Bölüm 2-Hata Ve Hata Kaynaklari

BURSA TECHNICAL UNIVERSITY (BTU)
Department of Mechanical Engineering
SAYISAL ANALİZ ve MÜHENDİSLİK

UYGULAMALARI
BÖLÜM 2- HATA VE HATA KAYNAKLARI
10.10.2012 Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ 1

GİRİŞ
Bir denklemin veya problemin çözümünde kullanılan sayısal yöntem belli
bir giriş verisini işleme tabi tutarak sayısal çözüme ulaşır. Sayısal
yöntemler, analitik çözümden farklı olarak, sayıları kullanarak işlem yapar
ve yeri geldiğinde de belirtileceği gibi, belli bir hata payı içerirler.

Giriş Verisi Sayısal Yöntem Sonuç
HATA HATA HATA
Şekil 2.1 Sayısal çözümün blok şeması ve hata etkileşimi

Hata esas olarak gerçek değer ile hesaplanan yaklaşık değer

arasındaki farktır.
Mutlak hata : Gerçek değer ( 𝑥𝑟 ) ile hesaplama sonucu bulunan
yaklaşık değer (𝑥𝑛 ) arasındaki farka denir.
𝑒𝑛 = 𝑥𝑟 − 𝑥𝑛
Bağıl (izafi) hata : Mutlak hatanın gerçek değere oranına denir.
𝑒
𝑒𝑏 = 𝑥𝑛
𝑟

HATA KAYNAKLARI
Yuvarlatma Hatası
Hesaplarda rakamların hane sayısının sonlu tutulmasından kaynaklanan
hataya yuvarlatma hatası (round-off error) denir.
Kesme Hatası
Taylor serisi gibi serilerin belirli sayıda terimini alıp diğer terimlerin atılmasıyla
oluşan hataya kesme hatası (truncation error) denir.
Giriş Verisindeki Hata
Giriş verisi veya fiziksel olayı ifade eden denklemlerin katsayıları ve sabitleri
önceden bellidir.

HATA KAYNAKLARI
Doğruluk : Ölçüm değerlerinin gerçek değere ne kadar yakın olduğunun

ifadesidir.
Hassasiyet : Belli bir fiziksel büyüklük için tekrarlanan ölçümlerin birbirine
ne kadar yakın olduğunu gösterir.
Ölçülen değer
Ölçülen değer
Gerçek değer Gerçek değer
Ölçüm sayısı Ölçüm sayısı

(a) (b)
Şekil 2.2 Ölçümlerde doğruluk (a) ve hassasiyet (b)

HATA KAYNAKLARI
İnsan Hatası
İnsanın kendisinden kaynaklanan, fiziksel veya matematiksel modelin
oluşturulmasında, işlem yaparken veya program yazarken yapabileceği
hatalardır.

BİLGİSAYARDA SAYILARIN GÖSTERİMİ
Bilindiği gibi bilgisayarlarda iki tabanlı sayı sistemi kullanılır. Bununla
beraber tam veya reel sayıların nasıl gösterildiğini açıklamak için onlu
sistemden örnekler verilecektir. Tam sayılar bilgisayar veya
hesaplayıcılarda belli sayıda hane (dijit) ile gösterilir. Bu dijitlerden biri
sayının işareti için ayrılır, kalan haneler sayıyı göstermek için kullanılır.
Örneğin onlu sistemde sayıları göstermek üzere altı hane kullanılıyorsa
gösterilebilecek en büyük pozitif tam sayı +99999 ve en büyük negatif tam
sayı ise -99999 olacaktır.

Kayar Nokta Aritmetiği
Kesirli sayılar bilgisayarda kayar nokta tarzında gösterilir. Bu gösterimde
sayının değerini belirten bir mantis kısmı ve sayının mertebesini ifade eden
bir üs vardır. Buna göre bir sayının kayar nokta gösterimi 𝑚𝑏 𝑎 şeklindedir.
Burada b taban, a tamsayı olan üs, m ise kesir noktasının solunda bir hane
olacak şekilde yazılan mantis kısmıdır. Örneğin -376.872 sayısı kayar
nokta aritmetiğinde −3.76872𝑥102 şeklinde gösterilebilir.

Sayı Üs Üs Mantis
işareti işareti
0 1 1 1 1 1 0 0
(+) (-) 21 20 2−1 2−2 2−3 2−4
Şekil 2.3 Bir sayının 8-bit sistemde örnek bir gösterimi
Buna göre Şekil 2.3’te ifade edilen sayı on tabanlı sisteme dönüştürülürse
(10111100)2 = − 0.75 𝑥2−3 = −(0.09375)10 elde edilir.

Aritmetik İşlemlerde Hataların Etkisi
Meydana gelen herhangi bir hata hesaplamalar esnasında yayılıp
büyüyerek sonuçların anlamsız hale gelmesine sebep olabilir. Burada
𝑥𝑟 𝑣𝑒 𝑦𝑟 gibi iki gerçek sayı ile yapılan basit aritmetik işlemlerde hataların
etkisi gösterilecektir. Bu sayıların bilgisayarda gösterimi ile oluşan
yuvarlatma hataları sırasıyla 𝑒𝑥 𝑣𝑒 𝑒𝑦 , sayıların bilgisayarda gösterimi de x
ve y ise

𝑒𝑥 = 𝑥𝑟 − 𝑥 𝑒𝑦 = 𝑦𝑟 − 𝑦
yazılabilir. Bu iki sayının bilgisayarda toplanması
𝑥 + 𝑦 = 𝑥𝑟 − 𝑒𝑥 + (𝑦𝑟 − 𝑒𝑦 )
sonucunda oluşan hata
𝑒÷ = 𝑥𝑟 + 𝑦𝑟 − 𝑥 + 𝑦 = 𝑒𝑥 + 𝑒𝑦
olacaktır. Benzer şekilde çıkarma, çarpma ve bölme işlemindeki hatalar ise

𝑒− = 𝑒𝑥 − 𝑒𝑦 𝑦𝑒𝑥 − 𝑥𝑒𝑦
𝑒÷ =
𝑒 = 𝑦𝑒 + 𝑥𝑒 + 𝑒 𝑒 𝑦(𝑦 + 𝑒𝑦 )
∗ 𝑥 𝑦 𝑥 𝑦
şeklindedir.

Örnek 2.1: Mantis için 4 dijit kullanan bir hesaplayıcıda x= 357.3857 ve

y=357.2321 iken 103 𝑥 − 𝑦 işleminin sonucunu bulunuz.
Çözüm: Verilen sayılar normalize edilip 4 haneden sonrası atılarak çıkarma

işlemine sokulursa çıkan sonuç
0.3573𝑥103
0.3572𝑥103
0.0001𝑥103 0.1000
Normalize edildiğinde sayının sağına üç anlamsız sıfır getirecektir. Çarpma
işlemi yapıldığında
103 0.1000 = 100
Sonucunu bulacaktır. Halbuki gerçek sonuç
103 0.3573857 − 0.3572321 103 = 153.6

Olup yaklaşık % 50 mertebesinde bir hata oluşmuştur. Görüldüğü gibi

birbirine çok yakın iki sayının çıkarılması işleminde anlamlı haneler
kaybolmakta ve hata artmaktadır.
n haneli iki sayının çarpım sonucu 2n haneli olabileceğinden
hesaplayıcının hane sınırları dışına çıkılabilir. Genellikle, böyle durumlarda
bulunan rakam geçici hafızada tutulur, normalize edilir ve sonra da fazla
haneler atılarak kaydedilir.
Hesaplamalarda ortaya çıkan bir başka durum, serilerdeki terimlerin
toplamında olduğu gibi, büyük ve çok küçük sayıların toplanmasıdır. Toplama
ilave edilen küçük sayının büyüklüğüne göre toplama hiç etkisi olmayabilir. Bu
gibi durumlarda toplama işlemini ters sırada yapmak daha doğru olacaktır.
Bunun için on tabanlı sistemde verilen aşağıdaki örnek açıklayıcı olacaktır.

Örnek 2.2: Mantis için 4 dijit kullanan bir hesaplayıcıda aşağıdaki işlemi
verilen sırada ve ters sırada yapınız. (5000+0.8+0.7+0.6=?)
Çözüm: Verilen rakamlar normalize edilip üsler eşitlenerek sırayla toplanırsa
0.5000𝑥104 + 0.00008𝑥104 + 0.00007𝑥104 + 0.00006𝑥104 = 0.5000𝑥104
Sonucunu bulunur ki küçük sayıların bir etkisi olmamaktadır. Ters sırada

toplama yapılırsa,
0.6 + 0.7 = 1.3 0.13𝑥101 + 0.08𝑥101 = 0.21𝑥101
0.0002𝑥104 + 0.5000𝑥104 = 0.5002𝑥104
Olur ki küçük sayıların da toplama katkısı olmuştur. Burada fark küçük

olmakla beraber çok sayıda küçük rakamın toplanması durumunda hata
büyüyecektir.

Örnek 2.3: 151.6435 ve 0.7926325 sayılarının 32-bit bilgisayarda toplanması

işlemini irdelayiniz.
Çözüm: 32 bit sistemde kesirli sayıların ondalık kısmı yaklaşık 7 hane

olduğuna göre sayıların normalize edilmiş halleri ve toplanması aşağıda
görülmektedir. Toplama işleminde sayıların üsleri eşit olması gerektiğinden
ikinci sayının son üç hanesi atılarak işleme girecektir.
151.6435 Normalize edilmiş hali 0.1516435𝑥103
0.1516435
0.0007926
0.1524361.103
Gerçek sonuç ise 0.152436325.103 dir.

Örnek 2.4: Aşağıdaki işlemin üç dijitlik yuvarlatma hatasını bulunuz.
1.96𝑥105 − 1.94𝑥104
Çözüm:
Gerçek değer Yaklaşık değer
19.6𝑥104 0.196𝑥106
1.94𝑥104 0.019𝑥106
17.66𝑥104 0.177𝑥106
Oluşan yuvarlatma hatasının mutlak değeri 𝑒𝑛 = −0.4𝑥103

İzafi hata 𝑒𝑏 = −2.265𝑥10−3 olacaktır.

KESME HATASI ANALİZİ
Kesme hataları tam bir matematik işlem yerine yaklaşık bir ifade
kullanılmasından kaynaklanır. Özellikle türev, integral ve diferansiyel
denklemlerin sayısal çözümünde kesme hatası oluşur. Burada tipik örnek olarak
Taylor serisinde terim sayısına bağlı olarak oluşan kesme hatası üzerinde
durulacaktır.
𝑓 ′ 𝑥0 𝑓 ′′ 𝑥0 2
𝑓 𝑛 𝑥0 𝑛
𝑓(𝑥) = 𝑓(𝑥0 ) + (𝑥 − 𝑥0 ) + 𝑥 − 𝑥0 + ⋯+ 𝑥 − 𝑥0 +⋯
1! 2! 𝑛!
(𝑥 − 𝑥0 )(𝑛+1) 𝑑 𝑛+1 𝑓(𝑥𝑠 ) 𝑕𝑛+1 𝑑 𝑛+1 𝑓(𝑥𝑠 )

𝑒= = .
𝑛+1 ! 𝑑𝑥 (𝑛+1) 𝑛 + 1 ! 𝑑𝑥 (𝑛+1)

Kesme hatasında yer alan 𝑕𝑛+1 çarpanı hatanın tam değerinden ziyade ne
mertebede olduğunu göstermekte olup hata mertebesi olarak adlandırılır
ve kısaca 𝑂(𝑕𝑛+1 ) sembolü ile gösterilir.
TOPLAM HATA
Toplam hatayı hesaplamak için teorik çözümlerden ve formülasyonlardan
yararlanılabilir. Bu konuda, gerek yuvarlatma gerekse kesme hatalarının
tahmini için Taylor serisi en çok kullanılan ifadelerden biridir.

𝑥
Örnek 2.5: 𝑒 fonksiyonunun Taylor açılımı
𝑥 𝑥2 𝑥3
𝑒𝑥 =1+ + + +⋯ ,
1! 2! 3!
Çözüm: Yakınsak bir seridir. Bu seri pozitif x değerleri için doğru sonuç
vermesine rağmen negatif x değerleri için x’in değerine bağlı olarak hatalı
sonuçlar verebilmektedir. Çünkü negatif x değerleri için terimler işaret
değiştirdiğinden, birbirine yakın sayıların çıkarılması esnasında anlamlı hanelerin
kaybolması sonucunda hatalı sonuçlar doğabilmektedir. (bkz. Soru 2.3).

FONKSİYON HATASI
Bir veya birden fazla değişkene bağlı bir f fonksiyonu, değişkenlerdeki hataya
ve matematiksel işlemlere bağlı olarak belli bir hata içerecektir.
𝜕𝑓 𝜕𝑓
𝑓 𝑥, 𝑦 − 𝑓 𝑥, 𝑦 𝑛 ≅ 𝑥 − 𝑥𝑛 + (𝑦 − 𝑦𝑛 )
𝜕𝑥 𝜕𝑦
Gerçek
𝜕𝑓 𝜕𝑓
∆𝑓𝑛 = ∆𝑥 + ∆𝑦 𝑓(𝑥)
hata Yaklaşık
𝜕𝑥 𝜕𝑦 hata
𝑓(𝑥)𝑛
∆𝑥
𝑥𝑛 𝑥
Şekil 2.4 Gerçek ve yaklaşık hesaplanan fonksiyon hatası

Örnek 2.6: Bir elektrik devresinde ölçülen akım I=3 amper ve gerilim V=24
volttur. Ölçüm hataları akım için 100 miliamper ve gerilim için 0.5 volt
olduğuna göre çekilen gücü ve güçteki hatayı hesaplayınız.
Çözüm: Güç N=VI olduğuna göre güçteki hata
𝜕𝑁 𝜕𝑁
∆𝑁𝑛 = ∆𝐼 + ∆𝑉
𝜕𝐼 𝜕𝑉
𝜕𝑁 𝜕𝑁
Olacaktır. Sayısal değerler yerine yazılırsa =𝑉 , = 𝐼 İle güçteki hata
𝜕𝐼 𝜕𝑉
∆𝑁𝑛 = 24 0.1 + 3 0.5 = 3.9 𝑊𝑎𝑡𝑡
ve güç 𝑁 = 3 24 = 72 𝑊𝑎𝑡𝑡 olduğundan sonuç
𝑁 = 72 ∓ 3.9 𝑊𝑎𝑡𝑡

Halinde yazılabilir. Yani ölçüm hataları da dikkate alındığında güç değeri 68.1
ile 75.9 Watt arasında olacaktır. Kontrol amacıyla, örneğin minimum ölçüm
değerleri kullanıldığında minimum gücün gerçek değeri
𝑁 = 2.9 23.5 = 68.15 𝑊𝑎𝑡𝑡
olarak bulunur ki aradaki fark Taylor açılımında ihmal edilen terimlerden

kaynaklanmaktadır.

KARARLILIK VE BÜYÜTME ÇARPANI
𝑒𝑟 𝑒𝑓
Şekil 2.5 Hatanın işleme tabi tutulması
𝑒𝑓 𝑓 ′ (𝑥)𝑛
𝐺 = = 𝑥𝑛 𝑣𝑒𝑦𝑎 𝑒𝑓 = 𝐺. 𝑒𝑟
𝑒𝑟 𝑓(𝑥)𝑛
Büyültme çarpanının (G), mutlak değer olarak 1’den büyük olması giriş
hatasının büyütüleceği anlamına gelir. Girişteki izafi hatayı bu şekilde arttıran
hesaplamalar kararsız olarak adlandırılır. Büyültme çarpanının çok büyük
olduğu problemler kötü şartlanmış (ill-conditioned) sistemler olarak da
adlandırılır. Sayısal hesaplamalarda büyültme çarpanının mutlak değerce
1’den küçük olması istenir.

Örnek 2.7: f(x)=tan(x) fonksiyonu verildiğine göre büyültme çarpanını

𝜋 𝜋
x = 0.01 2 ve x = 1.01 2 değerleri için hesaplayınız.
Çözüm: Büyültme çarpanı
𝑓 ′ (𝑥) 𝑥(1 𝑐𝑜𝑠 2 𝑥)

𝐺=𝑥 =
𝑓(𝑥) tan 𝑥
Olduğuna göre verilen değerler için büyültme çarpanı

𝜋 𝐺 = 1.00
𝑥 = 0.01 için
2
𝜋
𝑥 = 1.01 için 𝐺 = −101
2
Olup büyültme çarpanı verilen 1. nokta için yaklaşık 1 iken, 2. değer için 1’den
mutlak değerce çok büyüktür. Yani kararsızlık 𝜋 2 noktasına yaklaştıkça
artmaktadır. Bu beklenen bir durumdur. Zira bu noktada verilen fonksiyon
tanımsızdır.

Örnek 2.8: Yerçekimi ivmesi g olmak üzere

1
𝑦= 241 − 5𝑔2 2
3
bağıntısı verilmiştir.
a) Problemin kararsız (kötü şartlanmış) olup olmadığını irdeleyiniz.
b) Yerçekimi ivmesi 9.81 yerine 9.8 alınması halinde ortaya çıkan izafi
hatayı ve bu hatanın y fonksiyonunda meydana getireceği mutlak ve bağıl
hataları hesaplayınız.

Çözüm: a) Büyültme çarpanı :
𝑓 ′ (𝑥) 𝑦′
𝐺=𝑥 =𝑔
𝑓(𝑥) 𝑦
1 2.5𝑔
𝑦′ =
3 241 − 5𝑔2 2
ile büyültme çarpanı
2.5𝑔 −2.5𝑔2
𝐺 = −𝑔 =
241 − 2.5𝑔2 (241 − 2.5𝑔2 )
bulunur. 𝑔 = 9.81 değeri ile 𝐺 = −587.16 elde edilir. G mutlak değerce

1’den büyük olduğundan problem kararsız olup hatayı artıracaktır.

b) Yerçekimi ivmesi 𝑔 = 9.8 alınırsa (9.81 − 9.8) 9.81 = 0.001019

yani yaklaşık %0.1 bir hata oluşur. Buna göre y fonksiyonu
1 2
𝑦= 241 − 5 9.8 2 = 0.3162
3
çıkar. Halbuki gerçek fonksiyon değeri 𝑔 = 9.81 alınarak 𝑦𝑟 = 0.2133
bulunur. Buna göre fonksiyonda oluşan
mutlak hata = 0.2133-0.3162=-0.1029

bağıl hata = -0.48
Görüldüğü gibi bağımsız değişken g de oluşan %0.1 lik bir hata fonksiyonda
%48 gibi bir hataya yol açmakta yani hata yaklaşık 500 kat artmaktadır.

Bölüm 2-Hata Ve Hata Kaynaklari

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bölüm 2-Hata Ve Hata Kaynaklari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BURSA TECHNICAL UNIVERSITY (BTU)

Department of Mechanical Engineering

SAYISAL ANALİZ ve MÜHENDİSLİK

10.10.2012 Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ 1

Bir denklemin veya problemin çözümünde kullanılan sayısal yöntem belli

yöntemler, analitik çözümden farklı olarak, sayıları kullanarak işlem yapar

ve yeri geldiğinde de belirtileceği gibi, belli bir hata payı içerirler.

10.10.2012 Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ 2

Giriş Verisi Sayısal Yöntem Sonuç

HATA HATA HATA

Şekil 2.1 Sayısal çözümün blok şeması ve hata etkileşimi

10.10.2012 Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ 3

Hata esas olarak gerçek değer ile hesaplanan yaklaşık değer

Bağıl (izafi) hata : Mutlak hatanın gerçek değere oranına denir.

10.10.2012 Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ 4

10.10.2012 Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ 5

Doğruluk : Ölçüm değerlerinin gerçek değere ne kadar yakın olduğunun

Gerçek değer Gerçek değer

Ölçüm sayısı Ölçüm sayısı

10.10.2012 Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ 6

İnsanın kendisinden kaynaklanan, fiziksel veya matematiksel modelin

oluşturulmasında, işlem yaparken veya program yazarken yapabileceği

10.10.2012 Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ 7

BİLGİSAYARDA SAYILARIN GÖSTERİMİ

Bilindiği gibi bilgisayarlarda iki tabanlı sayı sistemi kullanılır. Bununla

sistemden örnekler verilecektir. Tam sayılar bilgisayar veya

hesaplayıcılarda belli sayıda hane (dijit) ile gösterilir. Bu dijitlerden biri

Örneğin onlu sistemde sayıları göstermek üzere altı hane kullanılıyorsa

gösterilebilecek en büyük pozitif tam sayı +99999 ve en büyük negatif tam

sayı ise -99999 olacaktır.

10.10.2012 Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ 8

BİLGİSAYARDA SAYILARIN GÖSTERİMİ

Kayar Nokta Aritmetiği

Kesirli sayılar bilgisayarda kayar nokta tarzında gösterilir. Bu gösterimde

olacak şekilde yazılan mantis kısmıdır. Örneğin -376.872 sayısı kayar

nokta aritmetiğinde −3.76872𝑥102 şeklinde gösterilebilir.

10.10.2012 Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ 9

BİLGİSAYARDA SAYILARIN GÖSTERİMİ

(+) (-) 21 20 2−1 2−2 2−3 2−4

Şekil 2.3 Bir sayının 8-bit sistemde örnek bir gösterimi

(10111100)2 = − 0.75 𝑥2−3 = −(0.09375)10 elde edilir.

10.10.2012 Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ 10

BİLGİSAYARDA SAYILARIN GÖSTERİMİ

Aritmetik İşlemlerde Hataların Etkisi

Meydana gelen herhangi bir hata hesaplamalar esnasında yayılıp

büyüyerek sonuçların anlamsız hale gelmesine sebep olabilir. Burada

etkisi gösterilecektir. Bu sayıların bilgisayarda gösterimi ile oluşan

yuvarlatma hataları sırasıyla 𝑒𝑥 𝑣𝑒 𝑒𝑦 , sayıların bilgisayarda gösterimi de x

10.10.2012 Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ 11

BİLGİSAYARDA SAYILARIN GÖSTERİMİ

olacaktır. Benzer şekilde çıkarma, çarpma ve bölme işlemindeki hatalar ise

10.10.2012 Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ 12

Örnek 2.1: Mantis için 4 dijit kullanan bir hesaplayıcıda x= 357.3857 ve

Çözüm: Verilen sayılar normalize edilip 4 haneden sonrası atılarak çıkarma

10.10.2012 Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ 13

Olup yaklaşık % 50 mertebesinde bir hata oluşmuştur. Görüldüğü gibi

10.10.2012 Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ 14

Çözüm: Verilen rakamlar normalize edilip üsler eşitlenerek sırayla toplanırsa

0.5000𝑥104 + 0.00008𝑥104 + 0.00007𝑥104 + 0.00006𝑥104 = 0.5000𝑥104

Sonucunu bulunur ki küçük sayıların bir etkisi olmamaktadır. Ters sırada

Olur ki küçük sayıların da toplama katkısı olmuştur. Burada fark küçük

10.10.2012 Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ 15

Örnek 2.3: 151.6435 ve 0.7926325 sayılarının 32-bit bilgisayarda toplanması