Το αρχείον της Λατινικής επισκοπής Χίου

Αιμιλία ΣΑΡΡΟΥ-ΖΟΛΩΤΑ

Δελτίον XAE 4 (1936-1938), Περίοδος Γ'• Σελ. 175-200

ΑΘΗΝΑ 1939
 ΥΠΟΜΝΗΜΑ
'Υπό
ΑΙΜΙΛΙΑΣ ΣΑΡΟΥ-ΖΟΛΩΤΑ.

ΤΟ ΑΡΧΕΙΟΝ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΧΙΟΥ

Το υπόμνημα μου περί τ ο υ αρχείου της Λατινικής επισκοπής
Χίου έχει ανάγκην μικρδς εισηγήσεως είς τ η ν ίστορίαν τής δυτικής εκκλη­
σίας τ ο ΰ τ ό π ο υ και εις α υ τ ό τ ο ΰ τ ο τ ο άρχεϊον. Οί εκκλησιαστικοί τής
Δύσεως,όσοι έγραψαν σχετικώς προς την εκκλησίαν τής Χίου, πιστεύουν,
ότι ή επισκοπή αύτη ίδρύ3η αμέσως μετά τ ή ν κατάληψιν τ ο υ Βυζαντίου
υπό τ ω ν σταυροφόρων, τ ω 1204, κοί τ ή ν ΐδρυσιν τ ο ΰ Λατ. Πατριαρχείου
Κ/πόλεως, αφότου δηλαδή ή Χίος ετέλεσεν επί 40 ίσως ετη ύ π ο τους
Βενετούς, ήτοι μέχρι τ ο υ 1245, οτε άπηλευ3ερώ3η ύ π ο τ ω ν βασιλέων
τ ή ς Νικαίας. Ιστορικώς αποδεδειγμένη δεν είναι ή είδησις αύτη* και είναι
μάλλον βέβαιον, ότι ίδρύ3η κατά τ ό β' ήμισυ τ ο υ Ι Γ αιώνος, ως νομίζω,
επί Μιχαήλ Παλαιολόγου, όστις π ρ ώ τ ο ς εδωκεν ού μόνον τ ή ν άδειαν
εγκαταστάσεως εις τήν νήσον πολυαρί3μων εμπόρων Γενοατών, συμμά­
χ ω ν του, άλλα και προνομίας σπουδαίας παρέσχεν είς αυτήν κατά τ ή ν
εν Νυμφαίω συν3ήκην." Βραδύτερον, οτ'έξεχωρή3η ή νήσος ύ π ό τ ο υ αύτο-
κράτορος είς τους συγγενείς του ευγενείς τής Γένουας Ζαχαρίας Δε Κάστρο,
γνωρίζομεν,δτιύπήρχον έν Χίωλατίνικαί έκκλησίαι και μοναχικά τ ά γ μ α τ α ,
ώμολογημένα ιστορικώς πλέον. 2 "Οτε δ' ό 'Ανδρόνικος Παλαιολόγος
εμάχετο μετά τ ο υ Χίου Καλο3έτου και τ ο ΰ Γενοατοχίου Ζυβοΰ προς εκ-
δίωξιν τ ώ ν δύο αδελφών Ζαχαριών, Μαρτίνρυ και Βένετου, τ ω 1329,
μνημονεύεται ότι π α ρ ί σ τ α τ ο ό Νάξου 8 επίσκοπος* τ ο ΰ τ ο δε συμφωνεί με
τ ή ν εϊδησιν, ότι τ ό έτος εκείνο, όπως λέγεται, ό π ά π α ς 'Ιωάννης ò
KB' έδωκε τ ή ν χηρεύουσαν 3έσΐν δια τ ο ΰ 3ανάτου τ ο ΰ επισκόπου
Ρουφίνου είς τον δομινικανόν Ίωάννην. "Εκτοτε, δηλαδή α π ό τ ο ΰ
Ρουφίνου, έχει καταρτΐσ3ή πίναξ σειράς Λατίνων επισκόπων με δια-
κοπάς μόνον μικράς. 'Από δε τής Γενοατοκρατίας τής νήσου, άρξαμέ-

1) Γ. Ί . Ζολώτα, 'Ιστορία τη$ Χίου, τ. Β' σ. 332-6 καί Α' II σ. 34-5.

2) ACrróSt, τ. Α' II σ. 100-1 καί ΑΙμ. Κ. Σάρου, Κάστρον τή$ Χίου σ. 48-54.
3) Γ. Μ. Ζολώτας, ?νθ* ανωτέρω, τ. Β' σ. 368-9.
176

νης τ ω 1346 καί τ α ύ τ η ς διαρκούσης και μετ' αυτήν και μέχρι τ ο υ νυν,
συνεχίζεται ή σειρά τ ω ν επισκόπων άνευ χασμάτων, εκτός ενός μικρού
α π ό τ ο υ έτους 1566, έτους της υ π ο τ α γ ή ς τής Χίου είς τους Τούρκους, μέ­
χρι τ ο υ 1580 και μιας διακοπής 25ετοος μετά τ ή ν έπιδρομήν τ ω ν Βενετών
κατά τής Χίου, λήγοντος τ ο υ ΙΖ' αΐώνος. 'Αλλ' ή παρουσία τ ο υ επισκό­
π ο υ δεν σημαίνει αυτήν τήν έκκλησίαν, διότι ά π ο τ ώ ν Ζαχαριών ήδη
και κυρίως επί Γενοατοκρατίας επλημμύρισαν τ ή ν πόλιν μοναί, όσπίτσια,
μοναχικά τ ά γ μ α τ α και αδελφότητες, τ ώ ν οποίων αν θέλη τις να παρα­
κολούθηση τήν έξέλιξιν κ α ί τ ά ς μεταβολάς, αδυνατεί π ρ ά γ μ α τ ι να έπαρ-
κέση. Μικρόν π ρ ο τής λήξεως τής Γενοατοκρατίας, είς τ ό έτος 1559, βλέ-
πομεν είς πριβιλέγγιον, τ ό όποιον εξεδόθη υπέρ τής αρχιεπισκοπής
'Αθηνών, ότι και ή Χίος όπως και άλλαι πόλεις καί νήσοι έλληνικαί
ΰ π ή γ ο ν τ ο τ η αρχιεπισκοπή εκείνη 1 .
Πολλά έπαθε κατά τήν κατάληψιν τής νήσου ύ π ό τ ώ ν Τούρκων
ή εκκλησία αύτη. Περί τ ώ ν γεγονότων τούτων έγραψαν ικανά ò Μι­
χαήλ Ίουστινιάνης 2 , ò Ά λ ά τ ι ο ς 3 καί ò Ιάκωβος Χίος 4 . Αυτά τ α πρά­
γ μ α τ α εϊναι πολλά και πρέπει να τ α παρερχώμεθα, επειδή ό λόγος
είναι κυρίως εδώ περί του αρχείου. Περί τής προϊούσης φθοράς της
καί μειώσεως περιουσίας τε καί επιρροής εχομεν πλείστας ειδήσεις ίστο-
ρικάς, ξένας καί εντόπιας. Άξιολογωτάτας παρέχει δε ειδήσεις τ ό
υπ'εμού ερευνηθέν άρχεΐον τής επισκοπής, εν φ φαίνεται ως εν κατόπ-
τ ρ ω ή ζωή τής 'Εκκλησίας καί τής κοινότητος καί αί αληθείς σχέσεις
αυτών προς τους " Ελληναςκαθ 'ολην τήν Τουρκοκρατίαν. Κατά τάς ταραχάς
καί τους διωγμούς, οί όποιοι έπηκολούθησαν τ ή ν π τ ώ σ ι ν τ ώ ν Γενοατών,
ά π ώ λ ε τ ο τ ό παλαιόν άρχεΐον τής Γενοατοκρατίας ή π ά ν τ ω ς δεν διεσώθη
έν Χίω. Πλείστα στοιχεία τ ώ ν πράξεων αύτοΟ ευρέθησαν είς Γένουαν. Τό
άρχεΐον τ ο ύ τ ο άρχεται α π ό τ ο υ έτους 1580, ήτοι δεκατέσσαρα ετη μετά
τήν κατάληψιν τ ή ς νήσου, καί συνεχίζεται κ α θ ' όλην τ ή ν Τουρκοκρατίαν,
με διαλείψεις κατ ' άκολουθίαν μόνον πολεμικών γεγονότων. Εϊχον τ ή ν
εύκαιρίαν να ερευνήσω τ ό περί ου ό λόγος άρχεΐον κατά π ρ ώ τ ο ν τ ώ
1913 καί πάλιν π ε ρ ί τ ό 1930. 'Ενταύθα άνακοινώ έξ αύτοο είδήσεις τινάς,
άναφερομένας είς τήν ά π ο τής Αλώσεως έκκλησιαστικήν ίστορίαν τής
Χίου καί τ ά γενεαλογικά π ρ ά γ μ α τ α αυτής. Τό άρχεΐον αποκαλώ π ο -
λυτιμον, άν καί έπρεπε να τ ό ονομάσω κ ε ι μ ή λ ι ο ν δια τήν ίστορίαν
τής Χιακής κοινότητος έπί Τουρκοκρατίας καί τήν τελευταίαν περίοδον
τής Γενοατοκρατίας. Διότι, όπως αρχίζει τήν επαύριον τής υποταγής

1) Αύτό3ι, τ. Γ II σ. 59.
2) Scio sacra del Rito Latino.
3) De Ecclesia occidentalis atque Orientalis perpetua concessione. Libri
très. Coloniae Agrippinae 1648.
4) Γ. Ζολώτα, Ίστ. τή* Χίου, τ. Γ' Ι σελ. 395-7.
 177

καί τ α π ρ ό σ ω π α και τ α π ρ ά γ μ α τ α , εζων ακόμη και οί τύποι και αί

σχέσεις καί τ α ονόματα ήσαν όπως επί Γενοατών.
Το άρχεϊον αποτελείται εκ 4—5 κωδίκων, ών παλαιότατος ό
τ ω ν βαπτίσεων- αποτελούμενος εκ σελίδων 266- άπό έτους 1580—1652.
Eiç τήν αρχήν τ ο υ κωδικός τούτου γράφεται ότι :
Hie liber est primus quem habemus baptizatorum huius Ec-
clesiae Chiensis man m a n l i b e i a antecedenta baptismata vel amissa vel
combusta sunt.
Ο ύ τ ω πιστουται ή έξαφάνισις τ ο ϋ γενοαι οχιακοϋ αρχείου,
ακόμη δε πιστουται καί τ ο άλη3ές έτος κανονικής ενάρξεως λειτουργίας
τής επισκοπικής αρχής, κατά δύο ετη βραδύτερον άφ* ότι λέγεται. Αί
π η γ α ί παραδίδουν, ότι όντως εξελέγη ό Βενέδικτος Γκαρέττο πρώτος
τής Τουρκοκρατίας επίσκοπος τ ω 1578, άλλα, κατά το άρχεϊον, δεν ήλ-
3εν αμέσως καί μόνον μετά τήν εκδοσιν τ ο ϋ άκτίναμέ τοϋ Μουράδ Γ',
τ ω 1579, ήρχισεν ή κανονική λειτουργία τής επισκοπής, μετά τήν α π ο ­
κατάσταση; τ ώ ν πραγμάτων καί μετά τήν άνάδειξιν τ ο ϋ α' ορθοδόξου
μητροπολίτου, ύστερα ά π ό χηρείαν τ ο ϋ Spóvou επί 170 ετη περίπου.
~Ητο δε αυτός ό επίσκοπος Βενέδικτος, Γενοατοχϊος εξ ευγενούς οίκου,
του οποίου τον ναόν συνήντησα δις άναφερόμενον είς τον κώδικα,
άφοΰ πλέον είχε περιέλθει είς άλλας χείρας.
Είς τ ό β' βιβλίον βαπτίσεων περιλαμβάνονται πολλαί διεσπαρμε­
ναι πράξεις καί τίνες ίστορικαί ειδήσεις, ώς καί κατάλογος των ά π ό του
1622 Λατίνων επισκόπων.
Το α' βιβλίον γάμων άρχεται τ φ 1665 καί λήγει τ ω 1770 με τήν
σημείωσιν εις τήν αρχήν: Matrimonii contracta ab anno 1665 usque
ad annum, 1770 inclusivi. Υπάρχει εν χάσμα εις τάς πράξεις
άπό έτους 1639—1645 άγνωστου αιτίας. "Ισως νά εχη σχέσιν προς
τήν άδελφοσυνην, ή οποία έκράτησεν είς τήν χιακήν κοινωνίαν Ιπί τής
αρχής τ ο υ λαμπρού Γενεατοχίου επισκόπου Μάρκου Massone. Έ π η -
κολού3ησεν ή περίοδος αύτη τής αδελφοσύνης καί τής εΙρήνης μεταξύ
τ ώ ν ορθοδόξων καί τ ώ ν Λατίνων τής Χίου μετά τ α ρ α χ ώ δ η αντίδρασιν
κατά τών Μησουϊτών. Κατά τήν είρηνικήν αυτήν περίοδον εχομεν από­
λυτον κοινήν χρήσιν όλων τ ώ ν ναών, ίεροπραξίας καί εν αύτη τ ή Νέα
Μονή ακόμη. Ταύτα, λεγόμενα ύπό τοϋ άββα Μιχαήλ Ίουστινιάνη, υπό
τ ο ϋ Άλαττίου καί άλλων εθεώρουν υπερβολικά, πλην ά π ό τ ο ϋ κωδι­
κός καί τ α ύ τ α επιβεβαιοϋνται.
Το τρίτον βιβλίον βαπτίσεων άρχεται ά π ό τοϋ έτους 1736 καί
λήγει ετει 1816. '60ς είναι φανερόν, ελλείπει εν διάστημα 25 — 30 ετών
κανονικής λειτουργίας, τ ο αμέσως μετά τ ά βενετικά, δηλαδή ά π ό 1695
— 1725. Αί εν τ ώ διαστήματι τ ο υ τ ω πράξεις περιελήφθησαν άργότερον
είς άλλον κώδικα συλλογικόν, διότι πολλαί ήσαν διεσπαρμένοι, ώς αί
γενόμεναι εν Πελοποννήσω, οπού άπεβιβάσθησαν μετά τ ά βενετοτουρκικά
12
178

οί φυγάδες της Χίου, οί πρόσφυγες ας εΐπωμεν κατά κυριολεξίαν, και αί

εν Χίω κατ'οίκους λαβούσαι χώραν.
Το β' βιβλίον γάμων φθάνει μέχρι τ ο υ 1770 και τ ο τρίτον μέχρι
τ ο υ 1870. Υπάρχει ακόμη και εν άλλο βιβλίον συμπληρωματικόν, οπού
μετά τον υ π ' αριθ. 7 γάμον λέγεται:
Matrimonia ista quae sequerunt facta sunt postquam civitas re-
jecit in manibus Turcarum et destructionem sanctae Eeclesiae. ΕΙνε
δηλαδή κώδιξ συναγωγής.
^Τήν όμόνοιαν των δύο στοιχείων εΐχεν επιβάλη ή έξις, ή ανάγκη
και τ ο συμφέρον άμφοτέροις, ιδία δε μετά τήν άποτυχούσαν έπιχείρησιν
τ ώ ν Φλωρεντινών κατά τής τετειχίσμένης πόλεως τής Χίου τ ω 1599, ώς
και ή επακολουθήσασα τήν άποτυχίαν ταύτην αυστηρά συμπεριφορά τ ώ ν
Τούρκων προς τους δυτικούς. Μετά τήν άτυχη λοιπόν ταυτην ενέργειαν
τ ώ ν πέντε γαλέρων τής Τοσκάνης, οί Τούρκοι, κατά τάς π η γ ά ς , εξέβα-
λον τ ο υ Κάστρου τόν τε έπίσκοπον και τους ιερείς τους καθολικούς και
τους ύπεχρέωσαν να κατοικήσωσιν έκτοτε εξω τής τειχισμένης πόλεως, εις
θέσιν τής πόλεως, έκτοτε καλουμένην Φ ρ α γ κ ο π α ρ ο ι κ ι α ν . Αυτό
λέγεται και γράφεται, άλλα τ ο άρχεϊον έχει μερικάς αντιρρήσεις, είναι
δε άψευδής π η γ ή . 'Αναφέρει λοιπόν τ ό προμνημονευθέν παλαιον βιβλίον
βαπτίσεων, ότι είς τ ο έτος 1605 ό ιερεύς Στέφανος Μαουρίτσίος ετέ-
λεσε β ά π τ ι σ ι ν : in tempio S. Pietri Castri, èv ετει δε 1607 άλλην
βάπτισιν ό αυτός ιερεύς: in Ecclesia S. Nicola Λουτρού πάλιν εν τ ω
Κάστρω, δηλαδή εν τόρ ναώ τ ώ ν Α γ ί ο υ Νικολάου τ ο υ Κάστρου, τ ο υ
π α ρ ά τ ό Λ ο υ τ ρ ό ν, εν τ ω όποίω υπεγράφη ή σύμβασίς μεταξύ
Χίων και Γενοατών τ ω 1346, ασφαλώς, διότι άλλος "Αγιος Νικόλαος
εν τ ω Κάστρω δεν ύπήρχεν.
Εις μελέτην μου περί του Κάστρου τής Χίου ' γ ρ ά φ ω πολλά περί
μιας ανασκαφής, ήτις εγινεν λήγοντος ήδη τ ο υ ΙΘ' αιώνος είς τ ό κάστρον
και ε γ γ ύ τ α τ α του νυν κεντρικού μεγάλου Τζαμιού του Πιαλή. Γράφω δ '
εκεί: « Έ ν ερειπίω γενοατικώ εν τ ω φρουρίω, κατεδαφιζομένω υ π ό λιθο-
λόγων, ευρέθη ύποθεμέλιον τοίχου εκ λίθων τετραγώνων έρυθραίων ή
κορακοπέτρας, αρχαίας εργασίας, εις μήκος 3 — 4 μέτρων, διευθυνόμενον
εξ ανατολών εϊς δυσμάς, τ ό όρατόν μέρος. ' Ε γ γ ύ ς ευρέθη και λουτρών
μεσαιωνικός συγκεχωσμένος. Ό ίδών μετά προσοχής ανέφερε τ ω π α -
τρί μου, ότι τ ό κτίσμα ή τ ο αληθώς μέγα και όχυρώς και πολυτε­
λώς εκτισμένον 60X40 τ.μ. περίπου, φερόμενον έκ δυσμών προς ανατολάς,
διώροφον άλλοτε, ώς ελεγον οί άνασκάπτοντες, έχον και ύπόγείον κρύ-
π τ η ν μέ εδώλια κτιστά πέριξ, είς δ ύπόγείον ή κατάβασίς δια καταπακτής.
Οί λίθοι αυτού λαξευτοί έρυθραΐοι (ήτοι έρυθραϊκοί, εξ Ερυθραίας), τ ά
διαχωρίσματα του νΰν αφανή. ΕΤχεν αύλήν περίκτιστον και λουτρώνα
1) Το Κάστρον Tris Χίου, εν περιοδικω «Ά3ηνα» τόμ. ΚΗ' (1915) σελ.
11-166, καί âv tSicp τεΰχει.
 179

ευμεγέθη, ου τ ο έδαφος ώς του ισογείου ποτέ ή ολίγον υπέργειου ορό­

φου, ήτο 2—3 μ. Οπό τήν έτπφάνειαν των νυν δημοσίων οδών. Προςέ-
κειτο κατά τήν Β . Ν. γ ω ν ί α ν τ ω μ ε γ ά λ ω ν υ ν Τ ζ α μ ί ω,
τ ω εχοντι τον τετραγωνον μιναρεν, εγειτονευε δε κ α τ ' ανατολάς έιέρω
τζαμίω, πάλαι ναω ομοίως, ου σώζεται ό τετράγωνος πύργος του κω-
δωνοστασίου άνευ στήλης μιναρέ, χρησιμεύων πλέον ώς περιστερεών».
Έκ τ ώ ν άναφανέντων ικανών τούτων ερειπίων, συγκροτήματος
κτιρίων 3ά ελεγέ τις, προκύπτουσιν ασφαλώς εν μέγα κτίριον ανακτό­
ρου μεσαιωνικού, λουτρών αξιόλογος μεσαιωνικός, αμφότερα προςκεί-
μενα δύο εκκλησίαις, ιδίως δε τ ω κεντρικώ τζαμίω. Εις τ ο χρυσόβουλλον
του Μιχαήλ Παλαιολόγου γίνεται σαφής λόγος, ότι είς τους Γενοάτας
έδό3η τότε υ π ό του αύτοκράτορος « λ α μ π ρ ο ν ά ν ά κ τ ο ρ ο ν μ ε τ
εκκλησίας και λ ο υ τ ρ ά δύο», άλλα κτίρια, άπο3ήκαΐ
κτλ. Παρατηρουμεν, ότι κεντρική εκκλησία 3 ά εχρησιμευεν εκπαλαι ώς
μητρόπολις καί ουχί άλλη τις μή κεντρική,ώς ε3ος ήτο, και ότι μητρόπολις
της βυζαντιακής Χίου ήτο ό "Αγιος Νικόλαος ώρισμένως * καί ότι
είς αυτόν τον ναόν υπεγράφη ή σύμβασις τ ω 1346 μεταξύ Γενοατών
καί Γενοατοχίων. 'Ακόμη παρατηρουμεν, ότι είς τ ο χρυσόβουλλον του
Μιχ. Παλαιολόγου αναφέρονται όνομαστί ώς ναοί εν τ ω Κάστρω Χίου:
ή Παντοδύναμος καί τ ό Πολιτικόν, όχι όμως καί ό "Αγιος Νικόλαος,
διότι κατά πασαν πιθανότητα τούτον σημαίνει: τ ό Πολιτικόν,
ήτοι τ ό κα3εδρικόν, τό κα3ολικόν, τό κοινόν. "03εν άγομαι να πιστεύσω,
ότι ή πολύτιμος εΐδησις του Λατ. κωδικός, ή ορίζουσα τόσον πιστώς
καί είς τάς αρχάς του 1Ζ: ακόμη αιώνος «τον "Αγιον Νικόλαον π α ρ ά τό
Λουτρόν» μας ορίζει κατά πασαν πιθανότητα τον ναόν του κέντρου του
Κάστρου, τον κεντρικόν, ίσως τ ό Π ο λ ι τ ι κ ό ν του χρυσοβούλ-
λου, αυτόν, όστις προέκυψεν, ότι ή τ ο πολύ πλησίον είς τ ό μεσαιω-
νικόν λουτρόν καί τ ό άνάκτορον εϊς τάς άνασκαφάς, τάς οποίας αναφέ­
ρει άναλυτικώτατα ό π α τ ή ρ μου και παραστατικώτατα. Έ κ τ ώ ν δύο
αύτό3ι προσκειμένων τ ω παλαίω άνακτόρω ναών ποίος ήτο ό "Αγιος
Νικόλαος; Ουχί βεβαίως ό προς τ α Β. Δ. τών ερειπίων λεγόμενος, εν
έρειπίοις καί αυτός,ώς άγιος Δομίνικος, τον όποιον άγιον Δομίνικον τοπο-
3ετουσι δύο τοπογραφικοί χάρται του Κάστρου περιηγητικοί προς τ ό
Β.Α. τείχος, τ ό προς τήν άνοικτήν θάλασσαν. Είναι απολύτως βέβαιον
πάντως, ότι περί τ ό κέντρον τούτο του Κάστρου εχομεν τον επισκοπικόν
ναόν του 'Αγίου Πέτρου, διότι ακόμη και μέχρις εσχάτων ή λαϊκή παρά-
δοσις λέγει, ότι έκεϊ εμενεν ό φ ρ ά γ κ ο ς δ ε σ π ό τ η ς . 'Επομένως,
γνωστού όντος, ότι ό "Αγιος Πέτρος εκτΐσ3η ύ π ό τών Μαονέζων μεγα­
λοπρεπής καί roiouioç παραδίδεται ύ π ό τών γραφόντων όλων καί ϊδόν-

1) ΑΙμ. Κ. Σάρου, Κάστρον της Χίου σ. 44. Βλ. καί ναόν τ ώ 1346 αγίου
Νικολάου έν τ φ Κάστρφ.
180

των και είδότων, λαμβανομένων λίαν ύ π ' όψιν των και νυν ετι κινούντων
τον θαυμασμόν γυμνών μεγαλοπρεπών ερειπίων του, πιστεύω, ότι τούτο
τ ο έρείπιον, τ ο éyyùç του κεντρικού τζαμιού, ανήκει εις τον "Αγιον Πέ-
τρον, τον λαμπρόν έπισκοπικόν ναόν και κεντρικόν του κάστρου, παρά
τ α υ π 5 εμού γραφέντα \ οτι ό "Αγιος Πέτρος ήτο τ ό κεντρικόν τζαμί
κλπ. Δεν δύναται να εϊναι ò άγιος Πέτρος, διότι τό τζαμί τ ό κεντρικόν
εϊναι βυζαντινής αρχιτεκτονικής και τοιχοδομίας και ίσως μόνον ό "Αγιος
Νικόλαος είναι δίκαιον να τοποθετηθή αυτόθι, π α ρ ά τ ό π σ λ α ι ό ν
μ έ γ α ά ν ά κ τ ο ρ ο ν και τ ό Λ ο υ τ ρ ό ν, όπως οδηγεί ημάς τ ό ση­
μείωμα τοΰ κωδικός. "Οτι δε ύφίστατο κ α θ ' όλην την Γενοακοκρατίαν
ό ναός τοΰ 'Αγίου Νικολάου, ό κτισθείς ασφαλώς με τό κάστρον, αυτός,
ον άναφέρουσι τ α δύο μολυβδόβουλλα 2 και ή συνθήκη τού ϊ 1346,
βέβαιοι σαφώς και τό σημείωμα τού κωδικός, γραφέν τ ω 1607.
'Εκ τών ειδήσεων τούτων τών ετών 1605 και 1607 περί τ ώ ν δύο εν
χρήσει ακόμη ναών, έστω και κατεστραμμένων σχεδόν πλέον, συνάγομεν,
ότι δεν έγιναν σπουδαίοι τότε διωγμοί τών δυτικών και εξωσις αυτών έκ
τοΰ κάστρου. "Εγιναν όμως αργότερα κατά και μετά τον τουρκοβενετικόν
πόλεμον, ότ'έπήλθον πλέον μετά δυνάμεων οΐ Βενετοί τ ω 1694 υ π ό τον
'Αντώνιον Ζένον κατά τοΰ φρουρίου τής Χίου, έκυρίευσαν αυτό, άλλ'έκρά-
τησαν μόλις επί πέντε μήνας. Τότε, καθώς έφυγαν, εγκατέλειψαν τον πλη-
θυσμόν είς τήν εκδίκησίν τ ώ ν Τούρκων, εκτός π ο ύ έ π ή ρ α ν ε ί ς τ ο ν
λ α ι μ ό ν τ ο υ ς πολλούς έκ τών κατοίκων, οΐτινες έπροτίμησαν ν ' άκο-
λουθήσωσΐ τον στόλον είς τήν φυγήν του. Είς μίαν σελίδα τοΰ κωδικός
αυτού ευρίσκω και τόδε σημείωμα: dall' auno 1697 in fine Chios
cadde nelle mani de' Turchi, qui quali distrussero le Chiese, «επεσεν
τέλος ή Χίος είς χείρας τών Τούρκων, οΐτινες κατέστρεψαν τάς εκκλησίας».
Ή καταστροφή καί οί διωγμοί τότε μετά τήν φυγήν τ ώ ν Βενετών πιστοΰν-
ται ά π ό πολλά γεγονότα, όπως πιστοΰται και τ ό γεγονός,ότι δεν ελαβον
μέρος οι ορθόδοξοι είς τους διωγμούς, όπως διατείνονται εν άλληλογρα-
φίαις διάφοροι μοναχοί δυτικοί καί αποστολικοί βικάριοι κλ. Κατέχω
έκ τοΰ περί οΰ ό λόγος αρχείου αντίγραφα τριών συμβολαίων τών
ετών 1719, 1722, 1733. Συνετάχθησαν δε τ α συμβόλαια ταύτα ελληνι­
στί π α ρ ά τοΰ δημοσίου νοταρίου Χίου, τοΰ Μιχ. Δε Πόρτου. Μνημονεύω
κατωτέρω τ ό π ρ ώ τ ο ν μόνον συμβόλαΐον τοΰ 1714,—τά άλλα δύο εϊναι
συνέχεια τούτου καί άπόδοσις λ/μοΰ δια συναχθέντα χρήματα. Φαίνε­
ται, ότι μόνον οί κρατούντες έδίωκον τήν έκκλησίαν καί προσπάθεια
κατεβάλλετο δια να τους πραΰνωσι.
«Είς τ ό όνομα τοΰ Κυρίου αμήν. "Ετει Σωτηρίω 1719 ήμερα Δευ­
τέρα Νυεμβρίου 6 κατά τ ό νέον, ώρα τρίτη :

1) Αίμ. Σάρου, Κάστρον τή$ Χίου, σ. 95 -7, καί Γ. Ζολώτα, 'Ιστορία τής
Χίου. Α' II, σ. 102-3.
2) Κάστρον τής Χίου, σ. 44.
 181

0Î κάτω3εν υπογεγραμμένοι γνωστοί έμοΰ του νοταρίου 3ελημα-

τΐκώς όμολογοοσι και ξεδιαλύνουν π ώ ς έστοντας και να έδιάλεξαν όμου
με το σεριάτι π α ρ ά της κοινότης τ ώ ν Λατίνων δια επιτρόπους των τον
αΐδεσιμώτατον ιερέα βικάριον της Χίου δον Φίλιππον Μπαβεστρέλ-
λην, τον μισέ Κοζή Τιμόνη, μισέ Βισετζή Μορόνη, του ποτέ Γκιουρέμη
και μισέ 2αβέρην'Ιουστινιάι;η, κα3ώς φαίνεται μέ στρουμέντον eîç τάς πρά­
ξεις έμοΰ τοΰ νοταρίου, δια να πηγαίνουν είς την Κωνσταντινού­
π ο λ η να πασκίσουν να απολαύσουν τήν έλευ3ερίαν του ρίτου
και εκκλησίας. Τήν σήμερον οί κάτω3ι γεγραμμένοι έπιβεβαιοΰντες τήν
άνω9ι επιτροπήν τ ώ ν δίδουν άδειαν και εξουσίαν οπότε εστίν της χρείας
δια τήν εκτέλεσίν τ ώ ν άνω3ι να έξοδιάσουν εως τρεις χιλιάδες άσλάνια
(ήγουν άσλάνια 3.000) ξεδιαλύζοντας π ώ ς δια τ α άσλάνια χίλια πεντα­
κόσια πλέον ελαβον όμολογίαν π ώ ς χρεωστούν τοΰ άνω9ι μισέ 2αβέ-
ρίου και να γροικοΰι>ται και αυτά κομπρέζα εις τήν άνω3ι σοΰμα (άσλ.
3.000) και οχι περισσότερα: Χωρίς άλλην καινούργιαν ορντιναν της
κοινότης. Ταΰτα όμολογοΰσι και ξεδιαλύνουν, διό και υπογράφουν
ιδιοχείρως.
"Εγραφα έν Χίω εν τ ω οίκω τοΰ άνω3ι αφέντη βικαρίου.
Παρόντες μάρτυρες:
Γκιουζέπε Ντάντρια στέργω, Φίλιππος Μπαβεστρέλλης βικάριος
στέργω, Κοζής Τιμόνης στέργω, Βισεντζής Μορόνης στέργω, Ιαβέρης
Ίουστ. στέργω, Νάτσιος Ίουστ. στέργω, Αντρούλης Ντάντριας, Νικο­
λής Κορέσης, Γκιουρέμης Μαρκόπουλος τοΰ ποτέ Νάτσιου, Μπερτουμής
Φορνέττης, Ιωάννης δέ Πόρτου μαρτυρώ Φραγκουλης Ίουστινιάνης
τοΰ ποτέ Τουμαζή, 'Αντώνης Βελάστης τοΰ ποτέ Άντριά.
"Ισον απαράλλακτα εκ τών πράξεων αύτοΰ τοΰ νοταρίου. Ιωάν­
νης δέ Πόρτου τ ο ΰ ποτέ Μιχαήλ δημόσιος νοτάριος Χίου.»
'Αξία παντός λόγου είναι ή τακτοποίησις όλων τών εγγράφων
κυριότητος τ ώ ν κτημάτων της λατινικής εκκλησίας, τ ώ ν αφιερωτικών,
εν τε τη πόλει και έν τ η υπαί3ρω, ως και ή σύνταξις ενός ευρετηρίου
τ ώ ν παλαιών πράξεων έν συντομία αναγραφομένων. Τήν τακτοποίησιν
ταύτην νομίζω, ότι πρέπει ν ' άποδώσωμεν εις τον α π ό τοΰ 1830— 1875
έπίσκοπον εύγεντ] Ίγνάτιον Φορνέττην Ίουστινιάνην και είς τον ση-
μερινόν φιλομουσώτατον έπίσκοπον κ. Ν. Χαρικόπουλον.
*Ας ελ3ωμεν τώρα εις τ ο περιεχόμενον αύτοΰ τοΰ αρχείου βαπτί­
σεων και γάμων. Είναι πολλά τ α έκ της μελέτης τοΰ αρχείου τούτου
προκύπτοντα διδάγματα και συμπεράσματα, ως ή άνεξι3ρησκεία,
ή έλευ3ερία τοΰ δόγματος, ή κοινή χρήσις τών εκκλησιών αμφοτέρων
τών δογμάτων. Πάντων τούτων έπεβεβαιοΰτο ή έπικράτησις επί γενο-
ατοκρατίας και επί τουρκοκρατίας μέχρι τέλους τοΰ 1Ζ' αιώνος και πέρα
τούτου έτι. "Επειτα, έν τ ω α ύ τ ω άρχείω, εχομεν τήν μνείαν όλων σχεδόν
τών εκκλησιών της πόλεως Χίου και τών προαστείων αυτής μέ τ α οίκο-
182

γενειακά τ ω ν ονόματα, μέ όρισμόν της θέσεως κτλ. * Επίσης σπουδαΐον

θεωρώ τ ο άρχεϊον και ώς ταμεϊον διαφυλάξεως τ ω ν επωνύμων απείρων
οικογενειών καί τ ω ν παρωνυμίων αυτών, τ α όποια είναι όλα ελληνικά,
ένώ τ ά ονόματα τ ω ν κλάδων, εάν μεν είναι ελληνικά, ελληνιστί λέγονται
ή προφέρονται, εάν δε Ιταλικά, Ιταλιστί. 'Εν χρήσει γ λ ώ σ σ α ομιλούμενη
ή τ ο ή ελληνική,όπως εΐδομεν καί εις τ α έγγραφα, έστω και εάν έπικρα-
τή τ ο λεγόμενον φραγγοχιώτικον ιδίωμα. Έλληνικόν είναι καί αυτό.
'Επίσης π ο λ ύ ενδιαφέροντα είναι καί τ α βαπτιστικά ονόματα. Ταύτα
θέλομεν αναφέρει όσον τ ο δυνατόν συντόμως.
"Ας πραγματευθώμεν δ ι ' ολίγων έν πρώτοις τ ο ζήτημα της λα­
τρείας (του ρ ί τ ο υ, ώς λέγεται Οπό τών καθολικών).'Επικρατεί γενι­
κώς ή εντύπωσις, ότι τ ο ήμέτερον έθνος έζησε μετά τ ώ ν Φράγκων κατά
τ ο κοινώς λεγόμενον «σαν τ η γ ά τ α μέ τ ο σκύλο». 'Εν τούτοις εκ μακρών
παρατηρήσεων σχετικών και προς άλλας Έλληνικάς πόλεις καί νήσους
καί έκ του περιεχομένου τών περί ών ό λόγος κωδίκων έμόρφωσα στα-
θεράν γνώμην, ότι κατά τ ο παρελθόν π ο λ ύ συχνά έν τ η 'Ανατολή τό­
σον δυτικοί όσον καί ανατολικοί ήσαν τόσον κοινωνικώς προηγμένοι,
ώστε εζων έν πολλή συνήθως όμονοία και μάλλον μακράν φανατι­
σμού μισαλλοδοξίας.
Ειδικώς έν τ η νήσω ημών φαίνεται, δτι μόνον δι'ώρισμένας
αΐτίας-κυρίως έκ πολεμικών γεγονότων-ώς καί δια την π ρ ά γ μ α τ ι ύπερ-
βολικήν πολιτείαν είς προσηλυτιστικός τάσεις τ ο υ τάγματος τ ώ ν Ίησουϊ-
τών έταράχθησαν αϊ καθαραί καί ήρεμοι ψυχαί τών φιλήσυχων καί ευσε­
βών ανθρώπων. "Ομως οί μεγάλοι αυτοί κυματισμοί καί άναταραχαί
ά φ ' ενός μεν ύ π ό μορφήν βίας καί πιέσεως, ά φ ' έτερου δέ υ π ό μορφήν,
αγώνος μεταξύ τών εκατέρωθεν δογματικών φιλοσόφων, οί όποιοι άνε-
δείχθησαν κ α τ ' αυτόν, δεν επηρέασαν κατά βάθος αισθητώς τήν
κοινωνίαν μέχρι τ ώ ν μέσων σχεδόν τοΰ IH' αιώνος. Αι ληξιαρχι­
κά! πράξεις έν τ ω κώδικι μαρτυροΰσιν άψευδώς περί τούτου, μαρτυροϋ-
σι, περί μιας κοινωνίας όμονοουσης έν τ η ενασκήσει τ ώ ν κοινωνικών
καί οικογενειακών καθηκόντων αυτής, μιας κοινωνίας ασφαλώς μικτής
αποτελούμενης έξ ' Ελλήνων κατά μεγίστην πλειονότητα, άλλα και Γενο-
ατοχίων καί Γενοατών και Βενετών καί άλλων ξένων, οΐτινες εΤχον πλέον
ίκανώς άφομοιωθή υ π ό τοϋ 'Ελληνικού περιβάλλοντος, εΐχον δέ δώσει
και αυτοί πολλά ιδικά των χαρακτηριστικά εις τους "Ελληνας κατά
τ ο διάστημα της μακράς συμβιώσεως. Είχεν ούτω διαμορφωθή κοινωνία
μικτή, άκρως πολιτισμένη, ιστάμενη υπεράνω δογματικών προλήψεων,
ευνομούμενη καί ευτυχής υ π ό τ ο λαμπρον πολίτευμα τών δημογερόντων
ή δεπουτάτων, όπως ούτοι έλέγοντο έν Χίω, πολίτευμα τ ο οποίον διεϊ-
πον τρία κυρίως στοιχεία, ή δικαιοσύνη, ή λιτότης καί ή πρακτικότης.
Οί κατά καιρούς έπισκεφθέντες τήν Χίον περιηγηταί Ευρωπαίοι, έτόνι-
σαν τον πολιτισμόν της νήσου, τον όποιον άπέδιδον είς έπίδρασιν της
 183

Δύσεως μόνον, οχι δικαίως, διότι συνετελέσθη ή έπήγασε πράγματι

εκ της αρμονικής συμβολής εν τή νήσω Ελλήνων και Δυτικών.
Τοΰ πολιτισμού τούτου, της μεγάλης συμμίξεως ανατολικών και
δυτικών προσόντων και χαρακτήρων, έχομεν την εικόνα επί δύο ακόμη
αιώνας μετά τήν γενοατοκρατίαν εκδηλον έν τω άρχείω.
"Οπως είναι απολύτως φανερόν και πραγματίκον από τάς πρά­
ξεις βαπτίσεων και γάμων, οί μικτοί γάμοι είναι oij συνηθέστεροι. Είς
τάς βαπτίσεις μικτοί είναι οί ανάδοχοι και οί μάρτυρες, αμφότερα δε
τα μυστήρια τελούνται εις ολας τάς εκκλησίας άδιαφόρως δόγματος, εις
τάς γειτονικός εκκλησίας έκαστων ή εις τάς οίκογενειακάς, διότι πλεί­
στοι ναοί ήσαν κοινοί, όχι κατ' έπίσημόντινα όρισμον ή κατάγνώμην,
άλλα διότι οί άνθρωποι ήσαν τόσον συνδεδεμένοι μεταξύ των δια
δεσμών συγγενείας, δεσμών αίματος, ώστε οί ναοί ώς οίκογενειακοί διε-
βιβάζοντο είς τους διαδόχους, έστω καί αν ήσαν άλλόδοξοι. Μάλιστα
οί πολιτισμένοι και πρακτικοί αυτοί άνθρωποι εϊχον δύο κλίτη εις τους
Ιδιωτικούς αυτών ναούς, εκ τών οποίων το προς το δεξιά ήτο πάντοτε
προωρισμέμον δια τους ορθοδόξους και το προς αριστερά δια τους
καθολικούς. Πλεϊσται έκκλησίαι σώζονται ακόμα καί έν τή πόλει καί
είς τά κτήματα τής υπαίθρου ούτω διηρημέναι· άλλα το πράγμα μαρ-
τυρεϊται καί εκ πηγών, ων ίκανάς έδημοσίευσεν ό Γεώργιος Χόφμαν
πρό τίνων ετών είς το έργον ' τοΰ περί τής Λατινικής εκκλησίας Χίου.
Τούτο είναι πλήρως έξηκριβωμένον έγραψα δε καί έγώ σχετικώς άλλα-
χ ο υ 2 περί τής εκκλησίας τής Παναγίας τών Γλυκέων ή Dolci, τής
επιλεγόμενης καί σήμερον Παναγιάς Γλυκείας, σωζόμενης άκόμηενιινι
μέτρω, ής ή προς τάριστερά θύρα του χώρου τών δυτικών φέρει άνά-
γλυφον ώραϊον Ίουστινιάνειον σύμπλεγμα
Έκ τοΰ αρχείου τής Λατινικής επισκοπής Χίου αναφέρω κα­
τωτέρω πράξεις γάμων μικτών, ολίγας έκ πλείστων, ώς καί πράξεις
βαπτίσεων, τελουμένας άδιαφόρως είς ναούς δυτικούς ή ανατολικούς ή
κοινούς :
"Ετει 1625 έν άγίω Σεβαστιανώ τών Δομινικανών γάμος τοΰ αδελ­
φού τοΰ "Ελληνος μητροπολίτου Κωνσταντίνου καί τής Δέσποινας Σταμ.
Κριατσούλα, 'Ελλήνων αμφοτέρων. '6ύς μάρτυρες αναγράφονται δύο
Ίουστινιάναι.
"Ετει 1612 γάμος έν τω παλαίω βυζαντιακω ναφ τοΰ αγίου Ευ­
στρατίου τών Χρυσολωράδων — όστις είχε δωρηθή άπό τοΰ 1401 δια
διαθήκης είς τήν Νέαν Μονήν τής Χίου καί διετέλει μετόχιον ταύτης έν
τή συνοικία τής Βλατταριάς — γάμος λέγω μιας 'Αγγέλας Λαμπίνου, ' Ελ-
ληνίδος, μετά τοΰ βένετου Ρενιέρη.

1) Orientalia Christiana. Vescovadi Cattolici della Grecia. I, Chios.

2) Έπετηρί$ 'Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών. Τόμ. Η' (1932) σελ. 264-30Û,
184

"Ετει 1614 ό εκ τ ώ ν Ηγεμονιών Ιωάννης 'Ιδρωμένος βόδας νυμ­

φεύεται τήν Δέσποινα 'Εμμανουήλ Καστάνιολα, καθολική ν. Τω α ύ τ ω ετει
είς άλλην πρδξιν εν ναώ δυτικώ ό έτερος τ ώ ν νυμφίων, Ματθαίος Κορέ-
σης, σημειουται ότι ήτο rito greco.
"Ετει 1656 εν ναώ ήμετέρω δύο καθολικοί άναδέχονται τήν θ υ γ α ­
τέρα "Ελληνος ιερέως.
"Ετει 1655 μνημονεύεται γάμος δύο εκ του γένους τ ώ ν Ίουστινια-
νών μετά τ ο υ σημειώματος: Nam isti desponsati erunt rito greco
cum essent Latini ambo et idem nostro Concessu iterim desponsati
sunt. Τούτο εξηγείται, διότι ά φ ' ότου άπέθανεν ό επίσκοπος
Μάρκος, τ ω 1643, ό διαδεχθείς αυτόν 'Ανδρέας Σοφιανός άπήτει και τήν
διατύπωσιν του λατινικού γάμου, ίνα έπιτρέψη τήν δια της καταχωρί­
σεως κύρωσιν της πράξεως εν τ ω άρχείω.
"Ετει 1657 εν τ η εκκλησία αγίου 'Αντωνίου Ίησουϊτών (San
Antonio Abbate) γάμος Θεοδώρου Μπαβεστρέλλη, καθολικού, και Μα­
ρίας Ρώσση, καθολικής, γενόμενος rito greco.
"Ετει 1615 οί "Ελληνες Στρατής Σεβαστόπουλος και Λεονάρδος
Ευγενικός άναδέχονται τήν καθολικήν Μαρίαν Ρέντη. Αυτός δε ò 'Αν­
δρέας Σοφιανός, ό μετέπειτα αντίπαλος της εκκλησίας ημών καθολικός
επίσκοπος, ευλογεί γάμον εν ναώ Sancti Salvatori greecorum (sic)
δύο καθολικών. Είς τήν ΓΤαναγίαν τών Λαμπίνων, δηλαδή τήν Λαμ-
πινούσεναν, ής μικρόν άπομεινάριον εκκλησιδίου υπάρχει ακόμη όπισθεν
τού Γυμνασίου, τελείται γάμος τ ω 1634 ενός ευγενούς γάλλου, Pascal
de la Tour, και μιας καθολικής Τομαζίνη. "Αλλοι γάμοι καθολικών
Ιν ά γ ί ω Κωνσταντίνω ήμετέρω, άλλοι εν ά γ ί ω Βασιλείω Πετροκοκ-
κίνων συνεχίζονται ά δ ι α π τ ώ τ ω ς . Παρέλιπον να αναφέρω, ότι είς τους μι­
κτούς τούτους γάμους ή βαπτίσεις αναφέρονται τ α ονόματα τοΰ Λεονάρ-
δου Μινδονίου, τών Κορέσηδων Μανώλη και Ματθαίου, τού Κωνσταν­
τίνου Άργέντη, π ά π π ο υ τ ο ΰ έθνομάρτυρος, τοΰ Στρατή Σεβαστοπού-
λου, τών ιατρών Πέτρου και 'Εμμανουήλ Σκυλίτση, τοΰ Παντολέοντος
Λιγαρίδου και άλλων πλείστων έκ τ ώ ν μετασχόντων της δογματικής
κινήσεως. Ταύτα έκ πλείστων παραδειγμάτων, ίνα π ι σ τ ω θ ή , ότι,όπως
και επί γενοατοκρατίας συνήπτοντο μικτοί γάμοι, ούτω και επί τουρκο­
κρατίας ή γενοτοχιακή κοινωνία συνεχώρει π α τ ρ ο π α ρ α δ ό τ ω ς τους μι­
κτούς γάμους, οί όποιοι έτελοΰντο ετι εν τοις ναοϊς αλλήλων.
Βεβαιοΰται, ότι οί Γενοάται επίεσαν κ α τ ' αρχάς τους κατοίκους
της Χίου χάριν της ασφαλείας τ ω ν οπότε δέ εξεδηλώθη περί τ α τέλη
τ ο ΰ ΙΔ' αίώνος ή συνωμοσία εκείνη τ ώ ν εντοπίων ύ π ό τήν άρχηγίαν
τοΰ "Ελληνος μητροπολίτου και κατεπνίγη ή απόπειρα, τότε πλέον οί
Γενοάται και τήν έκκλησίαν περιώρισαν και ουδέποτε επέτρεψαν τήν πλή-
ρωσιν της έδρας τοΰ 'Ορθοδόξου μητροπολίτου. 'Αλλά σύν τ φ χρόνω
όλα τ α ύ τ α ήμβλύνθησαν και μάλιστα προσεγγιζόντων τ ώ ν Τούρκων.
 185

Αι προνομίαι έν τ ω συνόλω έμειναν σεβασταί έκ μέρους των Γενοατών ως

καίταδίκαια των μονών,έδέχθησαν δε ούτοι και εντοπίους ευγενείς εν τ φ
λεγομένω μικρω Συμβουλίω, εν τ ω όποίω εΐχον την πλειοψηφίαν πάντοτε
οί κρατούντες. 'Αντιθέτως είς τ ο πολίτευμα της τουρκοκρατίας οί ημέτε­
ροι είχον είς όλου; τους κλάδους της διοικήσεως την πλειοψηφίαν, την δε
μειοψηφίαν οί καθολικοί. Κυρία γλώσσα ήτο ή Ελληνική, ή του λαοΰ
γενικώς* γνωρίζομεν δέ έκ τών περιγραφών 'Ιερωνύμου Ίουστινιάνη,
ότι κατά τάς μεγάλας έορτάς του έτους, επειδή ό ελληνικός κλήρος σχε­
δόν δέν ήκούετο ευχόμενος, είμή μόνον ο τ ' έμνημόνευε τοΰ οικουμενικού
πατριάρχου, ό τελετάρχης έφώναζεν: Ά ψ α παπάδες. 'Επίσης ό αυτός
'Ιερώνυμος λέγει και σχετικώς προς τον υπερασπιστήν της πόλεως Ί ω -
άννην Λόγγον Ίουστινιάνην, ότι αφού προςεφώνησεν ίταλιστί τους
άνδρας, ους παρελάμβανεν ώς συναγωνιστάς δια τήν άμυναν της Βασι-
λευούσης, έπειτα προςεφώνησεν αυτούς και ελληνιστί άποτεινόμενος προς
τους Χίους στρατιώτας. Χίους δε εννοεί ò προμνημονευθείς 'Ιερώνυμος
τους κατοίκους της Χίου γενικώς, διότι δια τών αΐώνων οί άλλοι
συμπολεμισταί του 'Ιωάννου Λόγγου Ίουστινιάνη εϊχον έλθει έκ
Γενούης συγκεκροτημένοι.
Ό τ ι δέ εΐχον έξελληνισθή οί Γενοαται της Χίου δέν υπάρχει
αμφιβολία και διότι το θαύμα τούτο πάντοτε έπετέλεσεν ό 'Ελ­
ληνικός πολιτισμός, άλλα και διότι έκδηλος είναι ή τάσις καί
Ê3πή προς τον κλασσικισμόν της ίθυνούσης τάξεως τών Ίουστινιανών.
Πόσον δέ ταύτη ν εϊχον επηρεάσει ή ιστορία καί τ α ήθη ημών
φαίνεται έκ πολλών ειδήσεων Καί ώς προς τή έλευθερίαν τού δόγματος
πιστεύω, ότι οί Ίουστινιαναι της Χίου ομοίως εΐχον έπηρεασθή σπου-
δαίως καί π ρ ο της αλώσεως καί μετά τήν άλωσιν. Τότε, ως γνωστόν,
κατέφυγον εις τήν γενοατικήν Χίον άπειροι Βυζαντινοί, τών οποίων τ α
έπώνυμα,-όλων σχεδόν-άπαντώσιν έν τ ω άρχείω. Τόση ήτο ή συρροή
τών ανθρώπων, οί όποιοι κατέφυγον είς τήν Χίον άμα τ ή 'Αλώσει, ώστε
νόσοι έπιδημικαί μεγάλαι ενέσκηψαν έκεϊ, ώς μανθάνομεν έκ γενοατικών
έγγραφων τών χρόνων εκείνων ι, δντος τότε διοικητού ή ποτεστάτου
τής νήσου τού Γαλεάτσου Λόγγου, ανδρός οίκτου καί αδελφού τού προ­
μάχου τής Πόλεως 'Ιωάννου Λόγγου Ίουστινιάνη, όστις Γαλεάτσος
έμερίμνησε λίαν υπέρ τών ευγενών π ρ ο σ φ ύ γ ω ν 2 . Μή λησμονώμεν
καί τον δεσμόν τού Κωνσταντίνου, τοΰ έσχατου βασιλέως ημών, προς
τον οίκον τών Λόγγων τής Χίου καί τον γάμον αυτού προς τήν Μαρίαν
Γατελουζη, Λόγγεναν έκ μητρός. Μή λησμονώμεν, ότι μεταβαίνων
είς Κωνσταντινούπολιν ό καρδινάλιος 'Ισίδωρος είς Χϊον διεχείμασε
καί συνενενοήθη μετά τών'ίουστινιανών καί είτα έπλευσε προς τήν Βα-
σιλ ύονσαν δια χιακού πλο'ου. Ουδέ τού γενοατοχίου Μαυρικίου Κα­

ί) Γ. Ζολώτα-Ά- Σάρου, Ιστορία τήξ Χίου. Τόμ. Β', σελ. 558-560.

2) AÙTÓSl;
186

τάνεου ή ήρωϊκή προσπάθεια ήτο μικρά, εκείνου, ò όποιος επί τριών

χίακών πλοίων έφερε τροφάς καΐ άλλα εφόδια εις την πολιορκουμένην
Κωνσταντινούπολιν, διασπάσας τόν άποκλεισμόν αυτής. Οΐ "Ελληνες,
εννοώ τους Βυζαντινούς τής Χίου, ουδέποτε έλησμόνησαν ταοτα, ούτε
τήν βοήθειαν προς την Πόλιν, ούτε την προστασίαν και τ ό άσυλον,
τ ά όποια έζήτησαν και ευρον εν Χίω.
Εις π ά ν τ α τ α ύ τ α αποδίδω κυρίως τήν άφοσίωσιν, όμόνοιαν και
έκκλησιαστικήν ελευθερίαν τής κοινωνίας,έπειτα δέ και εις τήν μόρφωσιν,τήν
οποίαν έδέχοντο οί είς τ ά πανεπιστήμια τής Δύσεως μετεκπαιδευόμενοι
Χϊοι καί εις τήν μεγάλην έπικοινωνίαν Χίου και Γένουας. Ή Γενοατοχιακή
κοινωνία τής Τουρκοκρατίας παρουσιάζει μεγάλην ευρύτητα αντιλή­
ψεως και πραγματικόν πολιτισμόν. 'Ασφαλώς έγιναν και έκτροπα βρα-
δυτερον, εξ αίτιας εκατέρωθεν υπερβολών τ ώ ν δυτικών μοναχών και τών
ημετέρων και ζήτημα δόγματος άνεφάνη κατά τον IH' αιώνα, φανατι­
σμοί άλογοι έξεδηλώθησαν και έπακολούθημα τούτων ύπήρξεν ή επέμ-
βασις τ ώ ν άρχων, ήτις και περιώρισε κυρίως τους δυτικούς ξένους μονα­
χούς και προπαγανδιστάς, ώ ; ξένους, έξεδίωξε τους Ίησουίτας-άπό του
ΙΖ' ήδη αίώνος-καί είς άλλας πράξεις προέβη. Με αυτούς όμως πάλιν τ ο υ ;
αγώνας συνδέονται μεγάλαι φυσιογνωμίαι τής Τουρκοκρατίας, οί Άλάτ-
τιος και Σοφιανός άφ'ένό;, οί Κορέσιος, Μινδόνιος, ΓΤηγας, Λούκαρις, Άρ-
γέντης και άλλοι ά φ ' ετέρου. Παρά τ α ύ τ α επιβάλλεται να λάβωμεν πάρα
πολύ υπ'όψιν τήν γαλήνην και τ ό μέτρον, άτινα επικρατοΰσιν εν τοις
κειμένοις του αρχείου.
Και περί του λεγομένου διωγμού τής Λατινικής εκκλησίας εκ μέρους
τών Ελλήνων άς λεχθώσι και ενταύθα ολίγα τινά. Τά γραφομενα υ π ό
τ ώ ν λατίνων κληρικών και ή αλληλογραφία τής π ρ ο π α γ ά ν δ α ς εν τ ω
άρχείω καί ή αλληλογραφία τών βαΐλων τής Πόλεως άποδίδουσι μέγα
μέρος τ ώ ν δεινών τής καθολικής κοινότητος εΐ> τους ημετέρους. 'Αλλά
μέχρι τ ώ ν αποτελεσμάτων τοΰ μακροχρονίου και δεινού τουρκοβενετικού
πολέμου όλαι a i π η γ α ί μαρτυρούσι τήν άνεξιθρησκείαν καί όμόνοιαν
τών δύο στοιχείων. Παραπέμπω εις τόν Άλάττιον, τόν άββαν Μιχ.
Ίουστινιάνην, εις τόν Λίγαρίδην, όστις μάλιστα γράφει επιγραμματι­
κούς προς τόν Ά λ ά τ τ ι ο ν : «Άρκεϊ ότι υπάρχει εις τόν τ ό π ο ν μία α γ ί α
άμιλλα όχι λεγομένη, άλλα ορατή, μία ομόνοια ουδαμώς άπομακρυνο-
μένη τής π ρ ώ τ η ς θρησκείας τών πιστών.» Τ α ύ τ ' ακριβώς εξάγονται
εκ τής όλης διαδρομής τού αρχείου.
Προ τής Βενετικής επιδρομής κατά τής Χίου, οί Τούρκοι υ π ό π τ ω ς
εβλεπον τους καθολικούς, ως συμπράττοντας καί συνεννοουμένους προς
τους ομοεθνείς τ ω ν μετά δέ τήν ά τ υ χ η έκείνην καί επάρατον κατοχήν,
έπαθαν π ρ ά γ μ α τ ι πολλά, πάρα πολλά οί ατυχείς καθολικοί. "Οσοι είχον
ενεργώς άναμιχθή είς τ ά π ρ ά γ μ α τ α ήναγκάσθησαν να ακολουθήσουν
τόν στόλον καί έρρίφθησαν υ π ' αυτού εις τάς άκτάς τής βενετοκρατου-
 187

μένης τότε Πελοποννήσου, εν3* επαθον τ α πάνδεινα· έπειτα δε μετε-

φέρθησαν eis Μεγανήσι Λευκάδος και μόνον μετά τ ο φιρμάνιον του 1719
ι
ήρχισαν να έπιστρέφωσιν, όσοι απέμειναν έκεϊ, διότι πολλοί μετέβησαν
2
και είς την Βενετίαν μετά και τοΰ φυγάδος επισκόπου τ ω ν Μπαλσαρίνη .
Οί άπομείναντες εν Χίω έζησαν επί μακρόν έν μοίρα Καρός· και κτήματα
απώλεσαν και ναούς πάμπολλους, διότι οί Τούρκοι επέτρεψαν εις αυτούς
μόνον πέντε ναών την χρήσιν. Τότε εκ των ναών, τους οποίους εγκατέ­
λειψαν οί Λατίνοι, κατέλαβον πολλούς οί ημέτεροι* οχι διότι ήθελαν να
έρεθίσωσι ή να καταπιέσωσι δια τούτου τους Λατίνους, άλλα διότι
οί υ π ό τών ημετέρων τότε καταληφθέντες ναοί ήσαν πριν κοινοί και ήσαν
συγγενικοί ορθοδόξων και δυτικών. Όμοβροντίαι καί άραί τότε ακού­
ονται π α ρ ' όλου του καθολικού κλήρου κατά τών 'Ελλήνων. Άλλα τ ο
άρχεΐον καί πάλιν λέγει την τελευταίαν λέξιν καί ώς προς τ α ϋ τ α . Μετά
τήν άφιξιν καί φυγήν τών Βενετών εξάγεται εκ του αρχείου, οτι όλοι
οί γάμοι καί αί βαπτίσεις έτελοϋντο κ α τ ' οίκον in domibus propter
persecutionem ritu nostri post adventum venetorum καί είτα πάλιν
αρχίζει ή καταχώρησις έν τ ω άρχείω πράξεων, αΐτινες έγένοντο post
civitas nosta rejecit in manibus Turcarun et persecutionem riti nostri
et destructionem sanctae ecclesiae.
Έκτος δ ε τ ώ ν ανωτέρω, άτινα είναι γεγονότα, κ α τ ' άκολουθίσν
σκληρών πολεμικών αγώνων, τότε μία άλλη οψις, εμφανιζόμενη είς τον
κώδικα, άγνωστος σχεδόν τέως, μαρτυρεί περί της καταστάσεως καί τών
περιπετειών τ ώ ν χριστιανών της Δύσεως διαρκουντος τοΰ μακροί) τού­
του πολέμου, επί αιώνα σχεδόν. Ε ί ν α ι ο ί σ κ λ ά β ο ι, οί κομιζό-
μενοι είς τον λιμένα της Χίου παντοδαποί αιχμάλωτοι 8 , ή πολεμική λεία
τών Τούρκων εκ τών χριστιανικών πλοίων. Οί Τούρκοι άπεβίβαζον
τους σκλάβους κατά προτίμησιν είς τον λιμένα της Χίου, ò όποιος ήτο
κεντρικώτατος καί πολυσύχναστος καί επί πάσι — ώς φαίνεται — σπου-
δαΐον έμπορεϊον αιχμαλώτων. Οί Χϊοι τους ατυχείς τούτους ανθρώπους,
δια να τους σώσουν, όταν μάλιστα ήσαν καί ευγενείς —καί πολλοί εξ
αυτών ήσαν όντως τοιούτοι, όπως φαίνεται έκτου κωδικός —τους άπε-
λύτρωνον, ίσως μέσω τών προξενείων, εφ'όσον τ α ύ τ α εϊχον τήν δύναμιν,
ϊσως καί ά π ' ευθείας καί τους έκράτουν πλησίον τ ω ν καί τ ό παραδοξό-
τερον τους ένύμφευον προς Χίας. Εικάζω δέ, οτι τ ό μέσον τούτο ήτο
modus vivendi, δηλαδή έδέχοντο οί Τούρκοι τους γάμους τούτους
ώς έγγύησιν περί της διαμονής έν Χίω τ ώ ν διαφόρων τούτων πολεμι­
στών καί περί της μή επιστροφής αυτών είς τ α ϊδια. Καί άλλοτε μεν αί
πράξεις άναφέρουσι τους σκλάβους ώς captivos, άλλοτε δε ώς libertos,

1) Γ. Ι. Ζολώτα, Ιστορία τη$ Χίου Γ, Ι, σ. 267-75 κα\ 288-91.

2) AuTÓSt, σ. 267-75, τ . Γ II, σ. 73-77.
3) Captivos καλεί TOUS σκλάβου* τό περί où ό λόγο? άρχεΐον.
led

ήτοι απελεύθερους. Κατά τ α τελευταία δέ πλέον ετη σχεδόν προς τ ο

τέρμα τ ο υ IH' πλέον αίώνος, έπετρέπετο γάμος μόνον προς libertos,
de cuius statu libero certiores sumus έπιστοποίει ò ιερεύς. Την ένέργειαν
ταύτην τ ω ν Γεονατοχίων θεωρώ ως κατά παράδοσιν συνέχειαν ομοίων
γεγονότων, λαμβανόντων χώραν επί Γενοατών. Ούτοι είχον πλέον επι­
σήμως κηρύξει άσυλον των υ π ό των Τούρκων καταδιωκομένων ανθρώπων
τήν Χίον και δή τ ω ν σκλάβων. Μάλιστα ούτος είναι εϊς τ ω ν κυριωτέρων
λόγων καταφοράς και όργης τ ω ν Τούρκων κατά τ ω ν Γενοατών και
φέρεται μάλιστα και επισήμως ως εϊς τ ω ν λόγων, δια τους οποίους εγι-
νεν ή κατά της Χίου εκστρατεία τ ω ν Τούρκων και ή επακολουθήσασα
κατάληψις αυτής. Ιστορικώς λέγεται, δτι ά φ ' ενός μεν έδέχοντο γενι­
κώς τους φυγάδας δια να συμπληρώνωσι τ α εκ τής ελαττώσεως του π λ η ­
θυσμού δια διαφόρους λόγους κενά και ά φ ' έτερου, ότι τ ο ύ τ ο ήτο έ'θος
κατά παράδοσιν τής ιπποτικής εποχής· ήσκουν δέ τούτο και οί ίππόται
τής 'Ρόδου εκ παραλλήλου. Νομίζω, ότι αυτή ή ιδία παράδοσις έκράτησε
και έπί τουρκοκρατίας και οτι οί γάμοι έγίνοντο δια να νομιμοποιήται ή
άπελευθέρωσις και ή έγκατάστασις τ ώ ν σκλάβων εν Χίω. Πάντως τούτο
δηλοϊ και ελλειψιν α ν θ ρ ώ π ω ν . Το μέρος δέ, ο π ο ύ έ'κρυπτον και ετήρουν
τους σκλάβους ή τ α σ κ λ α β ι ά , λέγεται και σήμερον τ ά Σ κ λ α β ι ά ,
ο π ο ύ τ ά μεγάλα κτήματα τ ώ ν Ίουστινιανών. Το θέμα τ ώ ν Ευρωπαίων
σκλάβων εν Χίω είναι π ο λ ύ ευρύ οχι μόνον δια τήν τοπικήν, άλλα και
δια τήν εύρωπαϊκήν ίστορίαν. Πάντως αί άφθονοι, αϊ πολυάριθμοι έπι-
γαμίαι τόσων εθνικοτήτων ανθρώπων προς εντόπιας, βεβαίως εϊχον
μεγάλην έπίδρασιν επί τής μορφής τής κοινωνίας και τής κ α τ α γ ω γ ή ς
πλέον τ ώ ν μεταγενεστέρων. 'Αλλ' εϊναι δείγμα και τής μεγάλης φιλαν­
θρωπίας και πρωτοβουλίας τών μορφωμένων και κοσμογυρισμένων κα­
τοίκων τής νήσου. Οί κώδικες τής Λατινικής επισκοπής περιέχουσι πολλάς
λεπτομέρειας περί γάμων σκλάβων εν Χίω. 'ύύς εξάγεται εκ τ ώ ν προμνη-
μονευθέντων αρχείων ό π ρ ώ τ ο ς γάμος Χίας γυναικός προς αίχμάλωτον
είναι κατά τ ο έτος 1605, οί δέ τελευταίοι μέχρι τών άρχων τ ο ύ Ι Θ'
αίώνος.
'Εννοείται, οτι κ α τ ' αυτό τ ο διακοσιετές διάστημα υπάρχου-
σιν αυξομειώσεις γ ά μ ω ν ανάλογοι προς τάς τ ώ ν πολεμικών γεγονότων,
καθοριζομένων και τούτων επακριβώς εκ τ ώ ν πολλών ή όλιγωτέρων
σκλάβων, συμπιπτούσης δέ και τής εποχής ταύτης με τήν έποχήν τ ώ ν
διωγμών. Ούτω αποδίδω πολλήν σημασίαν είς τ ο θέμα τούτο και ως
προς τήν γενικήν ίστορίαν και ως προς τήν κοινωνικήν ίστορίαν τ ώ ν
χρόνων τής Τουρκοκρατίας.Ήσαν δέ οί σκλάβοι εκ π α ν τ ο ί ω ν τ ό π ω ν
και διαφόρων πολεμικών ή πειρατικών στόλων, συνήθως Γενοβέζοι,
Βενετοί, Ναπολιτάνοι, Μαλτέζοι, Ι σ π α ν ο ί , Πορτογάλλοι, Γάλλοι, 'Ρο-
μάνοι (ήτοι 'Ρωμαίοι) και Πολωνοί και Σκλαβούνοι και ο,τι άλλο θέλετε.
'Αναφέρω καί τινας γάμους α υ τ ώ ν : Τ ω 1608 ή Έλληνίς ευγενής Πολύ-
 189

ξένη Σταμ. Ψιακή λαμβάνει σύζυγον Ίσπανόν άπελεύ3ερον. Τ φ 1609

ό έκ Βαρκελώνης 'Ιάκωβος νυμφεύεται την Μαρίαν, κόρην του Ιατρού
Φραγκή, π ι 3 α ν ώ τ α τ α του Δομεστίκου, όστις έκαλεϊτο κοινώς Ιατρός
Φ ρ α y κ ή ς, ούτω δε φέρεται και τταρά Gerlach. 'Ολίγον βραδύτερον
ή κόρη ενός Μαυροκορδάτου,'Ελισάβετ, νυμφεύεται τόν ευγενή Γενοάτην
άπελεύ3ερον Μαυρίκιον Ά ν τ . ντί Ρέμο εν α ύ τ ω τ φ μητροπολιτικφ ναώ
τών δυτικών. "Αλλος Γενοάτης, de Nigris, είς την Παναγίαν Σκεπαδιώ-
τισσαν νυμφεύεται 'Ελληνίδα, άλλος Μασσσλιώτης μίαν κα3ολικήν, Μα-
μάκη. Τ ώ 1653 ό Γάλλος απελεύθερος Νικόλαος Φαβρίκιος de Languedoc
νυμφεύεται την Έλεονώραν Άρφάνη και ό Μελιταϊος 'Ανδρέας Παύλου
de la Valetta την Μαρίαν Π α γ γ ά λ η καί τις Γάλλος μίαν Καλέργη.
Γάμοι τής κατηγορίας αυτής συνέβαινον τόσον πολλοί, ώστε
ασφαλώς μετά τίνα χρόνους εϊχον τόσοι ξένοι είσέλ3η εντός του
χιακού κοινωνικού πλαισίου, ώστε δια τής αναμίξεως ταύτης ή έν τ ω
πλαισίω είκών ήλλοιώ3η αίσ3ητώς· ήτο πολύ μεγάλη ή έπίδρασις τό­
σων διαφόρων στοιχείων επί τής συστάσεως τής κοινωνίας τής νήσου.
Είς τάς πολλάς τών πράξεων αϊ γυναίκες είναι συχνότατα χήραι ή γερον-
τοκόραι, μ π ε γ ϊ ν ε ς , ώς τάς ελεγον έν Χίω, ακόμη καί μέχρι τών
τελευταίων χρόνων, ενίοτε ελεγον ούτω κατά συμπά3ειαν καί τους έν
αγαμία διατελούντος άνδρας. Ή λέξις μπεγϊνα ύπο3έτω, ότι προήλ3εν
έκ του beghine, δι ' ής λέξεως ώνομάσ3ησαν τ ο π ρ ώ τ ο ν είς τάς Κάτω
Χώρας, σύν τ ω χρόνω δε καί είς την άλλην Εύρώπην, αί άκολου3ουσαι
3ρησκευτικήν τίνα αϊρεσιν,ήςαί οπαδοί δεν ήρχοντο είς γάμον, άλλ'εζων
ώς μοναχαί είς τους ιδίους αυτών οίκους, άνήκουσαι συγχρόνως είς ιεράς
αδελφότητας, ών έτήρουν πιστώς τ ο τυπικόν. Όμοίως έλέγοντο αύται
καί μ ον α χ α ì ή μονάζουσαι ελληνιστί — διότι τ ο μπεγϊνα ήτο φραγ-
κοχιώτικον—τοιαύτας δε μονάζουσας έν τοις οΐκοις αυτών ευγενείς κό­
ρας αναφέρει καί ό κώδιξ ίκανάς. Ε1ρήσ3ω έν π α ρ ό δ ω , ότι αύται ανήκον
κυρίως είς την π ρ ώ τ η ν τάξιν. Βραδύτερον δ ' έλέγοντο μπεγϊνοι καί μπε-
γΐνες γενικώς όλοι καί ολαι αϊ άγαμοι τής καλής τάξεως.
'Αρχομένου τ ο υ IH' αΐώνος, άφ3ονοΰσι πάλιν οί γάμοι τών χίων
γυναικών προς αιχμαλώτους και άπελευ3έρους τοΰ μεγάλου πολεμικού
κυματισμού, τους οποίους έρριψαν εις τόν λιμένα τής Χίου αί γαλέραι
τοΰ Μετσομόρτου καί του Χασάν π α σ ά . Εΐμε3α ήναγκασμένοι να δε-
χ3ώμεν, ότι καί πλούτον πολύν 3ά εϊχον οί Χϊοι, άφοΰ προς αυτούς
ήγετο ή λεία ά3ρόα, καί κόρας πολλάς, διδομένας μετά πάσης ευκολίας
προς ξένους μαχητός καί ναυτικούς, επίσης, ότι καί έλάττωσιν αίσ3η-
τήν 3ά έσημείου ό πλη3υσμός έκ τών πολεμικών περιπετειών, έκ τής
εξορίας, ήτις έπηκολού3ησε την βενετικήν όλιγόμηνον κατοχήν, έκ τών
επιδημιών, αΐτινες ήσαν φοβεραί και συχναί συνεπεία τής μεγάλης κινή­
σεως πλη3υσμού καί εμπορευμάτων έν τ ή πόλει, ένεκα τέλος τής άπο-
190

δημίας των ανδρών προς έμπορίαν και της εγκαταστάσεως τούτων εις
άλλους τόπους.
Τούτο πιστοϋται ετι μάλλον, τ ο της ελαττώσεως του πληθυ­
σμού τ ώ ν καθολικών, ά φ ' ότου μετά τ ο 1750 κέξ. άπεχωρίζοντο βαθ­
μηδόν οί ημέτεροι ά π ' αυτών, πλαισιούμενοι πλέον εντός μόνου τ ο υ
πλουσιωτάτου περί βάλλοντος της 'Ελληνικής κοινωνίας. Τοΰτο όντως
συνέβη, είναι δε εκδηλον είς τάς πράξεις του αρχείου, εν ταϊς όποίαις
σπανίζουσιν ώσημέραι περίσσότερον τ ά ονόματα τ ώ ν ελληνικών γενών.
Τούτο εΐναι φανερόν, ότι πρέπει να άποδοθή είς τρεις λόγους: α ' ) είς
την επίδρασιν της 'Ελληνικής παιδείας, ά φ ' ότου ίδρύθη ή σχολή της
Χίου και άλλα ίδιωτών διδακτήριο, παρέχοντα κλασσικήν και θρησκευ-
τικήν μόρφωσιν, άποκλεισ-9είσης πάσης απόπειρας επανόδου τ ώ ν Ί η -
σουϊτών είς τήν νήσον, β') είς τήν καταρράκωσιν τής δυνάμεως και επιρ­
ροής, τής τε ηθικής και τής υλικής, τ ο υ μεγάλου ιουστινιάνειου γένους,
μετά τήν καταστροφήν, ήτις επηκολούθησε τ ά βενετικά, και γ ' ) είς τον
βέβαιον δια φιρμανιών και λοιπών σουλτανικών απαγορεύσεων περι­
ορισμών τ ώ ν δυτικών μοναχών και τ ο υ εντοπίου κλήρου είς πέντε μόνον
εκκλησίας, συμπεριλαμβανομένης και τής μητροπόλεως.
Νομίζω δ ' ότι και ή παραμονή τ ώ ν Χίων εμπόρων και ή μόνιμος
έγκατάστασις πολλών εξ αυτών είς τήν Κωνσταντηνουπολιν, πλείστον
δ'όσον και αϊ κοινωνικοί και έμπορικαί αυτών σχέσεις έν ταϊς Ήγεμο-
νίαις, είναι μεγάλη αιτία τής αποσπάσεως τ ώ ν Χίων βαθμηδόν ά π ό του
γενοατοχιακου περιβάλλοντος. Περί άρχομένην δε τήν ΙΘ' εκατονταε­
τηρίδα φαίνεται, οτι ό χωρισμός ήτο τόσον πραγματικός, ούτως ώστε
κατά τ ά γεγονότα τής επαναστάσεως οί έντόποι καθολικοί π α ν άλλο
ή άδελφικώς συμπεριεφέρθησαν προς τους "Ελληνας, πλην τ ώ ν Γάλλων
προξένων και τών καπουκίνων γαλλικής εθνικότητος, οϊτινες και είς τήν
περίστασιν αυτήν έφέρθησαν ως Γάλλοι.1
Είναι τόσον φανερά είς τ ο άρχεϊον ή ολιγανθρωπία, ώστε βλέ-
πομεν ά π ό τ ο ύ τέλους τ ο υ IH' αίώνος μέχρι τής επαναστάσεως γάμους
συχνούς γυναικών δυτικών προς καθολικούς 'Αρμενίους τής Σμύρνης
με συνεπειαν τήν μεταβίβασιν κτημάτων προγονικών, τών οποίων τινά
σώζονται ακόμη και σήμερον —είς χείρας ήδη πλέον 'Ελλήνων αγροτών
— με τ ά ονόματα ακόμη τών 'Αρμενίων εκείνων, τ ά όποια είδον και
ανεγνώρισα είς τάς πράξεις τ ο υ αρχείου.
Λέγεται, ότι λήγοντος τ ο ΰ Ι Τ" αίώνος, ήτοι εις τάς αρχάς τής
Τουρκοκρατίας, οί καθολικοί ήσαν 6 - 7000 έχοντες εννέα μέν εκκλησίας
εντός τής πόλεως, δώδεκα δε παρεκκλήσια εκτός αυτής και περί τ ά δέκα
Ιδιωτικά ευκτήρια. Μετά τών Βενετών άνεχώρησαν κατά τους πίνακας
απογραφής έξήκοντα οίκογένειαι μετ' είκοσι Ιερέων, μετά δε τήν άποκα-
τάστασιν τ ώ ν π ρ α γ μ ά τ ω ν επετράπη είς τους έπανελθόντας ή χρήσις
μόνον μιας εκκλησίας, τής τ ο υ παρεκκλησίου τ ο ΰ Γαλλικού προξενείου.
 191

'Εκεί ετελουντο όλαι αϊ ίεροπραξίαι, συχνότατα δε και γάμοι και βαπτί­

σεις εις τάς ίδιωτικάς οικίας. Μετά τάς ενεργείας όμως των κα3ολικών
προκρίτων, ως εί'δομεν, και την προστασίαν τής Γαλλίας εν Πόλει,
άπεδό3ησαν συν τ ω χρόνω εις αυτούς πέντε εν ολω έκκλησίαι, ως ελέ-
χ3η, άς και σήμερον διατηρουσι. Οί μετά δε τήν άποκατάστασιν ευ­
ρεθέντες πλέον εν Χίω ανήρχοντο εις δισχιλίους, εις χίλιους δέ ίσως μό­
νον κατά τήν ήμετέραν επανάστασιν. ' Ε γ ώ άναχωρήσασα τ ω 1915
εκ Χίου άφήκα τους καθολικούς αυτής περί τους διακόσιους ανερχόμε­
νους, υπο3έτω δέ, ότι τώρα, ϊσως, υφίστανται οί ήμίσεις. Και τ α ΰ τ α μο­
λονότι και ά π ό τ ω ν μέσων του IH' αιώνος ουδείς διωγμός ή άλλη τις
κακοδαιμονία εσημειώ3η.
Τήν μεγάλην ελάττωσιν του πλη3υσμοΰ αναγνωρίζει τις εν τ ω
κώδικι ά π ό τήν υπαρξιν σωρού επωνύμων Κυκλαδιτών και δή Τηνίων
κα3ολικών. Ούτω άπαντώσΐ Τωσσέται, Σπέρκοι, Γκοφρέ, Βαλάσηδες,
Γκύζαι, Περπινιαδες, Σομαρίπαι, Σιγάλαι, Κονταρατοι, Βαρβαρρΐγοι,
Κοζαδίνοι, Κολλάροι, Συρϊγοι, Μανοϋσοι, Δανιόλοι, Φαλιέροι, Άρμάοι,
Δελαγραμμάτικα, Δαπόλα, Άρμακόλα, Ζερλένται, Μαλακατέ, Μενάρδοι,
Χαρικιόπούλοι, Πραντούνα και τ α Κρητικά επώνυμα Καντιώτης, Καλ­
λέργης, Σκουλούδης, Βλαστός, Χορτάκης, Ρενιέρης, Σαγονάτσος, Καλα­
φάτης. Ούτοι πάντες ήλ3ον εις Χίον και έμειναν αύτό3ι, διότι ύπήρ-
χον φαίνεται κτήματα πολλά, πολλά, άλλ' όλίγαι χείρες, κατφκησαν δέ
εν εϊδει αποικίας, εις τ ο μέρος εκείνο του Κάμπου τής πόλεως, τ ο
όποιον έκτοτε ώνομάσθη Φραγκοβούνι. Δεν έμειναν όμως εκεί, διότι ά π ό
τής ανεξαρτησίας τής 'Ελλάδος, ουδέν έπώνυμον Κυκλαδίτου υπάρχει
πλέον εν τ ω άρχείω. Ταΰτα περί του πλη3υσμοο.
Είς τήν άλληλογραφίαν του αρχείου και ειδικώς εις τον φάκελλον
τής π ρ ο π α γ ά ν δ α ς εΐδον καί μίαν μακράν και περίεργον άλληλογραφίαν
δια τ ο ζήτημα του ομαδικού προσηλυτισμού 80 χωρικών εκ του χωρίου
Δαφνώνος περί τ α μέσα του IH' αιώνος, ζήτημα, όπερ άνεστάτωσε
τήν πόλιν καί έχώρισε τήν κοινωνίαν, εως ότου άνέλαβον πάλιν οί Τούρ­
κοι τήν διευ3έτηο·ιν του ζητήματος, άπαγορεύσαντες εις τους κα3ολικούς
να χρησιμοποιώσι χωρικούς εις τάς εργασίας τ ω ν . ΙΤότε, φαίνεται,
ήναγκάσ3ησαν οί κα3ολικοί να φέρωσι εις Χίον τους [Κυκλαδίτας, ώς
έλέχ3η. 'Αποκαλούνται δέ οί όμάδην ούτοι φωτισ3έντες: neofotisti καί
neofiti. 'Επίσης είς τήν άλληλογραφίαν είδον καί επιτίμια καί ποινάς
τής εκκλησίας τής Ρώμης κατά τ ώ ν μ οναχών τών λεγομένων Reccolectr
φραγκισκανοι ήσαν καί αυτοί—γαλλικής, φαίνεται, έ3νικότητος—διότι
ούτοι δεν εδέχοντο τους ν ε ο φ ώ τ ι σ τ ο υ ς είς τήν έκκλησίαν των,
άλλα τους άπέπεμπον, καί διότι συνείργησαν καί μετ ' άλλων Γενοατο-
χίων είς ματαίωσιν τής επανόδου τών Μησουϊτών εις τήν νήσον.
""Ας ΐδωμεν τ ώ ρ α οσα διαφωτίζει ό κώδιξ περί τών ναών έκατέ-
192

ρων τ ω ν δογμάτων, περί τ ω ν κοινών ναών, ότι ως καθορίζει τούτους

τ ο άρχεϊον. Το άρχείον αναφέρει;
1) tempia, ήτοι ναούς μεγάλους και αξιόλογους τόσον ανατο­
λικούς παλαιούς όσον και δυτικούς.
2) cattedrale, τον εκάστοτε μητροπολιτικόν ναόν.
3) ecclesia, ήτοι τους ναούς, τους οποίους και ημείς λέγομεν
εκκλησίας, συνήθως μεγάλους ναούς, τους ενοριακούς πιστεύω.
4) capella, τ ά παρεκκλήσια, τ ά τε ιδιωτικά και τ ά προςηρτημένα
εις τάς μονάς, γενικώς δε ό,τι ήμεϊς λέγομεν vaicrKOUç.
5) sacello. Δια του ορού τούτου υποθέτω, ότι δηλουται τ ό
έτερον τήμμα του κοινού ναού, τ ό προωρισμένον δια τάς ίεροπραγίας
του δυτικού δόγματος. Προς τον σκοπόν δε τούτον ήτο πάντοτε προωρι­
σμένον τ ό άριστερον κλίτος. 'Αναφέρονται εν τ ω άρχείω είκοσι
sacelli εις ναούς κοινούς και μόνον διασώζονται ακόμη σήμερον
περί τους δέκα εκ τών ναών τούτων έχοντες τ ά δύο κλίτη. Γενικώς
τ ό δεξιόν κλίτος εΐναι μεγαλύτερον, είς δύο ή τρεις δε μόνον ναούς παρα-
τηρούμεν κλίτη Ισομεγέθη.
6) Oratoria, edicula, offici, τ α ύ τ α είναι χώροι ίεροπραγιών δευ­
τερεύοντες. Και τ ά μεν oratoria και efficia φέρονται άεί προσηρτημένα
μοναϊς, ως edicula δέ νοούνται κατά πασαν πιθανότητα τ ά ευκτήρια
εντός Ιδιωτικών κτημάτων της υπαίθρου.
'ύύς tempia αναφέρονται: ό ναός του αγίου Πέτρου εν τ ω Κά-
στρω, του 'Αγίου Γεωργίου, μονύδριον γυναικών Άπλωταριάς, του
αγίου Ευστρατίου, ή Παναγία ή Χρυσοχεριά, ή α γ ί α Ευφημία του Πα-
λαιοκάστρου, ό Σωτήρ π α ρ ά τον λιμένα, ή Παναγία ΣκετΓαδιώτισσα,
ή Παναγία Κρήνα,ό ναός τού Ζωοδότου, της 'Αγίας Κυριακής, του 'Αγίου
Βασιλείου τών Πετροκοκίνων, τού 'Αγίου Φωτός, εκκλησίας 'ιδρυθεί­
σης επί τ ω μάρτυρι Ίσιδώρω, τών 'Αγίων 'Αναργύρων, της 'Αγίας Μα-
τρώνας, του 'Αγίου Κωνσταντίνου, τ ο ύ 'Αγίου Νικολάου Βούρων, του
'Αγίου Νικολάου Βασιλακάρη (μητροπόλεως), τών αγίων Μήνα, Βί-
κτωρος και Βικέντιου, τού Ταξιάρχου Καμπάνας. Ούτοι πάντες, ο'ι ως
tempia χαρακτηριζόμενοι ναοί, ήσαν και παλαιοί και αξιόλογοι
αναμφιβόλως. ' Εκ τών δυτικών ορίζονται ως tempia ό "Αγιος Σεβα­
στιανός τ ώ ν Δομινικανών, ή 'Αγία Βενεράντα, ήτις πιστεύω, ότι ήτο
ή ιδική μας 'Αγία Παρασκευή τού Παλαιοκάστρου* τούτου δ ' ένεκα
ούδαμοΰ ή 'Αγία Παρασκευή εν τ ω κώδικι τότε αναφέρεται ως α γ ί α Πα­
ρασκευή· εντωκώδικι αναφέρεται ή Παναγία τού Cogorno, άγνωστος μοι
μέχρι τούδε ναός, και ό Ά γ ι ο ς Αντώνιος τών Ίησουϊτών. Γεννάται δε
ή απορία, εάν όλοι αυτοί οί ναοί εϊχον κτισθή κατά τήν γενοατοκρατίαν
ή π ρ ο αυτής ή και άλλοι μετ' αυτήν. Ασφαλώς και τ ά τρία συνέβη­
σαν. ' Εν πρώτοις είναι γνωστόν, ότι υπήρχον σπουδαίοι ναοί τών καλών
χρόνων, άλλ' ότι καί άλλοι έκτίσθησαν έπι γενοατοκρατίας, ως π . χ .
 193

ό ναός της 'Αγίας Ματρώνας· άλλα και τόσοι άλλοι χρονολογημένοι

ιδιωτικοί επί Γενοατοκρατίας, ως φαίνεται εκ των επιγραφών αυτών
έν τη υ π α ί θ ρ ω και εν τ η πόλει, ή εν χωρίοκ, εν οϊς και ό της οικο­
γενείας τοΰ πατρός μου "Αγιος Νικόλαος μεταξύ 1453 - 1561."Αλλ' ήσαν
και οί κοινοί ναοί τών δύο δογμάτων, ασφαλώς ά π ο της γενοατο­
κρατίας χρονολογούμενοι και ένεκ' αυτής εξηγούμενοι.
Έ κ τοΰ αρχείου μανθάνομεν, ότι και ή 'Οδηγήτρια τ ο ΰ Παλαιο-
κάστρου, ή και ομοίως αυτόθι Βλαχερνίτισα καλούμενη, ήτο εν χ ρ ή ­
σει ακόμη τότε, ώς και ή 'Αγία Ματρώνα, ήτις όμως συγχέεται προς τον
αυτόθι τοΰ Παλαιοκάστρου Σωτήρα Χριστόν και Χριστόν Ζωοδό-
την, διότι περί ενός και τοΰ αυτού ναοΰ πρόκειται. Ή ίδρυτρια α γ ί α
εΐχεν αφιερώσει τον ναόν και τ ό μονυδριον εις τον Σωτήρα, άλλ' επειδή
μετά τον θάνατον της ετάφη έν α ύ τ ω , διετηρήθη δε ζωντανή ή μνήμη
της και ή άγιωσύνη της, έκράτησεν ή συνήθεια, ίνα ò ναός άκούηται
γενικώς ώς 'Αγία Ματρώνα. 'Ακόμη μνημονεύεται έν τ ω άρχείω ή τέλε-
σις δύο πράξεων εις τήν Παναγίαν Λουκαριώτισαν τ ο ΰ Παλαιοκά­
στρου, ούτω όνομασ9εΐσαν, κατά τήν παράδοσιν, αφότου ό Κύριλλος
Λούκαρις έξεφώνησεν έν αύτη λόγον καυτηριάζοντα τάς μεθόδους τ ώ ν
Ίησουϊτών. Παραδόξως όμως έγώ εΰρον εις τον κώδικα άναγραφομενον
και γάμον ενός Λουκαρι έν Χίω και τοΰτο με άγει εις τήν δικαίαν και βά-
σιμον υπόθεσιν, ότι εΐχομεν και Λουκάρεις έκ Κρήτης μετοίκους έν Χίω,
όπως και Καλλέργας και Χορτάκηδες και Ρενιέρηδες και Βλαστούς και άλ­
λους. Ή αναγραφή δε τής τε πράξεως και τ ο ΰ ονόματος τ ο ΰ ναοΰ είναι
σύγχρονα προς τον Κύριλλον Λούκαριν.
Είναι και πολλοί ναοί π ο ύ αναφέρονται εις τ ό άρχεϊον με δύο,
τρία και τέσσαρα ονόματα, διότι έν τ ω μεταξύ ή ήλλαξαν κυρίους ή
εΐχον συγχρόνως δια διαφόρους λόγους δίπλα ονόματα. Ό σημερινός
καθεδρικός ναός τ ώ ν καθολικών San Nicola di Bari άνηκε κ α τ ' αρχάς
εις ενα κλάδον τών Ίουστινιανών, οι όποιοι έλέγοντο Βαλαβάδες. Ό έκ
τούτων Κοσμάς Βαλαβας έδώρησε τον ναόν εις τους Μινορίτας και τού­
του ένεκα ό αυτός ναός αναφέρεται και ώς S. Ν. Padrum Minoritarum
και άγιος Νικόλαος di Balaba και ώς S. Ν. Fratrum minorum. Δια
τον ναόν αυτόν, όστις άνεκτίσθη πλέον εις τ ό 1841, ευρίσκω π α ρ ά
τήν πραξιν ενός γάμου τόδε τ ό σημείωμα: Nota lettore bene: questo é'
il primo matrimonio si é fatto nella nuova cattedrale nostra di S. Ni-
cola benedicta quest' anno corrente il 25 Marzo, prestante il vescovo
di Scio Mr Ignazio Giustiniani.
'Επίσης ή λεγομένη Madona di Loretto λέγεται και Loretto d'Italia
και Santa Maria Lorretana. Εϊναι δε ή ιδία προς τήν λεγομένην κοινώς
βραδυτερον και Nostra Donna και Astra Donna. Είναι δε αύτη ή μία έκ
τών δύο εκκλησιών τής πόλεως, τάς οποίας μετέβαλον εις τζαμιά οί Τοΰρκοι
κατά τους διωγμούς μετά τ α Βενετικά. ' Ελέγετο δε πάντοτε τ ό περί ού
13
194

ό λόγος ίδρυμα ώς μωαμεθανικόν εύκτήριον: το τζαμί τής "Αστρα Ντόν-

νας, εκείτο δε οπού είναι σήμερον το στρατ. νοσοκομεϊον. Ή άλλη εκκλη­
σία, ή οποία συγχρόνως μετεβλήθη eis τζαμί,εΐναι ή Παναγία της Φραγ-
κοπαροικιδς, ή S. Maria de Travis ή Travena· αύτη έλέγετο ύστερον
Μουσελίμ τζαμισί. 'Επίσης ό λεγόμενος "Αγιος Νικόλαος του παζα­
ριού ήτο ό λεγόμενος και de Bazaristi ή Βουρκάρης ή "Αγιος Νικό­
λαος στα Βοϋρκα, διότι ήτο παρά τον λιμένα, οπού ήσαν βουρκια-
σμένα νερά. 'Επίσης καί τις ιδιωτικός τών Πετροκοκίνων ναός λέγεται
Ταξιάρχης, Ταξιαρχάκι, 'Ασώματος di Petrokokini καί 'Ασώματος «έν
τ φ κήπω τών Πετροκοκίνων»· εϊναι δε ò ίδιος ναός πάντοτε. Σύγχυσις
κρατεί σχετικώς και προς τον ναόν του νεκροταφείου τών δυτικών, ό­
στις παρά μεν του λαοΰ έλέγετο καί λέγεται ακόμη άγιος Έλισσαϊος, έν
δε τ ω κωδικι S. Maria Immacolata nel Eliseo. Φαίνεται, ότι τό ταφεΐον
ώνομάσθη — αφότου το πρώτον έχρησιμοποιήθη — Eliseo, δηλαδή 'Ηλύ­
σια, υπό τών φιλαρχαίων άλλ' ό λαός το παρητυμολόγησεν ως ήθελε,
διότι σαφώς λέγεται έν τ ω κωδικι ό ναΐσκος του νεκροταφείου ως αφιε­
ρωμένος εις το όνομα της 'Ασπίλου συλλήψεως της Θεοτόκου. Έγένετο
δε εναρξις ταφής ανθρώπων είς το ταφεΐον αυτό το έτος 1749, ως δη-
λουται έν τ ω κωδικι mortuorum. "Εως τότε εθαπτον εντός τών ναών,
ώς ήν εθος τοϊς πάσι, τους ξένους δε Ιδιαιτέρως είς τον "Αγιον Ρόκκον.
01 ιδιωτικοί ναοί ή ναΐσκοι τών γενοατοχίων ήσαν πάμπολλοι,
έκ τών οποίων οι πλείστοι κοινοί. 'Απαξιώ να αναφέρω γελοϊον
κατάλογον συνταχθέντα είς τήν Λατινικήν έπισκοπήν με τήν επικεφα­
λίδα: «Ναοί λατίνων καί έλληνοκαθολικών», ώσεί ò πληθυσμός τής Χίου,
ανερχόμενος τότε είς εκατόν καί εΐκοσιν ασφαλώς χιλιάδας ανθρώπων,
εξ ών μόλις 3.000 δυτικοί, ούδένα εϊχεν έλληνα όρθόδοξον 'Αλλά
δια τίνα λόγον υπήρχεν έκεϊ ò πανίσχυρος Μητροπολίτης, τό πλουσιον
ίερατεΐον, οΐ τόσοι κληρικοί και οί αμέτρητοι ναοί τών 'Ελλήνων, έξ
ών 300 έν τη πόλει καί τοις πέριξ; Εις τον ώραϊον αυτόν κατάλογον
περιλαμβάνεται ώς παπικός καί ό κεντρικός μητροπολιτικός ναός τών
ορθοδόξων. Τοϋτο άρκεΐ ώς δείγμα τής έν συνόλω καί τής κατά μέρος
αλήθειας του περιεχομένου.
'Εκ τών Ιδιωτικών ή οίκογενειακών ναών, διατηρούνται τινών
αξιόλογα ονόματα έν τ ω κωδικι, ώς π.χ. τό τής Π α ν α γ ί α ς τ ή ς
Ά σ ά ν α ς είς τό Τάλλαρος, τής οποίας τήν θέσιν ορίζει ό κ. ακριβέστατα:
π α ρ ά τ ό π ρ ο σ κ ύ ν η μ α τ ο υ α γ ί ο υ ' Ι σ ι δ ώ ρ ο υ . "Οντως
δέ ουδεμία άλλη εκκλησία υπάρχει αυτόθι, είμή μία και μόνη, ή λεγομένη
σήμερον Παναγία Γλυκεία, ώς ανήκουσα είς ενα κλάδον τών "Ιουστι-
νιανών Rapallo, οϊτινες επωνομάζοντο Γ λ υ κ εϊ ς ή Dolci (καί έν τ ω
κωδικι ούτω). Ευνόητον, ότι προ τούτων κύριοι υπήρξαν του ναού
οί 'Ασάναι, γένος μέγα βυζαντινόν, οίτινες έσυγγένευαν καί προς τους
Ζαχαρίας τής Χίου καί δή τον περιώνυμον Μαρτϊνον. Μάλιστα ό ναός
 195

αναφέρεται μίαν φοράν : τ ή ς ' Α σ ά ν α ς και άλλην : τ ή ς Ά σ α ν ο ύ ς .

Τό αυτόθι π ρ ο σ κ ύ ν η μ α του 'Αγίου 'Ισιδώρου ήτο
πολυτιμητον και όνομαστόν, ως εύρισκόμενον eis ην θέσιν κατφκησέ
ποτέ ό "Ayios εν Xico. ' Επίσης αναφέρεται ώς μεγάλος ναός — templum
S. Luci—Foti και είναι ασφαλώς ό είς την παραλίαν μεταξύ Νεοχωρίου
και Θυμιανών, όστις σήμερον καλείται δικαίως ' Α γ ί α Φ ω τ ι ά . Και
δεν είναι ούτε Λουκίου, ούτε Λουκίας ούτε Φωτίου ούτε Φωτεινής ναός,
άλλα μόνον είς άνάμνησιν τού Φ ω τ ό ς ή τ ή ς Φ ω τ ι ά ς , ήτις εφάνη
ως υπερμεγέθης λαμπάς είς τον ούρανόν, εκ θαύματος τ ο υ αγίου Ισι­
δώρου, όν εως εκεί έσυραν οι δήμιοί του. Τό θαύμα τοΰτο είκονίζεται
και είς τ α ψηφιδωτά τής πολυτελούς espella τ ο ύ 'Αγίου 'Ισιδώρου εν
τ ω ά γ ί ω Μάρκω τής Βενετίας.
,ν
Ας ελθωμεν τ ώ ρ α εις τ ά επώνυμα, τ α παρωνύμια και τ α β α π τ ι ­
στικά, τ α όποια δρέπει κανείς είς τον λειμώνα τ ο ύ αρχείου. Εΐπομεν,
ότι οί Γενοβέζοι εϊχον εξελληνισθή εν Xico όπως και οί άλλοι Φράγγοι
είς πολλά μέρη τ ώ ν χωρών ημών. Αυτό φαίνεται πάρα π ο λ ύ και εκ τ ο ύ
αρχείου. Τά ονόματα τ ώ ν γυναικών, εννοώ τ ώ ν γεοανοχιακών οικογε­
νειών, είναι γενικώς ελληνικά ή εξελληνισμένα, τ ώ ν ανδρών εν μέρει,
τ ά δε παρωνύμια όλα — εκτός τ ώ ν διπλών επωνύμων και θ ά εξηγήσω
τι εννοώ μέ αυτό- είναι ελληνικά, διότι οί δίδοντες αυτά, αν και δεν ήσαν
μόνον "Ελληνες, ώμίλουν ελληνιστί ως και οί φέροντες αυτά και οί γρά­
φοντες ακόμη τάς πράξεις εν τ ω άρχείω. 'Ολίγοι ήσαν όσοι δεν εϊχον
παρωνύμια, επιβεβλημένα πλέον δια τής συνήθειας, όπως διακρίνωνται
μεταξύ τ ώ ν ομωνύμων. Είναι αυτή ή κ α τ ' εξοχήν συνήθεια τ ώ ν 'Ελλή­
νων, και τ ώ ν χωρικών και τ ώ ν αστών. Ύπήρχεν όμως και ή καθαρώς
βυζαντιακή συνήθεια τ ώ ν διπλών επωνύμων, κατά παράθεσιν τ ο υ π α ­
τρικού και τ ο ύ μητρικού, ά π α ν τ α δε και αύτη είς τον κώδικα, ώς δια­
κριτική κλάδου π λ έ ο ν ήτο δ ' ασφαλέστατη α ύ τ η ή διάκρισις: π . χ.
Χρυσολωράς Δρομοκαίτης, Κριτής Χρυσολωρας, Πεπανός ό Δομέστικος,
Δομέστικος ό Λάσκαρης, Παλαιολόγος Όλυμπιδάριος. Τό τελευταϊον
τοΰτο είναι τό διπλούν επώνυμον τ ο ύ λογίου 'Ιακώβου τού Χίου, όπως
τουλάχιστον παραδίδεται υ π ό τ ο ύ ιδίου. Κάποτε ουδείς έπίστευεν ώς
Παλαιολόγον, όλιγώτερον δέ και είς τ ό μεταποιημένον π ι θ α ν ώ τ α τ α
β' επώνυμον Όλυμπιδάριος. Είς τον κώδικα όμως εΰρον δις Παλαιολό­
γους, εΰρον δέ και Λαμπαδαρίους και ίσως πρέπει να δεχθώμεν, ότι 3ά
ήσαν εκ πατρός μεν Παλαιολόγοι, εκ μητρός δέ Λαμπαδάριοι. "Οντως
εις τ ό έτος 1581 αναφέρεται Μανουήλ Παλαιολόγος ώς ανάδοχος μετά
τ ο ύ Βικεντίου Ρεκανέλλη, και είς άλλην πραξιν κόρη τού Παλαιολόγου
τούτου 'Αγγέλα. Τίς δεν ένθυμεϊται τ ό γραφέν υ π ό τού Λέοντος Άλλα-
τίου, ότι «'Ιωάννης υιός δεσπότου Θωμά Παλαιολόγου μή κλίνας γόνυ
τ ω Πάπα, φυγών έξ 'Ιταλίας (Ρώμης) λάθρα ήλθεν είς Χίον»1. Μετά τήν
1) Palaeologae Gentis etc. Romae MDCLXV.
196

εϊδησιν ταυτην τ ο υ κωδικός, δεν ευρίσκω πλέον Παλαιολόγους εν Χίω,

συγχωνευθέντος ή σβεσθέντας εις παρωνύμιον (αγνωστον ατυχώς
ήμϊν) τ ο υ οίκου τ ω ν ή είς όνομα κλάδου, υ φ ' ά μόνα Sa έδηλουτο
βραδυτερον ό οϊκός των. Έκτος τών Παλαιολόγων αναφέρονται εν
τ ω κώδικι καΐ τρεις κλάδοι Κομνηνών: Χειρουργοί — Καρυδαι και Καλο-
γιάννηδες. Δουκών εχομεν δύο κλάδους, Δούκας απλώς και Δούκας
Scioti —Χίους. Λασκάρεις ευρίσκω μέχρι τ ώ ν άρχων τ ο υ ΙΘ' αιώνος και
τελευταϊον τ ο ύ τ ω ν Θεόδωρόν τίνα Λάσκαριν, προερχόμενον εκ της Ι τ α ­
λικής Σαβοΐας, ότις σημειοϊ Ιδιοχείρως είς την πραξιν βαπτίσεως της
κόρης τ ο υ : Desiderei che mia figlia portasse i nomi di Eudoxia,
Theodora," Irene, Maria, già molto conosciuti nella mia famiglia".
Ή σύζυγος τ ο υ δηλουται ως Γεωργιανή «Μοσχοβίτισσα».
Έ ν τ ω κώδικι άφθονοοσι τ α βυζαντιακά επώνυμα, λαμπρόν
βοή3ημα δια τήν παρακολούθησιν τής γενεαλογίας. Τούτων αναφέρω
τινά κ α τ ' εκλογήν, ώς Ευγενικούς, Καμύτσας, Κασταμονίτας. Κανοβού-
τσας, Δρυμεϊς, Δομεστίκους, Δούκας, Λασκάρεις, Κομνηνούς, Παλαιολό­
γους, 'Αγγέλους, Καλοχέρας, Καλλιμάχους, Μαύρους, Γορδάτους, Μαυ-
ροκορδάτους, Κατράρας, Διασορινούς, Γραβάδες ή Γαβράδες, Μουρ-
μουντηνούς, Βούρους Μουζάλας, Σεβαστούς, Σεβαστοπούλους, Κορέση-
δες, Συνναδηνούς, Καβαλλαρίους, Τριακονταφύλλους, Λογγίνους, Βλαιτε-
ρούς, Βαρσάκας, Καλαφάτας, Λαμπίνους, Σοφιανούς, Χρυσολωραδες, Δερ-
μοκαΐτας, Ρέντας, Ράλλας, Καλοειδεϊς, Σγουρούς, Σγουροπούλους,Δαμαλά-
δες, Πετρίτσας, Καπαδουκας, Μκανάτους, Σεββαστιανούς, Μαλαχιάδες,
Μεντόνας, Πετροκοκίνους, Καβάκους, Μαυριάνους, Σαραντινούς, Χρυ-
σοκλαβαρίτας, Καμπανάρας, Καλλέργας, Δυρραχινούς, Ποραδείσας, Κο-
ματερούς, Κουμελάδες, 'Αμάραντους, Κυνηγούς, Πεπανούς, Πέρδικας,
Βεστάρχας, Καλαργυρούς. Χρυσουλάδες, Μουζάκας, Δαλασσηνούς, Μσ-
ξίμους, Πεδιάτας, Άστρακάρας, Μαζίκας, Πικροκλάδας, Χρυσοχέρας,
Φωτεινούς, Πάρδους, Παρδοπούλους, Μαγγανάρας, Σχολαρίους, Που-
λίτσας, Πετραλήδες, Κυρίτσηδες, Βλάχους, Βλαχούδας, Δροσινούς, 'Αλάτ-
τηδες, Κρι3ηναδες, Ζαμπλάκους, Καλαγγέλους, Θερμήρηδες, Κουζηνούς,
Καντακουζηνούς, Φραγγιαδες, Γαλατάς, Σκυλίτσας, Χρυσοβελόνας, Χρυ-
σοβέργας, Σικανούς, Ζυγομαλαδες καλ. κάλ.
"Αναφέρονται καί τίνα ιστορικά π ρ ό σ ω π α , όπως ό Ιατροφιλόσο­
φος Λεονάρδος Μίνδόνιος, οί μεγάλοι ιατροί Σκυλίτσαι Πέτρος και Έμ-
μανοήλ, ή οικογένεια τ ο υ θανόντος πλέον τότε Φραγκίσκου Δομεστίκου
Λάσκαρι, οί απόγονοι τ ο υ Δημητρίου Πεπανοϋ, ό έν ταϊς ήγεμονίαις
ιατρός Φωτεινός, είς Καντακουζηνός εκ τ ώ ν ηγεμονιών νυμφευθείς έν Χίω
τ ω 1787 καί έτερος αναφερόμενος τ ω 1813, ò Πανταλέων ή Παΐσιος Λιγα-
ρίδης,ό ονομαστός κληρικός, ò Γιαννάκης Βόδας, όστις δεν είναι άλλος ειμή
ò 'Ιωάννης Μαυροκορδάτος, ό αδελφός τ ο υ εξ 'Απορρήτων, ού τέκνων
δύο αναφέρονται ai βαπτίσεις έν τ ω κώδικι, ό 'Ανδρέας Σταυριανός,
 197

ό ιατρός Δημ. Άμιράλλος, ό Ιατρός Τιμόνης και ό ομοίως ιατρός Δρα-

κόπουλος, προσαγορευόμενος dottor medicus physicus. "Απαντες ούτοι
υπήρξαν τρόφιμοι τ ώ ν ιταλικών πανεπιστημίων, πολλοί εξ αυτών και
τ ο υ Κολλεγίου Α γ ί ο υ 'Αθανασίου ειδικώς. Εις μίαν πραξιν αναφέρεται
ό υιός τ ο υ πολλού Γεωργίου Κορεσίου Ματ3αΐος με τ ο παρωνύμιον
δ ι α μ ά ρ τ υ ρ ο ς (diamartiro), ήτοι διαμαρτυρόμενος. Εις τ ο π α ρ ω ­
νύμιον τοΰτο άναγνωρίζομεν τ ο διακριτικόν του Γεωργίου Κορεσίου και
τ ο ΰ οίκου του, όφειλόμενον ασφαλώς εις τους αντιπάλους του καθολι­
κούς, άλλα και οπαδούς τ ο υ Λουθήρου γενικώς τ ό τ ' εν Χίω. Εις έπι-
στολήν τοΰ επισκόπου Ανδρέου Σοφιανού, έχθίστου και τούτου αντι­
πάλου τ ο υ Κορεσίου και λοιπών ορθοδόξων αγωνιστών, ούτοι απο­
καλούνται υβριστικώς Λουθηρανοί. Μή λησμονώμεν, ότι και αυτός ò
Λούκαρις εθεωρήθη φίλος τών Λουθηρανών και ότι ούτος εϊχεν εν
Χίω πλείστους θαυμαστάς, οπαδούς και συναγωνιστάς.
Κατ'επανάληψιν απήντησα εν τ ω κώδικι τ ό όνομα τών Luppaz-
zoli, οίκου βενετικού, ά φ ' ών και ό γράψας δια τ α αμέσως μετά τήν
άλωσιν τής Χίου γεγονότα. 'Επίσης αναφέρεται και ò φανατικός περι-
γητής Ricaut, όστις ήλθεν, εμεινεν, έμαθε πολλά εν Χίω δια τους δογμα­
τικούς αγώνας και έγραψε πικρότατα κατά τών ημετέρων. 'Αναφέρεται
δε μέ όλους τους τίτλους αυτού (chevalier, illustre κλπ.) εις μίαν πραξιν
βαπτίσεως ως ανάδοχος μετά τής κυρίας Rougeant de la Plombiere, συ­
ζύγου τού Γάλλου προξένου. Μετά ιδιαιτέρου σεβασμού και συγκινήσεως
ουνήντησα τ α δύο ονόματα τών υπαρξάντων γάλλων προξένων κατά τ α
αιματηρά ετη τής σφαγής, τών αειμνήστων Bouville και Digeon. Ό μεν
πρώτος έπραξε βεβαίως πάντοτε τ ό καθήκον του, ως τίμιος χριστιανός,
κατά τάς σφαγάς όμως εφυγεν ή πάντως αντικατεστάθη ύ π ό τ ο ύ
'Αλεξάνδρου Σαλβατώρ Digeon. Ύπήρξεν ούτος αξιωματικός γενναίος
και αξιοπρεπής, ό όποιος ήνοιξεν είς τ α γυναικόπαιδα διάπλατα τάς
3ύρας τ ο ΰ περιβόλου τ ο ΰ προξενείου και εστάθη και ό ϊδιος εκεί εν
στολή και μέ γυμνόν ξίφος και τ ή βοήθεια δύο μόνον ακολούθων (κα-
βάσηδων) ανέκοψε τήν εϊσοδον τών αίμοχαρών ορδών, διασώσας
ούτω εκατοντάδας υπάρξεων, αΐτινες συνωθοΰντο άπηλπισμέναι π ρ ο
τής θύρας τοΰ τεμένους τής Γαλλίας. Αΐωνάα ή μνήμη τ ο υ !
'Επώνυμα γενοαιικά, γενοατοχιακά, βενετικά κ.αλ. άφθονοΰ-
σιν εν τ ω κώδικι. Άξιολογώτατον δε είναι τ ό γεγονός, ότι δύναται τις
να παρακολούθηση μετά πάσης βεβαιότητος και ακριβείας, πότε και π ώ ς
<τβένυνται βαθμηδόν τ α διάφορα επώνυμα ή αποσιωπούνται—όπερ
τ ό συνηθέστερον — συγχωνευόμενα είς τ α ζωντανά και επιζώντα πάν­
τοτε τ ώ ν βασικών γενών παρωνύμια ή κλάδους. Τούτο παρατηρώ,
ότι συνέβη είς πλείστα γένη χιακά, π ι θ α ν ώ τ α τ α δε καί εις τους Παλαιο­
λόγους τής Χίου, Κομνηνούς, Δούκας, καλ. Παρετήρησα επίσης τήν εΐςο-
δον είς τον χιακόν κύκλον επωνύμων αθηναϊκών όμαδικώς ως και κρη-
198

τικών.'Εκ τών αθηναϊκών αναφέρω Άστρακάρηδες, Άλέξηδες, Ρέντηδες,

Καματερούς, ίσως καί Παλαιολόγους (εάν ούτοι δέν ήλθον πολύ προγε­
νεστέρως είς Χίον), Κυνηγούς, Μοσχάτους, Μαρκόπουλους, Θεοτοκάς,
Καβαλλαρίους, Λεβίδας, Λέκκας, Ροΐδας, κάλ.
'Εκ τών γενοατών καί ακολούθως ώς γενοατοχίων πλέον θεω-
ρουμένων, αναφέρω κατ' εκλογήν τους: Campi, Banca, Longo (ελα­
χίστους) Recanelli, Lomellini. Spinola, Salvaghi, Grimaldi, Restano,
Moneglia, Cibo, Della Rocca, απαντάς Μαωνέζους ποτέ. Della Croce,
Vallapergha, Compiani, Gogorno, Serra, Soffieti, Montacuti, Mamuca
della Torie, Lecei, Cigala, Velasti, Paravania, San Ré, d'Aste, Leco-
veri, Maracanava, Portoffero etc. Έκ τών βενετικών τα γνωριμότερα:
Barbaro, Luppazzolo, De Alba, Rauséo, Campana, Doria, Marine,
d'Andria. Négroponte, Summaripa, Dandolo, Fùsculo, Faliero,
Zerlendi, Casanova. Όμοίως ύπήρχον έν Χίω ασφαλώς και Medici
καί Borghesi καί Muratori.
""Ας ελθωμεν τέλος καί είς τα παράδοξα καί πειρακτικά παρωνύ­
μια τών κατοίκων καί είτα είς τα ώραϊα βαπτιστικά ονόματα τών γυναι­
κών. Οί ποτέ περίφημοι Ίουστινιαναι της Χίου ακούονται καί γνωρί­
ζονται κατά τους 1Ζ' και IH' αίώνας υπό τα έξης κομψά παρωνύμια, τα
όποια έχρησίμευον του έξης ώς διακριτικά οίκογενειακών κλάδων πλέον.
Ούτω βλέπομεν π . χ. Paride Giustinieni detto C α e ò ς ( κ α κ ό ς )
detto Clomos (χλωμός) Χάρος, Τρέμης ή καί Κουνοκεφάλας, Τσιβίκι
(=τσιμπουρι), Παχύς, Μποτίλιας (ίσως δια τό πίνειν), 'Αγριόγατα
(δια την όψιν), Κρύος (δια την εμφάνισιν), Κρυμμύδας (δια την ομοι­
ότητα), Μοράκι (=Μόρος, Μαύρος), Μουζέττα (Musette), Καρβουνάς,
Ταγλαμπάκης (ό πρώτος ταγλαρας), Φάκας (δια στίγματα δέρματος),
Βελουδιάρης (δια τό έμπόριον υφασμάτων), Λεγατος (δια τό αξίωμα)
Γιαννάκης, Σταύρακας, Μανώλακας, (έκ βαπτιστικών). '(Ος βλέπει τις,
άπαντα τα παρωνύμια ήσαν ελληνικά. Οί έκ τών Ίουστινιανών παρω-
νυμούμενοι Τρέμηδες ήσαν οί άπομείναντες μέχρι καί ημών κύριοι του κτή­
ματος καί του ωραίου ναού της Κρήνας, διατηρήσαντες τα κτήματα των
χάρις είς τήν κατά τό φαινόμενον προσέλευσιν αυτών είς τον μωαμεθα-
νισμόν. ΕΤναι γνωστόν, ότι έμειναν έν τ φ κρυπτφ χριστιανοί, ορθόδο­
ξοι μάλιστα, βαπτισθέντες αμέσως άμα τη απελευθερώσει της νήσου
τ ω 1912. Δέν νομίζω άσκοπον να προσθέσω έδώ καί τίνα παραδοξότατα,
κακόηχα, άλλα καί γνήσια μεσαιωνικά ελληνικά επώνυμα, ώς: Μισοχέ-
ρης, Έξηνταχειλας, ' Εννιαγλωσσαρίτης, Μαυρομαγούλης, Καλαμοκά-
νης, Ψαρογουρούνης, Ταροκαβούρης, Καταφαγάς, Παιδοσφούγγης, Κα-
μελαύκης κ.τ.τ.
Τα βαπτιστικά είναι πολλά, ποικιλώτατα, ίδιότυπα:
Β α τ τ ι σ τ ΐ ν α , Μπαττιστού, Μπαττΐνα, Μπατοϋ, Μπατοϋκα,
 199

Μπατολιά (τοΰτο μεταγενεστέρως ύττό των λογίων μετεμορφώθη είς :

Ύττατίαν).
Κ α τ ε ρ ϊ ν α, Κατεριά, Κατερνή, Κατερνώ, Κατέτα, Κατοϋ, Κα-
τοκϊνα, Κατερινέττα.
Π ε ρ ρ έ τ α (εκ τ ο υ Πέρρος - Πιέρρος, Πέτρος), Περροϋλα, Περ-
ρουλιώ, Περροΰ, όθεν και τ ο Πελλοΰ, συνηθέστατον εν Χίω.
Μ π ε ρ γ ΐ ν α (Bergo), Μπεργοΰλα, Μπεργου.
Β ρ ι τ ζ ί τ α (Brigitta).
Ceronima, Γκιουρέμα (και Γκιουρέμος), Μιμϊνα.
Giacomina, Γιακουμϊνα, Γιακουμοΰ και Πουμέττα.
Σοβράνα, Σοβρανέττα, Σουβροΰ.
Μπενέττα (Μπενέτος^Benedetto οχι Βενετός), Μπενετοο.
Κλαρέντζα και Καρέντζια, Κιαρέττα, Κιάρα και Κερέτα — Κερετϊνα
Κερου. Άλλα και Κερου — Ά γ γ ε ρ ο ϋ — 'Αγγέλου.
Μπερτου, Μπερτοϋλα, Μπερτουλιώ (Μττερτουμής = Βαρθολο­
μαίος).
Φ ρ ά γ γ α , Φ ρ α γ γ ώ (Φραγγής, Φραγγούλης).
Κοζου καί Κοζής και Νικορόζα και Κορόζα ( = Νικοροζής, οχι εκ
του Κόζιμο). Νικολέττα, Κολέττα (Νικόλας, Κοκόλας, Κοκό.)
Τα εξ αρωμάτων: Μόσχου, Βιόλα καί ΒιολοΟ, Βιοροΰ, Βιερου,
κάλ. ΠουλλοΟ, Πουλλουδιά, Ριανοΰ (εκ τ ο υ Ρίγανη ή σχετικόν προς τ ο
Ρήγαΐνα;).
Τα εξ επωνύμων: Λασκαρου, Ραλλοΰ, Κομνηνή, Άργεντοΰ,
Δούκαινα, Μάξιμου, Βελισσου (Βελισσάριος). Συν τούτοις καί τ α Λουί-
ζος (Luiso), Μονέος (εκ τ ο υ Νέα Μονή). Παρά τοις Ίουστινιάναις
άπαντώσι καί τ α ρωμαϊκά, Άσκάνιος, Πάρις, Αίνείας, Σκιπίων, κάλ»
Έ κ της όλης άνω διαδρομής ανά τάς πεπαλαιωμένος σελίδας
τ ο υ βιβλίου, αποκομίζω τήν έντύπωσιν ότι εϊδον εντός αύτου τήν ζωή ν
ενός ολοκλήρου κόσμου πέντε αίώνων, κόσμου πολιτισμένου και λεπτού.
Έδημιουργήθη ό κόσμος ούτος δια της συγχωνεύσεως τ ω ν προσόντων
δύο έμπορικωτάτων λαών, των Γενοατών καί τ ώ ν Χίων, οϊτινες
ασφαλώς έδρασαν και επέδρασαν σπουδαίως και άποτελεσματικώς είς
τον άνατολικόν πολιτισμόν κατά τους χρόνους της γενοατοκρατίας
καί τουρκοκρατίας. Είς τήν γενοατοχιακήν κυψέλη ν της Χίου, Ιμποροι,
βιομήχανοι, λόγιοι, φιλόσοφοι, ιατροί, κληρικοί, πνεύματα ελεύθερα, ανώ­
τερα, Ιδωκαν τ ο μέτρον ενός πολιτισμού κατά τ ο πλείστον ελληνικού,
εντός άρωματώδους άτμοσφαίρας,τής οποίας ή ομόνοια, ή άνεξιθρησκεία
καί ή άβρότης ήσαν τ α κυριώτερα συστατικά. Ή ελευθερία τ ο υ δόγμα­
τος, ή γαλήνη καί ή Ισορροπία τ ώ ν κοινωνικών σχέσεων, ή κοινότης τ ώ ν
οίκογενειακών ναών, ή άβρότης είς τάς κοινωνικός σχέσεις, ή άπλότης
τ ώ ν τρόπων, τ α μικρά χαριτωμένα ονόματα τ ώ ν γυναικών, τ α μετέ­
χοντα τόσον του ίωνικου άλατος παρωνύμια τ ώ ν άνδρών,ή διαφαινομένη
200

sic τα λατινικά, τα όποια χρησιμοποιεί τό άρχεϊον, κοινή γενοατοχιακή

διάλεκτος όλα είναι αίσ3ητά και ζωντανά eîç τάς σελίδας του βιβλίου.
Ή Βελισσοΰ, ή Ριανού, ή Ραλλοΰ, ή Κοζοΰ, τί χαριτωμέναι 3ά ήσαν
μέ τα κοντοφούστανά των και TOUS κεφαλόδεσμος των και τα άκακα
γέλοια των και τα πειράγματα των, όπως τάς περιγράφουν οί ευρωπαίοι
ταξειδιώται: Ό * Ελληνικός πολιτισμός εϊχεν επιτελέσει και εδώ τό 3αϋμά
του δια της γλώσσης και τών ε3ίμων του και δεν ήτο βεβαίως τούτο τό
πρώτον του 3αύμα. 'Εάν δε λάβη τις υ π ' όψιν, ότι ό κώδιξ αρχίζει
μέ τήν πτώσιν της γενοατοκρατίας, είναι απολύτως φανερόν, ότι ό εξελ­
ληνισμός της γενοατοχιακής κοινωνίας ήτο ήδη γεγονός από τών αρχών
της Ι Τ' έκατονταετηρίδος ή τέλους της ιε', μέ άφετηρίαν τήν πτώσιν
του Βυζαντίου και τήν είςροήν είς τήν νήσον ημών τόσων και τόσων
αξιόλογων στοιχείων. Δι ' αυτό εχομεν τό αϊσ3ημα ζωντανόν μιας κοι­
νωνίας, ή οποία αποπνέει ακόμα τα αρώματα του Βυζαντίου και της
Γένουας. Τα εξελληνισμένα ονόματα, τα μόνον ελληνικά παρωνύμια,
τ ' αποδιδόμενα είς Γενεατοχίους της πρωτίστης τάξεως, πιστουσι τήν
απόλυτον χρήσιν της κοινής ελληνικής είς τήν όμιλουμένην. 'Ακόμη και
σήμερον είς τα διάφορα άνά τήν ύπαι3ρον κτήματα των καί τους πύρ­
γους, μόνον εκείνα τα χαρακτηριστικά παρωνύμια, άτινα βλέπομεν δα-
ψιλώς σκορπισμένα άνά τάς σελίδας του κωδικός, μόνον εκείνα επέζησαν
καί ουχί τα πραγματικά των ποτέ επώνυμα, ως π.χ. του Κρύου, του
Κουφού, του Τρέμη, του Χάρου. Αί περιώνυμοι εκκλησιαστικοί ή δογ­
ματικοί ταραχαί τών δύο στοιχείων δεν είναι αΐσ3ηταί είς τάς πράξεις
τού αρχείου, άλλα μόνον εις τήν άλληλογραφίαν τής προπαγάνδας. Ή
ήχώ τών πολεμικών γεγονότων, αί δυστυχίαι, οί εκπατρισμοί, αί αίχμα-
λωσίαι, αί απαλλοτριώσεις, ή ελάττωσις, του πλη3υσμοΰ, οί εποικισμοί,
πάντα ταύτα είναι ασφαλώς αίσ3ητά.
ΟΙ ευγενείς καί ήμεροι άν3ρωποι, οί όποιοι έστόλιζον ποτέ
τήν Χίον, έμειναν μακράν τού σάλου, ανώτεροι εκκλησιαστικών διενέ­
ξεων, αϊτινες δεν ύπερεπήδων τα οίκογενειακά φράγματα. Οί άν3ρω-
ποι εζων άρμονικώτατα μέ τους έτεροδόξους συγγενείς των, συμμετεϊ-
χον είς τάς έορτάς, βαπτίσεις, γάμους αλλήλων ενεργώς, μετ' απολύ­
του έλευ3ερίας δόγματος, εχαριτολόγουν καί έσκωπτον ίωνικφ τ φ τρόπω.
Ή 'Ιωνία ζή πάντοτε ολοζώντανη καί μέσα είς τάς ώχρας σελίδας
τών αρχειακών βιβλίων* έκεϊ ήσ3άν3ην ακόμη καί τό λεπτόν άρωμα
ξηρού σχίνου καί μαραμένης πορτοκαλλιάς.