 + 5 + ln x + x 2 + 5 + C
2
б)
x 3 x 3
ò 2x 2 + x - 3 = ò - )dx = 2 ò x 2 + - dx =
2(x 2 +
2 2 2 2
x 1 1 3 1 25
= 2 ò x 2 + + - - dx = 2 ò (x + )2 - dx =
2 16 16 2 4 16
æ 1 ö÷
çççx + = t dx = dt ÷÷
= çç 4 ÷÷ = 2
çç 25 ÷÷
÷÷
ò t 2 + kdt
çç- =k
è 16 ø÷
Бидејќи добивме интеграл како под а), ако го замениме резултатот под а), ќе
добиеме
æ ö÷
ççt t 2 + k k ÷÷ =
ò
2 2
2x + x - 3dx = 2 ç + ln t + t + k ÷÷
çç 2 2
è ø
æ 1 1 2 25 ö÷
çç ÷÷
çç ( x + ) (x + ) - ÷÷
4 4 16 25 1 1 25
= 2 çç - ln (x + ) + (x + ) - 2
÷÷ + C
çç 2 32 4 4 16 ÷÷
çç ÷÷
çè ÷ø
350 Математика (втор дел)
ò cos
4
9. Да се најде интегралот xdx .
Решение.
Применувајќи ја рекурентната формула за n=4, добиваме
sin x cos3 x 3
ò cos 4
xdx = + ò cos2xdx
4 4
Применувајќи ја рекурентната формула за n=2, се добива
sin x cos x 1 sin x cos x 1
ò cos xdx = 2 + 2 ò dx = 2 + 2 x + C
2
dx x 1 dx x 1
ò (1 + x 2 2
)
= 2
+ ò 2
2(1 + x ) 2 (1 + x )
= 2
+ arc tg x + C
2(1 + x ) 2
1 A B C
= + + =
(x - 1)(x + 2)(x + 3) x - 1 x + 2 x + 3
A(x + 2)(x + 3) + B(x - 1)(x + 3) + C (x - 1)(x + 2)
=
(x - 1)(x + 2)(x + 3)
1 = A(x + 2)(x + 3) + B(x - 1)(x + 3) + C (x - 1)(x + 2)
1 = A(x 2 + 2x + 3x + 6) + B(x 2 + 3x - x - 3) + C (x 2 - x + 2x - 2)
1 = Ax 2 + 5Ax + 6A + Bx 2 + 2Bx - 3B + Cx 2 + Cx - 2C
1 = x 2 (A + B + C ) + x (5A + 2B + C ) + 6A - 3B - 2C
A + B + C = 0; 5A + 2B + C = 0; 6A - 3B - 2C = 1
1 1 1
D= 5 2 1 = -4 + 6 - 15 - 12 + 3 + 10 = -12
6 - 3 -2
0 1 1 1 0 1
DA = 0 2 1 = 1 - 2 = -1 DB = 5 0 1 = -(1 - 5) = 4
1 -3 -2 6 1 -2
1 1 0
DA 1 DB -1 DC 1
DC = 5 2 0 = 2 - 5 = -3; A= = ; B= = ; C = =
D 12 D 3 D 4
6 -3 1
За интегралот добиваме:
dx 1 dx 1 dx 1 dx
ò (x - 1)(x + 2)(x + 3) = 12 ò x - 1 - 3 ò x + 2 + 4 ò x + 3 =
æx - 1 = t dx = dt ö÷
çç ÷÷ 1 dt 1 du 1 dv
= çççx + 2 = u dx = du ÷÷÷ = ò - ò + ò =
çç ÷÷ 12 t 3 u 4 v
èçx + 3 = v dx = dv ø÷
1 1 1 1 1 1
= ln t - ln u + ln v + C = ln x - 1 - ln x + 2 + ln x + 3 + C
12 3 4 12 3 4
x 5dx Ax + B Cx + D Ex + F
в) ò (1 + x 2 )3 = ò ( 1 + x 2 + (1 + x 2 )2 + (1 + x 2 )3 )dx
Ги наоѓаме коефициентите A, B,C , D, E и F од разложувањето на
подинтегралната функција:
352 Математика (втор дел)
x5 Ax + B Cx + D Ex + F
2 3
= 2
+ 2 2
+
(1 + x ) 1+x (1 + x ) (1 + x 2 )3
x5 (Ax + B )(1 + x 2 )2 + (Cx + D )(1 + x 2 ) + Ex + F
=
(1 + x 2 )3 (1 + x 2 )3
x = (Ax + B )(1 + 2x + x ) + Cx + D + Cx 3 + Dx 2 + Ex + F
5 2 4
x 5 = Ax + B + 2Ax 3 + 2Bx 2 + Ax 5 + Bx 4 + Cx + D + Cx 3 + Dx 2 + Ex + F
x 5 = Ax 5 + Bx 4 + x 3 (2A + C ) + x 2 (2B + D ) + x (A + C + E ) + B + D + F
A = 1; B = 0; 2A + C = 0; 2B + D = 0; A + C + E = 0; B + D + F = 0
2 + C = 0 C = -2; 0 + D = 0 D = 0; 1 + (-2) + E = 0 E = 1
0+0+F = 0 F = 0
За интегралот добиваме
x 5dx x +0 -2x + 0 x +0 xdx xdx
ò (1 + x 2 )3 = ò (1 + x 2 + (1 + x 2 )2 + (1 + x 2 )3 )dx = ò 1 + x 2 - 2ò (1 + x 2 )2 +
xdx æ1 + x 2 = t ö÷ dt dt dt
çç ÷
+ò = ç2xdx = dt ÷÷ = ò - 2ò 2 + ò 3 =
2 3
(1 + x ) çè ÷ø 2t 2t 2t
1 1 1 1 1 1 1 1
= ln t + + ⋅ 2 + C = ln(1 + x 2 ) + 2
- ⋅ +C
2 t 2 t (-2) 2 1+x 4 (1 + x 2 )2
xdx xdx A Bx + C
г) òx 3
-1
= ò (x - 1)(x2
+ x + 1)
= ò (x - 1 + x 2
+x +1
) dx
Ги наоѓаме коефициентите A, B и C
x = A(x 2 + x + 1) + (Bx + C )(x - 1)
x = Ax 2 + Ax + A + Bx 2 + Cx - Bx - C
x = x 2 (A + B ) + x (A + C - B ) + A - C
A + B = 0; A + C - B = 1; A - C = 0
1 1
B = -A; C = A; A+A+A =1 A = = C; B =-
3 3
Заменуваме во интегралот
5. Неопределен интеграл 353
xdx A Bx + C 1 dx 1 xdx
òx 3
-1
=ò( + 2
x -1 x + x +1
)dx = ò - ò 2
3 x -1 3 x + x +1
+
1 dx æx 2 + x + 1 = t ö÷ 1 (2x + 1 - 1)dx
+ ò 2
ç
= çç ÷÷ = ln x - 1 - 1
3 ⋅ 2 ò x2 + x + 1
+
3 x + x + 1 çè(2x + 1)dx = dt ÷ø÷ 3
1 dx 1 1 dt 1 1 dx
+ ò 2 = ln x - 1 - ò + ( + )ò 2 =
3 x +x +1 3 6 t 6 3 x +x +1
1 1 3 dx
= ln x - 1 - ln(x 2 + x + 1) + ò =
3 6 6 2 1 1
x +x + - +1
4 4
1 1 1 dx
= ln x - 1 - ln(x 2 + x + 1) + ò =
3 6 2 12 3
(x + ) +
2 4
1 1 1 dx
3ò æ
2
= ln x - 1 - ln(x + x + 1) + 2
=
3 6 ö
2⋅ ç 2x + 1 ÷÷
4 ççç ÷÷
çç 2 ÷÷÷ + 1
çç 3 ÷÷÷
çç
è 2 ÷ø
æ 2x + 1 ö
ççç = t ÷÷÷
1 1 2 dx ÷÷
= ln x - 1 - ln(x 2 + x + 1) + ò = ççç 3 ÷÷ =
3 6 3 æ 2x + 1ö2
çç ÷÷
çç 3 ÷÷
+ 1 ççèdx = dt ÷
çèç
3 ÷ø
÷ 2 ÷ø
1 1 2 3 dt
=
3
ln x - 1 - ln(x 2 + x + 1) +
6 ò
3⋅2 t +1 2
=
1 1 3 æ 2x + 1÷ö
= ln x - 1 - ln(x 2 + x + 1) + arctg ççç ÷ +C
3 6 3 çè 3 ÷÷ø
çç t - 1÷÷
çç ÷÷
çç 8 ÷÷
÷÷
ççt : (t - 1) = t 7 + t 6 + t 5 + t 4 + t 3 + t 2 + t + 1 ÷÷
çç 8 7 ÷÷
çç - t t ÷÷
çç 7 ÷÷
çç t ÷÷
çç -t 7 t 6 ÷÷
çç ÷÷
çç ÷÷
t 6
÷÷
çç ÷÷
çç -t 6 t 5 ÷÷
çç ÷÷
çç t 5
÷÷
çç ÷÷
çç -t t
5 4
÷÷
çç ÷÷
t 4
÷÷
çç ÷÷
çç -t t 4 3
÷÷
çç ÷÷
çç t 3
÷÷
çç ÷÷
çç -t t
3 2 ÷÷
çç ÷÷
çç t 2 ÷÷
÷÷
çç -t 2 t ÷÷
çç ÷÷
çç t ÷÷
çç ÷÷
çç -t 1 ÷÷
çè ÷
1 ø÷
б)
æx = t 6 t = 6 x ÷ö
1 + x - 3 x2 çç 3 4
÷÷ = (1 + t - t )6 t dt =
5
ò 3 x +1 dx = çç 5
çèdx = 6t dt
÷÷ ò
t2 + 1
ø÷
t5 + t8 -t9 1
= 6ò 2
dt = 6ò ( - t 7 + t 6 + t 5 - t 4 + t 2 - 1 + 2 )dt =
1+t t +1
t8 t7 t6 t5 t3 ( 6 x )8 ( 6 x )7
6(- + + - + - t + arctgt ) + C = 6[- + +
8 7 6 5 3 8 7
( 6 x )6 ( 6 x )5 ( 6 x )3 6 3 66 x 7
+ - + - x + arctg( 6 x )] + C = - 3 x 4 + +
6 5 3 4 7
66 x 5
+x - + 2 x - 6 6 x + 6arctg( 6 x ) + C
5
5. Неопределен интеграл 355
æx = t 6 t = 6 x ö÷
1 + x - 3 x2 çç 3 4
÷÷ = (1 + t - t )6 t dt =
5
ò 3 x +1 dx = ç
ççdx = 6t 5dt ÷÷ ò
÷ø t2 + 1
è
t5 + t8 - t9 1
= 6ò 2
dt = 6ò ( - t 7 + t 6 + t 5 - t 4 + t 2 - 1 + 2 )dt =
1+t t +1
t8 t7 t6 t5 t3 ( 6 x )8 ( 6 x )7
6(- + + - + - t + arctgt ) + C = 6[- + +
8 7 6 5 3 8 7
( 6 x )6 ( 6 x )5 ( 6 x )3 6 3 66 x 7
+ - + - x + arctg( 6 x )] + C = - 3 x 4 + +
6 5 3 4 7
66 x 5
+x - + 2 x - 6 6 x + 6arctg( 6 x ) + C
5
1
(-t 9 + t 8 + t 5 ) : (t2 + 1) = -t 7 + t 6 + t 5 - t 4 + t 2 - 1 + 2
t +1
(-t 9 + t 8 + t 5 ) : (t2 + 1) = -t 7 + t 6 + t 5 - t 4 + t 2 - 1
t 9 t 7
t8 + t7 + t5
-t 8 t 6
t7 - t6 + t5
-t 7 t 5
-t 6
t 6 t 4
t4
-t 4 t 2
-t 2
t 2 1
1
в)
dx æx + 3 = t 2 ö÷ 2tdt dt 2 dt
ç ÷÷ =
ò = çç ÷÷ ò (t = 2ò 2 = ò =
x⋅ x +3 è çdx = 2tdt ø
2
- 3)t t -3 3 t 2
( ) -1
3
æ t t
çç = u ÷÷ö -1
÷÷ 2 3 du 2 3 1 u -1 3
= ççç 3 ÷= ò = ⋅ ln +C = ln 3 +C =
çç ÷÷÷ 3 2
u -1 3 2 u + 1 3 t
çèdt = 3du ÷ø +1
3
3 t- 3 3 x +3- 3
= ln +C = ln +C
3 t+ 3 3 x +3 + 3
356 Математика (втор дел)
Решение.
æ x = 2 sin t ö÷
ç ÷÷ =
а) ò x 2 4 - x 2 dx = çç
çèdx = 2 cos dt ÷÷ø
= 16 ò sin t ⋅ cos tdt = 16 ò (1 - cos t ) cos tdt = 16ò (cos t - cos t )dt =
2 2 2 2 2 4
x
1 1 1 tgt 1 2
= ò cos tdt = sin t + C = +C = +C =
4 4 4 1 + tg2t 4 x2
1+
4
5. Неопределен интеграл 357
x 1 x
= +C = +C
8 4+x 2
4 4 + x2
2
æ ö
çx = a , sin t = a , t = arcsin a ÷÷
ç
dx ç ÷
= çç sin t x x ÷÷ =
в) ò 2
x x -a 2 ç
çç - a ÷÷
÷÷
çè dx = ⋅ cos tdt ÷ø
sin2 t
1 -a
= ò a a2 sin 2
t
⋅ cos tdt =
- a2
sin t sin2 t
1 -a cos t
= ò a a - a sin t sin t
2 2 2 2
⋅ cos tdt = -ò
a 1 - sin2 t
dt =
sin t sin2 t
-1 1 1 a
=
a ò dt = - t + C = - arcsin + C
a a x
æ 5x ö ö÷ ççæ11x = u ö÷÷
çç = t ÷÷ æç x
1 11x - 7x ç ÷ - = p ÷÷ çç 6 ÷÷
)dx = çç 6 ÷÷ ççç 6
4ò
- (sin + sin ÷ ÷÷ ç ÷÷
6 6 çççdx = 6 dt ÷÷÷ ççèçdx = -6dp ÷ø÷ çççdx = 6 du ÷÷÷
èç 5 ÷ø çè 11 ÷ø
æ ö
çç -7x = v ÷÷
ç ÷
÷÷ = 1 ⋅ 6 sin tdt - 6 sin pdp - 1 ⋅ 6 sin udu - 1 (- 6 ) sin vdv =
ççç 6 ò 4ò 4 11 ò 4 7 ò
÷
ççdx = - dv ÷÷÷ 4 5
6
çè 7 ÷ø
3 5x 3 x 3 11x 3 -7x
= (- cos ) - (- cos(- )) - (- cos ) + (- cos ) +C =
10 6 2 6 22 6 14 6
3 5x 3 x 3 11x 3 -7x
(- cos ) - (- cos(- )) - (- cos ) + (- cos ) +C =
10 6 2 6 22 6 14 6
3 5x 3 x 3 11x 3 7x
= - cos + cos + cos - cos +C
10 6 2 6 22 6 14 6
Решение.
a)
ò sin x cos xdx = ò sin5x cos4 x cos xdx = ò sin5x (1 - sin2 x)2 cos xdx =
5 5
æ ÷ö
çsin x = t
= çç ÷÷÷ = ò t (1 - t ) dt = ò t (1 - 2t + t )dt = ò (t - 2t + t )dt =
5 2 2 5 2 4 5 7 9
çècos xdx = dt ÷ø
t6 t 8 t 10 sin6 x sin 8 x sin10 x
= -2⋅ + +C = - + +C
6 8 10 6 4 10
æ ö÷
ç ÷÷ æç t ö÷
çççtgx = t ÷÷ ççsin x = ÷÷
çç ÷ç 2 ÷ 2 3 2
б) ò
dx
= ç x = arctgt ÷÷ çç 1 + t ÷ = ò ( 1 + t ) 1 + t dt =
÷
÷
sin 3 x cos x ççç ÷÷ ç 1 ÷÷ (1 + t 2 )t 3
÷ç ÷
ççdx = dt ÷÷ çççcos x = ÷
֏ 1 + t 2 ֿ
çè 1 + t 2 ÷ø
(1 + t 2 ) 1 + t 2 1 + t 2 dt 1 + t2 1 1
= ò 2 3
(1 + t )t
= ò t 3
dt = ò (t -3 + )dt =
t -2t 2
+ ln t + C =
-1
= + ln tgx + C
2tg2x
ætg x = t ö÷
dx çç ÷
в) ò sin4 x cos4 x = ççççx = arc tg t, dx = dt ÷÷÷÷÷ =
çè 1 + t 2 ÷ø
5. Неопределен интеграл 359
(1 + t 2 )2 (1 + t 2 )2 dt (1 + t 2 )3 dt 1 + 3t 2 + 3t 4 + t 6
= ò (1 + t 2 )t 4
= ò t4
= ò t4
dt =
1 3 t3
= ò t -4dt + 3ò t -2dt + 3 ò dt + ò t 2dt = - -
3t 3 t
+ 3t +
3
+C =
-1 3 tg 3 x
= - + 3 tg x + +C
3 tg3 x tg x 3
dx
16. Да се најде интегралот ò 1 + tg x .
Решение:
ætg x = t ö÷
dx çç ÷÷ dt
ò = çç dt ÷÷ = ò =
ç
1 + tg x çx = arc tg t, dx = ÷
÷ (1 + t )(1 + t 2
)
çè 1 + t 2 ÷ø
æ 1 A Bt + C ö÷
çç = + ÷÷
çç (1 + t 2
)(1 + t ) 1 + t 1 + t 2 ÷÷
çç ÷÷
çç 2 2 2
1 = A(1 + t ) + (Bt + C )(1 + t ) = A + At + Bt + C + Bt + Ct = ÷÷
çç ÷÷
çç 2
= t (A + B ) + t(B + C ) + A + C ÷÷
çç ÷÷
ççA + B = 0, B + C = 0, A + C = 1 A = -B, B = -C , A = 1 - C ÷÷÷
çç ÷÷
çç 1 -1 1 ÷
ççè A = , B = , C = ÷÷÷
2 2 2 ÷
ø
1 dt 1 tdt 1 dt æ1 + t 2 = u ö÷
çç ÷÷ =
2 ò 1 + t 2 ò 1 + t 2 2 ò 1 + t 2 çè2tdt = du ÷ø÷
= - + = ç
1 1 1 1 1
= ln 1 + t - ln 1 + t 2 + arc tg t + C = ln 1 + tg x - ln 1 + tg2 x +
2 4 2 2 4
1
+ x +C
2
17. Да се најдат интегралите:
dx dx dx
а) òsin x
б) ò sin x (2 + cos x - 2 sin x )
в) ò 2 - sin 2
x
Решение.
а) I начин:
dx sin x sin x æ t = cos x ö÷
çç ÷
ò sin x
= ò sin2 x
dx = ò 1 - cos 2
x
dx = çdt = - sin xdx ÷÷÷ =
èç ø
dt dt 1 t -1 1 cos x - 1
= -ò = òt = ln | | +C = ln | | +C
1 - t2 2
-1 2 t +1 2 cos x + 1
II начин:
360 Математика (втор дел)
æ 2t ö÷
çç t = tg x sin x = ÷÷
dx ç 2 1 + t 2 ÷÷ = 2dt 1 + t 2 dt
ò = ççç ÷÷ ò ⋅ = ò =
sin x çç 2 ÷÷ 1 + t2 2t t
dx = dt
çè 1 + t2 ÷÷ø
x
= ln | t | +C = ln | tg | +C
2
æ x 2t ö÷
ççç t = tg sin x = ÷÷
dx
= ççç 2 1 + t 2 ÷÷ =
б) ò sin x (2 + cos x - 2 sin x ) çç 2
÷
1 - t 2 ÷÷÷
ççèdx = dt cos x = ÷
1 + t2 1 + t 2 ø÷
1 2dt (1 + t 2 )dt
= ò 2t 1 - t2 2t
⋅
1 + t2
= ò t(2 + 2t 2 + 1 - t 2 - 4t ) =
(2 + -2 )
1 + t2 1 + t2 1 + t2
1 + t2 1 + t2
=ò
t(t 2 - 4t + 3)
dt = ò t(t - 1)(t - 3) dt
Добивме интеграл од рационална функција кој ќе го решиме со разложување на
подинтегралната функција
1 + t2 A B C
= + + ,
t(t - 1)(t - 3) t t -1 t - 3
од каде што со средување го добиваме системот
ì
ï 1
ìï 1 = A + B + C ï
ï A=
ïï ï 3
ï0 = -4A - 3B - C , чии решенија се ïïB = -1 .
í í
ïï ï
ï
ïï 1 = 3A ï
ï 5
î ï C =
ï
ï
î 3
Па за горниот интеграл имаме
1 + t2 1 dt dt 5 dt
ò t(t - 1)(t - 3) dt = 3 ò t - ò t - 1 + 3 ò t - 3 =
1 5
= ln | t | - ln | t - 1 | + ln | t - 3 | +C
3 3
Конечно, за почетниот интеграл имаме
dx 1 x x 5 x
ò sin x (2 + cos x - 2 sin x ) = 3 ln | tg 2 | - ln | tg 2 - 1 | + 3 ln | tg 2 - 3 | +C
dx
dx cos2 x 1 dx
в) ò 2 - sin2 x
= ò 2 sin x + 2 cos2 x - sin2 x
2
= ò 2 + tg 2
⋅
x cos2 x
=
cos2 x
5. Неопределен интеграл 361
æ t = tg x ö÷
çç ÷÷ dt 1 t 1 tg x
= çç ÷= ò 2 +t = arc tg +C = arc tg( ) +C
ççdt = dx ÷÷÷ 2
2 2 2 2
çè cos x ÷ø
2
Решение.
Интегралот прво го решаваме со парцијална интеграција, а потоа со
тригонометриски смени
æ 1 ÷÷ö
ççç u = ln(tg x ) dv = dx ÷÷
ln(tg x ) cos4 x
ò cos4 x dx = çççç 1 1 1
÷÷ =
÷
çdu = ⋅ dx v = ò dx ÷÷÷
çè tg x cos x2
cos x ÷ø
4
æ 1 ö
ççç u = ln(tg x ) dv = dx ÷÷÷
= çç
4
cos x ÷
çç 3 ÷÷÷
1 tg x ÷
ççdu = dx v = tg x + ÷
è sin x cos x 3 ÷ø
Притоа за наоѓање на v го решивме интегралот
1 1 1 sin2 x + cos2 x 1
ò cos4 x
dx = ò cos2 x cos2 x
⋅ dx = ò cos x2
⋅
cos2 x
dx =
æ t = tg x ö÷
1 çç ÷÷ t3
= ò (1 + tg x ) ⋅ ç
÷÷ ò
2 2
dx = ç dx ÷ = (1 + t )dt = t + =
cos2 x ççdt = ÷÷ø 3
çè cos x2
tg3 x
= tg x + .
3
Значи, за бараниот интеграл добиваме
ln(tg x ) tg 3 x tg 3 x 1
ò cos4 x dx = (tg x +
3
) ln(tg x ) - ò (tg x + )
3 sin x cos x
dx =
tg 3 x 1 1 1
= (tg x + ) ln(tg x ) - ò ( tg2 x ⋅ + )dx =
3 3 cos x cos2 x
2
æ t = tg x ö÷
çç ÷÷ tg 3 x 1
= çç dx ÷
÷ = (tg x + ) ln(tg x ) - ò ( t 2 + 1)dt =
ççdt = ÷÷ 3 3
èç cos2 x ÷ø
tg3 x tg 3 x
= (tg x + ) ln(tg x ) - - tg x + C .
3 9
362 Математика (втор дел)
1 1 t -1 1 1 ex - 1
= + ln | | +C = x + ln | x | +C
t 2 t +1 e 2 e +1
e 2x - 2e x æ x ö 2
ççe = t, x = ln t, dx = dt ÷÷ = (t - 2t )dt =
б) ò e 2x + 1
dx = çè t ÷ø ò (t 2 + 1)t
÷
æ2 ö
(t - 2)dt tdt dt ççt + 1 = u ÷÷
= ò t2 + 1
= òt 2
+1
- 2ò = ç ÷=
t 2 + 1 çè2tdt = du ÷÷ø
1 du 1
2
=ò u
- 2arc tg t = ln(1 + t 2 ) - 2arc tg t + C =
2
1
= ln(1 + e 2x ) - 2arc tg(e x ) + C
2
æ t = ex x = ln t ö÷
ex - 1 çç ÷
в) ò e x + 1 dx = çççdt = e xdx dx = dt ÷÷÷÷÷ =
ç
çè t ø÷
t - 1 dt 1 1 1 t +1-2
=ò ⋅ = ò (t - 1)( - )dt = ò (1 - - )dt =
t +1 t t t +1 t t +1
1 2 (t + 1)2
= ò (- + )dt = - ln | t | +2 ln | t + 1 | +C = ln +C =
t t +1 |t |
(e x + 1)2
= ln +C
ex
1 + ln x æln x = t, x = e t ö÷ (1 + t )e t dt
ç
ò ççç ÷÷÷ = ò òt dt + ò
-2
г) dx = t
dt =
2
x ln x çèdx = e dt ÷ø 2 t
te t
-1 -1
= + ln t + C = + ln ln x + C
t ln x
6. ОПРЕДЕЛЕН ИНТЕГРАЛ
363
364 Математика (втор дел)
функцијата f на интервалот éëa,b ùû , ако за секој e > 0 , постои d > 0 така што за
секое разбивање T со чекор d(T ) < d и сeкојa Римановa сумa S (T ) е исполнето
S (T ) - J < e ,
b
xi = x i +1 Î [x i , x i +1 ], i Î {0,1,...,n - 1} . Тогаш
Dx i = x i +1 - x i = i + 1 i 1
n - n = n , па чекорот на поделбата е
{
d = d (T ) = max {Dx i i Î {0,1,...,n - 1}} = max 1 i Î {0,1,...,n - 1} = 1
n n }
и важи d 0 n ¥ .
Интегралната сума е
n -1 n -1 n -1 n -1 n (n + 1) n + 1
S n = å f (xi )Dx i = å xi Dx i = å i + 1 1 = 1 å (i + 1) = 1 = .
i =0 i =0 i =0 n n n 2 i =0 n2 2 2n
1
в) I = ò x 2dx .
0
Dx i = x i +1 - x i = i + 1 i 1 1
{
1
n - n = n , d (T ) = max n i Î {0,1,...,n - 1} = n 0 , при n ¥ , }
а интегралната сума е
n -1 n -1 n -1æ ö2 n -1 n (n + 1)(2n + 1)
S n = å f (xi )Dx i = å xi 2Dx i = å ççi + 1÷÷ 1 = 1 å (i + 1) = 1
2
=
i =0 i =0 è
i =0 n ø 3
n n i =0 n 3 6
(n + 1)(2n + 1)
= .
6n 2
Заради интеграбилноста на подинтегралната функција на сегментот [0,1] ,
1 (n + 1)(2n + 1)
имаме дека I = ò x 2dx = lim ST = lim =2=1.
0 d (T )0 n ¥ 6n 2 6 3
b c b
òa f (x ) dx = òa f (x ) dx + òc f (x ) dx .
b c b
òa f (x ) dx = òa f (x ) dx + òc f (x ) dx .
370 Математика (втор дел)
b b
òa f (x ) dx £ òa g(x ) dx .
b b
òa f (x ) dx £ òa | f (x )| dx .
å f (x )Dx i i
= å (x i - x i-1 ) = b - a .
i =1 i =1
Конечно,
b n
ò dx = lim å (x i - x i-1 ) = b - a .
d 0
i =0
a
b
òa f (x ) dx
Величината f (c) = ќе ја нарекуваме интегрална средна вредност на
b -a
функцијата f (x ) на интервалот [a, b ] .
b
Формулата òa f (x ) dx = f (c)(b - a ) има јасно геометриско значење (види цртеж
долу) при f (x ) ³ 0 за x Î [a, b ] , плоштината на криволинискиот трапез е еднаква
со плоштината на правоаголникот со ширина b - a и висина f (c), каде c Î [a, b ] .
372 Математика (втор дел)
Па, за | x - x 0 |£ d имаме,
1 x
f (x 0 ) - e £ ò f (t ) dt £ f (x 0 ) + e ,
x - x0 x
0
односно,
6. Определен интеграл 373
x x x0
ò f (t ) dt = ò f (t ) dt - ò f (t ) dt = F (x ) - F (x 0 ) = DF (x )
x0 a a
DF (x )
- f (x 0 ) £ e .
x - x0
Бидејќи e е произволно избран, добиваме
DF (x )
lim = F ¢(x 0 ) = f (x 0 ) .
x x 0 x - x
0
Следнава теорема е позната како фундаментална теорема во
интегралното сметање и ја дава врската помеѓу неопределениот интеграл и
определениот интеграл).
Теореман 2. (Њутн-Лајбницова теорема) Нека f (x ) е непрекината
функција во секоја точка x Î [a, b ] и нека F (x ) е нејзина примитивна функција на
[a, b ] . Тогаш
b b
ò f (x ) dx = F (x ) a = F (b) - F (a ) .
a
x
Доказ. Нека G (x ) = ò f (t ) dt . Од претходната теорема имаме
a
G ¢(x ) = f (x ). Нека F (x ) е некоја друга примитивна функција. Тогаш
F (x ) = G (x ) + C , каде C е константа. Имаме,
b a
F (b) - F (a ) = (G (b) + C ) - (G (a ) + C ) = ò f (t ) dt - ò f (t ) dt =
a a
b b
= ò f (t ) dt - 0 = ò f (t ) dt .
a a
Да забележиме дека кога решаваме определен интеграл со смена на
x2 g (x 2 )
1
променливи користиме дека ò f (g (x )) dx = ò f (u ) ⋅ du , каде што смената
x1 g (x1 ) u¢
беше u = g(x ) .
Формулата за парцијална интеграција кај определен интеграл гласи
b b b
ò u dv = uv a - ò v du .
a a
p
4
б) ò sin 2x dx
0
du
Ставајќи смена u = 2x , du = 2dx , dx = старите граници се менуваат
2
p p p
од x1 = 0 во u1 = 2 ⋅ 0 = 0 и x 2 = во u2 = 2 ⋅ = . Па, имаме
4 4 2
p p p
4 2 2 p
du 1 1 1 1
ò sin 2x dx = ò sin u = ò sin u du = (- cos u ) 2 = - (0 - 1) = .
0 0 2 20 2 0 2 2
e
в) ò ln x dx
1
Користејќи ја формулата за парцијална интеграција кај определен
интеграл имаме
e e e
e 1 e
ò ln x dx = x ln x - ò ⋅ x dx = (e ln e - 1 ln 1) - ò dx = e - x = e - (e - 1) = 1 ,
1 x
1 1
1 1
1
при што беше ставено u = ln x , dv = dx , од каде du = dx , v = x .
x
¥ ¥ ¥
1 1
а) ò dx б) ò cos 2xdx в) ò dx .
2 2
x -12 0 -¥ a + x2
Решение:
а) Од
b
¥
1 b
1 æç x - 1 ö÷
1 é 1 æb - 1 ö 1 æ 1 öù
= = ÷ = ê ln çç ÷÷ ç ÷÷ú
ò 2 dx lim ò 2 dx lim
2
ln ç
ç
è x + 1 ÷÷
ø
lim ê 2 çèb + 1÷ø÷ - 2 ln ççè 3 ÷÷øú
2 x -1 b ¥ 2 x -1 b ¥
2
b ¥
ëê ûú
b -1 b -1
и при b ¥ , 1 , па lim ln = ln 1 = 0 , од каде што следува
b +1 b ¥ b +1
дека интегралот конвергира и
¥
1 1æ 1ö 1 1 1 ¥
1 ln 3
ò 2 dx = + çç0 - ln ÷÷÷ = - ln = ln 3 , т.е. ò dx = .
2 x -1
ç
2è 3ø÷ 2 3 2 2
2 x -1 2
б) Заради
378 Математика (втор дел)
b
¥ b
sin 2x æ sin 2b sin 2 ⋅ 0 ö÷ sin 2b
ò cos 2xdx = lim ò cos 2xdx = lim = lim ççç - ÷÷ = lim
0 b ¥ 0 b ¥ 2 0
b ¥ è 2 2 ø÷ b ¥ 2
¥
и заради фактот дека lim sin x не постои, следува дека интегралот ò cos 2xdx
x ¥ 0
дивергира.
+¥ 0 +¥
1 1 1
в) ò dx = ò dx + ò dx =
2 2 2 2
-¥ a +x -¥ a +x 0 a2 + x 2
0 c
1 1
= lim ò dx + lim ò dx =
2 2
b -¥ b a +x c ¥ 0 a + x2
2
0 c
1 æx ö 1 æx ö
= lim arctg çç ÷÷÷ + lim arctg çç ÷÷÷ =
b -¥ a çèa ÷ø c ¥ a çèa ÷ø
b 0
é æ öù é æ ö ù ïü
=
1
a { lim
b -¥ êê
êarctg(0) - arctg çç b ÷÷ú + lim êarctg çç c ÷÷ - arctg 0ú ï
ë
÷
çèa ÷øúú c ¥ êê
û ë
÷
ça ÷ø
è úý
ú
ûþ
ïï
=
1ïì é æ pö ép ù ü
ùï 1 p p
= íïêê0 - ççç- ÷÷÷úú + ê - 0ú ï = ⋅2 = .
a ïïëê è 2 ø÷ûú ëê 2 ú ýï a 2 a
î û þï
Тогаш
4
æ 3 æx 2 ö÷ö÷
ç 2 ç
x dx - ò1 (x + 2) dx = ççç3 x 2 - çç + 2x ÷÷÷÷÷÷ =
4 4 4
P = ò1 [ 9x - (x + 2)]dx = 3 ò1
çè 3 çè 2 ø÷ø÷÷
1
4
æ 3 ö÷
çç 2 x 2 1 1
= çç2x - - 2x ÷÷÷ = 2 ⋅ 8 - 8 - 8 - 2 + + 2 = .
çè 2 ÷
÷ø 2 2
1
в) xy = 1, y = x , x = 4, y = 0
Имајќи го предвид цртежот, плоштината на рамнинскиот лик ќе биде збир од
плоштините на двата лика кои го сочинуваат. Горната граница на првиот
определен интеграл, а истовремено долната граници на вториот определен
ìï xy = 1
ï
интеграл ја добиваме како решение на системот í .
ïïy = x
ïî
Добиваме x = 1 .
Тогаш,
1
3
1 4 dx 2 4 2 2
P = ò0 x dx + ò1 = x2 + ln | x | = + ln 4 - ln 1 = + 2 ln 2 .
x 3 1 3 3
0
382 Математика (втор дел)
г) y = x 2 , y 2 = -x
Од цртежот, границите на рамнинскиот лик се решение на системот
ì
ï y = x2
ï
ï
í 2 . Според тоа границите се x1 = -1, x 2 = 0 . Па плоштината на
ï
ïy = -x
ï
î
рамнинскиот лик е
0
æ 3 ö
0 2 çç 2 x 3 ÷÷ 2 1 1
P= ò-1 ( -x - x ) dx = çç- (-x ) - ÷÷ = - = .
2
çè 3 3 ÷÷ø 3 3 3
-1
Плоштината е
t 0 0
P = 4 òt 2 y(t )x(t ) dt = 4ab ò p sin t (- sin t ) dt = -4ab ò p sin2 t dt =
1
2 2
p
p p
1 - cos 2t 4ab çæ 1 ö2
= 4ab ò02 sin2 t dt = 4ab ò02 dt = çt - sin 2t ÷÷÷ = abp .
2 2 çè 2 ÷ø
0
б) x = a cos3 t , y = a sin 3 t
6. Определен интеграл 383
в) x = et , y = 2 + t 2 и правата y = 3
1 j1 2 1 p 2 2 2 p 2
P= òj r dj = ⋅ 2ò0 a (1 + cos j) dj = a ò0 (1 + 2 cos j + cos j) dj =
2 0 2
æ p p p 1 + cos 2j ö
= a 2 ççj + 2 sin j + ò0 dj÷÷÷ =
çè 0 0 2 ø÷
æ 1 p 1 pö 3a 2 p
= a 2 ççp + j + sin 2j ÷÷÷ = .
çè 2 0 4 ÷
0ø 2
б) r = a sin 2j
Од цртежот, плоштината на ликот ограничен со кривата r = a sin 2j е
p p
1 4 2 2 2 1 - cos 4j
P = 8⋅ ò0 a sin 2j dj = 4a ò04 dj =
2 2
æ pö
÷
çç p 4÷
1 ÷ p a 2p
= 2a 2 çççj 4 - sin 4j ÷÷÷ = 2a 2 ⋅ = .
çç 0 4 ÷
÷
0 ÷
4 2
èç ø
Тогаш,
ln = T0T1 + T1T2 + ... + Ti -1Ti + ... + Tn -1Tn .
Да забележиме дека Ti -1(x i -1, f (x i -1 )) и Ti (x i , f (x i )) , за i = 1, 2,..., n . Тогаш
должината на отсечката Ti -1Ti е
n 2
ln = å (x i - x i -1 )2 + (x i - x i -1 )2 ( f ¢(xi )) ,
i =1
од каде што ставајќи Dx i = x i - x i -1 , добиваме
n 2
ln = å 1 + ( f ¢(xi )) Dx i .
i =1
од кривата y = f (x ) е
Конечно должината l на лакот AB
n 2
l= lim ln = lim å 1 + ( f ¢(xi )) Dx i .
n ¥ n ¥ i =1
max Ti -1Ti 0 max Dx i 0
æ y ö÷2
1 + ççç ÷÷ x dt = òt 2 x 2 (t ) + y 2 (t ) dt ,
t t
l= òt 2
1 è x ø÷ 1
односно
t
l = òt 2 x 2 (t ) + y 2 (t ) dt .
1
Користејќи дека
x = r(j) cos j
y = r(j) sin j
имаме
x = r ¢(j) cos j - r(j) sin j
y = r ¢(j) sin j + r(j) cos j .
Заменувајќи во формулата за пресметување на должина на лак на крива која е
зададена со параметарски равенки, добиваме
2 2
l = òa
b
(r ¢(j) cos j - r(j) sin j) + (r ¢(j) sin j + r(j) cos j ) dj ,
од каде што
b
l = òa r 2 (j) + r ¢2 (j) dj .
Согласно горните разгледување, диференцијал на лак на крива кога таа е
зададена со
а) равенката y = f (x ) се пресметува со
ds = 1 + y ¢2 dx .
б) со параметарските равенки x = x (t ) , y = y(t ) се пресметува со равенката
ds = x 2 (t ) + y 2 (t ) dt
в) со равенката r = r(j) во поларен координатен систем се пресметува со
равенката
ds = r2 (j) + r ¢2 (j) dj .
Пример 1. Пресметај ја должината на лакот на кривата y = ln cos x ,
p
0£x £ .
6
b
Ја користиме формулата l = ò 1 + y ¢2 dx за да ја пресметаме должината која
a
1
се бара. Изводот на функцијата y = ln cos x е y ¢ = ⋅ (- sin x ) = -tgx .
cos x
Тогаш за должината која треба да ја пресметаме добиваме
p p
b sin2 x
l= òa 1 + y ¢2 dx = ò06 1 + (tgx )2 dx = ò06 1 + dx =
cos2 x
p p p
cos2 x + sin2 x 1 dx
= ò06 2
dx = ò06 2
dx = ò06 .
cos x cos x cos x
p
æx p ö 6 æp pö æp ö æpö 1
l = ln | tg ççç + ÷÷÷ | = ln | tg ççç + ÷÷÷ | - ln | tg ççç ÷÷÷ |= ln | tg ççç ÷÷÷ |= ln 3 = ln 3
è 2 4 ø÷ 0 è12 4 ÷ø è 4 ÷ø è 3 ø÷ 2
t
l = òt 2 x 2 (t ) + y 2 (t ) dt .
1
2p 2p
l = ò0 a 2 (1 - cos t )2 + a 2 sin2 t dt = ò0 a 2 (1 - 2 cos t + cos2 t + sin2 t ) dt =
2p 2p t 2p t
= a 2 ò0 1 - cos t dt = a 2 ò0 2 sin2 dt = 2a ò0 sin dt =
2 2
2p
æ tö
= 2a çç-2 cos ÷÷÷ = -4a(-1 - 1) = 8a .
çè 2 ÷ø 0
j p
l = òj 2 r 2 (j) + r ¢2 (j) dj = 2 ò0 a 2 (1 - cos j)2 + a 2 sin2 j dj =
1
p p
= 2a ò0 1 - 2 cos j + cos2 j + sin2 j dj = 2a ò0 2(1 - cos j) d j =
p
p j
2 p j j
= 2a ò0 4 sin dj = 4a ò0 sin dj = 4a (-2 cos ) = -8a(0 - 1) = 8a .
2 2 2 0
V = lim Vn .
n ¥
max Dx 0
Од друга страна,
n
Vn = å p f 2 (xi )Dx i ,
i =1
r
ö2 æ y 3 ö÷
ræ ç
r - y ÷÷÷ dy = 2p ò0 (r 2 - y 2 ) dy = 2p ççr 2y - ÷÷÷ =
2
2p ò0 çç
r 2 2 r
V = 2p ò0 x dy =
ç
è ÷ø çè 3 ø÷
0
æ r 3 ö÷ 4r 3 p
ç
= 2p ççr 3 - ÷÷÷ = .
çè 3 ø÷ 3
б) ротација на делот од кругот x 2 + y 2 = r 2 , r ³ 0 , ограничен со вертикалните
прави x = a , x = b , 0 < a < b < r , околу x - оската
p
Ако ја најдеме инверзната функција на функцијата y = sin x , над [0, ]
2
имаме x = arcsin y . Тогаш волуменот на телото е
6. Определен интеграл 393
æ 2 ö÷
1 1 ççæç p ö÷ ÷
V = p ò0 x 2 dy
= y dy = p çççç ÷ - 2÷÷.
p ò0 arcsin2 ÷
çè ÷ ÷
çè 2 ø ø÷
Последниот интеграл беше најден со помош на методот на парцијална
2 arcsin y
интеграција, ставајќи u = arcsin2 y , dv = dy , од каде du = dy , v = y ,
2
1-y
па добиваме
2 2 y arcsin y
ò arcsin y dy = y arcsin y - 2ò dy =
1 - y2
-y æ ö
= y arcsin2 y + 2 ò arcsin y dy =y arcsin2 y + 2 çç 1 - y 2 arcsin y - y ÷÷÷ + C .
è ø
1 - y2
Имајќи предвид дека x(t ) = -3a cos2 t sin t , со заменување во формулата имаме
p p
V = -2p ò02 a 2 6 2
sin t ⋅ 3a cos t ⋅ sin t dt = -6a 3
p ò02 (1 - cos2 t )3 cos2 t sin t dt
Ставајќи смена u = cos t , du = sin t dt во последниот интеграл и притоа
менувајќи ги границите:
p
за t1 = 0 , u1 = 1 , за t2 = , u = 0 , имаме
2 2
0 0 32 3
V = 6a 3 p ò1 (1 - u 2 )3 u 2 du = 12a 3 p ò1 (u 2 - 3u 4 + 3u 6 - u 8 ) du = a p.
105
P= lim Pn .
n ¥, M i -1M i 0
Ако кривата чиј лак AB која ротира околу x - оската е зададена со параметарски
равенки x = x (t ) , y = y(t ), каде x (t ) и y(t ) се непрекинато диференцијабилни на
интервалот [t1, t2 ], каде што x (t 1 ) = a и x (t 2 ) = b , се пресметува со формулата
t
P = 2p òt 2 y(t ) x 2 (t ) + y 2 (t ) dt .
1
t
P = 2p òt 2 y(t ) x 2 (t ) + y 2 (t ) dt .
1
t
P = 2p òt 2 y(t ) x 2 (t ) + y 2 (t ) dt =
1
p
= 2 ⋅ 2p ò02 a sin 3 t (-3a cos2 t sin t )2 + (3a sin2 t cos t )2 dt =
p p
12 2 12
= 12a 2 p ò02 sin 4 t cos t dt =
a p sin5 t 2 = a 2 p ,
5 0 5
при што во последниот интеграл беше ставена смена u = sin t , du = cos t dt , при
π
што t1 = 0 , u1 = 0 и t2 = , u2 = 1 .
2
б) x = a (t − sin t ) , y = a (1 − cos t ) , а t ∈ [0, 2π ] околу оската на симетрија.
2 2 2 3 20
2 8
= 8a 2π π − 2 + = a 2π (3π − 4) .
3 3
y = x 2 - 2x + 2, y ' = 2x - 2, y '(3) = 4
400 Математика (втор дел)
ò ((x ò (x ò (x - 3) dx =
2 2 2
P= - 2x + 2) - (4x - 7))dx = - 6x + 9)dx =
0 0 0
æ ö
çt = x - 3 t1 = -3÷÷
0 3 0 3
t (-3)
= çç ò t dt =
2
÷÷ = =- = 9.
çè dt = dx t2 = 0 ÷ø -3
3 -3 3
2p 2p 2p 2p
2p 2p 2p 2 2p 2p
1 + cos 2t a a2
ò ò ò cos 2tdt =
2 2 2
=a t - 2a sin t +a dt = 2pa 2 + dt +
0 0 0
2 2 0
2 0
2 2p æ u1 = 0 ö÷
a2 a ç u = 2t ÷÷ =
= 2a 2 p +
2
⋅ 2p +
2 ò cos 2tdt = çç
çèdu = 2dt u2 = 4p÷÷ø
0
2 4p
a
= 3a 2 p + sin u = 3a 2 p .
4 0
p p p p
3 3
3a 2 3a 2 3
sin(6f) 3
= (ò d f -ò cos 6fd f) = (f - )=
4 0 0
4 0 6 0
3a 2 p 3a 2 p a 2 p
= ( - 0) = = .
4 3 12 4
ì
ïx = a cos t
Равенката на елипсата ќе ја запишеме во параметарски облик : ïí ,
ï
ï y = b sin t
î
каде t Î [0, 2p ] . Тогаш плоштината на делот од рамнината ограничен со елипсата
е
p
0 0 2
P = 4 ò y(t )x(t )dt = 4 ò b sin t ⋅ a(- sin t )dt = 4ab ò sin2 tdt =
p p 0
2 2
p p p
2 2 2
1 - cos 2t 4ab
= 4ab ò
2 ò0
dt = ( dt - ò cos 2tdt ) =
0
2 0
p p
1 2 2
p
= 2ab(t - sin 2t ) = 2ab( - 0) = ab p.
0 2 0 2
6. Определен интеграл 403
7. Да се определи плоштината на ликот ограничена со кривата x = 2t - t 2 ,
y = 2t 2 - t 3 , 0 £ t £ 1 .
Решение:
t2 1 1
3 4 4 5
4t 1 t 1 4t 1 2t 1 4 1 2 7
= 0
- 0
- 0
+ 0
= - -1 + = .
3 2 4 5 3 2 5 30
t6 t4
8. Да се пресмета должината на лакот на кривата x = , y = 2- ,
6 4
0 £t £1.
Решение:
Јасно x = t 5 и y = -t 3 , па за должината на лакот имаме
1 1 1 æ 1 + t 4 = u ö÷
ç ÷÷ =
l= ò x 2 + y 2 dt = ò t 10 + t 6 dt = ò t 3 1 + t 4 dt = çç 3
ççè4t dt = du ÷÷ø
0 0 0
2 3
1 1 1 1 1
4 ò1
= udu = (1 + t 4 )2 10 = 2 2 - = (2 2 - 1)
6 6 6 6
x2
9. Да се пресмета должината на лакот на кривата y = - 1 отсечен со
2
правата y = 0 .
Решение:
x2 x2
y= -1 = 0 =1 x2 = 2 x = 2
2 2
x2
Значи, пресекот на x -оската (правата y = 0 ) со кривата y = - 1 е во
2
точки со апциси x 1 = - 2 , x 2 = 2 . Па за должината на лакот на кривата
помеѓу двете точки добиваме
404 Математика (втор дел)
x2 2 2
1 + x2
l= ò 1 + y '2 dx = ò 1 + x 2 dx = ò 1 + x2
dx =
x1 - 2 - 2
2 2
dx x2
= ò 1 + x2
+ ò 1 + x2
dx =
- 2 - 2
æ x ö
2
x2
çç u = x dv =
çç dx ÷÷÷
ò 1 + x 2 ÷÷÷ =
2 2
= ln(x + x + 1) + dx = ç
- 2
1+x 2 ç ÷
- 2 çdu = dx
çè v = 1 + x 2 ÷÷ø
2
= ln( 2 + 3) - ln( 3 - 2) + x 1 + x 2 -
2
2
-ò 1 + x 2 dx =
- 2
3+ 2
= ln + 2 6 -l
3- 2
Од овде следува
3+ 2 æ 3+ 2 3 + 2 ö÷÷
ç
2l = ln + 2 6 = ln çç ⋅ ÷÷ + 2 6 =
3- 2 ççè 3 - 2 3 + 2 ÷ø
( )
2
= ln 3+ 2 + 2 6 , т.е.
1
l= (ln( 3 + 2)2 + 2 6) = ln( 3 + 2) + 6 .
2
1 2 ln x
10. Да се пресмета должината на лакот на кривата y = x - од
4 2
точката со апциса x = 1 до точката со апциса x = e .
Решение:
1 1
Изводот на функцијата y е y ' = (x - ) . За должината на лакот
2 x
добиваме:
b e e
1 1 1 1
ò ò ò
2
l= 1 + y ' dx = 1 + ( (x - ))2 dx = 1 + (x 2 - 2 + 2 )dx =
a 1
2 x 1
4 x
6. Определен интеграл 405
e e e
1 2 1 1 1 1 1
= ò 4
(x + 2 + 2 )dx = ò
x 2 1
(x + )2 dx = ò (x + )dx =
x 2 1 x
1
1 x2 e
1 e2 1 1 e2 1 e2 + 1
= ( + ln | x |) = ( + ln e - - ln 1) = ( + ) = .
2 2 1 2 2 2 2 2 2 4
x x
-
11. Да се пресмета должината на лакот на кривата y = 2(e 4 + e 4 ) од
x = 0 до x = 4 .
Решение:
Изводот на функцијата y е
x x x x
1 - 1 1 -
y ' = 2(e 4 ⋅ + e 4 ⋅ (- )) = (e 4 - e 4 ) .
4 4 2
b 4 x x 4 x x
1 - 1 2 -
ò ò ò
2
l= 1 + y ' dx = 1 + (e 2 - 2 + e 2 )dx = (e + 2 + e 2 )dx =
a 0
4 0
4
4 x x 4 x x x x 4
1 - 1 1- -
2 ò0 ò
4 2
= (e + e ) dx =
4
(e + e )dx = (4e - 4e 4 )
4 4 4
=
2 0 2 0
x x 4
- 1
= 2(e 4 - e 4 ) = 2(e - 1 - e -1 + 1) = 2(e - ) .
0 e
p p
2
1 x 2
p p 3
= ò sin x
dx = ln | tg |
2 p
= ln | tg
4
| - ln | tg |= - ln
6 3
= ln 3 .
p 3
3
1 x
(Забелешка: интегралот
sin x
dx = ln | tg |
2 ò е решен во глава
Решение:
Изводот на функцијата y е y ' = cos x . Должината на кривата во
зададениот интервал ќе биде
p p p
b 2 2 2
x x
l= ò 1 + y '2 dx = ò 1 + cos xdx = ò 2 cos2 dx = 2 ò cos dx =
2 2
a p p p
- - -
2 2 2
p
x 2
p p
= 2 ⋅ 2 ⋅ sin = 2 2(sin + sin ) = 2 2 ⋅ 2 = 4 .
2 -
p 4 4
2
b 4 4
l 9 9 13
2
= ò 1 + x '2 dy = ò 1 + (y + 1)dy =
4 ò 4
y + dy =
4
a -1 -1
6. Определен интеграл 407
æ ö
ççt 2 = 9 y + 13 2tdt = 9 dy ÷÷
çç ÷ 7 7
çç 4 4 4 ÷÷÷ 2
8t 8 t3 2
8 7 3 335
= ç y1 = - 1 t1 = 1 ÷÷ = ò t ⋅ dt = ⋅ = (( ) - 1) =
çç ÷÷ 9 9 3 1 27 2 27
çç 7 ÷÷ 1
÷÷
çèç y2 = 4 t2 =
2 ø
670
Од овде е јасно l = .
27
Бараниот волумен е
b 4
1 1 4
1 3p
V = p ò y 2dx = p ò 2
dx = p(- ) = p(- + 1) = .
a 1
x x 1 4 4
1- x2
Од цртежот и од равенките имаме дека y12 = 1 - x 2 и y22 = .
2
Волуменот на телото добиено со ротација на ликот околу x - оската ќе го
пресметаме како разлика од волумените на телото што се добива со ротација на
кружницата y12 = 1 - x 2 и телото што се добива со ротација на кружницата
1- x2
y 22 = :
2
b 1 1
1- x2 p
V = p ò (y12 - y22 )dx = p ò (1 - x 2 - )dx = ò (1 - x
2
)dx =
a -1
2 2 -1
p x3 1 p 1 1 p 2 2p
= (x - ) = (1 - - (-1 + )) = ⋅ 2 ⋅ = .
2 3 -1 2 3 3 2 3 3
1
Од равенкта на кривата имаме дека x 2 = -1.
y
Волуменот на ротационото тело што се бара е збир од волуменот на телото
1
што се добива со ротација околу y -оска на правата x = 1 за 0 £ y £ и
2
6. Определен интеграл 409
волуменот на телото што се добива со ротација околу y -оска на делот од
1
кривата за y = за -1 £ x £ 1
1 + x2
1 1
b 2 1 1
1 2
V = p ò x 2dy = p ò dy + p ò ( - 1)dy = py + p(ln | y | -y ) =
a 0 1
y 0 1
2
2
p 1
= + p(ln 1 + ln 2 - 1 + ) = p ln 2 .
2 2
x2
Од равенката на хиперболата имаме дека y 2 = b 2 ( - 1) . Границите на
a2
интегралот ќе бидат од x 1 = a до x 2 = 2a . Па за волуменот на ротационото тело
имаме
x2 2a
x2 x3 2a
V = p ò y dx = p ò b 2 (
2
- 1)dx = b 2
p( - x ) =
x1 a
a2 3a 2 a
3 3
8a a 7a 3 4a 3 4
= b 2 p( 2
- 2
- 2a + a ) = b 2
p( 2
- a ) = b 2
p 2
= ab 2 p .
3a 3a 3a 3a 3
b 2p 2p
1 - cos 2x p sin 2x 2 p
V = p ò y dx = p ò sin xdx = p ò
2 2
dx = (x - ) = p2 .
a 0 0
2 2 2 0
x2 2
x1 -1
6. Определен интеграл 411
2 2
Волуменот на телото е
p
b 3
V = p ò y 2dx = p ò (cos x + cos 2x )2 dx =
a 0
p
3
= p ò (cos2 x + 2 cos x cos 2x + cos2 2x )dx =
0
p
3
1 + cos 2x 1 1 + cos 4x
= pò ( + 2 ⋅ (cos 3x + cos x ) + )dx =
0
2 2 2
p
3
cos 2x cos 4x
= p ò (1 + + + cos x + cos 3x )dx =
0
2 2
p
p 9 3 16p + 27 3
= p( + ) = p( ).
3 16 48
1
cos a cos b = [cos(a + b ) + cos(a - b )] .
2
Бараниот волумен е
æ u = arcsin2 x dv = dx ö÷
b 1 çç ÷÷
V = p ò y 2dx = p ò arcsin2 xdx = ççç 1 ÷÷ =
ççdu = 2 arcsin x ⋅ dx v = x ÷÷
çè ø÷÷
a 0
1- x2
1 1
1
= p(x arcsin x - 2 ò x arcsin x
2
dx ) =
0
0 1- x2
æ x ö
çç u = arcsin x
çç dv = dx ÷÷÷
= çç 1 - x 2 ÷÷÷ =
ç dx ÷÷
çççdu = v = - 1 - x 2 ÷÷÷
çè 1- x2 ÷ø
1
p2 1
dx
= p( - 2[- 1 - x 2 arcsin x + ò 1- x2 ⋅ ]) =
4 0
0 1- x2
6. Определен интеграл 413
p2 1 1
p2
= p( + 2 1 - x 2 arcsin x - 2x ) = p( - 2).
4 0 0 4
23. Да се пресмета плоштината на ротационото тело што настанува со
p
ротација околу x оска на кривата y = sin x , 0£x £ .
2
Решение:
p p
2 æy = sin x ö÷ 2
çç ÷
P = 2p ò y 1 + y ' dx = ç2
÷÷ = 2p ò sin x 1 + cos xdx =
2
0
çèy ' = cos x ø÷ 0
æcos x = t æ t
ö÷çç 1 = cos x = cos 0 = 1 ö
÷÷ 0 1
çç ÷ ç
1
÷
=ç ÷ç p ÷ = -2p ò 1 + t dt = 2p ò
2
1 + t 2 dt
÷ ççt2 = cos x 2 = cos = 0÷÷÷
çè- sin xdx = dt ÷øç
è 2 ø 1 0
æy = 4 + x ö÷
2 ç
ç ÷÷ 2 æ ö÷
2
ç ÷÷ = 2p ç 1
P = 2p ò y 1 + y' dx = çç ò 4 + x 1 + çççè 2 4 + x ÷÷÷÷ø dx =
2
1 ÷÷
ç
ççy ' = ÷
2 4 + x ø÷
-4 -4
è
2 2
4(4 + x ) + 1 16 + 4x + 1
= 2p ò 4 + x dx = 2p ò 4 + x dx =
-4
4(4 + x ) -4
4(4 + x )
æ4x + 17 = t ö÷ æ
ççç ÷÷ çt1 = 4(-4) + 17 = 1ö÷÷ p
2 25
p ò 4x + 17dx = ç
÷÷÷ ççèt2 = 4 ⋅ 2 + 17 = 25 ÷÷ø 4 ò1
dt ÷ ç ÷= tdt =
ç
-4 ççèdx = 4 ø
3
pt 2 25 p p p 124p 62p
= = (25 25 - 1) = (25 ⋅ 5 - 1) = (125 - 1) = =
4 3 1 6 6 6 6 3
2
-2(y - 2) -(y - 2)
x = R 2 - (y - 2)2 , x' = =
2 2
2 R - (y - 2) R 2 - (y - 2)2
(y - 2)2
(x ' )2 =
R 2 - (y - 2)2
y2 y2
(y - 2)2
P = 2p ò x 1 + (x ' )2 dy = 2p ò R 2 - (y - 2)2 1 + dy =
y1 y1
R 2 - (y - 2)2
y2 y2
R - (y - 2)2 + (y - 2)2
2
= 2p ò 2
R - (y - 2) 2
dy = 2p ò Rdy =
y1
R 2 - (y - 2)2 y1
y2
= 2pRy = 2pR(y2 - y1 )
y1
6. Определен интеграл 415
26. Да се најде плоштината на ротационата површина што настанува со ротација
e 2x
околу x -оската на лакот од кривата y = , 0 £ x £ 1.
4
Решение:
æ 2x ö÷
ççy = e ÷÷ 2
1
çç ÷
1
e 2x æe 2x ö÷
P = 2p ò y 1 + y' dx = ç
2 4 ÷÷ = 2p ò ç
1 + çç ÷÷ dx =
çç 2e 2x e 2x ÷÷ 4 çè 2 ÷ø
0 ççy ' = = ÷÷ 0
è 4 2 ø
æ ö÷
çç 2x ÷
ççe = t ÷÷ æ ö e2
p
1
çç ÷ 2⋅0
÷÷ ççt1 = e = 1 ÷÷ p 2 dt
= ò e 4 + e dx = ç2x = ln t ÷ ç
2x 4x
÷÷ = ò t 4 + t =
ççç ÷÷÷ èççt1 = e = e ÷ø 4 1
2 ⋅1 2
4 0 2t
dt ÷
ççèçdx = ÷÷
2t ø
e2
p
=
8 ò 4 + t 2 dt .
1
Решение.
t2
ротационо тело кога кривата која ротира околу x - оска е зададена параметарски.
æ ö
2p 2p ççx = a(1 - cos t )÷÷
ç ÷
P = 2p ò y x 2 + y 2 dt = 2p ò ÷÷÷ =
2 2
a(1 - cos t ) x + y dt = çç
çç ÷÷
0 0
çèy = a sin t ø÷
2p
ò (1 - cos t ) ò (1 - cos t )
2 2
= 2pa 1 - 2 cos t + 1dt = 2 2pa 1 - cos tdt =
0 0
æ ö
2p ççsin2 ( t ) = 1 - cos t ÷÷
3 ç ÷÷
= 2 2pa 2 ò (1 - cos t ) 2 dt = çç 2 2 ÷÷ =
çç 2 t ÷
0 ç1 - cos t = 2 sin ( )÷÷÷
èç 2ø
2p 2p
t 3 t
= 2 2pa ò [2 sin ( )] 2 dt = 2 22 2pa 2 ò sin 3 ( )dt =
2 2
0
2 0
2
æ ö
2p
t çç t = u ÷÷ p
t2
ротационо тело кога кривата која ротира околу y оска е зададена параметарски.
æ ö
t2 t2 ççx = a(1 - cos t )÷÷
÷÷
P = 2p ò x (t ) x 2 + y 2 dt = 2p ò a(t - sin t ) x 2 + y 2 dt = ççç ÷÷ =
çç ÷
çèy = a sin t ø÷÷
t1 t1
2p
= 2pa 2 ò (t- sin t ) 2 - 2 cos tdt = 2 2pa 2 ò (t- sin t ) 1 - cos tdt =
0 0
æ 2p 2p ö÷ æ t 1 - cos t ö÷÷
ç ç
= 2 2pa 2 çç ò t 1 - cos tdt - ò sin t 1 - cos tdt ÷÷÷ = ççsin = ÷÷ =
ççè 0 0
÷ø ççè 2 2 ÷ø
418 Математика (втор дел)
æ 2p æt ö
÷÷ö ççç = m ÷÷÷
2p
çç t
= 2 2pa ç ò t 2 sin( )dt - ò sin t 1 - cos tdt ÷÷ = ç 2
2
÷=
çèç 2 ÷
ø ççdt = 2dm ÷÷÷
0 0 çè ø
æ p 2 p ö÷ æ1 - cos t = n ÷ö
ç ç
= 4pa 2 çç ò 2m ⋅ sin(m )2dm - ò sin t 1 - cos tdt ÷÷÷ = çç ÷÷÷ =
ççè ÷
ø ç
è sin tdt = dn ø÷
0 0
p 0 æm = u ö÷
ç ÷÷
= 16pa 2 ò m ⋅ sin(m )dm - 4pa 2 ò ndn = çç ÷÷
0 0
ç
èdm = du ø
æsin mdm = dv ö÷ æ p ö
çç ÷÷ = 16pa 2 çç-m cos m p + cos(m )dm ÷÷÷ =
0 ò0
çç ÷ çç ÷÷
çèv = ò sin mdm = - cos m ÷ø çè ø
æ p ö÷
ç
= 16pa 2 çç-p cos p + 0 + sin m ÷÷÷ = 16p 2a 2
ççè 0 ø÷
b ær = 2 rsin j ö÷
ç ÷÷ =
P = 2p ò r sin j r 2 + (r ')2 dj = çç ÷
a èr ' = 2r cos j÷ø
ç
p
2
p
sin 2j p
2
= 4pr j - 4pr = 4pr 2 (p - 0) - 0 = 4p 2r 2
0 2 0
6. Определен интеграл 419
30. Да се пресмета плоштината на телото што се добива со вртење на делот
од кардиоидата r = a(1 + cos j), за 0 £ j £ p , околу поларната оска.
Решение:
0
p
420
7. Примена на диференцијалното и интегралното сметање во техниката 421
Да забележиме дека формулата за вкупниот потисок може да се примени на
вертикална рамна плоча без разлика каков и да е нејзиниот облик.
Ако плочата не е поставена вертикално, туку поставена под агол q во однос на
хоризонтална рамнина паралелна на површината на течноста, ја имаме следнава
ситуација:
b b
Длабочината на G е d1 + sin q , а притисокот во G е (d1 + sin q)w , па
2 2
b
вкупниот потисок е p = ab(d1 + sin q)w . Да забележиме дека оваа формула ни
2
овозможува да го пресметаме вкупниот потисок на која било потопена плоча во
кои било услови.
dP dr
па ние можеме да го пресметаме , знаејќи го .
dt dt
Пример 3. Нафта истекува од танкер во мирно море. Таа се шири кружно во сите
правци, со радиус кој се зголемува константно со брзина 1 m / s . Колку брзо
плоштината на површината (кругот) се зголемува кога радиусот е 300 m .
dP dr
Од дискусијата пред примерот имаме дека = 2pr , па брзината на промена
dt dt
dP
на плоштината на површината е = 2 ⋅ p ⋅ 300 ⋅ 1 = 600 p m 2 / s .
dt
n n
å x i mi My å yi mi Mx
i =1 i =1
x= = , y= = .
n M n M
å mi å mi
i =1 i =1
Во продолжение ќе разгледаме лик, ограничен со кривата y = f (x ) , со правите
x = a , x = b и x -оската. Овде плоштината на овој хомоген лик има суштинско
значење за неговата маса бидејќи масата на ликот е производот на плошината и
густината m (константа).
My Mx 4a
x= = 0, y= = .
M M 3p
2tdt = -2xdx , t1 = 0 , t2 = a .
a
ma m b2 a 2 m b 2 æç 2 x 3 ö÷÷ ab 2
M x = ò y 2dx = ò (a - x 2
)dx = ç
ça x - ÷ = m .
2 0 2 a2 0 2 a 2 çè 3 ÷÷ø 3
0
Масата на ликот е
a
1
M = mP = m ò ydx = mabp .
0 4
Координатите на тежиштето се
My 4a M 4b
x= = , y= x = .
M 3p M 3p
Пример 5. Најди ги координатите на тежиштето на ликот ограничен со еден лак
на циклоидата x = a(t - sin t ) , y = a(1 - cos t ) и x -оската.
7. Примена на диференцијалното и интегралното сметање во техниката 431
2p
æ 2 t t2 1 t2 1 1 cos3 t ÷÷ö
3ç
ç
= ma ç - t sin t - cos t + + t sin 2t - + cos 2t - cos 2t - ÷ =
çè 2 2 4 4 8 2 3 ÷÷ø
0
= 3ma 3 p 2 ,
2p
a3 æ 3 3 ö 5a 3 p
= m çççt - 3 sin t + t + sin 2t ÷÷÷ =m .
2 è 2 4 ø÷ 2
0
Овде последниот интеграл е нула, па беше изоставен во горната пресметка.
Масата на ликот е
t2 2p
M = mP = m ò y(t )x(t )dt = m ò a(1 - cos t )a(1 - cos t )dt =
t1 0
2p
= ma 2 ò (1 - 2 cos t + cos2 t )dt =
0
2p
æ2p 2p 2p
1 + cos 2t ö÷÷ æ 1 1 ö÷
2 ç 2 ç
= a m çç ò dt - 2 ò cos tdt + ò dt ÷ = a m çt - 2 sin t + t + sin 2t ÷÷ =
çè 0 ÷ çè ÷ø
0 0 2 ø÷ 2 4 0
= 3a 2 pm .
Координатите на тежиштето T (x , y ) се
My Mx 5
x= = ap , y= = a.
M M 6
5
Значи, T (a p, a ) .
6
Нека е даден лакот AB кој е дел од кривата y = f (x ) на интервалот [a, b ] , кој има
маса која е распоредена рамномерно (колку еден сегмент од лакот е поголем,
толку и неговата маса е поголема). Лакот AB ќе го поделиме на n делови: AA1 ,
A1A2 , A2A3 , ..., An B . Масата на еден сегмент од лакот ќе биде еднаква на
производот на должината на лакот ds со густината m , односно mds .
434 Математика (втор дел)
a æ -x a ö÷2 a
çç ÷÷ dx = m ò ax
¢2
M y = m ò x 1 + y dx = m ò x 1 + ç dx = 0
ççè 2 ÷
-a -a a - x 2 ÷ø -a a 2 - x 2
a æ -x a ö÷2 a
çç ÷÷ dx = m ò a 2 - x 2 a
¢2
M x = m ò y 1 + y dx = m ò y 1 + ç dx =
ççè 2 ÷
-a -a a - x 2 ÷ø -a 2
a -x 2
a a
= ma ò dx = max = 2a 2 m ,
-a
-a
додека масата на полукружницата е
b a
M = μ ds = μ 1 + y′2 dx = μπ a .
a −a
p
p
3a m 2 3a m p du 3a m 3a
= ò sin 2tdt = ò sin u =- cos u = m .
2 0 2 0 2 2⋅2 0
2
Погоре во решавањето на интегралот беше ставена смена u = 2t , du = 2dt ,
u1 = 0 , u2 = p . Конечно координатите на тежиштето се
7. Примена на диференцијалното и интегралното сметање во техниката 437
p
2
2 2
My ò y x + y dt
0 2
x= = = a
M p 5
2
2 2
ò x + y dt
0
p
2
2 2
Mx
ò x x + y dt
0 2
y= = = a.
M p 5
2
2 2
ò x + y dt
0
Пример 3. Најди го статичкиот момент на кружницата r = 2a sin f во однос на
поларната оска.
Моментот на кружницата во однос на поларната оска ќе биде
f2 p
M p = m ò r sin f r2 + r ¢2 d f = m ò 2a sin2 f 4a 2 cos2 f + 4a 2 sin2 fd f =
f1 0
p p
1 - cos 2f æp p
÷ö
ç
= m ò 4a 2 sin2 fd f = 4a 2 m ò d f = 2a 2 m çç ò d f - ò cos 2fd f÷÷ =
2 çè 0 ÷÷
0 0 0 ø
p
æ 1 ö
= 2a 2 m çççf - sin 2f÷÷÷ = 2a 2 mp .
è 2 ø÷ 0
Овде ќе бидат разгледувани ротациони тела, т.е. тела кои се добиени со ротација
на ликот y = f (x ) , x = a , x = b , y = 0 , околу x -оската.
a
Сосема аналогно може да се изведат формулите за координатите на тежиштето
T (x , y ) , кога ликот е ограничен со x = f (y ) , y = c , y = d , x = 0 , ротира околу x -
оската:
d
2
Mx
ò x ydy
c
x = 0, y= = .
M d
2
ò x dy
c
dm = tdy = 2 a 2 - y 2 dy .
За инерцијалниот момент на малиот правоаголник имаме
dI x = y 2dm = 2y 2 a 2 - y 2 dy .
Од тоа што кругот можеме да го покриеме со бесконечно многу мали
правоаголници, за инерцијалниот момент на кругот, во однос на дијаметарот кој
лежи на x -оската, имаме
a
I x = 2 ò y 2 a 2 - y 2 dy , каде што ставајќи смена y = a sin t , dy = a cos tdt ,
-a
p p
t1 = - , t2 = , горниот интеграл е еднаков на
2 2
p p
2 2
2 ò a 2 sin2 t a 2 (1 - sin2 t )a cos tdt = 2 ò a 2 sin2 t ⋅ a cos t ⋅ a cos tdt =
p p
- -
2 2
444 Математика (втор дел)
p p p
2 a4 2 a4 2
= 2a 4 ò sin2 t cos2 tdt = 2 ⋅ ò 4 sin 2
t cos2
tdt = 2
ò sin 2tdt =
p 4 p 2 p
- - -
2 2 2
p p
a 4 2
1 - cos 4t a 4 æç 1 ö2 a 4p
= ò dt = çt - sin 4t ÷÷÷ = .
2 p 2 2⋅2è ç 4 ÷ø p 4
- -
2 2
Пример 4. Најди го инерцијалниот момент на отсечок на парабола свртен нагоре,
со основа 2b и висина h , во однос на неговата оска на симетрија.
Броеви и функции
12
æ 1 ö÷÷
çç 5
1. Во развојот на биномот çx x - ÷ најди го оној член што го содржи
ççè 7 3÷
x ÷ø
x3.
8
æ 1 ö÷
2. Определи го оној член од развојот на биномот çç x + ç ÷÷ , кој не го
çè x ø÷
содржи x .
3. Сумата на биномните коефициенти на првите три члена од развојот на
1 n
биномот ( 3 x + ) е 16. Најди го оној член од развојот на биномот што
x
не го содржи x .
æ3 4 ö10
4. Најди го оној член од развојот на биномот çç x 2 + x 3 ÷÷÷ што го содржи
è ø
x7.
5. Збирот на биномните коефициенти на вториот и третиот член во развојот
n
æ 1 ö÷÷
çç
на биномот çx x + 3 ÷÷ изнесува 45. Најди го оној член кој го содржи
ççè x 2 ø÷
x7.
6. Збирот на првите три биномни коефициенти во развојот на биномот
1 n
( x + ) е 29 . Најди го оној член од развојот на биномот што го
3
x
содржи x 1 .
7. Разликата меѓу третиот и вториот биномен коефициент во развојот на
1 n
биномот (x 3 x + ) е 44. Најди го оној член од развојот на биномот
5 4
x x
што го содржи x -1.
1
8. Најди го оној член од развојот на биномот (2x 3 x - )11 што го
5 4
x x
-1
содржи x .
9. Со помош на принципот на математичка индукција докажи дека
1 1 1 n
+ ++ = .
1⋅ 2 2 ⋅ 3 n(n + 1) n + 1
10. Со помош на принципот на математичка индукција докажи дека
1 1 1 n
+ ++ =
1⋅ 5 5 ⋅ 9 (4n - 3)(4n + 1) 4n + 1
445
446 Математика (втор дел)
e 2x - 1
39. Најди ја граничната вредност lim , без примена на Лопиталово
x 0 3x
правило.
2 arcsin x
40. Најди ја граничната вредност lim .
x 0 3x
1
2
41. Најди ја граничната вредност lim(cos x )x .
x 0
42. Најди ги лимесите:
x 2 - 1 + ln x
æ
çç 1 ln (1 + x )ö÷÷
а) lim б) lim ç - ÷÷÷
ex - e
x 1 x 0 ççè x (x + 1) x2 ÷ø
43. Најди ги следниве граници:
448 Математика (втор дел)
sin(x - 1)
а) lim (без Лопиталово правило)
x 1x2 -1
æ 2x ö÷3x
б) lim çç ÷÷ (без Лопиталово правило)
è 2x - 3 ÷ø
x ¥ ç
1
в) 1-
lim x x (со Лопиталово правило)
x 1
44. Најди ги границите (без примена на Лопиталово правило):
sin 7x
а) lim б) lim(ctg x )sin x .
x 0 sin 2x x 0
45. Најди ги следниве лимеси:
2x + 3 x +1
а) lim ( ) (без користење на Лопиталово правило)
x ¥ 2x + 1
3
б) lim x 4 + ln x (со Лопиталово правило)
x 0
46. Најди ги следниве лимеси:
а) lim ( 4x 2 + x + 1 - 4x 2 - 3x + 2) (без користење на Лопиталово
x ¥
правило)
1
б) lim(1 + x 2 )x (со Лопиталово правило)
x 0
47. Најди ги следниве лимеси:
3x - 1 x +2
а) lim ( ) (без користење на Лопиталово правило)
x ¥ 3x + 2
1 1
б) lim( - ) (со Лопиталово правило)
x 0 x sin x x2
48. Најди ги следниве лимеси:
1 - cos 2x
а) lim (без користење на Лопиталово правило)
x 0 x sin x
б) lim ln x ⋅ ln(x - 1) (со Лопиталово правило)
x 1
49. Најди ги следниве граници:
x cos x
а) lim (без примена на Лопиталово правило)
x 0 2x - sin x
б) lim(sin x )tg x (со примена на Лопиталово правило)
x 0
50. Најди ги следниве граници:
а) lim ( x 2 + 1 - x 2 - 4x )
x ¥
1
2
б) lim(cos x )sin x
x 0
51. Најди ги границите:
Задачи од писмени испити 449
x x
а) lim ( ) без Лопиталово правило
x ¥x +1
1 ln(1 + x )
б) lim( - ) со Лопиталово правило
x 0 x x2
52. Најди ги границите:
а) lim ( x 2 - 10x + 8 - (x - 3))
x +¥
p
б) lim (x - ) tg x
x
p 2
2
53. Најди ги границите:
3
x -1
а) lim (без Лопиталово правило)
x 1x -1
1 - cos 2x
б) lim (без Лопиталово правило)
x 0 x sin x
1
в) lim(cos x )x (со Лопиталово правило)
x 0
54. Најди ги границите:
1+ x - 1-x
а) lim (без Лопиталово правило)
x 0 x
2
б) lim x x (со Лопиталово правило)
x +¥
55. Најди ги следниве граници:
æ 2x + 1÷ö4x
ç
а) lim çç ÷÷ (без Лопиталово правило)
x ¥ è 2x - 1 ø÷
1
2
б) lim(cos x )sin x (со Лопиталово правило)
x 0
56. Најди ги границите (без примена на Лопиталово правило):
æ 2x + 3 ö÷x +1
а) lim ( x 2 - 5x + 4 - x ) б) lim çç ÷÷ .
x +¥ è 2x + 2 ÷ø
x ¥ ç
æ 2x + 3 ö÷x +1
58. Најди ја границата: lim ççç ÷÷ .
x ¥ è 2x + 1 ø ÷
1 − cos 2 x
59. Најди ја граничната вредност lim , без користење на
x →0 x sin x
Лопиталово правило.
450 Математика (втор дел)
arcsin(1 - 2x )
61. Најди ја границата: lim .
x
1 (1 - 2x )2
2
1
62. Најди ја границата: lim(e 2x + x )x .
x 0
63. Најди ги границите (без примена на Лопиталово правило):
sin 7x
а) lim б) lim(ctg x )sin x .
x 0 sin 2x x 0
Изводи
2t
1. Најди прв извод на функцијата зададена параметарски x = ,
1+t
1-t
y= .
1+t
2. Најди го n -тиот извод на функцијата y = ln(1 + 2x ) .
3. Напиши равенка на тангента на кривата y = ln x , паралелна на правата
y = 2x - 3 .
4. Повлечи тангента на параболата y = x 2 - 2 , паралелна на правата
y = 4x + 1.
5. Состави равенка на нормала на кривата y = x ln x паралелна со правата
2x - 2y + 3 = 0 .
2t
6. Напиши ги равенките на тангентата и нормалата на кривата x = ,
t +2
t
y= , во точка во која t = 2 .
t -1
Задачи од писмени испити 451
Интеграли
x
а) ò ln(x + 1 + x 2 ) dx б) ò dx
x +2
17. Најди ги интегралите:
1 + 2x + 1
а) ò cos3 x sin 4 x б) ò dx .
1 - 2x + 1
18. Најди ги интегралите:
3x + 4
а) ò sin(ln x )dx б) ò dx .
2
x + 4x + 3
19. Најди ги интегралите:
x2
а) ò dx б) ò sin2 x ⋅ cos2 xdx
4
1-x
20. Најди ги интегралите:
2
а) ò x 3e-x dx б) ò sin2 x cos3 xdx
21. Најди ги интегралите:
2x - 5 x +1
а) ò dx б) ò dx
2 3
x - 4x + 5 x +1
22. Најди ги интегралите:
arcsin x dx
а) ò dx б) ò
1-x sin x + cos x
23. Најди ги интегралите:
dx x3 + x +1
а) ò б) ò dx
2 + 3x - 2x 2 x3 + x
24. Најди ги интегралите:
xdx
а) ò e x sin 3xdx б) ò
3
x +1 - x +1
25. Најди ги интегралите:
dx
а) ò б) ò 4 + x 2 dx
2 + 3x - 2x 2
26. Најди ги интегралите:
dx
а) ò б) ò sin2 x ⋅ cos3 xdx
2x - 1 - 4 2x - 1
27. Најди ги интегралите:
dx
а) ò x arctg xdx б) x(x + 1) 2
dx
28. Најди го интегралот ò .
8 - 4 sin x + 7 cos x
29. Најди ги интегралите:
Задачи од писмени испити 457
xdx
e
x
а) sin 3xdx б) .
3
x +1 − x +1
30. Најди ги интегралите:
x
а) ò dx б) ò sin2 x cos4 xdx
2
x + 2x + 3
2x + 7
31. Најди го интегралот ò dx .
2
x +x -2
1+ x +4
32. Најди го интегралот ò dx .
1- x + 4
dx
33. Најди го интегралот 2x − 1 − 4 2x − 1
.
460
[28] Shekutkovski Н., Definition of definite integral, The Teaching of Mathematics
(2013), Vol. XVI, 1, pp. 29–34.
[29] Оровчанец М., Крстеска Б., Манова-Ераковиќ В., Маркоски Ѓ., Збирка
решени задачи по математичка анализа I (прв дел), УКИМ, Скопје, 2015.
[30] Оровчанец М., Крстеска Б., Манова-Ераковиќ В., Маркоски Ѓ., Збирка
решени задачи по математичка анализа I (втор дел), УКИМ, Скопје, 2015.
461
СОДРЖИНА
1. МНОЖЕСТВА................................................................................... 5
1.1. Множества............................................................................................ 5
1.2. Пресликувања....................................................................................... 9
1.3. Конечни и бесконечни множества..................................................... 12
1.4. Природни броеви................................................................................. 13
1.5. Цели броеви.......................................................................................... 14
1.6. Рационални броеви.............................................................................. 14
1.7. Математичка индукција...................................................................... 16
1.8. Ирационални броеви........................................................................... 18
1.9. Реални броеви...................................................................................... 19
1.10. Апсолутна вредност............................................................................ 24
1.11. Преброиви и непреброиви множества.............................................. 26
1.12. Биномна формула ............................................................................... 26
1.13. Комплексни броеви....................................................................... 30
1.14. Решени задачи...................................................................................... 40
2. НИЗИ.................................................................................................... 58
2.1. Низи од реални броеви........................................................................ 58
2.2. Точка на натрупување на низа............................................................ 63
2.3. Гранична вредност на низа.Конвергенција.Дивергенција............ 67
2.4. Бесконечни граници............................................................................. 70
2.5. Поднизи................................................................................................. 72
2.6. Операции со граница на низа.............................................................. 74
2.7. Операции со низи кои имаат граница.Неопределени изрази.......... 77
2.8. Други својства на граница на низа..................................................... 82
2.9. Аритметичка прогресија..................................................................... 87
2.10. Геометриска прогресија...................................................................... 90
2.11. Решени задачи...................................................................................... 94
3. РЕАЛНИ ФУНКЦИИ....................................................................... 107
3.1. Основни поими..................................................................................... 107
3.2. Операции со функции. Сложена функција........................................ 115
3.3. Инверзна функција............................................................................... 117
3.4. Парност на функција........................................................................... 121
3.5. Локални екстреми на функција.......................................................... 122
3.6. Периодичност на функција................................................................. 126
3.7. Монотоност на функција.................................................................... 128
3.8. Ограниченост на функција................................................................. 131
3.9. Скицирање графици на функции со користење на графици на
други функции...................................................................................... 132
3.10. Елементарни функции......................................................................... 135
3.11. Гранична вредност на функција......................................................... 149
3.12. Бескрајно големи лимеси и лимеси кога х тежи кон 159
бескрајност...........................................................................................
3.13. Асимптоти на функција....................................................................... 162
3.14. Непрекинатост на функција................................................................ 164
3.15. Криви во рамнината. Параметарски равенки................................. 174
3.16. Поларен координатен систем........................................................... 181
3.17. Решени задачи.................................................................................... 186
4. ДИФЕРЕНЦИЈАЛНО СМЕТАЊЕ.............................................. 216
4.1. Дефиниција на извод на функција................................................. 216
4.2. Изводи од елементарните функции............................................... 222
4.3. Геометриско значење на изводот.................................................... 225
4.4. Диференцијал на функција.............................................................. 226
4.5. Изводи од повисок ред.................................................................... 229
4.6. Теореми за средна вредност............................................................ 229
4.7. Привидно неопределени изрази и Лопиталово правило................. 238
4.8. Формула на Тејлор........................................................................... 240
4.9. Растење и опаѓање на функции. Локални екстреми. Конвексност
и конкавност. Превојни точки........................................................... 246
4.10. Испитување на текот и скицирање на график на функција........... 250
4.11. Изводи на функции y = y(x ) зададени со параметарските
равенки, x = j(t ), y = y(t ) , t Î I ................................................... 253
4.12. Извод на имплицитно зададена функција ..................................... 254
4.13. Решени задачи.................................................................................... 254
5. ИНТЕГРАЛНО СМЕТАЊЕ. НЕОПРЕДЕЛЕН ИНТЕГРАЛ.... 295
5.1. Примитивна функција. Неопределен интеграл. Таблични
интеграли.......................................................................................... 295
5.2. Својства на неопределен интеграл............................................... 297
5.3. Интегрирање со метод на замена.................................................. 299
5.4. Метод на парцијална интеграција................................................ 303
5.5. Интегрирање на квадратен трином.................................................. 309
5.6. Интегрирање на дробно-рационални функции. Метод на
неопределени коефициенти............................................................ 316
5.7. Интегрирање на ирационални функции......................................... 321
5.8. Интеграли од биномен диференцијал.............................................. 324
5.9. Интегрирање на тригонометриски функции.................................. 331
5.10. Интегрирање на трансцедентни функции...................................... 337
5.11. Решени задачи.................................................................................... 339
6. ОПРЕДЕЛЕН ИНТЕГРАЛ............................................................. 363
6.1. Дефиниција на определен интеграл. Својства на определен
интеграл............................................................................................... 363
6.2. Њутн-Лајбницова формула................................................................ 372
6.3. Несвојствен интеграл.......................................................................... 374
6.4. Пресметување на плоштина на рамнински лик................................ 378
6.5. Пресметување на должина на лак на крива..................................... 384
6.6. Пресметување волумен на тело со познат напречен пресек.......... 388
6.7. Пресметување волумен на ротационо тело...................................... 390
6.8. Пресметување плоштина на ротациона површина........................... 394
6.9. Решени задачи.................................................................................... 399
7. АПЛИКАЦИИ. ПРИМЕНА НА ДИФЕРЕНЦИЈАЛНОТО И
ИНТЕГРАЛНОТО СМЕТАЊЕ ВО ТЕХНИКАТА.................... 420
7.1. Центри на притисок............................................................................. 420
7.2. Статички моменти. Координати на тежиште. Инерцијални
моменти................................................................................................ 425
7.2.1. Статички моменти и тежиште на хомоген лик................................ 425
7.2.2. Статички моменти и тежиште на хомоген лак................................ 433
7.2.3. Статички моменти и тежиште на хомогено тело............................ 437
7.2.4. Инерцијален момент........................................................................... 440
ЗАДАЧИ ОД ИСПИТИ.................................................................... 445
ЛИТЕРАТУРА................................................................................... 460
Е-издание:
http://www.ukim.edu.mk/mk_content.php?meni=53&glavno=41