Περί του ιστορημένου χρησμολογίου της Κρατικής

Βιβλιοθήκης του Βερολίνου (Codex Graecus fol.

62=297) και του θρύλου του “μαρμαρωμένου
βασιλιά”

Νίκος ΒΕΗΣ

Δελτίον XAE 4 (1934-1936), Περίοδος Γ'• Σελ. 1-32μς΄

ΑΘΗΝΑ 1938
 ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΙΣ
Ύπο
ΝΙΚΟΥ Α. BEH (BEES).

ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΗΜΕΝΟΥ ΧΡΗΣΜΟΑΟΓΙΟΪ ΤΗΣ ΚΡΑΤΙΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΤΟΥ ΒΕΡΟΛΙΝΟΥ
(Codex Graecus loi. 62=297)

ΚΑΙ ΤΟΥ ΘΡΥΛΟΥ ΤΟΥ "ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ»

Μ έ ρ ο ς Α': Προδιοίκησις.
Χρησμοί καΐ Χρησμολόγια.

Μέγα μέρος τ ώ ν χρησμών, οί οποίοι εκυκλουντο κατά τους μέ­

σους αιώνας και κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας εν τ η 'Ελλη­
νική Ανατολή, άνεφέρετο είς τάς τ ύ χ α ς του ΒυζαντιακοΟ κράτους, Ιδία
δε της πρωτευούσης αύτοΰ.*) Ά λ λ α και χρησμοί περί τ ώ ν διαφόρων
τμημάτων τ ο υ ΒυζαντιακοΟ κράτους ή και πόλεων αυτού ήσαν συνήθεις.
Ούτω π . χ. εν τ ω ύ π ' άρι3. 394κώδικι τ ο υ Μετεώρου, ό όποιος εγράφη
κατά τον I P αιώνα επί χ ά ρ τ ο υ βομβυκίνου, περιεσώ3η χρησμός υπό
τ ύ π ο ν «οράσεως», αναφερόμενος εις τάς Σέρρας και προςγραφόμενος είς
«Μακάριον μοναχόν και άμαρτωλόν» 2 ). Έ ν δε τ ω ύ π ' àpiS. 2147 κώ-
δικι της Βασιλικής Βιβλιοθήκης τής Κοπεγχάγης κείται χρησμός περί
τής Χαλκηδόνος. 3 ) Είς δε τ ό Έξαμίλιον, ήτοι τον Ίσ-θμόν τής Κορίν-

1) Πρβλ. Ι g n. D ö 1 1 i η g e r, Kleine Schriften (έν Στουτγάρδη 1890)

σελ. 451—557: Der Weissagungsglaube und das Prophetentum in der christli­
chen Zeit. W i l h e l m B o u s s e t , Der Antichrist in der Ueberlieferung des Ju­
dentums, des Neuen Testaments und der alten Kirche. Ein Beitrag zur Ausle­
gung der Apokalypse. Έ ν Γοτίγγη 1895.
"Αλλη βιβλιογραφία παρά Κ. K r u m b a c h e r , GBL 2 § 260. 6, 336.
Ε. Κ ο z a k, „Bibliographische Uebersicht der biblisch-apokryphen Literatur
bei den Slaven" έν „ J b . f. protestantische Theologie", τόμ. I H ' (1892) σελ.
127—151. V. I s t r i n , Al αποκαλύψεις του Μεθοδίου Πατάρων καΐ αϊ απόκρυφοι
οράσεις τοΰ Δανιήλ έν τη Βυζαντιακη καΐ Σλαβορωσσική φιλολογία. Έ ν Μόσχα
1897 (ρωσσιστί. Πρβλ. καΐ C. Ε. G 1 e y e έν «Β. Ζ.» τόμ. θ ' [1909] σελ. 2 2 2 - 228,
(επίσης αυτόθι σελ. 251]. Πρόσθες μάλιστα Ν. Γ. TT ο λ ί τ ο υ, Λαογραφικά σύμ-
μ«ικτα, τόμ. Α', έν 'Αθήναις 1920, σελ. 4—28, τ ο υ α ύ τ ο υ, Παραδόσεις, τόμ. Β',
έν 'Αθήναις 1904. σελ. 658 κ. έ, καΐ άλλα τινά κατωτέρω μνημονευόμενα έργα).
2) Ν ί κ ο υ Α. Β έ η, "Εκθεσις παλαιογραφικών καΐ τεχνικών ερευνών έν ταΐς
μοναϊς τών Μετεώρων κατά τ α Ιτη 1908 καΐ 1909. Έ ν 'Αθήναις 1910, σελ. 44 κ.έ.
3) C h. G r a u x , Rapport κλ. (πρβλ. κατωτέρω σελ. 2, ύποσημ. 1)
2

Sou, αναφέρεται χρησμός, περί ου γίνεται λόγος κατωτέρω (σελ. 205).

Πολλοί συνηθέστεροι είναι οί χρησμοί εκείνοι, οΐ όποιοι ανάγονται εις τάς
1 2 3
τ ύ χ α ς τ ή ς Κρήτης ), της Κ ύ π ρ ο υ ) και άλλων ελληνικών νήσων ).
4
Σχετικώς νεώτεροι είναι οί χρησμοί οί προςγραφόμενοι εις την Ύ δ ρ α ν )
ασφαλώς δε μετά την κατά τον IH' αιώνα έπελ$ουσαν άνύψωσιν της
μικράς αυτής νήσου εις ναυτικήν, εμπορικήν και οίκονομικήν περιωπήν
απεδόθησαν είς αυτήν οί περί ών ό λόγος χρησμοί.
Πολυάριθμοι είναι αί προρρήσεις και οί χρησμοί, τους οποίους
κατά τ α συναξάρια οί διάφοροι τοπικοί άγιοι εξέφρασαν περί τ ώ ν
τ υ χ ώ ν διαφόρων τμημάτων του 'Ελληνισμού και της Χριστιανοσύνης.
Ούτω π . χ . ό όσιος Λουκάς ό Στειριώτης (-|-7 Φεβρ. 953) προεϊπε τήν εν
ετει917 επισυμβασαν υ π ό τ ό ν τ ζ ά ρ ο ν Συμεών Βουλγαρικήν επιδρομήν εις
τήν κυρίως 'Ελλάδα* ό δε επίσκοπος "Αργούς Πέτρος (-[-περί τ ο 922)
προεϊπε τήν υ π ό τόν προμνημονευθέντα τζάρον επιδρομήν τ ώ ν Βουλ­
γ ά ρ ω ν είς Πελοπόννησον. ή οποία συνέβη κατά τ α ετη 924-927. 5 )
Ουχί μόνον προκειμένου περί τ ο υ Βυζαντιακου κράτους και τμημάτων
αυτού, αλλά και περί τ ώ ν βυζαντινών δυναστειών και μεμονωμένων
βυζαντινών αυτοκρατόρων εκυκλοφόρουν χρησμοί. Ο ύ τ ω , — ό π ω ς μνημο­
νεύσω παραδείγματα εκ παλαιοτέρων αιώνων—περί τ ο υ αύτοκράτορος

1) Πρβλ. Κ. Κ r u m b a o h e r , GBL 2 , § 260, 6. 8. και κατωτέρω, σελ...

Πρβλ. και S. P. L a m b r ο s, Catalogue of the Greec Manuscriptson Mount
Athos. Cambridge 1895—1900. Τόμ. Β', σελ. 203, âpiS. 4806.8. C h. G r a u x ,
Rapport sur les manuscrits grecs de Copenhague, èv „Archives des missions
scientifiques et littéraires", σειρά Γ , τόμ. Δ' (1880) σελ. 219, αριθ. 2147. 8.
Ν ϊ κ ο ν Α . Β έ η ν , Κατάλογος τών χειρογράφων κωδίκων της έν Άροανεία μονής
τών 'Αγίων Θεοδώρων. [Άνατύπωσις έκ της Έπετηρίδος Παρνασου Θ' έτους].
Έν 'Αθήναις 1906, σελ. 1 6 - 1 8 (δημοσιεύονται ενταύθα εκ Κρητικού κωδικός τοϋ
Ι Ζ' αίώνος χρησμοί περί Κρήτης έ π ' ονόματι τοϋ Δ α ν ι ή λ μ ο ν ά χ ο υ καΐ γ έ-
ρ ο ν τ ο ς (πρβλ. κατωτέρω, σελ. 4 κ. έ.). Πρβλ. καΐ Α. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ν-
Κ ε ρ α μ έ α , 'Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη. Έ ν Πετρουπόλει 1891—1915. Τόμ. Γ',
σελ. 327—328, αριθ. 160. k \
2) Πρβλ. κατωτέρω, σελ. 13, άρ. Α. Πρβλ. καΐ S. P. L a inb r ο s, §νθ' ανω­
τέρω, σελ. 48, αριθ. 578. 25: «Χρησμός περί της αλώσεως της Κύπρου». Αρχ.:
Ούαί σοι τλήμων και κεκαυμένη Κύπρος | τάλαινα ζοφώδη και βερβορωμένη...
3) Πρβλ. τ α κατωτέρω, σελ. 4 κ. έ., σημειούμενα περί τών έ π ' ονόματι του
Προφήτου Δανιήλ κυκλουμένων χρησμών.
4) Π. Δ. Σ τ ε φ α ν ί τ ζ η Λ ε υ κ α δ ί ο υ , Συλλογή διαφόρων προρρήσεων
(πρβλ. κατωτέρω, σελ. 15 κ. έ.) σελ. 88 κ. έ. (όπου αναγράφεται, δτι οί χρησμοί
ούτοι ευρέθησαν «έν τη βιβλιοθήκη της Βιέννης»). Πρβλ. καί τον ύ π ' αριθ. 1271
κώδικα της Εθνικής Βιβλιοθήκης τής Ελλάδος (κατάλογος Μ. κ ai Ά . Ί . Σ α κ κ ε -
λ ί ω ν ο ς, σελ. 231). Πρβλ. και κατωτέρω, σελ. 7 κ. έ., τα γραφόμενα περί τών
έ π ' ονόματι τοϋ πατριάρχου Ταρασίου χρησμών.
5) Πρβλ. Ν ϊ κ ο ν Α. Β έ η ν , «Αί έπιδρομαί τών Βουλγάρων ύπό τον τζάρον
Συμεών καί τα σχετικά σχόλια του Άρέθα Καισαρείας» έν τοις «Έλληνικοϊς», τόμ.
Α (1928) σελ. 337-370, Ιδία σελ. 343—359.
 3

Μσαακίου Α' του Κομνηνού (1057—1059) είχε κυκλοφορήσει προφητεία,

ότι «εν τ ώ μηνί Αύγούστω τελευτα», προφητεία διαψευσ3εΐσα, ώς μαν-
1
3άνομεν έκ στίχων του Μιχαήλ Ψελλού. ) "Οσον δε τ ο κράτος προέ­
βαινε προς τήν πτώσιν τόσον διεδίδοντο και οί χρησμοί περί του τέ­
λους, άλλα και της άπωτέρω αναστάσεως αύτου. Σειρά χρησμών
αναφέρονται είς τάς δυναστείας τών Κομνηνών, τ ώ ν Λασκαριδών και
τ ώ ν Παλαιολόγων. Ή δ ' έπιβίωσις τών χρησμών περί του τελευταίου
Παλαιολόγου, ώς 3ά ΐδωμεν κατωτέρω (εν τ ω Δ' τμήματι της π α ­
ρούσης πραγματείας) υπήρξε μέχρι τής σημερινής ημέρας λίαν ισχυρά.
Ό ρ 3 ώ ς παρετηρή·9η, ότι οί βυζαντιακοί χρησμοί είναι άξιοι
2
να μελετη3ώσι και έν σχέσει προς τους αρχαίους χρησμούς ) . Συ­
χνοί είναι οί λεγόμενοι Σιβυλλιακοί χρησμοί κατά τήν βυζαντιακήν
3
π φ ί ο δ ο ν . ) 'Αλλά και ή Πυ3ία έπιζή έν τοις βυζαντιακοϊς χρησμο-
λογίοις· έ π ' ονόματι αυτής π . χ. παρεδόθη χρησμός, αναφερόμενος
είς τ ή ν ύ π ό του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου έν ετει 1446 άνάκτη-
σιν του τείχους του Έξαμιλίου, ήτοι του Ίσθμοΰ τής Κορίνθου* ό
έν ποιητική γλώσση, αλλ' άμετρος χρησμός ούτος, ό δήθεν
ύ π ό τής Πυθίας συνταχθείς και έπί λίθου έν Ρόδω γραφείς,
έν τ ή πραγματικότητι συνετάχθη — ώς φαίνεται — μεταξύ τών ετών
1446 του 1449. Περιέχεται δε ό χρησμός ούτος μετά πολλών άλλων
συγγενών κειμένων και έν κώδικι, ò όποιος έγράφη υ π ό του Κρητός
Γεωργίου Κλόντζα *) τ ω 1590, εναπόκειται δε έν τ ή Μαρκιανή βιβλιο­
θήκη υπό επίσημα CI. VII cod. 22. Κείται δε έν τ ω κώδικι τ ο ύ τ ω ό είς
τ ο Έξαμίλιον αναφερόμενος χρησμός άνεπίγραφος, άλλα μεθ' ερμη­
νείας* προηγείται δέ τούτου έτερος ψευδεπίγραφος «χρησμός Γρηγο-
ριου του Θεολόγου», 4 ) περί ού θ α γίνη εκτενέστερος λόγος έν τ ω Δ'
τμήματι τής προκειμένης πραγματείας.
'6ύς γνωστόν έπ 'ονόματι αρχαίων φιλοσόφων και συγγραφέων,
του Σόλωνος, του Χίλωνος, του Θουκυδίδου, του Πλάτωνος, τ ο υ Με­
νάνδρου, του 'Αριστοτέλους, του Πλουτάρχου και άλλων, εχουσι διά-

1) Michaelis Pselli Scripta Minora edd. Ed. K u r t z — F r. D r e χ 1. Τόμ.

A'. Έ ν Μιλάνω 1936, σελ. 45—48.
2) Πρβλ. Krumbacher, GBL* § 336, 6.
3) Σ υ ν ε χ ι σ τ ή ς Θ ε ο φ ά ν ο υ ς Ι 22, σελ. 36 έκδόσ. Βόννης. Πρβλ.
καΐ L u i t ρ r a n d i , Legatio, εκδ. Ρ e r t z , Script. German, hist, ili, σελ. 555
καΐ ΣΊΓ. Π. Λ ά μ π ρ ο υ , «Νέον Έλληνομνήμονα», τόμ. ΙΔ' (1917—1920) σελ.
111, âptS, ΛΘ', πρβλ. και F r a n z K a m p e r s , Kaiserprophetien und Kaiser­
sagen im Mittelalter. Έν Μονάχω 1895, σελ. 29 κ. έ., 208 κ. έ. ( β ' έκδοσις,
aCrróSi 1896, σελ. 15 κ. έ.). W. Β ο u s s e t, ένθ' ανωτέρω. Πρβλ. και τήν έν
B.-Neugr. Jahrbüchern, τόμ Δ' (1923) σελ. 121 άναγραφομένην βιβλιογραφίαν.
4) Σ.Π. Λ ά μ π ρ ο υ , «Νέος Έλληνομνήμων», τομ. Β' (1905) σελ. 475 κ.έ.,
τόμ. Δ' (1907) σελ. 20 κ. έ. Πρβλ. καΐ κατωτέρω, σελ. 5.
4

1
φόροι απόκρυφοι χρησμοί παραδοθή. ) 'Αλλ' εφ' δσον μέχρι τοΰδε
παρετήρησα οί χρησμοί ούτοι δεν αναφέρονται εις τας τύχας του
Βυζαντιακοο κράτους ή τμημάτων αύτου. Οί βυζαντινοί και νεοελληνι­
κοί χρησμοί τ ο υ περιεχομένου εκείνου, τ ό όποιον εμνημονεύσαμεν
αμέσως ανωτέρω, προςγράφονται:
Α') είς συγγραφείς βιβλίων της Παλαιάς καί Καινής Διαθήκης,
μάλιστα δέ εις τον προφήτην Δανιήλ. Τούτου αί όπτασίαι και ή
απόκρυφος άποκάλυψις μεγόλως συνέβαλον εις τήν διάπλασιν λαϊκών
φημηγοριών περί τ ώ ν συμβησομένων, αί όποΐαι καί εκτός του βυζαν-
τιακοΰ κόσμου εϊχον ζωηράν άπήχησιν, μάλιστα δέ μεταξύ τ ώ ν
2
Σλάβων. ) Ά λ λ ' εκ τ ώ ν οπτασιών τοΰ Δανιήλ έξεπήγασε κατά
μέγα μέρος καί τι άρμενιακόν άπόκρυφον κείμενον, ήτοι χρησμολογική
άφήγησις πολέμων καί άλλων γεγονότων, αρχομένη ά π ό Κωνσταντί­
νου του Μεγάλου μέχρι του 'Ηρακλείου, γραφεϊσα δέ πιθανώς κατά
τον Ζ' αιώνα ύ π ό τίνος "Ελληνος. 3 ) Σημειωτέον, ότι ò προφήτης
Δανιήλ πολλάκις μεταβάλλεται εις Χριστιανόν μοναχόν προλεγοντα
«περί της Έ π τ α λ ό φ ο υ καί περί τών νήσων, τι εστί τ ό μέλλον αυ­
τ ώ ν » 4 ) . Έ ν τούτοις φαίνεται, ότι κατά τον IH' αιώνα υπήρξε π ρ ά γ ­
ματι μοναχός τις, μάλιστα εξ Ίσμαηλιτών καταγόμενος, ονόματι Δα­
νιήλ, πεπροικισμένος δια του προφητικού χαρίσματος καί πολλά προ-
ειπών εν σχέσει προς τήν Άνατολήν. "Εν τινι χειρογράφω τ ο υ IH'
αιώνος, τ ό όποιον κατέχει ή Αγιορείτικη μονή τοΰ Γρηγορίου, γίνε-
νεται λόγος περί οπτασίας τ ο ΰ κΰρ «Δανιήλ μονάχου», γενομένης
«τφ χιλιοστώ έπτακοσιοστφ [έξηκοστώ] τετάρτω ετει ά π ό Χρίστου επί

1) Πρβλ. N i k o s Α. B e e s εν τοις „Byz.-Neugr. Jahrbüchern", τόμ. Δ'

(1923) σελ. 107 κ. έ., 425-426. Α. ν. P r e m e r s t e i n έν „Festschrift der Na­
tionalbibliothek in Wien, herausgegeben zur Feier des 200jährigen Bestehens des
Gebäudes». Έ ν Βιέννη, 1926, σελ. 647- 666, έν τοις „Byz.-Neugr. Jahrbüchern"
τόμ. θ ' , σελ. 338 — 426, καί έν τ ω τόμω «ΕΙς μνήμην Σπυρίδωνος Λάμπρου»,
(έν 'Αθήναις 1935) σελ. 177 κ. έ., όπου αναγράφεται καί αρχαιότερα βιβλιο­
γραφία.
2) Πρβλ. Α. V a s s i l i e ν, Anecdota graeco-byzantina. Μέρος Α'. Έ ν
Μόσχα 1893, σελ. XX—XXV, 33-47. E r i c h K l o s t e r m a n n , Zur Apo­
kalypse Daniels έν „Zeitschrift für alttestamentliche Wissenschaft"' τόμ.
IE' (1895) σελ. 147—150. Πρβλ. καί Κ. K r u m b a c h e r , GBL 2 , § 260, 6. Ν. Γ.
Π ο λ ί τ η ν, Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 665 κ. έ. (όπου καί παλαιοτέρα βιβλιογραφία
αναγράφεται) καί ανωτέρω έν σελ. 203 1
3) G. Κ a l e m k i a r , Die siebente Vision Daniels έν „Wiener Zeitschrift
für die Kunde des Morgenlandes", τόμ. ς' (1892) τεύχη 2—3.
4) Πρβλ. π.χ. Η. Ο. Co x e, Catalogi codicum manuscriptorum Bibliothe-
cae Bodleianae. Μέρος A'. Έν Όξωνίω 1853, σελ. 248, άρ. 509. Πρβλ. ά φ ' έτερου
S. P. L a m b r ο s, IvS* ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 218, àpiS. 2581. 2ζ', τόμ. Β', σελ.
48, 4301, 4 ι'. Ν ϊ κ ο ν Α . Β έ η ν , Κατάλογος τών χειρογράφων κωδίκων της έν
"Αροανεία μονής τών Αγίων Θεοδώρων, σελ. 16 κ. έ. (πρβλ. καί ανωτέρω σελ. 2 1 ).
 δ

1
της βασιλείας του σουλτάνου Μουσταφά» ). "Αλλα χειρόγραφα μετα3έ-
τουσι την όπτασίαν του μονάχου Δανιήλ εις την 13 Νοεμβρίαυ 1764 και
2
είς την Κωνσταντινούπολιν ), άλλα είς την 18 Νοεμβρίου 1764 και εις
3
την Κέρκυραν .)
Β') Βυζαντιακοί καΐ νεοελληνικοί χρησμοί, αναφερόμενοι είς τάς
τύχας του κράτους ή τμημάτων αύτοΰ, -προγράφονται είς αγίους
και πατέρας της 'Εκκλησίας τ ω ν π ρ ώ τ ω ν μάλιστα α ι ώ ν ω ν π . χ. είς
4 5
Μππόλυτον [Ρώμης] )· είς Γρηγόριον τον Θεολόγον ), είς Μωάννην τον
β
Χρυσόστομον ) κλ. Όλόκληρον εν τούτοις κύκλον—διαδεδομένον εν τ η
'Ανατολή, Δύσει και Βορρά—άποτελουσιν οί χρησμοί, αϊ προοράσεις,
7
τ α «προφβέγματα» και άλλα περί του «αφανισμού των Σαρακηνών» )
και περί «των εσχάτων ήμερων» κείμενα, τ α όποια προςγράφονται
άπό αιώνων είς τον φιλοσοφικώς πεπαιδευμένον και άλλως συμπα3ή
επίσκοπον Με3όδιον, τελειω9έντα μαρτυρικώς τ ω 311 ή 312 εν Χαλ-
8
κίδι (πιθανώς της Συρίας). ) Και πολλά μέν βυζαντινά κείμενα, εν οίς
σχεδόν άνευ εξαιρέσεων τ α χρησμολόγια, όνομάζουσι τόν Με3όδιον
τούτον επίσκοπον Πατάρων της Λυκίας, χειρόγραφα δε τίνα ελληνικά
καΐ παλαιοσλαβικά 3έλουσιν αυτόν επίσκοπον Μύρων της Λυκίας ή και
Φιλίππων της Μακεδονίας 9 ), άλλα κατά τήν μαρτυρίαν του Μερωνυ-

1) S. P. L a m b r o s , εν3' ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 49, άρι3, 581.4.

2) Αύτό9ι, τόμ. Β, σελ. 328, άρι3. 5711.124.
3) Αύτό3ι, τόμ. Α', σελ. 32, άρι3. 335, 13. Σ ω φ ρ ο ν ί ο υ Ε ύ σ τ ρ α τ ι ά δ ο υ
— ' Α ρ κ α δ ί ο υ Β α τ ο π ε δ t ν οϋ, Κατάλογος τών εν τη μονή Βατοπεδίου ένα-
ποκειμένων κωδίκων. Έ ν Παρισίοις 1924, σελ. 151, âpiS. 770.2. Παρά S. Ρ.
L a r a p r o s , ivS' ανωτέρω, τόμ. Β', σελ. 108, άρι3. 5668.8, άπαντα οπτασία
Δανιήλ μοναχού άνευ δηλώσεως χρόνου καΐ τόπου.
4) Πρβλ. Ά . Π α π α δ ό π ο υ λ ο ν-Κ ε ρ α μ έ α, Ίεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη,
τόμ. Α', 202, àpiS. 121. 2, τόμ. Γ, σελ. 328.
5) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 3.
6) Α. V a s s i 1 i e ν, êvS' ανωτέρω, μέρος Α', σελ. 33 κ. έ.
7) Πρβλ. π . χ. S. P. L a m b r o s , iv3' ανωτέρω, τόμ. Β', σελ. 220, àpiS.
4871. 60.
8) Πρβλ. προ παντός τήν σπουδαίαν πραγματείαν τοϋ Α. Ν. V e s e 1 ο ν-
s k i j , «Ή άποκάλυψις τοϋ Μεθοδίου καΐ ή βυζαντινογερμανική φημηγορία τών
αυτοκρατόρων» (ρωσσιστί), έν τη εφημερίδα του Ρωσσικοϋ Υπουργείου της Δη­
μοσίας 'Εκπαιδεύσεως, τόμ. Ρ Ο Η ' (1875) σελ.283-231 καΐ τάς έρευνας τοϋ V. Istrin,
ivS' ανωτέρω. Προς τούτοις Ε. K l o s t e r m a n n , Analecta zur Septuaginta,
Hexapla und Patristik.'Ev Λειψίο: 1895, σελ. 113 κ. έ. Α. ν. G u t s c h m i d, Kleine
Schriften. Τόμ. Ε'.Έν Λειψία 1894, σελ. 495 κ. έ. Α. V a s s i 1 i e ν, ενθ'άνωτέρω,
σελ. XXII κ. έ. Περαιτέρω βιβλιογραφία παρά Κ. K r u m b a c h e r GBL,*, §
260,6 πρβλ. καΐ ανωτέρω, σελ. 1, ύποσ. 1 καί τάς κατωτέρω παραπομπάς.
9) Πρβλ. Fr. D i e k a m ρ. Ueber den Bischofssitz des hl. Methodius έν
„Theologische Quartalschrift", τόμ. ΡΘ' (1928) S. 285-308. Πρβλ. καί Ά . Πα-
π α δ ό π ο υ λ ο ν-Κε ρ αμέα, Ίεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη. Τόμ. Δ', σελ. 213, àpiS.
245. 10.
β

χ
μ ο υ ) ό λόγιος οδτος άρχιερευς και μάρτυς του Χρίστου προέστη κατ *
αρχάς μεν της Λυκιακής επισκοπής 'Ολύμπου, έπειτα δέ της επισκοπής
Τύρου τής Φοινίκης. "Εν εκ τ ώ ν κυριωτέρων έργων τ ο υ Με3οδίου είναι
ό διάλογος «περί Αναστάσεως » (άλλως φερόμενος και υ π ό τον τίτλον
«Άγλαοφών»), Ικτυλισσόμενος εν Πατάροις τής Λυκίας πι3ανώς ò διάλο­
γος ούτος συνετέλεσε να εκληφ3ή ò π α τ ή ρ ημών και επίσκοπος ΓΤατάρων
2
και συγγραφεύς χρησμών περί «τών εσχάτων ημερών». ) ' Ενίοτε ò Με3ό-
διος ΓΤατάρων άπαντςί: εν τοις χειρογράφοις μόνον ως ερμηνευτής
3
χρησμών, τιθέμενος μάλιστα χρονολογικώς π α ρ ά πασαν ίστορίαν ) μετά
τον Θ' αιώνα. Και ερμηνευταί καΐ διασκευασταΐ τ ώ ν ε π ' ονόματι του
Μεθοδίου χρησμών άπαντώσι* ούτω π . χ. εν κώδικι Β 55 του Μετεώρου,
4
προερχομένω εκ του ΙΖ' αιώνος, ά π α ν τ α Νικόλαος τις άλιτρός». )
Σπανιώτερον εξαίρεται ò Μεθόδιος ΓΤατάρων εν τοις χρησμολογίοις και
ως μάρτυς, κ α τ ' α υ τ ά θανών δια τον Χριστον «τή 20 'Ιουνίου 311 επί
5
Διοκλητιανου» ). Είς δε τον κατά τον Ι' αιώνα άκμάσαντα άγιον
Άνδρέαν, τον «δια τον Χριστόν» σαλόν, προςγράφονται προφητεΐαι,
άπαντώσαι συνήθως εν τ ω Βίω του αγίου τούτου, γραφέντι π α ρ ά συγ­
χρόνου ανδρός, ονόματι Νικηφόρου, άντλουντος και εκ τ ώ ν διηγημάτων
του άρχιερέως Έπιφανίου, οίκείου του σάλου α γ ί ο υ 6 ) . Ά λ λ α και α υ ­
τοτελώς φέρονται αϊ είς τον άγιον Άνδρέαν τον σαλόν αποδιδόμενοι
προφητεΐαι, αϊ όποϊαι πραγματεύονται περί τής καταλύσεως τ ο υ Βυ-
ζαντίακου κράτους και περί τ ώ ν συμβησομένων εν ταϊς εσχάταις ήμέ-

1) De viris illustribus 33.

2) Πρβλ. προχείρως Δ η μ . Σ ι μ ο υ Μ π α λ αν ο ν, Πατρολογία. Έ ν 'Αθή­
ναις 1930, σελ. 181 κ. έ. καί τήν aùróSi σημειουμένην βιβλιογραφίαν (πρός9ες και
Α. B l a mo n t i έν „Studi filosofici et religiosi", τόμ. Γ (1922) σελ. 282 κ. έ.,
J . F a r g e s, Les idées morales et religieuses de Methode d' Olympe. Paris 1929.
P e t e r*H e s e 1 e r âv Byzant.-Neugr. Jahrbüchern, τόμ. Γ [1932-4] σελ. 325 κ. έ.
3) Πρβλ. π . χ. II. Ο. C o x e , έν3. ανωτέρω, σελ. 582, àpiS. 93. S. P.
L a m b r o s , εν9. ανωτέρω, τόμ. A', σελ. 48, âpiS. 578. 24 (ένταϋ$α ό Μεθόδιος
Πατάρων αναφέρεται ως ερμηνευτής χρησμών του Λέοντος τοϋ Σοφοϋ), τόμ. Β',
σελ. 218, àpiS. 4867. 9 (ένταϋ3α ή επιγραφή τοϋ κειμένου λέγει: ((Θεοδοσίου
Πατάρων προφητεία περί τών μελλόντων γενέσθαι. Έ ν τέλει του Ζ' αΙώνος δι'
αΐτήσεως τοϋ εΰσεβοί/s βασιλέως κϋρ Λέοντος »).
4) Πρβλ. Ν ΐ κ ο ν Α . Β έ η ν , Έκ3εσις παλαιογραφικών καί τεχνικών ερευνών
Ιν ταϊς μοναϊς τών Μετεώρων, σελ. 44: «Λόγος Με9οδίου αρχιεπισκόπου [Πατάρων],
προγνωστικός· είς τους υστέρους καιρούς· πεζευ9είς π α ρ ' έμοΰ Νικολάου άλιτροϋ».
5) Πρβλ. π . χ. S. P. L a m b r o s, εν3. ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 49, αριθ.
581.3— Χρησμολογικά κείμενα έ π ' ονόματι τοϋ Με3οδίου έσημείωσα καί έν τοις
Άγιορειτικοίς κώδιξι κατά τον κατάλογον Σ. Π. Λ ά μ π ρ ο υ , άρι$. 2582. 2 ς',
3290. 2, 3324, 4301.4 9', 4335. 7, 4469. 1, 4806. 2, 5048. 6, 5711. 128, 6146. 15,
6296. 19. Πρβλ. καί «Νέον Έλληνομνήμονα», τόμ. ΙΔ' (1917—1920) σελ. 122 κ. ê..
6) Πρβλ. Bibliotheca hagiographica graeca 2 . Έ ν Βρυξέλλαις 1909, σελ. 17.
Α. V a s s i l i e ν, ivS' ανωτέρω, σελ. XXIV κ. έ., 50 κ. έ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν,
Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 665.
 7

pais 1 ) · Άγνωστον προς τι σχετίζονται ai προρρήσεις «του μακαρίου

Ανδρέου του κατά Χριστον σαλοΰ», κείμεναι εν τ ω υ π ' άρι3. 6146 κώ-
δικι του 'Αγίου "Ορους και εν τ φ υ π ' άρι3. 876 κώδικι της Μεγίστης
Λαύρας α ύ τ ό 3 ι 2 ) . «Εις τ α μέλλοντα συμβαναι» αναφέρονται «προ-
φητεϊαι και λόγοι» ε π ' ονόματι του αύτοΰ σάλου αγίου, ά3?αως
παραδεδομένοι εν τ ώ υ π ' άρι3. 6296 Άγιορειτικώ κώδικι. 3 ) Πρβλ. και
τον υ π ' άρι3. 174, κώδικα του Βατοπεδίου: «Άπόκρισι 'Ανδρέα του δια
Χριστον σαλοΰ όταν έρωτή3η π α ρ ά τοΰ Έπιφανίου περί τ ω ν εσχάτων
χρόνων καί περί τήςδε της [Κωνσταντίνου] πόλεως και περί των εσχά­
τ ω ν ημερών» 4 ) . Πρβλ. καί τον υ π ' άρι3. 573 κώδικα του Πατριαρ­
χείου Ιεροσολύμων: «Άρχαί όδύνων καί περί της Κωνσταντινουπόλεως,
άπερ μέλλει γενέσθαι. Έπιφανίου καί 'Ανδρέου τοΰ σαλοΰ καί μερικές
διήγησες δ )».
Γ') Βυζαντιακοί καί νεοελληνικοί χρησμοί, αναφερόμενοι εις τάς τυ-
χας τοΰ κράτους ή τμημάτων αύτοΰ, προςγράφονται είς Πατριάρχας 6 ).
Ούτω ε π ' ονόματι τοΰ όνομαστοΰ οικουμενικού Πατριάρχου Ταρασίου
(25 Δεκ. 784 - 25 Φεβρ. 806) φέρονται χρησμοί, συνοδευόμενοι πολλάκις
καί υ π ό ερμηνευμάτων. Έ κ τ ω ν Ψευδοταρασιανών τούτων χρησμών
άξιος ιδιαιτέρας προσοχής είναι ò εν ετει 1805, Δεκ. 16, ύ π ό τοΰ ιερομό­
ναχου Γαβριήλ τοΰ Σιναΐτου εν τ ώ ύ π ' άρι3. 565 κώδικι της μονής Σίνα
καταγραφείς χρησμός μετά της σχετικής ερμηνείας α ύ τ ο ΰ 7 ) . 'Αναφέρεται
δε ò χρησμός ούτος εις τάς εσχάτας ημέρας, κα3'άς «ό Μωάμε3 παροι­
κήσει εν τ η αυλή τοΰ ΒύΓαντος» επί 345 ετη, με3* δ δε 3έλει καί πάλιν
εκπέσει 3 ) . Χρησμοί Ψευδοταρασιανοί αναφέρονται καί εις άλλα καί είς

1) Πρβλ. καί Α. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ν—Κεραμέα, Ίεροσολυμιτική Βιβλιο-

3ήκη. Τόμ. Γ', σελ. 328, άρι3. 160.
2) S. P. L am b r os, évS' ανωτέρω, τόμ. Β', σελ. 409, àpiS. 16. Spy ri-
d o n - S o p r o n i o s E u s t r a t i a d e s , ivS* ανωτέρω, σελ. 134, άρι3. 876,1.
3) S. P. L a m b r ο s.évS' ανωτέρω, τόμ. Β', σελ. 434, άρι3. 20.
4) Σ ω φ ρ ο ν ί ο υ Ε ύ στ ρ α τ ιά δ ου — Ά ρ κ α δ ίου Β α τ ο π ε δ ι ν ο υ ,
Κατάλογος των έν τη Ιερφ μονή τοο Βατοπεδίου έναποκειμένων κωδίκων. Έν Πα­
ρισιού 1924, σελ. 40, àpiS. 10.
5) Ά. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ - Κ ε ρ α μ έ ω ς , Ίεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη,
τόμ. Β', σελ. 593—594, àpiS. 573. Πρβλ. καί Ί . καί Ά. Ί. Σ α κ κ ε λ ί ω ν α , εν3'
ανωτέρω, σελ. 228, àpiS. 1256 ε'.
6) Πρβλ. Κ. K r u m b a c h e r , GBL* § 260,6.
7) P o r p h y r i i [ U s p e n s kij]—V. B e n e s c h e v i t s c h , Catalogus codi-
cum manuscriptorum Graecorum, qui in monasterio Sanctae Gatharinae asservan-
tur. Τόμ. Α'. Έν Πετρουπόλει 1911, σελ. 533 — 541.
8) Πρβλ. π. χ. Ί . καί Ά. Μ. Σακκελ ί ω να, ενθ' ανωτέρω, σελ. 228, άρι3.
1256, σελ. 231, àpiS. 1271. Ά. Πα π αδ ό π ο υλ ο ν-Κε ρ α μέ α, Ίεροσολυμιτική
Βιβλιο3ήκη, τόμ.Α', σελ. 252, άρι3. 153.1, σελ. 316, àpiS. 244.3. S. P. L a m b Γ ο s,
IvS' ανωτέρω, τόμ. Β', σελ. 91, àpiS. 4463.5 α, σελ. 328, άρι9. 5711. 131, σελ.
408 κ. έ., άρι3. 6146.10,17. Sp y ri d o n - S o p h r o n i o s Eustratiades-,
H

την νήσον "Υδραν 1 ) . Έ κ τών διαδόχων του Ταρασίου φημίζεται έξαι-

ρέτως ώς εξηγητής χρησμών ò πρώτος μετά την "Αλωσιν οίκουμενικός
Πατριάρχης Γεννάδιος ό Σχολάριος 2 ) . Ό Λέων Ά λ λ ά τ ι ο ς 3 ) και ό Παΐ-
σιος Λιγαρίδης 4 ), μητροπολίτης Γάζης 5 ), εσχον ευκαιρίας να μνη-
μονεύσωσιν ιδιαιτέρως την δεξιότητα αυτού περί την έρμηνείαν χ ρ η -
σμολογικών κειμένων. Εις τ ά επιτεύγματα τ ο υ Γενναδίου Σχολαρίου, πριν
άναβή ούτος εις τον Οίκουμενικόν Spóvov, κατεγράφη και ή ερμηνεία
χρησμού, ευρε3έντος δή-9εν επί του τάφου τ ο υ Μεγάλου Κωνσταντίνου·
ότι χρησμοί εγράφοντο και επί τάφων μεγάλων ανδρών αναφέρεται
πλέον ή άπαξ- π . χ. εν τ ώ υ π ' άρι3. 543 κώδικι της Αγιορείτικης
μονής τ ώ ν 'Ιβήρων άπαντώσι «προφητεΐαι όπου ευρέθησαν είς τήν Μαρ-
σίλιαν εις τον τάφον του άγιου Διονυσίου του Ά ρ ε ι ο π α γ ί τ ο υ » 6 ) .
Δ') Βυζαντιακοί και νεο?νληνικοί χρησμοί, αναφερόμενοι είς τάς τύ-
χας του κράτους ή τμημάτων αύτου, προςγράφονται είς αυτοκράτο­
ρας ή π ρ ό σ ω π α τ ο υ αυτοκρατορικού ο ί κ ο υ 7 ) . "Ηδη τ ο 1596 έξεδό$η-
σαν προφητικά λόγια περί τής Πόλεως επ' ονόματι τ ο υ Ρωμαίου αύτο-
κράτορος Σετττιμίου Σευήρου 8 ), του άνδρας δηλονότι εκείνου, ό όποιος
κατά τ ο 3έρος του 196 καταλαβών μετά τριετή πολιορκίαν το Βυ-
ζάντιον δεινώς ετιμωρησε τους κατοίκους αύτου, ταχ3έντας κατά τον
α γ ώ ν α περί τής κατοχής τού Ρωμαϊκού Spóvou μετά τ ο ΰ Πεσκεννίου Νί-
γηρος. Τότε—ώς γνωστόν—το Βυζάντιον απώλεσε τ ά π α λ α ι ά αυτού
προνόμια και ύπήχΒη διοικητικώς ύ π ό τήν γείτονα Πέριν3ον— Ή ρ ά -
κλειαν, άφ' ού προηγουμένως τ ά τείχη αυτού κατηδαφίσ9ησαν. Ά λ λ α
μετ' ού πολύ μεταγνούς ό Σεπτίμιος Σευήρος άνέκτισε τ ο Βυζάντιον και
— ώ ς 3έλουσι τ ά χρησμολόγια — προεϊπε και τ ά κ α τ ' αυτό. Ανωτέρω
έγένετο λόγος περί χρησμού, ò όποιος είχε χ α ρ α χ 3 ή επί τ ο ύ τάφου

IvS' ανωτέρω, σελ. 248-9, άρι3. 1418.11, Σ ω φ ρ ό ν ι ο ν Ε ύ σ τ ρ α τ ι α δ η ν —

Ά ρ κ ά δ ι ο ν Β α τ ο π ε δ ι ν ό ν , IvS' ανωτέρω, σελ. 148, άρΐ3. 758.2— Πρβλ. καΐ
«Νέον Έλληνομνήμονα», τόμ. ΙΔ' (1917 1920) σελ. 22 κ. ê.
1) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 2.
2) Πρβλ. ΤΓ. χ. S. P. L a m b r o s , IvS' ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 218, άρι3.
1581.2 α': «Χρησμοί ευρεθέντες έν Κωνσταντινουπόλει καί έξηγη3έντες παρά Γεννα­
δίου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως». Πρβλ. καί κατωτέρω, προκειμένου περί
των φ. 1 ß, 12 του περί ου ό λόγος Βερολιναίου Χρησμολογίου.
3) De Georgiis et eorum scriptis diatriba (Georgii Acropolitae et Duce hist.
Byzant. Έν Παρισίοις 1651) σελ. 404.
4) Α. Παττ α δ ο π ο ύ λ ο υ — Κ ε ρ αμέ ως, Ίεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη. Τόμ.
Γ'., σελ. 318, άρι3. 160.
5) Πρβλ. κατωτέρω, σελ. 12.
6! S. Ρ. L a m b r o s , ëvS* ανωτέρω, τόμ. Β', σελ. 168, άρι3. 4663,1.
7) Πρβλ. Κ. K r u m b a c h e r , GBL3 § 260,6.
8) Vaticinium Severi et Leonis imperatorum... Brescia 1596. Πρβλ. κατω­
τέρω, σελ. 219.
 9

του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Σημειωτέον, ότι προρρήσεις περί της «ανα­

λώσεως της μεγάλης των πόλεων» εκυκλοφόρουν πολλάκις έπ' ονόματι
αυτού τούτου του ιδρυτού της παρά τον Βόσπορον Νέας Ρώμης 1 ) .
Ουχί δε μόνον επιχώριοι ηγεμόνες χρησμολογούσι περί του Βυζαντίου,
άλλα και ξένοι* οϋτω άπαντφ «χρησμός Χοσρόου βασιλέως Περσών»
με$' «ερμηνείας τοϋ Λασκάρεως»,2) ò όποιος δεν φαίνεται να εϊναι ό αυ­
τοκράτωρ, άλλα πολλφ μάλλον ò γραμματικός Κωνσταντίνος Λάσκαρις.
-Έκ των Βυζαντινών αυτοκρατόρων ουδείς συνεδέ·9η στενότερον προς
τα χρησμολογικά πράγματα όσον ό Λέων ς' ό επικλη9είς σ ο φ ό ς , σο-
φ ώ τ α τ ο ς , φ ι λ ο σ ο φ ώ τ α τ ο ς . Έξεφράσ9η μάλιστα και ή γνώμη 3 ) ,
ότι τα παρωνύμια ταύτα ό αυτοκράτωρ ούτος δεν οφείλει είς προσωπι-
κήν αύτου σύνεσιν, περί της οποίας πολλαί άμφιβολίαι ύπάρχουσι, δεν
οφείλει είς νομοθετήματα, τα όποια εξέδωκε, και εις φιλολογικά και άλλα
έργα, τα όποια συνέγραψε, άλλ' οφείλει κυρίως είς σπουδάς περί χρη­
σμούς και προφητείας και απόκρυφους επιστήμας 4 ). Οί επ' ονόματι του
Λέοντος του σοφού παραδεδομένοι χρησμοί εϊναι και εις λογίαν και είς
δημωδεστέραν γλώσσαν 5 ). Ουχί σπανίως εν τοις χρησμολογίοις ό Λέων
ό σοφός συνδέεται προς τον μοναχόν Λ ε ό ν τ ι ο ν , του οποίου ή προσω-
πικότης εϊναι σκοτεινή6). Ούτω εν τώ ύ π ' άρι3. 181 κώδικι της 'Αγιο­
ρείτικης μονής Ιβήρων, ό όποιος ανάγεται εϊς τό 1<7' αϊώνα, κείται:

1) Πρβλ. Η. Ο. Coxe, ?vS' ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 508-9.

2) Gh. G r a u x , IvS' ανωτέρω, σελ. 219, άρι3. 2147.5.6. Πρβλ. καΐ κα­
τωτέρω.
3) Η. M o n i e r , Les novelles de Léon le Sage.Bordeaux 1923, σελ. 211-214.
4) Περί τοΰ Λέοντος του σοφοΰ ώς χρησμολόγου πρβλ. καί Παΐσιον Λιγα-
ρίδην παρά Ά . Πα π α δ ο π ο ύ λ ω— Κερ αμε ΐ, Ίεροσολυμιτική Βιβλιο3ήκη, τόμ.
Γ , σελ. 28, άρι9. 160, ι3'.
5) Πρβλ. κατωτέρω, μέρος Γ'. Πρβλ. καί Α. V a ss i l i e ν, IvS' ανωτέρω, μέρος
Α', σελ. XXI κ. έ., Κ. Κ r u m b â c h e r , GBL 2 260,6 καί 336 (είς τους αυτόθι
σημειω3έντας κώδικας περιέχοντας χρησμούς έπ' ονόματι του Λέοντος του σοφού
ας προστε3ώσι καί οί έξης: α) της μονής Βατοπεδίου àpiS. 174. 16, 754.3, κατά
τον κατάλογον Σωφρονίου Εύστρατιάδου καί 'Αρκαδίου Βατοπεδινοΰ. β') άλλων
Αγιορείτικων μονών κατά τον κατάλογον Σ. Π. Λάμπρου, àpiS. 578.24 καί 29
[κείμενον είς δημώδη γλώσσαν], άρι3. 2581.2 β', 3170.4, 4806.4, 4862.14, 5335
5488.3, 6146.19. γ ' ) Ίεροσολυμιτικοί κώδικες κατά την τού Ά . Παπαδοπούλου —
Κεραμέως Ίεροσολυμιτική ν Βιβλΐο9ήκην, τόμ. Α', σελ. 148, àpiS. 63.4, σελ. 202, άρι3.
121.5-6, σελ. 252, άρι9. 151, τόμ. Β', σελ. 209, àpiS. 128.5, σελ. 541, àptS. 423,,
σελ. 595, àpiS. 576 ζ', τόμ. Γ, σελ. 326, άρι9. 121, σελ. 331-332, άρι9. 354.Πρβλ.
καί «Νέον'Ελληνομνήμονα», τόμ. ΙΔ' (1917-1920) σελ. 122 κ.έ. καί τάς αμέσως κατω­
τέρω παραπομπάς.
6) Περί Λεοντίου του μοναχού» πραγματεύεται καί ό 'Ιάκωβος μοναχός καί ό
Παίσιος Λιγαρίδης έν τ φ χρησμολογίω αυτού. Πρβλ. S. P. L a m b r o s , êv9' ανω­
τέρω, τόμ. Β', σελ. 408, άρι3. 6146.5. Ά . Π α π α δ ό π ο υ λ ο ν—Κ ερ α μέα, Ίεροσο­
λυμιτική Βιβλιοθήκη, τόμ. Γ, σελ. 328, άρι9. 168, ι9'.
10

«Και τοϋτο ευρηται εν τινι παλαιόν (sic) βιβλίον (sic) Λέοντος του σο­
φού και βασιλέως Αίνιγμα συν Θεώ ά γ ί ω και προφητεία εις τ ό μέλλον
της βασιλείας συντε3έν ως μυ3ικόν εκ τίνος μονάχου Λεοντίου». *) Πρβλ.
και τον υ π ' àpiS. 1186 κώδικα της Μεγίστης Λαύρας του "Α3ω: «Λέον­
τος τ ο υ σοφοΰ βασιλέως παρεμβολαί συν 3εώ ώς μυθικόν εκ τίνος μονά­
χ ο υ Λεοντίου εκ τ ώ ν συμβολικών άδριάντων της Κωνσταντινουπόλεως»,
με-9' ερμηνείας* άρχεται τό εν πολλοίς λίαν κακώς εν τ ω κώδικι τ ο ύ τ ω
παραδεδομένον κείμενον: «Θεός τό κράτος προς ημάς αντάλλα­
ξαν) την χάριν ταύτην ή την ημών προσδοκά. |—Εις Ούγκρίαν ακούω
2
σημαίνουν | π α π α ρ ί ζ ο υ ν και φωνάζουν] και πτερόν αποτινάσσουν» ),
όρθότερον κείται τό χρησμολογικόν τούτο κείμενον εν τ ώ ύ π ' âpiS. 121
κώδικι του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων: «Λέοντος τού σοφωτάτου και
βασιλέως παραβόλ[αΐ|ον συν Θεώ ά γ ί ω ώς μυθικόν, εκ τίνος μοναχού
3
Λεοντίου, εκ τών συμβολικών άδριάντων της Κωνσταντινουπόλεως» ).
Πρβλ. και τον περί την αρχήν του Ις' αΐώνος, λίαν άνορ$ογράφως γε-
γραμμένον κώδικα τ ο υ αυτού Πατριαρχείου υ π ' άρι3. 422, προερχόμε-
νον εκ της Λαύρας Σαβα του ήγιασμένου: « Α ρ χ ή συν Θεώ ά γ ί ω βασι-
λογράφιν έρμηνεμένον, μυ3ικόν περιβόλαιον. Λέοντος τ ο υ σοφού βασι­
λέως μυ3ικόν περιβόλαιον εκ τίνος μοναχού Λεοντίου* εκ τ ώ ν συμβολικών
άδριάντων της Κωνσταντινουπόλεως...» 4 ) — Οί εις τον Λέοντα τον σο-
φόν αποδιδόμενοι χρησμοί δια τ ώ ν αιώνων υπέστησαν πολλάς δια-
σκευάς. Έ ν τ ώ υ π ' άρι·9. 20 κώδικι τού εν Κωνσταντινουπόλει Μετο-
χίου τ ο ύ Παναγίου Τάφου, γεγραμμένω κατά τον Ι Ζ' αιώνα, κείται άδη­
λου τιυός παράφρασις προφητείας ε π ' ονόματι Λέοντος τού σοφού, ής ή
α ρ χ ή : ΤΑρα τίς γή3εν άείρας εν συστροφη με ζέφυρου 5 )...
Βυζαντινοί αυτοκράτορες δε εϊυαι μόνον οί προλέγοντες τ α μέλλοντα
της Πόλεως ή τ ο ύ Κράτους, άλλα και οί προκαλούντες χρησμούς. Ούτω
π.χ. εν Άγιορειτικώ Κώδικι τού ΙΘ' αΙώνος περιεσώ3η ανώνυμος «Προφη­
τεία—προς τον Βασιλέα Μανουήλ τον Παλαιολόγο ν εν ετει 1394 περί αλώ­
σεως της Κωνσταντινουπόλεως, και πάλιν ελευθερίας και περί συντέλειας
τ ο ύ κόσμου». β ) Συγγενής είναι και χρησμός α π α ν τ ώ ν εν έτέρω Ά γ ι ο -

1) S. P. L a m b r o s . ÉV3' ανωτέρω, τόμ. Β', σελ. 48, άρι3. 4301 γ ' .

2) S p y r i d o n — S o p h r o n i o s E u s t r a t i a d e s , IvS' ανωτέρω, σελ.
197, αριθ. 1186.5.
3) Πρβλ. Ά . Π α π α δό ΤΓ ο υλ ον-Κ ε ρ α μ έ α , ενθ'άνωτέρω, τόμ. Α'.,σελ. 202.
4) ACrróSi, τόμ. Β', σελ. 541, àpiS. 422 β'.— Πρβλ. καΐ Π. Δ. Σ τ ε φ α ν ί-
τ ζ η ν , Συλλογή διαφόρων προρρήσεων, σελ. 138 κ. έ.. Gh. Gi d e 1— E. L e g r a nd
έν "Annuaire de Γ Association pour Γ encouragement des Etudes Grecques en
France*, τόμ. H' (1874) σελ. 173 κ. έ.
5) Ά . Π α π α δ ό π ο υ λ ο s-K ε ρ α μ έ ω s, τόμ. Δ', σελ. 34-35 Δ'.
6) S. P. L a m b r o s , §vS' ανωτέρω, τόμ. Β', σελ. 328, apiS. 5751. 122.
 11

ρειτικφ κώδικι του 1Ζ' αιώνος, αρχόμενος δε δια τών λέξεων: Ό βασι­
λεύς κυρ Μανουήλ ό Παλαιολόγος ηθέλησε ποτέ έξετάσαι περί του εβδό­
1
μου αιώνος, ει μέλλει καιρόν τφοστεθήναι ή τέλος γενέσθαι... )
Ε') Βυζαντιακοί και νεοελληνικοί Χρησμοί, αναφερόμενοι είς τάς
τύχας του κράτους ή τμημάτων αύτοΰ, προςγράφονται εις «καθολικούς»
2
ή «οικουμενικούς διδασκάλους» ) και άλλους ονομαστούς λογίους. ΟΟτω
εις Στεφανον τον Άλεξανδρέα— ò όποιος επί 'Ηρακλείου υπήρξε καθη­
γητής του εν Κωνσταντινουπόλει Πανεπιστημίου, διδάσκων και γράφων
περί Πλάτωνος και 'Αριστοτέλους, περί μαθηματικών, αστρονομίας και
μουσικής—προςεγράφη χρησμολόγιον, περιέχον προρρήσεις περί του
8
Μωάμεθ και του 'Ισλαμισμού, γραφέν δε περί τό έτος 775. ) Και έ π ' ο­
νόματι «'Αλεξάνδρου οικουμενικού διδασκάλου χρηματίσαντος επί τής
4
βασιλείας Ηρακλείου» εκυκλοφόρουν, αν και σπανίως, χρησμοί. ) Πιθα­
νώς ò χρησμολόγος ούτος είναι πλάσμα απρόσεκτων βιβλιογράφων π ρ ό ­
κειται πιθανώς περί του Στεφάνου Άλεξανδρέως.
'Ενδιαφέρουσα είναι ή περί τής καταλύσεως του Βυζαντιακοΰ κρά­
τους και περί του 'Αντίχριστου πράγματευομένη «Πρόρρησις του ά γ ι ω -
τ ά τ ο υ [Κοσμά] Άνδριτζοπούλου προς τον Ζωριάνον κυρ Μιχαήλ»,
γ ν ω σ τ ή κυρίως εκ του Παρισινού ελληνικού κωδικός 2661, ό όποιος
εγράφη τ ώ 1364. 5 )
Οί υπό τ ο όνομα Θ ε ο φ ί λ ο υ «πρεσβυτέρου Ρωμαίων και κληρι­
κού τής Μεγάλης 'Εκκλησίας τής Παλαιάς Ρώμης» κυκλοφορούντες χρη­
σμοί παραδίδονται ως δήθεν μεταφράσματα εκ τής Λατινικής. 6 ) Συνήθη
είναι και τ α χρησμολογικά κείμενα τ α φερόμενα ως μεταφράσματα εξ 'Α­
νατολικών γλωσσών και δή εκ τής 'Εβραϊκής. 7 )
Σ ω φ ρ ό ν ι ο ? Ε ύ σ τ ρ α τ ι ά δ η ς—Ά ρ κ ά δ ι ο ς Β α τ ο π ε δ ι ν ό ς , ivS"
ανωτέρω, σελ. 25, άρι-9. 92. 23.
1) S. P. L a m b r os, τόμ. Β', σελ. 169, àptS. 4667. 2.—Πρβλ. καί «Νέον
Έλληνομνήμονα», τόμ. ΙΔ' (1913-1920) σελ. 122 κ. έ.
2) Περί τοΰ όρου πρβλ. L. Bréhier εν „Byzantion", τόμ. Γ' (1926) 73-94,
Δ' (1929) 13-28.
3) Πρβλ. Α. U s e n e r , De Stephano Alexandrino. Έ ν Βόννη 1880. Κ.
K r u m b a c h e r , GBL 2 § 260.6 καί έ π ' έσχατων F. Sh. T a y l o r , έν τ ω περι­
οδικοί „Ambix", τόμ. Α', τεύχος Β' (1937) σελ. 116-139.,Πρβλ. S. P. L a m p r o s,
ivS' ανωτέρω, τόμ. Β', σελ. 91, άρι3. 4463.5, β: «Χρησμός Στεφάνου 'Αλεξαν­
δρείας τοΰ καί οίκουμενικοΰ διδασκάλου»,
4) Πρβλ. π . χ. S. P. L a m p r o s, IvS' ανωτέρω, τόμ. Β', σελ. 409, aptS.
6146. 18, καί «Νέον Έλληνομνήμονα», τόμ. ΙΔ' (1917 — 1920) σελ. 123.
5) Έξεδό3η ή πρόρρησις αύτη υπό Σ π . Π. Λ ά μ π ρ ο υ , «Νέος Έλληνομνή-
μων», τόμ. Γ (1906) σελ. 474—476. Πρβλ. τ ο ο α ύ τ ο ϋ , «Πρόχειρον σημείωμα περί
Μιχαήλ Ζωριανου» έν τη Έπετηρίδι «Παρνασσού», τόμ. Ζ' (1903) σελ. 216 κ. έ.,
κσί «Μιχαήλ Ζωρίανός καί ό ÛTT' άρι3. 29 Βαροκκικός κώδιξ», αυτόθι, τόμ. Η'
(1904) σελ, 63 κ. έ.
6) Πρβλ. Κ. K r u m b a c h e r , GBL 2 § 260, 6 καί κατωτέρω, σελ. 21.
7) Πρβλ. π . χ. S. P. L a m b r ο s, iv3' ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 298, àpiS.
3290.7.
2
 12

Μέγα εϊναι το πλή3ος τ ώ ν χρησμολογικών υλικών, τ α όποια π α ­

ραδίδονται άνωνυμως. Χρησμός πολλαπλώς ενδιαφέρων «περί αλώσεως
της Κωνσταντινουπόλεως καί περί του μέλλοντος ως εξ Οπνου έγερ3ή-
σεσθαι ά γ ι ω τ ά τ ο υ βασιλέως καί περί τ ο ΰ τέλους του κόσμου» προςγρά-
1
φεται ενίοτε είς άγιον γέροντα» προορατικόν ). Συγγενείς προς τον
προμνημονευθέντα χρησμόν προσγράφονται είς ά γ γ ε λ ο φ ό ρ ο υ ς καί
θ ε ο φ ό ρ ο υ ς άνδρας, τ α δε ονόματα τ α ΰ τ α εκλαμβάνονται ενίοτε καί
2
ως κύρια. )
Όρολογικώς εϊναι άξιον σημειώσεως, ότι οί χρησμοί καλούνται
πολλάκις καί α Ι ν ί γ μ α τ α * κυρίως δε κατά τ α παλαιά χρησμολόγια
3
Ιγραψε «μυ3ογραφικώς» α ι ν ί γ μ α τ α Λέων ό σοφός. )
Μετά την "Αλωσιν αί σπουδαί τ ώ ν χρησμολογικών κειμένων έπι-
δίδουσι μεγάλως μεταξύ τ ώ ν δούλων 'Ελλήνων καί μεταβάλλονται μάλι­
σ τ α είς μέσα εθνικής έγκαρτερήσεως καί άφυπνίσεως. Συγκροτούνται δέ
καί χρησμολόγια, τ α όποια κυκλοφορούσι χειρογράφως καί εντυπως.
'Ενταύθα επιβάλλεται να μνημονευσωμεν την συλλογήν χρησμών μεθ'ερ­
μηνείας αυτών, την οποίαν συνέναξεν ό εκ Χίου καταγόμενος Παντελέων
καί έν μοναχοϊς ΓΤαΐσιος Λιγαρίδης (1609—1678), ό γενόμενος μητροπολί­
της Γάζης. 4 ) Ό τίτλος τού χρησμολογίου τούτου, τ ο όποιον εϊναι άφιε-
ρωμένον είς τον Αυτοκράτορα της Ρωσσίας Άλέξιον τον Μιχαηλοβίτζην,
έχει ως έξης : «Χρησμολόγιον Κωνσταντινουπόλεως νέας Ρώμης, π α ρ ω χ η -
μένον, ενεστώς καί μέλλον, εκ διαφόρων συγγραφέων συλλεχθέν καί συναρ-
μοσθέν π α ρ ά τού πανιερωτάτου καί σοφωτάτου μητροπολίτου Γάζης κυ­
ρίου Παϊσίου, ύπερτίμου καί έξάρχου πάσης γής επαγγελίας, Άσκάλω-
νος, Μαϊουμα καί Μαγδάλων και τον τόπον επέχοντος Καισαρείας Φι­
λ ί π π ο υ " αχνΤ'». 5 ) Περί άλλων χρησμολογίων τού IH' μάλιστα αΙώνος
θά εχωμεν την εύκαιρίαν να πραγματευθώμεν έν τ ώ Δ' μέρει τής προ­
κειμένης πραγματείας.

1) AÙTÓSt, τόμ. Α', σελ. 49, άρι3. 581. Πρβλ. καί «Νέον Έλληνομνήμονα»,
τόμ. 1Δ', (1917-1920) σελ. 123.
2) Πρβλ. S. Ρ, L a m b r o s , ?v3* ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 49, άρι3. 578.26,
σελ. 218, aptS. 2581.25 y', τόμ. Β', σελ. 48, αριθ. 4301.4 δ'. «Β.Ζ.», τόμ. Ε'
(1896) σελ. 491. Πρβλ. καί κατωτέρω προκειμένου περί του φ. 13 τοΰ ημετέρου
χρησμολογίου, καί σελ. 16.
3) Η. Ο. C o χ e, §v3* ανωτέρω, σελ. 582, άρι3. 93. S. P. L a m b r o s ,
IvS' ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 48, άρι3. 5678.24: Αίνιγμα λέξεων Λέοντο? σοφωτά­
του | συμβολικώ$ λέξαντος έν Βυζαντίω | μυ3ογραφικώξ έν έσόπτρω έμφάνα? | ...
Πρβλ. αύτό3ι, τόμ. Α', σελ. 48, αριθ. 578. 24, σελ. 218, άρι3. 2581. 2 β., τόμ.
Β', σελ. 48, άρι3. 4301. 4, σελ. 159, άρι3. 4627. 9.—Πρβλ. καί σελ. 212, 224.
4) Πρβλ. έ π ' έσχατων Κ. "Α μ α ν τ ο ν, έν τη «Έπετηρίδι 'Εταιρείας Βυ-
ζαντ. Σπουδών», τόμ. ΙΓ (1937) 224—229.
5) Ά . Π α π α δ ό π ο υ λ ο υ—Κ ε ρ α μ έ ω s, Μεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη,
τόμ. Α', σελ. 254-257, αριθ. 160, τόμ. Γ , σελ. 327-528, τόμ. Δ', σελ. 36, αριθ. 23. 1.
 13

Μέρος Β ' : Ιστορημένα Χρησμολόγια.

'Ενίοτε τ α περιέχοντα χρησμούς βιβλία ήσαν και ί σ τ ο ρ η μ έ ν α ,

«κοσμοΟντο δήλον ότι και δι ' είκόνων. 'Αναφέρεται δέ, ότι επί τής αρχής
Λέοντος Ε' του 'Αρμενίου (813 — 820) εν τ ή αυτοκρατορική Βιβλιοθήκη
τ ή ς Κωνσταντινουπόλεως εναπέκειτο χρησμολογική βίβλος «ού χρησμούς
μόνον απλώς άλλα και μορφάς και σχήματα έχουσα τ ώ ν γενησομένων
1
βασιλέων δια χ ρ ω μ ά τ ω ν » ) . Και οποία μεν ύπήρξεν ή τύχη τής ανω­
τέρω μνημονευομένης χρησμολογικής βίβλου, αγνοώ. Τα δέ κυριώτατα
γ ν ω σ τ ά μοι ίστορημένα χειρόγραφα χρησμολόγια, εκ τ ώ ν περισωβέν-
τ ω ν μέχρ' ημών ή τών τελευταίων γενεών, ώς και τ α κυριώτατα π α -
λαιότυπα χρησμολόγια είναι τ α εξής:
Α') Χρησμολόγιον έν τ ω περγαμηνώ κώδικι Ι. Ε 8 τής 'Εθνικής
Βιβλιοθήκης του Πανόρμου 1 ). Ό κώδιξ προέρχεται εκ του Κ' αίώνος
και περιέχει χρησμούς έ π ' ονόματι «Λέοντος τ ο υ σοφωτάτου περί τής
Κωσταντινουπόλεως», «Δανιήλ μονάχου περί τής Έπταλόφου και περί
τής νήσου Κρήτης» και «περί τής νήσου Κύπρου». Αί είκόνες εχουσι τάς
εξής επιγραφάς 1.: «εν μέσω δύο κοράκων και ύποπτέρων άναλωθήση».
3.: «ούτος εστίν ό τήν Κωνσταντινούπολιν πορθήσων» προς τ α αριστερά
και προς τ α δεξιά: «σουλτάν Μεχμέτης». 4.: «σουλτάν Μπαγιαζίτης». 5.:
«σουλτάν Σελίμης». 6.: «σουλτάν Σουλεημάνης». 7.: «βλαβή κάλυκος». 10.:
«σουλτάν Σελίμης». 12.: «Στίχοι ούς μέλλει ειπείν ò άγγελος τ ω βασι-
λεϊ». 14.: «Στίχοι του αγγέλου προς τον βασιλέα». 15.: «στίχοι του πατρι­
άρχου προς τον βασιλέα».
Β') Χρησμολόγιον έν τ ω ύ π ' αριθ. 170 περγαμηνώ κώδικι τής Βοδλια-
νής Βαροκκικής Βιβλιοθήκης. ΕΤναιό κώδιξ ούτος του \7' αίώνος και περιέ­
χει κυρίως χρησμούς έπ' ονόματι «Λέοντος του σοφωτάτου βασιλέως Κων­
σταντινουπόλεως». Συνοδεύονται δέ οί χρησμοί ούτοι ύ π ό λατινικής μετα­
φράσεως, ής ή επιγραφή λέγει: "Leonis Sapientissimi Constantinopo-
litanae urbis Imperatorie Vaticinia; a Francisco Barrocio mendis infi-
nitis expurgata ac primum jam Latino sermone donata,,. Τής μετα­
φράσεως πάλιν προτάσσεται πρόλογος κεχρονισμένος: "Cretaevi. idus
Aprilis M. D. LXXVII,,. Προσφωνείται δέ ή μετάφρασις " a d Jacobum
Foscarenum, equitem, Cretae imperatoria auctoritate consulem^. 'Ev
τέλει δέ του κωδικός κείται ελληνιστί καί λατινιστί: "Vaticinium quod
in marmore solis Uteris excupltum in Byzantio refertum fuit ) } , άρχό-
μενον δια τ ώ ν λέξεων: τ ή π ρ ώ τ η τής ίνδίκτου ή βασιλεία του 'Ισμαήλ

1) Συνεχιστής Θεοφάνους ! 22, σελ. 36 εκδόσεως Βόννης. Πρβλ. Κ. K r u m ­

b a c h e r GBL 2 § 260.6.
2) Πρβλ. Ε. M a r t i n i , Catalogo di manoscritti greci esistenti nelle
Bibliotheche Italiane. Τόμ. A', τμήμα A'. Έ ν Μιλάνω 1893, σελ. 62—63.
14

καλούμενος Μωάμεθ....—Κοσμείται δε τ ο χρησμολόγιον δια 24 εΐκόνων^

1
σχετικών προς τ ο περιεχόμενον α ύ τ ο υ ) .
Γ') Χρησμολόγιον εν κώδικι της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης CI. VII
cod. 22, Ò όποιος έγράφη τ ω 1590 ύ π ό του εκ Κρήτης καταγόμενου βι-
βλιογράφου καί ζωγράφου Γεωργίου Κλόντζα, ως μαρτυρουσι σχετικά
α
σημειώματα έν φυλ. 136 και 204Ρ . Έκ τ ώ ν σημειωμάτων τούτων τ ο
τελευταϊον λέγει :
Γεωργίου χειρ Κλόντζα τάδε γεγράφει,
ό δε λαβών μέμνησο κάμου προφρόνως.
Περιέχει δέ ό κώδιξ και άλλους χρησμούς αναφερομένους εις την άνά-
κτισιν του τείχους του Έξαμιλίου και εις την ΤΤελοπόννησον μάλιστα
δέ χρησμολογικήν συγγραφήν έπ ' ονόματι Μεθοδίου Πατάρων. Ύ π ό της
χειρός δέ τ ο υ δεξιοτέχνου Γεωργίου Κλόντζα έκοσμή3η ό κώδιξ δΓ αξιό­
λογων, άλλα φανταστικών σκαριφημάτων, εξ ών δύο αναφέρονται εις τον
Μαρμαρωμένον Βασιλιά2).
Δ') Ίστορημένον χρησμολόγιον περισω3έν έν τ ω Μαρκιανφ κώδικι
ύ π ' άρι3. VII 3. 3 )
Ε') Ίστορημένον χρησμολόγιον, έναποκείμενον έν τ ω Ά9ηναϊκω Μου-
σείω τ ο υ Διονυσίου Λοβέρδου. Δ υ σ τ υ χ ώ ς [δεν κ α τ ώ ρ ί ω σ α νά μελετήσω
προσηκόντως τό χρησμολόγιον τούτο, κ α θ ' όσον λόγου του θανάτου
τ ο υ Διονυσίου Λοβέρδου τ ό φερώνυμον αύτου μουσεϊον παρεμεινεν έπί
μακρόν κλειστόν, ή δέ ταπεινότης μου κ α τ ά τ α τελευταία έτη παρεμει­
νεν εκτός τ ώ ; 'Αθηνών έπί μακρά χρονικά διαστήματα ή ήτο άλλως π ω ς
αυτόθι ά π η σχολή μένη.
Τ ' ) Χρησμολόγιον της συλλογής τουκόμητος 'Αλεξίου Σεργίου Ού-
βάρωφ (1828—1884), του περίφημου Ρώσσου διπλωμάτου καί αρχαιο­
λόγου. Τό χρησμολόγιον τούτο περιήλθεν είς ημάς επί εξ περγαμηνών
φύλλων, τ α όποια είναι λείψανα ή α π ο σ π ά σ μ α τ α μεγαλυτέρου τινός
κωδικός. ΓΤεριέχουσι δέ τ ά φύλλα τ α ύ τ α π λ η ν τ ώ ν χρησμών καί σημειώ­
ματα τίνα ίστορικά, αναφερόμενα μάλιστα είς τον 17' αίώνα. Περιέγραψε
καί ήρμήνευσε τό χρησμολόγιον της συλλογής 'Αλεξίου Στέργιου Ούβά-

1) Η. Ο. C ο χ e, Gatalogi codici manuscriptorum BibliothecaeBodleianae,

Τομ. A', σελ. 185.
2) Πρβλ. Σ. Π. Λ ά μ π ρ ο ν, «Νέος ' Ελληνομνήμων», τόμ. Γ' (1906) σελ.
240 κ. έ., ττίναξ Ε', τόμ. Δ' (1907) σελ. 20 κ. έ., 238 κ. έ., 404 κ. έ., ττίναξ Ε',
τόμ. 7 ' (1909) σελ. 215, 223 κ. έ., τόμ. ΙΑ' (1914) σελ. 439, τόμ. ÌB' (1915)
σελ. 41 κ.έ., 374 κ. έ., τόμ. Ι Γ' (1916) σελ. 477 ; τοΰ α û τ ο 0, Λεύκωμα Βυζαντι­
νών αυτοκρατόρων, έν Ά3ήναις 1930, σελ. 14, 21, πίναξ 90. Πρβλ. Μ. V o g e l
—V. G a r d t h a u s e n , Die griechischen Schreiber des Mittelalters und der
Renaissance. 'Εν Λειψία 1909, σελ. 78.
3) Πρβλ. Κ. K r u m b a c h e r , GBL a § 260.6.
 15

ρωφ ό ημέτερος Γαβριήλ Δεστούνης, είς δε τ α ύπο τούτου σχετικούς

γενραμμένα έδημοσίευσε παρατηρήσεις καΐ συμπληρώσεις ó T h . Korsch 1 ).
Ζ') Χρησμολόγιον, το οποίον ό εκ Λευκάδος καταγόμενος λόγιος
ιατρός Πέτρος Δ. Στεφανίτζης, διερχόμενος τ ω 1822—μετά τήν εν Πέτα
μάχην—δια της παρά τήν Ζαβέρδαν της 'Ακαρνανίας μονής τ ο υ ' Α γ ί ο υ
Δημητρίου, έλαβε δώρον π α ρ ά του ηγουμένου αυτής 'Ιακώβου Γαζή, του
Λευκαδίου 2 ). Το χρησμολόγιον τοΰτο μόνον διέσωσενό Πέτρος Δ. Στεφα­
νίτζης, ένω τ ά λοιπά αυτοΰ βιβλία και άλλα αντικείμενα απώλεσε—κατά
τήν ιδίαν αυτού όμολογίαν —«εις τήν πρώτην,είς τήν δευτέραν και μάλι­
στα εις τήν τρίτην κατά του Μεσολογγίου πανώλε$ρον εφοδον του εχθρού
και άείμνηστον Ι'ξοδον τής εκεί 'Ελληνικής φρουράς» 3 ). Ό Πέτρος Δ.
Στεφανίτζης έξέδωκε τ ο περί ο υ ò λόγος χρησμολόγιον εν βιβλίω, του
οποίου ò τίτλος λέγει: «Συλλογή διαφόρων προρρήσεων, 1. των εξηγή­
σεων του διδασκάλου Π. Λαρισσαίου είς τά κεφ. Ι Γ' και Ι Ζ' τής Ά π ο -
καλύψεως Ίωάν. του Θεολόγου. — 2. τής 3εωρίας του Μεθοδίου επισκό­
που Πατάρων. — 3 . των χρησμών των επί του τάφου του Μεγ. Κωνσταντί­
νου.—4. τής προρρήσεως του Ά γ . Καισσαρείου έτπσκ. Άρελάτης. — 5.
τ ο υ χρησμού Στεφάνου Άλεξανδρέως.—6. του χρησμού του πατριάρχου
αγίου Ταρασίου. — 7. τ ω ν χρησμών Λέοντος του σοφού. — 8. τής ο π τ α ­
σίας του Άγσ3αγγέλου, όλοκληρω\9είσης εκ 12 παλαιών χειρογράφων
με σημειώσεις. Προηγούνται δε α ' . Ό χαρακτήρ του Ίησου Χρήστου,
β'. Ή άπόφασις του Πιλάτου. Έκδο3εϊσα δε παρά του ιατρού Π. Δ.
Στεφανίτζη Λευκαδίου. 'Αθήναι, εκ τής τυπογραφίας Ά . Άγγελίδου.
Κατά τήν όδόν Έρμου παρά τή Καπνικαρέα. 1838» (σελ. ήρι3μημέναι
η ' - | - 2 1 6 , σχ. 8 ο ν μικρόν. Το βιβλίον τοΰτο άφιερουται «Τω μέλλοντι
κατόχω του Κωνσταντινουπόλεως 3ρόνου, ελέω Θεού π ι σ τ ω βασιλεΐ και
αύτοκράτορι, τήν Συλλογήν τήν δε προσεφώνει ò Έκδοτης», κατωτέρω

1) APEBHOGIN τη$ 'Αρχαιολογικής 'Εταιρείας της Μόσχας, τόμ. ΙΔ'

<1890) σελ. 2 9 - 8 0 .
2) Ό Πέτρος Δ. Στεφανιτζης μετέσχεν ως Ιατρός και μαχητής ενεργώς τής
Ελληνικής 'Επαναστάσεως (πρβλ. καί τήν κατωτέρω υποσημείωσιν), καί πρώτος
ΐδρυσεν έπί τής κυβερνήσεως του Ί . Καποδιστρίου τό πολιτικόν νοσοκομείον Ναυ­
πλίου. Κατήρτισε προς τούτοις ό λόγιος Ιατρός κατάλογον τών αρχιερέων Λευκάδος
(Ιδέ ' Ι α κ ώ β ο υ Ρ. Ρ α γ κ α β ή , Τά 'Ελληνικά. Τόμ. Γ'.'Εν 'Αθήναις 1854, σελ. 702
κ. έ.), έδημοσίευσε σειράν διατριβών καί αυτοτελών έργων, κατέβαλε δε προς τοις άλ­
λοις τήν δαπάνην, όπως κατ' έκλογήν έκδο3ώσι καί ελληνιστί α\ έπιστολαΐ τοΰ Ί . Α.
Καποδιστρίου, τάς οποίας ούτος έγραψε γαλλιστί άπό 8 'Απριλίου 1827 μέχρι 26
Σεπτ. 1831 (τέσσαρες τόμοι, Ά3ήνησι 1 8 4 1 - 1843).
3) 'Εν Μεσολογγίω είχε συνδε3ή στενώς ό Πέτρος Στεφανίτζης προς τον
Βύρωνα, παρέστη δέ καί κατά τάς τελευταίας αύτοϋ στιγμάς. Τό Μουσεϊον τής Ιστο­
ρικής καί 'Εθνολογικής 'Εταιρείας τής 'Ελλάδος κατέχει σπά3ην τοϋ Βύρωνος, δώρον
τοΰ ποιητοΰ προς τον Πέτρον Στεφανίτζην, δι' ής ούτος ήγωνίσ·9η κατά τήν εξο-
•δον τοϋ Μεσολογγίου.
16

δέ δηλουται απλώς: Π. Δ. Στεφανίτζης). Περιείχε δ ε τ ό υ π ό του Πέτρου-

Δ. Στεφανίτζη έκ δωρεάς του ηγουμένου 'Ιακώβου Γαζή κατεχόμενον
χρησμολόγιον και είκόνας, εξ ών εκείνος έδημοσίευσε μίαν, σχετιζομένην
προς τον θρύλον του Μαρμαρωμένου Βασιλιά (πρβλ. και κατωτέρω,
ε
σελ. 3 2 ) Περί της ύ π * αυτού εκδόσεως τού χρησμολογίου εσημείωσε π ρ ο ­
εισαγωγικούς ό Πέτρος Δ Στεφανίτζης, ότι «κατέβαλεν εις τ ο έργον τ ο υ
πασαν δυνατήν φροντίδα όσην τ φ έσυγχώρει ή π α ρ ' ήμϊν ελλειψιςδια­
φόρων βοηθημάτων, ετι δέ και εις τ ο να τακτοποίηση την Ολην χωρίς
να μεταβάλη την φύσιν της, καθώς και εις τ ο να διόρθωση και διασά­
φηση όπωσουν διάφορα προφανώς εσφαλμένα και σκοτεινότερα χωρία
τ ώ ν χειρογράφων, μετά προσοχής, καί χωρίς να μακρυνθή ά π ό το πνεύμα
και τάς εμφαινομένας έξεις τ ώ ν συγγραψάντων, ώστε να τ α αλλοίωση».
Δυστυχώς περί της ηλικίας του κωδικός, κ α θ ' ό ν εξέδωκεν ό Πέτρος
Δ. Στεφανίτζης τ ο χρησμολόγιον, ουδέν βέβαιον ούτε αυτός ούτε άλλος
τις εσημείωσε. Περί δέ της τύχης του αύτου κωδικός ουδέν ασφαλές γ ν ω ­
ρίζω* ίσως λανθάνει ούτος εν τη βιβλιοθήκη τής εν 'Αθήναις 'Ριζαρείου
Σχολής, εις τήν οποίαν ò λόγιος εκείνος Λευκάδιος ιατρός, αποθανών τ ώ
1881, έκληροδότησεν όλόκληρον τήν περιουσίαν αύτου.
Η') Χρησμολόγιον, παραδοθέν εν τ ώ υ π ' αριθ. 181 χ α ρ τ ώ ω κώ-
δικι τής 'Αγιορείτικης μονής Ιβήρων, ό όποιος έγράφη κατά τον IT'
αιώνα. Περιέχει δέ τ ο χρησμολόγιον τούτο κείμενα έ π ' ονόματι Λέοντος
του σοφού, «Περί τής Κωνσταντινουπόλεως τού Άγγελοφόρου», εκθεσιν
τ ώ ν εν ταϊς έσχάταις ήμέραις συμβησομένων «εν επιτομή τού οσίου πατρός
ημών Μεθοδίου Πατάρων», «Δανιήλ τού προφήτου περί τής Έ π τ α λ ό φ ο υ
καί περί τ α ; νήσους τι εστί τ ο μέλλον αυτών». Προς τούτοις περιέχει τ ό
χρησμολόγιον καί κείμενα προλέγοντα τ α κατά τ ό Βυζαντιακόν κράτος
καί τήν πρωτευουσαν αυτού, παραδεδομένα δ ' εν τ ώ κώδικι άνωνύμως
ή καί άνεπιγράφως. Έ ν φ. 46« - 53« τού κωδικός κείνται χρησμοί
άνεπίγράφοι, αρχόμενοι άκεφάλως ως έξης: «Κυρίου φανήσεται ένηχηθή
π α ρ ά τού όρωμένου αγγέλου π α ρ ά τ ώ άποκαλυφθέντι ως άνθρώπω
λε^κοφόρω εύι;οΙ/χω καί εις τ ό ούς αυτού εΐπει αυτού καθεύδοντος καί
-
τής δεξιάς αυτού λαβόμενος ειπεί εγειραι ό καθεύδων καί ανάστα εκ
τού μνημείου καί επιφαυσει σοι ό Χριστός· προσκαλείται t Yap σε τού
ποιμαίνειν λαόν περιούσιον καί εκ δευτέρου εΐπει έξελθε ό κεκρυμμένος*
μηκέτι κρυπτού, πολλοί σε ζητοΰσι...».Τό δέ τέλος τού περί ο ύ ό λόγος
χρησμού εχ=ι:... «Πολύς τ ώ οντι καί ταϊς θριξί λάμποντες ελπίδα έχων
τού αοράτου Θεού παρόμοιος τ ώ π τ ω χ ώ καί εκλεκτώ καί αυτός τής άνω
κλήσεως τού φωτός τού Θεού εμφορηθείς». "Αλλοι δέ χρησμοί άνεπί-
γραφοι εν φ. 3 7 β — 4 6 « τού κωδικός (αρχόμενοι δ ι ά τ ω ν λέξεων: Τήν

1) S. P. L a m b r o s , ivS' ανωτέρω, τόμ. Β', σελ. 48, άρι3. 4301. 4.

 17

έχ3ροποιόν ενδο3εν κρύπτει πλάνην...) κοσμούνται δι'είκόνων «γεγραμ-

μένων έφ' ύγροϊς».
Θ') Χρησμολόγιον, τ ο όποιον περιέχει υλικά έ π ' ονόματι των αύτο-
κρατόρων Σευήρου και Λέοντος τοΰ σοφοΰ, εξεδόθη Οπό τον τίτλον:
Vaticinium Severi et Leonis imperatorum, in quo videtur finis Turcarum
in praesenti eorum imperatore una cum alius nonnulis in hac re vati­
cinile. Latine et italice. 'Ev Brescia 1596. Συνοδεύεται δε το χρησμο­
λόγιον και υ π ό 16 χαλκογραφιών.
Ι') Χρησμολόγιον δημοσιευθέν ύ π ό Ρ. L a m b e c i u s é v Georgii
Codini et alterius cujusdam anonymi excerpta de antiquitatibus Constan-
tinopolitanis. Έ ν Παρισίοις 1655, σελ. 2 3 3 — 2 9 4 . Πρβλ. καί Migne,
Patrologia Graeca, τόμ. PZ', σελ.. 1129—1168. Ή προμνημονευ3εϊσα
εκδοσις του P. Lambecius κοσμείται και δ ι ' εικόνων.
ΙΑ') Χρησμολόγιον, περιεχόμενον εν τ ω ύ π ' άρι3. 297 ( = f o l . 62)
έλληνικώ κώδικι της Βερολιναίας Κρατικής Βιβλιοθήκης, ού κατωτέρω
έπεται ή διεξοδική περιγραφή. Περιήλθε δε ό κώδιξ ούτος είς τήν προ-
μνημονευθεϊσαν βιβλιο3ήκην κατά Μάϊον του 1885, πωληθείς εις αυτήν
αντί 52,50 ιταλικών λιρών π α ρ ά του βιβλιεμπορικου και παλαιοπωλικου
οίκου Franchi εν Φλωρεντία 1 ).

Μέρος Γ': Περιγραφή καί περιεχόμενον τοΰ ύπ' αριθ. 297 (fol. 62)
Ε λ λ η ν ι κ ο ύ κωδικός της Κρατικής Βιβλιοθήκης Βερολίνου. 2 )

Ό κώδιξ ούτος αποτελείται εκ 16 χαρτώων φύλλων, ων αϊ διαστά­

σεις είναι : 0,32X0,22. Τα φ. 14β , 15 καί 16 παρέμειναν εντελώς άγραφα.
'Επίσης άγραφα παρέμειναν και τ α παράφυλλα του κωδικός, τ α όποια
εϊναι οκτώ εν ολω, τέσσαρα εν αρχή καί ίσάρι3μα εν τέλει, προςετέ3ησαν
δε είς τον κυρίως κώδικα κατά τήν στάχωσιν αύτου. Συνίσταται δε ή
στάχωσις εκ περιβλήματος περγαμηνου τήν υλην καί κιρρου τ ο χρώμα*
επί δε τής εσωτερικής επιφανείας του περιβλήματος εν αρχή καί τέλει του
κωδικός έπεκολλή3η άνα εν τών άγραφων παραφύλλων.
Ό κώδιξ είναι άχρόνιστος, εν τούτοις πιστεύω, ότι ούτος έγράφη
κατά τον Κ' αιώνα, μάλιστα δε κατά τ α μέσα αύτου. Περί δε του τόπου,
όπου έγράφη ό κώδιξ, ουδέν τ ό ασφαλές δύναται να λεχ3ή· ως προς δέ
τ α εν αύτω περιεχόμενα σχεδιογραφήματα, τ ώ ν οποίων κ α τ ' εκλογήν
δημοσιεύονται κατωτέρω πανομοιότυπα, ας λεχ3ή, ότι ταύτα ύπεν3υ-

1) Έ ν σχετικώ δημοπρασιακώ καταλόγω, τον όποιον έδημοσίευσεν ό οίκος

Franchi κατά Φεβρουάριον τοο 1885, αναγράφεται καί ό ημέτερος κώδιξ. Πρβλ. καί
τα σχετικά βιβλία προσκτήσεων της Κρατικής Βιβλιο3ήκης Βερολίνου.
2) Πρβλ καί C. d e B o o r , Verzeichnis der griechischen Handschriften der
Königlichen Bibliothek zu Berlin. Τόμ. Β'. Έν Βερολίνω 1897, σελ. 163.
18

μίζουσι τ α σχεδιογραφήματα πολλών άλλων κωδίκων και παλαιών εντύ­

π ω ν , τ α όποια περιέχουσι μάλιστα έργα της δημωδεστέρας μέσης και
νέας ελληνικής λογοτεχνίας 1 ).
Πριν ή προβώμεν εις άναγραφήν τών περιεχομένων τοΰ περί ού ό
λόγος κωδικός κρίνομεν άπαραίτητον προς όδηγίαν του έντευξομένου
να σημειώσωμεν τ ά έξης: ' Εντός είςαγωγικών σημείων (« ») ετέθησαν
έπιγραφαί χρησμών και χωρία κειμένων άντιγεγραμμένα εκ τ ο ΰ κωδικός
ως τ α ΰ τ α εχουσιν εν αύτω, άλλα διωρθωμένα κατά την σχολικήν όρθο-
γραφίαν, απαράλλακτα όμως ως προς φωνητικά φαινόμενα. ΔΓ αραιών
γραμμάτων έτυπώ3ησαν λέξεις ή συλλαβαί άπαραλλάκτως κατά π ά ν τ α
εκ τοΰ κωδικός άντιγεγραμμέναι, ήτοι τηρουμένων τών τόνων, πνευμά­
των, στίξεων, λαθών και ίδιογραφιών τοΰ κωδικός. Δια παχέων γραμ­
μάτων ετυπώθησαν τ ά ονόματα συγγραφέων παλαιών και νέων. ' Εντός
ορθογωνίων αγκυλών ( [ ] ) ετέθησαν τ ά προσθετέα εις τ ά κείμενα ή
έρμηνεϊαι αυτών. 'Εντός όξυγωνίων άγκυλών( < > )ετέθησαν τ ά διαγρα-
πτέα. Ai δ ' αναλύσεις τών επιτμήσεων και βραχυγραφιών ετέθησαν έντος
απλών παρενθέσεων ( ). Δια τριών συνεχών στιγμών (...) δηλοΰται
ή παράλειψις λέξεων ή συλλαβών τοΰ κειμένου. Δι ' απλής καθέτου γραμ­
μής, ήτοι | , δηλοΰται αρχή νέου στίχου εν τ ω κώδικι, δια διπλής καθέ­
του γραμμής, ήτοι || , δηλοΰται αρχή νέας σελίδος. Ή έπίτμησις Αρχ.
= άρχεται, ήτοι τ ο κείμενον, Τελ. = τελευτςί. Κ=ό περί οΰ ò λόγος
κώδιξ. Στ. = Π . Δ. Στεφανίτζης (πρβλ. ανωτέρω, σελ. 15 κ. ε.).
ΚαΙ ταΰτα μεν ούτως, τ ό δε περιεχόμενον τοΰ κωδικός έχει ως έξης :
1 ( φ . 1 α ) Εΐκών, ής πανομοιότυπον παρέχεται εν σελ. 221, άρ. 1.
Εντός άνοικτοΰ μαρμάρινου τάφου ò σκελετός τοΰ Μεγάλου Κωνσταντίνου*
π α ρ ά τον τάφον καθήμενος επί έδρας και γράφων ό Πατριάρχης Γεννά­
διος ό Σχολάριος· άνωθεν τούτου ή επιγραφή « f ό σχολάριος». "Ανωθεν
τ ο ΰ τάφου τ ά γράμματα :
« τπτηβ.σλτιςμ ό κλ!μ»[=τή π ρ ώ τ η ή βασιλεία τοΰ
Ισμαήλ ό καλούμενος * ] .
1) Πρβλ. Σ. Π. Λ ά μ π ρ ο ν , «Neos Έλληνομνήμων», τόμ. Β' (1905) σελ.
350, Γ (1906) σελ. 403, ττίναξ Η', Θ' (1912) σελ. 299, ΙΑ' (1914) σελ. 433
κ. έ., IB' (1915) σελ. 119, 379 κ. έ., | Γ (1916/7) σελ. 133 κ. Ι. Πρβλ. προς
τούτοις καίΚ. K r u m b a c h e r , Eine neue Handschrift des Digenis Akntas
(απόσπασμα έκ τών Πρακτικών της Φιλοσοφικής, Φιλολογικής καί Ιστορικής
τάξεως της Βαυαρικής 'Ακαδημίας τών Επιστημών). Έν Μονάχω 1904, σελ. 314,
354 κ. έ. Ni ko s Α. B e e s (Β έ η ς), Der französisch-mittelgriechische Ritter-
roman «Imberios und Margarona» und die Gründungssage des Daphniklosters
bei Athen. Berlin-Wilmersdorf 1924, σελ. 34 κ. έ., Στ. Ι α ν θ ο υ δ ί δ η ν , Έρωτό-
κριτος. Έν Ήρακλείω Κρήτης 1915, σελ. II, XII κ. ε., πιν. 1 —8. Έρωφίλην,
Ικδ. Σ τ ο χ α σ τ ή , πρόλογος Ν ί κ ο υ Α. Βέη. Έν 'Αθήναις 1926.
2) Πρβλ. τα αμέσως κατωτέρω λεγόμενα περί τών έν φ. iß του ημετέρου
κωδικός κειμένων. Προφανώς ανωτέρω έν φ. 1 α , μετά τα γράμματα: τ π τ π α ρ ε -
χείφ3ησαν τά γράμματα : τ ι δ κ τ = τή ς t ν δί κτου.
 li)

ΕΙκών àpiS. 1.
Κάτωθεν τοΰ τάφου ή επιγραφή : « ό τάφος του μεγάλ8 Κων­
σταντίνου : f » Έ π ί του αύτοΰ φύλλου, ήτοι 1 α , χειρί τοΰ βιβλιογρά-
φου κείται παρηλλαγμένος και ό πρώτος στίχος γνωστοΰ Βυζαντιακοΰ
αινίγματος :
« ΐππον έχων τρέχοντα εν τ ω λευκώ πεδίω» 1 ).
Ό αυτός στίχος καί τι πλέον εκ τοΰ αύτοΰ αινίγματος έγράφη και
πάλιν, άλλ' υ π ' άλλης χειρός εν τ ω αύτω φύλλω 1 α 2 ) .
2 ( φ . Iß) «Ταΰτα τ α γράμματα ευρέθησαν εις μνημείον μαρμαρένιον
τοΰ τάφου τοΰ Μεγάλου Κωνσταντίνου. Έ ξ η γ ή θ η ταΰτα ό μέγας
πατριάρχης [Γεννάδιος] Σχολάριος» —Αρχ.:
τ π τ τ ι δ κ τ η β λ τ ιμλ ο κ λ μ ν
τ η π ρ ώ τ η τής ίνδίκτου ή βασιλεία τοΰ Ισμαήλ ό καλούμενος
μμ μλ δ ν τ π σ γ ν τ π λ ο λ γ . . . .
Μωάμεθ μέλλει δια να τροπώση γένος τών Παλαιολόγων...
Τελ. : θ λ μ ε μ π ρ τ
θέλημα εμον πληρείται t t t t t t t t
"(Ος παρατηρεί ό αναγνώστης τ ά εν τοις στίχοις περιττών αριθ­
μών κείμενα είναι τ ά επί τοΰ μνημείου δήθεν ευρεθέντα γράμματα, τ α δε
κείμενα εν στίχοις αρτίων αριθμών είναι ή συμπλήρωσις τ ώ ν γραμμάτων
εκείνων, ή αποδιδομένη εις Γεώργιον - Γεννάδιον τον Σχολάριον. Πρβλ.

1) Πρβλ. Ν ΐ κ ο ν Α . Β έ η ν έ ν τ ή Έπετηρίδι «Παρνασσού», τόμ. ς' (1902)

σελ. 109, άρι3. η ' .
2) Πρβλ. C. D e B o o r , Ζν$' ανωτέρω, σελ. 163 ß.
20

1
Π. Δ. Στεφανίτζη, σελ. 5 1 - 5 4 ) (όπου προεισαγωγικούς λέγονται τ α
έξης : «" Οταν έβασίλευσεν ό υιός του Μεγάλου Κωνσταντίνου, Κων­
στάντιος, έφερε τ ο λείψανον του πατρός αυτού ά π ο την Νικομήδειαν
μετά πάσης βασιλικής τιμής είς Κωνσταντινούπολιν, και εθαψεν αυτό με
μεγάλην πομπήν εν τ ω ναω τ ω ν 'Αγίων 'Αποστόλων. ' Ε π ά ν ω δε είς τ ο
σκέπασμα του τάφου αύτου του Μεγάλου Κωνσταντίνου καί π ρ ώ τ ο υ
χριστιανού βασιλέως, ευρέθησαν τινές σοφώτατοι άνδρες, ήγιασμένοι και
προορατικοί τ ω καιρώ έκείνω, καί έγραψαν τ α κατωτέρω γράμματα.
Ταΰτα διαλαμβάνοντα χρησμούς περί τής βασιλείας τ ω ν Τούρκων καί περί
του τέλους αυτών έξήγησεν επί τής βασιλείας 'Ιωάννου Παλαιολόγου
καί επί τής εν Φλωρεντία συνόδου ό σοφώτατος Πατριάρχης Γεννάδιος,
κοσμικός ετι ών καί κριτής βασιλικός. "Εφθασαν δε είς ημάς ώς εφεξής,
φερόμενα δια τής τριβής του χρόνου καί τ ώ ν ανθρωπίνων χειρών»). Ό
αυτός χρησμός κείται μεθ' «ερμηνείας του Λασκάρεως» καί εν τ ω ύ π '
αριθ. 2147 κώδικι τής Μεγάλης Βασιλικής Βιβλιοθήκης τής Κοπεγχάγης
ύπό τον τίτλον : «Ταύτα τ α γράμματα ευρέθησαν είς μνημεϊον μαρμαρένιον
γεγραμμένα του τάφου του Μεγάλου Κωνσταντίνου' έξηγήθη (sic) δε
τ α ύ τ α ες ύστερον κυρις Γεννάδιος ό Σχολάριος πατριάρχης Κωνσταντι­
νουπόλεως». 'Ανάγεται δε ό προ μνημονευθείς κώδιξ είς τον Ι Ε' — 1<Τ'
α ι ώ ν α 2 ) . "Αλλοι κώδικες περιέχοντες τον αυτόν χρησμόν εϊναι π . χ . ò του
Έσκουριάλ Υ-Ι-16, οί Βαροκκικοί 145 καί 170,ό Λαυδιανός 27 καί ό Βιεν-
ναϊος C G V I I I 3 ) .
3 (φ. 2 α ) Χρησμός έμμετρος" οί πρώτοι στίχοι, ένοΐς γίνεται λόγος
καί περί του 5 α ν θ ό υ γ έ ν ο υ ς , εχουσι γραφή καταλογάδην.
"Αρχ. : Δις τρις αριθμών χιλιοντάδος νόει...—Οίτελευταϊαι στίχοι
εχουσι :

1) Έκ του Π. Δ. Σ τ ε φ α ν ί τ ζ η άνεδημοσιεύθησαν τα περί ών ό λόγος

γράμματα μετά τής ερμηνείας αυτών, τής αποδιδομένης είς τον Γεννάδιον Σχολά-
ριον «επί τής βασιλείας 'Ιωάννου του Παλαιολόγου» έν μικρώ βιβλίω, ου ό πλή­
ρης τίτλος έπί τοΰ χρωματιστού εξωφύλλου έχει : « Ό Μοσλήμ καί τό τέλος
αύτοϋ, ή ή πτώσις τής Τουρκίας, έκ τοϋ αγγλικού υπό ' Α γ α θ ο κ λ έ ο υ ς Χ ρ ι -
σ τ ι α ν ο ο . "Εκδοσις δευτέρα μετ' επιδιορθώσεων καί προσθηκών. Έ ν 'Αθήναις
τύποις Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως, 1855.» (έπί τής πρωμετωπίδος ό τίτλος μετά
το ψευδώνυμον του μεταφραστοϋ έχει καί τους στίχους : « Ό Θεός τα θαύματα
του μυστηριωδώς πως πράττει, | ΕΙς τήν θάλασσαν τα ίχνη τών βημάτων του
χαράττει, | Έ π ί καταιγίδων βαίνει, | Kai ό νους έκπεπλη γ μένος του μικρού άνθρω­
που μένει». Το βιβλίον, τό όποιον περιέχει όμιλίαν τοϋ «ΑΙδεσίμου Ί ω ά ν ν ο υ
Κ ύ μ ι γ κ ο ς » , αποτελείται έξ 160 σελίδων, σχήματος 16 ο υ .
2) C h. G r a u x , „Rapport sur les manuscrits grecs de Copenhague" âv
„Archives des missions scientifiques et littéraires", Illème série, τόμ. ς' (1880)
σελ. 218. H. Ο. C ο x e, Gatalogi codicum manuscriptorum Bibliothecae
Bodleianae. Μέρος A', σελ. 185, 240 κ. έ., 509. Πρβλ. καί ανωτέρω, σελ.215 κ. έ. Β'.
3) C h. G r a u x , 2νθ' άι/ωτέρω.
 21

Φεο σοι Πελοπόννησος πολεμηθεϊσα,

ούχ ως ξένος κίνδυνος, άλλ' οίκείοις. t
'(υς πλείστα κώλα μένουσι εν Ιαμιλίοις
Γότθων συρισμός, υιών της Λ Αγαρ, φευ μοι. f
"Αγε τρισαθλίσματα ύδατος του Ά λ φ α ϊ ο ς , 1 )
ώ τών συμφορών της νήσου της Ελλάδος, 2 )
μάλλον δέ τ α πρώτιστα π ά σ η τη κτίσει, f

0-4*·©«ΑΜ ir^«^?/^$ :4- ^ 'mam if'ul^'i

ΕΙκών άρι9. 2.
β
4 (φ. 2 ) Είκών, ής πανομοιότυπον παρέχεται ανωτέρω (άρι3. 2).
Δύο άνδρες απέναντι αλλήλων καθήμενοι και γράφοντες : «ό Θεόφιλος ό
πρεσβύτερος:» f καί « ό 'Ιωάννης ò Ρυζανός», περί ών ίδέ τ α αμέσως
κατωτέρω κείμενα.
5 (φ. 2 β — 4 α ) «"Ετεροι χρησμοί Θεοφίλου, πρεσβυτέρου 'Ρωμαίων
και κληρικού της Μεγάλης 'Εκκλησίας της Παλαιάς 'Ρώμης, μεταβληθείς
α π ό 'Ρωμαϊκά είς την 'Ελλάδα διάλεκτον, παρά νοταρίου κυρου ' Ι ω ά ν ­
νου τοΰ Ρυζανοΰ : f ». — "Αρχ. : Είς Ούγκρίαν ανεβαίνει, σημαίνουν:
- | - Τ ά δυτικά μέρη λέγει' Ούγκρους 3 ), Ζήκχους, Άλανους, Βλάχους,

1) Πρβλ. την έλληνικήν διασκευήν τοΰ Χρονικού του Μορέως, έκδ. J o h n

S c h m i t t σελ. 540, στίχ. 8328: «στο πέραμα του Ά λ φ έ ω ς», στίχ. 8329: « στο
παραπόταμον του Ά λ φ έ ω s», σελ. 541, στίχ. 8328 : «στο πέραμα τοΰ Ά λ φ έ ω s».
Πρβλ. Σ τ ε φ . Ν. Δ ρ α γ ο ύ μ η ν, Χρονικών Μορέως τοπωνυμικά - γεωγραφικα-
Ιστορικά. Έν Ά3ήναι$ 1921, σελ. 119 κ. έ.
2) = Πελοποννήσου.
3) Ούγγροι αναφέρονται καί κατωτέρω έν φ. 3ß .
22

Κομάνους* τ ο δε σημαίνουσιν αντί του βοώσι και κράζουσι...—Τελ. : οί

παπάδες φορεμένοι α π ό π ί σ ω άκλουβοΰσι εκβοώντες τ ω Κυρίω περί
ειρήνης και καταστάσεως κόσμου, και ευσταθείας τ ω ν αγίων του Θεού
εκκλησιών: t t t t t . Πρβλ. Ch. Gidel-E. Legrand εν "Annuaire de l'Asso­
ciation pour l'encouragement des études grecques en France», τόμ. H'
(1874) σελ. 173— 187 =«Αίνιγμα λέξεων Λέοντος του σοφωτάτου»,
1
στίχ. 1-»120, 2 0 8 - 2 3 3 , 2 6 1 - 2 6 7 , 2 7 3 - 2 8 8 , 295-302,11 1 - 2 3 ) .
"Αλλους κώδικας περιέχοντας τους περί ών ό λόγος χρησμούς άνε-
2
κοίνωσεν ό Krumbacher G B L ) § 260. 6. (πρβλ. και έλληνικήν μετά-
φρασιν Γ. Σωτηριάδου, τόμ. Β', σελ. 447). Πιθανώς καί ò Θεόφιλος
πρεσβύτερος * Ρωμαίων καί ò νοτάριος 'Ιωάννης Ρυζανός είναι πλάσματα.
Πρβλ. καί ανωτέρω, σελ.. 212, 213.
α 3
6 (φ. 4 ) «Στίχοι περί του «πένητος» βασιλέως ), ό όποιος «έκ νό­
του ήξεο> εις τήν Έπτάλοφον καί θ α καταστήση αυτήν βασίλισσαν του
κόσμου.—Πρβλ. Ch. Gidel-E. Legrand, ενθ' ανωτέρω, σελ. 188, αριθ.
il! : «Στίχοι περί της πόλεως δια τον πένητα βασιλέα».
7 (φ. 4 α ~Ρ) «Στίχοι έτεροι προς αυτόν» [ = τ ό ν πένητα βασιλέα] 4 ) .
Το κείμενον αυτών έχει ως έξης :
«Καί στύλος αναφανείς άναβοήσει μέγα
έπειτα σπουδή προς δυσμάς Έ π τ α λ ό φ ο υ :
ε ΐ ρ η τ α ι 8 ) δ ' ανδραν φίλον, έμόν οίκέτην,
μελίκρανον, μελιχρόν, π ρ α ο ν 6 ) , ύψίνουν,
5 τ ο μέλλον 7 ) όξύτατον είδέναι μάλλον
καί τείχος α υ τ ώ δεξιού ποδί μέγα.
Οΐδασι πολλοί, καν μηδείς τούτον β λ έ π ε ι ,
ώς εξ Οπνου γ α ρ φωραθείς άθρόον : t
"Αξατε, άξατε τοΰτον εις βασιλείους δόμους.
10 Ούτος κρατήσει τετράκις εννέα χρόνους: ft
και πάλιν έξεις, Έπτάλοφε, τ ο κράτος : t »

1) Οί ένταο3α δημοσιευόμενοι χρησμοί καί ή ερμηνεία αυτών Ιχουσιν άνα-

δημοσιευ3ή υπό Ε. L e g r a n d , "Les oracles de Léon le Sage. La bataille de
Varna. La prise de Constantinople...(= Collection des monuments pour servir à
l'étude de la langue néo-hellénique. N. S., n. 5)„. Athènes - Paris 1875.
2) Etç τους υπό τοΰ Krumbacher, 2vS' ανωτέρω, μνημονευομένους κώδικας
πρός3ες καί τινας άλλους: Η. Ο. C ο x e, ivS' ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 248, άρι3·
145, σελ. 582, άρι3. 93.
3) Περί τοΰ πένητος βασιλέως ίδέ τα λεγόμενα ανωτέρω, σελ. 12, 16,
καί έν τ φ Δ' μέρει της παρούσης πραγματείας.
4) Έ ν μέρει συμπίπτουσιν οί στίχοι ούτοι προς άλλους, γεγραμμένους κα­
τωτέρω έν φ. 5 σ ,προςγραφομένους δέείς Λέοντα τον σοφόν.Πρβλ. κατωτέρω σελ.226.
5) Γρ. ευρητε
6) το χ γ . Ιχει: π α ρ ο ν . 7) Το χ γ . έχει: μέλος.
 23

Πρβλ. Ch. Gidel - E . Legrand, εν3' ανωτέρω, σελ. 188, άρι3. IV

στίχ. 1—10: «"Ετεροι στίχοι δια τον βασιλέαν» (παραλλάσσουσαι γραφαί:
στίχ. 1 : φ α ν ε ί ς ά ν α β ο α σ ο ι—στίχ. 2 : ΐ τ ε σ π ο υ δ ή . . . δ υ σ μ ά ς
τ η ς — στίχ. 3 : ε ΰ ρ ε τ ε δ ' ά ν δ ρ α φ ι λ ό ν ε μ ο ν — στίχ. 4 ελλείπει —
στίχ. 5 : μ έ λ λ ο ν — σ τ ί χ . 6 : κ α ι σ τ ύ λ ο ς α ύ τ ο υ . . . μ έ γ α ς , — στίχ.
7: κ α ι β λ έ π ε ι ν, — στίχ. 8 : α θ ρ ό ω ς —στίχ. 9 : ά ξ ε τ α ι τ ο ύ τ ο ν
[της]... δόμοις).
8 (φ. 4 β ) 'Ερμηνεία των ανωτέρω στίχων. "Αρχ.: Τ ο ύ τ ο ν ουν ως
εϊρηται βασιλεύσαντος...—Τελ. :...του άναζητήσαι και έλ3εϊν είς τας εαυ­
τών πατρίδας : t t t t t t t t ·

ΕΙκών αριθ. 3.
24

β
9 (φ. 4 ) 'Απόσπασμα έκ χρησμού. — "Αρχ: "Εμαθον τ α χωρά­
φια...—Τέλ. :... ΠοΟ εστίν ò ρωγολόγος. Πρβλ. Oh. Gidel - Ε. Legrand,
ενθ' ανωτέρω, σελ. 186, στίχ. 27 — 3 0 .
β
10 (φ. 4 ) Ερμηνεία τ ο ΰ ανωτέρω αποσπάσματος.— "Αρχ.: Και
μαθόντα π α ρ ' αυτών ότι εντός εστίν... — Τελ. :...καί ά π ό έκεϊ πορεύο­
μαι όθεν έξήλθον : t t t t t t f . — Πρβλ. Ch. Gidel - Ε. Legrand,
Ινθ* ανωτέρω, σελ. 186-187, στίχ. 36 — 41.
11 (φ. 4 β ) Εΐκών, ής πανομοιότυπον παρέχεται έν σελ. 225, άρ. 3
Άνήρ οτεφηφόρος καθήμενος και γ ρ ά φ ω ν άνωθεν ή επιγραφή : « f ò κυρ
Λέων ό Οοφός : f » χ ) .
12 (φ. 5 α ) «Χρησμοί του κυρ Λέοντος τοΰ σοφοΰ βασιλέως περί
της Κωνσταντινουπόλεως: : f » έμμετροι, γεγραμμένοι στίχηδόν.
"Αρχ. : " Ε τ ' εξ [Έ]ωας και Δυσμών ήξει μάχη,

Τελ. : Ευρητε δ ' άνδρα οίκέτην, έμόν φίλον,

μιλόκρανον, μίλοχρον, όμου και πραον,
τον δεξιόν αυτού έξαγάγητε πόδα,
και τούτον θέσθε προς βασίλεια δόμου.
Αυτός κρατήσει τετράκις οκτώ χρόνους,
ός νεκρός ήδη και θέα λελυμένος*
οΐδασι πολλοί καί μηδείς τούτον βλέπει,
ος έκ μέθης δε φανερωθείς τοιαύτα
σκήπτρα κερδήσει τήσδε της Βυζαντίδος,
και πάλιν εξει ' Επτάλοφος τ ό κράτος : 2 ) f
Πρβλ. Migne, Patrorogia Graeca, τόμ. ΡΖ', σελ. 1129. Ν. Γ. Πο-
λίτην, Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 667.
13 (φ, 5Ρ) «"Ετερα τοΰ αύτου κυρου Λέοντος τοΰ σοφωτάτου βασι­
λέως». "Εχει τ ό κείμενον ώς έξης:
«"Εφαγε τ ό μικρόν ποντίκιν νοσσιάς θέλει να κτίση'
τ ό βαστάγιν της κανδήλας, βάστα, βάστα καί νά βλέπης,
κ' έτζακίστην ή κανδήλα όταν ελθη ò τζαχότζης 10
καί εσβέστην ή φωτία* καί συντρίψουν τ ά πλευρά του :f
καί την π ί τ τ α ν εφαγέν την ελθη 3 ) δε και ή μαμμή τ ο υ
καί χοροπατεϊ άπέσω, ή στραβοκαμπούρα πάλιν,
κ* εις τ ό καύκαλον της πίττας με θυμόν, τον έχει πλείστον

1) Περί άλλων εΙκόνων του αύτοκράτορος Λέοντοξ ς' του σοφού Ιδέ G.
S c h l u m b e r g e r Ιν "Gazette des Beaux Arts,, 1892, σελ. 121, καί Σ. Π. Λ ά μ-
π ρ ο ν , «Neos Έλληνομνήμων», τόμ. Α' (1904) σελ. 59, Ζ' (1910) σελ. 425, καί
«Λεύκωμα Βυζαντινών αυτοκρατόρων», έν Ά3ήναΐξ 1930, σελ. 11, 23,τπν. 47, 48.
2) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 22.6, καί κατωτέρω σελ...
3) Τό πρώτον γράμμα τή$ λέξεως αυτής έγράφη κατ' αρχάς : η, το
όποιον έπειτα διωρ·9ώ3η ύ π ' αύτοϋ του βιβλιογράφου elç : ε
 25

2
15 καί ά φ Ό υ κόψουν τοί/s μασ3ούς της καί τους κάτους ) μέ κουδούγνια
καί τζαλοπατήσουσίν τους, καί τ ο μιαρόν ττοντίκιν
καί το αϊμα τους συνάζουν από κομματιού τ ο δράξουν 25
κ' εις τους πίθους γ α ρ το βάλουν, καί έξαναλώσουσίν το.
τότε βλέπε ζάλην Τότε να ξαναπλασ3ή ή π ί τ τ α ,
καί άνεμοταραχίδαν 20 να ξαναχυ3ή ή κανδήλα
τάς καμήλας φορτωμένας καί εξαναλάμψει πάλιν : f f f f »
τάς ψαλίδας ως τον άμμον

Πρβλ. κρί Ch. Gidel - E. Legrand, ?v3' ανωτέρω, σελ. 162—163.

— Περιέχεται ó χρησμός ούτος καί εν άλλοις κώδιξι, π.χ. εν τ ω υ π '
άρι3. 2147 της Μεγάλης Βασιλικής Βιβλιο3ήκης της Κοπεγχάγης (πρβλ.
2
Ch. Graux, έν3'ανωτέρω, σελ. 218 III, 1. Κ. Krumbacher GBL § 260. 6,8,
5
καί ανωτέρω, σελ. 211 ). Κατέχω δέ κ' εγώ εκ δωρεάς του κ. Γ. Ρίτσου
(εκ Μονεμβασίας) φύλλον κωδικός, γεγραμμένον κατά τ α τέλη του ΙΕ'
αΙώνος, περιέχον δέ προς τοις άλλοις εν βραχυτέρα διασκευή τον ανω­
τέρω χρησμόν έν τ ω περί ου ό λόγος φύλλω έλλείπουσιν οί στίχοι 3
καί 4 της Βερολιναίας παραλλαγής του χρησμού, άλλ' ά φ ' έτερου μετά
τον στίχον 8 αυτής υπάρχει ό σ τ ί χ ο ς : « κ α ί ά λ λ ά χ ι ν α τ ά ς
κ τ ί σ ( ε ι ς ) » . "Αλλάς παραλλαγάς εν τ ω ήμετέρω φύλλω έση μείωσα :
στίχ. 1 : π ο ν τ (ι) κ ' ( ι ) — σ τ ι χ . 2: σ κ α ν δ ( ή ) λ ( α ς ) — στιχ. 5 : ε φ α ν
κ α ι τ η ν π ί τ τ α ν ό λ η ν—στίχ. 6 : χ ο ρ ό β α τ ει— στίχ. 7: κ α ί ε ί ς —
στίχ. 10: σ τ α χ ϊ τ ζ η ς — σ τ ί χ . 12: ί ! λ 3 η ν — σ τ ί χ . 15: κ α ί σ υ γ κ ά ­
ψ ο υ ν τ ο υ ς — στίχ. 1 7 : ά ι μ α ν τ ω ν —στίχ. 18 : κ α ί... έμ β ά λ ο υ ν
— στίχ. 20 : ά ν ε μ ο τ α ρ α χ ί δ α * — στίχ. 2 3 : τ ά ς κ ά τ τ α σ — κ ω δ ο -
ν ( ϊ ) α* — στίχ. 24 : π ο ν τ (ϊ) κ (ι) — στίχ. 26 : κ α ί κ α τ α ν α λ ώ-
σ ο υ σ ί ν τ ο * - στίχ. 2 7 : τ ό τ ε έ ξ α ν α π λ α σ 3 ή — στίχ. 28 : κ α ί ε ξ α-
ναχυ3εί.
14 (φ. 5 β —6 α ) «"Ετερα» [Λέοντος τοΰ σοφού |.

Καί 'δε 3 (ήτα), καί δε ' κ ( ά π π α ) , "Ανεμον κρατεί καί κρυάδαν, 10

καί 'δε πόλεμον τον εχω,
καί είπα σας δια την 3ήτα,
καί [είπα σας] δια την κ ( ά π π α ) .
καί όσον εϊπα ΐδετέ τ ο
κ (αί) αν γελάτε τι να χάσω*
όσοι ε φ 3 α ξ α ν καί έμουλώξαν
είς την κάππαν ά π ό κάτω,
άλλον κρυον ουδέν φοβούνται:·}"}·
καί βροχήν, άλή3ειαν, έμπάζει
ελ3ει 3έλει ε ξ α λ έ π τ η ς
τής Μεγάλης τής Μαγγάνης
καί να τον ενδύσουν κάππαν,
να κρατή βροχήν καί κρυάδαν :f 15
έχετε κ α ρ έ (α ν) κοντά σας·
καί κρατεί πολλά καρύδια f
Την καρέαν κλαδοκοπουσιν

2) Άρχή3εν δγραψεν ό βιβλιογράφος : TOCÎÇ κ ά τ α ι ς, βραδύτερον άνω­

θεν τών δύο: κ α Ι 2γραψεν ό aCnròs δύο: b
26

και τ α φύλλα ρίπτουν κάτω· Φαίνεται μου τούτος είναι : t

20 μόνον έναν ούχ οράτε "Απλωσε και πιάσε τόπον 35
εις την κ ά π π α ν ά π ό κάτω και καλόν και λιβαδάτον : f
και ύστερον να τον ίδήτε Τρεις άγριόκατοι γρυνίζουν,
π ώ ς εύγαίνει τ α μαλλιά του* τ ά χ α μην να τον επάρουν,
και αν ίδήτε τους καππάτους άλλ' ουδέ τον θέλουν έχει :
1
25 π ώ ς βαστούν τον κυρ Νικήτα "Αλλον ) άετόν(;)λέγουν πάντες40
και τον βασταρούχον παίζουν. και βαστάζει τ ο γαϊτάνι
'Από π ά ν ω α π ό τ α ορη και μειράκιον ακόμη
καρακάξες καταβαίνουν, εναι και τυφλόν αλήθεια*
ά π ό κάτω εκ πελάγου και τ ό μέλι θέλει γένει
30 έρχονται μαυροκουρουνες και τήν π ί τ τ α ν φάει θέλει. 45
και να δής και να θαυμάσης ΚαΙ άλλον πλέον ουδέν λέγω*
και τό κύριε ελέη σον κράξης : και όσον θέλετε λαλείτε : 2 )
Καν εκείνος, καν ετούτος, f
Προκειμένου περί τών στίχων 14—15, 17, 30—31 πρβλ. Ch. Gide
— Ε . Legrand, ενθ' ανωτέρω, 163.
15 (φ. 6 α ) «"Ετερα του αυτού [Λέοντος του σοφοΰ]» 3 ) .
"Αρχ. : ~(ύ φιλόσοφοι αστρολόγοι' αίμα* Σπανίας"
'Αρμενίας* Ιουδαίας και 'Αραβίας* ομόνοια : —
Τήν εχθροποιόν ενδοθεν κρύπτει πλάνην

Τελ. : Πώς άπορέξει ρήμα χρηστόν τ ή πόλει : f

Έ ν ολω στίχοι 16, εκ τ ώ ν οποίων οί 3—16 κείνται και π α ρ ά Π .
Δ. Στεφανίτζη, σελ 90-91 (παρετήρησα μεταξύ τής εκδόσεως Σ τ ε φ α -
νίτζη και του κειμένου του ημετέρου κωδικός και τάς εξής παραλλα-
γάς : στίχ. 5 κ. : ω ς α ι γ ι α λ ο ύ ς . . . έ χ ε ι ς μ έ σ ω Στ. : ώ ς γ λ υ κ ύ ς
. . . ε κ χ ε ΐ ε ι ς μ έ σ ο ν — σ τ ί χ . 8 κ : σ υ ν ε ϊ ς γ α λ ο υ χ ε ϊ ς . , . ά θ λ ί ω ς . Στ. :
Σύ μ ε γ α λ α υ χ ε ϊ ς . , . ά θ λ ι ε—στίχ. 9 κ. δ ι α σ τ ρ έ φ ε ι Στ.: δ ι α σ τ ρ έ ­
φ ε ι ς — σ τ ί χ . 10 κ . : γ ρ α μ μ ά τ ( ω ν ) Στ. : π ρ α γ μ ά τ ω ν — στίχ. 11 κ.:
φ α ί ν ε ι Στ. : φ α ν εϊ — στίχ. 12 κ. : γ α ρ κ α κ ό ν — Σ τ . : γ α ρ κ α λ ό ν
— στίχ. 13 κ.: δ ε ί γ μ α τ ι * σ υ γ κ ε κ ρ α μ έ ν ο ς Στ. δ ή γ μ α τ ι σ υ γ -
κεκ ρ α μ έ ν ο ς; — στίχ. 14 κ.: ώ ς σ ύ Σ τ . : Π ώ ς σ ύ — σ τ ί χ . 16 κ. :
ά π ο ρ έ ξ ε ι Στ. : ά π ε ρ ε ύ ξ ε ι ς . Παρά Στ. ό χρησμός ούτος έχει τον
τίτλον : Αίμα και αποτελεί μετά του εν τ ω κ. αμέσως κατωτέρω χρη­
σμού 16 ένιαϊον κείμενον).
16 (φ. 6 β ) Παράστασις οφεως, τον όποιον άρπάζουσι δύο κό-

1) Ό κώδιξ: "Αλλ os.

2) Πρβλ. Η. Ο. Cox e, ivS* ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 248.
3) Πρβλ. Η. Ο. C ο χ e, έν9' ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 250, 285, 509.
 27

ρακές προς τάύψη.'Εκατέρωθεν της παραστάσεως ταύτης άναγινώσκομεν:

«'Εν μέσω δύο κοράκων και «Αίμα».
1
ύποπτέρων άναλωθήση ».
Με§' δ έπεται ή συνέχεια του προηγουμένου χρησμού: «Το δεύτε­
ρον τέκνον άλλο 3ηρίον...ώ πώς γενήση βρώμα δεινών κοράκων». Πρβλ.
ανωτέρω σελ. 13 Α και Π. Δ.Στεφανίτζην, σελ. 91 — 92 (όπου παραλ-
λαγαί μεταξύ κ. και Στ. αί έξης: στίχ. 15 κ. : τ έ κ ν ο ν ά λ λ ο Στ. : τ ι
κ α ι ν ο ν ά λ λ ο — στίχ, 17 : κ. : ή π τ ά μ ε ν ο ς Στ. : Β α π τ ό μ ε ν ο ς — :
στίχ. 21 κ. : 3 έ ρ ε ι κ ( α ί ) τ ώ ε α ρ Στ. : Θ έ ρ ε ι ε α ρ φ α ν ε ί - στίχ.
23 κ. : ο ΐ ύ σ τ ερ ί σ ε ι Στ. : '60 ς υ σ τ έ ρ η σ η ) .
17 (φ. 6 β ) Παράστασις αετού μετ'άναπεπταμένων πτερύγων, κρα­
τούντος δε δια τού ράμφους αυτού σταυρόν. Κείται δε ή παράστασις εν
μέσω τού κειμένου χρησμού εμμέτρου, έχοντας την επιγραφήν : «Μετά­
νοια». Ό χρησμός άρχ. : Διττόν τ ο τρίτον και γ α ρ όρνις...-,τελ.:...αρχήν
έχων τε μονάδα και τέλος : f | f. Πρβλ. Π. Δ. Στεφανίτζην, σελ. 95 —
96 (παραλλαγαί μεταξύ κ. και Στ. είναι αϊ έξης : στίχ. 1 κ. : ύ π ο ­
π τ η ς — Στ. : ή π τ ό τ η ς — στίχ. 4 κ. : ε ξ υ μ ϊ ς ά ρ ι S μ ( ώ ) ν Στ. :
5 υ σ μ ο ύ ς α ρ ι θ μ ώ ν , —στίχ. 5 κ. : π έ φ υ κ α ς κ ( α ί ) μ έ ρ ο υ ς Στ. :
π έ φ η ν α ς ή μ έ ρ α ν — στίχ. 7 κ.: π α μ μ έ γ ι σ τ ο ( ς ) Στ. : Ό π α μ ­
μ έ γ ι σ τ ο ς — στίχ. 9 κ. : κ α i p ά ε ι Στ. : κ α ì φ ά ε ι — στίχ. 11 : κ. :
'60s ά ν α ξ άγαν ο ξ ύ ς κ α ι θ ρ α σ ύ ς τε κ α ι λ ά γ ν ο ς Στ. : '60 ς
ά γ α ν ο ξ ύ ς ώ ς θ ρ α σ ύ ς , τε και λ ά γ ν ο ς .
18 (φ. 7 α ) Παράστασις κερασφόρου ί π π ο υ τρέχοντος. Κείται ή παρά-
στασις εν μέσω τού κειμένου χρησμού, έχοντος τήν επιγραφήν : « f μοναρ­
χ ί α : ! » · Ό χρησμός άρχ. : Και 3ρασυς ως μάλιστα και ταχύς πέλεις...,
τελ. : και χρεμετίζεις άτερ ηνίων φ υ λ ί ( α ς ) f. Πρβλ. Π. Δ . Σ τ ε φ α ν ί ­
τζην, σελ. 98 (παραλλαγαί μεταξύ τού κ. και Στ. είναι αϊ έξης : στίχ.
2 κ. : β ύ ζ η Στ. : Β ύ ζ η ς — στίχ. 3 κ. : î σ τ α <Τήσε... λ ά β η Σ τ . :
ύ σ τ α τ η σ ε . . . λ α β ή — σ τ ί χ . 4 κ. : εν τ ό π ο ι ς έν υ γ ρ ο ί ς . . . π έ σ ε ι ς
Στ. : Τ ό π ο ι ς έ ν ύ γ ρ ο ΐ ς . . . π ε σ η — στίχ. 5 κ. : τ έ λ ο ς π έ ρ ας Στ. :
τ έ λ ο ς κ έ ρ α ς — σ τ ί χ . 6 κ.: έ χ ε ι ς δ \ . . κ ε κ τ η μ έ ν α ς Σ τ . : " Ε χ ε ι ς δ έ
. . . κ ε κ λ ε ι σ μ έ ν α ς , — σ τ ί χ . 7 κ : φ υ λ ί ( α ς ) Στ. : φ υ γ ά ς . )
19 (φ. 7 α ) Παράστασις, ής παρέχομεν πανομοιότυπον έν σελ. 28
ύ π ' άρΐ3. 4. Κείται ή παράστασις αύτη παρά το κειμενον χρησμού υ π ό
τήν επιγραφήν : «Συγχυσις». Ό χρησμός άρχ. : Οδτος τρέχων τέταρτο?
ες άκρου τρέχων...—Τελ. :... διέστησαν δή τ α πάλαι συνηγμένα f. - Πρβλ.
Π. Δ. Στεφανίτζην, σελ. 102 — 103,101 — 102, όπου τ ο εν τ ω Βερο-
λιναίω χειρογραφω κειμενον τού χρησμού φέρεται ως δύο χρησμοί ύ π α
τάς έπιγραφάς «Σύγχυσις» και «"Επαρσις»· τού χρησμού τούτου οί π α ρ ά
Π. Δ. Στεφανίτζη, σελ. 103, άπαντώντες σ τ ί χ ο ι :

2α
ΕΙκών άρι3. 4.
 29

Τυχήσεται. Πλην ως £οδον τεμών (ΐ>οδον,

Κύκλοις κινηθείς· καΐ γ α ρ το τρίτον φέρει
Στοιχεΐον ή χείρ, και δρέπανον αυτό γε.

έλλείπουσιν εν τ ω Βερολιναίω χειρογράφω. "Αλλάς παραλλαγάς

μεταξύ τοΰ κ. και Σ τ . τταρετήρησα τάς έξης : στ. 1 κ. : ά κ ρ ο υ Στ. :
ά ρ κ τ ο υ — στίχ. 2 κ. : ξ ί φ ε ι Στ. : 5 ϊ φ ο ς —στίχ. 4 κ. : τ ò μ ε ν Στ. :
Τό Μϊ—στίχ. 6 κ. : τ τ α ρ α ρ χ ( ή ν ) ό έ μ μ έ ν η ς Στ.: π α ρ '
α ρ χ ή ν ό ε μ μ ε ν ή ς·-στίχ. 7 κ. : ά π ά ρ χ ε τ α ι 3 ε ρ ί ζ ε ι ν Στ. : 3 ε ρ ί-
ζ ε ι ν γ α ρ ά π ά ρ χ ε τ α ι—στίχ. 10 κ. : ά ρ α γ ο υ v...ξ ε ν ο υ...τ ρ ό π ου
Σ τ . : " Ο ρ α γ ο υ ν . . . ξ έ ν ο ν . . . τ ρ ό π ο ν — στίχ. 12 κ. : τ ε τ ρ ά μ η ν ο ν
— Σ τ . : τ ε τ ρ ά μ η ν ό ν —στίχ. 13 κ. : δέ π ά ν τ ' ά ν α λ ώ σ α ς Σ τ . :
δ ι α π ά ν τ α ά ν ά λ ω τ α ι — σ τ ί χ . 16 κ. : ή θ η . . . λ ο ι π ό ν Στ. : Ί 3 ι . . .
λ ι π ώ ν — στίχ. 17 κ. : δ υ σ σ α μ έ ν ο ν π ρ ώ τ ο ν Στ. : δ ι σ σ ο ύ μ ε ν ο ν
κ α ι π ρ ώ τ ο ν — σ τ ί χ . 18 κ. : δέ τ α Στ.: δ η τ α ) . Κατά τήν άλληγο-
ρικήν παράφρασιν παρά Π. Δ. Σ τ ε φ α ν ί τ ζ η , σελ. 103—105, ò χρησμός
«Σύγχυσις» αναφέρεται εις τον «Σουλεϊμάνην, βασιλέα Κωνσταντινουπό­
λεως» [ϊσως τόν Β·'], τοΰ3* όπερ φαίνεται εις έμε άπί3ανον. Έ ν τ ω Βε­
ρολιναίω χειρογράφω συνοδεύεται ò χρησμός «Σύγχυσις» δια δύο εικονι­
δ ί ω ν εκ τούτων ή μεν έν τη αρχή του χρησμού παριστά άνδρα ópSiov
ένστάσει δεήσεως, ή δ ' έ ν τέλει τοΰ χρησμού παριστά γυναικείαν κεφαλήν.
20 (φ. 7 Ρ) Χρησμός υπό τόν τίτλον «Τομή». "Αρχ. : Ό βούςδέπέμ­
πτον και τέλος άρκτοτρόφου... Τελ. : 'Ούς έν βραχεί γαρ ευτυχήσει[ς] τοΰ
τέλους f. Πρβλ. Π. Δ Σ τ ε φ α ν ί τ ζ η ν , σελ. 100, όπου έν τέλει τοΰ χρη­
σμού και οί έξης στίχοι, οί όποιοι δέν άπαντώσιν έν τ ω Βερολιναίω
χειρογράφω :
Ό 3 ε ν μολήσεις οίος ώφ3ης μοι φίλος.
Πρώτας γ α ρ έχων αρετών άλλων πλέον.

"Αλλάς παραλλαγάς μεταξύ τοΰ κ. και Στ. παρετήρησα τάς έξης :

στίχ. 1 κ. : Ό β ο ύ ς ( δ έ ) π έ μ π τ ο ν Στ. : Ή β ο ύ ς δ ε υ τ έ ρ α —
στίχ. 2 κ. : φ α ί ν ε ι τ ό ν Στ. : φ έ ρ ε ι , τ ό ν - στίχ. 4 κ. : τ α τ ε ύ χ η
χ ρ η σ τ ό τ η τ α Στ. : τ ε τ ε ύ ξ η χ ρ η σ τ ό τ α τ ο u—στίχ. 5 κ.: Μ ό­
ν ο ς τ ' Στ.: Μ ό ν ο ς 3*—στίχ. 7 κ. : ε ύ τ υ χ ή σ η... τ έ λ ο υ ς Σ τ . : ευ­
τ υ χ ή σ ε ι ς...κ ρ ά τ ο υ ς ) .
'Υπό το κείμενον τοΰ χρησμού παρίσταται έν τ ω Βερολιναίω χει­
ρογράφω βοΰς, ον προςβλέπουσι δεξιό3εν δύο νεανικαί κεφαλαί (ανδρός
και γυναικός). Κατά τήν άλληγορικήνπαράφρασιν παρά Π. Δ. Σ τ ε φ α ­
ν ί τ ζ η , σελ. 101, ό χρησμός «Τομή» αναφέρεται εις «τόν διάδοχον τοΰ
[σουλτάνου] Μεχμέτ [Β'], όστις ήν ό Μπαγιαζήτ [Β']».
21 (Φ. 7^) Εΐκών άρκτου όρ3ίας, 3ηλαζουσης τεσσάρας σκύμνους.
"Ανω3εν της εικόνας τ α έξης:
30

»Μελισμόν
"Αλλη τις άρκτος δευτέρα σκυμνοτρόφος
καί π ά ν τ ο τ ' εκείνη πλην σκιαγραφουμένη,
παρήλια δε π α ρ ' έκάτερα στέφη,
μερισμόν έμφέρουσι του κράτους όλου : f »

Πρβλ. Π. Δ. Στεφανίτζην σελ. 105 (όπου άπαντωσιν^έν τέλει

και οί έξης στίχοι, οί όποιοι ελλειπουσιν εν τ ω ήμετέρω κώδικι :

Φύσιν χρόνων κίνησις έξημβλυμμένη.

Είς-έσχατη ν γ α ρ γράφεται της έσχατης.

"Αλλαι παραλλαγαί παρά Σ τ . είναι αί έξης : τίτλος : Μ ε λ ι σ μ ό ς-

στίχ. 1 : τ ι ς — στίχ. 2. π α ν , δ κ ε ί ν η , — σ τ ί χ . 4 : έ μ ' φ έ ρ ο υ σ α ) .
22 (φ. 8 α ) Χρησμός υ π ό τον τίτλον «Αϊμα».

"Αρχ. : Αι αϊ, τάλαινα τληπαθεστάτη πόλις...

Τελ. :... άσαρκου μή σ τ ύ λ ο υ σ α τ ά τούτου μέλη. f
Πρβλ. Π. Δ. Στεφανίτζην, σελ. 107, (παραλλαγάς μεταξύ του κ^
και τοΰ Στ. εσημείωσα τάς έξης : στίχ. 3 κ. : Δ ή μ ο ς Στ. : r Η μ ο ς—στίχ..
 31

5 κ. : ή y ρ ι ω μ (έ ν)η Στ. : ώ ρ γ ν ω μ έ ν ο ι , —στίχ. 7 κ. : μ ε μ ε τ ρ ο υ­

μ έ ν α ς Σ τ . : μ ε τ ρ ο ύ μ ε ν aç— στίχ. 10 κ. : λ ή σ τ ρ ϊ α...ττ ρ ο ύ μ ά -
χ ( ω ν ) Σ τ . : λ ο ί σ 3 ια...ττ ρ ο υ μ μ ά τ ω ν — σ τ ί χ . 11 κ.: ά σ α ρ κ ο υ μ η
σ τ υ λ ο υ σ α Σ τ . : " Α σ α ρ κ α μ υ σ τ ί λ λ ο ν τ α ) . Οί πρώτοι δέκα στίχοι
είναι γεγραμμένοι κατά σχήμα α - β , y - δ , μεταξύ δε τών στίχων 10 και
11 κείται ή εξής παράστασις της Κωνσταντινουπόλεως:

Εΐκών apiS. 6.

Παρά τον στιχ. 11 εικονίζεται ποτήριον, εν φ άποτετμημένη αν­

θρωπινή κεφαλή.
23 (φ. 8 β ) «Χρησμοί υ π ό τον τίτλον «Εύχαριστίαι».'Άρχ. : Την άλω-
πεκήν ύποκρι3είς φιλίαν... Τέλ. : ...και βραβεΐον εΐληφας εν τέλει τε του
σκήπτρου.Πρβλ. Π.Δ. Στεφανίτζην, σελ. 108. Μεταξύ του κ. και Στ. εση-
μείωσα τας έξης π α ρ α λ λ α γ ή : στίχ.: 2 κ. φ ρ έ ν ( α ν ) Σ τ . : φ ρ έ ν α —
στίχ. 4 κ. : έ π τ α λ ό φ ω ς Στ. : έ π τ α τ α ύ λ ο υ ς — στίχ. 5 κ. : ά λ ή­
λ ο u s Στ. — α λ λ ή λ ο ιç—στίχ. 7 κ. : ή π λ ω σ α ς Στ. ή π λ ω σ α ς —
στίχ. 8 κ.: ε ν τ έ λ ε ι τ ε Στ.: εν τ φ τ έ λ ε ι . — Μεταξύ τών στίχων
32

5 και 6 είκονίζεται ίππος τρέχων, έπί δε της ράχεως του ί π π ο υ εχουσι

στη3ή τρεις σταυροφόροι σημαϊαι* άνω3εν της παραστάσεως του ί π π ο υ η
επιγραφή : τ ω ν β' [ = δ ύ ο J δ ε ρ ν ό ν τ ( ω ν ) ό τ ρ ί τ ο ( ς ) ά . ο ς '
[ = π ρ ώ τ ο ς ] ( τ ο ΰ 3 ' δπερ π α ρ ά Π . Δ. Σ τ ε φ α ν ί τ ζ η , εν3' ανωτέρω, κεί­
ται : Τ ω ν...π ρ ώ τ ο ς, Ί α (και δη ως στίχος του κειμένου του χρησμού.)
24 (φ. 8 β ) «Χρησμός ύ π ό τον τίτλον «Εξουσία».
"Αρχ. : Ούαί σοι 'Επτάλοφε, όταν τ ο είκοστόν στοιχεΐον ευφημίζεται...
Τελ. : ος έχων τους δακτύλους αυτού δρεπανωτοΰς, ö εστί δρεπανον της
ερημώσεως* και τ ω ν εν τ ω ύψίστω βλασφημήσει f — Π ρ β λ . Π . Δ . Σ τ ε -
φ α ν ί τ ζ η ν , σελ. 109. (Μεταξύ του κ. και του Στ. : έσημείωσα τάς εξής
παραλλαγάς: στίχ. 1 κ.: έ π τ ά λ ο φ ε Σ τ . : π ό λ ι ς έ π τ ά λ ο φ ε —στίχ.
2 κ. : κ α 1 ή Στ. : κ α ι — στίχ. 5 κ. : ε χ ω ν Στ. : έ χ ε ι — στίχ. 7 κ. :
κ α ί τ ω ν ε ν Στ. : Κ α ι εν τ ω ) . — Τ ο κείμενον του χρησμού διακόπτε­
ται ύπό παραστάσεων αυτοκρατορικού 3ρόνου, παρά δε τάς τελευταίας
λέξεις τοΰ χρησμού είκονίζεται χειρ μετά δρεπανωτών δακτύλων.
25 (φ. 9 α ) Χρησμός ύπό τον τίτλον « Ίσάακιος». "Εχει το κείμενον:
Ίσάακιος συγκοπή φόνου αίματος 'Ιωάννης ευχαριστία
Ιωάννης Κωνσταντίνου πόλεως πατριάρχης : f
Βλέπε σύ δε ό τ α 3εΐα φρονών, και τ α 3εϊα φέρων έπ ' ώμων μή σου
[ ή κόνις
όνειδος γένηται, και τον ττώγωνα βα3ύν ενδίκως καρήσει καί
5 μεγάλως άγριω3ήοει, αυτός ό φονοσύμβουλος άρχιερευς ο ύ το όνομα
[ 'Ιωάννης
καί άποκαλυφ3ήσεται ό είλημμένος επώνυμος Μεναχείμ : f
Πρβλ. Π . Δ . Σ τ ε φ α ν ί τ ζ η ν σελ. 110 (όπου αϊ α π ό τού κ. παραλλάσ-
σουσαι γραφαί είναι αί έξης : στίχ. 1 : Ί ώ . Ί σ α ά κ ι ο ς σ υ γ κ ο π ή ν
Ί ώ. Ί ώ. Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α . —στίχ. 2 : Κ ώ . K a i Κ ώ, ή τ ο ύ π τ ω χ ο ύ
έ π ι κ ρ ά τ η σ ι ς . στίχ. 3 : δε σύ... μ ή σ ο υ—στίχ. 4 : κ α ί π ώ γ ω ν α
— στίχ. 5 : φ ό ν ο υ σ ύ μ β ο υ λ ο ς . . . Ί ώ ) . — Κ ά τ ω θ ε ν τού κειμένου τοΰ
χρησμού παρίσταται ίππος τ ρ έ χ ω ν εν τ ω μετώπω έχει ούτος κέρας (πρβλ.
καί ανωτέρω σελ. 27, 18.) καί επί τής πλευράς ενσεσημασμένην ήμισέληνον.
26 (Φ. 9 α ) Χρησμός υ π ό τον τίτλον «Ευσέβεια» λέγων ως έξης :
«Καί τήν πέτραν οίκων άγε δεύρο μοι ξένε,
3ρήνους προλιπών καί βίον τον άγρόττ\\;,
και ζ ή 3 ' ό νεκρός καί κατεστυγνασμένος : f
Συναγαγών κάλλιστα, π ά ν τ α σκορπίσας,
αδικίας επα3λον ήνομημένον.
5 Ό τ α ν δ ' ό μείζων αστήρ όφ3ήση μέλας,
γυμνός πάλιν οδευσον είς γης Χ ) πυ3μένας».

1) Το χειρόγραφον έχει: γ-ήν

 32α'

Πρβλ. Π. Δ. Στεφανίτζην, σελ. 111 (όπου παραλλάσσουσαι γ ρ α -

φαί είναι αί έξης : στίχ. 1 : Τ ή ν τ τ έ τ ρ α ν . . . φ γ ε στίχ. 6 : γ η ς ) · —
Μεταξύ των στίχων 3 και 4 κείται παράστασις, ¥\ν ΐδέ εν σελ. 30,
αριθ. 5.
Ή παρά Π. Δ. Στεφανίτζη, σελ. 113-113, «παράφραση αλληγορική»
του χρησμού τούτου και των τριών προηγουμένων λέγει, ότι ούτοι «σαφέ­
στατα προλέγουσι... έρήμωσινκαί φθοράν της τών Ίσμαηλιτών βασιλείας
eis τ α τέλη τών ημερών. Παρακολουθήσει δε εν ταΐς ήμέραις του Λιβός,
εσχάτου βασιλέως της Κωνσταντινουπόλεως, ού το όνομα Μωάμεθ. Ό
δέκατος δέ προλέγει τήν της Κωνσταντινουπόλεως έρήμωσιν, τήν παντελή
άπώλειαν και άφανισμόν τών Άγαρηνών, και όλως τον ταλανισμόν
αυτών. Πότε δε μέλλει να συμβώσι ταύτα πάντα, μαρτυρεί ό χρησμός
λέγων: «Ούαί σοι έπτάλοφε, όταν τ ό είκοστον στοιχεΤον εύφημιζηται είς
τ α τείχη σου». Τουτέστιν Ούαί σοι, ώ έπτάλοφε Κωνσταντινούπολις
(έπτάλοφος δέ λέγεται ή τοιαύτη πόλις, διότι ό μέγας Κωνσταντίνος >
όταν μετέφερε τον θρόνον της βασιλείας τ ώ ν Ρωμαίων, διεμοίρασε τήν
πόλιν εις επτά λόφους, καθώς είναι ή πρεσβυτέρα Ρώμη, ήτις είναι και
αυτή κτισμένη εις επτά λόφους). Ούαί σοι, λέγω, έπτάλοφε Κωσταντι-
νούπολις, όταν φανή τ ό είκοστον στοίχεΐον είς τ α τειχία σου, δηλαδή τ ο
T., όπερ στοίχεΐον είναι είκών και τύπος του παναγίου σταυρού. Τούτου
χάριν οί κατοικουντες τήν Πόλιν Άγαρηνοί, ΐδόντες το φοβερόν τούτο
σημεϊον, θέλουσιν έκφυγεΐν, καθώς σαφέστατα λέγει ό χρησμός, «συναγα-
γ ώ ν τ α κάλλιστα, πάντα σκορπίσας, αδικίας επαθλον ήνομημένον», όταν
δηλαδή φανή ò μείζων αστήρ μέλας, τουτέστιν, δταν ò ήλιος σκοτισθή,
δηλαδή όταν ό νοητός ήλιος Χριστός, ό Θεός ημών, φανή εν οργή θυμού
αυτού κατά τών άθεων Άγαρηνών».
27 (Φ 9 β ) Χρησμός υπό τον τίτλον «Ευσέβεια». "Εχει το κείμενον
ως έξης:
« Ό νεκρός εΐδει και θέα λελησμένος,
οΐδασι πολλοί καν μηδείς τούτον βλέπη'
ως εκ μέθης δέ φανερωθείς αθρόως,
σκήπτρα κρατήσει τής δε τής Βασιλίδος.
5 Στύλος γ α ρ όφθείς εν π ό λ ω κεκλεισμένος,
κήρυξ τ ' αφανής τρις άνακράξει μέγα:
άπιτε σπουδή προς δυσμο5 Έπταλόφου
εύρητε δ ' άνδρα οίκέτην, έμον φίλον,
μ η ν ο κ ρ α ν ο μ ί λ ι χ ο ν , πρφον, ύψίνουν f».
Πρβλ. ανωτέρω σελ.22καίΠ. Δ. Στεφανίτζην, σελ. 113—114 (όπου
παραλλάσσουσαι γραφαί: εν τή επιγραφή τού χρησμού: «Ευλάβεια» —
στίχ. 1 : ή δ η — στίχ. 3 : φ α ν ε ί ς — στίχ. 5 κ ε κ λ ω σ μ έ ν ο ς — στίχ. 6:
Κ ή ρ υ ξ α φ α ν ή ς — μετά στίχον 8 έπεται ό στίχος : "Α ξ α τ ε τ ο ύ -
32ß'

Είκών αριθ. 7.

τ ο ν εΐξ β α σ ι λ ε ί ο υ δ ό μ ους-στιχ. 9: Μ η ν ό κ ρ α ν ο ν , μ ε ί λ ι χ ο ν ;
μετά στίχον 9 εττονται οί στίχοι: Τ ο μ έ λ λ ο ν ο ξ ύ τ α τ ο ν είδέναι
μ δ λ λ ο ν . Κ σ ί τ τ ά λ ι ν έ ξ ε ι ς έ π τ ά λ ο φ ε , τ ο κ ρ ά τ ο ς 1 ) · Μεταξύ των
στίχων 5 και 6 κείται ή ανωτέρω είκών, υ π ' ά ρ ι θ . 7, παριστώσα κοιμώ-
μενον τον «Μαρμαρωμένον Βασιλιά» 2 ).
Ή ανωτέρω είκών παραβλητέα προς σχετικήν εικόνα, την
οποίαν εξ αρχαίου χειρογράφου εξέδωκεν ό Π.Δ. Στεφανίτζης 3 ) και
κατά τούτον άναδημοσιεύομεν και ημείς εν σελ. 32γ' ύ π ' âpiS. 8.
Ή «παράφρασις» του ανωτέρω χρησμού π α ρ ά Π. Δ . Στεφανιτζη,

1) Πρβλ. καί σχετικούς στίχους έ π ' ονόματι Λ ε ο ν τ ί ο υ μονάχου παρά

TT. Δ. Σ τ ε φ α ν ί τ ζ η , σελ. 141.
2) Πρβλ. κατωτέρω, σελ. καί Ν. Γ. Πο λ ί τ η ν, Παραδόσεις, μέρος Β',
σελ. 667.
3) Έ π Ι λιθογραφικού παρενθέτου πίνακος μεταξύ τών σελίδων 142 καί
143 του ήδη πολλάκις μνημονευθέντος βιβλίου αύτοϋ.Έκ τοο Π. Δ. Σ τ ε φ α ν ί τ ζ η
άνεδημοσιεύθη ή είκών καί ύπό Ν. Γ. Π ο λ ί τ ο υ , Παραδόσεις, μέρος Β', σελ. 668,
ύποσ. 3, παρένθετος πίναξ Γ, αριθ. 5.
 32γ'

σελ. 115—117, λέγει: «Άφοΰ κυριεύσωοι τήν πόλιν οί Χριστιανοί, και

Ιξολο3ρεύσωσι τους Άγαρηνούς, τότε έγερ3ήσεται πόλεμος εμφυλος
μεταξύ αυτών περί του μέλλοντος εσεσ3αί Βασιλέως, φανήσεται δέ το
τ ο υ Κυρίου σημεϊον ημέρας τρεις και νυκτός ώρας τρεις, εις το μέσον τής
Πόλεως, και ό "Αγγελος κήρυξ βοήσει λαμπρώς. Ι δ ο ύ σοι, ώ έπτάλοφε,
ό νεκρός κατά τήν 3εωρίαν και λελυμένος, ό π α ρ ά πολλών γνωριζόμενος

ΕΙκών άρι3. 8

και παρά μηδενός βλεπόμενος, τουτέστι, πολλοί εξ ακοής τούτον γινώ-

σκουσιν, άλλα δεν τον δΐδον με τ α όμματα* ούτος ως εκ του ύπνου Ιξα-
νιστάμενος κρατήσει εύ3ύς τ α σκήπτρα τής Βασιλίδος τών πόλεων. Πό3εν
δε μέλλει να ευρε3ή ό εκλεκτός ούτος βασιλεύς και π α ρ ά Θεοΰ είλημμέ-
νος εν έλαίω ά γ ί ω αυτοΰ, ό κήρυξ άγγελος ανακαλύψει αυτόν λ έ γ ω ν
Σπεύσατε εις τό δυτικόν μέρος τής Έπταλόφου ταύτης και εκεί εύρήσετε
αυτόν, δς εστίν άνθρωπος οικιακός, τουτέστιν ευσεβής και πιστός και
φίλος Θεού, εκ βασιλικού γένους καταγόμενος, και αυτός υιός Βασιλέως,
και Βασιλεύς τής δόξης, όστις αναπαύεται και κα3εύδει ενδεδυμένος πενι-
χρόν και βύσσινον φόρεμα επάνω εις δύο πολύμορφα 3ηρία. Πάντων δέ
ζητούντων τον δηλω3έντα άν3ρωπον, ή ά3λία Έπτάλοφος στρέφεται
περίλυπος προς τήν πέτραν εκείνην, τήν π α ρ ά του χρησμού σημαινομέ-
32δ'

νην, και λέγει· την ττέτραν οίκων, ώδε δευρο μοι, ξένε. Τουτέστιν, ελθέ,
ώ ξένε, ελθέ προς έμέ την κεκλεισμένην είς ταύτην την πέτραν, δηλαδή
είς ταύτην την δεινήν κάκωσιν και θλϊψιν, αποθεμένος τ α δάκρυα και
την ερημικήν ζωήν δια τήν Όθωμανικήν τυραννίδα, δΓ ην εν λυπαις
διάγεις, και φαίνεσαι ως νεκρός. Τότε ή νεανις κόρη, ήτις είναι έμπρο­
σθεν της σκηνής του νεοφανούς Βασιλέως, εμφσνίζουσα και τον ξένον
τούτον και πάροικον Βασιλέα, αποκρίνεται τοιαύτα λέγουσα προς τήν
Πόλιν. ΕΙ και εγυμνώθης, ώ Κωνσταντίνου πόλις, του προτέρου κάλλους
σου, και έρημώθης π α ν τ ά π α σ ι δια τήν φθοράν και άφανισμόν όν επα-
3ες, άλλα μέλλεις έπανελθεΐν πάλιν είς τ ο άρχαΐον αξίωμα, και άξιω-
θήναι ίδεϊν τ ο άληθινόν φως, δς εστίν ό Χριστός Μησοος και Θεός ημών,
ό είπών, εγώ ειμί τ ο φώς του κόσμου. Διό επανελθουσα είς τήν προτέ-
ραν εύσέβειαν, εκδιωχθείσης της του Μωάμεθ θρησκείας, χρηματίσεις
φωτός κατοικίγτήριον του αληθινού 'Ηλίου της δικαιοσύνης Χρίστου, του
Θεού ημών».
Παρά τ ά λεγόμενα εν τη «Παραφράσει» ταύτη δεν είναι «πολύ­
μορφα» τ α δύο εν τ ω Βερολιναίω χειρογράφω θηρία, έφ' ων «αναπαύε­
ται και καθεύδει» ό βασιλεύς.
28 (Φ. 9 β ) Χρησμός ύ π ό τον τίτλον «Προτίμησις». "Εχει τ ό κεί-
μενον ως έξης:
« Ι δ ο ύ πάλιν άνθρωπος εκ π ρ ώ τ ο υ γένους,
κρυβέντος είς γ ή ν τ ρ ε ι ς ά ν α ρ ί θ μ ο υ ς κύκλους
γ υ μ ν ό ν πρόεισιν εκ πέτρας άνηλίου,
και δευτέρου λάμποντος έ ρ χ ε τ α ι βίου : t
5 ε ί κ ώ ν π ά λ ι ν ζ ω ΐ α ς αληθέστατης : f»
Πρβλ. Π Δ. Σ τ ε φ α ν ί τ ζ η , σελ. 117 (οπού ό χρησμός ούτος μετά
του αμέσως κατωτέρω, υ π ' αριθμόν 29 τυπουμένου αποτελεί κοινόν κεί-
μενον παραλλάσσουσαι γραφαί: στίχ. 2 : τ ρ ι σ α ν α ρ ί θ μ ο υ ς — στίχ.
3: Γ υ μ ν ό ς — σ τ ί χ . 4 : ά ρ χ ε τ α ι — σ τ ί χ . 5: π ο λ υ ζ ω ΐ α ς).—Κάτωθεν
του χρησμού τούτου κείται εΐκών του εκ του μακρού ύπνου ανεγερθέν­
τος βασιλέως. Πρβλ. σελ. 32ε', αριθ. 9.
Κατά τήν «Παράφρασιν, π α ρ ά Π . Δ. Σ τ ε φ α ν ί τ ζ η , σελ. 118—119:
«Ή έννοια τ ο υ χρησμού εϊναι τ ο ι α ύ τ η : «'Ιδού πάλιν άνθρωπος, και τ α
έξης* τουτέστιν, Ι δ ο ύ πάλιν άνθρωπος, όστις κατάγεται α π ό βασιλικού
γένους τ ώ ν βασιλέων σου, ώ Έπτάλοφε, ούτινος, τ ό γένος κατά δια-
δοχήν ά π ό του ενός είς τον άλλον άγνώριστον και κεκρυμμένον ήτον
είς τήν τών ανθρώπων κατάληψιν. "Ιδε τ ώ ρ α εξέρχεται γυμνός εκ του
μνήματος, τουτέστιν, αυτός πρώτος εξέρχεται ά π ό αρχαίας γενεάς είς
νέαν Βασιλείαν, τουτέστι, γνωρίζεται (καθώς εΐπομεν) εκ πρώτης μοίρας
βασιλικής, και Βασιλέως υιός, και ώς ά π ό του θανάτου είς τήν ζωήν
έξανιστάμενος, άρχεται πάλιν νέαν ζωήν εϊς τύπον της αληθινής ζωής,
 32ε'

ΕΙκών âpiS. 9.

δηλαδή σρχεται πάλιν εις τ ό άρχαϊον αξίωμα της βασιλείας και

δεσποτείας».
30 (φ. 9 β ) Χρησμός υ π ό τόν τίτλον «Ευλάβεια»."Εχει τό κείμενον
ως έξης:
« " Α λ η ν άρτιάκις αρτίων διπλουμένων
των ήλίων, Οπεισι νεκρός την πέτραν».
Πρβλ. Π. Δ. Στεφανίτζην, σελ. 117 (όπου παραλλασσουσα
γραφή : στίχ. 1 : Π λ η ν ) .
32ς'

α
31 (φ. 10 ) Χρησμός υπό τον τίτλον «Προχείρισις». Το κείμενα
Ιχει ώς έξης:
«Δέξαι τ ό δώρον, μη κατόκνει μοι, γέρων,
άλλα λαΒών, κράτιστε, του τέλους εχου·
και προς καλόν ευ3υνε την σκηπτουχίαν
τ ' άλλα τε πάντα, μη δεδοικώς τον χ ρ ό ν ο ν
5 και γ α ρ άνωθεν τοΰτο εΐληφας μόνος*
τριτταϊς δε π α γ α ϊ ς ε γ κ υ κ λ ο υ μ έ ν η ν χ ρ ό ν ο ν
μιας δεκάδος αστέρος < αστέρος]> πληρουμένου,
καλώς τ ε λ ε υ τ α τ φ κα3ιερουμένω.
Τι δη τεθηπώς άγγελίαν είσδέχειν,
11 άφείς, άριστευ, την του φυτοΰ κατοικίαν
ο π ο ύ [ = γ ρ . έπου] καλουντι προς προκειμένην δόξαν.
Καλώς δ ' άνύσας την εν άρχαΐς ήμέραν,
καλοΰ τέλους εμπλησον άπασαν κτίσιν
και προς μονάς όδευε τάς ουράνιους·
15 εν σοί γ α ρ αρχή τών άγα3ών και τέλος: f»
Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 13 και Π. Δ . Στεφανίτζην, σελ. 119 (όπου
παραλλάσσουσαι γ ρ α φ α ί : στίχ. 5: τ ο ύ τ ο ν ε ϊ λ η χ α ς μ ό ν ο ν — σ τ ί χ -
6: ε γ κ υ κ λ ο υ μ έ ν ο υ χ ρ ό ν ο υ , — σ τ ί χ . 8: τ ε λ ε ύ τ α . . . κ α 3 ι ε ρ ω -
μ έ ν ω . στίχ. 9:Τί δ έ...ε Ι σ δ έχ ε ι;—στίχ. 10: "Αφες.,.τήν φ υ τ ο ύ —
— σ τ ί χ . 11: "Επου)—KórrcoSi του χρησμού κείται εΐκών παριστώσα
την υ π ' αγγέλου στέψιν του βασιλέως· ίδέ σελ. 32η', άρι3. 11.
32 (φ. 10Ρ) Είκών του Οικουμενικού Πατριάρχου προσαγορεύοντος
τον Ιστεμμένον βασιλέα. Ίδέ την εικόνα σελ. 32$', άρι3. 12. (Πρβλ. τ α
λεγόμενα αμέσως κατωτέρω) :
"Ανω3εν της εικόνος άναγινώσκονται οι στίχοι :
«Καλοΰ βίου τέτευχας εξ άδοξίας,
εξ αρετής δ ' εσχηκας ευτυχής πέλων,
άλλ' ουδόλως, άριστε, κερδανεϊς χάριν».
Πρβλ. και ανωτέρω σελ. 13 και Π. Δ. Στεφανίτζην, σελ. 120 (όπου
παραλασσουσαι γραφαί : στίχ. 2 : ε σ χ η κ α ς , ή τ ύ χ η ς π λ έ ο ν . —Μετά
δέ/ròv στίχον 3 έπονται τ α έξης:
Φ3όνος <ρ·9άσας γ α ρ προκρίνει σοι τήν βλάβη ν.
Ουκ αστοχήσεις της άνω κληρουχίας).
Προς κατανόησιν της ανωτέρω εικόνος χρησιμεύει και ή «Παράφρα-
σις» του σχετικού χρησμού π α ρ ά Π. Δ. Στεφανίτζη, σελ. 121: «πρώ­
τος διαλέγεται ό Κήρυξ "Αγγελος προς τον νεοφανή τούτον και είλημμέ-
νον βασιλέα, και κρατών τον στέφανον εν τ ή χειρί, συνευδοκουντος και
τ ο υ Πατριάρχου, μέλλει να τον δώση προς τον γηραιόν τούτον "Ανα­
κτά, λέγων* λάβε το δώρον, μή κατόκνει μοι, γέρων, και τ α έξης ώς
άνω3εν...»
 32ζ'

ΕΙκών άρι$. 10.

32η'

Εΐκών άρι3. 11.

33 (φ. 1 0 β — 1 2 α ) «Περί τ ο υ 3ρυλουμένου και εκλεκτού Βασιλέως

του γνωστού και άγνωστου, τ ο υ κατοικούντος εν τ ω ττρωτω ά γ ρ ώ της
Βυζαντίδος»'—"Αρχ: Ό αληθινός βασιλεύς, δς κατοικεί εν ύ γ ρ ω τ ό π ω
δια τ ο κ α τ ο ι κ ε ί ν... Τελ.:....ΕΙς ουδέν χρησιμεύοντα" τ ω δέ κυρίω ημών
Ι η σ ο ύ Χριστώ τ ω ποιούντι παράδοξα, πρέπει ή δόξα είς τους αιώνας,
αμήν.—Πρβλ. Π. Α. Στεφανίτζην, σελ. 133—138. "Αλλους κώδικας περι­
έχοντας τον χρησμόν τούτον έσημείωσενό K.Krumbacher, G B L 2 § 360, 6.
(προ;3ετέοι ίσως και οι κώδικες της Μεγάλης Βασιλικής Βιβλιοθήκης Κο­
π ε γ χ ά γ η ς , άρι3. 2147, και ό Λαυδιανός κώδιξ, άρι-9. 27, τ ο υ Όξωνίου.
Πρβλ. και Ch. Graux εν-θ' ανωτέρω, σελ. 219, και Η. Ο. Coxe, ενθ* α­
νωτέρω, τόμ. Α' σελ. 507). Πρβλ. και Ν. Γ. Πολίτην, Παραδόσεις,
μέρος Β', σελ. 667 κ.ε., επίσης και τ α ανωτέρω, σελ. 12, κείμενα.
34 (φ. 1 2 α _ β ) «"Ετερος χρησμός ωραίος διαλαμβάνων και ούτος
περί τ ο υ τέλους της βασιλείας του Μσμαηλήμ: f »
"Εμμετρον, ο ύ οί στίχοι εχουσιν εν τ ω κώδικι γραφή καταλογάδην :

« Έ ν τ η Κωνσταντίνου π ό λ ι ν ευρίσκεται κιόνι

και είς εν μέρος ΐσταται, Ιηρόλοφος καλείται.
 32Θ'

'Υπάρχει μάρμαρον γλυπτόν, λευκόν, ωραιότατο,

και έχει πάντας τους χρησμούς, ους εκαμεν εκεισε,
5 του Βασιλείου ό υιός, τ ο υ εκ Μακεδονίας,
ό Λέων ό σοφώτατος, ό μέγας αυτοκράτωρ·
λέγει γ α ρ πέντε βασιλείς απόγονοι της "Αγαρ,
παραχωρήσει του Θεοΰ, κυρίου του δεσπότου,
την ΤΤόλιν βασιλεύσωσιν, φημί, του Κωνσταντίνου,
10 μετά πολλής δυνάμεως ταύτην περικρατήσουν: f
32t'

uje

ΕΙκών âpiS. 13.

"Εχει αυτούς τους βασιλείς γλυπτούς εν τώ κιόνι

και εν τη χείρα Ιχουσι ξίφη γεγυμνωμένα*
και όφις μέγας ΐσταται ορ-διος èv τ ω μέσω
αυτών τών πέντε ήγεμών, πολλά ήγριωμένος.
15 Περί του πέμπτου τε, φησί, ευ3έως τέλος λάβει
 32ια'

και βασιλεύς Χριστιανός αυτήν πάλιν ορίσει.

'6ύς και ό έτερος χρησμός όμοια τούτου λέγει,
ος εν τ ω τ ά φ ω άνωθεν ευρέθη γεγραμμένος
του θείου Κωνσταντίνου τε και ήσαν τ α στοιχεία,
20 άτινα εξηγήθηκεν ò θειος Πατριάρχης
Σχολάριος, ό άγιος Γεννάδιος, ό μέγας.
Μωάμεθ τ ο άπόγονον ολίγον βασιλεύσει,
και έκκλησίαι άπασαι τον στολισμόν ον εΐχον
λάβουσιν ώσπερ κατ* αρχάς και λάμψιν ως ό ήλιος,
25 και ό Θεός ό άγιος, ò ισχυρός και μέγας,
ό εύσπλαχνος και δίκαιος Χριστός ό ζωοδότης
σύν τ ω άνάρχω τε πατρί και πνευματι ά γ ί ω
υμνούνται κσί δοξάζονται εις πάντας τους αιώνας: f »
Γραφαί του κ. στίχ. 1: π ό λ ϊ ν — 3 : ώ ρ α ι ο τ ά τ ω — 13:
ό ρ θ ρ ι ο ς—24 : λ ά β ω σ ϊ ν—26 : μετά τό : κ α ì εγράφη και διεγράφη ή
λέξις: μ έ γ α ς .
35 (Φ. 12 β ) Είκών τοΰ κιονίου του ΪΕηρολόφου, περί ου λέγει ό αμέ­
σως ανωτέρω χρησμός, και είκών τμήματος της Κωνσταντινουπόλεως
(ίδέ πανομοιότυπον εν σελ. 32ζ', αριθ. 10). Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 8.
36 (Φ. 13 α ) Είκών τμήματος της Κωνσταντινουπόλεως (ίδε πανομοιό­
τυπον σελ. 32"·' , αριθ. 13)."Ανωθεν της εικόνος άγγελος εξ ουρανού και
ή επιγραφή: «ή Κωνσταντίνου πόλις: f » 'Αναφέρεται ή περί ής ό
λόγος είκών εις τους αμέσως κατωτέρω παρατεθειμένους στίχους.
37 (Φ. 13 β ) «Στίχοι της Κωνσταντίνου πόλεως του άγγελοφόρου». 1 )
Τό κείμενον έχει ως έξης:
«Πάριθι, παντάλαινα Βαβυλών νέα,
ίδών γ α ρ Θεός εξ ύψους μόνος
και σου κατωκτείρησε συντριβήν άκραν.
Λοιπόν δέδεξαι τήν χάριν κεκαρμένην
5 και τήν είρήνην άσπασαι εν προθυμία.
Ειρήνη ήκει εξ αγγέλου Κυρίου,
καταγόμενη επί σοι π α ρ ' ελπίδα.
Βαβυλών νέα τήν Σιών νΰν σ υ γ χ α ί ρ ο υ ,
μετά Βαβυλών χόρευε, σκίρτα μέγα,
10 τήν χάριν σου μήνυσον και τοις εν " ^ δ ο υ "
τήν γ α ρ είρήνην, ήνπερ κατείχες πρώην,
και Θεός άφείλετο εκ σου άλκίμως,
αύθις ταυτην δέδεξαι χειρί αγγέλου.

1) Περί του ά γ γ ε λ ο φ ό ρ ο υ , πρβλ. ανωτέρω, σελ. 12. Άπαντώσι δέ οί

ανωτέρω στίχοι καΐ άλλαχοΰ καΐ έν τ φ υ π ' άρι9. 578 Άγιορειτικφ κώδικι
(πρβλ. S. P. L a m b r os, ενΒ'άνωτέρω, τόμ. Α', σελ. 48—49).
32φ'

Θεός συμπαθής και πάλιν φκτειρέ σε,

1
15 πραΰνων π ά σ α ν κακίαν εθνών α π ί σ τ ω ν ) : f »
Πρβλ. Π. Δ. Στεφανίτζην, στίχ. 140 ( ό π ο υ παραλλάσσουσαι γ ρ α -
<ραί · εν τ ή επιγραφή : Έ κ τ ο ΰ α ύ τ ο ΰ Λ ε ο ν τ ί ο υ [ μ ο ν α χ ο ύ ] σ τ ί ­
χοι περί τής Κ ώ ν σ τ α ν τ ί ν ο υ π ό λ ε ω ς π α ρ ά τ ο υ Ά γ γ ε λ ο -
φ ό ρ ο υ β α σ ι λ έ ω ς - σ τ ί χ . 1 : Χ ά ρ η θ ι . , . ώ Β α β υ λ ώ ν — σ τ ί χ . 2: γ α ρ
ΐ δ ε Θ ε ό ς — σ τ ί χ . 3 : σ ο υ — σ τ ί χ . 4 δ έ ξ α ι , . , κ ε χ α ρ μ ε ν η ν — στίχ. 5:
ά π α σ α ν — στίχ. 8: χ α ί ρ ο υ — σ τ ί χ . 9: Ν ε α Β α β υ λ ώ ν — στίχ. 10:
χ ά ρ ι ν μ ή ν υ σ ο ν — σ τ ί χ . 14: σ υ μ π α θ ώ ς ) . Περί τής σχετικής προς
τους στίχους τούτους εικόνος ΐδε ανωτέρω σελ. 32<·α', 36.
38 ( Φ . 13 β —14 α ) « f t t "Ετεροι [χρησμοί] τής αυτής ^ Κ ω ν σ τ α ν ­
τινουπόλεως]». Το κείμενον έχει ως έξης:
«Βύζαντος αυλή, εστία Κωνσταντίνου,
Ρώμη, Βαβυλών και Σιών άλλη νέα,
τρις τρίς εκατόν και συνάρξεις ετη,
δυάς εν αύτοϊς υστερούσης είκάδος.
5 'Ούς χουν αθροίσεις των εθνών τ ο χρυσίον
και πάσας σρξεις τάς πέριξ φυλαρχίας.
'Αλλ* ώ σε πυρ ύστατον και ξανθόν γένος
πάσαν τεφρώσει καί τ ο σον λύσει κράτος*
εσει γ α ρ πάλιν ώσπερ ούδ' άρξαμένη,
10 εως Θεοΰ δάκτυλος φανείς εξω
χειρός 1 ) ( δ ω ν ή σ ε ι ε δακτύλους πλήσει δύο
αύχμάς φέροντας αύρας εως καμίνου.
Είς τον πατρωον έκδικήσουσι κλήρον,
άξουσι δ ' αύθις κώκλωθεν τ ά σα τέκνα
15 ευθέως ώσπερ εκ κύκλου προς στρου3ίον,
εφ' οϊς δίκαιον έκβιβασα τήν δίκην
καινή τ ό λοιπόν ή καινή πάλιν εσει*
και κρεϊττον άρξεις τ ω ν εθνών εϊπερ πάλαι,
τοις ϊχνεσί σου προσπεσόντων πέλας*
20 δόξης γ α ρ οίκος σύ Θεού χρηματίσεις: f
Έδημοσιεύθησαν οί στίχοι ούτοι τ ό πρώτον ύ π ό P. Lambecius,
Commentar, de hibliotheca Caesar. Vindobon., τόμ. <7', εν Βιέννη
1780, σελ. 93 κ. έ. Περιέχονται οί αυτοί στίχοι και εν τ ω ύ π ' αριθ. 2147
κώδικι τής Μεγάλης Βασιλικής Βιβλιοθήκης τής Κοπεγχάγης, εν τ ω

2) Έ ν . στίχ. 8 ή λέξις: ν υ ν έχει γραφή εκ διορθώσεως—στίχ. 12 âv τ ω

κειμένω έχει γραφή: è ξ σ ο υ , άλλ' έν τή εξω ώα έχει σημειω3ή χειρί τοϋ βιβλι-
ογράφου « γ ρ ( ά φ ε ) έκ σου.»
 32ιγ'

ύ π ' αριθ. 27 Λαυδιανώ κώδικι του Όξωνίου και έν πολλοίς χειρογρά­

φ ο υ του 'Αγίου "Ορους*) κλ.

Μέρος Δ ' . — Ό θρύλος του «Μαρμαρωμένου Βασιλιά»

Έ ξ όλων των χρησμών, οί όποιοι περιέχονται εν τ ω περί ou ό

λόγος ίστορημένω κώδικι της Κρατικής Βιβλιοθήκης τ ο υ Βερολίνου οί
μάλλον ενδιαφέροντες, εξ Ελληνικής εθνικής επόψεως, είναι οί σχετιζόμενοι
προς τον θρΰλον τ ο υ «Μαρμαρωμένου Βασιλιά» 2 ). Κατά τον θρϋλον
τούτον ό τελευταίος τ ώ ν Βυζαντινών αυτοκρατόρων, ò Κωνσταντίνος
Παλαιολόγος, δεν απέθανε, ά λ λ ' ή ρ π ά γ η υ π ' αγγέλου Κυρίου και με­
τεφέρθη είς σπήλαιον, κείμενον πλησίον της Χρυσής Πύλης τής Βασι-
λευούσης* εντός δε του σπηλαίου τούτου ό τελευταίος τών βυζαντινών
αυτοκρατόρων—κατά τον αυτόν θρολον —παραμένει μ α ρ μ α ρ ω μ έ ν ο ς—
ή κ ο ι μ ώ μ ε ν ο ς κ α τ ' άλλην έκδοχήν—μέχρι τής θεόθεν προωρισμένης
ώρας εκείνης, καθ'ην άφυπνιζόμενος— πάλιν υπό τ ο υ αύτου α γ γ έ λ ο υ —
θ ' άπομακρύνη τους Τούρκους εκ τ ώ ν 'Ελληνικών χωρών, καταδιώκων
αυτούς μέχρι τ ο υ «Μ ο ν ο δ ε ν δ ρ ί ο υ» ή τής «Κόκκινης Μη­
λ ι ά ς » 3 ) . Είναι δέ ό θρύλος ούτος κ α θ ' όλον τον έλληνικόν κόσμον δια­
δεδομένος, έχει δε και ποιητικώς διασκευασθή και υ π ' άλλων και μάλι­
στα υ π ό του Γεωργίου Βιζυηνού 4 ).

1) Ch. G r a u x . SvS' ανωτέρω, σελ. 218. Η. Ο. G ο xe, εν3' ανωτέρω,

τόμ. Α', σελ. 510. S. P. L a m b r o s, i v 3 ' ανωτέρω, τόμ. Α', σελ, 58, âpiS. 652,
15, σελ. 218, àpiS. 2581. 2 δ', τόμ. Β', σελ. 48, àpiS. 4301. 4, σελ. 59, àpiS. 4327.
7, σελ. 223, άρι3· 4885. 23, σελ. 271, âpiS. 5452. 2.
2) Ό 3ρΰλος τοϋ «Μαρμαρωμένου Βασιλιά» έχει διαφόρους παραλλαγάς, έξ
ών ή μάλιστα διαδεδομένη είναι εκείνη, την οποίαν συμπεριέλαβεν ό Ν. Γ. Π ο λ ί-
τ η ς etc τάς «Παραδόσεις», τόμ. Α', σελ. 22, άρι-9. 33 (πρβλ. καί τόμ. Β', σελ.
658-678, όπου τα σχετικά φιλολογικά υπομνήματα).
3) Περί τών τόπων τούτων, οί όποιοι κατά τους έσχατολογικούς χρησμούς
καί τάς δημώδεις παραδόσεις ευρίσκονται έν τή άπωτάτη 'Ανατολή πρβλ. Ν. Γ.
Π ο λ ί τ η ν, IvS' ανωτέρω, σελ. 670 κ. έ., καί J. M o r d t m a n n , lieber ,,den
roten Apfelbaum (κόκκινη μηλιά)" und „den Einbaum (μονοδένδριον)" έν τ ω πε­
ριοδικού "Islam» τόμ. IB' (1922) σελ. 222 κ.έ. (πρβλ. καί B.-Ng. Jb., τόμ. Δ' [1913]
σελ. 174-5).Ό Φ ώ τ ι ο ς Χ ρ υ σ α ν β ό π ο υ λ ο ς ή Φ ω τ δ κ ο ς , 'Απομνημονεύ­
ματα περί τής 'Ελληνικής 'Επαναστάσεως (έν 'Αθήναις 1858), σελ. 46, έσημείωσε:
-«'Υπήρχε πατροπαράδοτος ή Ιδέα είς τους "Ελληνας, ότι ο! Τούρκοι κατάγονται
άπό την Περσίαν καί άπό την Κόκκινην Μηλιάν». Καί είς τους γερμανικούς αυτο­
κρατορικούς Θρύλους γίνεται λόγος περί μ ο ν ο δ ε ν δ ρ ί ο υ . (Πρβλ. Ιδία Ν. Γ.
Π ο λ ί τ η ν , ?ν9' ανωτέρω, τόμ. Β', σελ. 673) Ίδέ καί κατωτέρω.
4) Το σχετικόν ποίημα έχει την επιγραφή ν « Ό τελευταίος Παλαιολόγος» καί
-περιέχεται έν τή συλλογή ποιημάτων τοϋ Γ. Βιζυηνού ύ π ό τον τίτλον «Άτ3ίδες
32ιδ'

Έ π ' έσχατων ύ φ ' ώρισμένων κύκλων διεδό3η, οτι δήθεν ό 3ρϋλος:

τ ο υ «Μαρμαρωμένου Βασιλιά», δεν είναι λαϊκον γέννημα, δεν είναι π α ­
5
λαιά και ά π ο αιώνων ε3νική κληρονομιά, άλλ εΤναι πλάσμα λογίων
τινών, οι όποιοι κατά τ α τέλη τ ο υ IH' και τάς αρχάς του ΙΘ' αιώνος
υ π ό το κήρυγμα τ ο υ Ρήγα Βελενστινλή διέδωκαν το πλάσμα τούτο, π α -
ρασκευάζοντες ο ύ τ ω τήν Μεγάλη ν Έπανάστασιν του 1821. "Αλλως τε
καί τίνα ασματα του ελληνικού λαοϋ, αναφερόμενα είς τήν "Αλωσιν της
Κωσταντινουπόλεως ύ π ό τ ώ ν Τούρκων, διακηρύσσονται ύ π ο τών α υ τ ώ ν
κύκλων, τους οποίους ανωτέρω υπαινίσσομαι, ουχί γεννήματα του π ό ­
νου καί τών ελπίδων τ ώ ν ελληνικών μαζών, ευ3ύς μετά τήν μεγάλην
1
εκείνην συμφοράν ), άλλα νεωτερικά πλάσματα του IH' καί ΙΘ' αιώνος.
Αυτό τοΰτο τ ο Πανελλήνιον δημοτικόν δσμα, του οποίου οί πρώτοι στί­
χοι λεγουσι:
Σημαίνει ό Θιός, σημαίνει ή γης, σημαίνουν τ α πουράνια
σημαίνει κ' ή Ά γ ι α Σοφιά τ ο μέγα μοναστήρι
πειράζεται τις μή τυχόν «είναι δημιούργημα μεταεπαναστατικό, φ τ ι ά ­
χτηκε δηλαδή στο [18]21 ή ύστερα ά π ο τ ο [18]21. Αυτή μου τήν υ π ο ­
ψία—προσθέτει όπειραζόμενος λόγιος—τήν ενισχύει ή γλώσσα [του άσμα­
τος] καί τ ο γεγονός, δτι σε καμμιά προκήρυξη τ ώ ν αγωνιστών καί αρ­
χ η γ ώ ν του 1821 δεν αναφέρεται, ενώ αν ήτανε γνωστόν [το περί ο ύ ò
λόγος δσμα] 3ά έπρεπε να ήτανε το μοτίβο τών ε3νικών προκηρύξεων
για τήν υποβλητική του δύναμη πού 3ά ασκούσε μέσα στα λαϊκά στρώ­
ματα» 2 ). Καί διακηρύσσονται ταύτα, ενώ—ως γνωστόν—εξελισσόμενη?
της γλώσσης του λάου μεταβάλλεται βα3μηδόν και ή γλωσσική μορφή
τών υ π ' αύτοϋ άδομένων δημοτικών ασμάτων. Καί διακηρύσσονται τ α
ανωτέρω ενώ τ α περί της 'Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως τανυν
άδόμενα υπό του ελληνικού λάου ασματα είναι λείψανα κατά μέγα μέ-

αυραΐ» (α' εκδ. έν Λονδίνω 1883, β' carróSt 1884, «έκδοσις τρίτη δημώδης» αυτόθι
1884). Το ττοίημα άνεδημοσιεύ3η πολλάκις καί ζή είς το στόμα τον ελληνικού
λαοϋ όσον ολίγα άλλα νεολληνικά ποιήματα (πρβλ. καί Γ. Β α λ έ τ αν, Φιλολογικά
στο Βιζυηνό. (Άνατύπωσις έκ του Η' τόμου τών «Θρακικών»). Έ ν 'Αθήναις 1936,
σελ. 7 κ. έ., αριθ. 5, 6, 7, σελ. 18 κ. έ., αριθ. 300, 302, 303 α, 304, 308, 311, σελ.
66 κ. έ. — Κρίσις περί του «τελευταίου Παλαιολόγου» του Γ. Βιζυηνού καί ύπό Σ.
TT. Λ ά μ π ρ ο υ , Λόγοι καί άρθρα, έν 'Αθήναις 1902, σελ. 338 κ. έ. = «Παναθή­
ναια», τόμ. Α' (1900) σελ. 257 κ. έ.)
1) Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν, Έκλογαΐ άπο τα τραγούδια του 'Ελληνικού
ΛαοΟ. "Εκδ. Β'. Έ ν 'Αθήναις 1925, σελ. 4.
2) Ι. Κ. Κ ο ρ δ ά τ ο υ , Νεοελληνική πολιτική Ιστορία. Τόμ. Α'. Έ ν 'Αθήναις
1925, σελ. 22 κ. έ. υποσημ. 1, πρβλ. καί «Νέαν Έπιθεώρησιν» 1928, σελ-
268-269, 344-347. Τα τελευταία χρόνια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Έ ν 'Αθή­
ναις 1932, σελ. 87 κ. έ., υποσημ. 1.
 32ι*'

ρος παλαιοτέρου και ευρύτερου κύκλου α σ μ ά τ ω ν 1 ) , των οποίων και ή

γ ρ α π τ ή παράδοσις δύναται ν ' άποδειχ3ή μεγάλης ηλικίας. ' Ε γ ώ αυ­
τός του άσματος εκείνου, τοΰ οποίου ανωτέρω παρετέ3ησαν οι δύο π ρ ώ ­
τοι στίχοι, ηυτυχησα να δημοσιεύσω εκ τιλφοβρώτου βιβλίου της Κυ-
νουριακής μονής τής Μαλεβής γ ρ α π τ ή ν παραλλαγήν του IH' αρχομέ­
νου αιώνος. Άλλα και του άλλου δημοτικού άσματος, εν φ άτταντώ-
σιν οί στίχοι :
πήραν τήν Πόλη, πήρανε τήν ξακουσμένη χώρα,
πήραν και τήν Ά γ ι α Σοφιά τ ο μέγα μοναστήρι,
ηυτυχησα ν ' άνεύρω και να δημοσιεύσω γ ρ α π τ ή ν παραλλαγήν
άρχαιοτέραν τής 'Επαναστάσεως 2 ^. Θα ήτο άλη3ώς 3αυμάσιον
φαινόμενον, εάν τ α πλάσματα τών 'Ελλήνων λογίων IH' και Ι Θ' αιώ­
νος ήδύναντο να εύρωσι μεταξύ τών ομοφύλων αυτών τόσην διάτορον
άπήχησιν και τόσην μεγάλην διάδοσιν, όσην εχουσιν ά π ό πολλών
γενεών να έπιδειξωσι τ α περί τής Αλώσεως δημοτικά άσματα και τ α
περί του Μαρμαρωμένου Βασιλιά 3ρυλήματα τών Νεοελλήνων.
Κατά τον Ν. Γ. Πολίτη ν, 3 ) εις τον όποιον όφείλομεν άρίστας έρευ­
νας περί τής γενέσεως του θρύλου του «Μαρμαρωμένου Βασιλιά», διε-
πλάσ3η ò 3ρΰλος ούτος «κα3' ον χρόνον το ε3νος έφαίνετο, άπολέσαν
τ α πάντα πεσούσης τής Κωνσταντινουπόλεως, και ούδαμό3εν ύπέφω-
σκέ τις έλπίς σωτηρίας. Ά λ λ ' ή μεγάλη συμφορά τοΰ έθνους ευρίσκεται
ακριβώς εν τ ω μεταιχμίω τών φόβων και τών ελπίδων, τής ά π ο γ ν ώ -
σεως και τής άνα3αρρήσεως. Διότι προ ταύτης μεν τ α περί του μέλλον­
τος μαντεύματα ήσαν απαίσια, και προανήγγελαν ολε3ρον και καταστρο-
φάς, μετά δέ τήν Άλωσιν άντί3ετα όλως διεδίδοντο, μαρτυροΟντα μετα-
βολήν του φρονήματος του ε3νους. Ά π ό πολλού μεν χρόνου προ τής
Αλώσεως τής πρωτευούσης του κράτους έφέροντο χρησμοί περί τής επι­
κείμενης καταστροφής, ών δημωδέστατοι ήσαν οί λέγοντες «Βοϋς βοή­
σει και ταύρος 3ρηνήσει» και ούαί σοι Έπτάλοφε, οτι ού χιλιάσεις» 4 ).,
ι ή ν δ' εκ τούτων καταπτόησιν τών 'Ελλήνων κατά τάς παραμονάςτής
Αλώσεως σαφώς έκ3έτει σύγχρονος χρονογράφος [ό "Ιμβριος Κριτόβου-
λος]: «οι τε μάντεις απαίσια πολλά έπε3είαζον, λόγια τε παλαιά ^δετο

1) Κ. K r u m b a c h e r , Ein dialogischer Threnos über den Fall von

Konstantinopel (S.-A. aus den Sitzungsberichten der philos.—philol. u. der his-
tor. Classe der Bayer. Akademie der Wiss. 1901, Heft III). Έν Μονάχω 1901,
σελ. 335.
2) Πρβλ. Νΐκον Α. Β ε η, 'ESVIKOI Spfjvoi, έν τοΐζ «ΠαναθηναΙοις», τόμ. Θ'
(1904) σελ. 78-79.
3) Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 658 κ. έ. (Πρβλ. καΐ Λαογραφικά Σύμμεικτα,
τόμ. Α', σελ. 14—28). j.
4) Βλ. Τζέτζη 'Ετπστολά5 59, σελ. 53-4 έκδ. Τ h. P r e s s el, Τζέτζη Χιλιαδ.
θ ' , 615 κ. έ. Ή έσχατη όρασις τοΰ Δανιήλ, έν Vas s i l i e ν Anecd. Graeco-byz.
•σελ. 45.
32ις'

καί χρησμοί άνηρευνώντο, και όσα άλλα εν τοις τοιούτοις ξυμβαίνειν φι-
λεΐ, πάντα έγίνετο, ά πάντα etc ουδέν χρηστον φέροντα φόβον τε π α ­
ρείχε πολύν και άγωνίαν αύτοϊς, και εαυτών όλως έξίστα, και περί τοΟ
μέλλοντος ούκ έδίδου Θαρρεΐν1»). Εύ3ύς όμως μετά την "Αλωσιν έγεννή-
3ησαν αϊσιαι περί τή$ μελλούσης τύχης του ISvouç ελπίδες, και έρριζώθη
ή πεποί3ησις παρά τώ έλληνικώ λαώ, ότι άφευκτως δια της σπάθης
S' ανάκτηση την δια της σπάθης άρπασθεϊσαν υπό τών έχθρων πα-
τρικήν κληρονομίαν. Και ή πεποίθησις αύτη διεσείετο μεν και άπημβλύ-
νετο ενίοτε έν ήμέραις λιποψυχίας εξ εθνικών συμφορών, άλλ* ουδέποτε
εξέλιπε, ύποτρεφομένη μεν υπό της ελπίδος εις την έπικράτησιν του δι­
καίου και υπό της συναισθήσεως της δυνάμεως του 'Ελληνισμού, εκδη-
λουμένη δ ' είς χρησμούς και προρρήσεις, παραδόσεις καί δημοτικά
άσματα και είς ενόπλους εξεγέρσεις κατά του ισχυρότατου δεσπότου 2 ) .
Περί του τελευταίου τών Βυζαντινών αυτοκρατόρων, τού θανά­
του καί της ταφής αυτού, έπεκράτησαν μεταξύ τών Ελλήνων, Τούρκων
και Δυτικών ποικίλα θρυλήματα 1 ). Ούτω π. χ. έν τω χρονικώ, τ ο
όποιον περί το 1580 συνέταξεν ò μέγας λογοθέτης τής Μεγάλης Εκ­
κλησίας Ίέραξ άναγινώσκομεν:

Ό Κωνσταντίνος κράτωρ δέ, ό Δράγασης τούπίκλην,

έν τ ω μεγίστω τ φ ναώ τής του Θεού Σοφίας,
τής παρ* 'Ιουστινιανού εκ βάθρων έγερθείσης,
καταφυγών ò δυστυχής σύν γυναιξί καί τέκνοις,
μεταλαμβάνει τών φρικτών Κυρίου μυστηρίων
αυτός τε καί οί σύν αύτω παίδες ομού καί δούλοι*
τήν όμευνέτιν φεύ! δ ' αυτού καρατομεί το πρώτον,
και παϊδας καί τους συγγενείς και τους οίκείους πάντας,

1)Κριτοβούλου συγγραφής Α', ιη\ 7(=MüllerFr. hist. Graec, τόμ.ν, σελ. 69.)
2) Ν. Γ. Π ο λ ί τ η * , Παραδόσεις, τόμ. Α', σελ. 658—9.
1) Πρβλ. το μελέτημα του Σ. Π. Λ ά μ τ τ ρ ο υ « Ό Κωνσταντίνος Παλαιολό­
γος ως σύζυγος έν τη Ιστορία καί τοις 3ρύλοις» έν τ φ cNéco Έλληνομνήμονι»,
τόμ. Δ' (1907) σελ. 417—466. 'Επίσης πρβλ. το μελέτημα τοΰ 2. Ά . Σι δε ρ ί δ ο υ ,
«Περί του τάφου, του 3ανάτου καί της σπάθης Κωνσταντίνου τοϋ Παλαιολόγου»
έν τ ω βιβλίω «Πολιορκία καί άλωσις τής Κωνσταντίνου πόλεως ύπό τών Τουρ-
κων έν ετει 1453 συγγραφεϊσα μέν ύπό τοΟ διασήμου καί σοφού 'Αρχαιολόγου Α.
Δ. Μόρτμανν (πατρός), μεταφρασθεΐσα δέ έκ του Γερμανικού ύπό Α. Β α φ ε ι ά δ ο υ
Λεσβίου...Έν Κωνσταντινουπόλει. 'Εκδότης Ευνοϊκός Ν. Κούζης βιβλιοπώλης. Πέραν
Κουλέ—Κάπου άρι9. 693.1909», σελ. 174—209, (περί του ανωτέρω βιβλίου Ιδέ καί
Α. D. M o r d t m a n n , Anatolien, eingeleitet und mit Anmerkungen versehen
von F. Β a b i n g e r. Hannover 1925, σελ. XIX—XX.)
 32ιζ'

μή ζην προκρίνας, 3ανεΐν δε, αύτου επί το σέβας.

πασι δέ τάφος γέγονε πατρίς ή παμφιλτάτη

1
του Κωνσταντίνου κράτορος και τ ω ν αρίστων π ά ν τ ω ν . )
2
Τα τ ο υ Ίέρακος περί της σφαγής τής συζύγου, τέκνων ) και ol-
κείων τ ο υ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου—κατά διαταγή ν αύτου τ ο ύ τ ο υ , —
βραχύ προ τής 'Αλώσεως τής Κων/πόλεως, επαναλαμβάνει ως φημη-
γορίαν καΐ ò Θεοδόσιος Ζυγομαλας εν επιστολή προς τον Μαρτϊνον
Κρούσιον: «Φέρεται δε λόγος οτι πρότερον [ό Κωνσταντίνος Παλαιο­
λόγος] μεταδούς των θείων μυστηρίων τοις παισίν αΰτου, τή βασιλίσση
και πολλοίς συγγενέσι και οίκείοις, απαντάς άποκεφαλισ3ήναι προςέ-
3
ταξε του μή αίχμαλωσίας τυχεϊν» ). 'Απαντών δε ò Θεοδόσιος Ζυγο­
μαλας εις ερωτήματα του Μαρτίνου Κρουσίου εν σχέσει προς τήν κατά
τήν "Αλωσιν τυχόν σύζυγον του τελευταίου βυζαντινού αύτοκράτορος
έσημείωσε: «Βασιλίσσης όνομα ύστατης ούκ οΐδα. Ή ρ ώ τ η σ α γ α ρ πολ­
λούς, και ουδείς μοι είχε λέγειν αληθείας ρήματα ή γραφήν δεϊξαι 4 )». Ή
απορία του Θεοδοσίου Ζυγομαλά και του Μαρτίνου Κρουσίου δικαιο­
λογείται τελείως, διότι ò Κωνσταντίνος Παλαιολόγος κατά τήν "Αλωσιν
ήτο χήρος, π α τ ή ρ δέ τέκνων κατά τάς αυθεντικός π η γ ά ς ουδέποτε υπήρ­
ξε* άν και πολλοί ημέτεροι και ξένοι, σύγχρονοι και μεταγενέστεροι τής
'Αλώσεως, πολλά αφηγούνται περί τής κ α τ ' αυτήν δήθεν συζύγου και
τών δήθεν τέκνων του Κωνσταντίνου ΙΑ', προφορικοί δέ θρύλοι περί
τούτων και εκείνης κυκλοφορουσι μεταξύ 'Ελλήνων καΐ Τούρκων και μέχρι
σήμερον 5 ).

Γεγονός είναι, οτι ό τελευταίος τ ώ ν Παλαιολόγων αυτοκρατόρων

επεσεν ήρωϊκώς μαχόμενος υπέρ του Γένους και τής Πόλεως, «τής χαράς
π ά ν τ ω ν τ ώ ν ' Ελλήνων», κατά τήν αποφράδα είκοστήν ενάτην Μαΐου
του 1453. Έ ν τούτοις περί τής τύχης του ήρωϊκου, άλλ' άτυχους αύ-

1) Κ. Ν. Σ ά 3 α , Μεσαιωνική βιβλιοθήκη. Τόμ. Α'. Έ ν Βενετία 1872, σελ.

266-7, στίχ, 669-677, 685-686, πρβλ. καΐ σελ. ρλζ'. D e t h i e r , Monumenta Hun-
gariae Historica. Τόμ. ΚΑ', μέρος Α', σελ. 669—677. Πρβλ. καΐ Σ. Π. Λ ά μ π ρ ο ν,
êvS' ανωτέρω, σελ. 449.
2) Περί τοο Ίέρακος πρβλ. προ παντός Δ. Γρ. Κ α μ π ο ύ ρ ο γ λ o u ν, Ά 9 η -
ναϊκόν άρχοντολόγιον. Α'. Οί άρχοντες Μπενιζέλοι. Έ ν Ά3ήναις 1921, σελ. 71—
108, όπου καΐ αρχαιότερα βιβλιογραφία (πρός3ες καΐ J. M o r a v c s i k έν Β.—
Ng. Jb., τόμ.Γ [1932--34] σελ. 413-416).
3) M. C r u s i i , Turcograecia. Έ ν Βασιλεία (1584) σελ. 9 6 . — Ό Θεοδόσιος
Ζυγομαλάς καΐ ό Ίέραξ φαίνονται άντλοϋντες άναφορικώς προς τάς ανωτέρω
φημηγορίας έκ λαϊκών προφορικών πηγών.
4) M. Crusius, IvS' ανωτέρω, σελ. 96 (πρβλ. καί σελ. 57).
5) Πρβλ. Σ. Π. Λ ά μ π ρ ο ν, îvS' ανωτέρω, σελ. 429 κ. έ., 1. Ά . Σ ι δ ε ρ ί -
δ η ν , εν3' ανωτέρω σελ. 191.
32ιη'

τοκράτορος πολλά τ α αντιφατικά έλέγοντο και ευθύς μετά την "Αλωσιν

καΐ βραδύτερον. Αυτός ò πολυχρόνιος οικείος του αύτοκράτορος, ò π ρ ω -
τοβεστιάριος αυτοΰ, ò ιστορικός Γεώργιος Φραντζής—ως φαίνεται—κατά
τ η ν εσχάτην περίοδον του αγώνος, καταληφθείς υ π ό δειλίας, εγκατέλι-
π ε τον αυτοκράτορα και άπέβλεψεν εις την ιδίαν αυτού σωτηρίαν *).
Δ ί ' δ περί της τύχης του αυτοκρατορικού αύτου κυρίου—ευθύς μετά την
"Αλωσιν—δεν εΤναι ό Γεώργιος Φραντζής βέβαιος, αρκείται δε να σημεί­
ωση κατά τρόπον Ήροδότειον, οτι «τινές μεν ελθόντες ελεγον, οτι εφυ-
γεν, άλλοι δέ εν τ η πόλει είναι ελεγον κεκρυμμένον, άλλοι δε τεθνάναι
2
μαχόμενον» ) . Τα αυτά περίπου προς τ α του Γεωργίου Φραντζή εκθέ­
τει σχετικώς και ό Νικόλαος Βάρβαρος, τονίζων, οτι άγνωστος ήτο ή
τ ύ χ η του αύτοκράτορος, διότι άλλοι μεν ελεγον, οτι είδον αυτόν μεταξύ
τ ώ ν νεκρών, άλλοι δέ, οτι εφυγεν εν φ προέβαινον οί Τούρκοι είς την
3
περιοχήν τής πύλης του 'Αγίου ' Ρ ω μ α ν ο ύ ) . Ό δέ Αρμένιος 'Αβραάμ,
ό όποιος έθρήνησε — π ι θ α ν ώ ς ουχί μακρόν μετά την "Αλωσιν—δι ' εκα­
τόν ένενήκοντα οκτώ στίχων την π τ ώ σ ι ν τοΰ «μεγάλου καταφυγίου τών
Χριστιανών», αναφέρει, οτι ό αυτοκράτωρ μετά την εΐσοδον τ ώ ν Τούρ­
κων είς την Πόλιν έφυγε δια τ ώ ν θαλασσών έπιβάς φράγκικου πλοίου. 4 )
Τι θαυμάσια ίστόρια και μυθολογήματα έκυκλοφόρουν περί τής τύ­
χης του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, μανθάνομεν και εξ άλλων κειμέ­
νων και εκ του «θρήνου τής Κωνσταντινουπόλεως», ò όποιος περιεσώθη
εν έλληνικώ κώδικι τής 'Εθνικής Βιβλιοθήκης τών Παρισίων 5 ), έπί μέρους δέ
και εν κώδικι τής Συλλογής Πολλάνη 6 ). "Εχει δέ τ ο κείμενον του θρή­
νου τούτου ως έξης: « Ό δέ ελεεινός βασιλεύς Κωνσταντίνος καθώς έμπή-
καν οί Τούρκοι τ ο μέρος του 'Αγίου Ρωμανού, έπεριπάτει α π ό τ α τείχη
και έβλεπε δια τους εχθρούς. Εϊχε καΐ μετ' αύτου μερικούς ά π ό τους
άρχοντας και προς τ ο δεξιόν μέρος ήτον ένας ναός τής Ύπεραγίας, και
θεωρεί ό βασιλεύς μίαν βασίλισσαν όπου έρχονταν ά π ό εξω μέ πολλούς
ευνούχους και εμπήκε μέσα εις τον ναόν. Ύ π ή γ ε γουν και ό βασιλεύς
μέ τους άρχοντας να ίδουν τί βασίλισσα ήταν εκείνη όπου έμπήκεν είς

1) Πρβλ. καΐ τάς είκασίας του 2. Ά . Σ ι δ ε ρ ί δ ο υ, έν3' ανωτέρω, σελ.

175 κ. Ι.
2) Γ, σελ. 290 εκδ. Βόννης.
3\ N i c o l o B a r b a r o , Giornale dell' assedio di Constantinopoli. "Εκδ.
Crrrò E n r i c o C o r n e t , σελ. 57. Πρβλ. Ι . Α. Σ ι δ ε ρ ί δ η ν, ?ν3' ανωτέρω, σελ.
181.
4) Πρβλ. την γαλλίκήν μετάφρασιν τών στίχων του 'Αβραάμ υ π ό Ε u g.
B o r e âv "Journal Asiatiqne,,, τόμ. IE ' (1835) σελ. 283—4, καί Ν. Γ. Π ο λ ί-
τ η ν, Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 660 κ.έ. Περί άλλων μεταφράσεων τών αυτών στί­
χων πρβλ. καί Σ. Π. Λ ά μ ΤΓ ρ ο ν, «Νέο; Έλληνο μνήμων», τόμ. Ε' (1908) σελ.
196 κ. έ.
5) Suppl. gr. 467.
6) 'AptS. 39=Έ3νικής Βιβλιοθήκης τής Ελλάδος άρν9. 2414.
 32ιθ'

τον ναον εκείνον και έμπήκαν μέσα. Ή δε βασίλισσα άνοιξε την ώραίαν
ττύλην και έμπήκε μέσα και έκά3ησεν eis το ιερόν σύν3ρονον και έδειξε
σχήμα λυττητικόν. Τότε άνοιξε το ύπεοάγιον αυτής στόμα και είπε
προς τον βασιλέα: «Άφόντις μου έπαράδοσαν ταύτην την ταλαίπωρον
Πόλιν, πολλαΐς φοραϊς την έγλύτωσα άπό όργαϊς 3εϊκαϊς· άλλα και
τώρα έπαρακάλεσα τον υίόν μου και 3εόν, και όμως έγινε άπόφασις, ότι
να παραδο3ήτε εις τάς χείρας τών αλλότριων, διότι αϊ άμαρτίαι του
λαοΰ άναψαν τον 3υμόν του 3εοΰ. Kai λοιπόν άφες τό στέμμα της βασι­
λείας εδώ να τ ό φυλάγω, εως να εύδοκήση ό 3εός να ελ3η άλλος νά
τ ο παραλαβή και συ ύπαγε νά άπο3άνης ότι ετζι ώρισεν ό θεός ». Και
ως ήκουσεν ό βασιλεύς, έγινε περίλυπος, καί έβγαλε τό στέμμα της βα­
σιλείας και τό σκήπτρον όπου έβάστα εις τό χέρι, καίτό εβαλεν επάνω
είς τήν άγίαν τ ρ ά π ε ζ α ν καί εστάλη μετά δακρύων καί εΐπεν «~0ύ δέ­
σποινα μου, επειδή δια τάς αμαρτίας μου έξεγυμνώ3ηκα τήν τιμήν της
βασιλείας καί χάνω καί τήν ζωήν μου, ίδού παραδίδωμι και τήν ψυ-
χήν μου εις χείρας σου, κα3ώς σε έπαρέδωκα καί τό στέφος της βασι­
λείας». Τότε άπεκρί3η ή κυρία των αγγέλων «Κύριος ό 3εός νά ανά­
παυση τήν ψυχήν σου μετά τών αγίων αύτοΰ.» Ό δε βασιλεύς έβαλε
μετάνοιαν, καί ύπήγε νά φιλήση τ ό γόνυ αυτής, καί εκείνη έγινε άφαν­
τος μετά τών ευνούχων, οΐτινες ήσαν οί άγγελλοι. Άλλα ουδέ τ ό στέμμα
ουδέ τ ό σκήπτρον εύρέ3ησαν έκεϊ όπου τό άφησε, διότι τ ό έπήρεν ή
κυρία Θεοτόκος νά τό φυλάγη εως ο5 νά γένη έλεος εις το ταλαίπωρον
γένος τών Χριστιανών. Ταύτα έξηγή3ησάν τίνες Χριστιανοί ύστερον,
παρόντες εκεί όπου είδαν τ ό 3αυμα. Τότε εβγήκε ό βασιλεύς γεγυμνω-
μένος τής βασιλείας, καί ύπήγε μετά τών αρχόντων αύτοΰ, βλέποντες
από τ α τείχη τους έχ3ρούς· καί έσύναξαν καί εσυναπαντή3η μέ μερι­
κούς Τούρκους, καί, δώσας πόλεμον μετ' αυτών, ένική3η, και έκοψαν
αυτόν όμου μέ τους άρχοντας αύτοΰ, καί ήφεραν τήν κεφαλήν τοΰ ελεει­
νού βασιλέως εις τον σουλτάνον καί έχάρη μεγάλως».*)
Έ κ τών προεκτε3ειμένων εξάγεται, ότι κ α τ ' αρχάς, ήτοι εύ3ύς
μετά τήν "Αλωσιν, υπήρξαν αντιφατικά τ α λεγόμενα περί τής τύχης τοΰ
τελευταίου βυζαντινού αύτοκράτορος. Αυτός ò Πορ3ητής άμα τ ό π ρ ώ ­
τον είσήλ3εν είς τήν Πόλιν διετέλεσεν έν πλήρει απορία περί τής τύχης
τοΰ μεγάλου αύτοΰ αντιπάλου καί ήρώτησε τον μέγαν δοΰκα Λουκάν
Νοταράν «ει ό βασιλεύς άπέδρασύν ταΐς ναυσί, καί ò δούξ άπεκρίνατο,
ότι ούκ οϊδε* ήν γ α ρ αυτός [ = ό Λουκάς Νοταράς] έν τη βασιλική π ύ ­
λη τότε οτε οί Τούρκοι συνήντησαν, είσελ3όντες έν τη πύλη τής Χαρ-
σοΰ, τ ώ βασίλεΐ» 2 ) . Μόλις δε ά φ ' ου άνευρέ3η ή κεφαλή τοΰ άτυχους
αύτοκράτορος καί άνεγνωρίσ3η αύτη καί ύπό τοΰ Λουκά Νοταρά καί

1) Σ. Π. Λ ά μ π ρ ο s, εν3' ανωτέρω, τόμ. Ε' (1908) σελ. 248—250

2) Δ ο ύ κ a ç, εκδ. Βόννης, σελ. 300.
32κ'

1
ύπ* άλλων έπείσ3η ό ΓΤορ3ητής περί του 3ανάτου εκείνου ). Ό ρ 3 ώ ς
2
παρετηρή3η ) , ότι ή κ α τ ' αρχάς επικρατήσασα αμφιβολία και άβε-
βαιότης περί τ ο υ θανάτου του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου πρέπει ν ' ά -
ποδο3ή K°ù £ÎS τάς κυκλοφορούσας τότε χρησμολογίας και είς τ ά γεγο­
3
νότα, οτι ό αείμνηστος αυτοκράτωρ έπεσε «μονώτατος», ) τ ώ ν περί αυ­
τόν 3ανόντων ή φυγόντων, και έπεσε μάλλον ως απλούς μαχητής ή
ως αύτοκράτοορ· εννοώ, επεσεν ενδεδυμένος ουχί όλόκληρον τήν αύτο-
κρατορικήν στολήν, άλλα μόνον τ ά αυτοκρατορικά π έ δ ι λ α 4 ) . Πρβλ.
μάλιστα τ ά λεγόμενα υ π ό του Δούκα: «ό βασιλεύς ούν άπαγορεύσας
εαυτόν, Ιστάμενος βαστάζων σπά3ην και ασπίδα είπε λόγον λύπης άξιον
ούκ εστί τ ι ς τ ώ ν Χ ρ ι σ τ ι α ν ώ ν τ ο υ λ α β ε ί ν τ ή ν κ ε φ α λ ή ν
μ ο υ ά π ' ε μ ο υ ; ην γ α ρ μονώτατος άπολειφ3είς. τότε είς τ ώ ν Τούρ­
κων δούς α ύ τ ω κατά π ρ ό σ ω π ο ν και πλήξας, και αυτός τ ω Τούρκω
έτέραν εχαρίσατο* τ ώ ν οπισ3εν δ ' έτερος καιρίαν δούς π λ η γ ή ν , έπεσε
κατά γης· ού γ α ρ ^δεισαν, οτι ò βασιλεύς εστίν, άλλ' ως κοινόν στρα-
τιώτην τούτον 3ανατώσαντες άφήκαν» 5 ). Πρβλ. καί Λαόνικον Χαλ-
κοκονδύλην: «του μέντοι βασιλέως Ε λ λ ή ν ω ν τήν κεφαλήν τ ώ ν νεηλύ-
δων 6 ) τις μετά τ α ύ τ α π α ρ ά βασιλέα ενεγκάμενος δώρα τε έλαβε καί
αρχή έδωρή3η. δ τ ω δε τ ρ ό π ω άπο3άνοι, ουδείς Κάθετο τ ώ ν νεηλύ-
δων φράσαι. κατά γ ά ρ τήν πύλην σύν πολλοίς άλλοις αύτου ως ò
τ υ χ ώ ν έ τ ε λ ε ύ τ η σε.» 7 ) Και δεν αποκλείεται τον κατά κοινόν μαχη-
τήν 3άνατον του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου νά ύπονοή ò στιχο-
πλόκος του εν τ ω χρησμολογίω τ ο υ Παϊσίου Λιγαρίδου κειμένου
«Θρήνου της Κωνσταντινουπόλεως», λέγων:
εσκότωσαν τον βασιλέ οί σκύλοι γιανιτζάροι*
άνεκατώ3' τ ο αϊμα του με τ ώ ν πολλών τ ώ ν α ί μ α 8 ) .

1) Αύτό3ι.
2) Ύπό τοϋ 2. Ά . Σ ι δ ε ρ ί δ ο υ, ενθ' ανωτέρω, σελ. 175 κ.έ.
4) Έ κ τών αυτοκρατορικών €ττερικνημίδων ή καί πεδ(λων, ένθα χρυσοί αετοί
ήσαν γεγραμμένοι· άνεγνωρίσ-θη βραδύτερον το πτώμα τοϋ αύτοκράτορος κατά
τον Γεώργιον Φραντζήν (Ικδ. Βόννης, σελ. 291.)
3) Καί κατά τα λεγόμενα υπό τοΰ l i b e r t i n i T u s c u l i B r i x i e n s i s
(Cpoleos libri IV, Ικδ. De t h i e r , Ιν3'άνωτέρω, σελ. 95-262) Βιβλ. Δ', στίχ. 1007-
1012, ό Κωνσταντίνος Παλαιολόγος προσεβλήθη «μόνος μαχόμενος». Πρβλ. 2.'Α.
Σ ι δ ε ρ ί δ η ν, Ι ν θ ' ανωτέρω σελ. 180.
5) "Εκδ. Βόννης, σελ, 286—7. Τας εΙδήσεις ταύτας ίσως συνέλεξεν ό Δούκας
έκ Τούρκων αυτόπτων τών σχετικών έργων όπως συνέλεξεν έκ Τουρκικών π η γ ώ ν —
κατά τήν Ιδίαν αύτοϋ όμολογίαν (έν3' ανωτέρω, σελ. 287)—καί άλλα σχετικά προς
την "Αλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως.
6) = γιανιτζάρων.
7) "Εκδ. Βόννης, σελ. 399, Ικδ, Darkó, τόμ. Β', σελ, 163.
8) Α. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Κ ε ρ α μ ε ύ ς έν «Β. Ζ.», τόμ. Γ (1903) σελ.
268-271, στίχ. 1 7 - 1 8 .
 32κα'

Κατά τ α ανωτέρω «μονωτάτου» και «ως κοινού στρατιώτου»

αποθανόντος του αύτοκράτορος, δεν θά ύπήρχον μεταξύ τών ημετέ­
ρων άμεσοι μάρτυρες του ήρωϊκοΰ αύτοΰ τέλους* εντεύθεν λοιπόν και
ή περί της τύχης αύτοΰ κ α τ ' αρχάς επικρατήσασα αμφιβολία και άβε-
βαιότης, επικρατήσασα κ α τ ' αρχάς και μεταξύ τών οικειοτατων του
αύτοκράτορος αξιωματικών, ως ό Λουκάς Νοταράς και ό Γεώργιος
1
Φραντζής· ) εντεύθεν λοιπόν προϋπήρχον και δεδομένα κατάλληλα προς
δημιουργίαν σχετικών θρύλων. Άλλα τίθεται το ερώτημα, διατί ό αυ­
τοκράτωρ κατά τήν εσχάτην περίοδον του αγώνος δεν έφόρεσε την
επίσημον αύτοΰ στολήν; Βεβαίως εκ προνοίας* πρώτον μεν όπως μη
καταστή στόχος τ ώ ν εχθρών κατά τάς εφόδους τούτων, δεύτερον δέ,
όπως εν περιπτώσει αλώσεως της Πόλεως άποφύγη τήν αίχμαλωσίαν,
ά ν θ ' ής προετίμα τον εφ' όπλου θάνατον. 2 ) Ό τ ι οΐ εχθροί εν περι­
πτώσει επικρατήσεως άπέβλεπον π ρ ο πάντων εις τήν αίχμαλωσίαν
του αύτοκράτορος είναι προφανές. Και ò Μανουήλ Μαλαξός ορθώς
παρετήρησεν, ότι οί φονεύσαντες κατά τήν 29 Μαΐου 1453 τον Κων-
σταντϊνον Παλαιολόγον Τούρκοι ήγνόησαν, «ότι ό βασιλεύς η ν ει γ ά ρ
έγνωσαν, ούκ αν, οίμαι, εφόνευσαν, άλλα ζώντα έπιασαν, συλλαβόντες
παντοιοτρόπως, και προσέφερον τ ω βασιλεϊ αυτών 3 )». Καί ò Δούκας 4 )
έχων ύ π ' όψει και ανακοινώσεις Τούρκων, μετασχόντων της Αλώσεως
τής Πόλεως, βέβαιοι, ότι ούτοι εκ κακών υπολογισμών προέβησαν
κ α τ ' αυτήν εις σφαγάς πολλών χριστιανών* «καί γάρ-ελεγον οί Τούρ­
κοι-εί ηδειμεν τοσαύτην άπορίαν ανδρών ύπάρχουσαν εν τ η Πόλει,
τους πάντας ως π ρ ό β α τ α πεπράκαμεν αν».

'Ανωτέρω παρεθεσαμεν χωρία παλαιών κειμένων, βεβαιουντα

τάς αμφιβολίας καί τάς αβεβαιότητας, αϊ όποϊαι επεκράτουν αμέσως
μετά τήν "Αλωσιν τής Βασιλευούσης εν σχέσει προς τ ο τέλος του Κων­
σταντίνου Παλαιολόγου. Άδρομερεστέρας ειδήσεις περί τ ώ ν αυτών

1) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 32ιη' κ. ê.

2) Πρβλ. 5. Ά. Σ ι δ ε ρ ί δ η ν , êvS' ανωτέρω, σελ. 176 κ. έ. Καί έν βρα­
χεία Ιταλική έκ$έσει περί τής 'Αλώσεως, διασωβείση έν τω κώδικι V.F.4 τής έν Νεα-
ττόλει βιβλιο9ήκης Brancacciana, έκδεδομέντι δέ υπό Σ. Π. Λ ά μ π ρ ο υ , «Νέος
Έλληνομνήμων», τόμ. Ε' (1908) σελ. 259-260 άναγινώσκομεν: «et l'imperatore fu
ucciso hauendosi l'habito mutato per non essere conosciuto».
3) Ιστορία πολιτική Κωνσταντινουπόλεως έν Μ. Grusii, Turgograecia (έν
Βασιλεία 1584), σελ. 12. Πρβλ. καί 5. Ά. Σ ι δ ε ρ ί δ η ν , ivS'ανωτέρω, σελ. 177
κ. έ., 183 κ. έ.
4) "Εκδ. Βόννης, σελ. 287-8.
32κβ'

αμφιβολιών περιέχει ό λεγόμενος «Θρήνος τής Κωσταντινουπόλεως», ò

θεωρούμενος υ π ό τίνων έργον τής περιόδου 1461 — 1483 και προςγρα-
φόμενος ουχί ορθώς εις τον Ρόδιο ν 'Εμμανουήλ Γεωργιλλαν Λιμενιτην, τον
στιχοπλόκον τ ο υ «Θανατικού τής Ρόδου» και τής «'Ιστορικής εξηγή-
σεως περί τ ο υ Βελισαρίου» 'Αλλ' ό λεγόμενος «Θρήνος τής Κωνσταν­
τινουπόλεως» ούτος δια λόγους πραγματικούς και γλωσσικούς δεν
προέρχεται εκ τής γραφίδος του 'Εμμανουήλ Γεωργιλλα Λιμενί-
του, εγράφη δε π ά ν τ ω ς βραχύ μετά τήν "Αλωσιν Χ ) , εν φ πρωτεύουσα
τ ο υ 'Οθωμανικού κράτους ήτο εισέτι ή Άδριανούπολις. Ό π ω ς δ ή π ο τ ε
εν τ ω κειμένω τ ο ύ τ ω , το όποιον συνήθως κυκλοφορεί ως «Θρήνος» ή
«"Αλωσίς» τής Κωνσταντινουπόλεως, ύπάρχουσι πολλοί στίχοι, ενίοτε
μάλιστα στερεότυποι στίχοι, αναφερόμενοι εις τον κακόμοιρον, άλλα
και «πανφρόνιμον» και «άνδρεϊον» Κωνσταντϊνον Παλαιολόγον. Έκ
τ ω ν στίχων τούτων π α ρ α θ έ τ ω ενταύθα τους αμέσως προς τ α ημέτερα
θέματα σχετιζομένους, τους περιέχοντας δήλον ότι φήμας περί τής
τύχης του ύστατου τ ώ ν μεσοχρονίων ημών ηγεμόνων:

Να δράμουν να βοηθήσουσι 2 ) τήν ταπεινήν τήν Πόλην,

τήν Πόλην τήν πανάτυχον, τ ο μέλος το οίκεΐον,
τον βασιλέα τον π τ ω χ ό ν , τον άθλιον Κωνσταντϊνον,
όπούχε π ά ν τ α και άεί σ ' αυτούς, να τον βοηθήσουν,
τον π ό θ ο ν και τήν πίστιν τ ο υ και όλον τ ο υ τ ο θάρρος,
καί έγελάστην ό π τ ω χ ό ς κ' έχασε τήν ζωήν τ ο υ ,
κ α ι ά π έ θ α ν ε ν , ως λέγουσιν, ε π ά ν ω ε ί ς τ ό σ π α θ ί ν του.
Το θάρρος όπου ήλπιζεν εύρέθην γελασμένος. 3 )

Καί κατωτέρω άποτεινόμενος ò στιχοπλόκος προς τον «αύθέντην, τον

δούκαν, κύριον τής Μπουργούνιας» λέγει προς τοις άλλοις τ α εξής:
C
H Πόλης, ή α γ ά π η σου, επήραν την οί Τούρκοι·
ή 'Οδηγήτρια ού φαίνεται, ή 'Αγία Σοφιά έχάθην,
ό φίλος σου ò βασιλεύς ουδέ π ο σ ώ ς εύρέθην
τους άρχοντας εκόψασι τ α τούρκικα μαχαίρια,
καί οί π τ ω χ ο ί οί ταπεινοί όλοι ήχμαλωτισθήκαν. 4 )

1) Πρβλ. πρό παντός Α. E l i s s en âv "Göttingische Gelehrte Anzeigen"

1871, σελ. 1538—1566., 1874, σελ. 475—478, καί Γ. Χ α τ ζ ι δ ά κ ι ν έν «Β. Ζ.»,
τόμ. Γ(1894) σελ. 581-598 ( = τ ο υ αύτοϋ: Μεσαιωνικά καί Νέα 'Ελληνικά. Τομ.
Α'.'Εν 'ASiivatç 1905, σελ. 537-560). Πρβλ. καί Κ. K r u m b a c h e r , GBL 2 §366
Σ. Π. Λ ά μ π ρ ο υ , «Νέος Έλληνομνήμων», τόμ. Ε' (1908) σελ. 194, Γ'.
2) = o l Φράγκοι καί οί λοιποί Χριστιανοί.
3) Ε. L e g r a n d , Bibliothèque grecque vulgaire. Τόμ. Α.' Έ ν TTapiofotç,
1880, σελ. 175, στίχ. 184—191.
4) Αύτό$ι, σελ. 181, στίχ. 375—379.
 32κγ'

Και πάλιν ό στιχοπλόκος εν αποστροφή προς τον ήμέτερον αυτοκρά­

τορα αναφωνεί:
~60 βασιλευ, και νδχες ζην και μ' είχες άποθάνειν!
π ο υ ε ϊ ν ' ο ί άρχοντες αυτοί του παλατιού της Πόλης
και π ο υ ò αυτοκράτορας βασιλεύς των Ρωμαίων;
Τ
6ύ Κωνσταντίνε βασιλευ, Δρογαζη τ ο πινόμιν,
είπε μ ο ι π ο ΰ ευρίσκεσαι· εχάθης; εκρυβήθης;
[ή J ζ "Π S; ή κ α ι α π έ θ α ν ε ς ; ε π ά ν ω σ τ ο σ π α θ ί σ ο υ ;
οτι ò σκύλος άμηρας, ό Μαχουμέτ ό κράτωρ,
όπου αύθέντευσεν λοιπόν την άτυχον την Πόλην,
πολλά y à p εψήλάφησε τ α κομμένα κεφάλια,
και τ ά κορμιά εδιέγερνεν, λέγω, τ α κεκομμένα,
το γύρευεν, ουδέν ηύρε· ουκ οΐδα τίς ή χρεία·
νεκρόν σώμα, λέγω, το σον τί τό θελεν ό σκύλος,
ή την τιμίαν κεφαλήν, αύθέντα, την δικήν σου. 1 )
Πολύ σπουδαιότερα δια τό ζήτημα ημών εϊναι ή προς τ ό τέλος του
αύτου κειμένου άπαντώσα αποστροφή:
~6ύ Κωνσταντίνε βασιλευ, τί νάναιν ά π ό σέναν;
λ έ γ ο υ ν οτι α π έ θ α ν ε ς ε π ά ν ω στο σ π α θ ί ν σου,
ή κ ο υ σ α π ά λ ι ν ν à λ έ γ ο υ σ ι ν και είσαι κεκρυμ μένος
υ π ό χειρός της π α ν σ θ ε ν ο ύ ς δεξιάς τ ο υ Κυρίου-
μακάρι νά 'σαι ζωντανός, σαν είσαι άποθαμμένος ! 2 )
Έχαρακτήρισα ήδη την αμέσως ανωτέρω άποστροφήν πολυ-
τιμον, διότι αύτη βέβαιοι, οτι ήδη βραχύ μετά τήν "Αλωσιν είχε
σχηματισθή κυριώτατον σημεϊον του θρύλου του Μαρμαρωμένου Βα­
σιλιά, ήτοι εκείνο, κ α θ ' ö ούτος άφηρπάγη και εκρύβη θεία θελήσει
και συνεργεία. Παρατηρητεον, οτι ό στιχουργός του ανωτέρω κειμένου
δεν έχει σχηματίσει ώρισμένην πίστιν περί του τέλους του αύτοκράτο-
3
ρος· τονίζει όμως κ α τ ' επανάληψιν, ) οτι ουδέ λείψανον αυτού ευρέθη·
δια τούτου ίσως ήθελεν εν τούτοις νά ενίσχυση τήν ήδη διαδΞδομένην
παράδοσιν, ότι ό τελευταίος Παλαιολόγος έχει κρυβή
ύπό χειρός της πανσθενοΰς δεξιάς του Κυρίου.

1) Αύτό3ι, σελ 195-6, στίχ. 821-833 (άντι3έτως ανωτέρω, σελ. 32ιΘ' κ. Ι., λέγουσι
τα κείμενα σχετικώς προς τήν άνεύρεσιν της κεφαλής του αύτοκράτορος, περί δέ της
ταφής αύτου πρβλ. προ πάντων 2. Ά. Σ ι δ ε ρ ί δ η ν , εν3' ανωτέρω, σελ. 182 κ έ.
2) Ε. L e g r a n d , Iv3' ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 202, στίχ. 1014-1018.
Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν , Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 661. 2. Ά. Σ ι δ ε ρ ί δ η ν,
εν3' ανωτέρω, σελ. 181.
3) Ε. L e g r a n d , iv3* ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 181, στίχ. 377, σελ. 196,
στίχ. 827-831.
32κδ'

Και άλλα σημεία του θρύλου του Μαρμαρωμένου Βασιλιά ελέγχονται

εν χρόνοις ήδη παλαιοΐς εσχηματισμένα ή και στοιχεία ιστορικά οντά.
Ο ύ τ ω λέγει ό θρύλος «όταν ήρθε ή ώρα να τουρκέψη ή Πόλη, και
μπήκαν μέσα οι Τούρκοι, έτρεξε ό Βασιλιάς μας καβάλλα 'ς τ ά λ ο γ ό
τ ο υ να τους εμπόδιση. "Ήταν πλήθος άρίφνητο ή Τουρκιά, χιλιάδες
τον έβαλαν 'ς τ η μέση κ' εκείνος χτυπούσε κ ' έκοβε αδιάκοπα με τ ο
σπαθί τ ο υ . Τότε σκοτώθη τ ά λ ο γ ό του κ' έπεσε κι' αυτός. Κ'εκεϊ π ο ύ
ένας 'Αράπης σήκωσε τ ο σπαθί του να χ τ υ π ή σ η τ ο βασιλιά ήρθε ά γ ­
γελος Κυρίου και τον άρπαξε...» 1 ). Περί τ ω ν απεγνωσμένων α γ ώ ν ω ν
του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου μετά τήν είσβολήν τ ω ν εχθρών είς
τ ή ν Πόλιν πρβλ. όσα προς τ α του θρύλου πλησιάζοντα λέγει ό Γε­
ώργιος Φ ρ α ν τ ζ ή ς 2 ) : «ό δε [βασιλεύς] τον ΐ π π ο ν κεντήσας δραμών εφθα-
σεν ένθα τ ό πλήθος τ ω ν άσεβων ήρχετο, και ώσπερ ό Σαμψών επί
τους αλλοφύλους εποίει, και τους ασεβείς εν τ ή π ρ ώ τ η συμπλοκή εκ
τ ω ν τειχών άπεκρήμνισεν, ώς Ιδεΐν θαύμα ξένον τους έντυχόντας και
βλέποντας* βρυχόμενος ώς λέων και τήν ρομφαίαν εσπασμένην έχων
εν τ ή δεξιά πολλούς τ ω ν πολεμίων άπέσφαξε* και το αίμα [των ύ π '
αύτου σφαγέντων] ποταμηδόν εκ τ ω ν π ο δ ώ ν και τ ώ ν χειρών αύτου
[εφίππου οντος] ερρεεν». 3 )Ότι ό Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ήτο έφιπ­
πος και εκράτει σπάθην, εν φ δια τ ώ ν ερειπιωθέντων τμημάτων του
τείχους στίφη Τούρκων είσέβαλον εις τήν Πόλην, — όπως δηλαδή mu­
tatis mutandis και ò θρύλος θέλει αναφέρεται και ύ π ' άλλων π η γ ώ ν
συγχρόνων και μεταγενεστέρων τής Αλώσεως. 4 ) Ή δ ' εκδοχή, ότι
επεσεν ό αυτοκράτωρ ά π ό του ί π π ο υ ά π α ν τ α και εν τ ή μακρά περί
τ ώ ν κινδύνων και συμφορών τής Κωνσταντινουπόλεως επιστολή του
Θεοδοσίου Ζυγομαλά προς τον καθηγητήν Μαρτϊνον Κρούσίον 5 ) μόνον
εν τ ή επιστολή λέγεται, ότι ό αυτοκράτωρ «φεύγων επεσεν ά π ό του
ί π π ο υ και άπέθανεν», εν φ κατά τον θρυλον «σκοτώθη τάλογό» του
αύτοκράτορος «κ'έπεσε κι'αυτός». Κατά τον θρυλον του Μαρμαρωμένου
Βασιλιά επιχειρεί « Αράπης» δια τής σπάθης νά φονεύση τον αυτο­
κράτορα* κατά τίνας θρύλους τουρκικούς, τους οποίους διέσωσεν ò νεώ­
τερος 'Οθωμανός Ιστορικός 'Αχμέτ Μουχτάρ, ò Κωνσταντίνος Παλαιο­
λόγος φεύγων εφονεύθη ύ π ό τίνος « Α ρ ά π η » ή « Άζάπη» 6 ) κ α τ ' άλλους

1) Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ς , ενθ'άνωτέρω, τόμ. Α', σελ. 22, άρι9. 33. Πρβλ. και Κ.

Γ. Ζ η σ ί ο υ , "Αλωσις τής Πόλεως. Έ ν 'Αθήναι? 1907, σελ. 42—43.
2) "Εκδ. Βόννης, σελ. 286.
3) Πρβλ 2. Α. Σ ι δ ε ρ ί δ η ν , εν3' ανωτέρω, σελ. 175.
4) AÙTÓSI, σελ. 178 κ. έ.
5) M. Crussii, Turcograecia, σελ. 96. Πρβλ. καΐ 2. Ά . Σ ι δ ε ρ ί δ η ν , εν3*
ανωτέρω, σελ. 181 κ. έ, 191.
6) Περί τής λέξεως πρβλ. Σ. 2 α ν 3 ο υ δ { δ η ν , Έρωτόκριτος. Έ ν Ήρα-
κλείω Κρήτης 1915, σελ. 481.
 32κε'

yèv «επί της ανωφέρειας της οδού, ήτις νυν φέρει το όνομα Βεφα τζαμή
γιοκουσου», κ α τ ' άλλους δε κατά την όδόν Ζεϊρέκ γιοκουσου.*)
Άλλα και κ α θ ' ελληνικός παραδόσεις «κοντά 'ς το Βεφα
Μεϊδάνι, 'ς ενα χάνι μέσα, 'ς την αυλή, είναι Βαμμένος ό βασιλιάς...
Και 'ς άλλη μεριά 'ς τ ο ίδιο χάνι έχουν τον 'Αράπη π ο υ τον έσκότωσε
2
σκεπασμένο ολο λαχούρια και χαλιά.» ) Περί άλλων σημείων του θρύ­
λου του Μαρμαρωμένου Βασιλιά, τ α όποια ελέγχονται αιωνόβια—ασφα­
λώς κατά πολύ αρχαιότερα τής Αλώσεως—γίνεται λόγος κατωτέρω,
προκειμένου περί τ ώ ν στοιχείων, εξ ων συναπετελέσθη ό θρύλος ούτος.
Είναι αληθές ατύχημα, ότι ό αείμνηστος Νικόλαος Γ. Πολίτης
έκωλύθη ύ π ό τοο θανάτου να έκδώση ιδίαν διεξοδικήν μελέτην περί
τ ώ ν στοιχείων, τ ά όποια ό ελληνικός λαός εκ του θησαυρού τών εθνι­
κών αυτού παραδόσεων έλαβε, ίνα δια τής φαντασίας αύτοΰ πλάση
τον θρύλον του Μαρμαρωμένου Βασιλιά. "Εχομεν όμως ευτυχώς έπί-
τομον εκθεσιν τών πορισμάτων τής έρευνης, τήν οποίαν ό ιδρυτής τής
Νεοελληνικής Λαογραφίας επεχείρησε, όπως καθορίση τ ά διάφορα συγ­
γενή στοιχεία, εξ ών ό περί ου ό λόγος θρύλος συναπετελέσθη. 3 ) «Ίο
π ρ ώ τ ο ν στοιχεϊον εϊναι — κατά τον Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν 4 ) — ή απιστία περί
τ ο ύ θανάτου επιφανών ανδρών, και δη ήγεμόνος, εξ ού πάσαι τ ο υ
λαού αϊ ελπίδες εξαρτώνται, αν μάλιστα δεν πρόκεινται άρίδηλα μαρ­
τύρια τής συμφοράς. Βλέπων άποτόμως συντριβομένας τάς ελπίδας
του, ό λαός αδυνατεί να πιστεύση εις τήν άλήθειαν τού γεγονότος,
και στερρώς εχόμενος και τών ελαχίστων αμφιβολιών, πιστεύει μάλ­
λον ότι ή εξαφάνίσις τ ο ύ ανδρός εκείνου είναι πρόσκαιρος, και ότι θ α
επανέλθη ποτέ όπως άποκαταστήση τ ά π ρ ά γ μ α τ α συμφώνως προς το
δίκαιον και προς τους πόθους τού λαού του. Τοσούτον πολυάριθμα
flvai τ ά παραδείγματα τ ώ ν τοιούτων παραδόσεων, ώστε δύναται τις
να εΐπη ότι πάς λαός έχων ίστορικήν συνείδησιν διατηρεί τήν πίστιν
περί τής επανόδου νεκρού τίνος ήρωος, όστις θ ' άναδειχθή ό μέλλων
σωτήρ αύτοΰ». Ούτω εκ τ ώ ν γειτόνων ημών οί μεν 'Αλβανοί αναμένουν
ν'άναφανή ò Σκεδέρμπεης, οί δε Σέρβοι ν'άναφανή ό βασιλεύς Μάρκος Κρα-
λίεβιτς (1371—1394), τον όποιον διεκδικεί τόσον ή ιστορία όσον και ό
θρύλος. 5 ) Οί δ "Ελβετοί πιστεύουσιν,οτι ό μυθικός Γουλιέλμος Τέλλ, εις δν

1) Πρβλ. Ι . Ά . Σι δε ρ {5η ν, IvS' ανωτέρω, σελ. 182.

2) Ν. Γ. Π ο λ ί τ ο υ , Παραδόσεις, τόμ. Α' σ. 22 κ. έ., άρι3. 34, τόμ. Β',
σελ. 675 κ. ε., Κ. Γ. Ζ η σ ί ο υ, εν3' ανωτέρω σελ. 39. Πρβλ. καΐ 2. Ά . Σ ιδε ρ ί-
δ η ν, ivS' ανωτέρω, σελ. 189 κ. έ.
3) Παραδόσεις τόμ. Β', σελ. 661 κ. έ., Λαογραφικά σύμμεικτα, τόμ. Α',
σελ. 20 κ. έ.
4) Παραδόσεις τόμ. Β', σελ. 658 κ. έ., Λαογραφικά σύμμεικτα, τόμ. Α',
σελ. 21 κ. έ. ν
5) Πρβλ. προχείρωξ C. Jirecek, Geschichte der Serben. Τόμ. Β'. Έν Γό3η
1918, σελ, 105 κ. έ., καί τη*; αύτό3ι άναγραφομένην βιβλιογραφίαν.
32κς'

άποδίδουσι την έλευθερίαν της πατρίδος αυτών τ ω 1307, και άλλοι ομώ­
νυμοι πάτριοι ήρωες κοιμώνται υπνον αίώνιον, εξ οΟ ούτοι εγείρονται
μόνον οσάκις ή 'Ελβετία κινδυνεύει κίνδυνον μέγαν,οπως σώσωσιν αυτήν. 1 )
Κατά ταύτα και μεταξύ τών 'Ελβετών έπιζή θρΰλος εθνικός παράλληλος
προς τον ήμέτερον του Μαρμαρωμένου Βασιλιά, τ ο ΰ θ ' όπερ συμβαίνει
και μεταξύ τών Γερμανών, οί όποιοι πιστεύουσιν εις τήν άναβίωσιν του
Σίγφριδ, του μεγάλου Καρόλου, του Καρόλου του Ε', τοΰ Φρειδερίκου τ ο υ
2
ΓΤυρροπώγωνος, τοΰ'Όθωνος του μεγάλου και άλλων ονομαστών ανδρών. )
Και κατά τους τελευταίους αιώνας και επί τών ήμερων ημών διεπλάσθησαν
πολλαχού θρύλοι, κ α θ ' ους ηγεμόνες, πολιτικοί και άλλοι επίσημοι άν­
δρες δεν άπέθανον. 3 ) Ό γράφων τάς λέξεις ταύτας επανελθών μετά πολυ­
ετή ζωήν εν τ ή ξένη εις τήν ά γ α π η τ ή ν πατρίδα, ήκουσε κατά τ ό θέρος
του 1926 χωρικούς τών 'Αρκαδικών βουνών, τους μεν λέγοντας επιμόνως,
ότι ò βασιλεύς Κωνσταντίνος ό IB' δεν απέθανε, τους δε λέγοντας μετ'αδι­
άσειστου πίστεως, ότι ναι μεν άπέθανεν ό Κωνσταντίνος ò IB', άλλα
«μίαν ήμέραν θ ' άναστηθή γ ι α τήν Πατρίδα». Έ ν τ ω σημείω τ ο ύ τ ω
άς τονισθή, ότι ή λαϊκή δοξασία, κ α θ ' ην εξαιρετικοί άνδρες είναι ανώτε­
ροι του θανάτου, αποτελεί πάλαιαν κληρονομίαν, τής οποίας πολλά μαρ­
τύρια εχομεν έν τ ω άρχαίω Έλληνικώ κόσμω. Ό Ν. Γ. Πολίτης 4 ) περι­
συνέλεξε και μαρτύρια εκ τής έκκρίτου ελληνικής αρχαιότητος, κ α θ ' ά
ήρωες, άλλα και άπλοϊ άνθρωποι θεοφίλητοι μεθίστανται εις άλλον κό-
σμον χωρίς ν ' άποθάνωσι. 'Από δε τών Μακεδόνικων χρόνων και εξής
πολλάκις εκυκλοφόρησε μεταξύ τών 'Ελλήνων τ ό μύθευμα, ότι βασιλείς
εκ του κόσμου τούτου άφανισθέντες μετέστησαν δήθεν προς τους θεούς. 5 )
Παλαιότατη δέ κληρονομιά 'Ελληνική είναι ή δοξασία, ότι θεοί και ήρωες
έπιχώριοι επιφαίνονται έν καιρώ πολέμων επίκουροι και σωτήρες κιν-
δυνευόντων συμπολιτών. Ή δέ τοιαύτη δοξασία έχει έπιβίωσιν και έν
τ ω Χριστιανισμώ. 6 ) Ο ύ τ ω — ό π ω ς υπενθυμίσω παγκοίνως γ ν ω σ τ ά
π ρ ά γ μ α τ α — συμφώνως προς τάς συναξαριακάς διηγήσεις ή Θεοτόκος,
ή «υπέρμαχος στρατηγός», πολλάκις έσωσε τήν Βασιλευουσαν ό δέ

1) Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν, Λαογραφικά σύμμεικτα. Τόμ. Α', σελ. 68 — 69.

2) Πρβλ. προ πάντων τα ?ργα W. Β ο u s s e t, Der Antichrist (ανωτέρω,
σελ. 2031) Franz K a m p e r s (ανωτέρω σελ. 2053), A.N. Ve s el ο ws k i j , (ανω­
τέρω, σελ. 2078), F r i e d r i c h P f i s t e r , Die deutsche Kaisersage und ihre
antiken Wurzeln. Würzburg, 1928. Ή σχετική Γερμανική βιβλιογραφία κατά τα
τελευταία ετη ηΰξή3η μεγάλως.
3) Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν, Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 662.
4) AÙTÓSI, σελ. 663 κ. έ.
5) Αύτό3ι.
6) ACrróSt.
 32κζ'

μυροβλύτης και α θ λ ο φ ό ρ ο ς άγιος Δημήτριος, ό πάτρων της Θεσσα­

λονίκης, πλέον ή άπαξ έσωσε την νύμφην του Θερμαϊκού κινδυνεύουσαν,
μάλιστα δέ πολεμουμένην υ π ό Σλάβων. Ό δε απόστολος 'Ανδρέας, ό κατά
1
τίνα απόκρυφα κείμενα εν ΤΤάτραις της 'Αχαΐας μαρτυρήσας, ) έσωσε την
πόλιν ταύτην επίσης ύ π ό Σλάβων, άλλα συγχρόνως και υ π ' 'Αράβων
2
πολιορκουμένην. ) Kaì ò "Αγιος Ευγένιος, ò προστάτης της Τραπεζουντος,
κ α τ ' επανάληψιν έσωσε την μεγαλόπολιν ταύτην εξ εφόδων παντοδα-
3
π ώ ν βαρβάρων. ) Ό π ω ς δέ κατά τάς αρχαίας παραδόσεις οι πατρώοι
3εοί και οι έπιχώριοι ήρωες μάχονται μετά τών ανθρώπων, π.χ. εν Μα-
paScovi, εν Σαλαμϊνι, κλ. ούτω και οί άγιοι, περί ών εγένετο ανωτέρω
λόγος, κατέρχονται «όφ3αλμοφανώς» μετά τών Χριστιανών είς αγώνα
κατ'απίστων και αλλοφύλων, όπως σώσωσι τάς υ π ' α υ τ ώ ν προστατευό­
μενος πόλεις. Σπουδαιότατον δέ δια τήν συνέχειαν της 'Ελληνικής Φυλής
είναι το γεγονός, οτι ή δοξασία περί ήρώων=έν χριστιανικώ πνεύματι
αγίων, επιφαινομένων σωματικώς, όπως βοη$ήσωσι τους πολίτας τ ώ ν
υ π ' αυτών προστατευομένων πόλεων—ή δοξασία αύτη, λέγω, έπιζή
μέχρι σήμερον π α ρ ' ήμϊν. Ούτω κατά τους Βαλκανικούς πολέμους (1912
— 1913) "Ελληνες εύζωνοι «πλήρεις πίστεως» διϊσχυρίζοντο, οτι «εί­
δαν με τ α μάτια τους» τους μεγαλομάρτυρας αγίους Γεώργιον και Δημή-
τριον εφίππους προπορευόμενους του 'Ελληνικού στρατού, κατά δέ τήν
μάχην του Σαρανταπόρου ενσπείροντας τύφλωσιν εις τους εχθρούς.*)
Παρομοίως—όπως αντλήσω παράδειγμα εκ της μεσοχρονίου ημών π α ρ α ­
δόσεως, παράδειγμα συγγενές και προς τον $ρυλον του Μαρμαρωμένου
Βασιλιά—τω 813, οτε ο'ι Βούλγαροι ύ π ό τον πολεμικόν Κρουμον εΐχον
προχωρήσει μέχρι τών πυλών τής Κωνσταντινουπόλεως, εκινδύνευε
δέ τ ο Βυζαντιακόν κράτος μονονουχί εκ θεμελίων, έπίστευσαν πολλοί t
οτι ανέστη εκ του τάφου του και έφιππος έπορεύ3η κατά τών εχθρών
ό Κωνσταντίνος ò Ε', ό λεγόμενος μεν «κοπρώνυμος», πράγματι δέ
μεγαλώνυμος αυτοκράτωρ! 'Αλλά και ό Βασίλειος ό Βουλγαροκτόνος,

1) Acta apostolorum apocrypha post C o n s t a n t i n u m Tischen-

d orf... Partis alteris volumen ed. Μ. Β ο n n e t. Έν Λειψία 1898, σελ. 1-37,
46-57, 58-64. Πρβλ. και Bibliotheca hagiographica Graeca2, σελ. 14 κ. έ. (πρόςθες.
καΐ Σ τ . Θ ω μ ο π ο ύ λ ο υ , Ό 'Απόστολος 'Ανδρέας [έν 'Αθήναις 1899] σελ. 23-
65. Μ. Ν. S p e r a n s k i j , Die apokryphen Akten des Apostels Andreas. Έν·
Μόσχα 1894. Π. Γ. Ζ ε ρ λ έ ν τ ο υ , Μηλιγγοί καΐ Έζερΐται Σλάβοι έν Πελοπον-
νήσω [έν Έρμουπόλει 1922] σελ. 3 κ. έ.)
2) Πρβλ. έπ' έσχατων Π. Γ. Ζ ε ρ λ έ ν τ η ν , Ινθ' ανωτέρω, σελ. 13 κ. έ.
3) Τα σχετικά κείμενα προχείρως παρά Α. P a p a d o p u l o s - K e r a r a e u s ,
Fontes historiae imperii Trapezuntini. Έν Πετρονπόλει 1897, σελ. 30 κ. έ.
4) Πρβλ. Ά. ' Α δ α μ α ν τ ί ο υ , Ή Β^α^τινή θεσσαλονίκη. Έν Άθήναις-
1914, σελ. 49 κ. έ.
2γ"
32κη'

ώς λέγεται, ανέστη ποτέ έκ τοΰ τάφου του, όπως όρμήση εναν­

1
τίον τ ω ν εχθρών του κράτους. )
Έκράτυναν δέ τάς ελληνικός λαϊκάς δοξασίας, κ α θ ' ας επιφα­
νείς άνθρωποι δέν υπόκεινται είς θάνατον και μέλλουσι να έμφανισθώσι
και πάλιν έπί της γης, παράλληλοι 'Ιουδαϊκά! παραδόσεις, άπαντώσαι
έν άποκρυφοις μάλιστα κειμένοις· κατά ταύτας προωρισται είς τον Μωϋ-
σήν, είς τον Έ ν ώ χ και είς τον προφήτην Ή λ ί α ν , — ο ί όποιοι άλλως τε δέν
άπέθανον, άλλ'άνελήφθησαν είς τους ουρανούς—,είς τόν'Έσδραν,είςπάντας
τούτους προωρισται νέα επιφάνεια επί της γής.Συνεδέοντο δέ αί ίουδαϊκαί
αύται παραδόσεις προς τον ίουδαϊκόν μεσσιανισμόν και τάς περί αυτού προ­
φητείας. Συγγενείς δέ προς Ιουδαϊκός παραδόσεις εϊναι χριστιανικοί παρα­
δόσεις, ευρύτατα διαδεδομένοι, αναφερόμενοι δέ είς την μεταστασιν της
Θεοτόκου και του 'Ιωάννου, του Ήγαπημένου τού Κυρίου και Θεολόγου,
2
ό όποιος κατά τον Ψευδοαυγουστϊνον, άλλα καί άλλα κείμενα ) δέν απέ­
θανε, αλλά ζή κοιμώμενος έν τ ω τ ά φ ω αυτού* μεγάλως δέ ποτέ ήτο δια­
δεδομένη ή πίστις, οτι έκ τού έν Έφέσω τάφου τού 'Ιωάννου τοΰ Θεολό­
γ ο υ αναβλύζει κόνις, προερχομένη έκ της αναπνοής τού τεθαμμένου μέν,
ά λ λ ' απλώς κοιμωμένου αγίου* μάλιστα οί προσκυνηταί τ ώ ν Ιερών της
'Εφέσου κατά τους μέσους αιώνας έφαντάζοντο, οτι ήκουον την άναπνοήν
τού Θεολόγου έξερχομένην έκ τού αυτόθι τάφου του. Κατ' άλλας παρα­
δόσεις ό άγιος 'Ιωάννης ό Θεολόγος μετέστη είς ουρανούς όπως ποτέ ò
Έ ν ώ χ καί ό Η λ ί α ς 3 ) . Ό π ω ς δ ή π ο τ ε τ α φερόμενα περί τού 'Ιωάννου
Θεολόγου ώς κοιμωμένου έν τ ω τ ά φ ω αυτού άποτελούσι παράλληλα
προς τον θρΰλον τού Μαρμαρωμένου Βασιλιά.
ΑΙ χριστιανικά! δοξασίαι περί απαλλαγής αγίων μάλιστα αν­
δρών α π ό τοΰ θανάτου καί νέας επιφανείας αυτών έπί τής γής συνεδέ-
θησαν—κατά την όρθήν παρατήρησιν τοΰ Ν. Γ. Πολίτου 4 )—προς παρα­
δόσεις έσχατολογικάς καί μάλιστα άναφερομένας είς την ελευσιν τοΰ
'Αντίχριστου. Χωρίον τι τοΰ διδακτικού εκείνου βιβλίου τής Παλαιάς
Διαθήκης, τ ο όποιον έβραϊστί μέν ονομάζεται Κ ο χ έ λ ε θ , τ ο ΰ θ ' όπερ
υ π ό τ ώ ν Έβδομήκοντα αποδίδεται δια τής λέξεως ' Ε κ κ λ η σ ι α σ τ ή ς ,
υ π ό παραδόσεων δέ Ιουδαϊκών καί χριστιανικών προςγράφεται είς τον
βασιλέα Σολομώντα, έν φ υ π ό νεωτέρων ερευνητών θεωρείται κ α θ ' όλου

1) Χρονογραφία θ ε ο φ ά ν ο υ ς , !κδ. Βόννης, σελ. 781, ϋκδ. De Boor, σελ.

501. Πρβλ. καί Ν. Γ. Π ο λ 1 τ η ν, Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 662 κ. έ., Λαογρα­
φικά σύμμεικτα, τόμ. Α', σελ. 22.
2) Πρβλ. προ παντός R. Α. L i p s i u s , Aposteigeschichte-und Legenden.
Τόμ. Α', σελ. 66.
3) Πρβλ. Γ. Α. Σ ω τ η ρ ί ο υ , Ό vaòc Ιωάννου τοΰ θεολόγου έν Έφέσω.
Δεύτερον έτος ανασκαφών. Έ ν Ά3ήναις 1924, σελ. 122, 130 κ. έ.
4) Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 664 κ. έ.
 32κθ'

Ιργον ή τουλάχιστον επεξεργασία της 'Ελληνιστικής περιόδου (μετά τ ο

300 π . χ . ) λέγει κατά τους Έβδομήκοντα (Θ', 14—15): «Πόλις μικρά
καΙ άνδρες èv αύτη ολίγοι, και ελθη ε π ' αυτήν βασιλεύς μέγας και κύκλωση
αυτήν καί οίκοδομήση ε π ' αυτήν χάρακας μεγάλους· και εύρη εν αυτή
οινδρα πένητα σοφόν, και διασώσει αυτός τήν πόλιν èv τ ή σοφία αύτοΰ·
1
και άνθρωπος ουκ έμνήσθη συν του ανδρός του πένητος εκείνου». ) Κατά
πάσαν πιθανότητα το χωρίον τούτο εδωκεν άφορμήν είς τήν διάπλασιν
ολοκλήρου κύκλου χρησμών, κατά τους οποίους ò πένης βασιλεύς θά
βασιλεύση έν πάση δικαιοσύνη, θά φέρη πάσαν εύτυχίαν, θά ταπείνωση
διάφορα έθνη, π.χ. Άγαρηνούς, 'Ιουδαίους, Ίσμαηλίτας, θά εξημέρωση
τ α ξανθά γένη, τ ά όποια εθεωρούντο ποτέ εχθρικά προς τους Βυζαν­
τινούς, 2 ) και έν τέλει θα κατάπαυση πάντα πόλεμον. Συνεδέθησαν δε
οι χρησμοί ούτοι προς προφητείαν περί έλευσεως τού 'Αντίχριστου και
συμπεριλήφθησαν υπό διαφόρους διασκευάς και είς τάς λεγομένας «'Ορά­
σεις» του Δανιήλ, 3 ) περί ών έγένετο λόγος ανωτέρω (μέρος Α', σελ. 4 κ.έ.)
Κατά τινας διασκευάς τών « 'Οράσεων» τούτων ό αναμενόμενος πτωχός και
δίκαιος βασιλεύς ούτος καλείται «Πτωχολέων». 4 ) 'Ανώνυμος δε χρησμός
ττερί τών βυζαντιακών πραγμάτων, ό όποιος ίσως ανάγεται και είς αυτούς
τους είκονομαχικούς χρόνους, ά φ ' ού εκθέτει τ ά δεινά, τ ά όποια θ α δοκι-
μάση ή άνθρωπότης, προλέγει ως έξης τ ά κατά τον δίκαιον βασιλέα:
«έξαναστήσεται αίφνίδιος βασιλεύς δίκαιος άφωμοιωμένος τ ω υίώ τού
θεού... και προςκαλέσεται τήν Ίνδίαν καί... συμπαραλάβει αυτήν... και
έξελεύσεται δια τής θαλάσσης της μεγάλης Αίθιωπίας, συμπαραλάβει
δέ Αΐγυπτον καί Άφρικήν και έξελεύσεται είς τ ά όρη τής Συρίας
ττοιών πολέμους μεγάλους καί ισχυρούς καί περάσει τον 'Ιορδάνην καί
είςελευσεται είς τ ο φρέαρ τού όρκου ποιών πολέμους μετά τών υίών
'Ισμαήλ καί συγκόψει αυτούς έν τή έπιφανεϊ δόξη αύτοΰ καί ποιήσει π ο ­
λέμους οκτώ· όταν δε είςελεύσεται μέσον Τύρου καί Άδάνης όπου έπο-
λέμησεν 'Ιησούς ό τού Ναυΐ, έκεϊ γ α ρ ώρισε Κύριος ό Θεός συντριβήναι
καί άποδοθήναι τοις υίοϊς 'Ισμαήλ αντί τών αιμάτων ών έξέχεαν έν τή
χώρα τών χριστιανών, έκχυθήσεται το αίμα αυτών ώσεί ύδωρ καί αί
σάρκες αυτών ως βολβίτις· καί συναχθήσονται ο'ι υίοί 'Ισμαήλ έκ πασών

1) Septuaginta, εκδ. Α. R a h 1 f s, τόμ. Β', σελ. 256. Tò χωρίον τούτο

αναφέρει καί ό Μιχαήλ Χωνιάτης (εκδ. Σ. Π. Λάμπρου, τόμ. Α', σελ. 222 23 —2231)
âv τ ω έ/κωμιαστικφ αύτοΰ λόγω etc τόν αυτοκράτορα Ίσαάκιον Άγγελον.
2) Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν, Παραδόσεις τόμ. Β', σελ. 666: ξ α ν 3 ά
γ έ ν η κατά τους χρησμούς τών τελευταίων αΙώνων λέγονται κατ' εξοχήν ol
Ρώσσοι καί δη cl Μοσχοβϊται, έν φ κατά παλαιοτέρους χρησμούς ξ α ν S α γ έ­
ν η είναι ol Νορμανδοί καί τά λατινικά ?3νη τής Δύσεως. Πρβλ. καί σελ. 32μ'.
3) Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν, ivS' ανωτέρω, τόμ. Β', σελ. 666.
4) Αύτό9ι, σελ. 665 κ. έ. Πρβλ. καί κατωτέρω, σελ. 32λς'.
32λ'

των πόλεων αυτών eis ενα τόπον, όστις δύναται ράβδον άραι εκεί άπε-
λεύσεται· εστί δε το όνομα του τ ό π ο υ εκείνου Γογώδης. Και συγκροτήσει
πόλεμον μετ' αυτούς μέγαν και ίσχυρόν άρχόμενον ά π ό ώρας π ρ ώ τ η ζ
εως ώρας ενάτης, είς τον ενα μη υπερνικήσει· πεσουνται δε εκ δύο μερών
λαοί πολλοί, ώστε και οί πύξοι τών ί π π ω ν πλησθήσονται του αίματος.
Και κράξονται οί υιοί Ισμαήλ λέγοντες· δός ήμϊν νικαν αυτούς ώς
τ ο πρότερον και ούκ εΐςακουσ9ήσονται· τότε προςεύξεται και ό Βασιλεύς
εκείνος ό δίκαιος και εΐπεκ Κύριε, Κύριε, εως πότε ούκ ελεείς τ ό αίμα τών
χριστιανών; και είςελεύσεται ή προσευχή αύτου είς τ α ώ τ α Κυρίου Σ α -
βαώθ και κατελεύσεται άγγελος Κυρίου και πατάξει τάς φυλάς του Ισμαήλ,
έωθινής γεναμένης, καταδιώξει και απολέσει αυτούς εως της αρχαίας α υ τ ώ ν
1
πατρίδος του Αίθρίβου, και βάλει τήν ^ομφαίαν αύτου είς τ ό Αΐθριβον )
και ύποστρέψας είςελεύσεται είς τήν άγίαν πόλιν περιβαλλόμενος σάκκον
και σποδόν προςευχόμενος επί ημέρας επτά· άναστήσεται δε ως εξ ύπνου
και οίνου κραιπαλικός, άγαλλιάσεται όρος Έρμόνων και όρη τ ά Θαβώρια·
εύφράνθητι ό θρόνος Άντιοχίας και όρη Κιλικίας, ότι καταστήσει εν σοι
ευσεβείς νόμους και κριτάς, και έξελεύσεται είς γ ή ν Ελλήνων έν όργτί,
και θυμώ επί πάντας τους ηγουμένους αυτής. Και τότε κινηθήσεται ό βα­
σιλεύς και οί μεγιστάνες αύτου επί σοι/Επτάλοφε, και άπελάσουσι λαούς
μυριάδας και οϋς εχουσιν ύ π ό στρατόπεδον καί οϋς ούκ εχουσιν,
πάντας ένδύσουσιν όπλα πολεμικά και κινήσουσιν λαούς μυριάδας,
ώστε και τήν γ ή ν έμπροσθεν αύτου σαλεύεσθαι. Και τότε συναντή­
σει βασιλείαν... καί εκεί πεσεϊται ή φυλή τών Ί σ α ύ ρ ω ν εύφράνθητι,
έπτάλοφε Βαβυλών, ότι ήξει εν σοι βασιλεύς ά π ό 'Ανατολής γ η ρ α -
λέος καί κατορθώσει π ά ν τ α τ ά διηρημένα σοι καί αποδώσει πάσας τάς
θυγατέρας σου εν είρήνη καί [σ]τηρίξει αύτάς είς εύσέβειαν, σαλεύσει
θρόνους πατριαρχικούς καί πατέρων υψώσει τό κέρας."Εσται δε ό -θυμός
του βασιλέως εκείνου επί πάντας τους άρνησαμένους έν είκόνι τον Κύριον
καί επί πάντας τους άρχοντας καί αποδώσει αυτούς ά π ό δηναρίου. Γε-
νήσεται δε είρήνη καί άγαλλίασις επί τήν γ ή ν καί επί πάντας τους κατοι-
κουντας αυτήν καί προςκαλέσεται πάντας τους έν κώμαις καί δεσμοΐς
καθήμενους καί αποδώσει αυτούς εκαστον είς τόπον αυτών καί τότε ή γ η
δώσει τον καρπόν αυτής· εσται δε είρήνη και άγαλλίασις έπί ετη λέ.» 2 )
"Αλλοι χρησμοί λέγουσι «Περί του βασιλέως του ορθοδόξου», ό
οποίος μέλλει να φανή έν ταϊς έσχάταις ήμέραις. 3 ) 'Αντιθέτως δε προς τ ά
κείμενα έν τ ω άνωνύμω περί τών βυζαντιακών π ρ α γ μ ά τ ω ν χρησμώ,

1) Περί τοϋ τοπωνυμικού πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν, ÉvS' ανωτέρω, τόμ.

Β', σελ. 671.
2) Α. V a s s i l i e ν, IvS' ανωτέρω σελ. 48-50 (ίδέ καί σελ. XXIII κ. ε.).
Πρβλ. καί Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν , ivS' ανωτέρω, σελ. 665 κ. έ.
3) Πρβλ.π.χ. S. P. L a m b r o s , ivS ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 298, àpiS. 3290.6-
 32λα'

τ ο ν όποιον παρε3έσαμεν ανωτέρω, ό πένης βασιλεύς κατά την «έσχάτην

1
όρασιν τοο Δανιήλ», ) παραδεδομένην ήδη εν κώδικι τ ο υ ΙΔ' τελευτώντος
2
αιώνος, 3ά εκδίωξη τους Ίσμαηλίτας μέχρι του Μ ο ν ο δ ε ν δ ρ ί ο υ ) .
Κατά δε λόγον τινά Ψευδοχρυσοστομικόν «εκ τήν δρασιν του Δανιήλ»,
έκδεδομένον εκ κωδικός του έτους 1497, «ούχ ότι α γ α π ά Κύριος ό Θεός
τ ο ν 'Ισμαήλ διδώσει αύτω τήν έξουσίαν του κρατήσαι της γης των 'Ρω­
μαίων, άλλα δια τάς αμαρτίας κατοικούντων εν αύτη· και άρ3ήσεται ή
τιμή τών ιερέων και εκλείψει ή 3υσία άττο των εκκλησιών και πληρω3ή-
<τεται ή κακία επί τους ανθρώπους και γενήσονται ό λαός ώς άγρια θηρία
και έσονται ιερείς ώς ò κοινός λαός. Έ ν τ ω καιρώ εκείνω, ήτοι τ ω έβδο-
ματικω χρόνω, έν φ πληρούται ό άρι3μός τών Ίσμαηλιτών και της δυνα­
στείας αυτών, ής κατεκράτησαν και ήρήμωσαν 'Ρωμανίαν τε και Πισιδίαν
και τάς λοιπάς νήσους εύρισκομένας πλησίον 'Ρώμης, Καλαβρίαν και Σι-
κελίαν τήν καλουμένην Τυρανίδα πόλιν. Τότε βλασφημήσαντες οί Ίσμα-
ηλϊται έρουσιν, ότι ουκ εχουσιν άνάρρυσιν εκ τών χειρών ημών ο'ι'Ρωμαίοι.
Τότε αιφνιδίως έξέλ3ωσιν οι της πόλεως εκείνης της καλούμενης Τυραννί-
δος και ευροϋσιν δι ' άποκαλύψεως 3εου μέσον της αυτών πόλεως άν3ρωπόν
τιναν, ούτινος τ ό όνομα ήν ελαττον έν τ ω κόσμω.Καί τούτον κρατήσαντες
άπάξουσιν αυτόν μέχρι δίνης κάκεΐ χρίσουσιν αυτόν εις βασιλέα, ö ν ε ΐ-
χ ο ν ο ΐ ά ν 3 ρ ω π ο ι ώ σ ε ί ν ε κ ρ ό ν κ α ί ο υ δ έ ν χ ρ ή σ ι μ ε ύ-
ο ν τ α... Ούτος εξελεύσεται εις τους Ίσμαηλίτας έν τ ό π ω τινί λεγομένω
Πετρίνω 3 ) και συγκροτήσουσιν πόλεμον ίσχυρόν έν δε τ ω τ ό π ω εκείνω εστίν
φρέαρ δίστομον κάκεϊ συγκόψονται αλλήλους, ώστε εκ τ ώ ν αιμάτων τ ώ ν
Ρωμαίων και τών Ίσμαηλιτών μεστόν γενέσ3αι τ ό φρέαρ. Και παραδώσει
Κύριος ό Θεός τον Ισμαήλ είς χείρας του βασιλέως και μετά τ α ΰ τ α άποστε-
λεΐ είς τάς χώρας αυτών και ποιήσει κατασκευήν πλοίων και όρνεύσει
αυτά. Καί άλλους αγγέλους αύτου άποστελεΐ είς τ α ενδότερα μέρη της
'Ρώμης καί ημερώσει τ α ξαν3ά ε3νη καί όμου διώξουσιν τον Ισμαήλ·
καί τότε πληρω3ήσεται ή προφητεία ή λέγουσα, ότι κύων καί σκύμνος
4
διώξουσιν άγρόν...» ) Ή δε «'Όρασις τ ο υ Δανιήλ περί του έσχατου και­
ρού καί περί της συντέλειας του αΐώνος», ή οποία αποτελεί παραλλαγήν
του Υευδοχρυσοστομικου λόγου, τ ο υ οποίου μικρόν απόσπασμα παρε3έ-
σαμεν ανωτέρω, προλέγει, ότι «ένταΐς έσχάταις ήμέραις», άναστήσεται
μειράκιον εκ τών υίών Ισμαήλ καί εξελεύσεται έπί τάς χώρας καί έπέκεινα

1) Α. V a s s i l i e v , IvS* ανωτέρω, σελ. 33-38.

2) Ίδέ ανωτέρω, σελ. 32 ιγ*.
3) Πρβλ. περί τοϋ τοπωνυμικού τούτου Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν, fvS' ανωτέρω,
σελ. 671.
4) Α. V a s s i l i e v , IvS' ανωτέρω, σελ. 36, πρβλ. καί Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν,
IvS' ανωτέρω, σελ. 666.
32λβ'

και έν παντί τόπω και νήσω âv λάρναξι ξυλίνοις, έν τοις τόποις της 'Ρω­
μανίας1) άμα και τάς νήσους άπάσας και δώσει το πρόσωπον αύτοΰ
απέναντι φόνου μαχαίρας και ταπεινώσει μεγιστάνους αύτου και όλέσει
άνδρας δυνατούς...»'Εν τούτοις κατά τήν αυτήν Όρασιν του Δανιήλ
έκ της πόλεως Τυράννου ή Τυραννίδος «έξελεύσεται άνθρωπος έκ πολυ-
φόρου έπιφερόμενος σημεία έχων τίτλωμα έπί τον δάκτυλον αύτου* ή
λαλιά αύτου ηδεία, ή |ΐ>ίς αύτου έπίκυφος, κολοβός τη στάσει-» και τον
άνδρα αυτόν, «όν έδόκουν οί άνθρωποι ώς νεκρόν είναι και είς ουδέν χρησι-
μεύειν», δΓ άποκαλύψεως Θεού θά χρίσωσι βασιλέα προς σωτηρίαν του
Ιθνους· διότι ό βασιλεύς ούτος «των Ρωμαίων» θα νικήση «έν τόπω Πάρ­
τη νής 2 ) τους Μσμαηλίτας και μετά των συμμάχων ξανθών γενών θα εκ­
δίωξη αυτούς έν τέλει «είς άκραν»3).
ΑΙ «Όράσεις του Δανιήλ», αί προλέγουσαι τα κατά τον έκ πτω­
χών καί άσημων προερχόμενον βασιλέα, τον προωρισμένον παρά ταύτα
ν' άποβή σωτήρ του Ιθνους, έκυκλοφόρουν καί προ της β' 'Αλώσεως
της Κωνσταντινουπόλεως, άλλα καί κατ* αυτήν τήν πολιορκίαν αυτής
— όπως άλλως τε καί άλλοι χρησμοί—είχον κατακτήσει τάς ψυχάς τών
λαϊκών μαζών. Πρβλ. τα γραφόμενα ύπό του Δούκα 4 ) έν σχέσει προς
τα γεγονότα της αυγής της αποφράδος 29 Μαΐου 1453: «πάσαι ούν
γυναίκες καί άνδρες, μοναχοί, μονάζουσαι, έν τη Μεγάλη 'Εκκλησία 5 )
έθεον, βαστάζοντες ένταΐς ώλέναις τά νήπια αυτών άνδρες τε καί γυναί­
κες, αφέντες τους οίκους αυτών τω βουλομένω χωρεϊν. Καί ήν Ιδεΐν άγυιάν
έκείνην πεπυκνωμένην πλήρη ανθρώπων. Το δε προςφεύγειν έν τη Με­
γάλη'Εκκλησία τους πάνταςτί; ήσαν προ πολλών χρόνων άκούοντες παρά
τίνων ψευδομάντεων πώς μέλλει Τούρκοις παραδοθήναι ή Πόλιςκαί είςελθεϊν
εντός μετά δυνάμεως καί κατακόπτεσθαι τους 'Ρωμαίους παρ'αυτών άχρι
του κίονος του Μεγάλου Κωνσταντίνου β) μετά δε ταύτα καταβάς άγγε-

1)=ή χώρα τών 'Ρωμαίων, το Βυζαντιακον κράτος, οΰτω, 'Ρ ω μ α ν ί α, λεγό-

μενον καί έν δημοτικοϊς κειμένοις τοϋ Ποντιακού Ελληνισμού, άτινα καί σήμερον^
είναι τοπικώς λίαν διαδεδομένα.
2) Περί τοΰ τοπωνυμίου πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν, έν3' ανωτέρω, τόμ. Β',,
σελ, 670-671.
3) Α. V a s s i 1 i e ν, ivS' ανωτέρω, σελ. 38 κ. έ., πρβλ. καί Ν. Γ. Π ο λ ί-
τ η ν , IvS' ανωτέρω, σελ, 666.
4) "Εκδ. Βόννη?, σελ. 289 - 290.
5 ) = Ά γ ί α Σοφία.
6) 'Εννοείται ή κατά το λεγόμενον Μίλιον στήλη τοϋ Μ. Κωνσταντίνου,
πρβλ. προχείρων V. S c h u l t z e , Konstantinopel.'Ev Λειψία 1913, σελ. 18-Πι5α-
νώς δέ ή έν Μιλίω στήλη τοϋ Μ. Κωνσταντίνου εννοείται έν τ φ υ π ' άρι9. 6146
Άγιορειτικφ κώδικι, έν φ σημείωμα τοϋ Ί . Π. Σεριφίου τοΰ Λακεδαιμονίου, γρα-
φέν κατά τα μέσα τοϋ 19' αΙώνος καί μνημονεϋον χρησμολσχικαΓ χρονολογίας, at
όποϊαι «ώς είπασιν ευρίσκονται είς èva κιόνιον παλαιόν». Πρβλ. S. P. L a m b r os,
IvS' ανωτέρω, τόμ. Β', σελ. 408 καί κατωτέρω, σελ. 32με'.
 32λγ'

λος φέρων ^»ομφαίαν παραδώσει την βασιλείαν συν τ η (5ομφαία άνωνύμω

τινί άνδρί ευρε3έντι τότε έν τ ω κίονι ίσταμένω, λίαν άπερίττω και πε-
νιχρώ, και έρεϊ α ύ τ ω «λάβε την ρομφαίαν ταυτην και έκδίκησον τον λαόν
Κυρίου.» Τότε τροπήν εξονται οί Τούρκοι, καί οι 'Ρωμαίοι καταδιώξου-
σιν αυτούς κόπτοντες, και έξελάσουσιν καί εκ της πόλεως και ά π ό της
Δύσεως καί ά π ό των της'Ανατολής μερών άχρις ορίων Περσίας, έν τ ό π ω
3
καλουμένωΜονοδενδρίω. ) Ταύτα τίνες ώς άποβησόμενα έχοντες ετρεχον
καί τους άλλους έσυμβούλευον τρέχειν αύτη ήν τών 'Ρωμαίων ή σκέψις,
ην καί π ρ ο χρόνων πολλών ήσαν μελετώντες τ ο νΰν πραχ3έν, ότι «εΐ
2
καταλείψομεν τον κίονα του σταυρού ) έξόπισ3εν ημών, φευξόμε3α της
μελλούσης οργής.» Καί αύτη ήν ή φυγή τής έν τη μεγάλη εκκλησία είσόδου.
έγένετο ούν έν μια ώρα ό ύπερμεγέ3ης εκείνος ναός πλήρης ανδρών τε
και γυναικών, και κάτω καί άνω καί έν τοις περιαυλίοις και έν παντί τ ό π ω
όχλος άναρί3μητος. Κλείσαντες δε τάς 3ύρας είστήκεσαν τήν π α ρ ' αυ­
3
τού σωτηρίαν έλπίζοντες». Ό δε Λαόνικος Χαλκοκονδύλης ), διεξερχόμενος
και αυτός τ ά κατά τήν έκπόρ3ησιν τής Βασίλευούσης ύ π ό τών Τούρκων
καί τ ά τής καταφυγής τ ώ ν άτυχων κατοίκων αυτής είς τον ναόν τής 'Α­
γίας Σοφίας, μνημονεύει «χρησμόν άδόμενον έν τη ΤΤόλει», κ α 3 ' δ ν οί πολέ­
μιοι ή$ελον μεν προβή «άχρι τοΰ Ταύρου», ήτοι τού φόρου τού Θεοδοσίου
Α', 4 ) άλλα περαιτέρω 3εία συνάρσει εμελλον αμέσως οί Βυζαντινοί ν α
έκδιώξωσιν εκ τής πόλεως τους πολεμίους.'Αλλ' ώς γνωστόν, π α ρ ' ό ­
λους τους χρησμούς τότε, τη 29 Μαΐου 1453, ούτε άγγελος έξ ουρανών
ούτε ò έξ άσημων προερχόμενος— ò π έ ν η ς — βασιλεύς ένεφανίσ3η.
Έ ν τούτοις μεταξύ τών δούλων προγόνων δεν εξέλιπε ποτέ ή πίστίς
είς τήν έ3νικήν άναγέννησιν και εις τήν έμφάνισιν τού σωτήρος ήγεμόνος.
Έξ αυτών τών 'Ελλήνων 'ιστορικών, ο'ι όποιοι εξιστόρησαν τ ά κατά τήν
"Αλωσιν, ò Λαόνικος Χαλκοκονδύλης 5 ) πιστεύει ρητώς είς τήν δημιουργίαν
νέου 'Ελληνικού Κράτους, ò δε Γεώργιος Φραντζής είς μελλοντικήν
άλλαγήν τών πολιτικών καταστάσεων τής 'Ανατολής. Κατά τον Γε-
ώργίον Φραντζήν ο'ι μεν διϊσχυρισμοί τών Λατίνων, ο'ι όποιοι ελεγον, «ότι

1) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 32ιγ', 32λα'.

2) Άναγνωστέον: τ ο υ Τ α ύ ρ ο υ ; (Πρβλ. ανωτέρω το χωρίον τοΰ Λ.
Χαλκοκονδύλη).
3) "Εκδ. Βόννης, σελ. 396-397, Darkó, τόμ. Β', σελ. 1 6 0 - 1 6 1 .
4) Πρβλ. ττροχείρως V. S c h u l t ze, ?vS' ανωτέρω, σελ. 80.
5) "Εκδ. Βόννης, σελ. 5, Darkó, τόμ. Α', σελ. 2. «ή γε τών 'Ελλήνων
φωνή πολλαχή άνα τήν οίκουμένην δΐέστταρται καί συχναϊς έγκαταμέμικται. καί
κλέος μέν αύτη μέγα το παραυτίκα, μείζον δέ καί ές αύ3ις, οπότε δή ανά βασι­
λείαν ού φαύλην "Ελλην τε αυτός βασιλεύς καί έξ αύτοϋ έσόμενοι βασιλείς, οί δή
καί οί τών 'Ελλήνων παίδες ξυλλεγόμενοι κατά σφών αυτών £9ιμα ώς ήδιστα μέν
σφίσιν αύτοίς, τοίς δέ άλλοις ώς κράτιστα πολιτεύοιντο.»
32λδ'
1 2
δια τάς αμαρτίας ημών ) και δια τ ο μη ορθώς φρονεΐν ημάς ) άπωλέσα-
μεν την βασιλείαν» είναι αβάσιμοι, ή δε καταστροφή του 1453 ήτο «κρί-
3
σις όντως Θεού, ) πάλαι κυρωθείσα προς εσχατιάς καταβήναι δυστυ­
χημάτων τ α Ρωμαίων πράγματα»· λαμβάνων δε περαιτέρω ύ π ' ό­
ψιν ό Γεώργιος Φραντζής και τάς παλαιάς προφητείας και τάς ερμη­
νείας αυτών, τάς κυκλοφορούσας ε π ' ονόματι του Ψευδοδανιήλ, του Στε­
4
φάνου του Άλεξανδρέως, του Λέοντος του σοφού ) και άλλων—αποφαίνεται
ότι «ώσπερ τοίνυν ή τ ώ ν Άσσυρίων βασιλεία κατελύθη υ π ό τ ώ ν Βαβυ­
λωνίων, ή δε τών Βαβυλωνίων ύ π ο τών Περσών, ή δε τών Περσών ύπο
τ ώ ν Μακεδόνων, ή δε Μακεδόνων ύ π ο τών Ρωμαίων, ούτως και ή τών
'Ρωμαίων [=-Βυζαντΐνών] κατελύθη ύπο τ ώ ν ' Ο τ μ α ν λ ί δ ω ν τ ο δε τέλος
ταύτης ήξει εν τ ω προσήκοντι και ώρισμένω καιρώ, και καταλυθήσεταΐ
5
καθώς φησίν ό θεσπέσιος Ησαΐας εν τ ω τής Ίδουμαίας όράματι...» )
Είναι δε λίαν συγκινητικόν, ότι ή ευθύς μετά τήν "Αλωσιν ανα­
φαινομένη ελπίς τής 'Εθνικής 'Αναγεννήσεως ανέκαθεν δέν υπήρξε κτήμα
μόνον τ ώ ν Ελλήνων λογίων, άλλα και τών 'Ελληνικών μ α ζ ώ ν αύται
διέπλασαν παλαιοτέρους χρησμούς εις τον θρυλον του Μαρμαρωμένου
Βασιλιά* περιέχονται δε οί παλαιότεροι χρησμοί, εξ ων διεπλάσθη ό θρύ­
λος, και εν τ φ Βερολιναίω χρησμολογίω 6 ) και εν άλλαις συλλογαΐς')
πραγματεύονται δέ περί τής αναγεννήσεως του κράτους τής Έπταλόφου
δια τ ο υ «θρυλουμένου π τ ω χ ο ύ εκλεκτού βασιλέως, του γ ν ω σ τ ο ύ και
άγνωστου, του κατοικουντος εν τ η π ρ ώ τ η άκρα 8 ) τής Βυζαντίδος».
Ούτος κατά τάς διαφόρους παραλλαγάς τ ώ ν σχετικών χρησμών και τών
ερμηνειών αυτών—κατάγεται εκ βασιλέων και είναι υίός βασιλέως, άλλ'έ­
χει έκδιωχθή ύ π ο τ ώ ν ανθρώπων έκ τής οΙκίας αύτου και κατοικεί âv
ύ γ ρ ώ τ ό π ω , 9 ) ή — ώς άλλαι παραλλαγαί τ ώ ν χρησμών θέλουσι—κα-
-9εύδει ενδεδυμένος πενιχρόν και βύσσινον φόρεμα «επάνω είς δύο πολύ-

1) = τ ώ ν Βυζαντινών.
2)=διά το ήμδς άν3ενωτικούς είναι.
3) ΚαΙ κατά το περίφημον δημοτικον άσμα της Αλώσεως αύτη είναι «3έ-
λημα θεοϋ» (πρβλ. προχείρως Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν, 'Εκλογή α π ό τ α τραγούδια τοϋ
'Ελληνικού λαού, Ικδ. Β', Ά3ην. 1925, σελ. 5, στίχ. 11).
4) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 4κ.έ., 9 κ . ί · , 11.
5) "Εκδ. Βόννης, σελ. 318 κ. έ., ίδέ μάλιστα σελ. 314. 13—20, 3 2 8 . 1 1 - 1 2 .
Πρβλ. Κ. K r u m b a c h e r , GBL* § 132, 134.
6) Πρβλ. ανωτέρω, Ιδία σελ. 22 κ. έ., άρι3. 6-8, 12, σελ. 32 κ. έ., άρι3.
27-34, 37, 38, σελ. 32κ$' κ. έ.
7) Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν , Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 667 κ. έ. ώς καΐ τας
έν τη προηγουμένη υποσημειώσει παραπομπάς.
8) Κατ' άλλην παραλλαγήν: ά γ ρ φ (πρβλ. ανωτέρω, σελ. 32η', άρι3. 33).
9) Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν , Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 667 κ. έ., καΐ ανω­
τέρω, σελ. 237 κ. έ., àpiS. 27, 28.
 32λε'

1
μορφα 3ηρίσ» ) Κατά δε την 3αυμασιωτάτην διασκευήν Tris φημηγο-
ρίας είναι ò 3ρυλούμενος βασιλεύς νεκρός και κείται εν πετρίνω τάφω,
2
κατά τ α δυσμικά της Έττταλόφου ) · τούτον λοιπόν τον «νεκρόν ήδη
και ττασι λελησμένον», βασιλέα 3ά έγειρη εκ τοο μνημείου «του ποιμαί-
νειν λαον περιουσιον» άγγελος Κυρίου, αποκαλυπτόμενος ως άν3ρωπος
λευκοφόρος ευνούχος. Και ό άναστη3είς βασιλεύς 3α είναι κατά χρη­
σμούς, προςγραφομένους κ α τ ' εξοχήν είς Λέοντα τον σοφόν, μέσος τήν
3
ήλικίαν, φαλακρός, ωχρός, μικρόν πολιός, κεκαρμένος και ρακένδυτης· )
κ α τ ' άλλας διασκευάς γέρων, έχων δρεπανωτας χείρας και τον δεξιόν
4
π ό δ α έλλατωματικόν ή ιδιαιτέρως τ α χ ύ ν ) Πραότητα, εύπροσηγορίαν,
όξυδέρκειαν και αλλάς πνευματικός και ή3ικας άρετάς προςγράφουσιν
5
είς τον 3ρυλούμενον βασιλέα τ ά διάφορα χρησμολόγια ) *τά δε ίστορημένα
εκ τούτων είκονίζουσιν αυτόν εν τάφω κείμενον και άνω3εν αυτού τον
6
άγγελον, ό όποιος 3ά εγείρη τον άναμενόμενον ). 'Ούσαύτως τ α Ιστορη­
μένα χρησμολόγια περιέχουσι παράστασιν τού νεοφανούς 3ρυλουμένου
βασιλέως, εν φ ούτος στέφεται υ π ό του αγγέλου Κυρίου,?) ό όποιος
άνήγείρεν αυτόν, επίσης δέ παράστασιν του αυτού βασιλέως, προςφω-
νουμένου υπό του Πατριάρχου 8 )· ούτος κατά τίνα νεωτερίκήν έρμηνείαν
χρησμού») 3α προείπη είς τον νεοφανή 3ρυλούμενον βασιλέα, και ζημίας
και βλάβας συμβησομένας είς αυτόν εκ φ3όνου των φ3ονερών. Ό π ω ς δ ή -
ποτε κατά κοινήν ουμφωνίαν των χρησμών ό 3ρυλούμενος βασιλεύς 3 ά
καταβάλη τους Ίσμαηλίτας και 3 ' άναδειχ3ή ό σωτήρ του ε3νους· ή αρχή
αύτοΰ 3ά διαρκέση 32 ή 36 ετη. 1 0 ) Και ταύτα μεν κατά τ α χρησμολόγια,
άλλα διάφορος είναι εν σχέσει προς ώρισμένα σημεία ό 3ρυλος τού Μαρ­
μαρωμένου Βασιλιά. «Καίτοι δε χρησμοί και παραδόσεις— ως παρατη-

1) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 33 κ. έ., άρι-9. 27.

2) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 32 κ. έ., άρΐ3. 26-31.
3) Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν, εν$' ανωτέρω, τόμ. Β', σελ. 667 κ. έ., καί κα­
τωτέρω σελ. 16, 32 κ. έ., σελ. 32λα' - 32λβ' (δπου τα σημεία του πτωχού
βασιλέωζ ορίζονται: τίτλωμα ΙπΙ «τον δάκτνλον αύτου», ήδυ$ τήν λαλιάν, έπίκυ-
<pos τήν piva, κολοβόξ τήν στάσιν).
4) Πρβλ. IvS' ανωτέρω, σελ. 22 κ. έ., àpiS. 7, σελ. 22, άρι3. 24, σελ.
32λ', 32λβ'.
5) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 22 κ. έ„ άρι3. 7, 8, σελ. 24, άρι3. 12, σελ. 23
κ. έ., àpiS. 27.
6) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 32β', 32y'.
7) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 32ς' àpiS. 31, πρβλ. άφ 'έτερου σελ. 27, άρι9. 10,
σελ. 32 κ. έ., àpiS. 26, σελ. 32δ' κ. έ., άρι3. 28.
8) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 13 τόμ. Α', σελ. 323'.
9) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 32ς', àpiS. 32.
10) Αυτοί είναι ol συνήθως αναφερόμενοι άριδμοΐ. Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 24,
άρι3. 12.
 32λς'

ρεϊ ό διδάσκαλος Ν. Γ. Πολίτης)—την αυτήν εχουσιν άφετηρίαν και τ ο ν

αυτόν σκοπόν, και êv TOÎS κυριωτάτοις συμπίτττουσίν, αλλ' όμως αύται
ακραιφνές ούσαι του λάου Ipyov, εχουσι ττοιητικόν κάλλος, του όττοίου
άμοιρούσιν οί υ π ό λογίων ποιηθέντες χρησμοί, οί πολλαχοϋ έμφαίνοντες
την έπήρείαν εκκλησιαστικών αναγνωσμάτων και έπιτηδεύοντες Ρητο­
ρικούς τρόπους καί άπειρόκολον χρησμωδικήν άσάφειαν. Ό σωτήρ
τ ο υ έθνους κατά τάς παραδόσεις δεν είναι ό Ρακένδυτης τ ώ ν χρησμών,
αλλ' αυτός ό ηρωικός μέχρις έσχατων προμαχήσας τ ο υ έθνους τελευταίος
βασιλεύς αυτού, καί δεν παρίσταται διατελών εν τ η άορίστω καταστάσει
ύπνου καί νεκροφάνειας* αντί τούτου ό ελληνικός λαός εύρε τ ό ποιητικώ-
τατον πλάσμα του Μαρμαρωμένου Βασιλέως. 'Ούς δε τ ό πάλαι έν τ η π α -
τρίδι αύτοΰ μεγάλοι τεχνίταΐ ένεφύσησαν πνοήν ζωής είς τ ά μάρμαρα
καί προςέδωκαν είς αυτά άθανασίαν, ούτως επλασεν ότι θεία τις δύναμις
3 ' άποδώση τήν ζωήν είς τ ό μαρμαρωθέν σώμα του βασιλέως, ίνα έγερση
ούτος τιμωρός τών παθημάτων του έθνους ι)» Ό τ ι δε καί οί Γερμανοί
εχουσι θρύλους περί απολιθωμένου βασιλέως, μέλλοντος ποτέ ν ' άνα-
ζήση, ελέχθη ήδη ανωτέρω σελ. 32κς'. Τών δ ' Ελλήνων οί θρύλοι
περί άπολιθώσεως ανδρών καί γυναικών εϊναι λίαν συνήθεις. 2 ) Τό δε
σπήλαιον, «όπου μένει μαρμαρωμένος ό Βασιλιάς καί καρτερεί τήν ώρα
νάρθη πάλι ό άγγελος να τον σηκώση», τίθεται υ π ' αύτοΟ τούτου
τ ο υ θρύλου «κοντά στή Χρυσόπορτα». «Οί Τούρκοι — προςθέτει
ό θρύλος —δέν μπορούν να βρουν τ ή σπηλιά π ο υ εϊναι ό βασι­
λιάς* γ ι ' α υ τ ό έχτισαν τήν π ό ρ τ α π ο υ ξεύρουν π ώ ς ά π ' α ύ τ ή θα εμπη
ό βασιλιάς γ ι α να τους π ά ρ η π ί σ ω τήν Πόλη» 3 ). Κ α τ ' άλλον θρύλον,
έπιχωριάζοντα έν Κωνσταντίνουπόλει, «μέσα είς τήν Χρυσόπορταν είς
τους ' Ε π τ ά Πύργους κοιμάται ό 'Ιωάννης ό Ευαγγελιστής, ή όπως άλ­
λοι λέγουν ό Ιωάννης ό Παλαιολόγος», ό όποιος—κατά τον αυτόν
θρύλον μέλλει έν τακτή ήμερα να έγερθή τ ο ύ μακραίωνος ύπνου τ ο υ . 4 )
Προήλθε δε προφανώς ό θρύλος ούτος εκ συμφυρμοΰ τού θρύλου περί
τού Μαρμαρωμένου Βασιλιά προς τους χρησμούς περί τού π τ ω χ ο ύ βα­
σιλέως, ό όποιος ενίοτε κ α τ ' αυτούς λέγεται Ι ω ά ν ν η ς 5 ) . Έ ξ ομοίου
συμφυρμού προήλθε καί άλλη π α ρ α λ λ α γ ή τού θρύλου τού Μαρμαρω­
μένου Βασιλιά, κ α θ ' ην ούτος «κοιμάται μέσα είς ενα κουβουκλιον της

1) Ν. Γ. Π ο λ ί τ ο υ , Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 668 κ. έ.

2) Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν, IvS' ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 76, άρι3. 143,
σελ. 149 κ. έ., άρι3. 275 κ. έ., τόμ. Β', σελ. 758, ,άριθ. 143, σελ. 863 κ. έ.,
άρι$. 275 κ. έ., κ. λ., κ. λ.
3) Αυτόθι, τόμ. Α', σελ. 22, opiS. 33, τόμ. Β', σελ. 669 κ. έ.
4) Αύτό3ι, τόμ. Β', σελ. 674.
5) Αυτόθι. Πρβλ. καί ανωτέρω, σελ. 32 (όπου δμω$ γίνεται λόγο? περί
πατριάρχου) καί Ε ύ λ ό γ ι ο ν Κ ο υ ρ ί λ α ν Λ α υ ρ ι ώ τ η ν , êv «Θρακικοΐς»,
τόμ. Ε' (1934) σελ. 88, καί «Eis μνήμην Σ. Λάμπρου», έν Άθήναΐξ 1935, σελ. 247 κ. έ.
 32λζ'

'Αγίας Σοφίας» χ ) 'Αρκούντως δε παλαιά φαίνεται διήγησις, κ α θ ' ην

δύο μοναχοί άνεκάλυψαν εντός υπογείου vaoö εν Κωνσταντινουπόλει
τον κοιμώμενον βασιλέα 2 ).
Συμφώνως προς την κυριωτάτηνδιασκευήντου Θρύλου τού Μαρμα­
ρωμένου Βασιλιά κατά την άνάκτησιν της Κωνσταντινουπόλεως υ π ό τ ω ν
' Ελλήνων«3α γινη μεγάλος σκοτωμός π ο ύ Sa κολυμπήση το μουσκάρι
στο αίμα» (είναι δε ή είκών αύτη και άλλως συνήθης είς τ ο στόμα τ ο υ
'Ελληνικού λαοΰ και ανάγεται είς χωρίον της Άποκαλύψεως, ΙΔ, 2) 3 ) .
"Αλλη δε π α ρ α λ λ α γ ή , Δωδεκανησιακή, τ ο υ 3ρύλου λέγει, ότι «προς άνά­
κτησιν της Κωνσταντινουπόλεως... Sa γίνη πόλεμος δεινός. Ό λ ο ι oi βα­
σιλείς της γης Sa μάχωνται δια να την κυριεύσουν. Ό δε Χριστός Sa
κά5εται είς τον Spóvov και Sa βλέπη ά π ό μακράν. Ά φ ' ου δε κυριεύ­
σουν oi βασιλείς την Πόλιν, Sa πολεμήσουν προς αλλήλους έρίζοντες
περί της κατοχής α υ τ ή ς 4 ) . Τόσον πολύ αίμα Sa τρέξη, ώστε δώδεκα
μηνών δαμάλι Sa π ν ι γ ή , καί ά π ό τ ό αϊμα τ ο πολύ π ο ύ Sa χυ5ή τ ώ ν
'Ελλήνων τ α χρυσά πτερά τών αγγέλων Sa γίνουν μαύρα» 5 ).
Προφανώς είς τον «Μαρμαρωμένον Βασίλιάν», ήτοι τον Κων-
σταντϊνον ΤΤαλαίολογον, είς τ α έργα αυτού εν Πελοποννήσω καί είς τ α
μέλλοντα της χερσονήσου ταύτης αναφέρεται χρησμός δή3εν «Γρηγοριου
του 5εολόγου». Έγράφη ό χρησμός ούτος, ò όποιος είναι απλή παραλ­
λ α γ ή έτερου προμνημονευ9έντος χρησμού, 6 ) π ι 3 α ν ώ τ α τ α εν Πελοπον­
νήσω βραχύ μετά τήν "Αλωσιν τό δε κείμενον σύτου έχει ως έξή;>:«'Ήξει
γ α ρ τότε πολυμήχανος άνήρ, λειοπώγων, ÇavSoç τε, γρυπός, βραχύς,
πολιός,'Ελλήνων αρχηγός* ö γε τειχίσειΊσθμόν, τείχη δ ' ούκ εσται τού­
του μέτα. Ές auSiç γ α ρ ώραιότης, ισχύς τειχέων όλεΐται τοξοφόρων
ανδρών πάρα άρηιφίλων. 'Εντεύθεν μέγα σθένος ήδη μεγαλορρητόρων
'Ελλήνων εν μάχαις ούκ ετ'έσσεϊταΐ· έκβεβλημένοί δ ' εκ ßaSpcov πάτρης
άλλοτρίαν οίκήσουσι. Τότε χειρ πολεμίων [αύ]τούςόχλήσει· της σφών
άπολωλυίας γ α ρ κοίρανίης, πολεμίων πάρα κυρΐευ5ήσονταΐ. Αύτίκα
δέ γε τοϊσιν ήξει όμήγυρις βοη3ός πολυειδής τε πολύχειρ καί χαλκόπους,
τίσιν, δίκην αίτουσα, ή καταβαλεϊ μένος τούτων 5 ρ α σ ύ τ η τ ά τ ε πολεμίων,
πολύ πλή3ος αυτών π ά μ π α ν όλοϋσα. Βυζάντιόν γε μήν ελευ5ερω5ήσετσΐ*

1) Ν. Γ. Π ο λ ί τ ο υ , Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 673.

2) « Ή λύσις του 'Ανατολικού ζητήματος καί ή εγερσις τοΰ ά/ίου βασιλέως
έν Κωνσταντινουπόλει δαπάνη Γ. Α. 'Αθήναι 1877», σελ. 72, σχ. 16 (πρβλ.
«θρακικά», τόμ. Ε', [1934), σελ. 152, ύποσημ.).
3) Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν, fvS' ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 22, àpiS. 33, τόμ.
Β', σελ. ί72κ. έ.
4) ΤοΟτο συμφωνεί προς τα χρησμολόγια, πρβλ. ανωτέρω, σελ. 244iS' κ. έ.
5) Ν. Γ. Π ο λ ί τ ο υ , Λαογραφικά σύμμεικτα, τόμ. Α', σελ. 19.
6) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 3, 5, 14.
32λη'

ύπερόρίοΐ πάντες οίκοι άθροΐσθήσονται και εν Ιδίοις άνακαλεσθήσονταΐ.

'Αλλ' αίματος έστι χύσις μέγιστος. Τότε Ιλπίς υπερασπισμός τε τ ω ν
Πελοποννησίων ανδρείων έδρασθήσεται · ζεύγλη γ α ρ ύποπεπτωκότων
τ ω ν πολεμίων, γαλήνη μέγιστος εσται. Μακάριος άνήρ ό οίκήσων τότε
1
την Πελοπόννησον.» )
Έ ν φ τ α δημοτικά ασματα περί της Αλώσεως της Βασιλευ-
ούσης π ο λ ύ αορίστως καΐ τελείως μοιρολατρικώς προλέγουσι τ α κατά
τήν άναστασιν του Βυζαντίου, 2 ) οί σχετικοί χρησμοί, π ο λ λ ω μάλλον
αί έρμηνεϊαΐ αυτών, όρίζουσιν ενίοτε και τον χρόνον, κ α θ ' ον μέλλει να
συμβή τούτο. 3 ) 'Εννοείται, ότι δια μέσου τ ώ ν αίώνων πολλάκις διεψεύ-
σθησαν αί παλαιαί προφητεϊαι περί τ ώ ν συμβησομένων πολιτικών πρα­
γ μ ά τ ω ν εν τ η 'Ανατολή. Ούτω ό θρύλος περί τ ο υ Μαρμαρωμένου
Βασιλιά, ό όποιος γενικώς υπήρξε π η γ ή φαιδρών εθνικών ελπίδων,
πλέον ή άπαξ μετεβλήθη δια τους προγόνους ημών και είς άφορμήν
απογοητεύσεων. Δεν έλειψαν δέ και λόγιοι τ ο υ ημετέρου γένους, οι
όποιοι επεχείρησαν να διασείσωσι τήν λαϊκήν πίστιν είς τους λεγόμε­
νους πολιτικούς χρησμούς. 4 ) Ούτω εκφράζεται κατά ψευδοπροφητειών
και χρησμών ό εκ Πωγωνίανής της 'Ηπείρου καταγόμενος μητροπολί­
της Μυρέων Ματθαίος 5 ), συγγραφεύς και άλλων έργων και της εμμέ­
τρου Ιστορίας της Ούγγροβλαχίας, έν fj περιέχεται και θρήνος επί τ η
'Αλώσει της Βασίλευούσης 6 ), διασκευασθείς βραδύτερον και συντομευθείς
υ π ό του Σερραίου ΓΤαπα-Συναδηνού. 7 ) Έ ν τ η Ιστορία τής Ούγγρο-
βλαχίας, ή οποία συνετελέσθη περί τ ο έτος 1618, ό Ματθαίος Μυρέων
ά φ ' ο ύ διαλαλεί εις τους συγχρόνους αυτού "Ελληνας, ότι είναι άνοη-

1) Σ. Π. Λ ά μ π ρ ο υ, «Νέος Έλληνομνήμων», τόμ. Δ' (1907) σελ. 21—22

(ένιαχού διώρ.9ωσα σιωπηλώς το κείμενον).
2) Πρβλ. " Α λ κ ή ν θ ρ ο λ ο ν , Στοχασμοί για το δημοτικό τραγούδι και
άλλοι στοχασμοί. Κριτικές μελέτες IV. Έν Ά3ήναις 1928, σελ. 14 κ. έ.
3) Κατά προτίμησα ορίζεται ό χρόνος ούτος είς 320 ϋ\ 345 ή 400 έτη μετά
την "Αλωσιν πρβλ. σελ. 7 καΐ 32μγ', Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν, Λαογραφικά σύμμεικτα,
τόμ. Α', σελ. 25—26, Π. Κ ο ν τ ο γ ι ά ν ν ην. Ο! "Ελληνες κατά τον πρώτον επί Αι­
κατερίνης Β' 'Ρωσσοτουρκικόν πόλεμον (1768—1774). Έ ν Ά3ήναις 1903, σελ. 92
κ. έ, «θρακικά» τόμ. Ε' (1934) σελ. 128 κ. έ.Πρβλ. καΐ λαϊκήν παράδοσιν Μαλγά-
ρων: «Πόσο Sa δισρκέση ή κατοχή τής Πόλης από τους Τούρκους» έν «Άρχείω
θρακικού Λαογραφικού καΐ Γλωσσικού θησαυρού», τόμ. Γ' (1936—37) σελ. 209.
4) Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ( τ η ν ivS' ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 26.
5) Πρβλ. Β.—Ng. Jb., τόμ. Γ' (1922) σελ. 160.
6) Δ. Ρ ο ύ σ σ ο ς έ ν Σ . Π. Λ ά μ π ρ ο υ «Νέω Έλληνομνήμονι», τόμ. ς'
(1909) σελ. 495-499 πρβλ. και τήν αύτό$ι άναγραφομένην βιβλιογραφίαν.
7) ΟύχΙ άνευ επιφυλάξεων έ3εωρή3η ό περί ού λόγος 3ρήνος έργον πρω-
τότυπον τού Παπα-Συναδηνοο ύπό Σ. Π. Λ ά μ π ρ ο υ , έν «Εστία», τόμ. KB'
(1882) σελ. 823 κ. έ. καΐ έν «Νέω Έλληνομνήμονι», τόμ. Ε' (1908) σελ. 250 κ. έ.
 32λ»'

σία ν ' άναμένωσΐ βοή9ειαν εκ της 'Ισπανίας και της Βενετίας και άλ-
λαχό$εν προς3Ηει:
Έλπίζομεν κ' είς τ α ξαν$ά γένη να μας γλυτώσουν
vâpSouv α π ό τον Μόσχοβον, να μας ελευ$ερώσουν.
Έλπίζομεν εις τους χρησμούς, σταΐς ψευδοπροφητείαις
1
και τον καιρόν μας χάνομεν σταϊς ματαιολογίαις )
2
Ό δέ Αναστάσιος ό Γόρδιος, όεξ'Αγράφων (-J-8 'Ιουνίου 1729), ) έπι-
στευεν μεν γενικώς είς τάς προφητείας, άλλα στηριζόμενος ακριβώς εις
αύτάς και δη είς την έπ' ονόματι του αγίου Ιωάννου Άποκάλυψιν,
περί την έρμηνείαν της οποίας ιδιαιτέρως εϊχεν ενδιατρίψει, έχαρακτή-
ριζε τ α περί τ ο υ Μαρμαρωμένου Βασιλιά και τ α παρόμοια ως φρούδα'
προέβαινε δε μέχρι του σημείου ό 'Αναστάσιος ό Γόρδιος ώστε να π ι -
στεύη και νά γράφη, ότι ή «βασιλεία τών Ρωμαίων», ήτοι τών 'Ελλή­
3
νων, δεν μέλλει πλέον ν* άναστη3η ) . 'Αλλά και χρησμοί, αποδιδόμε­
νοι εις έτερον τέκνον τών 'Αγράφων, είς τον περίφημον Διονύσιον τ ο ν
εκ Φουρνα (ΙΖ'-ΙΗ' α ι ώ ν 4 ) ούδεν μνημονευουσι περί της αναστάσεως
της βασιλείας τών Ρωμαίων, αντιθέτως προλέγουσι «την ερήμωσιν της
Κωνσταντινουπόλεως», συμβησομένην τ ω 1767 και εν έτος μετά τ α ΰ τ α
τον «καταποντισμόν της Έγκλητέρας» 5 ).
Παρά δε την πολεμικήν του Ματθαίου Μυρέων ή ιδέα, ότι οι
Μοσκόβοι 3έλουσιν άποβή σωτήρες και λυτρωταί τ ώ ν 'Ελλήνων, έπέ-
δωκε βσ3μηδόν νέας δυνάμεις ελαβεν ή ιδέα αύτη ΐδία ά π ό της εν ετα
1589 γενομένης δια του 'Ιερεμίου Β' του Τρανού χειροτονίας τ ο υ
π ρ ώ τ ο υ π α τ ρ ι ά ρ χ ο υ της 'Ρωσσικής αυτοκρατορίας εν Μόσχα.
Περίπου τεσσαράκοντα ετη μετά τήν υπό τοΰ Ματ3αίου Μυρέων συν-
ταξιν της ιστορίας της Ούγγροβλαχίας, ήτοι τ ω 1656, ό Παΐσιος Λι-
γαρίδης προςεφώνησε τ ο πολύτιμον αυτού χρησμολόγιον είς τον αυτο­
κράτορα της 'Ρωσσίας Άλέξιον Μιχαηλοβίτζην, είς τον όποιον και αλ­
ί ) 'Εκ τών πολλών εκδόσεων της 'Ιστορίας της Ούγγροβλαχίας τον
Μ α τ θ α ί ο υ Μ υ ρ έ ω ν Ιδέ προχειρότερον τήν τταρά Ε. Le g r a n d, Biblio­
thèque grecque vulgaire, τόμ. Β' (έν Παρισίοις 1881) σελ. 314, πρβλ. Ν. Γ. Π ο ­
λ ί τ η ν, Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 666, Δ. Ρ ο υ σ σ ο ν, εν9' ανωτέρω, σελ. 499,
Ε ΰ λ ό γ ι ο ν Κ ο υ ρ ί λ α ν Λ α υ ρ ι ώ τ η ν έν «Θρακικοΐς·, τόμ. Ε' (1934) σελ,
91 κ. έ.
2) Περί τοϋ ανδρός πρβλ. B.-Ng. Jb., τόμ. Δ' (1923) σελ. 369 κ. έ. καΐ
τήν αυτόθι βιβλιογραφίαν.
3) Κ. Ν. Σ α S α, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμ. Γ, σελ 119, πρβλ. καΐ Π.
Κ ο ν τ ο γ ι ά ν ν η ν , εν3' ανωτέρω, σελ. 94, ύποσημ. 1, Ε ύ λ ό γ ι ο ν Κ ο υ ρ ί ­
λ α ν Λ α υ ρ ι ώ τ η ν , IvS' ανωτέρω, τόμ. Ε' (1934) σελ. 96 κ. έ.
4) Περί τοΰ ανδρός πρβλ. B.-Ng. Jb., τόμ. Δ' (1923) σελ. 117 κ. έ.
5) υ. Μ. Σ ά ρ ρ ο υ , Παλαιογραφικός έρανος. (Άνατύπωτις έκ του ΛΓ' τόμου
τοϋ περιοδικού τοϋ έν Κωνσταντινουπόλει 'Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου). Έ ν
Κωνσταντινουπόλει 1914, σελ. 35=83.
32μ'

λος "Ελλην, ό Νικόλαος Σττα3άριος, ό Λακεδαιμόνιος, αφιέρωσε τήν «με-

τάφρασιν τ ω ν Σιβυλλών»,τά «Ιερογλυφικά» και άλλα χρησμολογικά και
1
ττεριηγητικά έ ρ γ α ) . Δια λόγων δε καί έργων ενίσχυσε τήν ίδέαν, ότι
ή ελευθερία τ ώ ν 'Ελλήνων και κ α θ ' όλου τ ω ν Χριστιανών της 'Ανατο­
λής θέλει προέλθει έκ τής 'Ρωσσίας, ό φιλόδοξος τζάρος αυτής Πέτρος
ò μέγας. 'Από τ ώ ν ήμερων αύτου, εξαιρουμένων ολίγων περιπτώσεων,
ή ελληνική χρησμολογική φιλολογία στρέφεται πλέον αποκλειστικώς
προς τους 'Ρώσσους. Τα δέ ξανθά γένη, τ α όποια οι παλαιοί χρησμοί
2
ήθελον πλέον σύμμαχα καί φίλα τ ώ ν ' Ελλήνων ) , εταυτίζοντο κατά
3
προτίμησιν προς τους 'Ρώσσους ). 'Εν ετει 1698 εξεδόθη εν Τριγοβύ-
σ τ ω τής Βλαχίας αξιώσει τ ο υ ήγεμόνος 'Ιωάννου Βασσαράβα τ ο
«Προγνωστικόν τ ώ ν Μοσκόβων», τ ο υ θ ' όπερ είναι ελληνική διασκευή
τοΟ κατά τ ο αυτό έτος ύ π ό του Stanislas Reinter von Axtelmeier έν
«Αύγούστη τ ώ ν Ουϊνδελικών» δημοσιευθέντος έργου, τ ο όποιον σκοπεί
να διαδώση τήν Ιδέαν, ότι ό μέγας Πέτρος τής Ρωσσίας θεόθεν προώ-
ρισται να καταλάβη ουχί μόνον τον θρόνον τής 'Ανατολικής βασιλεία;,
άλλα καί τον θρόνον του Οίκουμενικου πατριαρχείου Κωνσταντινουπό -
λεω;· τήν αυτήν ίδέαν άλλως τε άναγινώσκομεν έπ 'αυτής ταύτης τής προ­
μετωπίδας τ ο υ «Προγνωστικού τών Μοσκόβων», άπαντώμεν δέ μετά
π α ρ α λ λ α γ ώ ν καί έν μακρά σειρά ελληνικών έντυπων καί χειρογράφων 4 ) .
Ή φιλόρρωσσος ελληνική χρησμολογία έξηκολούθησε καί μετά
τόν θάνατον του μεγάλου Πέτρου, ιδία επί τής αρχής "Αννης (1730-
1740) καί τής ΈλισάβΞτ (1741-1762), έξαιρέτως δέ κατά τ α π ρ ώ τ α ετη
τής αρχής τής Αικατερίνης, ότε παρεσκευάζετο υ π ' αυτής ή 'Ελληνική
Έπανάστασις τ ο υ 1770. Κυρίως επί τ ώ ν ήμερων τής τζαρίνης 'Ελισάβετ
συνετάχθη κατά μίμησιν τών βιβλικών προφητικών βιβλίων καί δή τής
έ π ' ονόματι τ ο υ αγίου 'Ιωάννου φερομένης Άποκαλΰψεως ή συλλογή
εκείνη χρησμών, ή οποία κοινώς λέγεται Άγαθάγγελος, εϊχε δέ μέχρι
τ ώ ν ήμερων ημών μεγίστην διάδοσιν καί έπίδρασιν επί τάς ψυχάς τ ω ν
λαϊκών μ α ζ ώ ν 5 ) . Κατά τάς διαβεβαιώσεις χειρογράφων καί έντυπων ό

1) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 12, Ε ύ λ ό γ ι ο ν Κ ο υ ρ ί λ α ν Λαυριώτην,

IvS* ανωτέρω, τόμ. Ε' (1934) σελ. 94 κ. έ.
2) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 32κ3', 32λβ'.
3) Κατά τους τελευταίους χρόνους, διαρκοΰντος τοΰ μεγάλου πολέμου 1914-
1918, παρετηρή3η ή τάσις τα ξα ν S α γ έ ν η τών χρησμών να ταυτισ3ώσι ττρός
τους Γερμανούς. Πρβλ. Ε ύ λ ό γ ι ο ν Κ ο υ ρ ί λ α ν Λ α υ ρ ι ώ τ η ν έν τοις «Θρα-
κικοΐς», τόμ. Ε' (1934) σελ. 80 κ. â. 90, κ. â.
4) Πρβλ. Π. Κ ο ν τ ο γ ι ά ν ν η ν , έν3* ανωτέρω, σελ. 6 κ. έ., Ν. Γ. Πο­
λ ί τ η ν, Λαογραφικά σύμμεικτα, τόμ. Α', σελ. 23 κ. έ., Ε ύ λ ό γ ι ο ν Κ ο υ ρ ί λ α ν
Λ α υ ρ ι ώ τ η ν έν «θρακικοίς», τόμ. Π (1932) σελ. 91 κ. έ., 121, Δ' (1933) σελ.
133 κ. έ., τόμ. Ε' (1934) σελ. 96 κ. έ.
5) Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν, êv3* ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 24 κ. έ., καί έν τ ω
«'Εγκυκλοπαιδικω Λεξικω», τόμ. Α', (έν Ά3ήναις 1890) σελ. 30 κ. έ.
 32μα'

χρησμός ήτοι προφητεία του «μακαρίου Ιερομόναχου Άγα3αγγέλου» ή

ή «'Οπτασία του Άγσ.3αγγέλου» συνετάχ3η ύπο τούτου ελληνιστί τ ω
1279 εν Μεσσήνη, έτυπώ3η δέ εν Ιταλική μεταφράσει τ ώ 1555 εν Μι-
λάνω, εκ δέ τής μεταφράσεως ταύτης έξηλληνίσ3η τ ω 1751 υπό του
άρχιμανδρίτου Θεοκλήτου Πολυειδοϋς, έχοντος υ π ' όψιν εκδοσιν τής
1
συλλογής ταύτης του έτους 1708. ) ' Α λ λ ' ή έρευνα απέδειξε, ότι παρά
τάς ανωτέρω διαβεβαιώσεις χειρογράφων και εντύπων ή συλλογή τών
Ι π ' ονόματι του Ά γ α 3 α γ γ έ λ ο υ χρησμών είναι κατασκεύασμα αύτου
του δή3εν μεταφραστου, ήτοι του Θεοκλήτου ΤΤολυειδούς 2 ) , ανδρός Ά-
δριανουπολίτου μέν τήν πατρίδα, Άγιορείτου δέ και δη Ίβηρίτου τήν
κουράν 3 ) . Γεννη3είς ό Θεόκλητος Πολυειδής κατά τ α τάλη του Ι Ζ' αίώ-
νος, έχειροτονή$η ύπο του πρώην Νεοκαισαρείας 'Ιακώβου διάκονος τ ω
1713, οπότε και εξέδωκεν εν Βενετία λατίνιστί τήν ίστορίαν τής Πανα­
γίας τής Πορταϊτίσσης, 4 ) τής προστάτιδος τής μονής τών Ιβήρων, μετά
δέ περίπου εξ ετη, τή 10 Μαΐου 1719, προυχειρίσ3η είς ΐερομόναχον.
Βραχύ μετά τ α ύ τ α — ώς φαίνεται—μετέβη ό Θεόκ?.ητος Πολυειδής είς
Τοκάϊαν τής Ουγγαρίας ώς εφημέριος τών έκεϊ όρ3οδόξων, ίνα μετά
πενταετίαν έπανέλ3η εις τήν πατρίδα και όνομασ3ή αρχιμανδρίτης τής
Μεγάλης του Χριστού 'Εκκλησίας και Μέγας Έκκλησιάρχης'τό δ ' εν
τ ω τ ί τ λ ω τών χρησμών του Ά γ α 3 α γ γ έ λ ο υ συνή3ως λεγόμενον, ότι ό
Θεόκλητος Πολυειδής υπήρξε και «χωρεπίσκοπος Πολυανής και Βαρδά-
ρων» πι3ανώς δεν ανταποκρίνεται προς τ ά πράγματα. Βραδύτερον, ιδία
κατά τά ετη 1727- 1733, άπαντώμεν τον δραστήριον και πατριωτικώ-
τατον κληρικόν άπεσταλμένον του Οικουμενικού Πατριαρχείου εις Γερ-
μσνίαν προς συλλογήν εράνων χάριν αιχμαλώτων και καταδίκων, ερχό-
μενον εις έπικοινωνίαν μετ ' επιφανών τής χώρας προσώπων και ιδρυμάτων
και υπέρ τής πατρίδος και τής έλευ3ερίας αυτής έργαζόμενον. 'Ούς φαί­
νεται, και είς 'Ρωσσίαν δις μετέβη ό Θεόκλητος Πολυειδής, ò όποιος και
5
προς τους 'Ρου3ήνους ηγεμόνας ήλ3εν είς έπαφήν. )

1) Αύτό3ι, πρβλ. έξ άλλου Ε ύ λ ό γ ι ο ν Κ ο υ ρ ί λ α ν Λ α υ ρ ι ώ τ η ν , IvS'

ανωτέρω, τόμ. Ε' (1934) σελ. 141 κ. έ.
2) Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν, ivS' ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 24.
3) Περί του Θεοκλήτου Πολυειδοϋς πρβλ. Ά ν δ ρ ό ν ι κ ο ν Δ η μ η τ ρ α ­
κ ό π ο υ λ ο ν, Προσδήκαι και διορ$ώσει$ els τήν Νεοελληνικήν Φιλολογίαν τοϋ Κ.
Ν. Σ ά 3 α (έν Λειψία 1871), σελ. 81 κ. έ., Ν. Γ. Π ο λ ι τ η ν, ivS' ανωτέρω, σελ.
24 κ. έ., Π. Κ ο ν τ ο γ ι ά ν ν η ν, IvS ' ανωτέρω, και μάλιστα Ε ύ λ ό γ ι ο ν Κου­
ρ ί λ α ν Λ α υ ρ ι ώ τ η ν έν «θρακικοίς», τόμ. Γ' (1932) σελ. 84-149, Δ' (1933)
σελ. 129-199, 384-385, τόμ. Ε' (1934) σελ. 68-162, τόμ. Ζ' (1936) σελ. 83-143(0
συγγραφεύς έν πολλοίς ύπερτιμφ τον θεόκλητον Πολυειδή).
4) Περί άλλων έργων τοϋ Θεοκλήτου Πολυειδοϋς Ιδέ προ πάντων Ε ύ λ ό ­
γ ι ο ν Κ ο υ ρ ί λ α ν Λ α υ ρ ι ώ τ η ν , έν «θρακικοΐς», τόμ. Ε' (1934) σελ. 152 κ â.
5) Πρβλ. Ε ύ λ ό γ ι ο ν Κ ο υ ρ ί λ α ν Λ α υ ρ ι ώ τ η ν , IvS* ανωτέρω,
τόμ. Γ' (1932) σελ. 132 κ. έ., τόμ. Δ' (1933) σελ. 155.
32μβ'

Τω 1743 κατά πρόςκλησιν τ ώ ν 'Ελλήνων έμπορων, οί όποιοι έπε-

σκέπτοντο την εν Λειψία πανήγυρη;, ιδρυσεν ό Θεόκλητος Πολυειδής
αύτό3ι το π ρ ώ τ ο ν παρεκκλήσιον Όρ3οδόξων έπ' ονόματι της 'Αγίας
Τριάδος. Τ ω 1758 άπαντώμεν αυτόν εν "Α3ω, βραδύτερον εφημέρίον της
εν Μαώνι της Μινόρκας ελληνικής παροικίας, βραδύτερον προηγμένον
χ
εις έπίσκοπον Συ^άδων ) . Τω 1751 ή ολίγον μετά τ α ύ τ α έξέδωκεν ό
Θεόκλητος ΓΤολυειδής έν Λειψίο: τους χρησμούς τ ο ύ Ά γ α 3 α γ γ έ λ ο υ , οί
οποίοι έκτοτε πολλάκις άνετυπώ3ησαν και διεσκευάσ3ησαν, έκυκλοφόρη-
2
σαν δε χειρογράφως κατά π ο λ ύ περισσότερον ή δια τ ο ύ τ ύ π ο υ ) . Ό
συντάκτης τ ώ ν χρησμών φαίνεται στρεφόμενος ότέ μεν προς τήν Γερμα-
νίαν, ότέ δε προς τ ή ν ' Ρ ω σ σ ί α ν . 01 φιλόρρωσσοι όμως έρμηνευταΐ αυτού
και οί πράκτορες της Αικατερίνης Β' έχρησιμοποίησαν επιτυχώς τ ο έρ­
γον τ ο ύ Θεοκλήτου Πολυειδοΰς δια τάς ^ωσσικάς βλέψεις έν τ ή 'Ανα­
τολή. Φιλορρωσσότατος ερμηνευτής τ ώ ν χρησμών τού Ά γ α 3 α γ γ έ λ ο υ
άνεδείχ3η ό κατά τ ο β' ήμισυ τ ο ύ IH' αΙώνος άκμάσας ΤΤανταζής ό
Λαρισαίος 3 ) 'Επίσης ò Μετζοβίτης διδάσκαλος τ ο ύ Γένους Νικόλαος
Ζςρτζούλης, ό Νεκτάριος Τέρπος και ό συγγραφεύς τ ο ύ έν Μοσχοπόλει,
ίσως περί τ ο έτος 1768, τυπω3έντος περιέργου βιβλίου « Ή άλή3εια
κριτής» 4 ) και άλλοι χρησμολόγοι της περιόδου 1750-1780 εχουσιν ύπο-
στή τήν έπίδρασιν τ ο ύ έργου τού Θεοκλήτου Πολυειδοΰς, άλλα και
δυυλεύουσιν εις τήν Ρωσσικήν π ο λ ι τ ι κ ή ν 5 ) .
Ό προμνημονευ3είς Νικόλαος Ζερτζούλης έγραψε τ ω 1767 «έρμη-
νείαν περί 'Αναστάσεως Κωνσταντινουπόλεως σύντομον είς τους χρη­
σμούς Λέοντος τ ο ύ σοφού» 6 )· ώριζε δέ διά τής ερμηνείας ταύτης, ως
κα'ί άλλων χρησμών, ότι τ ω 1784 οί Ρώσσοι ή3ελον γίνει κύριοι τής

1) Π. Κ ο ν τ ο γ ι ά ν ν η ς , εν3' ανωτέρω, σελ. 49, Ε ύ λ ό γ ι ο ς Κ ο υ ρ ί-

λ α ς Λ α υ ρ ι ώ τ η ς , ενθ* ανωτέρω, τόμ. Δ' (1933) σελ. 176, τόμ. Ε' (1934)
σελ. 83, 102, 162.
2) Ή τταρά Ε ύλ ο γ ί ω Κ ο υ ρ ί λ α Λ α υ ρ ι ώ τ η , τόμ. Ε' (1934) σελ.
141 κ. έ , τόμ. Ζ' (1936) σελ. 142 κ. έ. αναγραφή χειρογράφων καΐ εκδόσεων τ ώ ν
χρησμών του Άγα3αγγέλου, είναι λίαν π τ ω χ ή .
3) Περί τοϋ ανδρός πρβλ. έ π ' έσχατων Έ . Γ. Φ α ρ μ α κ ί 5 η ν, *Η Λά-
ρισσα (Βόλος 1926), σελ. 174, Ε ύ λ ό γ ι ο ν Κ ο υ ρ ί λ α ν Λαυριώτην,
εν3' ανωτέρω, τόμ. Ε' (1934) σελ. 73, 90 κ. έ.
4) Περί τοϋ βιβλίου τούτου υπάρχει διεξοδική βιβλιογραφία, έξ ής μνημο-
νευτέοι ένταϋ3α: Π. Λ ά μ π ρ ο ς, έν «Χρυσαλλίδι», τόμ. Γ' (1865) σελ, 401-402.
Κ. Ν. Σ ά 3 α ς , Τουρκοκρατούμενη 'Ελλάς, σελ. 365. Ε. L e g r a n d - L . P e t i t -
Η.Ρ e r n o t , Bibliographie hellénique... au XVIII e siècle, τόμ. A', σελ. 387-394.
"Αριστον άντίτυπον τοϋ βιβλίου κατέχει τό Μουσεϊον Μπενάκη, έφααρμένον αντί·
τύπον ή ταπειυότης μου,
5) Πρβλ. Ε ύ λ ό γ ι ο ν Κ ο υ ρ ί λ α ν Λ α υ ρ ι ώ τ η ν , ivä' ανωτέρω, τόμ.
Ε' (1934) σελ. 102 κ. έ.
6) Γ. Ί . Ζ α β ί ρ α, Νέα 'Ελλάς ή έλληνικόν 3έατρον εκδοθέν ύπό Γ. Π.
Κ ρ έ μ ο υ Ά3ήνησι 1872, σελ. 496.
 32 μγ'

Κωνσταντινουπόλεως· και άλλοι "Ελληνες χρησμολόγοι είχον προείπει

όμοια καί παρόμοια κατά τάς παραμονάς ή την διάρκειαν τ ώ ν 'Ρωσ-
σοτουρκικών πολέμων έπί Αικατερίνης Β', άλλα διεψεύσθησαν οίκτρώς.
Γενικώς δέ αϊ άποτυχίαι τών Ρώσσων τότε προεκάλεσαν δυσπιστίαν
προς τους πολιτικούς χρησμούς και εν μέσω ακόμη των κύκλων εκείνων,
οί όποιοι πρηγουμένως συμπαθώς διέκειντο προς τους 'Ρώσσους και άνευ
επιφυλάξεων έπίστευον εις τ α υπέρ αυτών χρησμολόγια. Ούτω ό Κων­
σταντίνος και εν μοναχοϊς Καισάριοςό Δαπόντες (-}-4 Δεκ. 1784), ό άλλοτε
ποτέ πιστεύων είς πολιτικούς χρησμούς και είς οράματα Χ ) , άπέβαλε
μετά τάς ^ωσσικάς αποτυχίας την πίστιν είς τ α ύ τ α και εκείνα καί συνε-
φώνει προς τον Άναστάσιον τον Γόρδιον, 2 ) άποδεικνύοντα «με τήν'Απο­
κάλυψη;... 'Ιωάννου του Θεολόγου... ότι δεν 3έλεΐ άναστη$ή πλέον ή
βασιλεία τών 'Ρωμαίων, ως προείπασιν οί χρησμοί, καί οί π τ ω χ ο ί 'Ρω­
μαίοι πιστεύοντες χαίρουσΓ... καί λέγω, επειδή οί χρησμοί δεν άλήθευ-
σαν είς τους χρόνους όπου γράφουσιν π ώ ς ητον να άναστηθή, καί δεν
άναστήθη, δεν θέλει πλέον άναστηθή* ότι οί χρόνοι, όπου γράφουσιν οί
χρησμοί να άναστηθή, ήτον είς τους τριακόσιους είκοσι 3 ) μετά τήνάλω-
σ ι ν εις δέ τους τριακόσιους εΐκσσι τούτους χρόνους συνέβη καί έσύντρε-
ξαν αυτοί οί εξ χρόνοι τών πολέμων, είς τους οποίους [οί Ρώσσοι]
έπλησίασαν, έπερικυκλωσαν την Πόλιν, την έστένεψαν και νά την π ά ­
ρουν, δέν την επήραν. Δια τοΰτο δεν θέλουν δυνηθή πλέον οί Ρώσσοι
νά τήν πάρουν με όσους τρόπους καί αν μεταχειρισθούν, καί όσας δυνά­
μεις καί αν κατεβάσουν είς τό Κρίμι,... Διότι εάν τ ό βεβαιωμένον δια
χρησμών, ό 3εός βιασθείς (νά με συγχώρηση δέ ό θεός, όπου τολμώ και
τ ό λέγω) άπό τάς αμαρτίας μας, τό εμπόδισε, παρεχώρησε, καί δεν
εγινεν είς τον καιρόν, όπου έπρεπε νά γίνη, προκρίνας καλλίτερον τό νά
αργήσουν, νά ματαιωθούν τών τοιούτων καί τοσούτων ανδρών,
αστρονόμων καί σοφών καί αγχών του τ α λόγια, παρά νά βασιλεύ­
σουν οί βασιλείας όχι, άλλα καί αυτής τής ζωής τ η άληθεία ανάξιοι,
πώς είναι τρόπος λοιπόν ά π ό τώρα καί είς τ ό έξή; νά γίνη ή ανάστα­
σης τής 'Ρωμαϊκής βασιλείας, οπού πλέον βεβαίωσις, χρησμός, καί χρη-
σμολόγου άλλου τινός δ ι ' α υ τ ή ν δέν απέμεινε; Τούτων ούτως εχόντων
λοιπόν, δέν θέλουν βασιλεύσει πλέον εις τήν Πόλιν, ούτε 'Ρωμαίοι, ούτε
'Ρούσσοι, έως τής συντελίίας. "Ας μας έλεήση δ' ό πολυέλεος θεός, καί
ας μας δώση τήν βασιλείαν του τήν ούράνιον, και ας λείψη αυτή ή
4
έπί/ειος». ) Τα τοΰ Κ. Δαπόντε αντιγράφει μετά π α ρ α λ λ α γ ώ ν καί ό
Α. Κομνηνός 'Υψηλάντης, αποφαινόμενος καί αυτός, ότι: «"Αν... είς και­
ρόν διωρισμένον ά π ό τους χρησμούς, καί μετά τοσαύτας καί τηλικαύτας
νίκσς τών Μοσχόβων κατά τών'Οθωμανών και εις τοιαύτην εύκαιρίαν δέν

1) Κ. Δ α π ό ν τ ε , Καθρέπτης Γυναικών. Τόμ. Β'. Έ ν Λειψία 1766, σελ. 400.

2) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 32λ3'. 3) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 32λη' 3 .
4) Κ. Ν. Σ ά 3 α , Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη. Τόμ. Γ', σελ. 119-120.
32μδ'

ήλευ3ερώ3ημεν oî 'Ρωμαίοι, δύσκολον πολλά τ ο να γένη εις τ ο έξης ή

άνάστασις της 'Ρωμαϊκής βασιλείας, όπου χρησμός χρησμολόγου άλλου
τινός δι ' αυτήν δέν έμεινε* και ου μόνον δύσκολον, άλλα σχεδόν καΐ αδύ­
νατον, δια τήν έπιμονήν της εδικής μας κακοηθείας, άσυμπνοίας τε και
1
τής προς αλλήλους μνησικακίας, και πολλάκις και καταδρομής...» )
Έ ν τούτοις και ά φ ' ού διεψεύσ3ησαν οϊ εύαγγελιζόμενοι τήν
άνάστασιν του Γένους δια τής Αικατερίνης Β', ή λαϊκή πίστις είς τους
πολιτικούς χρησμούς, είς τον Μαρμαρωμένον Βασιλιαν και είς τον Ά γ α -
3άγγελον επέζησεν ισχυρά και παρήγορος. Πολλοί είναι οϊ χρησμοί
περί τής άπελευ3ερώσεως τ ώ ν 'Ελληνικών χωρών οί αποδιδόμενοι είς
τον εθνομάρτυρα Κοσμαν τον Αίτωλόν (-f-24 Αύγ. 1779), του οποίου
διάφορα προφητικά λόγια και σήμερον είναι γ ν ω σ τ ά και σεβαστά, μά­
λιστα εν Ήπείρω, Θεσσαλία και Μακεδονία 2 ) .
Μετά τήν επιβολήν του Ναπολέοντος, Ιδία τήν κατάλυσιν του Βενε­
τικού κράτους και τήν κατάληψιν τ ώ ν 'Ιονίων νήσων υ π ό τ ώ ν Γάλλων,
υπήρξαν oi πιστεύοντες, ότι διά τούτων, τ ώ ν Γάλλων, 3έλουσΐν εκπλη-
ρω3ή οί παλαιοί χρησμοί. Τότε επλάσ3η τ ο πλάσμα, ότι 345 ετη μετά
τήν "Αλωσιν 3 ), ήτοι ακριβώς τ ω 1798, ή ανάστασης του Γένους 3έλει
κατά 3είαν πρόνοιαν, συντελεσ3ή 4 ), άλλα δέν συνετελέσ3η. Έ ν τούτοις
κατά το έτος τούτο έμαρτύρησεν, ως γνωστόν, ό Ρήγας Βελεστινλής
ή Φεραίος, ò όποιος—ως φαίνεται—προς εκπλήρωσιν τών μεγάλων
αύτου σχεδίων και τους παλαιούς χρησμούς καταλλήλως μετεχειρί-
ζετο. Άπαντώμεν μάλιστα παρά τ ω λεγομένω «Ζηλοπροφήτη», εκδότη
διαφόρων χρησμών εν Έρμουπόλει τ ω 1838 5 ), και τήν εΐδησιν, δτι ό
Ρήγας προέβη εν Βιέννη και είς εκδοσιν χρησμών, παραχαράξας μάλιστα
τ ά κείμενα τ ο ύ τ ω ν 6 ) . 'Αλλά κατά πόσον ή εΐδησις αύτη ανταποκρίνεται
προς τ ά π ρ ά γ μ α τ α πρέπει να έξελεγχ3ή.
Κατά τήν παρασκευήν τής Μεγάλης 'Επαναστάσεως τ ο υ 1821
και κατά τήν διάρκειαν αυτής ή πίστις τ ώ ν λαϊκών μαζών είς τ ο άλά-
3ητον τ ώ ν π α λ α ι ώ ν χρησμών υπήρξε σημαντικός συντελεστής τ ώ ν
ημετέρων επιτυχιών. 'Αλλά και κατά τήν παρασκευήν και τήν διεξα-

1) Τα μετά τήν "Αλωσιν, Ικδίδ. Γ ε ρ μ α ν ο ύ Ά φ 5 ο ν ί δ ο υ . "Εν Κων/·

πόλει 1870, σελ. 534. Πρβλ. καΐ Π. Κ ο ν τ ο γ ι ά ν ν η ν , εν3' ανωτέρω, σελ. 534.
2) Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν , Παραδόσεις, τόμ. Α', σελ. 114, τόμ. Β', σελ.
672, 800.
3) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 7, 32λη% ύποσημ. 3.
4) 'Εφημερίδες του εξωτερικού, Ιδίως της Γερμανίας, τοϋ έτους 1798 περιέ-
χουσιν εΙδήσεις έξ 'Ανατολής, κα3' άς οί "Ελληνες έπίστευον τότε, δτι επίκειται ή
πολιτική αυτών άποκατάστασις.
5) Έκ τον τυπογραφείου τοΰ Μακεδόνος Γ. Μελισταγους, σελ. κζ' + 112, σχ.
16. Του βιβλίου τούτου ελλιπές άντίτυπον κατέχω και έγώ.
6) Πρβλ. Ε ύ λ ό γ ι ο ν Ko υ ρ ί λ α ν Λ α υ ρ t ώ τ η ν, εν3' ανωτέρω, τόμ.
Ε' (1934) σελ. 152 κ. έ.
 32με'

γ ω γ ή ν της Μεγάλης 'Επαναστάσεως του 1821 δέν Ιλειψαν άνδρες "Ελ­

ληνες, άριστοι κατά π ά ν τ α πατριώται, οί όποιοι εν τούτοις διετί3εντο
κατά της Επαναστάσεως, διότι βασιζόμενοι εις ώρισμένας ερμηνείας
τών ίερών βιβλίων και τών παλαιών χρησμών έπίστευον, δτι το άπε-
λευ3ερωτικόν κίνημα τών π ά π π ω ν ημών ήτο άκαιρον και προωρισμέ-
νον να ά π ο τ υ χ η . Είς τους καλούς "Ελληνας πατριώτας της κατηγορίας
αυτής άνηκε π . χ. ό ά π ό Παλαιών Πατρών ιερομόναχος Κύριλλος, ό
συγγραφεύς όκτατόμου ερμηνείας τής Άποκαλύψεως, 1 ) ό όποιος ενό-
μιζε, ότι εν αύτη διέκρινε στοιχεία, προλέγοντα τήν άποτυχίαν τής
'Ελληνικής 'Επαναστάσεως του 1821. Χαρακτηριστική είναι ή παρατή-
ρησις τσυ Βαχίτ Πάσα, διοικητού τής Χίου κατά το έτος 1822, ότι οί
"Ελληνες επεχείρησαν τότε τ ο επαναστατικόν επιχείρημα «πεπεισμένοι
και βοσκόμενοι άνέκα3εν εκ τίνων παμπάλαιων χρησμών, ότι επέστη ό
χρόνος τής άπολυτρώσεως του ελληνικού iSvouç 2 ) . Δεν ύπήρξεν άπε-
λευ3ερωτική εμπόλεμος κίνησις τών 'Ελλήνων και μετά τήν ιδρυσιν του
νέου κράτους αυτών, κατά τήν οποίαν ό θρύλος του Μαρμαρωμένου
Βασιλιά και οί παλαιοί χρησμοί δεν εφρονημάτισαν τ α ελληνικά πλή3η.
Αί διασκευαί τών χρησμών του Ά γ α 3 α γ γ έ λ ο υ εκεΐναι, αί όποϊαι προ-
λέγουσι τήν άνάστασιν του Βυζαντιακου Κράτους μετά τήν συμπλή-
ρωσιν τετρακοσίων ετών ά π ό τής καταλύσεως αύτοο, συνεκίνησαν τους
"Ελληνας ιδίως διαρκούντος τοΰ Κριμαϊκού πολέμου 3 ) Τότε κατ ' εξοχήν
άνεπτύχ3η ολόκληρος φιλολογία αναφερομένη είς τους χρησμούς του
Ά γ α 3 α γ γ έ λ ο υ . Διεκρί3ησαν δε μεσουντος του ΙΘ' αΐώνος ως χρησμο-
λόγοι και άλλοι 4 ) και ό 'Ιωάννης Παπαδόπουλος Σερίφιος, ό Λακεδαι­
μόνιος, του οποίου τ ά έντυπα έ ρ γ α 5 ) είναι σήμερον σπάνια, κ α 3 '

1) Περί του Κυρίλλου τούτου καΐ τής ύ π ' αύτοϋ συνταχ9είσης έρμηνείος
τής Άποκαλύψεως, πρβλ. έ π ' έσχατων/ Κ. Δ υ ο β ο υ ν ι ώ τ η ν έν τοις Πρακτι-
κοϊς τής 'Ακαδημίας Ά3ηνών, τόμ. ς' (1931), σελ. 36 κ. έ. θέλω καΐ έγώ άλλοτε
Πραγματευ3ή διεξοδικώτερον περί του Κυρίλλου τούτου, ό όποιος υπό σημείωσιν
ουχί μόνον τήν Έλληνικήν Έπανάστασιν αποκηρύττε», άλλα καΐ κατά του Ρήγα
Βελεστινλή — Φεραίου καΐ του 'Αλεξάνδρου Ύψηλάντου εκφράζεται τραχύτατα.
(Πρβλ. καί Κ. "Α μ α ν τ ο ν έν τοϊς « Έλληνικοϊς», τόμ. Ε' [1932] σελ. 54 κ. έ.).
2) Πρβλ. «'Απομνημονεύματα πολιτικά τοϋ ΒαχΙτ-Πασδ πρέσβεως έν Παρι-
σίοις τ ω 1802, Ρεΐζ-έφέντη τ ω 1808 καί τοποτηρητοο τής Χίου έξ ανεκδότου
τουρκικού ίδιοχειρογράφου έλευ3έρως μεταφρασθέντα και σημειώσεσι συνοδευ3έντα
ύπό Δ. Ε. Δ. Έν Έρμουπόλει Σύρου, τύποις Μελισταγοΰς, Μακεδόνος, 1861.»
Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν, Λαογραφικά σύμμεικτα, τόμ. Α', σελ. 27.
3) Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η ν( έν$' ανωτέρω, τόμ. Α', σελ. 25. κ. έ.
4) Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 20, ύποτημ. 1.
5) 'Αναγράφω ένταϋ9α τά γνωστά μοι έργα τοϋ ανδρός: 1. Σύνταγμα,
Ιερογραφικόν έρανισθέν άπό τήν Πάλαιαν καί Νέαν Γραφήν. Ά3ήναι (=Κων/πολις)
1841, σελ.288+3 φύλλα. 2. Κλημακτήρ άσματος ωδών άναβα κατάβα επτά άναβα9-
μών,'Άρδην άσον άσμολογή έτη προκείμενα συμβάν ήχολογεϊ αωμζ', αωμη', αωμ9'.
Άβήναι 1848, σελ. 68. 3. «Συνέχεια του βιβλίου τούτου (Κλημακτήρ) καί διασά-
φησις του παραγράφου σελίδος 45 τοϋ Προφήτου Δανιήλ.» [1848] σελ. 69-87. 4.
"Ασμα όκτάηχον άδον τά συμβάντα τών οκτώ χρόνων αρχομένων άπό τά 1848,
32μς'

όσον κατεσχέθησαν ύ π ο κρατικών άρχων και παρεδόθησαν είς τ ο π ο ρ ,

διότι δεν περιεϊχον μόνον χρησμούς, άλλα και λιβέλλους κ α τ ' επισήμων
π ρ ο σ ώ π ω ν . "Ιχνη τ ώ ν έργων τ ο υ 'Ιωάννου Παπαδοπούλου Σεριφίου,
1
του Λακεδαιμονίου, άπαντώμεν και εν τοις Άγιορειτικοϊς χειρογράφου ).
Ή τετρακοσιοστή επέτειος της Αλώσεως της Κωνσταντινουπό­
λεως και τ α αποτελέσματα τ ο υ Κριμαϊκού πολέμου έκλόνισαν τάς πε­
ποιθήσεις πολλών θιασωτών τ ο υ Ά γ α θ α γ γ έ λ ο υ . 'Αλλ' οί λεγόμενοι
Ά γ α θ α γ γ ε λ ι σ τ α ί και γενικώς οί πιστεύοντες εις την έκπλήρωσιν τών
παλαιών πολιτικών χρησμών επέζησαν μέχρι σήμερον. Ά ν ε π τ ύ χ θ η δέ
π α ρ ' ήμϊν και κατά τ α τελευταία όγδοήκοντα ετη διεξοδική βιβλιογρα­
2
φία εν πνεύματι τών παλαιών χρησμών ως και πολεμική κ α τ ' α υ τ ώ ν ) .
'Ανεξαρτήτως εν τούτοις της βιβλιογραφίας αυτής, τ α άδολα τέκνα τ ο υ
ελληνικού λάου εκείνα, τ ά όποια ολίγον υφίστανται τήν έπίδρασιν τών
βιβλίων, δίατηροΰσι δέ πάντοτε ως ιερά κειμήλια τ ά πάτρια,—είς
αυτά τ ά άδολα τέκνα του ελληνικού λάου παραμένει ώς σήμερον
ακράδαντος ή πίστις περί αναστάσεως του Μαρμαρωμένου Βασιλιά.
3
Ιδιαιτέρως συγκινεί ή Δωδεκανησιακή π α ρ α λ λ α γ ή του θρύλου τούτου ),
κ α θ ' ην ό ίδιος ό Χριστός «θα π ά ρ η τον εγγονον τοΟ τελευταίου βασι­
λέως Κωνσταντίνου, τον Γιαννάκη, π ο υ θ α είναι δεκαοκτώ χρονών, και
ά φ ' ο ύ τελειώσει ή λειτουργία θα τον κορωνιάση με τ ' αμάραντο στε
φάνι στην Ά γ ι α Σοφιά... Τό Γιαννάκι, τάγγονάκι του Κωνσταντή [Πα­
λαιολόγου], μπορεί νά (γ)εννήθηκε κ ι ' ό λ α . Ψός (ποιος) εξέρει;... Τό
Γιαννάκι (γ)εννημένο πρέπει νά ναι» 4 ) .

Εις τάς παραστάσεις τοΟ θρύλου τ ο υ «Μαρμαρωμένου Βασιλιά»

επανερχόμενοι τονίζομεν, ότι οί "Ελληνες τ ώ ν δούλων ήμερων ουχί μό­
νον πρωΐμως ηθέλησαν τον θρυλον αυτόν είκονογραφικώς ν' ά π ο δ ώ -
σωσι, άλλα και όλόκληρον κύκλον παραστάσεων περί αυτόν νά δη-
μιουργήσωσι. Αϊ δέ σχετικαί είκονογραφικαί παραστάσεις είναι μαρτύ­
ρια άψευδή και της πάλαιότητος και της λαϊκότητος τ ο υ εθνικού τού­
τ ο υ θρύλου.

μέχρι τέλους τοϋ 1856. ('Αθήναι 1849) σελ. 16. 5. "Εξοδος συγγραφέν καΐ έκδο3έν
παρά ' Ι ω ά ν ν ο υ Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ Σ ε ρ ι φ ί ο υ . Ά3ήναι 1851, σελ. 125
etc δον.
1) Πρβλ. S. P. L a m p r o s , ενθ' ανωτέρω, τόμ. Β', σελ. 328, άρι3. 5711.
125, 130 (πρβλ. καί τήν αμέσως προηγουμένην ύποσημείωσιν, αριθ. 4), τόμ. Β',
σελ. 408, àpiS. 6146.
2) Ό Ε υ λ ό γ ι ο ς Κ ο υ ρ ί λ α ς Λ α υ ρ ι ώ τ η ς , έν.3' ανωτέρω, τόμ.
Α' (1934) σελ. 151-154, τόμ. Ζ' (1936) σελ. 139-140 αναγράφει χρησμολογικά τίνα
δημοσιεύματα μάλιστα έκ τών αναγομένων εις τήν λύσιν τοϋ 'Ανατολικού ζητήμα­
τος (προς3ετέα κα\ τά έξης: Ά ν τ. Σ α μ α ρ τ ζ ο π ο ύ λ ο υ , Ό γενικός πόλεμος
καΐ τό 'Ανατολικόν ζήτημα κατά τόν Θεολογον "Αγιον Εύαγγελιστήν, ήτοι τινά
γεγονότα άπό τοϋ έτους 1845, καί τά συμβησόμενα ά π ό τοϋ έτους 1870 εως τοϋ
1873. Τρίπολις 1870, σελ. 32, σχ. 8 . — Ό «Μαρμαρωμένος Βασιλιάς» ήτοι ή πτώσις
καί ή άνάστασις τοϋ Βυζαντίου υπό Σ ω τ η ρ . Π. Κ υ ρ ι α ζ ο π ο ϋ λ ο υ . . . Έ ν
Άμαλιάδι, τύποις Κ. Θ Ζάκα, 1920, σελ. 72, σχ. 8. [τό βιβλίον τοϋτο χαρακτη­
ρίζεται, âv σελ 72, ώς επίλογος βιβλίου ευρισκομένου υπό τά πιεστήρια, έπιγρα-
φομένου δέ: «Τό σάλπισμα τοϋ έβδομου αγγέλου ή πώς 3ά λυ9ή τό Άνατολικόν
ζήτημα καί έν άλη$εία 3ά είρηνεύση ή γη»).
3) Πρβλ- ανωτέρω, σελ. 32λζ'.
4) Ν. Γ- Π ο λ ί τ ο υ , Λαογραφικά σύμμεικτα, τόμ. Α', σελ. 18 κ. Ι.