DİZEL MAKİNELER

MURAT AYDEMİR
 İÇİNDEKİLER

1- GENEL BĠLGĠLER.........................................3-8

2- SABĠT PARÇALAR ......................................8-20

3- HAREKETLĠ PARÇALAR ...........................21-49

4- KAYNAKÇA .................................................50-51

1
 1-GENEL BİLGİLER

1-DİZEL MOTORLARI TANIM

2-DİZEL MOTORLARI TARİHÇE

3-DİZEL MOTORLARIN AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI

4-DİZEL MOTORLARI SINIFLANDIRILMASI

5-DİZEL MOTORLARIN GEMİLERE UYGULANMASI

6-DİZEL MOTORLARDA AŞIRI DOLDURMA DONANIMLARI

2
 1-DĠZEL MOTORLARIN TANIMI

Motor;ısı enerjisini, mekanik enerjiye dönüĢtüren makinelere denir. Gerekli

olan ısı enerjisini silindirler içerisinde meydana getiren motorlara içten yanmalı
motorlar denir.AĢağıdaki resimlerde çeĢitli motorlar görülmektedir.

3
 3-DĠZEL MOTORLARIN TARĠHÇESĠ

Fransız mühendisi Carnot 1824 yılında Ģu fikirleri ortaya koymuĢtur;

 Yüksek oranlarda sıkıĢtırılan havanın ısısı artar ve bu ısı yakıtı

yakabilecek bir sıcaklığa eriĢir.
 AteĢlemeden önce hava mutlaka sıkıĢtırılmalıdır.
 Motorun çalıĢmasına devam edebilmesi için silindir yüzeyleri
soğutulmalıdır.
 Egzoz gazlarındaki ısı enerjisinden ısıtma iĢlerinde yararlanılabilinir.

Sâdi Carnot (Nicolas Léonard Sadi Carnot) - (1 Haziran 1796 - 24 Ağustos 1832)

4
 3-DĠZEL MOTORLARIN TARĠHÇESĠ

Rudolf Diesel, kömür tozu veya ağır yağlarla çalıĢan dizel motorunu 1892’de
buldu. ÇeĢitli aksaklıkları zamanla giderilen ve 1897 yılında iyi çalıĢır bir
duruma gelen bu motorun özellikleri Ģunlardır;

 Silindirler etrafında dolaĢan su ile soğutuluyordu.

 SıkıĢtırma sonunda basıncı 35-40 atmosfere yükseltilen hava içerisine
yakıt, 70 atmosfer basınçtaki hava ile püskürtülüyor ve çok iyi bir karıĢım
oluĢturularak silindirdeki ısı ile yanıyordu.
 Bu motorda termik verim % 24’te kadar yükseltilmiĢti.
 GenleĢme sonunda yanmıĢ gazlar basınçla dıĢarı atılmaktadır.

Bugüne kadar bu motorlar üzerinde birçok değiĢiklikler yapılmasına karĢın,

Rudolf Diesel’in koyduğu esaslar değiĢmediğinden bu motorlara dizel motorları
adı verilmektedir.

Rudolf Christian Karl Diesel (18 Mart 1858, Paris - 29 Eylül 1913)

5
 3-DĠZEL MOTORLARIN AVANTAJLARI VE DEZAVANTAJLARI

DĠZEL MOTORUN AVANTAJLARI:

1. Yakıt sarfiyatı azdır.

2. Yakıtı ucuzdur.
3. Verimi yüksektir.
4. Egzoz gazları zehirsizdir.
5. Yangın tehlikesi azdır.
6. Motor gücü fazladır.

DĠZEL MOTORLARIN DEZAVANTAJLARI:

1. Ġlk alıĢ fiyatları yüksektir.

2. Çok yer kaplar ve ağırdır.
3. Gürültülü ve sesli çalıĢır.
4. Yakıt sistemleri hassastır, dikkatli bakım ister.

6
 4-DĠZEL MOTORLARIN SINIFLANDIRILMASI

ÇALIŞMA
PRENSİPLERİNE
GÖRE

SİLİNDİR
DEVİR SAYILARINA
DİZİLİŞLERİNE
GÖRE
GÖRE

DİZEL MOTORLAR

PİSTON
YAKIT PÜSKÜRTME
BAĞLANTILARINA
ŞEKLİNE GÖRE
GÖRE

GÜÇ ETKİSİNE
GÖRE

Bunlardan çalıĢma prensiplerine göre olan ve silindir diziliĢ Ģekillerine göre olan
bazı motorları inceleyelim.

A- ĠKĠ ZAMANLI DĠZEL MOTORLAR: Gemilerde kullanılan çok büyük

güçlü dizel motorları genellikle iki zamanlı dizel motorlardır. Gerçekte 400 -
900 mm arasında silindir çapına sahip bütün motorlar iki zamanlı dizel
motorlardır. Bu motorlarda tek bir krank miIi 37000 kW’ ın üzerinde güç
üretebilir.

B-DÖRT ZAMANLI DĠZEL MOTORLARI: Dört zamanlı dizel motorları, 50 -

1000 mm arasında silindir çapına sahip alan 100-4500 devir/dakika hızları
arasında çalıĢan 1-35000 kW arasında güç üretebilen motorlardır. Küçük dizel
motorları pompa setleri, hava kompresörleri, deIme cihazları gibi uygulama
alanlarında kullanılırlar.Ayrıca, gemilerde ve yatlarda tarımda
traktörlerde,otobüs ve ağır yük taĢıtlarında,lokomotiflerde,otomobillerde de
kullanılmaktadır.Genellikle, 100 kW’ ın üzerinde güce sahip motorlar aĢırı
doldurmalı dizel motorlarıdır.

7
 4-DĠZEL MOTORLARIN SINIFLANDIRILMASI

Silindir diziliĢlerine göre bazı motor çeĢitleri aĢağıdaki resimlerde görüldüğü

gibidir.

A-SIRA TĠPĠ MOTOR

B- V TĠPĠ MOTOR

C-YILDIZ TĠPĠ MOTOR

8
 5-DĠZEL MAKĠNELERĠN GEMĠLERE UYGULANMASI

Motor gücü ile yürütülen gemilerde ana makinenin görevi gemi pervanesini
döndürmektir. Ana makine çalıĢıp pervaneyi döndürdüğünde pervane
kanatçıkları önündeki su kütlesini iter. Ancak itilen su kütlesi kolayca itildiği
yönde akamayacağı için su kütlesi ile pervane kanatçıkları arasında bir
momentum oluĢur. Bunun sonucunda gemi su yüzeyinde itilir. Gemi böylece
hareket eder.

Dizel motorların gemilere uygulanması genellikle üç Ģekilde olur. Bunlar;

doğrudan bağlama, devir düĢürücü (redakĢınger) ile bağlama ve dizel-jeneratör
sistemi olarak sıralanabilir.

Günümüz gemi makinelerinin bir bölümünde, ana makineler pervanelere

doğrudan bağlanmıĢtır. Makinenin kapladığı hacmin ve ağırlığının küçük olması
gereken gemilerde yüksek devirli makineler kullanılır. Bu gemilerde makine,
pervaneye devir düĢürücüsü ile bağlanır. Eğer makine devri çok yüksek ise
pervene verimini arttırmak için makine ile pervane arasına devir düĢürmek
amacı ile diĢli kutusu konulur. DiĢli kutusu hem pervene verimi ve hem de
uygun pervane çapı elde etmek için gereklidir.

1
 5-DĠZEL MAKĠNELERĠN GEMĠLERE UYGULANMASI

1-Dizel motorun doğrudan bağlanması:

2-Devir düĢürücülü bağlama:

3-Dizel-jeneratör sistemi:

2
 6-DĠZEL MOTORLARDA AġIRI DOLDURMA DONANIMLARI

AĢırı doldurma dizel motorların çalıĢmasını kolaylaĢtırmak ve verimini

arttırmak amacıyla makinelere eklenen daha fazla hava sağlamak amacıyla
kullanılan donanımlar bütününe denir.

AĢırı Doldurma Sistemlerinin Kullanılma Nedenleri:

 Yakıt sarfiyatının, normal emiĢli motorlara göre az olması,

 Daha küçük bir hacim ihtiyacı,
 Daha hafif motor, birim çıkıĢ gücü baĢına daha küçük bir özgül ağırlık,
 Egzoz turbo kompresörü ile daha yüksek verim,
 Birim çıkıĢ baĢına daha düĢük maliyet,
 Daha verimli soğutma sistemi,
 Normal emiĢli motorlardan daha az ısı kaybı,
 Egzoz türbini ile daha az egzoz gürültüsü,
 DüĢük hava basınçlı yerlerde normal emiĢli motorlara nazaran daha
yüksek volümetrik verim,
 Kontrollü yanma ile daha düĢük egzoz emisyonları,
 Motor daha az vuruntulu çalıĢma ve daha az gürültü gibi etkenlerdir.

3
 6-DĠZEL MOTORLARDA AġIRI DOLDURMA DONANIMLARI

1-Mekanik AĢırı Doldurma (Süper Ģarj):

Kompresörü çevirmek için motor krank milinden veya harici bir kaynaktan,
güç alınıyorsa bu motorlara mekanik aĢırı doldurmalı motorlar denir. Mekanik
süper Ģarjda, motorun egzoz gazındaki enerjiden faydalanmak mümkün değildir.
AĢırı doldurma amacıyla kullanılan hava pompasına blower adı verilir.
Blowerlar bir çeĢit kompresör olarak görev yapar.

2- Egzoz Turbo Kompresörü ile AĢırı Doldurma (Turbo Ģarj):

Motor egzozundan çıkan sıcak gazlarının enerjisi ile döndürülen türbin

bağlı olduğu milin ucundaki kompresörü döndürerek, motor silindirine giren
havanın basınçlı olarak, yani daha yüksek yoğunlukta gönderilmesini sağlar.
Motor içerisine gönderilen ideal sıcaklıktaki hava sıkıĢtırıldığında basıncı daha
da artarak yakıtın tam olarak ve yüksek verimde yanmasını sağlar.Bu sistem
dizel motorlarında oldukça olumlu sonuçlar vermektedir. Bu Ģekilde %50
üzerinde bir güç artıĢına ulaĢılabilir. Motorun her türlü çalıĢma Ģartlarına uygun
olarak gerekli olan hava miktarını temin ederek basınçla motor içerisine
göndermek suretiyle, motor verimini ve gücünü arttırmaktır. Ayrıca tam
yanmanın gerçekleĢmesine yardımcı olarak egzoz emisyonlarının en az oranlara
indirilmesine yardımcı olur. Motordan çıkan sıcak egzoz gazlarının enerjisiyle
çalıĢan bir türbin tarafından tahrik edilmektedir.

4
 2- SABĠT PARÇALAR

1) BEDPLATE (ALT KARTER)

2) CRANKCASE (ÜST KARTER)

3) ENGİNE BLOCK AND LİNER (SİLİNDİR BLOĞU ve

LAYNERLER)

4) CYLİNDER HEAD (KAVER VEYA SİLİNDİR KAPAĞI)

5) MAİN BEARİNG (PALAMAR YATAKLARI ya da KRANKŞAFT

ANA YATAKLARI)

6) CROSSHEAD GUİDES (GAYITLAR)

5
 1-BEDPLATE(ALT KARTER)

Dizel makinelerinde bedpleyt veya alt karter çok önemli bir

bölümdür.Verimli bir iĢletme sağlayabilmek için krankĢaft ve diğer hareketli
parçaların laynlarında olmaları bedpleytin durumuna bağlıdır.Bu görevinin
dıĢında bedpleytler makine ağırlığını taĢımak,denizli havalarda yalpa ve baĢ-
kıçtan gelen gerilmelere karĢı koymak,pervanenin tepkisinden gelen kuvvetlere
dayanmak ve zaman zaman yağlama yağına depoluk etmek gibi görevler de
yüklenmektedirler.

Küçük güçlü makinelerin ufak bedpleytleri tek parça olarak dökme

demirden yapıldıkları halde, yüksek güçlü ağır devirli ve özellikle çok silindirli
makinelerin bedpleytleri ayrı parçalar halinde yapılmaktadır. Yağlama
görevlerini yerine getiren yağlar makinelerin türlü kısımlarından gelerek
bedpleytte toplanır. Soğutma suyu, kurum, metal partikülleri yanma asitleri vb.
tarafından kirlenen yağlar, yağ pompası ile bu bölümden veya makinenin altında
bulunan samp tanktan alınır.

Bedpleyt üzerinde enine donatılmıĢ köprü ya da "girderler" bulunur.

Girderler krankĢaft ana yatakları için yapılmıĢlardır.

6
 2-CRANKCASE ( ÜST KARTER)

Dizel makinelerinin orta bölümünü oluĢturan silindirleri veya silindir

bloklarını taĢıyan kısma krank keys veya üst karter denir. Krank keysler freym
denilen birbirlerine paralel ve her silindir için bir kutu görünümünü veren
parçalardan oluĢmaktadır. Krank keys üzerinde makinenin onarımını
yapabilmek krank Ģaft ana yataklarını denetlemek, bazı makinelerde pistonları
dıĢarı alabilmek amacıyla kapaklar bulunmaktadır. Büyük güçlü makinelerde bu
kapaklar açılarak krank keyse girmek ve makinenin iç temizliğini boya vb. iĢleri
yapmak mümkündür. Karterde oluĢabilecek yangın ve patlamaya karĢı makineyi
korumak için karter kapakları üzerinde, yay yükü ile çalıĢtırılan emniyet valfleri
ya da rilif valfler bulunur. Yüksek güçlü ağır devirli bir makinenin silindir blok
krankkeys ve bedpleyti Karterlerin alt flanĢları bedpleyt ya da alt kartere
oturmakta cıvata ve somunlarla ona sıkıca bağlanmaktadır. silindirleri
birbirlerinden ayrı yapılan makinelerde silindir blokları, krankkeys ve bedpleyti
oynamayacak Ģekilde bir arada tutabilmek amacıyla, Tayrot, Tansiyon cıvatası
veya saplama adı verilen uzun çelik çubuklar kullanılır

7
 3) ENGĠNE BLOCK AND LĠNER(SĠLĠNDĠR BLOĞU ve LAYNERLER)

1-SĠLĠNDĠR BLOĞU

Silindir bloğu üst karter (krank muhafazası) ile birlikte motorun

gövdesini oluĢturur. Bazı motorlarda üst karter ve silindir bloğu tek parçadan
oluĢmaktadır. Pistonlara yataklık eder. Zamanların oluĢtuğu silindirler, silindir
bloğunda bulunur. Silindirler, silindir kapağı ile birlikte, yanma odalarını
oluĢturur.

Genellikle silindir bloğu ve üst karterler dökme demirinden yapılır.

Dökme demirin içinde, % 3 oranında serbest grafit halinde, karbon bulunur. Bu
serbest grafit dökme demire hafif bir kayganlık verir. Kırıldığında esmer renkte
görüldüğü için, bu malzemeye esmer dökme demir de denir. Ayrıca dökme
demir alaĢımının içerisine, az miktarda karbon, nikel, krom, magnezyum gibi
katık maddeler katılarak, dökme demirin sertliğini ve diğer bazı özelliklerini
artırarak, ona, aĢınmaya karĢı yeterli, direnç kazandırır.

8
 3) ENGĠNE BLOCK AND LĠNER(SĠLĠNDĠR BLOĞU ve LAYNERLER)

Esmer dökme demir, silindir bloku malzemesi olarak, ucuz, iĢlenmesi

kolay, silindirde meydana gelen yüksek ısı ve basınca dayanıklıdır. Ağırlığı
fazla olmayan dökme demir, ufak titreĢimleri yok eder, paslanma ve çürümeye
karĢı dayanıklı bir malzemedir.Birçok küçük ve orta tip motorların blokları üst
karter ile birlikte alüminyum alaĢımından yapılmaktadır. Dökme demire göre
hafif, iĢlemesi kolay ve ısı iletkenliği fazla olan bu silindir blokları sayesinde,
beygir gücü baĢına düĢen motor ağırlığı azaltılarak motorun kitlesel gücü
artırılabilmektedir.

Bugün motor sanayinde birçok küçük ve orta tip motorların silindir blokları, üst
karterle birlikte, alüminyum alaĢımından yapılmaktadır. Dökme demire göre
hafif, iĢlemesi kolay, ısı iletkenliği fazla olan alüminyumun, basınca, ısıya ve
titreĢimlere karĢı, dayanıklılığını artırmak amacıyla içerisine, nikel, magnezyum,
dökme demir, silikon ve çok düĢük oranda diğer bazı metaller
katılmaktadır.Alüminyum alaĢımından yapılan silindir bloklarına çelik ve
dökme demir kuru veya yaĢ gömlek takılarak, aĢınmaya dayanıklı silindirler
temin edilebilir.

9
 3) ENGĠNE BLOCK AND LĠNER(SĠLĠNDĠR BLOĞU ve LAYNERLER)

Silindir blokları üzerinde, soğuk havalarda suyun donmasına karĢı, blok ve

kapağın çatlamaması için tapalar bulunmaktadır. Bu tapaların her yıl çıkarılıp
yerine yenisi takılmalıdır. Bu iĢlem yapılmayacak olursa tapalar kireçlenecek
veya paslanacaktır. Bundan dolayı suyun donması ile tapalar
açılamayacaktır.Gömleksiz motorlarda silindirler standart ölçüsüne göre iĢlenir.
Gömlekli motorlarda ise gömlek yuvaları, gömleğin cinsine göre iĢlenir.

10
 3) ENGĠNE BLOCK AND LĠNER(SĠLĠNDĠR BLOĞU ve LAYNERLER)

2-LAYNERLER(SĠLĠNDĠR GÖMLEĞĠ)
Freym ve kolonlar tarafından taĢınan, içinde pistonun hareket ettiği bloğa
silindir gömleği ya da layner adı verilir. Küçük güçlü makinelerde silindir bloğu
tüm silindirleri içine alacak tek bir parçadan ya da büyük güçlü makinelerde
olduğu gibi ayrı bloklar halinde yapılır ve freymlere cıvata ve somunlarla
bağlanır. Çoğu zaman silindir bloklarının içine değiĢtirilebilir gömlek ya da
laynerler yerleĢtirilir. Böylece aĢınma çatlama vb. nedenlerle değiĢtirilmesi
gerektiğinde laynerler yerlerinden çıkarılır ve yenileri hidrolik krikolar
yardımıyla yerlerine takılır. Silindir layneri ile silindir bloğu arasında taze buhar
dolaĢtırılan bir hacim vardır. Buna stim ceketi ya da su ceketi adı verilir Silindir
gövdesinin bir tarafı taĢlanarak düzeltilmiĢ ve buraya stim ve egzoz portları
açılmıĢtır. Portların bulunduğu ve slayt valfin üzerinde hareket ettiği bu yüzeye
slayt keys ya da kısaca keys adı verilir.

11
 3) ENGĠNE BLOCK AND LĠNER(SĠLĠNDĠR BLOĞU ve LAYNERLER)

Silindirlerin alt taraftan kapalıdır. Bu kısım ''krank tarafı" olarak bilinir. Alt
kapak adı da verilen ve blokla tek parçadan yapılan bu bölümün merkezinde
piston rodun geçeceği dairesel bir delik vardır. Piston rot ile bu dairesel delik
arasından buhar kaçaklarına engel olmak üzere bu bölüm bir "salmastra kutusu"
veya "stafin boks" Ģekline sokulur. Çoğu zaman yüksek basınç silindirlerinin
piston rot boğazlanın sızdırmazlığında metal salmastralardan yararlanılır. Alçak
basınçlı makinelerin piston rot boğazlarında ise yumuĢak salmastralardan
yararlanılmaktadır. Bu salmastralara çoğu zaman "patent salmastra" adı
verilmektedir. Silindirlerin alt ve üst kısımlarına birer firar valfi yerleĢtirilmiĢtir.
Eskeyp valf adı da verilen bu tür valfler makineye su yürümesi sırasında klerens
hacimlerini dolduran su piston tarafından sıkıĢtırılırsa silindir kapağı veya
silindir gömleğini sakatlamamak ona hasar vermemek için kullanılır. Silindirin
alt veya üst klerens hacimlerinde herhangi bir nedenle aĢırı basınç oluĢtuğunda
eskeyp valf diski üzerindeki yayı da sıkıĢtırarak yuvasından kalkar. AĢırı basınç
giderildiğinde sıkıĢtırılmıĢ bulunan yay diski yuvasına oturtur.

12
 3) ENGĠNE BLOCK AND LĠNER(SĠLĠNDĠR BLOĞU ve LAYNERLER)

Makinelerin birçoğu, laynerler silindir bloğu içine yerleĢtirilmiĢtir. Bu

gibi laynerler uzun ömürlü oluĢu ve daha iyi aĢınma direnci sağladığı için tercih
edilirler.Bir layner malzemesi silindir içerisindeki aĢırı ısı ve basınçlara
dayanıklı olmalı ve aynı zamanda piston ve ringin (segmanın) minimum
sürtünmeyle hareket etmesine izin vermelidir. Layner imalinde çoğunlukla gri
dökme demir kullanılır, ince duvarlı çelik laynerler ve krom kaplı laynerler
yüksek süratli makinelerde tercih edilir. Yüksek silikonlu (%17-20) alüminyum
alaĢımlar, silikon-grafit alüminyum alaĢımla ısı iletim katsayısının yüksek
olması istenen hafif makinelerde tercih edilir.

AĢınma, kaplama, dayanıklılık, iĢleme özellikleri nedeniyle A-tip grafitli

olanlar giderek daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu konuda maliyet ve
ömür dikkate alınan baĢlıca faktörlerdir. Bugün segman ve pistona bağlı olarak
çok dayanıklı layner imal edilebilmektedir.Bazı laynerlerin aĢınma yüzeylerinde
krom kaplanmasıyla aĢınmaya karĢı dayanıklılıkları artırılır. Ayrıca kaplanan
kromun özelliği sayesinde yağlama yağının tutulması ve yağlamanın daha iyi
yapılması sağlanır.

13
 3) ENGĠNE BLOCK AND LĠNER(SĠLĠNDĠR BLOĞU ve LAYNERLER

Silindirler ya küçük makinelerde olduğu gibi bir blok Ģeklinde yapılır ve

tüm silindirler bu blok içine açılır ya da makinenin her silindiri birbirlerinden
bağımsız bloklar biçiminde yapılır ve içlerine değiĢtirtebilir "layner" ya da
"silindir gömlekleri" yerleĢtirilir.Pistonun çalıĢtığı silindir yüzeyleri silindirlere
verilen havada bulunan toz, kum veya kötü yağlama yağları eksik yanmadan
gelen kurum ve yanma asitleri nedeniyle belirli bir süre sonra müsaade edilen
sınırları aĢacak Ģekilde aĢınır. Eğer silindirler bir blok içinde ve gömleksiz
yapılmıĢlarsa blok olduğu gibi torna tezgâhına kaldırılarak tüm silindirlere paso
verilir. Bunun sonucu olarak silindir çapları büyüyeceğinden daha büyük çaplı
pistonlar gerekecektir. Oysa silindir blokları laynerlerle donatıldıkları zaman
aĢınan gömlekler yenileri ile değiĢtirilir. Silindir laynerlerinin yapım ve
değiĢtirilmeleri silindir blokların paso verilmek üzere atölyelere
kaldırılmalarından daha kolay ve daha ucuzdur. Dizel makinelerinde biri yaĢ
diğeri kuru olmak üzere iki tür layner kullanılır. Kuru tip layner ile soğutma
suyu temasa geçmez, silindir bloğundaki ceketlerin içinden geçen su laynerle ısı
alıĢveriĢi kondüksiyon Ģeklinde yapar. YaĢ tip layner ile soğutma suyu, direk
temas halindedir.

14
 3) ENGĠNE BLOCK AND LĠNER(SĠLĠNDĠR BLOĞU ve LAYNERLER

A-) YAġ LAYNER

Silindir bloğuna yerleĢtirilen yaĢ layner ile blok arasında soğutma

suyunun dolaĢtırılması amacıyla bir hacim oluĢturulur. Bu hacim silindir ceketi
adını almaktadır. Genellikle soğutucu olarak kullanılan su silindir ceketine alttan
verilir ve üst taraftan silindir baĢlığına iletilir. Suyun laynerin dıĢ yüzeylerinde
dolaĢtırılması sonucu iyi bir ısı transferi sağlanır. Dolayısıyla laynerlerin iç
yüzeylerinde oluĢturulan yağ filmi veya katmanı oldukça dayanıklıdır. Bu yararı
yanında da yaĢ laynerlerin çok önemli bir sakıncası vardır.

Tek etkili makinelerde laynerlerin üst tarafları silindir baĢlığı ve onu bloğa
bağlayan saplamalarla sıkıca tespit edilmiĢtir. Etek kısımları ise serbest
bırakılmıĢtır ve dolayısıyla hareket edebilir. Yanma sırasında oluĢan yüksek
sıcaklıktaki gazların ısıl etkileriyle laynerler, serbest olan alt taraflarından çok
küçük bir miktar hareket edebilir. Bu hareket sırasında silindir bloğu ile gömlek
arasından bir miktar soğutma suyu bedpleyte inerek oradaki yağlama yağına
karıĢır. Boza kıvamını alan bu tür yağlama yağlarının makinelerde kullanılması
sakıncalıdır. YaĢ laynerlerin bu sakıncalarını gidermek amacıyla, silindir ceketi
ile tek parçadan yapılmıĢ gömlekler kullanılır. Bu tür silindir gömlekleri gemi
makinelerinde de görülmekle birlikte daha çok lokomotif dizellerinde
kullanılmaktadır. YaĢ laynerlerde silindir bloğu ile gömlek arasından soğutma
suyunun kartere sızmasını önlemek amacıyla layner eteklerine, çoğu kez lastik
veya yapay kauçuktan yapılmıĢ o ringler yerleĢtirilir.Laynerlerin üst yüzeyine
kaver oturur ve kaverle layner arasında kaver contası vardır. Layner yüzeyinde
bu contanın oturacağı yuva vardır.

15
 3) ENGĠNE BLOCK AND LĠNER(SĠLĠNDĠR BLOĞU ve LAYNERLER

A-) KURU LAYNER

Silindir bloğundaki silindirik yuvalarına, sıkı geçirilen ince cidarlı çelik

veya dökme demir gömleklerdir. Bu tip laynerler, yaĢ tip layner ile
karĢılaĢtırıldığında nispeten ince duvarlara sahiptirler. Soğutma suyu bloktaki
geçitlerde devir daim ettiği ve layner ile temasa geçmediği görülmektedir.

Kuru tip laynerler silindir blok içine direkt geçme, yüzey yüzeye yapıĢtırma
ya da sıkı geçme Ģeklinde yerleĢtirilirler. Laynerler silindir duvarları ile tam
temas haline olmalıdır. Böylece soğutma suyu ile iletiĢimi daha verimli
olacaktır. Faturalı ve faturasız olarak üretilirler. Laynerin, çıkarılması ve
takılması sıkı geçme olanlarda biraz zordur. Çıkartılması için "özel aletler"
gerekir. Küçük motorlarda gevĢek laynerler kullanılır ve genellikle layner
gevĢetildikten sonra elle sökülebilir. Ufak motorlarda kullanılan bazı laynerlerde
motorun özelliğine göre hava portları bulunmaktadır.

16
 4-) CYLİNDER HEAD (KAVER VEYA SİLİNDİR KAPAĞI)

Silindir kapağının (kaver) temel görevi silindirlerin üst kısmını kapatarak

yanma odalarını oluĢturmaktır. SıkıĢtırma zamanında silindirin üst kısmını
kapatan kaver sayesinde yanma odasında sıkıĢtırma basıncının en üst seviyede
kalmasını ayrıca yanma ile oluĢan ek basınç ve sıcaklık artıĢını da silindir içinde
tutarak tüm gücün piston tepesine iletilmesini sağlar. Görüldüğü gibi silindir
kapağının motorun çalıĢmasındaki iĢlevi çok önemlidir.

Silindir kapağının bir baĢka görevi, motorun birçok parçasını üzerinde

taĢımaktır. Benzinli motorlar ile petrol gazı ve doğal gaz motorlarında buji, dizel
motorlarda ise enjektör silindir kapağı üzerinde bulunur. Dört zamanlı I tipi
motorlarda emme ve egzoz valfleri (supap), iki zamanlı doğru akım süpürmeli
dizel motorlarda ise egzoz valfi/valfleri silindir kapağı üzerinde bulunur. Ayrıca
külbütör manivelaları (rokerarm) ve yatakları, indikatör valfi, kontrol musluğu
veya valfi, ilk hareket havası valfi, rilif valf, bazı I tipi yardımcı motorlar ile
otomotiv motorlarında kam Ģaft silindir kapağı üzerinde bulunur.

Silindir kapağının bir diğer görevi de üzerinde yanma odaları çevresinde

bulunan boĢluklarda dolaĢan soğutma suyu ile motorun soğutulmasını
sağlamaktır. Bu boĢluklara soğutma suyu ceketleri denir.

17
 4-) CYLĠNDER HEAD (KAVER VEYA SĠLĠNDĠR KAPAĞI)

2 stroklu makinelerin silindir baĢlığı üzerinde ;

 Emniyet valfi,
 Enjektör,
 Ġlk hareket havası valfi,
 Endikeyter veya kontrol musluğu,
 Makine doğru akımlıysa bir veya birkaç egzost valfi,
 Emme valfi,
 Rokerarm (külbütör mekanizması)
 Ayrıca soğutma suyu,ilk hareket havası ve yakıt boru devreleri ile
manometre ve termometreler de silindir baĢlıkları üzerlerine
donatılmaktadır.

18
 5-) MAİN BEARİNG (PALAMAR YATAKLARI ya da KRANKŞAFT ANA
YATAKLARI)

Motorda silindir içerisinde oluĢturulan yük veya gücü makinenin hareketli

bölümlerinden pervane, jeneratör ve benzeri yardımcı makinelere aktaran,
pistonun eksenel hareketinin devir hareketine çevrilmesine yardım eden,
krankĢaft, kamĢaft gibi hareketli kısımları taĢıyan hareketsiz parçalara yatak
denir. Bunlara iliĢkin yüzeylere de yatak yüzeyleri adı verilir. Motor yatakları
dönerek hareket eden motor parçalarını gerekli durumda tutar. Yataklar motorda
meydana gelen yükleri bozulmadan taĢıyabilir.

Makine terminolojisinde yatak; mil ile ya ana yatak arasına ya da konnektin

rod arasına yerleĢtirilmiĢ eleman anlamına gelir. ġaft yatak içindeki yağın
meydana getirdiği bir film tabakası tarafından desteklenir.

Ana Yatak(Main Bearing, Palamar)

Dizel makinelerinde krankĢaftları taĢımak ve onun dengede çalıĢmasını
sağlamak amacıyla kullanılan yataklara krankĢaft ana yatakları veya palamar
yatakları adları verilmektedir. KrankĢaft ana yatakları iki yatak kepi ile iki yatak
selinden oluĢur. KrankĢaft taĢıyan yatak kep ve selleri dört saplama ile bedpleyte
bağlanmaktadır. Bu tür yataklar üst kepe bağlı bir yağ borusu yardımıyla ve
basınçla yağlanırlar.

19
 6) CROSSHEAD GUĠDES (GAYITLAR)

Sadece kroshedli makinlerde bulunur.Kroshedler pistonu etkileyen itme

kuvvetlerini piston roddan alıp konnektin rodda iletirler. Konnektin rodun meyli
nedeni ile oluĢan yan kuvvetleri üzerine alıp sliper ve gayıtlar yardımı ile freyme
aktarırlar. AĢağıdaki Ģekilde kroshed, kroshed yatakları, sliper ve konnektin
rodun slipere bağlanma Ģekli görülmektedir. Kroshed eksenel hareket yapar ve
bunu gatlar üzerinde çalıĢan sliper sağlar. Gayıtların ve sliperlerin üzeri vayt
metalle kaplanmıĢtır ve yağlaması ise kroshed yağlamasından sağlanmaktadır.
Gayıtlar freym üzerine yerleĢtirilmiĢtir. Slipere yataklık ederler. Yan kuvveti
sliperden alıp freyme aktarırlar. Konnektin rodu üst ucu ise Ģekilde görüldüğü
gibi flanĢ Ģeklindedir ve yataklar yardımı ile kroshede bağlanır.

Pistonlu buhar makinelerinde kroshetin görevi piston rot ile konnektin

rodu birbirlerine bağlamak ve böylece pistondan baĢlayarak krankĢafta varan bir
hareket mekanizması oluĢturmaktır.Kroshedin iki tarafında kroshet pinler
bulunur. Dairesel kesitli olan bu pimlere konnektin rot kroshet pim yatakları
yardımıyla bağlanmaktadır.Kroshet blok ve kroshet pimler dövme çelikten
yapılmıĢ parçalardır. Kroshet blokun bir tarafına da kızak bağlanır. Sliper (gayıt
içinde hareket eder.) Böylelikle kroshet blok ve sliperin piston rodun dikey
ekseni yönünde ve bu eksenden sapmaksızın çalıĢmasını sağlar. Bir baĢka görevi
de konnektin rodun meylinden gelen itme ya da srast kuvvetinin karĢılanması
gayıtlara aktarılması ve piston rot ile konnektin rot arasında oynak bir bağlantı
sağlamasıdır.

20
 3- HAREKETLĠ PARÇALAR

1- CRANKSHAFT (KRANK MĠLĠ)

2- CAMSHAFT(KAM MĠLĠ)
3- PĠSTON
4- VALVES (SUPAP DONANIMI)
5- FLYWHEEL (VOLAN)

21
22
 1- CRANKSHAFT (KRANK MĠLĠ)

Gemi makinelerinde krank Ģaft pistondan aldığı doğrusal hareketi, biyel

(konnektinrod) yardımıyla dairesel harekete çevirir ve bu hareketi volan ve
kavramaya iletir. Dizel makinelerinin çalıĢması sırasında, silindir içinde
oluĢturulan ve pistonu etkileyen maksimum gaz basınç kuvveti nedeniyle
meydana getirilen iĢ, konnektinrodun alt ucundaki krankpin yatağı ile ve devir
hareketi olarak krank Ģafta iletilir. Krank Ģaft bu hareketi gemi pervanesine veya
elektrik enerjisi üreten jeneratör ya da alternatörlere aktarır.

Krank Ģaftın üzerinde bir takım kollar bulunmaktadır. Bunlara krank veb
veya krank kolları adları verilmektedir. Krank kolları arasında bulunan ve kol
yatağının bağlandığı kısımlara ise krankpin denir. Ana yataklar içinde dönen
krank Ģaft parçası krank jurnal veya sadece jurnal adını almaktadır. Ġki krank
kolu ile bu kolları birleĢtiren krankpinden oluĢan kısımlara da krank adı
verilmektedir.Bir krank Ģaft çeĢitli sayıda kranklardan oluĢmaktadır. Sıra tipi
makinelerde her silindir bir kranka sahiptir. Dizel makinelerinde her krank, iki
krank kolu ile onları birleĢtiren bir krankpinden oluĢmaktadır. Konnektinrodun
büyük veya alt tarafı bir yatakla krankpine bağlanır. Her krank kolu veya krank
veb, bir jurnale bağlıdır. Krankların her jurnali bir ana yatak veya palamar yatağı
tarafından taĢınmakta ve onun içinde dönmektedir.

23
 1- CRANKSHAFT (KRANK MĠLĠ)

Krank Ģaftlar, özel çelik alaĢımlarından dövülerek veya dökülerek

yapılır. Bir seri tornalama iĢlemleriyle biçimlendirildikten sonra aĢınma burulma
ve eğilmeye karĢı dayanıklılığını artırmak amacıyla ısı iĢlemleri uygulanarak
muylu yüzeyleri sertleĢtirilir. Son iĢlem olarak muylular taĢlanıp parlatılarak
standart ölçülerine getirilir.

Krank ana yatak muylusu, krank haznesinde yataklar tarafından

yataklanırlar ve krank Ģaft bu ana yataklar üzerinde döner. Her ana yatak
muylusu bir krank koluna veya kollarına ve kolun ucuna yerleĢtirilmiĢ krank kol
muylusuna sahiptir. Krank kol muyluları krank Ģafta, mil ekseninden kaçık
olarak yerleĢtirilmiĢtir.

Krank Ģaftın, ana yatak muylularına, piston kolu yataklarına, piston

pimlerine yağ sağlamak için yağ delikleri ile donatılmıĢtır. Biyel yatakları
basınçlı yağla yağlanan motorlarda ana muylulardan, biyel muylularına çapraz
yağ delikleri açılmıĢtır.

24
 1- CRANKSHAFT (KRANK MĠLĠ)

YapılıĢ biçimine bağlı olmak Ģartıyla, bir krank Ģaftta en az iki ana muylu
ile bir veya iki manivela bulunur.

Bir krank Ģafttaki ana muylular ile biyel muyluları adedi, muylu çapları ve
geniĢlikleri, motorun silindir sayısına, motorun gücüne ve modeline göre değiĢik
biçim ve ölçülerde yapılabilir.Krank Ģaft ana muylularından birinin iki yan yüzü
temiz iĢlenmiĢtir. Kılavuz muylu denilen bu muyluya yaslanma yüzeyli kılavuz
yatak kusinetleri takılır ve krank Ģaftın eksenel gezintisini, bu yatak yardımıyla
sınırlandırılır.

25
 1- CRANKSHAFT (KRANK MĠLĠ)

Biyel yatakları basınçlı yağla yağlanan motorlarda ana muylulardan biyel

muylularına çapraz yağ delikleri açılmıĢtır. Bloktaki ana yağ kanalından,
yardımcı yağ kanallarına geçen basınçlı yağ, ana yatak ve muylularını
yağladıktan sonra bu çapraz kanallardan biyel yataklarına geçerek biyel
yataklarını ve muyluları yağlar.

Krank Ģaft jurnal ve krankpinler, mikrometrik geyiçlerle baĢ, orta ve

kıç taraflarından ölçülür. Bu iĢlem birbirine dik iki düzlemde yapılır. Bunlardan
birincisi düĢey, diğeri ise yatay düzlemdir. Bu uygulamada baĢ ve kıç ölçüm
noktaları filetlerden 10-30 mm kadar uzakta olmalıdır. Yüksek güçlü
makinelerin çok ağır olan krank Ģaftlarının gemi olanakları ile kaldırılarak
jurnallerinin aĢınma miktarlarını saptamak mümkün değildir. Bu nedenle ve
özellikle silindirik yatak Ģelleri ile donatılmıĢ ana yatak jurnallerinin aĢınma
miktarları ya da çaplarının ölçümleri özel bir mikrometre ya da çap pergeli-
kalipergeyiç ile yapılır. Bu tür ölçüm cihazlarının kullanılması sırasında, krank
Ģaftın kaldırılmasına gerek yoktur. Özellikle küçük güçlü makinelerde, yıllar
süren iĢletmelerden sonra, ana jurnallerin dairesel Ģelleri elips Ģekline
dönüĢebilir. Bunun nedeni, pistonlardan gelen esas yükün, ÜÖN veya ona çok
yakın olarak üretilmesidir.

26
 2- CAMSHAFT(KAM MĠLĠ)

Üzerlerinde kam adı verilen eksantrikleri taĢıyan, supapların

açılmasını sağlayan, bazı motorlarda yakıt pompaları, regülâtörler ve
aĢırı hız gavörnörlerini çalıĢtıran mile kam mili (kam Ģaft) veya
eksantrik mili denir.

Kam Ģaft veya Eksantrik mili ya da Kam mili yüksek devirli

makinelerde kamlarıyla birlikte dökme veya dövme çelikten ve tek
parça Ģeklinde yapılmaktadır. Orta devirli, dört zamanlı gemi dizel
makinelerinde kullanılan kam Ģaft donanımıyla birlikte görülmektedir.
Kam Ģaft hareketini değiĢik Ģekillerde krank Ģafttan almaktadır. Dört
zamanlı motorlarda krank Ģaftın bir tur dönüĢüne karĢılık kam Ģaft
yarım tur dönmektedir. Yine dört zamanlı bir motorda bir çevrim 720°
iki zamanlı motorlarda 360°de oluĢur. Dört zamanlı motorlarda krank
Ģaftın 720° dönüĢüne karĢılık kam Ģaft 360° dönüĢ yapar. Bazı orta
devirli makinelerle, ağır devirli gemi makinelerinin hemen tümünde
kam Ģaftlar iki veya daha fazla sayıda ayrı parçalardan flanĢlı uçları ve
cıvatalar yardımıyla birbirlerine sıkıca bağlanır.

27
 2- CAMSHAFT(KAM MĠLĠ)

Kam Ģaftların büyük bir bölümü dövme çeliklerden ve genel

olarak krom-nikelli çelik alaĢımlarından yapılmaktadır. Bazı büyük
kam Ģaftlar içleri boĢ olarak yapılır ve yapımı tamamlandıktan sonra
tüm kam Ģaftlar ısıl iĢlem görür. Kamların yüzeyleri sertleĢtirilir ve
silindirik metal yataklarla taĢınır.Muylular, kam Ģaftların gövde içine
veya silindir kapağı üzerine yataklanmasını sağlar. Kamlar, kam Ģaft
dönerken supap iticilerini aĢağı doğru iterek supapları açar. Kam Ģaft
dönüĢüne devam ederken supap yayları supapları kapatır.Kamların
sivri ucuna kam burnu, tam karĢısındaki dairesel kısmına kam ökçesi
denir. Kamlar ile kam milinin birleĢtiği alanlara ise kam sessizleĢtirme
alanları denir. Bu alanlar, itici veya supabın yavaĢ açılmasını ve
kapanmasını sağlar. Eğer supaplar çok hızlı açılıp kapacak olursa
supaplar ses yapar ve parçalar çabuk aĢınır.

28
 2- CAMSHAFT(KAM MĠLĠ)

Kam mili eğiklik kontrolü, iki hassas V yatağı arasına yerleĢtirilerek

yapılır. Eğiklik kontrolü kam mili ortasındaki muylulardan birinden
yapılmalıdır. Bu kontrol için bir komparatör saati kullanılmalıdır Muyluya
komparatör saati temas ettirildikten sonra kam Ģaft el ile yavaĢ yavaĢ bir tam tur
döndürülür. Komparatör saatinin en çok sapma yaptığı değer kam Ģaftın eğiklik
değeridir. Kam mili eğikliği 0.02 mm’den fazla olması durumunda kam Ģaft
değiĢtirilmelidir. Kam Ģaft eğikliği, kamlar, muylular ve yatakların aĢınmasını
hızlandıran bir etkendir. Ayrıca supap açılma aralıklarını ve açık kalma
sürelerini de etkiler.

29
 3- PĠSTON

Piston mekanizması, motor içinde yanma zamanında meydana

gelen yanmıĢ gaz basıncını krank Ģafta iletir. Motorda hayati önem
taĢıyan bu mekanizmanın verimli çalıĢmasını sağlamak için zaman
zaman kontrol ve tamiri gerekmektedir.

Pistonlar sürekli çok yüksek sıcaklık ve basınçlara maruz kalır ve

pistonlar uzun süre boyunca yüksek çalıĢma hızlarına da
dayanabilmelidir. Pistonlar genellikle, gri dökme demirden yumuĢak
dökme çelikten, alüminyum alaĢımından ve krom nikelli çeliklerden
yapılır.

30
 3- PĠSTON

Piston baĢı yanma odasının alt yüzeyini teĢkil ettiğine göre piston yanma
zamanında meydana gelen yüksek sıcaklığa dayanabilmesi ve bu ısı karĢısında
Ģekil değiĢtirmeden, sıkıĢıp kaynamadan, yüksek ısı ve basınca dayanabilmesi
için pistonun yeteri kadar ağır ve kalın malzemeden yapılması gerekmektedir.
Ayrıca piston, yanma zamanında meydana gelen yüksek basınca da
dayanabilmeli, uzun süre ısı ve basınç altında normal Ģeklini de
koruyabilmelidir. Aynı zamanda, piston atalet (eylemsizlik) kuvvetlerini de
yenerek, ölü noktaları kolayca aĢabilmesi için mümkün olduğu kadar da hafif
olmalıdır. Tüm dizel makinelerinin pistonları giriĢ strokları sırasındaki çok
küçük bir hava basıncı (0,85 – 6 bar) ile maksimum yanma basıncı (40 – 250
bar ) arasındaki basınç dalgalanmalarından gelen mekanik ve yanma sırasında
yüksek sıcaklıktaki gazların ısıl gerilmelerinin etkisindedirler.Yakıtın silindirler
içinde yakılması sonucu yanma odasındaki basınç 40-80 bar ve sıcaklık ise
1400-1900 o C arasındadır.Kıyaslama olarak; dökme demir veya piston
yapımında kullanılan çeliklerin yaklaĢık 540 oC’de kızarmaya baĢladıkları ve
980 o C’de dövülebilir bir duruma geldikleri dikkate alınırsa,silindirlerde oluĢan
basınç ve sıcaklığın büyüklüğü daha iyi anlaĢılır.Bu bakımdan pistonların
soğutulması gerekir.Motorlarda oluĢturulan tüm ısının yaklaĢık olarak %18’i
pistonlar üzerinde yığılmaktadır.

31
 3- PĠSTON

Piston baĢları genellikle düz, bombeli ve bazı motorlarda çanak (iç bükey)
biçiminde yapılmaktadır. Kimi motorlarda ise piston baĢının supap baĢlarına
çarpmasını önlemek için piston baĢları oyuk yapılmıĢtır.Piston baĢını takviye
ederek yanmıĢ gaz basıncına karĢı direncini artırmak için pistonun iç kısmına
takviye kolları yapılmıĢtır. Bu takviye kolları, piston baĢındaki ısının segmanlar
yoluyla silindir cidarına ve soğutma suyuna iletilmesine de yardım eder.Piston
etek baĢlangıcının hemen altında bulunan piston pim yuvaları piston pimine
yataklık eder. Çoğunlukla pistonlarda piston pim yuvası etrafındaki malzeme
boĢaltılarak hem pistonun ağırlığı azaltılmıĢ ve pistonun pim yönünde
genleĢmesi sağlanmıĢtır.

Bazı pistonların 1. piston setinde bir kanal bulunur. Buna ısı barajı adı
verilir. Bu kanal piston baĢındaki fazla ısının segman yuvalarına geçmesini
önlediği gibi karbon parçalarını toplayarak onları zararsız hâle getirir. Genellikle
piston eteğinin deformasyonunu önlemek için etek iç kısmına döküm sırasında
bir takviye ve denge Ģeridi yapılmıĢtır. Piston pim yuvaları genellikle piston
simetri ekseninde olmasına rağmen, bazı motorlarda silindirde piston etek

sıkıĢtırma zamanı dayanma yüzeyi tarafına veya iĢ zamanı dayanma yüzeyi

tarafına doğru kaçık yapılmıĢtır.

32
 3- PĠSTON

Pistonların Görevleri:
 Yanma odasını karterden veya skavenç mahallinden segmanlarla beraber
sızdırmayacak Ģekilde ayırır.
 Süpürme veya silindire emilen havayı sıkıĢtırır; basınç ve sıcaklığını
artırır.
 Yakıtın yanması ile oluĢan iĢi konnektin rot veya piston rot, kroshed ve
konnektin rot yardımı ile krank Ģafta iletir.
 Dört zamanlı motorlarda cebri süpürmeyi gerçekleĢtirir.
 Trank pistonlu motorlarda yan kuvvetin bir kısmını kendi üzerlerine alır.
 Soğutmaya yardım eder. Üzerlerine aldıkları ısının bir kısmını segmanlar
yardımı soğutma suyuna iletir.
 Ġki zamanlı makinelerde egzoz ve süpürme portlarını açar ve kapatır.
 Ġki zamanlı makinelerde pistonun altı skavenç havası basıncını artırmak
için süpürme pompası olarak yararlanılır.

33
 3- PĠSTON

Piston ÇeĢitleri:
1. Trank Pistonlar :

Dört zamanlı motorların tümünde ve küçük güçlü iki zamanlı motorlarda

kullanılır. Trank pistonlar piston pim (gacınpin), konnektinrod ve krank pin
yatağı ile doğrudan (direkt) krank Ģafta bağlanır. Trank pistonlar tek parçadan
bazen iki veya üç parçadan da yapılır. Piston kafaları ise konnektinrod içinden
yağ kanalından gelen yağ ile soğutulur. Bu tür pistonların yapımında dökme
demir, dökme çelik özel alaĢımlar ve alüminyumdan yararlanılır. Günümüzde
laynerdeki aĢınmayı en aza indirmek için döner pistonlar kullanılmaya
baĢlanmıĢtır. Piston kendi ekseninde konnektinrodun salınım hareketi ile
dönmektedir.

Trank pistonlar üzerinde kompresyon ve yağ segmanlarını taĢımak üzere

segman kanalları bulunur. Genel olarak kompresyonu sağlayan segmanlar
pistonların üst taraflarında veya piston kafasına doğru ve yağ segmanları ise
pistonların eteklerine yerleĢtirilmiĢlerdir. Gemi makinelerinin trank pistonları
üzerinde, sayıları 3-9 arasında değiĢen kompresyon segmanları bulunur. Makine
devir sayısı ile ters orantılı olan bu sayı, ağır devirli makinelerde artar ve yüksek
devirli makinelerde ise azalır.

34
 3- PĠSTON

Trank pistonları konnektin roda bağlamak üzere piston pimi, gacınpin

veya perno adları verilen silindir Ģeklinde yüzeyleri sertleĢtirilmiĢ ve çoğu
zaman içleri boĢ olan bir pimden faydalanılır. Bu pim piston içinde boĢ adı
verilen kısımlar tarafından taĢınır. Makinelerin çalıĢmaları sırasında, pernoların
yuvalarından çıkarak silindir duvarları veya layner yüzeylerini zedelememeleri
için pimin iki tarafına birer yay segman veya kapak donatılır. Trank pistonlarda
konnektinrodun devamlı değiĢen meyil açısı nedeniyle gaz kuvvetlerinin yatay
bileĢeni devamlı olarak layneri aĢındırmaktadır.

35
 3- PĠSTON

2. Barıl Pistonlar

Barıl pistonlar iki zamanlı makinelerde kullanılır. Yüksek güçlü, uzun

stroklu dizellerde bu sakıncayı gidermek için barıl piston ve kroshed kullanılır.
Piston, piston rod, kroshed ve konnektinrod yardımı ile krank Ģafta bağlanır.
Piston rod sadece eksenel hareket yaptığı için meyil açısı oluĢmaz ve laynere
aĢındırıcı kuvvet binmez. Meyil açısı krosedle konnektin rod arsında oluĢur ve
krosed sliper ve gaytlar yardımı ile freyme iletilir.Kroshetli makinelerin
pistonlarında kafaların iç yüzeyleri, çoğu zaman su ve bazen yağ ile
soğutulmaktadır. Piston soğutma suyu veya yağı, küçük güçlü bir pompa
yardımıyla piston kafasına verilir ve böylece piston kafası soğutulmuĢ olunur.

36
 3- PĠSTON

Segmanlar (Ring, Halka):

Yanma odasından gaz kaçaklarını ve dolayısıyla ısı kayıplarını önlemek
üzere pistonların gövdelerine açılmıĢ kanallara piston ring ya da piston segman
adı verilen dairesel çemberler geçirilir. Serbest durumda iken segmanların
çapları silindir çapından büyüktür. Ancak açık olan uçları birbirlerine
yaklaĢtırılarak silindir içine sokulabilir. Piston üzerindeki kanallara donatılarak
silindire sokulan segmanlar esnek olduklarından silindir duvarına bir basınç
uygular. Bu basınç segmanın yuvasına girerek onu silindir laynerine doğru
bastıran buhar tarafından çoğaltılır. Böylece segmanlar piston ile silindiri
arasından olası buhar kaçaklarını ortadan kaldırır. Çoğu zaman segmanların
silindir duvarlarına uyguladıkları basıncı artırmak üzere yuvası ile segman
arasına yay Ģeklinde bir çember de konulabilir.

Segmanların, zamanların oluĢumunda meydana gelen yüksek sıcaklık

nedeniyle pistonun genleĢerek sıkıĢıp kalmasını önlemek için piston baĢında
fazla boĢluk vardır. Bu nedenle piston baĢına takılan segmanlar, dört zamanın
oluĢumunda çok önemli görevler yapar.Segmanlar pistondaki yuvalarına
takıldıktan sonra pistonlar silindirlere takılırken segman ağız aralıkları piston
çevresine eĢit aralıklarla dağıtılır. Motor çalıĢırken bu aralıklara yağ dolarak tam
bir sızdırmazlık sağlar.

37
 3- PĠSTON

Kompresyon segmanlarının görevi, sıkıĢtırma stroku sırasında havanın,

yanma olayı sırasında ise basınçlı ve kızgın gazların pistonlarla silindir duvarı
arasından kartere sızmasını önlemektir. Böylece iyi bir yanma oluĢturulur ve
karter patlaması adı verilen özellikle yüksek güçlü makineler için son derece
tehlikeli olan olaya engel olunur.Gemilerde kompresyon segmanlarından en
üstte bulunana ateĢ segmanı ve diğerlerine ise gaz segmanları adları da
verilmektedir. Kompresyon segmanlarının yapımında en yaygın olarak
kullanılan malzeme gri dökme demirdir.Pistonun konnektin roda bağlı olarak
silindir içinde ve ölü noktalar arasındaki hareketi sırasında, kompresyon
segmanları ile layner duvarı arasındaki sürtünme ve dolayısıyla aĢınmayı
azaltmak amacıyla bir yağ filmi veya katmanı oluĢturmak gerekmektedir. Bu
yağ katmanının kalınlığı çoğu zaman pistonların eteklerine yerleĢtirilen ve yağ
kontrol segmanı adı da verilen 1-3 adet segman tarafından denetlenir.
Laynerlerin iç yüzeylerine mekanik yağdanlık tarafından verilen silindir yağı,
yağ segmanları tarafından pistonun yukarı strokunda tüm silindir duvarlarına
yayılır ve aĢağı strokta ise fazlası sıyrılarak kartere dökülür. Bu bakımdan çoğu
zaman yağ sıyırma segmanları adını da almaktadır.

38
 3- PĠSTON

Piston Pimi (Gacınpin, Perno)

Piston pimleri, piston ile biyeli birbirine mafsallı olarak bağlar.
Piston baĢına etki yapan gaz basıncını biyel yardımıyla krank miline
iletir.Piston pimi, büyük basınç altında çalıĢtığı için basınca ve
aĢınmaya dayanıklı alaĢım çeliklerinden yapılır. Pimin aĢınmaya
dayanıklılığını artırmak için ısıl iĢlemler ile yüzey sertleĢtirilmesi
yapıldıktan sonra taĢlanıp leblenerek hassas bir Ģekilde, biyel ayağı ve
pistondaki yuvalarına takılır. Pistonun ölü noktalardan titreĢim
yapmadan, atalet (eylemsizlik) kuvvetlerini yenerek atlayabilmesi için
piston pimlerinin içi boĢaltılır. Böylece pimin yüksek basınca
dayanıklılığı da artırılmıĢ olur.

39
 3- PĠSTON

Biyel (Konnektinrod, Piston Kolu) :

Kroshetli makinelerde piston rot barıl pistonu kroshete bağlayan çoğu

zaman dairesel kesitli ve içi oyuk bir koldur. Piston rotlar karbon yüzdesi düĢük
çeliklerden dövülerek yapılmaktadır. Piston rotun üst flenci saplamalarla pistona
ve alt ucu ise büyük bir somunla kroshete bağlanır. Eğer makine çift etkili ise
piston rot alt kavere donatılmıĢ bir salmastra kutusundan geçirilir.

Konnektinrodların bir ucu trank pistonlarda piston pime, barıl pistonlarda

kroshete bağlanır, eksenel hareketi dairesel harekete çevirerek krankĢaftı
döndürür. Krankpin yataklarının cıvataları bu yataklar hem eksenel hareket
yapan kütlelerin atalet kuvvetlerinden gelen basma hem de dairesel hareket
konnektinrodun alt ucunun oluĢturduğu merkezkaç kuvvetlerine karĢı koymak
zorundadır.

40
 4- VALVES (SUPAP DONANIMI)

Dört zamanlı dizel makinelerinde emme ve egzoz valflerini ve yakıt

enjeksiyon pompalarını, iki zamanlı doğru akım süpürmeli makinelerde ise
egzoz valflerini ve yakıt enjeksiyon pompalarını çalıĢtıran mekanizmaya valf
veya subap mekanizması denir.

Dört zamanlı motorların gerçek çevrimleri Ģöyle açıklanır: Emme valfi,

emme zamanı baĢlangıcında piston ÜÖN’ye gelmeden önce açılır. Emme
zamanı sonunda AÖN’yi geçtikten sonra kapanır. SıkıĢtırma zamanı sonunda
piston ÜÖN’ye gelmeden önce enjektörden yakıt püskürtür. Yine iĢ zamanı
sonunda piston AÖN’ye gelmeden önce egzoz valfi açılır ve egzoz zamanı
sonunda piston ÜÖN’yi geçtikten sonra kapanır.

Motorlar çalıĢırken emme ve egzoz valflerinin zamanında açılmasını,

gerektiği kadar açık kalmasını, zamanında kapanmasını ve gerektiği kadar kapalı
kalmasını sağlamak valf mekanizmasının görevidir. Valf mekanizması bu
görevlerini gereği gibi yerine getirebildiği sürece motor verimli ve düzenli
çalıĢır. Aksi hâlde motor düzensiz çalıĢır. Yakıt tüketimi artar ve performansı
düĢer. Valf mekanizmasının görevlerini gereği gibi yerine getirememesi,
motorun arıza yapmasına ve hasar görmesine neden olabilir.

41
 4- VALVES (SUPAP DONANIMI)

I tipi valf (supap) mekanizması genellikle (1) valf, (2) valf gayıtı
(klavuz), (3) valf yayı, (4) külbütör manivelası (rokerarm), (5) itici çubuk
(puĢrod), (6) supap iticisi (kam takipçisi) ve (7) kam Ģafttan oluĢur.
I tipi supap mekanizmasının parça sayısı oldukça çoktur. Bu nedenle sesli çalıĢır
ve çok iyi yağlanması gerekir. Valfler silindir içine doğru açılır ve valf gayıtı ile
valf sapı arasında aĢıntının artması durumunda emme zamanında yanma odasına
yağ dolar ve motor yağ yakar. Bu tür mekanizmanın bir baĢka sakıncası,
valflerin tırnaklardan kurtulması hâlinde silindir içine düĢmesidir. Bu da büyük
arızalara yol açar. Buna rağmen en çok kullanılan valf mekanizması çeĢidi I
tipidir. Çünkü I tipi valf mekanizması kullanılan motorlarda yanma odaları
istenilen boyutlarda ve küresel Ģekillerde yapılabilir. Yanma odasının küçük ve
küresel olarak yapılabilmesi motor tasarımında büyük üstünlükler sağlar, yanma
çok hızlı ve verimli olur. Ayrıca valf ayarları kolaydır. Günümüzde I tipi
otomotiv motorlarının çoğunda kam Ģaft kaver üzerine yataklandırılmıĢ, valf
iticisi (kam takipçisi) ve külbütör düzeneği (rokerarmlar) kaldırılmıĢtır ve kam
hareketini doğrudan valf sapına iletmektedir.

42
 4- VALVES (SUPAP DONANIMI)

Günümüzde bazı motorlarda hidrolik valf mekanizmaları da

görülmektedir. Özellikle ağır devirli, yüksek güçlü, iki zamanlı ve doğru akım
süpürmeli gemi makinelerinde hidrolik valf mekanizması yaygın olarak
kullanılmaktadır. Çünkü bu tür motorlarda diğer motorlara göre büyük boyutlu
sayılabilecek egzoz valfleri kullanılmaktadır. Büyük boyutlu egzoz valflerini
açıp kapamak için büyük ve ağır valf mekanizmalarını ihtiyaç duyulur.

Hidrolik valf mekanizması, kam Ģafttan hareket alan bir pompa ile egzoz
valfini birbirine bağlayan bir boru devresinden oluĢmaktadır. Egzoz valfi
üzerinde de bir iĢ silindiri bulunur. Kam hidrolik pompanın makaralı iticisini
hareket ettirdiği zaman hidrolik pompa pistonu önündeki yağı sıkıĢtırarak boru
üzerinden iĢ silindirine basınçlı olarak gönderir. ĠĢ silindiri içine dolan basınçlı
yağ pistonu iterek egzoz valfinin açılmasını sağlar. Bu arada valf sapı üzerinde
bulunan hava yayı içindeki hava sıkıĢtırılır. Kam çıkıntısı hidrolik pompanın
makaralı iteceği altından çekilince, sıkıĢtırma kursunda sıkıĢtırılan yay, pistonu
geri çeker. Piston geri çekilince pompa silindirinde oluĢan vakum ile iĢ
silindirine basılan yağ geri döner. ĠĢ silindiri pistonu üzerinde basınç kalmayınca
da hava yayı egzoz valfini yuvasına oturtur.

43
 4- VALVES (SUPAP DONANIMI)

Dört zamanlı dizel motorlarda yanma odasını hava giriĢ ve egzoz

sistemine bağlayan dairesel delikler bulunur. Bu delikleri açıp kapatan
kapakçıklara valf veya supap denir. Yanma odasını hava giriĢ sistemine
bağlayan deliği kapatan kapakçığa emme valfi, egzoz sistemine bağlayan
kapakçığa ise egzoz valfi denir. Valfler, valf tablası ve valf sapından (sıpındıl)
oluĢmaktadır. Dört zamanlı motorların her silindirine ait en az bir emme ve bir
egzoz valfi bulunur. Motorların hacimsel verimini arttırmak ve egzoz gazlarının
silindirden daha kolay atılmasını sağlamak için iki emme ve iki egzoz valfi
bulunabilir. Yüksek devirli iki zamanlı, doğru akım süpürmeli dizel
makinelerinin her silindir baĢlığına (kaverine) en az iki ve en çok dört tane
egzoz supabı yerleĢtirilir.

44
 4- VALVES (SUPAP DONANIMI)

Ġtici Çubuklar (PuĢrodlar):

Ġtici çubuklar (puĢrodlar) valf iticilerinden almıĢ oldukları eksenel itme
hareketini külbütör manivelalarına (roker arm) iletirler. Ġtici çubukların valf
iticisine gelen ucu dıĢ bükey, külbütör manivelasına gelen ucu ise iç bükey
küresel biçimlidir. Böylece valf iticisi, itici çubuk (puĢrod) ve külbütör
manivelası (roker arm) aynı eksende çalıĢabilir.

45
 5- FLYWHEEL (VOLAN)

Volan, krank Ģaft volan flanĢına volan cıvatalarıyla bağlanır. Motorun

bütün devirlerinde krank Ģaftın düzgün ve dengeli dönüĢünü sağlar. Krank Ģaft
ile beraber statik ve dinamik dengesi yapılan volan krank Ģafta bağlanır.
Volanların kullanılma nedeni, iĢ zamanında silindirler içinde gazlar tarafından
üretilen enerjiyi depo etmek ve dört stroklu makinelerde egzoz, emme ve
sıkıĢtırma; iki stroklu makinelerde ise sadece sıkıĢtırma stroku sırasında gazlar
tarafından silindir içinde bir güç değiĢimi oluĢturulmadığı anda, bu enerjiyi
krank Ģafta vermektir. Genel olarak hızı artmaya baĢladığında volan enerji
toplar. Hızı azalmaya baĢladığı sırada ise bu enerjiyi krank Ģafta verir. Bu
bakımdan, volan kullanılmasının nedenlerinden biri de krank Ģaft devir sayısının
sabit tutulması isteğidir.

46
 5- FLYWHEEL (VOLAN)

VOLANIN GÖREVLERĠ:

 Her çevrim sırasında önlenemeyen hız değiĢimlerini belirli sınırlar içinde

tutmak
 Yükün anlık değiĢimi sırasında makine hızının geçici düĢme ve
yükselmesini sağlamak
 Ağır devirler ve boĢta çalıĢmalarda pistonlar üzerindeki klerens hacminde
sıkıĢtırmayı temin etmek
 Ġlk hareket sırasında, açısal avans ve rötarlarını belirli sınırlar içinde
tutarak mükemmel bir açısal hız temin etmek
 Yüksek devirli ve marĢ motorlu makinelerde, çevresindeki diĢli ile ilk
hareketi sağlamak
 Çevresinde bulunan iĢaretler yardımıyla herhangi bir silindir pistonunun
üst ölü noktaya alınarak supap boĢluklarının ayarlanmasını, ölü hacim
klerenslerinin ölçülmesini temin etmek
 SökülmüĢ yakıt püskürtme pompalarının yerlerine bağlanmalarını
sağlamak
 Makinenin hazırlanması sırasında torna çarkı sağlamak
 Yüksek basınç pompalarının püskürtme baĢlangıcını belirtmek
 Küçük güçlü dizel makinelerinde, elektrikli marĢ motoru ve çevresindeki
"çember diĢli" yardımıyla ilk hareketin sağlanmasına yardımcı olmaktır.

47
 5- FLYWHEEL (VOLAN)

Volanlar daha çok bir, iki, üç ve dört silindirli ve dört zamanlıdır. Bir, iki
ve üç silindirli iki zamanlı dizel makineleri için çok önemlidir. Çok silindirli, iki
zamanlı dizel makinelerinde volana gerek yoktur. Sözü edilen makinelerde
silindirlerdeki yanma kısa aralıklarla veya küçük sayılabilecek açı farkları ile
birbirlerini izlemektedir. Ancak, üzerindeki iĢaretlerden yararlanmak amacıyla
yine de bu makinelerde hafif bir volana gereksinme vardır.

Volanın çevresinde bazen birinci pistonun, bazen de tüm pistonların

ÜÖN'lerini gösteren iĢaretler bulunur. ĠĢaretler sırasıyla 1 TDC (ÖN), 2 TDC
(ÖN) vb. Ģeklinde yazılır. Volan bir kol veya çelik bir çubuk ya da tornagir
makinesiyle döndürülerek, bu iĢaretlerden biri, makine karterine bağlı bulunan
tramel adı da verilen çubuk Ģeklinde bir gösterge ile aynı hizaya geldiği zaman,
herhangi bir silindirin pistonu ÜÖN'ye alınmıĢ olunur. Böylelikle pistonu
ÜÖN'ye alınan valf klerensleri ayar edilebilir. Pistonu çekilebilir, bakım ve
onarım iĢlemleri yapılabilir.

Küçük güçlü, yüksek devirli modern dizel makinelerinin hemen hemen

tümünde tek parçadan yapılmıĢ kamĢaftlar kullanıldığından, böyle makinelerin
volanları üzerinde, sadece 1 numaralı silindirin emme ve giriĢ valfinin açılıp
kapanma dıĢında valf zamanlarını gösteren baĢka iĢaretlere gerek yoktur. Bu
valfin taymingi ya da zamanlaması doğru ise diğer silindirlerin valflerinin
taymingleri de doğrudur.

48
 5- FLYWHEEL (VOLAN)

Bir volanın çevresi iĢaretlenmemiĢ veya iĢaretler yanlıĢlıkla boyanarak

kapatılmıĢ veya silinmiĢse, ÜÖN'nin saptanması için önce ÜÖN'si saptanacak
silindirin enjektörü veya giriĢ valfi çıkarılır. Sonra volan, piston ÜÖN'den
baĢlayarak strokun 1/4'üne gelinceye kadar hareket ettirilir. Bu arada, enjektör
boĢluğundan sokulan çelik bir çubuk üzerine silindir kapağı hizasında olmak
üzere bir iĢaret konulur. Bu durumda makinenin üst ya da alt karterinin belirli
bir yerine yerleĢtirilmiĢ bulunan sabit bir çubuk gösterge veya tramer yardımıyla
volan çevresine bir iĢaret konulur.

Volanın çevresindeki iĢaretler, makinenin bakım, tutum ve ayarlarının

yapılmasında önemli Ģekilde yardımcı olur. Örneğin dört stroklu dizel
makinelerinde valf ayarlarının yapılması, sökülüp bakımı yapılan ve ayarlanan
yakıt püskürtme pompalarının yerlerine bağlanması veya kopan kamĢaft zincir
donanımının yerine yerleĢtirilmesi sırasında pistonların ÜÖN'lerine alınmaları
hep volan çevresindeki iĢaretler ve tornagir makinesi yardımıyla sağlanır.

49
50
 4- KAYNAKÇA

STAUDT Wilfried, Motorculukta Metal Tekniği,

MEB, Millî Eğitim Basımevi, Ġstanbul, 2000.
 STAUDT Wilfried, Motorlu TaĢıt Tekniği, MEB,
Millî Eğitim Basımevi, Ġstanbul, 2000.
 TEKĠN Nihat, Gemi Dizel Motorları Cilt I. Yıldız
Teknik Üniversitesi Yayını, Ġstanbul, 1992.
https://www.volvopenta.com/marine/products/inbo
ard-shaft/
https://www.wartsila.com/marine/build/engines-
and-generating-sets/diesel-engines
https://turkey.man-es.com/products-
services/marine-engines-systems
https://www.autoexpose.org/2017/10/parts-of-
diesel-engine-and-function.html
https://www.mandieselturbo.com/docs/default-
source/shopwaredocumentsarchive/two-stroke-low-
speed-diesel-engines.p
https://energyeducation.ca/encyclopedia/Main_Pag
e
https://www.brighthubengineering.com/marine-
engines-machinery/71451-construction-materials-
for-marine-diesel-engines/

51
 4- KAYNAKÇA

BĠLGĠNPERK Hüseyin, Dizel Motorları, MEB,

Devlet Kitapları Ankara, 1990.
 BĠLGĠNPERK Hüseyin, Dizel Motorları, MEB,
Devlet Kitapları, Ġstanbul, 2001.
 FĠLDĠġ A. Muhtar, Hulusi TÜRKMEN, Tevfik
KARASU, Ġsmail YĠĞĠT, Muzaffer BERĠSPEK,
Motorculuk Dizel ĠĢ ve ĠĢlem Yaprakları, MEB,
Devlet Kitapları, 1992.
 KÜÇÜKġAHĠN Fahrettin, Dizel Motorları ve
Operasyonu ve Gemi Yardımcı Makineleri ve
Sistemleri, Birsen Yayınevi, Ġstanbul, 1998.
 KÜÇÜKġAHĠN Fahrettin, Dizel Motorları, 1999.
 KÜÇÜKġAHĠN Fahrettin, Dizel Motorları, Birsen
Yayınevi, Ġstanbul, 2008.
 KÜÇÜKġAHĠN Fahrettin, Gemi Makineleri
Operasyonu-2, Birsen Yayınevi, Ġstanbul, 2009.
 ÖZDAMAR Ġbrahim, Bilal YELKEN, Benzin
Motorları, MEB, Devlet Kitapları, 2000.

52