Uticaj agregata na svojstva betona u svežem i

očvrslom stanju

Predmet: Kontrola kvaliteta u građevinarstvu

Profesor: Student:
dr Nenad Stojković Jasna Staletić GKU 31/19
Asistent:
Jelena Bijeljić, dipl.inž.građ.

Niš, 2021. godine

AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA
Sadržaj:
Agregat za spravljanje betona....................................................................................................3
Granulometrijski sastav agregata za beton.................................................................................4
Sadržaj sitnih čestica u agregatu................................................................................................6
Oblik, izgled i površina zrna agregata........................................................................................7
Mehanička svojstva agregata.....................................................................................................8
Nepoželjne materije u agregatu..................................................................................................8
Uticaj veličine zrna agregata na parametre mehanike loma betona.........................................10
Reciklirani agregat...................................................................................................................13
Alkalno agregatna reakcija.......................................................................................................15
Alkalno karbonatna reakcija – ACR........................................................................................19
Zaključak..................................................................................................................................20
Literatura..................................................................................................................................21

2
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA
Agregat za spravljanje betona

Za spravljanje betona se koristi prirodan agregat:

 rečni,
 drobljeni,
 ili njihova mešavina.
Agregat u proseku zauzima oko ¾ zapremine betona i zato putem svojih svojstava
utiče na svojstva svežeg i očvrslog betona.
Prema našem Pravilniku o tehničkim normativima za beton za spravljanje betona
može se koristiti jedino separisani agregat, podeljen na osnovne frakcije:
 0/4 mm (sitan agregat),
 4/8mm, 8/16mm, 16/31,5mm, 5/63mm (krupan agregat).
Neseparisani agregat (prirodna mešavina) može se koristiti samo za spravljanje
nearmiranog betona najviše do MB15, za ispune i slojeve izravnjavanja.

Drobljeni agregat je skuplji, pa se obično daje prednost vučenom nanosu (rečni

agregat). Pored navedenog ekonomskog faktora rečni agregat ima zaobljena zrna koja
povoljno utiču na obradljivost i ugradljivost betonskih mešavina.
Rečni agregat ima određene prednosti u odnosu na drobljeni agregat i obrnuto. Zrna
rečnog agregata su uglavnom zaobljena i glatkih površina tako da u pogledu oblika i teksture
imaju prednost u odnosu na drobljeni agregat čija su zrna oštrih ivica i hrapavih površina.
Zbog toga se sa rečnim agregatom željena konzistencija svežeg betona obično postiže sa
manjom količinom vode u odnosu na drobljeni agregat koji pruža veći otpor prilikom
mešanja betona u mešalici.
Drobljeni agregat ima veću površinu zrna tako da zahteva veću količinu vode za
kvašenje. Rečni agregat sadrži manje sitnih četica (čestice koje prolaze kroz sito otvora
0,09mm), jer lako može da se pere imajuči u vidu da se eksploatiše iz reka. Prilikom
drobljenja kamena, sitne čestice se lepe za površinu zrna ovakvog agregata i on zato sadrži
veću količinu ovakvih čestica. Često se ove čestice ne odstranjuju pranjem, jer se kod nas
drobljeni agregat najviše koristi za spravljanje asfalt betona.
Agregat čija je površina u značajnoj meri obavijena slojem sitnih čestica nije povoljan
za spravljanje cement betona, jer se neće ostvariti dovoljno jaka veza između cementnog

3
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA
kamena i zrna agregata što za posledicu ima manje čvrstoće betona. Na mestu kontakta zrna
agregata i cementnog kamena stvara se tranzitna zona koja sadrži mnogo kapilarnih pora.
Kroz tranzitnu zonu se odvija transport vode kroz beton, beton je vodopropustljiv. Takav
beton ima malu otpornost na nepovoljna dejstva: smrzavanje i odmrzavanje, dejstvo soli za
odmrzavanje, hemijsku agresiju. Sitne čestice imaju veliku površinu i sposobne su da vežu
veliku količinu vode. Zato agregat koji sadrži veliku količinu sitnih čestica traži veću količinu
vode prilikom spravljanja betona iste konzistencije u odnosu na čist agregat. Višak vode koji
ne učestvuje u hidrataciji cementa kasnije ispari usled čega beton ima veću poroznost, manju
zapreminsku masu, manju čvrstoću pri pritisku.
Drobljeni agregat ima prednost u pogledu mineraloško-petrografskog sastava jer je
mnogo homogenijeg sastava od rečnog agregata. Pod delovanjem opterećenja ili
temperaturnih promena nastaće manje koncentracije napona u očvrslom betonu.
Sa drobljenim agregatom mogu se postići veće čvrstoće betona nego sa rečnim
agregatom (pod uslovom da je sadržaj sitnih čestica u dozvoljenim granicama), što se između
ostalog dovodi i u vezu sa hrapavom teksturom njegovih zrna. Kada se za spravljanje betona
koristi drobljeni agregat veoma često se njegova frakcija krupnoće 0/4mm zamenjuje
odgovarajućom frakcijom rečnog agregata. Sa takvim mešanim agregatom mogu se spraviti
betoni značajne čvrstoće pri pritisku i dobrih ostalih svojstava.

Granulometrijski sastav agregata za beton

Granulometrijski sastav agregata za beton se komponuje, odnosno sastavlja se
granulometrijska kompozicija na bazi kombinovanja određenog broja frakcija. On mora biti
takav da osigura određena svojstva očvrslog betona, ali da istovremeno obezbedi i povoljnu
ugradljivost i obradljivost betonske mešavine. Svi tehnološki i tehnički zahtevi za beton
mogu se na potpuno prihvatljiv način zadovoljiti ako granulometrijski sastav agregata
odgovara referentnim granulometrijskim krivama.

Granulometrijski sastav agregata bitan je za:

 ugradljivost svežeg betona,
 brzinu porasta čvrstoće,
 krajnje vrednosti čvrstoće,
 otpornost prema dejstvu mraza,
 vodonepropusnost.
Prilikom usvajanja veličine najvećeg zrna agregata mora se voditi računa i o
karakteristikama konstrukcije u kojoj će se primeniti dati beton. Vlažnost agregata utiče na
koičinu vode koja će se koristiti za spravljanje betona i o njoj se mora vodti računa pri
projektovanju sastava betona. Veličina čestice je izražena veličinom otvora sita za
prosejavanje kroz koje je upravo prošla određena čestica. Prema EN 933-2 moraju se
koristiti sita sa kvadratnim otvorima.
Određeni tipovi sita
Veličina otvora < 4mm Metalna pletena mreža
Veličina otvora ≥ 4mm Izbušena metalna ploča

4
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA

Veličine otvora za pojedinačna sita (veličine sita) opisane su u ISO 3310-1 & 2.
Standardni odeljak iz glavne serije R20 može se uzeti kao primer. Propisane su sledeće
veličine sita (veličine otvora u mm):
 Mešavina agregata 0 – 32 mm: 0.063 / 0.125 / 0.25 / 0.50 / 1.0 / 2.0 / 4.0 / 8.0 / 16.0 /
31.5

Sastojak Veličina zrna u mm Sadržaj mešavine u %

Krečnjački filer 0 – 0.25 2.5
Zaobljeni pesak 0–1 18.0
Zaobljeni pesak 1–4 27.5
Zaobljeni pesak 4–8 12.0
Zaobljeni pesak 8 – 16 20.0
Zaobljeni pesak 16 – 32 20.0

U ovom slučaju pesak i šljunak su prani pa je zbog toga za poboljšanje konzistencije

dodat filer.

5
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA
Sadržaj sitnih čestica u agregatu

Čestice veličine ispod 0,09mm, kao i čestice sitnije od 0,063mm često su prisutne u
agregatu, odnosno u pojedinim frakcijama agregata. U rečnom agregatu one se najčešće
javljaju u vidu glinenih sastojaka krupnoće ispod 0,005mm, dok u drobljenom agregatu
njihovo prisustvo uslovljeno finom prašinom koja je neizbežna u procesu drobljenja (zrna
krupnoće 0,005-0,09mm).
Ove čestice u slučaju veće zastupljenosti mogu biti vrlo štetne za neke materijale koji
se dobijaju na bazi agregata. Takav je, na primer, slučaj sa betonom, pa se za agregat za
beton propisuju maksimalne dozvoljene količine ovih čestica – tzv. muljevitih sastojaka.
Određivanje sadržaja muljevitih sastojaka sprovodi se kombinovanjem prosejavanja i
ispiranja agregata, tj. sprovodi se metodom tzv. mokrog sejanja, pri čemu se koristi garnitura
sita prikazana na slici 1. Sito otvora 1,0mm služi isključivo kao sito za rasterećenje.

Slika 1. Postupak mokrog sejanja

Pre početka ispitivanja i ispiranja uzorak agregata se prethodno suši na temperaturi od

oko 105°C do stalne mase, pa se nakon toga meri njegova masa A. Sejanje se prvo vrši ‟na
suvo”, a zatim se ostaci na pojedinim sitima ispiraju vodom sve dok kroz sito ne počne da
teče čista voda. Ostaci na sitima se nakon toga suše i mere, pa se sadržaj itnih čestica
izračunava na bazi kumulativnih prolaza kroz pojedina sita. Ako se izračunava sadržaj čestica
sitnijih od 0,063mm i sitnijih od 0,09mm treba primeniti izraze:
A− A op ,1
p1(%)= ×100,
A
A− A op ,2
p2(%)= ×100
A
Ovde je A masa potpuno suvog agregata koja je ušla u procs sejanja, dok su A op,1 i
Aop,2 kumulativni ostaci i na odnosnim sitima; A op,1 se dobija merenjem osušenih količina
a1+a2+a3+a4+a5, dok se Aop,2 dobija merenjem osušenih količina a2+a3+a4+a5.

6
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA
Oblik, izgled i površina zrna agregata

Za definisanje oblika zrna agregata merodavan je stepen zaobljenosti i odnos

dimenzija zrna. U odnosu na prvi faktor najčešće se primenjuju pojmovi zaobljen, nepotpuno
zaobljen i uglast, dok se u odnosu na drugi, agregat, obično definiše kao loptast, duguljast i
pljosnat.

Slika 2. Merenja
u cilju definisanja oblika zrna Slika 3. Elementi za određivanje
zapreminskog koeficijenta agregata

Oblik zrna se utvrđuje posmatranjem i merenjem (sl. 2) zrna koja ulaze u sastav
propisanog uzorka agregata (najmanje 100 zrna). Ispitivanje oblika vrše se samo na
frakcijama veličine zrna iznad 4mm. U okviru takvih frakcija sme da bude najviše 20% (po
masi) zrna sa odnosom najveće i najmanje dimenzije većim od 3:1.
Za betonske radove često se koristi i pojam zapreminskog koeficijenta agregata po
Foriu. Osnovu za definisanje ovog koeficijenta predstavlja izraz:
V 6V
C¿ =
V 1 πl 3

koji se odnosi na jedno zrno agregata (sl.3), a u kome V predstavlja stvarnu zapreminu
posmatranog zrna, dok je V1=πl3/6 zapremina lopte kojimse isto zrno može idealizovati.
U slučaju agregata za beton, zapreminski koeficijent zrna agregata treba da ima
sledeće min. vrednosti:
 0,15 za drobljeni agregat,
 0,18 za prirodni agregat,
 0,18 za mešani agregat (mešavina drobljenog i prirodnog separisanog agregata).
Rečni agregati koji se kod nas koriste obično imaju vrednost C=0,26 – 0,28.
Izgled površine zrna takođe se definiše pregledom uzorka agregata. Pri ovom pregledu
posmatra se vidna, neobrađena ili prirodnim putem obrađena površina zrna. Prema našim
standardima površina zrna može da ima sledeći izgled:
 staklast (crni kamen, opal),
 gladak (valutice šljunka, neki krečnjaci),
 fino hrapav (bazalti, trahiti, porfiri, neki krečnjaci),
 peskovito hrapav (peščari, ooliti),
 grubo hrapav (granit, gabro, gnajs),
 saćast i šupljikav (plovućac, bigar).

7
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA
Površina zrna agregata za praktične potrebe određuje se na bazi pretpostavke da se u
okviru izvesne frakcije agregata di/di+1, može defiisati takvo zrno koje će biti reprezentant
svih zrna sadržanih u posmatranoj frakciji. Najčešće se u ovom smislu usvaja tzv. srednje
zrno, tj. zrno krupnoće.
1
d́i= (di + di+1)
2

Mehanička svojstva agregata

Pored svih ovih karakteristika agregata i njihovog uticaja na karakteristike svežeg i

očvrslog betona, čvrstoća agregata takođe ima veliki uticaj.
U većini slučajeva betoni koji se koriste u svakodnevnoj praksi (oko 30MPa) imaju
manju čvrstoću pri pritisku od čvrstoće pri pritisku stenske mase od koje potiče agregat.
Prema našim standardima najmanja čvrstoća pri pritisku kamena od kojeg se drobljenjem
proizvodi agregat za beton ne sme biti manja od 80 MPa tj. ne sme biti manja od 160 MPa
ako se agregat koristi za spravljanje betona otpornih prema mrazu. Mnoge vrste kamena
imaju znatno veće pritisne čvrstoće, oko 200 MPa.
U pogledu pritisne čvrstoće drobljeni agregat je gotovo redovno povoljniji od rečnog
zbog mogućnosti izbora stene od koje će se dobiti drobljenjem. Zrna rečnog agregata se često
odlikuju heterogenijim mineraloškim sastavom od drobljenog agregata što podrazumeva
prisustvo izvesne količine tzv. slabih zrna.
Jedan od bitnih preduslova za postizanje željenih mehaničkih čvrstoća betona jeste i
odgovarajuća čvrstoća agregata. Određivanje čvrstoće pri pritisku agregata direktnom
metodom nije jednostavno. U slučaju drobljenog agregata to je još i moguće na taj način što
bi se ispitala čvrstoća odgovarajućih uzoraka kamena koji služi za proizvodnju takvog
agregata.
Kod rečnog agregata to nije moguće. Zato se do takvog saznanja dolazi posrednim
putem, na primer uporednim ispitivanjem čvrstoće betona spravljenog sa poznatim agregatom
i sa agregatom koji ispitujemo. Pri tome treba sve druge parametre koji utiču na čvrstoću
betona očuvati konstantnim. Međutim, i tada treba imati u vidu da pored čvrstoće agregata na
čvrstoću betona značajan uticaj ima i jačina veze na relaciji agregat-cementni kamen.
Navedeno treba imati u vidu iz razloga što do sloma uzorka betona opterećenog silom pritiska
dolazi ustvari zbog prekoračenja napoa zatezanja.

Nepoželjne materije u agregatu

U agregatu koji se primenjuje u građevinarstvu treba da je što manje zrna koja po

svojoj prirodi i svojstvima odudaraju od osnovne mase zrna i koja kao takva predstavljaju
nepoželjne, pa i štetne materije.
Sitne čestice u agregatu mogu biti prisutne u disperznom-nevezanom obliku, kao
grudvice gline ili kao omotač na površini krupnijih zrna agregata. U pogledu sadržaja sitnih
čestica drobljeni agregat često može biti nepovoljniji od rečnog jer se u procesu drobljenja
8
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA
stvara velika količina ovih čestica – kameno brašno, koje se lepi na površini krupnih zrna ili
su prosto prisutne u nevezanom obliku. Za razliku od drobljenog, rečni agregat može da
sadrži i grudve gline.
Sitne čestice mogu imati i određen pozitivan efekat. Ako su lepo dispergovane u
agregatu mogu zahvaljujući svojoj velikoj površini doprineti smanjenju otpuštanja vode iz
sveže betonske mase. Mogu poboljšati obradljivost svežeg betona u slučaju kada njihovo
prisustvo, u maloj količini, istovremeno pozitivno utiče na ukupan granulometrijski sastav
agregata. Prema nekim istraživačima ove čestice mogu uticati na smanjenje permeabilnosti
betona čime se popravlja njegova otpornost prema koroziji.
Prekovremeno prisustvo sitnih čestica može:
 biti uzrok smanjenje obradljivosti i pokretljivost svežeg betona,
 doprineti većem skupljanju betona,
 smanjiti jegovu trajnost,
 umanjiti sadržaj uvučenog vazduha u betonu.
Na osnovu rezultata istraživanja više istraživača nije dovoljno jasno određena granica
preko koje se sadržaj sitnih čestica smatra štetnim.
Sitne čestice krupnoće do 0,09mm mogu da se jave samo u strogo kontrolisanim
količinama. U sitnom rečnom agregatu ovaj sadržaj ne sme biti veći od 5%, dok u krupnom
rečnom agregatu on može da iznosi i do 10%. Što se tiče krupnog agregata (nezavisno od
njegove prirode) u pojedinim frakcijama ovog agregata sadržaj sitnih čestica ne sme da pređe
granicu od 1%.
Najviše dozvoljeni sadržaj sitnih čestica u % mase
Vrste agregata Sitan agregat Krupan agregat
Rečni 5% 1%
Drobljeni 10% 1%

Štetnost grudvica gline zavisi od toga da li će one u takvom obliku ostati u betonu,
kada mogu doprineti manjoj postojanosti betonu na dejstvo mraza kao i formiranju rupica na
njegovoj površini, ili će se razbiti pa se mogu tretirati kao dispergovane čestice.
Jačina veze agregat-cementni kamen, pored ostalog, zavisi i od čistoće površine zrna.
Pri zaprljanoj površini zrna agregata glinenim filmom ili prašinom, zavisno od porekla
agregata, ova veza je slabija što dovodi do smanjenja čvrstoće betona. Različite organske
materije mogu biti prisutne u agregatu, pre svega rečnom, dok se u drobljenom ne očekuju.
Kada ih ima, organske materije su naročito prisutne u sitnom rečnom agregatu, pa i u frakciji
4/8mm. U rečnom agregatu, mogu biti prisutne i hemijski škodljive materije kao što su
sulfati, sulfidi, nitrati, nitriti, hloridi. Ove materije mogu biti uzrok korozije cementnog
kamena što dovodi do smanjenja čvrstoće betona, njegove trajnosti, a u određenim
slučajevima i do potpune destrukcije.

9
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA
Uticaj veličine zrna agregata na parametre mehanike loma
betona

Beton kao heterogeni materijal nastao je povezivanjem kamenog agregata cementnom

pastom u jednu celinu. Kao takav beton, a i konstrukcije rađene od betona redovno su
defektne, ustvari postoje oštećenja koja se nalaze u betonu i pre njegovog puštanja u
eksploataciju. Ovakva slaba mesta u betonu, a pogotovo mikropukotine pod uticajem
spoljašnjeg opterećenja se povećavaju i spajaju sa postojećim te konačno mogu narušiti
nosivost i dovesti do rušenja konstrukcije. Pored gore navedenog konstrukcije projektujemo
tako da ne uzimamo u obzir kapacitet betonskog preseka izloženog zatezanju, bez obzira na
kriterijum energije loma. Teorija linearno elastične mehanike loma (Linear Elastic Fracture
Mechanics – LEFM ) koju je postavio A.A. Griffith predstavivši prvi put mehanizam loma
krhkih materijala kao što je staklo, može se primeniti samo na homogene i krhke materijala.
Svi pokušaji da se (LEFM) primeni na beton pokazali su se neuspešnim. Razlozi neuspeha
proizilaze iz uloge prisutnih defekata na ponašanje materijala čije je vezivo cement koji su
opterećeni na zatezanje i za koje se smatralo da su krhki, što se pokazalo da nije tačno. Do
postizanja konačne nosivosti na zatezanje materijali kao beton pokazuju umereno
očvršćavanje slično onom što nalazimo kod materijala od metala. Posle postizanja konačne
nosivosti beton pokazuje povećanje deformacija gde takvo ponašanje nazivamo omekšanjem
pri naponima zatezanja. Ovakvi materijali koji pokazuju umereno očvršćavanje pre postizanja
konačne nosivosti nazivamo kvazikrhkim. Teorija mehanike loma koja se može primeniti na
kvazikrhke materijale datira s početka 80-ih godina 20-og veka. Ova saznanja primenjena u
projektovanju betonskih i armirano betonskih konstrukcija mogla bi dovesti do ujednačavanja
granica sigurnosti, poboljšavajući na taj način i pouzdanost konstrukcije.
Posmatrano sa strane mehanike loma potrebno je beton posmatrati kao
dvokomponentni materijal građen od cementne paste i sitnog agregata (maltera) čestica koje
vrše ojačanje betona (krupni agregat). Ovakav pristup je koristan ako analiziramo uticaj
agregata na mehaničke osobine betona, naročito ponašanje pri lomu, gde je poznato da na te
osobine utiče veličina, oblik i količina krupnog agregata. Radi procene mikro prslina u
betonu korišćen je kohesivni model pukotine. Ovaj se postupak pokazao kao dobar od
vremena kada ga je predstavio Hillerborg i njegovi saradnici. Ovim modelom ponašanje
materija je u potpunosti određeno krivom omekšavanja. Za prsline prikazane na modelu koji
se često koristi, kohesivni naponi su normalni na površine pukotine i smanjuju se brzo do ft
sila zatezanja, na vrhu pukotine, do nule gde širina pukotine dostiže vrednost Wc, kritična
širina pukotine, slika 4.

Slika 4: Model proračunske pukotine (FCM)

10
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA
Istraživački deo
Wedge Spliting Test (WST)
U ovom ispitivanju koristili smo se WST-metodom za dobijanje rezultata. Oprema za
cepanje betonskih uzoraka prema WST-metodi je instalirana na hidrauličnu presu
HMT.50.EM. Oprema se sastoji od dve čelične ploče koje imaju na sebi postavljene valjkaste
ležajeve (SKF) i klin za cepanje izrađen pod uglom od θ=15° koji pri vertikalnoj sili pomera
ploče i dovodi do cepanja betonskog uzorka. Vertikalno pomeranje se prati pomoću linearnog
merača izduženja ugrađenog direktno na presu (Novotechic TR 100) i kontrolno horizontalno
pomeranje se meri pomoću mehaničkog merača preciznosti 0,001mm, što je prikazano na
slici 5.

Slika 5: Oprema za
testiranje uzorka (WST)

Dimenzije D1, H i B uzoraka (WST) testa su standardne prema (CT) testu sa

mogućim malim odstupanjima zbog zahteva ovog testa, slika 6. Uzorci koji su korišćeni za
ovaj test bili su visine 15cm, tako da su ostale dimenzije kako sledi: D 1=15cm; 2H=15cm;
B=10cm; D=12,8cm; a0=5,3cm.

Slika 6: Dimenzije (WST)

uzorka

U WST-testu direktno se očitavaju vertikalna sila (Pv) i crack opening displacement (COD)
širina pukotine, a horizontalna sila (PH) se proračunava koristeći formulu
PH = Pv ((1-μ tan θ )/(2(μ + tan θ))
Koeficjent μ predstavlja trenje između klina i ležajeva, a kako je kod malih uglova
zasečenosti klina kao što imamo u našem slučaju θ=15°, trenje postaje dovoljno malo tako da
se može zanemariti, te se izraz može prikazati ovako:
PH ≈ Pv /2 tan θ = 1.866 Pv

11
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA
Ovde se vidi da kod ispitivanja WST – testom, pri malim vetrikalnim silama (P v) koje deluju
na uzorak, javljaju se znatno veće horizontalne sile (P H) što dozvoljava da se ovaj test izvodi i
na presama manjeg kapaciteta. Istom logikom proverena su pomeranja koja se direktno
očitavaju na presi kao vertikalno pomeranje, a kontrola je vršena na uređaju merenjem
horizontalnih pomeranja na vrhu pukotine. Na osnovu sledećeg izraza:
UH = tan 15° Uv = 0,267 Uv
prikazan je odnos između vertikalnog (Uv) i horizontalnog (UH) pomeranja.
Materijal
Uzorci su rađeni od betona klase C25/30 rečnog agregata i drobljenog agregata
maximalne veličine zrna 4mm, 8mm, 16mm i 32mm predstavljeno u tabeli. Kao vezivo je
korišćen portland cement CEM II/B-M (S-V) 42,5 N sa vodocementnim faktorom V/C=0,45.
Serija dmax (mm) Vrsta agregata Broj uzoraka
WST-RU1 4.0 Rečni oblutak 3
WST-RU2 8.0 Rečni oblutak 3
WST-RU3 16.0 Rečni oblutak 3
WST-RU4 32.0 Rečni oblutak 3
WST-KU1 4.0 Drobljeni kamen 3
WST-KU2 8.0 Drobljeni kamen 3
WST-KU3 16.0 Drobljeni kamen 3
WST-KU4 32.0 Drobljeni kamen 3
Sastav betonskih serija

Rezultati izvršenih merenja na gore navedenim uzorcima su prikazani na slikama 7 i 8

odvojeno za uzorke koji su rađeni od rečnog oblutka i posebo za uzorke od drobljenog
kamena.

Slika 7: Odnos između COD i sile cepanja

za uzorke od rečnog kamena

12
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA

Slika 8: Odnos između COD i sile cepanja za uzorke od drobljenog kamena

Vidljivo je iz gore prikazanih rezultata da drobljeni kameni agregati mogu da izdrže veće sile
cepanja PH, imaju veću otpornost na cepanje, nego rečni agregati. Rezultati takođe pokazuju
da uzorci koji su rađeni od agregata sa većim nazivnim zrnima dmax mogu da prime veću silu
cepanja PH. U svakoj od serija je rađen uzorak koji je urađen sa samo nazivnom frakcijom, a
otpornost na zatezanje ovakvih uzoraka bila je manja od onih koji su imali mešavinu sa
pravilno zastupljenim svim frakcijama do nazivne dmax. Može se primetiti da je ostvarena
bolja veza između vezivnog sredstva cementne paste i drobljenog agregata nego između
vezivnog sredstva i rečnih oblutaka.

Reciklirani agregat

Danas je sasvim normalna pojava zamena starih i oštećenih objekata novim. Razlozi
za to mogu biti promena namene objekta, konstrukcijsko oštećenje, reorganizacija, povećanje
saobraćajnog opterećenja, elementarne nepogode, ratovi i sl. Pri tome nastaju velike količine
otpadnog materijala koji je potrebno negde smestiti, što predstavlja veliki problem za
čovekovu životnu sredinu. S druge strane, nove konstrukcije zahtevaju proizvodnju velike
količine betona, samim tim i upotrebu prirodnog agregata, kao njegove najzastupljenije
komponente. Time se crpe neobnovljivi izvori. Zato su mnoge zemlje u Evropi uvele naplatu
posebne takse za korišćenje prirodnog agregata. Moguće rešenje ovog problema jeste
recikliranje otpadnog betona i stvaranje alternativnog agregata za nove konstrukcije, tzv.
reciklirani agregat (RA) ili agregat dobijen recikliranjem starog betona (RCA). Postupak
recikliranja obuhvata drobljenje otpadnog betona (Slika 9) i otklanjanje kontaminirajućih
komponenti kao što su armatura, drvo, plastika i slično.

Slika 9 –Procesi usitnjavanja otpadnog materijala

Iako se korišćenje recikliranog agregata u betonu poslednjih godina dosta istražuje i

nivo recikliranja je prilično visok u pojedinim zemljama, njegova primena je još uvek
nedovoljna. Za sada se najviše koristi u nekonstruktivnim elementima i to kao zamena za
krupni agregat.
Početkom korišćenja RA smatra se kraj Drugog svetskog rata, kada je uništen veliki
broj objekata, puteva i bila je potrebna njihova obnova. Nakon početne upotrebe, sledi pauza

13
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA
u njegovom korišćenju sve do 70-ih godina prošlog veka kada SAD ponovo počinju da ga
koriste za nekonstruktivne elemente. Koriste i druge zemlje koje imaju problem sa
nalazištima kvalitetnog prirodnog agregata ili ozbiljnog manjka raspoloživog prostora za
deponije. Tako se npr. u Japanu poslednjih nekoliko godina reciklira oko 95% otpadnog
betona, a širom zemlje je formirano preko 1200 reciklažnih centara. Takođe, visok procenat
recikliranja je i u nekim visoko razvijenim evropskim zemljama, kao npr. u Danskoj oko 80-
85%, Holandiji oko 75-85%, u Belgiji i Nemačkoj oko 75%, u kojima je pomoću različitih
mera državne politike društvo podstaknuto na recikliranje i razvoj svesti o očuvanju prirodnih
resursa na način da je recikliranje građevinskog otpada jeftinije od njegovog odlaganja na
deponije – kroz povećanje cena deponovanja.
Glavni cilj jeste da se konstrukcija napravi više "zelena" i učini dobrobit očuvanju
životne sredine.
Prilikom drobljenja otpadnog betona, za prirodni agregat ostaje vezana određena
količina starog maltera (Slika 10). Smatra se da on najviše određuje karakteristike RCA i da
je glavni razlog za niži kvalitet ovog agregata u odnosu na prirodni. Zapreminska masa u
rastresitom stanju kod RCA je generalno niža nego kod prirodnog agregata, obično do 10%,
ali i zapreminska masa u zasićenom, površinski suvom agregatu, usled vezanog maltera čija
je gustina manja od gustine kamena za koji je vezan. Poroznost (pre svega otvorena), a
samim tim i upijanje vode su zavisni od količine i kvaliteta vezanog maltera. Prirodni agregat
usled male poroznosti ima i malo upijanje vode (0,5-2,5%) ali malter vezan za njega,
povećava ukupno upijanje vode i njeno zadržavanje u RCA (upijanje vode krupnog RA
najčešće je u granicama 4-5,6%, ponekada čak i do 9,2%. Kvalitet RCA najčešće se određuje
prema nivou apsorpcije vode. Taj podatak govori o količini vezanog maltera, uticaju na
čvrtoću betona i trajnost.

Slika 10 - Šematski prikaz zrna recikliranog agregata

Zbog svega navedenog, udeo krupnog RCA u betonima se ograničava dok je u slučaju
sitnog RCA još neizvesnije u pogledu upijanja vode i nečistoća koje sa sobom nosi i njegovo
učešće u betonu se ne dozvoljava. Pojedine zemlje daju preporuke za granične vrednosti
upijanja vode RCA, njegov udeo u betonu i granulometrijski sastav. Najčešći problem slabog
korišćenja RCA su velika raznolikost u kvalitetu, male čvrstoće, veliko skupljanje usled

14
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA
sušenja, tranzitna zona i nizak modul elastičnosti betona u kojem se ovaj agregat primenjuje.
Najverovatniji razlozi za to su:
 reciklirani beton je gotovo uvek kontaminiran nekim stranim materijalima, moguć je
visok nivo sulfata, hlorida i sl. kao i
 malter koji je vezan uz agregat je mekan, porozan, sa dosta pukotina, manje otporan
na mehaničke i hemijske uticaje i veoma raznolik u pogledu kvaliteta.
Izgled RCA nakon procesa drobljenja dat je na Slika 11.

Slika 11 –Izgled recikliranog agregata

Sastav cementa u RCA smatra se važnijim od njegovih fizičkih karakteristika. S

obzirom da agregat zauzima 60-70% ukupne zapremine betona, izbor, kvalitet i količina
agregata veoma je bitna i treba na to obratiti pažnju.
Na makroskopskom nivou, beton je kompozitni materijal koji obuhvata diskretni
agregat dispergovan u kontinualnoj cementnoj pasti. Kao i kod drugih kompozitnih
materijala, i ovde veza ove dve najbrojnije komponente određuje mehaničke karakteristike
betona. Struktura betona od RCA mnogo je složenija nego kod običnog betona (NAC). On
ima dve tranzitne zone, jednu između zrna agregata i starog maltera (unutar RCA) i drugu
između RCA i novog cementnog kamena, Slika 10.
Uticaj RCA u betonu značajno varira od eksperimenta do eksperimenta, vrlo često su
stavovi i zaključci o ulozi RCA potpuno suprostavljeni. Ipak, mogu se izneti neki generalni
zaključci oko karakteristika betone sa RCA u odnosu na betona sa NAC:

Alkalno agregatna reakcija

Značajna oštećenja betona mogu izazivati reakcije između agregata i alkalija tzv.
AAR. Pojedine vrste agregata sadrže silicijum, silikate i karbonate koji u određenim
mineralnim oblicima reaguju sa alkalnim hidroksidima u pornoj vodi nastalim od
natrijumovih i kalijumovih oksida iz cementa, mineralnih dodataka ili iz okruženja ako
prodru u beton. Samo u određenim uslovima alkalije stupaju u hemijsku reakciju sa
agregatom pri čemu nastaje gel koji bubri i uzrokuje pojavu prslina i pukotina u betonu koje
razaraju strukturu betona.

15
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA

Slika 12 – Prslina na površini betona usled alkalno-silikatne reakcije

Za iniciranje ASR potrebno je istovremeno prisustvo alkalija i agregata koji sadrži

SiO2 u amorfnom obliku, (Slika 13). U reaktivnom obliku, silicijum se pojavljuje kao mineral
opal, kalcedon, vulkansko staklo, itd., i mogu biti prisutni u nekim vrstama krečnjaka, čerta,
itd. Relativno mala količina reaktivnog materijala u agregatu (manji od 0,5 %), u određenim
uslovima može inicirati ASR. Natrijum i kalijum oksidi (Na 2O i K2O) se u malim količinama
nalaze u nehidratizovanom cementu, u formi rastvora sulfata (Na2SO4 i K2SO4) ili kao
mešavina soli (Na, K)2SO4. Izvor alkalija mogu biti i mineralni dodaci, npr. zgura (ggbs) i
leteći pepeo (PFA), i/ili zagađen agregat, soli za odmrzavanje leda, itd. Pored njih, postoji
mala količina slobodnog CaO koji kasnije prelazi u Ca(OH)2, nastao hidratacijom minerala
C3S i C2S. Za vreme procesa hidratacije, sulfati reaguju sa aluminatima i nastaje etringit sa
jonima Na+, K+ i OH- u rastvoru. Reakcijom između silicijuma i alkalija nastaje akalano
silikatni gel koji se prvo pojavljuje na vezi agregata i cementne paste. Gel je složene
strukture, mekan je, i osmozom apsorbuje vodu i zatim ekspandira, jer nastala jedinjenja
imaju veću zapreminu u odnosu na osnovne komponente hemijske reakcije (Slika 14).

Slika 13 - Komponente ASR Slika 14 - Mikroskopski prikaz ASR

Nastao hidraulički pritisak uzrokuje prskanja hidratizovane cementne paste i/ili

agregata, zone njihovih veza, stvaranje mreže prslina i odlamanje površinskog dela betona.
Proces je spor i mogu proći godine dok se prsline ne razviju i identifikuju, kao i mrlje od gela
koji curi kroz njih, na površini BK.

Slika 15. Ilustracija toka ASR

Razvoj prslina u elementu BK prikazan je na slici 16, pri čemu armatura može uticati na
razvoj i oblik prslina.

16
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA

Slika 16. Razvoj prslina uzrokovan ekspanizijom gela u betonu

Prsline u betonu zaštitnog sloja, zbog povećanja prodora hlorida iz okruženja, mogu ubrzati
koroziju čelične armature, iniciranu hloridima. Slično je i sa mogućom penetracijom sulfata.
ASR može biti i osnovni uzrok delaminacija zaštitnog sloja betona (AB ploča mosta na slici
17). U ovim slučajevima korozija armature se brzo inicira i progresivno razvija. Neka
istraživanja u Japanu (Mikata i sar., 2012.g.) dokazala su mogućnost loma armature kod BM,
oštećenih ASR (slika 18). Pošto je Japan u aktivnoj seizmičkoj zoni, ova situacija je inicirala
podizanje nivoa prevetivnih mera zaštite BM od ASR.

Слика 17. Деламинација заштитног слоја бетона коловозне плоче БМ

Slika 10/b. Lom armature na stubu BM u Japanu, 2008.

Faktori koji utiču na mehanizam alkalno-silikatne reakcije

Za iniciranje i razvoj hemijskog procesa, i ekspanziju betona istovremeno su potrebne
tri primarne komponente: reaktivni silicijum (obično iz agregata), alkalije (primarno iz
cementa i dodatno iz okruženja), i prisustvo vlage i/ili vode iz okruženja. Međutim, na
iniciranje i razvoj ASR pored primarnih, utiče i niz drugih faktora koji su međusobno
povezani i simultani. Preciznija klasifikacija svih faktora je složena i jedna od mogućih je:
okruženje (temperatura, voda i/ili vlaga, alkalije, itd.), agregat (vrsta, oblik, struktura, itd.),
cement i voda (sadržaj i vrsta cementa, w/c faktor, itd.), upotreba aditiva i/ili dodataka, pore
(sadržaj, veličina, raspored, međusobna povezanost), i konstrukcija (oblik i dimenzije,
veličina i smer delovanja opterećenja, itd.). Ova klasifikacija ukazuje na komplesnost
uticajnih faktora na ASR. Pri tome neki od njih mogu imati povoljan ili nepovoljan uticaj na
ASR i mogu varirati u okviru same BK, tokom ekploatacionog veka (EV).

17
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA
Agregat je primarna komponenta (silicijum) ASR i zbog toga je poznavanje
performansi agregata važno sa aspekta ASR. Najčešće se mogu izdvojiti četiri bitne
performanse agregata:
 vrsta i reaktivnost
 oblik zrna
 granulometrijski sastav
 korišćenje dodataka.
Veliki broj agregata sadrži reaktivni oblik silicijuma u različitim količinama. U
principu i mala količina reaktivnog silicijuma može da inicira ASR. Najvažniji faktor kod
reaktivnosti agregata je reaktivnost raspoloživog silicijuma koji zavisi od strukture SiO2
(kristalni ili amorfni), odnosno od mogućih nedostataka u molekularnoj strukturi. Ako
struktura ima više nedostataka reaktivnost ageragata i rizik od ASR je veći, jer poremećena
struktura ima na raspolaganju veću površinu za potencijalnu reakciju. Kristalna struktura
zavisi od načina formiranja i geološke istorije agregata. Ugrožene silicijumske strukture
uključuju amorfnu, staklenu, kripto-kristalnu i mikrokristalnu. Nenapregnuti kvarc ima
najviše SiO2, ali je stabilan i mala je verovatnoća da je reaktivan, [4]. Koristan pregled
prirode reaktivnih oblika agregata objavio je Diamond, još 1976.g. Povećanje sadržaja
reaktivnog silicijuma povećava se ekspanzija betona do određenog nivoa, nakon čega se ona
smanjuje. Najveća je ekspanzija kada ima reaktivnog silicijuma toliko, koliko je potrebno da
reaguje sa raspoloživim alkalijama. Odnos reaktivnog silicijuma i raspoloživih alkalija
najčešće je u intervalu od 3,5 do 5,5. Na slici 13, prikazana su četiri (A, B, C i D)
karakteristična intervala međusobne zavisnosti ekspanzije cementnog kamena i količine
silicijuma:

Slika 13. Uticaj sadržaja aktivnog silicijuma na

ekspanziju

 A: Mali sadržaj reaktivnog silicijuma i ekspanzija gela nakon očvrćavanja betona je

mala da uzrokuje prsline u betonu,
 B: Prisutno je više alkalija i reakcija se nastavlja sve do iscrpljenja reaktivnog
silicijuma i reakcija može uzrokovati prsline u betonu,
 C: Prisutno je više silicijuma u odnosu na raspoložive alkalije, reakcija se nastavlja
sve dok se ne iscrpe raspoložive alkalije ili dok njihova koncentracija opadne ispod
određenog nivoa. Pri tome upijanje vode opada sa smanjivanjem odnosa alkalija i
reaktivnog silicijuma.
 D: Količina reaktivnog silicija je velika, reakcija je brza, gel se razvija sporo i kada
beton očvrsne on ne uzrokuje pojavu prslina.
Istraživanje uticaja oblika i stanja zrna agregata na ASR nije rezultiralo potpuno
usaglašenim stavom. Oblik zrna može uticati na potencijalnu reaktivnost agregata jer diktira

18
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA
količinu vode i alkalija koje mogu dospeti u kontakt sa reaktivnim zonama na zrnu.
Polomljena zrna imaju veću specifičnu površinu od neoštećenih, i ako sadrže reaktivne
komponente one će biti dostupne rastvoru alkalija. Međutim, ipak nije potpuno tačna
pretpostavka da zrna sa velikom specifičnom površinom inteziviraju ASR u odnosu na čestice
istog sadržaja, ali sa manjom specifičnom površinom. Razlog je što zrna sa velikom
specifičnom površinom tokom hidratacije cementa brzo formiraju dobru vezu sa cementom,
stvarajući kompaktniji beton. Bez daljih istraživanja, ne može se izvesti konačan zaključak
naročito jer specifična površina u nekim slučajevima pokazuje čak i zaštitu od ASR, zbog
gustine formiranog betona koji sprečava transport alkalija do reaktivne zone agregata. Sa
aspekta granulometrijskog sastava agregata glavni faktor ostaje reaktivnost silicijuma, kao i
kod uticaja oblika agregata. Odlučujući faktor u oba slučaja je specifična površina čestica
čijim se povećanjem reaktivnost povećava, pri čemu važe ista ograničenja kao za uticaj
oblika agregata. Manje čestice mogu produkovati gušće betone i zaštita od ASR koju daju
gušći betoni može preovladati nad većom reaktivnosti čestica, sa aspekta ASR. Neki
istraživači sugerišu da male čestice mogu biti vrlo reaktivne s obzirom na ASR, ali da se
naprezanja u betonu mogu smanjiti u odnosu na naprezanja koja se javljaju kada se koriste
veće čestice. Smatra se da sitne čestice (20 do 30 µm) mogu dovesti do ekspanzije za
nekoliko sedmica, a velika zrna tek nakon nekoliko godina.

Slika 14. Uticaj veličine čestica agregata na ekspanziju

Alkalno karbonatna reakcija – ACR

ACR je prvi otkrio Svenson, 1957.g., u oblasti Kingston u Kanadi, u isto vreme kada
je prvi put identifikovana i ASR u Kanadi. U SAD, ACR je otkrivena 1961.g. (Hadlei 1961.),
i kasnije u Engleskoj, Argentini, Brazilu, Španiji, Bahreinu, Iraku i Kini (Ozil, 2006.). U Kini
su tokom 1980-tih godina identifikovane velike pukotine kod drumskih BM, aerodroma i
trotoara uzrokovane ACR. U ovim BK, agregat je bio dolomitni krečnjak ili dolomitske stene.
Za razliku od ASR, problemi vezani za ACR još uvek su ograničeni na nekoliko izolovanih
lokacija širom sveta.
Reakcije i mehanizam ACR je objasnio Gillott, 1964.g. ACR se odvija između
alkalija i drobljenog agregata dobijenog od dolomita, krečnjačkih dolomita i još nekih
karbonatnih stena. Ovom reakcijom se transformiše mineral dolomita u minerale kalcita i
stvaranje minerala brucita što uzrokuje pad zatezne čvrstoće betona i pojavu mikroprslina, na
površini betona. Aktivne su samo one dolomitne stene u kojima je odnos sadržaja dolomita i
kalcita u granicama od 40:60 do 60:40 i uz prisustvo minerala gline od cca 10%. Pri tome, u
odnosu na ASR, ACR je relativno malo istraživana, i naučni konsenzus na ovu temu tek treba
da bude postignut. Iako se zna da alkalnokarbonatno reaktivni dolomitski krečnjaci imaju
karakterističnu teksturu, strukturu i da hemijska reakcija uzrokuje dedolomitizaciju (dolomit
→ brucit + kalcit), postoje neusaglašenost oko toga, da li je ekspanzija betona kod ACR
19
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA
možda posledica ASR. U tom pogledu preovladava stav da bez obzira na mehanizam
ekspanzije, postoje karakteristična ACR koja se razlikuje od ASR. Osnovna osobina ACR je
kratak period pre pojave oštećenja, reakciju na veoma niskom alkalnom nivou, neefikasnost
pucolana i šljake u kontroli ekspanzije i nemogućnost određenih testova da se identifikuju
reaktivni agregati. Katayama u svojim istraživanjima 1992, 2004, 2010.g. tvrdi da štetna
ekspanzija dolomitinog agregata je verovatno posledica ACR usled prisustva kriptokristalnog
kvarca.

Zaključak
Beton kao najupotrebljivije gradivo koji je sastavljen od peska i krupnog agregata,
međusobno vezanih cementnim kamenom, nastalim hidratacijom i očvršćivanjem cementa
kao veziva. Pokriva preko 70% potreba građenja i primjenjuje se u najrazličitijim i sve
složenijim konstrukcijama, proizvodnja i primena betona postaje visoka tehnologija i znanost.
Rečni agregat ima određene prednosti u odnosu na drobljeni agregat i obrnuto. Zrna rečnog
agregata su uglavnom zaobljena i glatkih površina tako da u pogledu oblika i teksture imaju
prednost u odnosu na drobljeni agregat čija su zrna oštrih ivica i hrapavih površina. Zbog
toga se sa rečnim agregatom željena konzistencija svežeg betona obično postiže sa manjom
količinom vode u odnosu na drobljeni agregat koji pruža veći otpor prilikom mešanja betona
u mešalici.
Faze u procesu proizvodnje su:
 dopremanje i skladištenje sastojaka betona,
 doziranje i miješanje,
 transport,
 gradilišni transport,
 ugradnja,
 završna obrada slobodne površine betona,
 negovanje betona.
Međutim u današnje vreme, sve veća pažnja posvećuje se ekologiji. Recikliranje
dobija sve više na važnosti, pa se i u samom građevinarstvu gde se reciklira beton,
građevinski otpad. Time se postiže smanjenje broja deponija i novih eksploatacija. Pozitivan
primer recikliranja je da se 80% građevinskog otpada, uz određene tehnologije recikliranja,
može se ponovo iskoristiti kao ekonomski vredna sekundarna sirovina za upotrebu kao:
 materijal za nosive slojeve puteva
 materijal za nasipanje, drenažu i kamenozaštitu,
 dodatak za nove asfaltne mešavine,
 dodatak raznim vrstama betona,
 materijal za izradu betonskih elemenata i sklopova.
Države koje su članice Europske Unije kao što su Danska, Belgija, Holandija itd.
recikliraju više od 80 % građevinskog otpada što je dobar primer i za ostale zemlje.
AAR može uzrkovati ozbiljna oštećenja betona kod BK, što slabi performanse betona
i primarno ugrožava upotrebljivost i trajnost BK. U određenim okolnostima, u kombinaciji sa
drugim deterioracionim procesima i/ili korozijom čelične armature, AAR može ugroziti i
20
AKADEMIJA TEHNIČKO-VASPITAČKIH STRUKOVNIH
STUDIJA
nosivost BK. Kada se inicira ASR, jedini način da se zaustavi je eliminisanje vode, što u
slučaju BK najčešće nije moguće. Važno je smanjiti rizik od pojave AAR veoma pažljivim
odabirom materijala i projektovanjem sastava betona. Treba izbegavati reaktivne agregate -
postoje preporuke za svrstavanje agregata obzirom na sastav u agregate male, srednje i velike
reaktivnosti. Ograničiti količinu alkalija u cementu, upotrebom PC sa malim sadržajem
alkalija i/ili sa mineralnim dodacima. Ograničiti količinu ukupnih alkalija, na manje od 3
kg/m3 betona, pri čemu je potrebno uzeti u obzir različito poreklo alkalija (cement, mineralni
dodaci uz faktor redukcije, soli za odmrzavanje i sl.). Kompaktan beton, male poroznosti, je
dobra zaštita, sa aspekta AAR. Prilikom projektovanja i građenja voditi računa da beton
ostane što duže suv tokom EV, što je teško ostvarivo za većinu. U tim slučajevima je
pogodno korišćenje dodatnih sistema zaštite (barijere), do određene, moguće granice.

Literatura:

Mihailo Muravljov – Građevinski materijali

dr Zoran Grdić, dilp.inž.građ. – Tehnologija betona
scindeks-clanci.ceon.rs/data/pdf/0352-6852/2016/0352-68521629035G.pdf?
fbclid=IwAR3WZjXFbzV36RWJ-m9W0ElhW9SwF8wHG6UJj5jq2mWkk-
iNrMaHSOwXeQo#page148
file:///C:/Users/Korisnik/Downloads/Disertacija%20(1).pdf
https://www.grf.bg.ac.rs/p/learning/1__predavanje_1382949673563.pdf
file:///C:/Users/Korisnik/Downloads/Disertacija13353.pdf
http://www.vggs.rs/gradjevinski_odsek/predmeti_ispiti/tehnologija_gradjenja/predavanja/TG
p7_-_betonski1.pdf
https://www.cris.uns.ac.rs/DownloadFileServlet/Disertacija142917714265818.pdf?
controlNumber=(BISIS)93149&fileName=142917714265818.pdf&id=3530&source=NaRDu
S&language=sr

21