Νίκος Γαλάνης

Καθηγητής Χημείας
2ο Λύκειο Ηρακλείου
ΔΕΊΚΤΕΣ:

Πρωτολυτικοί δείκτες ή δείκτες οξέων – βάσεων είναι ουσίες των οποίων το χρώμα
εξαρτάται από το pH του διαλύματος στο οποίο προστίθενται.
Συνήθως οι πρωτολυτικοί δείκτες είναι ασθενή οργανικά οξέα ή βάσεις με πολύπλοκη
δομή, των οποίων τα μη ιοντισμένα μόρια έχουν διαφορετικό χρώμα από τα αντίστοιχα
ιόντα τους.

Πως εξηγείται η δράση των δεικτών;

Έστω ένας δείκτης ΗΔ, ο οποίος είναι ασθενές μονοπρωτικό οξύ. Σε υδατικό διάλυμα ο δείκτης ΗΔ
ιοντίζεται και αποκαθίσταται η ισορροπία:
ΗΔ + Η2Ο ↔ Δ- + H3O+
χρώμα 1 χρώμα 2
Τα μόρια ΗΔ έχουν διαφορετικό χρώμα από τα ιόντα Δ- του δείκτη.

➢ Όταν ο δείκτης προστεθεί σε διάλυμα οξέος (μεγάλη συγκέντρωση Η 3Ο+), σύμφωνα με την
αρχή Le Chatelier, η ισορροπία ιοντισμού του δείκτη μετατοπίζεται προς τα αριστερά. Έτσι,
στην περίπτωση αυτή επικρατεί το χρώμα 1 της μη ιοντισμένης μορφής του ΗΔ.
➢ Αντίθετα όταν ο δείκτης προστεθεί σε διάλυμα βάσης το χρώμα που επικρατεί είναι το
χρώμα 2 της ιοντισμένης μορφής Δ-.

Πειραματικά έχει διαπιστωθεί ότι το χρώμα της μιας μορφής του δείκτη γενικά επικρατεί
όταν η συγκέντρωσή της είναι τουλάχιστον δεκαπλάσια της άλλης.

[ΗΔ]
➢ Αν -
≥10 , επικρατεί το χρώμα της όξινης μορφής ΗΔ.
[Δ ]
[Δ - ]
➢ Αν ≥10 , επικρατεί το χρώμα της βασικής μορφής Δ-.
[ΗΔ]

Ποια είναι η περιοχή pH αλλαγής χρώματος του δείκτη;

Η αλλαγή χρώματος ενός δείκτη ΗΔ πραγματοποιείται σε μία περιο­

χή pH περίπου δύο μονάδων εκατέρωθεν του pKa(ΗΔ) του δείκτη.
➢ Αν pH ≤ pKa(ΗΔ) – 1, επικρατεί το χρώμα της μορφής ΗΔ.
➢ Αν pH ≥ pKa(ΗΔ) + 1, επικρατεί το χρώμα της μορφής Δ-.

Που χρησιμοποιούνται οι πρωτολυτικοί δείκτες;

➢ Για τον υπολογισμό, κατά προσέγγιση, της τιμής του pH ενός

διαλύματος (χρωματομετρική μέθοδος).
➢ Για τον προσδιορισμό του ισοδύναμου σημείου κατά την
ογκομετρική μέθοδο.

http://schoolchemistry.blogspot.com (1) e-mail & MSN ID: schoolchem@gmail.com

 ΑΣΚΉΣΕΙΣ:
(1) Η ηλιανθίνη είναι ένας δείκτης, ο οποίος έχει χρώμα ερυθρό όταν pH ≤ 3,1 και κίτρινο όταν
το pH ≥ 4,5.
i. Σε υδατικό διάλυμα CH3COOH (Δ1) 1Μ προσθέτουμε 2-3 σταγόνες του δείκτη ηλιανθί­
νη. Να εξετάσετε τι χρώμα θα αποκτήσει το διάλυμα Δ1.
ii. Αν προσθέσουμε στο διάλυμα Δ1 αέριο HCl, χωρίς να μεταβληθεί ο όγκος του διαλύμα­
τος, να εξετάσετε αν θα παρατηρηθεί μεταβολή στο χρώμα του.
iii. Σε 200mL του διαλύματος Δ1 προσθέτουμε ηλιανθίνη. Αν στη συνέχεια προσθέσουμε
4gr NaOH. χωρίς να μεταβληθεί ο όγκος, να εξετάσετε ποιο θα είναι το χρώμα του τελι­
κού διαλύματος.
Δίνεται για το CH3COOH : Ka = 10-5.
(2) Ο δείκτης ΗΔ είναι ασθενές μονοπρωτικό οξύ με Κ a = 10-9. Το χρώμα των μορίων ΗΔ είναι
κίτρινο και επικρατεί όταν [ΗΔ] ≥ 10[Δ-], ενώ το χρώμα των ιόντων Δ- είναι μπλε και επι­
κρατεί όταν [Δ-] ≥ 10[ΗΔ]. Σε καθένα από τα επόμενα υδατικά διαλύματα προσθέτουμε μία
σταγόνα από τον δείκτη ΗΔ:
i. Διάλυμα CH3ΝH2 0,2M
ii. Διάλυμα ΚΝΟ3 0,1Μ
iii. Διάλυμα HCl 10-5Μ
iv. Διάλυμα ΝΗ3 0,1Μ – NH4Cl 0,2M
Να βρεθεί η αναλογία των δύο μορφών του δείκτη στο καθένα διάλυμα και το χρώμα που
θα αποκτήσει το διάλυμα. Δίνονται: για τη CH3ΝH2 : Κb = 5 . 10-4, για την ΝΗ3 : Kb = 10-5.
(3) Ρυθμιστικό διάλυμα Χ περιέχει ΗΑ 0,1Μ και NaA 0,3Μ. Στο διάλυμα Χ προσθέτουμε μία
σταγόνα από τον δείκτη ΗΔ, οπότε το διάλυμα αποκτά κίτρινο χρώμα. Η αναλογία των δύο
συζυγών μορφών του δείκτη στο διάλυμα Χ είναι 50:1.
i. Ποιο είναι το pH του διαλύματος Χ;
ii. Ποια είναι η τιμή της σταθεράς ιοντισμού Ka του οξέος ΗΑ;
iii. Αν το διάλυμα αραιωθεί σε διπλάσιο όγκο, να εξετάσετε αν θα μεταβληθεί το χρώμα του
διαλύματος.
Για τον δείκτη ΗΔ είναι K a = 2 . 10-6. Η όξινη μορφή του δείκτη ΗΔ δίνει κόκκινο χρώμα,
ενώ η βασική μορφή δίνει μπλε χρώμα.

ΟΓΚΟΜΈΤΡΗΣΗ:

Ογκομέτρηση είναι η διαδικασία ποσοτικού προσδιορισμού μιας ουσίας, με μέτρηση του

ελάχιστου όγκου ενός διαλύματος γνωστής συγκέντρωσης (πρότυπο διάλυμα) που
χρειάζεται για την πλήρη αντίδραση με την ουσία.

Ισοδύναμο σημείο είναι το σημείο της ογκομέτρησης στο οποίο έχουν αντιδράσει πλήρως
(στοιχειομετρικά) η ογκομετρούμενη ουσία με το πρότυπο διάλυμα.

Τελικό σημείο είναι το σημείο της ογκομέτρησης στο οποίο παρατηρείται χρωματική αλ­
λαγή του ογκομετρούμενου διαλύματος, οπότε σταματάμε την προσθήκη του πρότυπου
διαλύματος.

http://schoolchemistry.blogspot.com (2) e-mail & MSN ID: schoolchem@gmail.com

 ΤΡΕΙΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΈΣ ΠΕΡΙΠΤΏΣΕΙΣ ΟΓΚΟΜΕΤΡΙΚΏΝ ΑΝΑΛΎΣΕΩΝ:

(1) Ογκομέτρηση ισχυρού οξέος με ισχυρή βάση.

(2) Ογκομέτρηση ασθενούς οξέος με ισχυρή βάση.

(3) Ογκομέτρηση ασθενούς βάσης με ισχυρό οξύ.

http://schoolchemistry.blogspot.com (3) e-mail & MSN ID: schoolchem@gmail.com

 Παρατηρήσεις:

(1) Στο ισοδύναμο σημείο το pH ΔΕΝ είναι πάντα 7! Στην περίπτωση ογκο­
μέτρησης ασθενούς οξέος με ισχυρή βάση (2) και στην περίπτωση ογκο­
μέτρησης ασθενούς βάσης με ισχυρό οξύ (3) λόγω του ότι δημιουργείται η
συζυγής βάση ή το συζυγές οξύ του ασθενούς οξέος ή βάσης, το pH στο ισο­
δύναμο σημείο είναι διαφορετικό από 7.
(2) Ο δείκτης που επιλέγουμε για την ογκομέτρηση πρέπει να έχει περιοχή αλ­
λαγής χρώματος στην περιοχή pH του ισοδύναμου σημείου.
(3) Η καμπύλη ογκομέτρησης στην περίπτωση της εξουδετέρωσης ασθενούς
οξέος από ισχυρή βάση (2) και στην περίπτωση της εξουδετέρωσης ασθε­
νούς βάσης από ισχυρό οξύ (3) είναι λιγότερο απότομη από ότι στην εξου­
δετέρωση ισχυρού οξέος από ισχυρή βάση (1). Το κατακόρυφο τμήμα δηλα­
δή της καμπύλης έχει μικρότερο εύρος.
(4) Στις περιπτώσεις όπου δημιουργείται ρυθμιστικό διάλυμα (2 & 3), χαρακτη­
ριστικό σημείο της καμπύλης ογκομέτρησης είναι το σημείο όπου έχει κα­
ταναλωθεί ο μισός όγκος από το πρότυπο διάλυμα. Το σημείο αυτό αντι­
στοιχεί στο μέσο της ογκομέτρησης.
Στο μέσο της ογκομέτρησης έχει δημιουργηθεί ρυθμιστικό με Cοξέος = Cβάσης,
οπότε από την εξίσωση των Henderson – Hasselbalch προκύπτει ότι:
pH = pKa
Cβάσης Cοξέος
Θυμηθείτε: pH=pK a log και pOH= pK b log
Cοξέος Cβάσης

ΑΣΚΉΣΕΙΣ:
(1) 100mL διαλύματος Δ1 που περιέχει ΝΗ3 ογκομετρούνται με διάλυμα ΗΝΟ3 0,2Μ παρουσία
κατάλληλου δείκτη. Για την πλήρη εξουδετέρωση της ΝΗ 3 απαιτούνται 50mL διαλύματος
ΗΝΟ3, οπότε προκύπτει τελικό διάλυμα Δ2.
i. Να γράψετε την εξίσωση της αντίδρασης που πραγματοποιείται και να εξετάσετε αν το
διάλυμα Δ2 είναι όξινο, βασικό ή ουδέτερο, γράφοντας τη χημική εξίσωση της ισορροπί­
ας που αποκαθίστανται σε αυτό.
ii. Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση σε mol/L του αρχικού διαλύματος Δ 1 σε ΝΗ3, καθώς
και το pH του.
iii. Να υπολογίσετε την τιμή του pH του διαλύματος που προκύπτει μετά την προσθήκη
25mL διαλύματος ΗΝΟ3 0,2Μ από τα 100mL του διαλύματος Δ1.
Να βρείτε το χρώμα που θα έχει τότε το διάλυμα, αν γνωρίζουμε ότι:
➢ Ο δείκτης είναι ασθενές μονοπρωτικό οξύ ΗΔ.
➢ Το χρώμα των μορίων του δείκτη ΗΔ είναι κόκκινο και επικρατεί όταν
[ΗΔ]
-
≥10
[Δ ]
-
➢ Το χρώμα των ιόντων Δ του δείκτη είναι κίτρινο και επικρατεί όταν
[Δ - ]
≥10
[ΗΔ]
Δίνονται: ότι όλα τα διαλύματα είναι υδατικά και έχουν θερμοκρασία 25 οC, για την ΝΗ3:
Kb = 10-5, για τον δείκτη ΗΔ : Ka = 10-5, για το Η2Ο : Kw = 10-14.

http://schoolchemistry.blogspot.com (4) e-mail & MSN ID: schoolchem@gmail.com

 (2) Υδατικό διάλυμα ∆1 περιέχει ασθενές οξύ ΗΑ. 50mL του διαλύματος ∆1 ογκομετρούνται με
πρότυπο διάλυμα ∆2 ΝaΟΗ συγκέντρωσης 0,2Μ. Στο παρακάτω σχήμα δίνεται η καμπύλη
της ογκομέτρησης:

Για την πλήρη εξουδετέρωση του ΗΑ απαιτούνται 50mL του διαλύματος Δ2.
i. Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση του οξέος ΗΑ στο διάλυμα Δ1.
ii. Στο σημείο Β της καμπύλης ογκομέτρησης έχουν προστεθεί 25mL του προτύπου διαλύ­
ματος Δ2 και το pΗ του διαλύματος που προκύπτει είναι 5.
➢ Να υπολογίσετε τη σταθερά ιοντισμού Κa του οξέος ΗΑ.
➢ Να υπολογίσετε το pΗ του διαλύματος στο ισοδύναμο σημείο.
iii. Υδατικό διάλυμα Δ3 ασθενούς οξέος ΗΒ 0,1Μ έχει pΗ = 2,5. Ποιο από τα δύο οξέα ΗΑ,
ΗΒ είναι το ισχυρότερο;
Δίνονται : Όλα τα διαλύματα βρίσκονται σε θερμοκρασία 25οC, όπου Κw = 10-14. Τα αριθμη­
τικά δεδομένα του προβλήματος επιτρέπουν τις γνωστές προσεγγίσεις.
(3) Σε ένα μπουκάλι περιέχονται 920mL κρασιού 10ο, το οποίο έχει ξινίσει. Παίρνουμε 23mL
από το ξινισμένο αυτό κρασί και τα ογκομετρούμε με πρότυπο διάλυμα NaOH 1M. Με τη
βοήθεια δείκτη διαπιστώσαμε ότι για το ισοδύναμο σημείο καταναλώθηκαν 20mL από το
διάλυμα NaOH.
i. Πόσα gr CH3COOH περιέχονται στο μπουκάλι αυτό;
ii. Ποιο είναι το % ποσοστό της CH3CH2OH του κρασιού το οποίο έχει οξειδωθεί;
Δίνονται : ρCH CH OH=0,8 gr /mL
3 2

(4) Σε κωνική φιάλη εισάγονται 50mL υδατικού διαλύματος ασθενούς οξέος ΗΑ με άγνωστη
συγκέντρωση. Το διάλυμα ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα NaOH 0,2Μ. Με τη βοήθεια
κατάλληλου δείκτη διαπιστώθηκε ότι για το τελικό σημείο της ογκομέτρησης απαιτούνται
50mL από το διάλυμα NaOH. Να υπολογιστούν:
i. η άγνωστη συγκέντρωση του διαλύματος του οξέος ΗΑ,
ii. το pH του διαλύματος μετά την προσθήκη των παρακάτω ποσοτήτων από το διάλυμα
NaOH:
➢ 0mL
➢ 10mL
➢ 25mL
➢ 50mL
➢ 51mL
iii. Ποιοι από τους παρακάτω δείκτες είναι κατάλληλοι για τον προσδιορισμό του τελικού
σημείου;
➢ Φαινολοφθαλεΐνη (pH : 8,2 – 10)
➢ Βρωμοκρεσόλη (pH : 3,8 – 5,5)
➢ Ερυθρό του μεθυλίου (pH : 4,2 – 6,3)
➢ Μπλε της βρωμοθυμόλης (pH : 6 – 7,6).
Δίνονται : για το ΗΑ : Ka = 10-5, log 2=0,15, log4 = 0,6, log2 = 0,3.

http://schoolchemistry.blogspot.com (5) e-mail & MSN ID: schoolchem@gmail.com