GAZİ ÜNİVERSİTESİ

TEKNOLOJİ FAKÜLTESİ
ENERJİ SİSTEMLERİ MÜHENDİSLİĞİ

MAT-202 SAYISAL ANALİZ DERSİ

2. Bölüm Hata ve Hata Kaynakları

Prof. Dr. Adem ACIR
 GİRİŞ

Bir denklemin veya problemin çözümünde kullanılan sayısal yöntem belli bir giriş
verisini işleme tabi tutarak sayısal çözüme ulaşır. Sayısal yöntemler, analitik
çözümden farklı olarak, sayıları kullanarak işlem yapar ve yeri geldiğinde de
belirtileceği gibi, belli bir hata payı içerirler.
Giriş Verisi Sayısal Yöntem Sonuç

HATA HATA HATA

Sayısal çözümün blok şeması ve hata etkileşimi

• Hata esas olarak gerçek değer ile hesaplanan yaklaşık değer arasındaki farktır.

Mutlak Hata : Gerçek değer (𝑥𝑟 ) ile hesaplama sonucu bulunan yaklaşık değer (𝑥𝑛 ) arasındaki farka
denir.

𝒆𝒏 = 𝒙𝒓 − 𝒙𝒏

Bağıl (İzafi) Hata : Mutlak hatanın gerçek değere oranıdır.

𝒆𝒏
𝒆𝒃 =
𝒙𝒓
 HATA KAYNAKLARI

Yuvarlatma Hatası

Hesaplarda rakamların hane sayısının sonlu tutulmasından kaynaklanan hataya yuvarlatma hatası
(round-off error) denir.

Kesme Hatası

Taylor serisi gibi serilerin belirli sayıda terimini alıp diğer terimlerin atılmasıyla oluşan hataya kesme
hatası (truncation error) denir.

Giriş Verisindeki Hata

Giriş verisi veya fiziksel olayı ifade eden denklemlerin katsayıları ve sabitleri önceden bellidir.
 HATA KAYNAKLARI

Doğruluk : Ölçüm değerlerinin gerçek değere ne

kadar yakın olduğunun ifadesidir.

Hassasiyet : Belli bir fiziksel büyüklük için

tekrarlanan ölçümlerin birbirine ne kadar yakın

olduğunu gösterir.
 HATA KAYNAKLARI

İnsan Hatası

İnsanın kendisinden kaynaklanan, fiziksel veya matematiksel modelin oluşturulmasında,

işlem yaparken veya program yazarken yapabileceği hatalardır.
 BİLGİSAYARDA SAYILARIN GÖSTERİMİ

Bilindiği gibi bilgisayarlar daiki tabanlı sayı sistemi kullanılır. Bununla beraber tam veya reel
sayıların nasıl gösterildiğini açıklamak için onlu sistemden örnekler verilecektir. Tam sayılar
bilgisayar veya hesaplayıcılarda belli sayıda hane (dijit) ile gösterilir. Bu dijitlerden biri sayının
işareti için ayrılır, kalan haneler sayıyı göstermek için kullanılır. Örneğin onlu sistemde sayıları
göstermek üzere altı hane kullanılıyorsa gösterilebilecek en büyük pozitif tam sayı +99999 ve
en büyük negatif tam sayı ise -99999 olacaktır.
 BİLGİSAYARDA SAYILARIN GÖSTERİMİ

Kayar Nokta Aritmetiği

Kesirli sayılar bilgisayarda kayar nokta tarzında gösterilir. Bu gösterimde sayının

değerini belirten bir mantis kısmı ve sayının mertebesini ifade eden bir üs vardır. Buna
göre bir sayının kayar nokta gösterimi 𝑚𝑏 𝑎 şeklindedir. Burada b taban, a tam sayı
olan üs, m ise kesir noktasının solunda bir hane olacak şekilde yazılan mantis kısmıdır.

Örneğin; -376.872 sayısı kayar nokta aritmetiğinde −3.76872 ∗ 102 şeklinde

gösterilebilir.
 BİLGİSAYARDA SAYILARIN GÖSTERİMİ

Buna göre yukarıdaki şekilde ifade edilen sayı on tabanlı sisteme dönüştürülürse
(10111100)2 = − 0.75 ∗ 2−3 = −(0.09375)10 elde edilir.
 BİLGİSAYARDA SAYILARIN GÖSTERİMİ

Aritmetik İşlemlerde Hataların Etkisi

Meydana gelen herhangi bir hata hesaplamalar esnasında yayılıp büyüyerek sonuçların anlamsız hale
gelmesine sebep olabilir. Burada 𝑥𝑟 ve 𝑥𝑛 gibi iki gerçek sayı ile yapılan basit aritmetik işlemlerde hataların
etkisi gösterilecektir. Bu sayıların bilgisayarda gösterimi ile oluşan yuvarlatma hataları sırasıyla 𝑒𝑥 ve 𝑒𝑦 ,
sayıların bilgisayarda gösterimi de x ve y ise;

𝑒𝑥 = 𝑥𝑟 − 𝑥 𝑒𝑦 = 𝑦𝑟 − 𝑦

yazılabilir. Bu iki sayının bilgisayarda toplanması,

𝑥 + 𝑦 = 𝑥𝑟 − 𝑒𝑥 + (𝑦𝑟 − 𝑒𝑦 )
 BİLGİSAYARDA SAYILARIN GÖSTERİMİ

sonucunda oluşan hata,

olacaktır. Benzer şekilde çıkarma, çarpma ve bölme işlemindeki hatalar ise,

şeklindedir.
 ÖRNEK Mantis için 4 dijit kullanan bir hesaplayıcıda x= 357.3857 ve y=357.2321 iken 103 (𝑥 − 𝑦)
işleminin sonucunu bulunuz.

Verilen sayılar normalize edilip 4 haneden sonrası atılarak çıkarma işlemine sokulursa çıkan sonuç,

Normalize edildiğinde sayının sağına üç anlamsız sıfır getirecektir. Çarpma işlemi yapıldığında

Sonucunu bulacaktır. Halbuki gerçek sonuç

olup yaklaşık %50 mertebesinde bir hata oluşmuştur. Görüldüğü gibi birbirine çok yakın iki
sayının çıkarılması işleminde anlamlı haneler kaybolmakta ve hata artmaktadır.

• n haneli iki sayının çarpım sonucu 2n haneli olabileceğinden hesaplayıcının hane sınırları dışına
çıkılabilir. Genellikle, böyle durumlarda bulunan rakam geçici hafızada tutulur, normalize edilir
ve sonrada fazla haneler atılarak kaydedilir.

• Hesaplamalarda ortaya çıkan bir başka durum, serilerdeki terimlerin toplamında olduğu gibi,
büyük ve çok küçük sayıların toplanmasıdır.Toplama ilave edilen küçük sayının büyüklüğüne
göre toplama hiç etkisi olmayabilir. Bu gibi durumlarda toplama işlemini ters sırada yapmak
daha doğru olacaktır. Bunun için on tabanlı sistemde verilen aşağıdaki örnek açıklayıcı olacaktır.
 ÖRNEK Mantis için 4 dijit kullanan bir hesaplayıcıda aşağıdaki işlemi verilen sırada ve ters
sırada yapınız. (5000+0.8+0.7+0.6=?)

Verilen rakamlar normalizeedilip üsler eşitlenerek sırayla toplanırsa,

Sonucunu bulunur ki küçük sayıların bir etkisi olmamaktadır. Ters sırada toplama yapılırsa,

Olur ki küçük sayılarında toplam akatkısı olmuştur. Burada fark küçük olmakla beraber çok sayıda küçük
rakamın toplanması durumunda hata büyüyecektir.
 KESME HATASI ANALİZİ

Kesme hataları tam bir matematik işlem yerine yaklaşık bir ifade kullanılmasından
kaynaklanır. Özellikle türev, integral ve diferansiyel denklemlerin sayısal çözümünde kesme
hatası oluşur. Burada tipik örnek olarak Taylor serisinde terim sayısına bağlı olarak oluşan
kesme hatası üzerinde durulacaktır.
Kesme hatasında yer alan ℎ𝑛+1 çarpanı hatanın tam değerinden ziyade ne mertebede olduğunu
göstermekte olup hata mertebesi olarak adlandırılır ve kısaca 𝑂(ℎ𝑛+1 ) sembolü ile gösterilir.

TOPLAM HATA

Toplam hatayı hesaplamak için teorik çözümlerden ve formülasyonlardan yararlanılabilir. Bu konuda, gerek
yuvarlatma gerekse kesme hatalarının tahmini için Taylor serisi en çok kullanılan ifadelerden biridir.
 ÖRNEK

𝑒 𝑥 fonksiyonunun Taylor açılımı,

Yakınsak bir seridir. Bu seri pozitif x değerleri için doğru sonuç vermesine rağmen negatif x değerleri için
x’in değerine bağlı olarak hatalı sonuçlar verebilmektedir. Çünkü negatif x değerleri için terimler işaret
değiştirdiğinden, birbirine yakın sayıların çıkarılması esnasında anlamlı hanelerin kaybolması sonucunda
hatalı sonuçlar doğabilmektedir.
 FONKSİYON HATASI

Bir veya birden fazla değişkene bağlı bir f fonksiyonu, değişkenlerdeki hataya ve matematiksel
işlemlere bağlı olarak belli bir hata içerecektir.
 ÖRNEK

Bir elektrik devresinde ölçülen akım I=3 amper ve gerilim V=24 volttur. Ölçüm hataları akım için 100
miliamper ve gerilim için 0.5 volt olduğuna göre çekilen gücü ve güçteki hatayı hesaplayınız.

Çözüm:

Güç N=VI olduğuna göre güçteki hata,

olacaktır. Sayısal değerler yerine yazılırsa;

Güçteki hata;

ve güç N= 3(24)=72 Watt olduğuna göre sonuç;

Halinde yazılabilir. Yani ölçüm hatalarıda dikkate alındığında güçdeğeri 68.1ile75.9 Watt arasında olacaktır.
Kontrol amacıyla, örneğin minimum ölçüm değerleri kullanıldığında minimum gücün gerçek değeri

olarak bulunur ki aradaki fark Taylor açılımında ihmal edilen terimlerden kaynaklanmaktadır.
KARARLILIK VE BÜYÜTME ÇARPANI

Büyültme çarpanının (G), mutlak değer olarak 1’den büyük

olması giriş hatasının büyütüleceği anlamına gelir. Girişteki
izafi hatayı bu şekilde arttıran hesaplamalar kararsız olarak
adlandırılır. Büyültme çarpanının çok büyük olduğu
problemler kötü şartlanmış (ill-conditioned) sistemler
olarak da adlandırılır. Sayısal hesaplamalarda büyültme
çarpanının mutlak değerce 1’den küçük olması istenir.
 ÖRNEK

Yerçekimi ivmesi g olmak üzere,

Bağıntısı verilmiştir.

a) Problemin kararsız (kötü şartlanmış) olup olmadığını irdeleyiniz.

b) Yerçekimi ivmesi 9.81 yerine 9.8 alınması halinde ortaya çıkan izafi hatayı ve bu hatanın y fonksiyonunda
meydana getireceği mutlak ve bağıl hataları hesaplayınız.
Çözüm:

a) Büyültme çarpanı;

bulunur. g=9.81 değeri ile G=−587.16 elde edilir. G mutlak değerce 1’den büyük olduğundan problem
kararsız olup hatayı artıracaktır.
b) Yerçekimi ivmesi g=9.8 alınırsa (9.81−9.8) 9.81= 0.001019 yani yaklaşık %0.1 bir hata oluşur. Buna
göre y fonksiyonu;

çıkar. Halbuki gerçek fonksiyon değeri g=9.81alınarak 𝑦𝑟 =0.2133 bulunur. Buna göre fonksiyonda oluşan

Mutlak hata= 0.2133 - 0.3162=-0.1029

Bağıl hata= -0.48

Görüldüğü gibi bağımsız değişken g de oluşan %0.1lik bir hata fonksiyonda %48 gibi bir hataya yol açmakta
yani hata yaklaşık 500 kat artmaktadır.