Professional Documents
Culture Documents
Step (Chapter) 3
Vibhuti Pada
Divine Powers
100
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
101
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
What is Dharna?
Focusing the mind on a subject with concentration,
limitation, and awareness is called Dharna (focus). 3/1
What is Dhyan?
What is Samadhi?
What is Samyam?
102
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
103
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
104
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
105
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
106
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
108
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
Vibhuti Pada
Divine Powers
दे श बन्धः िचत्तस्य धारणा॥१
धारणा॥१॥
िकसी एक िवषय पर मन को एकाग्र और िसिमत करना, ध्यानपूवर्क
करना धारणा है।।1।।
deśa-bandhaḥ cittasya dhāra.ā ।। 1।।
109
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
• When self identification is void and only the subject matter of the
orientation shines, it is Samadhi (state of Enlightenment). 3/3
• Samadhi is the state of complete dissolution with the
illuminated True Self and is devoid of any other identification.
tad (तद,् tad) = thus; there; hence; now
eva (एव, eva) = the same; actually
tada (तदा, tadā) = precisely when
artha (अथर्, artha) = meaning; object; subject; topic
matra (मात्र, mātra) = only; alone
nirbhasa (िनभार्सा, nirbhāsā) = luminous; radiant
svarupa (स्वरूप, svarūpa) = own form; own nature;subjectivity;
shunyam (शून्यम्, śūnyam) = empty; devoid of
iva (इव, iva) = as if
samadhih (समािधः, samādhiḥ) = state of enlightenment;
transcendental state
110
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
तज्जयात् प्रज्ञालोकः॥५
प्रज्ञालोकः॥५॥
उस पर प्रभुत्व कर लेने से परम सम्बोिध के प्रकाश का आिवभार्व
होता है।।5।।
tajjayāt prajñālokaḥ ।। 5।।
111
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
त्रयमन्तरन्गं
त्रयमन्तरन्गं पू वेर्भ्यः॥७
ः॥७॥
पहले कहे गए पांच अंगो ं की अपेक्षा, सं यम (धारणा, ध्यान और
समािध) आन्तिरक हैं।।7।।
trayam-antarangaṁ pūrvebhyaḥ ।। 7।।
• These three limbs are internal. The first five limbs are
external. 3.7
• These three (Dharana, Dhyan, and Samadhi) are Antarang
(internal limbs or internal colours) whereas the first five are
Bahirang (external limbs or colours)
Trayam, त्रयम् = three
antar (अन्तर्, antar) = internal
anga (अङ्ग, aṅga) = limb; part
purvebhyah (पूवेर्भ्यः, pūrvebhyaḥ) = previous ones, preceding
व्युत्थानिनरोधसं स्कारयोः
स्कारयोः अिभभवप्रादुभार्वौ िनरोधक्षण
िचत्तान्वयो िनरोधपिरणामः॥९
िनरोधपिरणामः॥९॥
112
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
113
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
115
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
• Shant (past), udit (present), and avya (future) tasks all are
based on One Dharmi (The Founder). 3/14
• Shant(silent) udit(manifest) and avya(unmanifest) Dharma
(characterstics) contained in Dharmi(one who is founder).
shanta (शान्त, śānta) = past, silence
udita (उिदत, udita) = arising; manifested
avyapadeshya (अव्यपदेश्य) = unmanifest; in the future; future
dharma (धमर्, dharma) = characteristics; inherent function
anupati (अनुपाती, anupātī) = based on; jointly
dharmi (धमीर्) = who holds all, founder, in whom all is one,
existence
116
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
117
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
śabdārtha-pratyayāmām-itaretrarādhyāsāt-saṁkaraḥ tat-
pravibhāga-saṁyamāt sarvabhūta-ruta-jñānam ।। 17।।
118
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
प्रत्ययस्य परिचत्तज्ञानम्॥१९॥
१९॥
(सं यम होने से) दूसरे के िचत्त का ज्ञान हो जाता है।।19।।
pratyayasya para-citta-jñānam ।। 19।।
119
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
120
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
121
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
मै त्र्यिदषु बलािन॥24
बलािन॥24॥
24॥
मैत्री आिद सहज गुणो ं पर सं यम करने से मैत्री, आिद गुणवत्ता
िवशेष की सक्षमता बढ़ती है।।24।।
maitry-adiṣu balāni ।। 24।।
बलेषु हिस्तबलादीनी॥25
हिस्तबलादीनी॥25॥ 25॥
बलो ं (शिक्तयो)ं पर सं यम करने से हाथी, आिद के समान बल आते हैं।25।।
baleṣu hastibalādīnī ।। 25।।
122
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
भुवज्ञानं सू येर्संयमात्॥27॥
27॥
सूयर् पर सं यम करने से समस्त लोको ं का ज्ञान उपलब्ध होता है। 27।।
bhuva-jñānaṁsūrye-saṁyamāt ।। 27।।
• Samyam on the Sun is rewarded with knowledge of many
subtle worlds and realms. 3/27
123
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
चन्द्रे तारव्यूहज्ञानम्॥28॥
28॥
चं द्रमा पर सं यम करने से सारे तारा व्यूह (नक्षत्रो ं की समग्र व्यवस्था)
का ज्ञान हो जाता है।।28।।
candre tāravyūha-jñānam ।। 28।।
ध्रुवे तद्गितज्ञानम्॥29॥
29॥
ध्रुव पर सं यम करने से तारा-नक्षत्रो ं की गित, आिद का ज्ञान हो जाता
है।। 29।।
dhruve tadgati-jñānam।। 29।।
124
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
नािभचक्रे कायव्यूहज्ञानम्॥30॥
30॥
नािभ चक्र पर सं यम करने से सम्पूणर् शरीर की सं रचना का सम्पूणर्
ज्ञान हो जाता है।।30।।
nābhicakre kāyavyūha-jñānam ।। 30।।
125
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
126
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
प्राितभाद्वा सवर्म्॥34॥
34॥
प्रितभा-सं यम से समस्त बातो ं का बोध हो जाता है।।34।।
prātibhād-vā sarvam ।। 34।।
127
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
sattva-puruṣāyoḥ atyantā-saṁkīrṇayoḥ
pratyayāviśeṣo-bhogaḥ para-arthat-vāt-sva-
arthasaṁyamāt puruṣa-jñānam ।। 36।।
128
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
ते समाधवुपसगार्व्युत्थाने िसद्धयः॥38
िसद्धयः॥38॥
38॥
उक्त िसिद्धयाँ मन के पार होने से उपलब्ध होती हैं, लेिकन ये समािध
के मागर् पर बाधाएं हैं।।38।।
te samādhav-upasargā-vyutthāne siddhayaḥ ।। 38।।
129
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
130
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
उदानजयाअत् जलपण्खकण्टकािदष्वसङ्गोऽत्क्रािन्तश्च॥40
जलपण्खकण्टकािदष्वसङ्गोऽत्क्रािन्तश्च॥40॥
40॥
उदान-प्राण उजार् को िसद्ध करने से योगी पानी, कीचड़, काँटो ं से
असं ग हो जाता है और पृथ्वी से उपर उठ सकता है।। 40।।
udāna-jayāat jala-paṇkha-kaṇṭakādiṣv-asaṅgo-
'tkrāntiśca ।। 40।।
समानजयाज्ज्वलनम्॥41॥ 41॥
समान प्राण उजार् को िसद्ध कर लेने से योगी का शरीर दीिप्तमान
(जठरािग्न प्रदीप्त) हो सकता है।।41।।
samāna-jayāj-jvalanam ।। 41।।
131
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
श्रोत्राकाशयोः
श्रोत्राकाशयोः सं बन्धसं यमात् िदव्यं श्रोत्रम्॥42॥
42॥
कान और आकाश के सम्बन्ध पर सं यम के आने से पराभौितक
िदव्य श्रवण उपलब्ध हो जाते हैं।।42।।
śrotra-ākāśayoḥ saṁbandha-sayamāt divya
śrotram ।। 42।।
132
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
133
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
तद्धरानिभघात्श्च॥46
ततोऽिणमािदप्रादुभार्वः कायसं पत् तद्धरानिभघात्श्च॥ 46॥
46॥
भूतजय (उस) से अिनमािद िसिद्धयां प्रगट हो जाती हैं और का्य
सं पत प्रािप्त तथा भूतो ं के धमोर् की बाधा मुक्त हो जाते हैं।।46।।
(अिणमा: आठ िसिद्धयाँ कही हैं: अिणमा (सूक्ष्मरूप),लिघमा
(हल्का),मिहमा(बड़ा), गिरमा(भारी), प्रािप्त (इिच्छत वस्तु),
प्राकाम्य (सहज)विशत्व (वश में), ईिशत्व (शासन) ।। 46।।
tato-'ṇimādi-prādurbhāvaḥ kāyasaṁpat tad-
dharānabhighātśca ।। 46।।
134
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
135
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
136
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
137
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
138
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
139
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
140
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
141
YOGA SUTRA Chapter 3 - Vibhuti Pada
142