18

Δείκτες - Ογκομέτρηση

ΜΙΑ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΔΕΙΚΤΩΝ

Με τους δείκτες μπορούμε να προσδιορίσουμε μια περιοχή pH και όχι να

διαπιστώσουμε αν ένα διάλυμα είναι όξινο ή βασικό. Το χρώμα της όξινης μορφής ΗΔ
εμφανίζεται σε διαλύματα με pH ≤ pKa(ΗΔ) – 1. Έτσι, είναι δυνατό το χρώμα της όξινης μορφής
να εμφανίζεται όχι μόνο σε όξινα διαλύματα αλλά και σε βασικά.
Για παράδειγμα, η φαινολοφθαλεΐνη έχει pKa = 9,5. H όξινη μορφή της (HΔ) είναι
άχρωμη και επικρατεί σε διαλύματα με pH ≤ 8,2, δηλαδή σε όξινα, ουδέτερα αλλά και σε
ελαφρώς αλκαλικά διαλύματα.

ΙΣΟΔΥΝΑΜΟ ΚΑΙ ΤΕΛΙΚΟ ΣΗΜΕΙΟ ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΗΣ

Ισοδύναμο σημείο είναι το σημείο της ογκομέτρησης στο οποίο έχουν αντιδράσει
πλήρως (στοιχειομετρικά) η ογκομετρούμενη ουσία με το πρότυπο διάλυμα.
Για να εντοπίσουμε το ισοδύναμο σημείο, πρέπει να υπάρξει μια ορατή μεταβολή, για
παράδειγμα ένας δείκτης ο οποίος στην περιοχή pH του ισοδύναμου σημείου αλλάζει απότομα
χρώμα.
Τελικό σημείο είναι το σημείο της ογκομέτρησης στο οποίο παρατηρείται χρωματική
αλλαγή του ογκομετρούμενου διαλύματος, οπότε σταματάμε την προσθήκη του πρότυπου
διαλύματος.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Το ισοδύναμο σημείο προσδιορίζεται από τη στοιχειομετρία της αντίδρασης

(θεωρητικό σημείο).
Το τελικό σημείο προσδιορίζεται συνήθως με την αλλαγή χρώματος κάποιου
δείκτη (πειραματικό σημείο).

Η διαφορά μεταξύ του τελικού και του ισοδύναμου σημείου είναι το σφάλμα της
ογκομέτρησης. Όσο πιο κοντά είναι το τελικό με το ισοδύναμο σημείο, τόσο πιο ακριβής είναι
η ογκομέτρηση. Ιδανική είναι η περίπτωση όπου το τελικό και το ισοδύναμο σημείο
συμπίπτουν.
Η χημική αντίδραση στην οποία στηρίζεται η ογκομέτρηση πρέπει να είναι ποσοτική
(μονόδρομη), ταχεία και να υπάρχει τρόπος για τον προσδιορισμό του ισοδύναμου σημείου.
Για το λόγο αυτό χρησιμοποιούνται πιο συχνά οι αντιδράσεις εξουδετέρωσης.

ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΗ ΑΣΘΕΝΟΥΣ ΟΞΕΟΣ ΜΕ ΙΣΧΥΡΗ ΒΑΣΗ

Έστω ότι ογκομετρούνται 50 mL υδατικού διαλύματος CH3COOH άγνωστης

συγκέντρωσης με πρότυπο διάλυμα NaOH 0,1 M (αλκαλιμετρία). Χρησιμοποιώντας

ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΔΕΙΚΤΕΣ - ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΗ

18

κατάλληλο δείκτη βρέθηκε ότι για την πλήρη εξουδετέρωση καταναλώθηκαν 50 mL από το
πρότυπο διάλυμα NaOH. Η αντίδραση εξουδετέρωσης που πραγματοποιείται είναι:
CH3COOH(aq) + NaOH(aq) → CH3COONa(aq) + H2O(l)
Από τη στοιχειομετρία της αντίδρασης προκύπτει ότι στο σημείο της πλήρους
εξουδετέρωσης ισχύει: nCH3COOH = nNaOH ή
cCH3COOH VCH3COOH = cNaOH VNaOH ή
cCΗ3CΟΟ 0,05 L = 0,1 M 0,05 L ή cCH3COOH = 0,1 M
Άρα η συγκέντρωση του αρχικού διαλύματος CH3COOH είναι c = 0,1 M.
ΠΡOΣOXH: Κατά την πλήρη εξουδετέρωση (ισοδύναμο σημείο) ενός μονοπρωτικού οξέος ΗΑ
με πρότυπο διάλυμα NaOH ισχύει:
nHA = nNaOH ή cHA VHA = cNaOH VNaOH
Αυτό ισχύει πάντα, ανεξάρτητα από το αν το οξύ ΗΑ είναι ισχυρό ή ασθενές.

ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΟΥ pH ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΚΑΜΠΥΛΗΣ ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΗΣ

Ι. ΑΡΧΙΚΟ ΔΙΑΛΥΜΑ CH3COOH (VNaOH = 0 mL)

Το CH3COOH είναι ασθενές: CH3COOH + H2O CH3COO‾ + H3O+
(c – x) M xM xM
Θεωρώντας δεκτές τις προσεγγίσεις έχουμε:
[Η 3Ο+] = x =

ΙΙ. ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟ ΙΣΟΔΥΝΑΜΟ ΣΗΜΕΙΟ (VNaOH < 50 mL)

Το CH3COOH εξουδετερώνεται μερικώς από το NaOH, οπότε στο διάλυμα περιέχονται

η περίσσεια του CH3COOH και η ποσότητα του CH3COONa που σχημα-τίζεται από την
αντίδραση εξουδετέρωσης. Δημιουργείται επομένως ρυθμιστικό διάλυμα (CH3COOH -
CH3COO‾), οπότε:

ΙΙΙ. ΙΣΟΔΥΝΑΜΟ ΣΗΜΕΙΟ (VNaOH = 50 mL)

Το CH3COOH εξουδετερώνεται πλήρως, οπότε στο διάλυμα υπάρχει μόνο το

CH3COONa. Τα οξικά ανιόντα αντιδρούν με το Η2Ο:
CH3COO‾ + H2O ↔ CH3COOH + OH‾
(c΄- y) M yM yM

ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΔΕΙΚΤΕΣ - ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΗ

 18

Ισχύει: [ΟΗ‾] = όπου Kb(CH3COO‾) = και pH > 7

IV. ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΙΣΟΔΥΝΑΜΟ ΣΗΜΕΙΟ (VNaOH > 50 mL)

Το διάλυμα περιέχει CH3COONa και την περίσσεια του NaOH. To pH του διαλύματος
καθορίζεται από το NaOH: NaOH → Νa+ + OH‾.
Το διάλυμα είναι βασικό και έχει τιμή pH μεγαλύτερη από εκείνη που έχει στο
ισοδύναμο σημείο.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

α. Στο ισοδύναμο σημείο το διάλυμα είναι βασικό (pH = 8,7). Ο δείκτης που
επιλέγουμε πρέπει να έχει περιοχή αλλαγής χρώματος στην περιοχή pH του ισοδύναμου
σημείου. Στην περίπτωση αυτή (ασθενές οξύ), το κατακόρυφο τμήμα της καμπύλης έχει
μικρότερο εύρος (pH από 7 έως 10) από αυτό που παρατηρείται στις εξουδετερώσεις μεταξύ
ισχυρών οξέων και βάσεων.

β. Μόλις προσθέσουμε αρχικά μικρή ποσότητα πρότυπου διαλύματος NaOH,

παρατηρείται σημαντική αύξηση στην τιμή του pH. Στη συνέχεια με την προσθήκη διαλύματος
NaOH, πριν το ισοδύναμο σημείο, η μεταβολή pH είναι ελάχιστη, επειδή δημιουργείται
ρυθμιστικό διάλυμα CH3COOH - CH3COO‾.
Όταν πλησιάζουμε στο ισοδύναμο σημείο, παρατηρείται απότομη αύξηση της τιμής του
pH, η καμπύλη ογκομέτρησης όμως είναι λιγότερο απότομη από ότι στην εξουδετέρωση
ισχυρού οξέος με ισχυρή βάση (το κατακόρυφο τμήμα της καμπύλης έχει μικρότερο εύρος).
γ. Χαρακτηριστικό σημείο της καμπύλης ογκομέτρησης είναι το σημείο Α, το οποίο
αντιστοιχεί στο μέσο της ογκομέτρησης, δηλαδή όταν έχει προστεθεί η μισή από την
απαιτούμενη ποσότητα πρότυπου διαλύματος (VNaOH = 25 mL).
Αν η ποσότητα NaOH που απαιτείται για την πλήρη εξουδετέρωση είναι α mol, τότε
στο μέσο της ογκομέτρησης έχουν προστεθεί α/2 mol.

CH3COOH + NaOH ↔ CH3COONa + H2O

Αρχικά: α mol α/2 mol
Τελικά: α/2 mol α/2 mol

Στο μέσο της ογκομέτρησης έχει δημιουργηθεί ρυθμιστικό διάλυμα με cCH3COOH =

cCH3COO‾, οπότε από την εξίσωση Henderson - Hasselbalch προκύπτει:

ή pH = pKa

δ. Μετά το ισοδύναμο σημείο η καμπύλη ογκομέτρησης είναι ίδια με εκείνη που

προκύπτει κατά την ογκομέτρηση ισχυρού οξέος με ισχυρή βάση, αφού και στις δύο
περιπτώσεις το pH του διαλύματος καθορίζεται από την περίσσεια ισχυρής βάσης.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΔΕΙΚΤΕΣ - ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΗ

18

Ασκήσεις θεωρίας - ερωτήσεις κρίσεως

16.1 Ο πρωτολυτικός δείκτης ΗΔ έχει pKa = 3,5. Η όξινη μορφή έχει κόκκινο χρώμα,
ενώ η βασική μορφή έχει κίτρινο χρώμα.
α) Ποια είναι η περιοχή αλλαγής χρώματος του δείκτη ΗΔ;
β) Σε υδατικό διάλυμα HCl 10–2 M προσθέτουμε μια σταγόνα από τον δείκτη ΗΔ.
i) Τι χρώμα θα αποκτήσει το διάλυμα;
ii) Ποια από τα παρακάτω σώματα μπορούμε να προσθέσουμε στο διάλυμα αυτό,
ώστε να αποκτήσει κίτρινο χρώμα;
1. καθαρό HCl 2. νερό 3. NaOH

16.2 Σε ένα άχρωμο υδατικό διάλυμα Δ έγιναν οι εξής δοκιμές:

Ι. Με προσθήκη ερυθρού του μεθυλίου απέκτησε κίτρινο χρώμα.
ΙΙ. Με προσθήκη φαινολοφθαλεΐνης το διάλυμα παρέμεινε άχρωμο.
α) Ποια είναι η περιοχή τιμών pH του διαλύματος;
β) Αν διαθέτουμε και τον δείκτη μπλε της βρωμοθυμόλης, μπορούμε να προσδιο-
ρίσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια το pH του διαλύματος;
Δίνονται οι περιοχές pH αλλαγής χρώματος:
Ερυθρό του μεθυλίου: pH ≤ 4,2 κόκκινο, pH ≥ 6,3 κίτρινο.
Φαινολοφθαλεΐνη: pH ≤ 8,2 άχρωμο, pH ≥ 10 κόκκινο.
Μπλε της βρωμοθυμόλης: pH ≤ 6 κίτρινο, pH ≥ 7,6 μπλε.
16.3 Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις που αναφέρονται στους πρωτολυτικούς δείκτες
είναι σωστές;
α) Μεταβάλλουν το χρώμα τους, ανάλογα με το pH του διαλύματος στο οποίο
προστίθενται.
β) Είναι συνήθως ασθενή οργανικά οξέα ή ασθενείς οργανικές βάσεις.
γ) Χρησιμοποιούνται για τον προσδιορισμό της τιμής του pH με ακρίβεια.
δ) Η περιοχή αλλαγής χρώματος ενός δείκτη είναι περίπου δύο μονάδες στην κλίμακα
pH.
ε) Η όξινη μορφή του δείκτη επικρατεί σε pH < 7, ενώ η βασική μορφή επικρατεί σε
pH > 7 (25 oC).
στ) Επειδή το καθαρό νερό είναι ουδέτερο (pH = 7 στους 25 oC), αν προσθέσουμε έναν
δείκτη θα προκύψει άχρωμο διάλυμα.
ζ) Η όξινη μορφή ενός δείκτη απορροφά στην μπλε περιοχή του ορατού φάσματος. Αν
προσθέσουμε τον δείκτη αυτόν σε διάλυμα HCl με pH = 1, το διάλυμα χρωματίζεται μπλε.

16.4 Ο πρωτολυτικός δείκτης ΗΔ είναι ασθενές μονοπρωτικό οξύ. Ποιες από τις
επόμενες προτάσεις που αναφέρονται στον δείκτη ΗΔ είναι σωστές;
α) Η περιοχή pH στην οποία μεταβάλλεται το χρώμα του δείκτη εξαρτάται από τη
σταθερά ιοντισμού του δείκτη.
β) Το χρώμα που δίνει η συζυγής βάση Δ‾ επικρατεί όταν ισχύει pH ≤ pKa+1.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΔΕΙΚΤΕΣ - ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΗ

 19

γ) Με την αύξηση του pH του διαλύματος αυξάνεται ο λόγος των συγκεντρώσεων

[Δ‾]/[ΗΔ].
δ) Στη σχέση Ka = [H3O+][Δ‾]/[ΗΔ], η [Η3Ο+] καθορίζεται κυρίως από τον ιοντισμό του
δείκτη.
ε) Το χρώμα που παίρνει το διάλυμα εξαρτάται από το pH του διαλύματος και τη
σταθερά ιοντισμού Ka(HΔ).
στ) Όταν ένα υδατικό διάλυμα έχει pH = 7 στους 25 oC, για τις δύο μορφές του δείκτη
ισχύει [Δ‾] = [ΗΔ].
ζ) Ο δείκτης ΗΔ σε διάλυμα με pH = 4 εμφανίζει κίτρινο χρώμα, ενώ σε διάλυμα με pH
= 10 εμφανίζει μπλε χρώμα. Άρα σε διάλυμα με pH = 7 εμφανίζει πράσινο χρώμα.

16.5 Να επιλέξετε τη σωστή απάντηση σε καθεμία από τις παρακάτω ερωτήσεις:

α) Ένας πρωτολυτικός δείκτης αλλάζει χρώμα:
i) όταν μεταβληθεί το pH του διαλύματος,
ii) όταν το διάλυμα μετατραπεί από όξινο σε βασικό,
iii) όταν μεταβληθεί το pH του διαλύματος κατά δύο μονάδες,
iv) σε ορισμένη περιοχή pH, η οποία εξαρτάται από τον δείκτη.
β) Το χρώμα της όξινης μορφής ενός δείκτη ΗΔ επικρατεί όταν:
i) pH < 7 ii) [HΔ] > [Δ‾]
iii) pH ≤ pKa – 1 iv) [Δ‾] > [ΗΔ]
γ) Σε ένα υδατικό διάλυμα που περιέχει τον δείκτη HΔ είναι [Δ‾] > [ΗΔ]. Στην
περίπτωση αυτή ισχύει:
i) pH > 7 ii) pH < 7
iii) pH > pKa(ΗΔ) iv) pH < pKa(ΗΔ)
δ) Η φαινολοφθαλεΐνη σε pH ≤ 8,2 δίνει άχρωμο διάλυμα, ενώ σε pH ≥ 10 δίνει
κόκκινο διάλυμα. Όταν προστέθηκε μία σταγόνα φαινολοφθαλεΐνης σε καθένα από τα
παρακάτω υδατικά διαλύματα, μόνο ένα πήρε κόκκινο χρώμα (θ = 25 oC). Ποιο είναι το
διάλυμα αυτό;
i) Διάλυμα HCl 0,1 M ii) Διάλυμα NaOH 0,01 M
iii) Διάλυμα CH3CΟOH 0,1 M iv) Διάλυμα CH3COONa 0,01 M

16.6 α) Με ποιο κριτήριο επιλέγεται ο δείκτης για τον προσδιορισμό του ισοδύναμου
σημείου στις ογκομετρήσεις εξουδετέρωσης;
β) Ποιος από τους επόμενους πρωτολυτικούς δείκτες ΗΔ είναι κατάλληλος για την
ογκομέτρηση υδατικού διαλύματος:
i) ΚΟΗ με πρότυπο διάλυμα HCl;
ii) ΗF με πρότυπο διάλυμα NaOH;
iii) CH3NH2 με πρότυπο διάλυμα HCl;
Ερυθρό του μεθυλίου: pKa = 5 (κόκκινο - κίτρινο).
Φαινολοφθαλεΐνη: pKa = 9,5 (άχρωμο - κόκκινο).
Μπλε της βρωμοθυμόλης: pKa = 7,3 (κίτρινο - μπλε).
Η θερμοκρασία είναι 25 oC.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΔΕΙΚΤΕΣ - ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΗ

19

16.7 Τα επόμενα υδατικά διαλύματα ογκομετρούνται με πρότυπο διάλυμα NaOH 0,2

M.
i) 50 mL διαλύματος ΗΝΟ3 0,2 Μ.
ii) 20 mL διαλύματος HCl 0,1 M.
iii) 20 mL διαλύματος H2SO4 0,2 M.
iv) 40 mL διαλύματος CH3COOH 0,1 M.
α) Να συγκρίνετε τον όγκο του πρότυπου διαλύματος NaOH που απαιτείται για το
ισοδύναμο σημείο της κάθε ογκομέτρησης.
β) Να συγκρίνετε τις τιμές pH των αρχικών διαλυμάτων των οξέων.

16.8 Τρία υδατικά διαλύματα Δ1, Δ2 και Δ3 έχουν τον ίδιο όγκο V = 20 mL, την ίδια
θερμοκρασία, 25 oC, και περιέχουν αντίστοιχα HCl, HBr και HCOOH. Τα τρία διαλύματα
ογκομετρούνται με το ίδιο πρότυπο διάλυμα NaOH. Για το ισοδύναμο σημείο της κάθε
ογκομέτρησης απαιτείται:
Δ1: VNaOH = 25 mL
Δ2: VNaOH = 30 mL
Δ3: VNaOH = 25 mL
Να συγκρίνετε:
α) τις συγκεντρώσεις των διαλυμάτων Δ1, Δ2 και Δ3,
β) το pH των αρχικών διαλυμάτων Δ1, Δ2 και Δ3,
γ) το pH των διαλυμάτων στο ισοδύναμο σημείο της ογκομέτρησης.

16.9 Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις που αναφέρονται σε μια ογκομέτρηση
εξουδετέρωσης είναι σωστές;
α) Όταν ογκομετρείται διάλυμα ΗΝΟ3 με πρότυπο διάλυμα NaOH, η ογκομέτρηση
χαρακτηρίζεται ως αλκαλιμετρία.
β) Κατά τη διάρκεια της ογκομέτρησης το pH του διαλύματος αυξάνεται.
γ) Ο προσδιορισμός του τελικού σημείου γίνεται με πρωτολυτικούς δείκτες.
δ) Στο ισοδύναμο σημείο το διάλυμα έχει pH = 7 (25 oC).
ε) Το pH μεταβάλλεται απότομα κοντά στο ισοδύναμο σημείο.
στ) Κατά την ογκομέτρηση διαλύματος KOH με πρότυπο διάλυμα HCl 0,1 Μ μπορεί
να χρησιμοποιηθεί ως δείκτης το ερυθρό του μεθυλίου που έχει περιοχή αλλαγής χρώματος pH:
4,2 - 6,3.
ζ) Ο δείκτης που χρησιμοποιείται πρέπει να είναι ισχυρότερο οξύ από το οξύ που
αλκαλιμετρείται.
η) Η οξυμετρία και η αλκαλιμετρία είναι ογκομετρήσεις οι οποίες στηρίζονται στην
αντίδραση: H3O+(aq) + OH‾(aq) → 2H2O(l)
θ) Ως πρότυπα διαλύματα επιλέγονται συνήθως διαλύματα ισχυρών οξέων ή ισχυρών
βάσεων.
ι) Με την οξυμετρία μπορούμε να προσδιορίσουμε τη συγκέντρωση ενός διαλύματος
βάσης.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΔΕΙΚΤΕΣ - ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΗ

 19

16.10 Υδατικό διάλυμα CH3NH2 ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα οξέος (θ = 25 oC).

Να εξηγήσετε ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές.
α) Η ογκομέτρηση αυτή είναι μια περίπτωση αλκαλιμετρίας.
β) Το οξύ που χρησιμοποιείται πρέπει να είναι ισχυρό.
γ) Κατά τη διάρκεια της ογκομέτρησης το pH του διαλύματος ελαττώνεται με σταθερό
ρυθμό.
δ) Η αντίδραση που πραγματοποιείται κατά τη διάρκεια της ογκομέτρησης είναι:
CH3NH2 + H3O+ → CH3NH3+ + H2O
ε) Στο ισοδύναμο σημείο το διάλυμα έχει pH < 7.
στ) Μετά από το ισοδύναμο σημείο η προσθήκη διαλύματος οξέος δημιουργεί
ρυθμιστικό διάλυμα.
ζ) Το ισοδύναμο σημείο μπορεί να προσδιοριστεί χρησιμοποιώντας ως δείκτη τη
φαινολοφθαλεΐνη, η οποία έχει περιοχή αλλαγής χρώματος pH: 8,2 - 10.

16.11 Να επιλέξετε τη σωστή απάντηση σε καθεμία από τις επόμενες ερωτήσεις.

α) Για την πλήρη εξουδετέρωση 16 mL διαλύματος ΚΟΗ απαιτούνται 20 mL
διαλύματος HCl 0,2 M. Η συγκέντρωση του διαλύματος ΚΟΗ είναι:
i) 0,2 M ii) 0,25 M iii) 0,4 M
β) Υδατικό διάλυμα HBr 0,01 M ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα NaOH. Ποιος από
τους επόμενους δείκτες δεν είναι κατάλληλος για τον προσδιορισμό του ισοδύναμου σημείου;
i) Βρωμοκρεσόλη με pKa = 4,9
ii) Φαινολοφθαλεΐνη με pKa = 9,5
iii) Μπλε θυμόλης με pKa = 1,6
γ) Υδατικό διάλυμα HF ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα NaOH (θ=25 οC). Το pH
στο ισοδύναμο σημείο είναι:
i) 7 ii) 5 iii) 8,5
δ) Υδατικό διάλυμα αμίνης (RNH2) ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα HCl (θ = 25
o
C). Το pH στο ισοδύναμο σημείο είναι:
i) 7 ii) 5 iii) 9
ε) 15 mL διαλύματος οξέος 0,2 Μ απαιτούν για πλήρη εξουδετέρωση 20 mL
διαλύματος NaOH 0,3 M. Το οξύ που περιέχεται στο διάλυμα είναι το:
i) HNO3 ii) HCOOH iii) H 3PO4 iv) H2SO4

Προβλήματα

Για τη λύση των προβλημάτων δίνεται για το Η2Ο: Kw = 10-14.

16.12 Η φαινολοφθαλεΐνη είναι ένα ασθενές μονοπρωτικό οξύ ΗΔ με pKa= 9,5, η οποία
σε pH ≤ 8,2 δίνει άχρωμο διάλυμα, ενώ σε pH ≥ 10 δίνει κόκκινο διάλυμα. Να εξετάσετε ποιο
χρώμα θα αποκτήσουν τα επόμενα υδατικά διαλύματα, αν προσθέσουμε σε αυτά μια σταγόνα
φαινολοφθαλεΐνης.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΔΕΙΚΤΕΣ - ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΗ

19

α) Διάλυμα HCl. β) Διάλυμα NH3 0,1 M.

γ) Διάλυμα CH3NH3Cl. δ) Διάλυμα NaOH 10–2 M.
ε) Διάλυμα ΚΟΗ 10–6 Μ. στ) Διάλυμα CH3COONH4.
Δίνονται: για το CH3COOH: Ka = 10–5, για την ΝΗ3: Kb = 10–5.

16.13 Ο πρωτολυτικός δείκτης ΗΔ είναι ασθενές μονοπρωτικό οξύ με Ka = 10–5. Όταν

σε ένα υδατικό διάλυμα είναι λ = [HΔ]/[Δ‾] ≥ 10, το διάλυμα αποκτά κόκκινο χρώμα, ενώ όταν
λ ≤ 0,1, το χρώμα του διαλύματος γίνεται κίτρινο.
α) Σε ποια περιοχή του pH γίνεται αλλαγή χρώματος του δείκτη ΗΔ;
β) Τι χρώμα θα αποκτήσει το καθένα από τα παρακάτω υδατικά διαλύματα, αν
προσθέσουμε δύο σταγόνες από τον δείκτη ΗΔ;
i) Διάλυμα HCl 10–3 M.
ii) Διάλυμα ΝΗ3 0,1 Μ.
iii) Διάλυμα ΗΝΟ3 10–5 M.
Δίνεται για την ΝΗ3: Kb = 10–5.

16.14 Ο δείκτης ΗΔ είναι ασθενές μονοπρωτικό οξύ με Ka = 10–9. Το χρώμα των

μορίων ΗΔ είναι κίτρινο και επικρατεί όταν [ΗΔ] ≥ 10 [Δ‾], ενώ το χρώμα των ιόντων Δ‾ είναι
μπλε και επικρατεί όταν [Δ‾] ≥ 10[ΗΔ]. Σε καθένα από τα επόμενα υδατικά διαλύματα
προσθέτουμε μία σταγόνα από τον δείκτη ΗΔ:
α) Διάλυμα CH3NH2 0,2 M.
β) Διάλυμα KNO3 0,1 M.
γ) Διάλυμα HCl 10–5 M.
δ) Διάλυμα NH3 0,1 M - NH4Cl 0,2 M.
Να βρεθεί η αναλογία των δύο μορφών του δείκτη στο καθένα διάλυμα και το χρώμα
που θα αποκτήσει το διάλυμα.
Δίνονται: για τη CH3NH2: Kb = 5 10–4, για την ΝΗ3: Kb = 10–5.

16.15 Ο πρωτολυτικός δείκτης ΗΔ είναι ασθενές μονοπρωτικό οξύ με Ka = 10–6. Η

όξινη μορφή ΗΔ έχει κίτρινο χρώμα, ενώ η βασική μορφή Δ‾ έχει μπλε χρώμα. Να υπολογίσετε
τον λόγο των συγκεντρώσεων [Δ‾]/[ΗΔ] των δύο μορφών του δείκτη και να εξετάσετε τι
χρώμα θα αποκτήσει το διάλυμα, αν προσθέσουμε μια σταγόνα του δείκτη ΗΔ σε καθένα από
τα επόμενα υδατικά διαλύματα:
α) Διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ 0,5 Μ.
β) Διάλυμα με pH = 6.
γ) Διάλυμα με pH = 7,3.
Δίνονται: για το ΗΑ: Ka = 2 10–4, log5 = 0,7.

16.16 Ένας πρωτολυτικός δείκτης ΗΔ είναι ασθενές μονοπρωτικό οξύ με pKa = 4. Η

όξινη μορφή ΗΔ δίνει κίτρινο διάλυμα, ενώ η συζυγής του βάση Δ‾ δίνει ιώδες διάλυμα.
α) Ποιο χρώμα θα αποκτήσει καθένα από τα παρακάτω υδατικά διαλύματα, αν
προσθέσουμε σε αυτά μία σταγόνα του δείκτη ΗΔ;

ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΔΕΙΚΤΕΣ - ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΗ

 19

i) Διάλυμα CH3COOH 1 M.
ii) Διάλυμα NaCl.
iii) Διάλυμα CH3COOH 0,1 M και CH3COONa 0,2 M.
β) Ποια είναι η αναλογία [Δ‾]/[ΗΔ], αν προσθέσουμε μία σταγόνα του ίδιου δείκτη σε
υδατικό διάλυμα που έχει pH = 2,3 και σε υδατικό διάλυμα που έχει pH = 4; Ποιο χρώμα θα
αποκτήσει το καθένα διάλυμα;
Δίνονται: για το CH3COOH: Ka = 10–5, log5 = 0,7.
[απ.: (α) iii. ιώδες, (β) σε pH = 2,3 κίτρινο]

16.17 Ο πρωτολυτικός δείκτης ΗΔ είναι ασθενές μονοπρωτικό οξύ και δίνει κίτρινο
χρώμα σε pH ≤ 3 και κόκκινο χρώμα σε pH ≥ 5. Σε 300 mL υδατικού διαλύματος CH3COOH
0,2 M (Δ) προσθέτουμε δύο σταγόνες από τον δείκτη ΗΔ.
α) Να εξετάσετε τι χρώμα θα αποκτήσει το διάλυμα.
β) Στο διάλυμα Δ προσθέτουμε:
i) 0,01 mol HCl, ii) 0,04 mol NaOH,
χωρίς να μεταβληθεί ο όγκος του διαλύματος. Να εξετάσετε σε κάθε περίπτωση αν θα
μεταβληθεί το χρώμα του διαλύματος.
Δίνονται: για το CH3COOH: Ka = 2 10–5, log2 = 0,3.
(απ.: pΗ = 5)

16.18 Όταν ο πρωτολυτικός δείκτης ΗΔ βρεθεί σε υδατικό διάλυμα με pH = 10, ο

λόγος των συγκεντρώσεων της ιοντισμένης μορφής προς τη μη ιοντισμένη μορφή είναι 4:1
αντίστοιχα.
Να υπολογίσετε:
α) τη σταθερά ιοντισμού Ka του δείκτη,
β) το ποσοστό ιοντισμού του δείκτη σε διάλυμα με pH = 10,
γ) τον λόγο των συγκεντρώσεων [Δ‾]/[ΗΔ] σε υδατικό διάλυμα με pH:
i) 8 ii) 9,4 iii) 10,4
Δίνονται: log4 = 0,6.
[απ.: (γ) i. [Δ‾]/[ΗΔ] = 1/25, ii. [Δ‾]/[ΗΔ] = 1, iii. [Δ‾]/[ΗΔ] = 10]

16.19 Για τον πρωτολυτικό δείκτη ΗΔ υπάρχουν τα εξής δεδομένα:

I. Η βασική μορφή του δείκτη επικρατεί σε pH ≥ 6.
II. Ο δείκτης αλλάζει χρώμα όταν μετατραπεί κατά 80% στην ιοντική μορφή.
Να υπολογιστεί η σταθερά ιοντισμού του δείκτη.
(απ.: Ka = 4 10–6)

16.20 Η ηλιανθίνη είναι ένας δείκτης ο οποίος έχει χρώμα ερυθρό όταν pH ≤ 3,1 και
κίτρινο όταν pH ≥ 4,5.
α) Σε υδατικό διάλυμα CH3COOH (Δ1) 1 Μ προσθέτουμε 2 - 3 σταγόνες του δείκτη
ηλιανθίνη. Να εξετάσετε τι χρώμα θα αποκτήσει το διάλυμα Δ1.
β) Αν προσθέσουμε στο διάλυμα Δ 1 αέριο HCl χωρίς να μεταβληθεί ο όγκος του
διαλύματος, να εξετάσετε αν θα παρατηρηθεί μεταβολή στο χρώμα του.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΔΕΙΚΤΕΣ - ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΗ

19

γ) Σε 200 mL του διαλύματος Δ1 προσθέτουμε ηλιανθίνη. Αν στη συνέχεια

προσθέσουμε 4 g NaOH, χωρίς να μεταβληθεί ο όγκος, να εξετάσετε ποιο θα είναι το χρώμα
του τελικού διαλύματος.
Δίνεται για το CH3COOH: Ka = 10–5.
(απ.: ερυθρό - ερυθρό - κίτρινο)

16.21 O δείκτης ΗΔ είναι ασθενές μονοπρωτικό οξύ. Η όξινη μορφή επικρατεί σε pH ≤

5 και χρωματίζει το διάλυμα κίτρινο, ενώ η βασική μορφή επικρατεί σε pH ≥ 7 και χρωματίζει
το διάλυμα κόκκινο.
α) Ποια είναι η τιμή Ka του δείκτη ΗΔ;
i) 10–5 ii) 10–6 iii) 10–7 iv) 10–12
β) Σε 400 mL υδατικού διαλύματος ΝΗ3 0,1 Μ προσθέτουμε δύο σταγόνες από τον
δείκτη ΗΔ.
i) Ποιο χρώμα θα αποκτήσει το διάλυμα;
ii) Ποια είναι η ελάχιστη ποσότητα HCl που πρέπει να προσθέσουμε στο διάλυμα
αυτό, ώστε να μεταβληθεί το χρώμα του;
Ο όγκος του διαλύματος δεν μεταβάλλεται με την προσθήκη του δείκτη και του HCl.
Δίνεται για την ΝΗ3: Kb = 10–5.
(απ.: nmin.= 0,04 mol HCl)

16.22 Ρυθμιστικό διάλυμα Χ περιέχει ΗΑ 0,1 Μ και NaA 0,3 Μ. Στο διάλυμα Χ
προσθέτουμε μια σταγόνα από τον δείκτη ΗΔ, οπότε το διάλυμα αποκτά κίτρινο χρώμα. Η
αναλογία των δύο συζυγών μορφών του δείκτη στο διάλυμα Χ είναι 50:1.
α) Ποιο είναι το pH του διαλύματος Χ;
β) Ποια είναι η τιμή της σταθεράς ιοντισμού Ka του οξέος ΗΑ;
γ) Αν το διάλυμα αραιωθεί σε διπλάσιο όγκο, να εξετάσετε αν θα μεταβληθεί το χρώμα
του διαλύματος.
Για τον δείκτη ΗΔ είναι Ka = 2ּ10–6. Η όξινη μορφή του δείκτη ΗΔ δίνει κίτρινο χρώμα,
ενώ η βασική μορφή δίνει μπλε χρώμα.
ּ 0–4, δεν μεταβάλλεται]
[απ.: Ka(HA) = 31

16.23 20 mL υδατικού διαλύματος HCl ογκομετρούνται με πρότυπο διάλυμα NaOH 0,1

Μ παρουσία φαινολοφθαλεΐνης. Για το τελικό σημείο της ογκομέτρησης απαιτούνται 40 mL
πρότυπου διαλύματος. Να υπολογιστούν:
α) η συγκέντρωση του διαλύματος HCl,
β) το pH του διαλύματος μετά την προσθήκη των παρακάτω ποσοτήτων από το
διάλυμα NaOH:
i) 0 mL ii) 30 mL iii) 40 mL iv) 41 mL
Δίνονται: για το Η2Ο: Kw = 10 , log2 = 0,3, log1,64 = 0,2.
–14

(απ.: ii. pΗ = 1,7, iii. pH = 7, iv. pH = 11,2)

ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΔΕΙΚΤΕΣ - ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΗ

 19

16.24 50 mL υδατικού διαλύματος ΗΝΟ3 (Δ) ογκομετρούνται με πρότυπο διάλυμα

NaOH 0,1 Μ παρουσία φαινολοφθαλεΐνης. Για το τελικό σημείο της ογκομέτρησης
καταναλώθηκαν 50 mL από το διάλυμα NaOH. Να υπολογιστούν:
α) Η συγκέντρωση του διαλύματος ΗΝΟ3.
β) Το pH του διαλύματος Δ μετά την προσθήκη των παρακάτω ποσοτήτων από το
διάλυμα NaOH:
i) 0 mL ii) 10 mL iii) 40 mL
iv) 49 mL v) 50 mL vi) 51 mL

Δίνονται: log = –1,18, log90 = 1,95.

[απ.: (β) i. pH = 1, ii.pH = 1,18, iii.pH = 1,95, iv.pH = 3, v. pH = 7, vi. pH = 11]

16.25 Υδατικό διάλυμα HCl όγκου 20 mL ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα NaOH

0,5 Μ παρουσία δείκτη. Για το ισοδύναμο σημείο της ογκομέτρησης απαιτούνται 40 mL από το
διάλυμα NaOH. Να υπολογιστούν:
α) Η συγκέντρωση του διαλύματος HCl.
β) Το pH του διαλύματος μετά την προσθήκη:
i) 0 mL ii) 20 mL iii) 40 mL
από το διάλυμα NaOH.
Δίνεται: log4 = 0,6.
[απ.: (β) ii. pH = 0,6, iii. pH = 7]

16.26 20 mL υδατικού διαλύματος Ba(OH)2 (Δ1) ογκομετρούνται με πρότυπο διάλυμα

HCl 0,1 Μ. Για την πλήρη εξουδετέρωση του Ba(OH)2 καταναλώθηκαν 20 mL πρότυπου
διαλύματος. Να υπολογιστούν:
α) Η συγκέντρωση του διαλύματος Δ1.
β) Το pH του διαλύματος μετά την προσθήκη των παρακάτω ποσοτήτων από το
διάλυμα HCl:
i) 0 mL ii) 10 mL iii) 20 mL
Δίνεται: log30 = 1,48.
[απ.: (α) 0,05 Μ, (β) i. pH = 13, ii. pH = 12,52, iii. pH = 7]

16.27 20 mL υδατικού διαλύματος CH3COOH ογκομετρούνται με πρότυπο διάλυμα

NaOH 0,1 M. Για το τελικό σημείο της ογκομέτρησης καταναλώθηκαν 20 mL πρότυπου
διαλύματος. Να υπολογιστούν:
α) η συγκέντρωση του διαλύματος CH3COOH,
β) το pH του διαλύματος μετά την προσθήκη των παρακάτω ποσοτήτων από το
διάλυμα NaOH:
i) 0 mL ii) 10 mL iii) 15 mL iv) 20 mL v) 21 mL
Δίνονται: για το CH3COOH: Ka = 10 , για το Η2Ο: Kw = 10 , log3 = 0,48, log7 = 0,85,
–5 –14

log2,4 = 0,4.
[απ.: (β) i. pH = 3, ii. pH = 5, iii. pH = 5,48, iv. pH = 8,85, v. pH = 11,4]

ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΔΕΙΚΤΕΣ - ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΗ

19

16.28 Η ασπιρίνη περιέχει ως κύριο συστατικό το ασθενές μονοπρωτικό οξύ

ακετυλοσαλικυλικό (C9H8O4). Ένα δισκίο ασπιρίνης μάζας 600 mg διαλύεται στο νερό και
ογκομετρείται με διάλυμα NaOH 0,05 M παρουσία φαινολοφθαλεΐνης. Για το ισοδύναμο
σημείο της ογκομέτρησης καταναλώθηκαν 50 mL πρότυπου διαλύματος. Ποια είναι η % w/w
περιεκτικότητα του δισκίου σε ακετυλοσαλικυλικό οξύ; Τα υπόλοιπα συστατικά που
περιέχονται στο δισκίο είναι αδρανή.
Δίνονται: Ar(C) = 12, Ar(H) = 1, Ar(O) = 16.
(απ.: 75%)

16.29 50 mL υδατικού διαλύματος HCl 0,1 M ογκομετρούνται με πρότυπο διάλυμα

NaOH 0,1 M. Η προσθήκη NaOH σταμάτησε όταν το διάλυμα είχε αποκτή-σει pH = 4. Να
υπολογίσετε το % σφάλμα της ογκομέτρησης.
(απ.: 0,2%)

16.30 Τα παρακάτω δεδομένα αναφέρονται στην ογκομέτρηση 25 mL υδατικού

διαλύματος (Δ) οξέος ΗΑ με πρότυπο διάλυμα NaOH 0,2 M.

VNaOH 5 mL 10 mL 20 mL 24 mL 25 mL 26 mL
pH 0,87 1,07 1,65 2,39 7 11,59

α) Το οξύ ΗΑ είναι ισχυρό ή ασθενές;

β) Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση του ΗΑ στο διάλυμα Δ και το pH του διαλύματος
Δ.
γ) Ποιοι από τους επόμενους δείκτες είναι κατάλληλοι για τον προσδιορισμό του
τελικού σημείου της ογκομέτρησης;
i) Φαινολοφθαλεΐνη με pKa = 9,5.
ii) Βρωμοκρεσόλη με pKa = 4,9.
iii) Μπλε της θυμόλης με pKa = 1,6.
iv) Βρωμοθυμόλη με pKa = 7,3.
Δίνεται: log2 = 0,3. [απ.: (β) pH = 0,7]

16.31 Σε κωνική φιάλη περιέχονται 15 mL διαλύματος HCl συγκέντρωσης 0,2 Μ. Το

διάλυμα ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα NaOH συγκέντρωσης 0,05 Μ. Να υπολογιστεί το
pH του διαλύματος στην κωνική φιάλη μετά την προσθήκη:
α) 20 mL από το πρότυπο διάλυμα,
β) άλλων 40 mL από το πρότυπο διάλυμα.
Δίνονται: log5,7 = 0,76. [απ.: (α) pH = 1,24, (β) pH = 7]

16.32 Ένα δείγμα μάζας 1 g, που περιέχει NaHCO3 και αδρανείς ύλες, διαλύεται στο
νερό. Το διάλυμα που προκύπτει ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα HCl 0,25 Μ. Αν
καταναλώθηκαν 40 mL από το διάλυμα HCl, να υπολογιστεί η % w/w περιεκτικότητα του
δείγματος σε NaHCO3.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΔΕΙΚΤΕΣ - ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΗ

 19

Δίνονται: Ar(Na) = 23, Ar(H) = 1, Ar(C) = 12, Ar(O) = 16. (απ.: 84%)

16.33 Έστω ένα υδατικό διάλυμα ΝΗ3 (Δ1). 10 mL από το διάλυμα Δ1 αραιώνονται σε
τελικό όγκο 50 mL, οπότε σχηματίζεται διάλυμα Δ2.
α) Να εξηγήσετε σε ποιο από τα διαλύματα Δ1 και Δ2 η ΝΗ3 έχει μεγαλύτερο βαθμό
ιοντισμού.
β) Το διάλυμα Δ2 ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα HCl 0,2 M. Με τη βοήθεια
κατάλληλου δείκτη βρέθηκε ότι για το τελικό σημείο της ογκομέτρησης καταναλώθηκαν 50
mL από το διάλυμα HCl. Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση και το pH του διαλύματος Δ1.
γ) Να υπολογίσετε το pH στο τελικό σημείο της ογκομέτρησης και να εξηγήσετε αν η
φαινολοφθαλεΐνη είναι κατάλληλος δείκτης για την ογκομέτρηση αυτή.
Δίνονται: για την ΝΗ3: Kb = 10–5, για τη φαινολοφθαλεΐνη : pKa = 9,5.
[απ.: (β) pH = 11,5, (γ) pH = 5]

16.34 Υδατικό διάλυμα ασθενούς μονοπρωτικού οξέος ΗΑ (Δ) έχει όγκο 20 mL. Το
διάλυμα αυτό ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα NaOH 0,2 M, παρουσία κατάλληλου δείκτη.
Παρατηρούμε ότι για το τελικό σημείο της ογκομέτρησης καταναλώθηκαν 20 mL από το
διάλυμα NaOH. Εξάλλου, μετά την προσθήκη 10 mL από το διάλυμα NaOH, το διάλυμα που
προκύπτει έχει pH = 5. Να υπολογίσετε:
α) τη συγκέντρωση του διαλύματος Δ,
β) τη σταθερά ιοντισμού Ka του οξέος ΗΑ,
γ) τη συγκέντρωση των ιόντων Η3Ο+ στο διάλυμα Δ,
δ) το pH στο ισοδύναμο σημείο της ογκομέτρησης.
(απ.: στο Ι.Σ. pH = 9)

16.35 3,7 g ενός μονοπρωτικού οξέος ΗΑ διαλύονται σε νερό, οπότε σχηματίζεται

διάλυμα Δ όγκου 500 mL. Από το διάλυμα Δ ποσότητα 100 mL εισάγεται σε κωνική φιάλη και
ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα NaOH 0,2 M. Για το ισοδύναμο σημείο της ογκομέτρησης
καταναλώθηκαν 50 mL από το πρότυπο διάλυμα. Να υπολογιστούν:
α) η σχετική μοριακή μάζα του οξέος ΗΑ,
β) το pH του διαλύματος Δ,
γ) το pH του διαλύματος, όταν είχαν προστεθεί σε αυτό 10 mL από το διάλυμα NaOH.
Δίνονται: για το ΗΑ: Ka = 10–5, log4 = 0,6.
(απ.: pHΔ = 3, pH = 4,4)

16.36 Υδατικό διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα NaOH.

Η προσθήκη του διαλύματος NaOH σταμάτησε όταν το διάλυμα έγινε ουδέτερο (pH = 7).
α) Να εξηγήσετε αν υπήρχε σφάλμα κατά την ογκομέτρηση.
β) Τι ποσοστό από το οξύ ΗΑ είχε εξουδετερωθεί στο τελικό σημείο της ογκο-
μέτρησης;
Δίνεται για το ΗΑ: Ka = 10–6.
(απ.: το 90,9% οξέος)

ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΔΕΙΚΤΕΣ - ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΗ