ANALIZA SŁOWOTWÓRCZA RZECZOWNIKÓW

1.
PARAFRAZA SŁOWOTWÓRCZA – opis wyjaśniający znaczenie wyrazu
pochodnego (derywatu), zawierający wyraz podstawowy
np. domek  ‘mały dom’
szklarz  ‘ten, kto szkli’
wymysł  ‘coś, co zostało wymyślone’

2.
WYRAZ/Y MOTYWUJĄCY/E – wyraz, od którego został utworzony dany wyraz
pochodny
np. domek  dom
glebogryzarka  gleba, gryźć
wymysł  wymyślić

3.
TEMAT SŁOWOTWÓRCZY – część wyrazu podstawowego, od której został
utworzony wyraz pochodny; tzw. rdzeń; zazwyczaj nie uczestniczy w odmianie
np. domek  dom-
spadek  spad-
kpiarz  kp’-
skok  skok

UWAGA! Temat SUPLETYWNY – np. rok  lata, człowiek  ludzie

4.
FORMANT – element odróżniający wyraz pochodny od wyrazu podstawowego;
słowotwórcza część wyrazu dodana do jego rdzenia

Typy formantów:
AFIKSY:

- PREFIKS (przedrostek) np. W-bić

WICE – prezydent
PRZY-chodzić

- SUFIKS (przyrostek) np. dom-EK

pan-ICZ

- INTERFIKS (wrostek) np. brunatn-O-szary

- POSTFIKS np. uczyć  uczyć SIĘ

- F. PARADYGMATYCZNY – paradygmat – zbiór końcówek fleksyjnych wyrazu

np. służąc–Y służąc-A
1
- F. PROZODYCZNY – przesunięcie akcentów; występuje w złożeniach
np. dobranoc dobra noc
1 zestrój 2 zestroje

5.
WSPÓŁFORMANTY

np. mleCZarz  mleKo k:cz (k:č)

komiNIarz  komiN n:ń

6.
1) TYP DERYWACJI ZE WZGLĘDU NA FUNKCJĘ FORMANTU:

- FUNKCJA STRUKTURALNA – formant tworzy nowe słowo

TAUTOLOGIA – znaczy to samo
np. powrócić/wrócić
siąść/usiąść

- FUNKCJA SYNTAKTYCZNA – zmiana właściwości składniowych wyrazu (widoczne w

różnicy części mowy)
TRANSPOZYCJA – przesuniecie jednej części mowy do drugiej, bez zmiany znaczenia
np. pisanie – rzeczownik, czasownik

- FUNKCJA SEMANTYCZNA JAKOŚCIOWA – zmieniają się uboczne cechy,

zasadnicze znaczenie bazy pozostaje, zmienia się jego część dodatkowa
MODYFIKACJA
np. domek  dom

- FUNKCJA SEMANTYCZNA PRZEDMIOTOWA – derywat oznacza zupełnie inny

obiekt niż ten, który oznacza baza
MUTACJA
np. rybak  ryba

2) FORMALNY TYP ZŁOŻENIA – wyznacza się za pomocą wzajemnego stosunku

członów złożenia:

- ZŁOŻENIE WSPÓŁRZĘDNE – człony nie określają się nawzajem

np.cudzoziemiec, noworodek, korkociąg

- ZŁOŻENIE NADRZĘDNO-PODRZĘDNE – jeden z członów określa drugi

np. żelazobeton (czyli: żelazo i beton), chlorowodór (czyli: chlor i wodór)

2
7.
1) KATEGORIA SŁOWOTWÓRCZA:

- TRANSPOZYCJA:
• rzeczownikowe nazwy czynności; rzeczowniki odczasownikowe
‘to, że się…’ ‘to, że ktoś…’
np. pisanie, widzenie, bicie, ścinka
-anie, -enie, -cie, -ka, -Ø (f. paradygmatyczny: bieg  ‘to, że ktoś biegnie’)

• rzeczownikowe nazwy cech

‘to, że ktoś/coś jest…’
np. zieloność  ‘to, że coś jest zielone’
-ość (uparte  upartość)

- MODYFIKACJA:
• zdrobnienia – nazwy przedmiotów małych
np. kotek  kot, stolik  stół
-ek, -ik

• zgrubienia – nazwy przedmiotów dużych, większych niż normalne

np. kocisko  kot, domisko  dom, paluch  palec
-isko, -uch

• nazwy ekspresywne – wyrażają emocje nadawcy, nie informują wprost, czy coś jest
małe czy duże
np. córeczka (niezależnie od wieku)

• nazwy istot młodych

np. kocięta/kocię/kociątko, orlęta/orlątko, Murzyniątko

• nazwy żeńskie – nazwy kobiet wykonujących jakiś zawód

np. reżyserka  reżyser (zmiana sufiksalna -erka)
reżyser  reżyser (zmiana paradygmatyczna)

- MUTACJA – uogólnienie tego, co formant wnosi nowego do znaczenia:

• wykonawca czynności
‘ten, kto (coś robi)’
np. spawacz  ‘ten, kto spawa’

• obiekt czynności – ten, kto podlega jakiejś czynności

‘ten, kogo się…’

• środek czynności – narzędzie, przedmiot służący do wykonania jakiejś czynności

-idło, -ło, -aczka, -ak
np. pisak, imadło

• wytwór czynności

3
 ‘to, co jest wynikiem…’
np. obierki, spaliny, rysunek

• nazwy miejsc
‘miejsce, w którym (coś robi)…’
-alnia, -arnia, -at, -isko
np. lotnisko, pralnia, rezerwat

• nazwy mieszkańców
-czyk, -anin
np. Australijczyk, Amerykanin

• nazwy posiadaczy
‘ten, kto ma (coś)…’
np. sklepikarz, działkowicz

• nazwy amatorów/miłośników
-arz
np. herbaciarz, kobieciarz

• nazwy zwolenników idei

-ista
np. ateista, marksista

• nazwy nosicieli cech; odrzeczownikowe

np. cechy wyglądu: brodacz, okularnik, piegus
cechy charakteru: egoista, altruista

• nazwy uczestników zdarzeń

‘ten, kto uczestniczy w…’
-owicz
np. balowicz, wczasowicz, kongresowicz

• nazwy elementów zbiorów

np. sekciarz  ‘człowiek należący do sekty’
słomka (to pojedynczy element, który tworzy słomę)

• nazwy zbiorowe – baza określa członka

-wie, -iwie, -stwo, -eria, -icja
np. igliwie, nauczycielstwo, magnateria, generalicja

• nazwy genetyczne
‘coś, co pochodzi z…’
np. konina, sarnina

• nazwy osób znajdujących się w relacji pokrewieństwa (dzieci, córki itp.)

-owa, -ówna, -ak
np. doktorowa, Nowakówna, Wałęsiak

2) SEMANTYCZNY TYP ZŁOŻENIA:

4
- ZŁOŻENIA EGZOCENTRYCZNE – żaden z członów nie jest nadrzędny, przychodzi z
zewnątrz
np. cudzoziemiec  ‘ten, kto przybył z cudzej ziemi’

- ZŁOŻENIA ENDOCENTRYCZNE – jeden z członów jest nadrzędny względem drugiego

np. oczodół  ‘dół, w którym jest oko’

Warto dodać, że zazwyczaj, jeżeli formalny typ złożenia jest złożeniem współrzędnym, to
semantyczny typ złożenia będzie złożeniem egzocentrycznym.
Jeżeli natomiast formalny typ złożenia jest złożeniem nadrzędno-podrzędnym, wtedy
semantyczny typ złożenia będzie złożeniem endocentrycznym.
Zatem:
współrzędne  egzocentryczne
nadrzędno-podrzędne  endocentryczne

Przykładowa analiza rzeczownika SZKLARZ: