Kovacevic Radovan, Medunarodne finansije, Ekonomski fakultet, Beograd, 2010

- неофицијален превод-

ПОГЛАВЈЕ 5

ЦЕНОВНИ МЕХАНИЗМИ ЗА ПРИЛАГОДУВАЊЕ НА

ПЛАТНИОТ БИЛАНС

ВОВЕД

Во оваа поглавје се истражува влијанието од промените на цените

врз тековните трансакции на платниот биланс, при флексибилен и фиксен
девизен курс. Во наредното поглавје (поглавје 6) се испитува како
промените на доходот во земјата и во странство влијаат врз билансот на
тековните трансакции. Овде, всушност, се прикажува традиционалниот
модел на прилагодување на платниот биланс, во којшто дефицитот во
тековната сметка се корегира со промените на девизниот курс. Имајќи
предвид дека ваквиот вид прилагодување зависи од елестичноста на
извозот и увозот, овој вид врамнотежување во литературата се обележува
како пристап на еластичноста. Меѓународните приватни движења на
капиталот во овој модел се пасивна компонента, зашто настануваат заради
привремената пазарна нерамнотежа.
Во поглавјето 4 видовме дека денешниот обем на меѓународните
приватни движења на капиталот е значително поголем од трговските
текови, од каде што произлегува заклучокот дека девизниот курс на краток
рок се определува под решавачкото влијание на финансиските трансакции.
Потоа, според теоријата PPP, видовме дека трговските трансакции
значително влијаат на формирањето на девизниот курс на долг рок. Во
праксата реално е девизниот курс да се формира под двостраното влијание
на финансиските и трговските текови, така што многу е тешко да се
разделат, а дури и неможно е да се квантифицира поединечното влијание
на овие два сектора врз формирањето на девизниот курс.
Во делот 5.1. се истражува како девизниот курс влијае врз билансот
на тековните трансакции. Потоа, во делот 5.2. се испитува како промените
на девизниот курс влијаат на домашните цени. Во делот 5.3. се анализира
стабилноста на девизниот пазар од аспект на Маршал-Лернеровиот услов.
Во делот 5.4. се испитува ценовната еластичност на извозната и увозната
побарувачка и динамиката на прилагодување на тековната сметка врз
промените на девизниот курс. На крајот, во делот 5.5. се опишуваат
механизмите за прилагодување на тековниот биланс во рамките на
златниот стандард.
 ПРИЛАГОДУВАЊЕ ПРИ ФЛЕКСИБИЛЕН ДЕВИЗЕН КУРС

Во овој дел се разгледува на кој начин депресијацијата или

девалвацијата на националната валута влијае врз корегирањето на
дефицитот на билансот на тековните трансакции. Да се потсетиме дека
депресијацијата претставува намалување на вредноста на парите под
влијание на односите меѓу понудата и побарувачката на девизниот пазар,
додека под поимот девалвација се подразбира еднократната корекција на
девизниот курс, што ја врши националната монетарна власт. Очигледно е
дека поимот депресијација се поврзува со режимот на флексибилниот
девизен курс, додека девалвацијата претставува промена на вредноста на
парите во режим на фиксен девизен курс. Заради заедничкото и
истонасочно дејствување на депресијацијата и девалвацијата врз
корегирањето на цените, двете овие појави всушност претставуваат
механизам за ценовно прилагодување на платниот биланс. Покрај овој
механизам, постои и механизмот на доходовното прилагодување на
платниот биланс, што се обработува во наредното поглавје.

ПРОМЕНИТЕ НА ДЕВИЗНИОТ КУРС, КАКО МЕРКА ЗА

КОРЕКЦИЈА НА ДЕФИЦИТОТ НА БИЛАНСОТ НА
ТЕКОВНИТЕ ТРАНСАКЦИИ

Начинот на којшто со помош на депресијацијата или девалвацијата

на националната валута се влијае врз корекцијата на дефицитот на
билансот на тековните трансакции може да се опише на следниов начин.
Да тргнеме од претпоставката дека САД и Велика Британија се
единствените две земји на светот, а да нема меѓународни движења на
капиталот. Кај наведената претпоставка кривата на понудата и
побарувачката за британски фунти во САД се изведува од движењето на
стоките и услугите меѓу овие две земји. Ако се претпостави дека постои
дефицит во платниот биланс на САД, тогаш тоа значи дека количината
фунти која се бара во САД е поголема од понудата на фунтите. Оваа
нерамнотежа, при флексибилен девизен курс, доведува до депресијација
на доларот во однос на фунтата. Заради депресијацијата доаѓа до
намалување на побарувачката на фунти и до зголемување на понудата на
фунти, така што постепено се воспоставува нова рамнотежа во платниот
биланс, односно се елиминира платнобилансниот дефицит. Посакуваниот
степен на депресијацијата на доларот во однос на фунтата, заради
елиминирање на платнобилансниот дефицит, зависи од американската
еластичност на понудата и побарувачката на британски фунти. Ако оваа
еластичност е помала, тогаш ќе биде потребна поголема депресијација на
доларот за да се врамнотежи платниот биланс, и обратно. Изведувањето на
кривата на побарувачката за странски валути и кривата на понудата на
странски валути ќе го прикажеме преку трудовите на Levi (2009,стр.167-
170), Salvatore (2009, стр.588-591), Caves, Frankel и Jones (2007, стр.293-
294) и Clark (2002, стр.38-42). Во овие трудови се поаѓа од претпоставката
дека преовладувачкиот дел на понудата и побарувачката на девизи се
формира од трансакциите со стоките и услугите.

ИЗВЕДУВАЊЕ НА КРИВАТА НА ПОБАРУВАЧКАТА ЗА

СТРАНСКИ ВАЛУТИ

Кривата на американската побарувачка за британски фунти се

изведува од кривата на понудата и кривата на побарувачката за
британските производи. Побарувачката за британски фунти настанува
затоа што е потребно да се плати увозот од Велика Британија. Извор на
понудата на фунти е американскиот извоз на производи и услуги во
Велика Британија. На графиконот 5.1. е прикажано изведувањето на
кривата на побарувачката за британски фунти. Се поаѓа од главните
фактори што влијаат врз побарувачката за странски валути.

Графикон 5.1.
Изведување на американската крива на побарувачка за британски фунти
Годишен извоз на нафта (во милиони барели)

6
£
SXVB

побарувачка

(во милијарди фунти)

75

за фунти
F

50

Годишна
2
F
’

8
2, ’ E
’
D
3,

2,

1,

1,

0,
25
E

5
0
40 D
80

60

20

Цена на нафта ( во фунти)

а) Пазар на нафта б) Девизен пазар

На панелот (а) од графиконот 5.1. е претставена кривата на понудата

на британскиот извоз. Во примерот, заради поедноставување, се поаѓа од
претпоставката дека нафтата е единствен извозен производ од Велика
Британија. Американската побарувачка за фунти е определена од
вредноста на увозот на нафта. За да се прикаже кривата на побарувачката
за британски фунти, потребно е да се пресмета вредноста на увозот на
нафта, при различни девизни курсеви. Да претпоставиме дека светската
цена на нафтата е 90 $ по барел и дека Велика Британија не може да влијае
на оваа цена.
Ако се тргне од девизниот курс 2 $/£, цената на нафтата искажана
во фунти ќе биде еднаква на 90$/2$/£=45£ по барел. На панелот (а) во
графиконот 5.1. може да се види дека, при ваква цена, целокупното
производство на нафта во Велика Британија се троши токму во таа земја и
дека ништо не останува за извоз. Истовремено бараната количина фунти
за плаќање на увозот од Велика Британија е еднаква на нула (точката D’ на
панелот (б) во графиконот 5.1.). Доколку девизниот курс опадне на 1,8 $/£
(заради апрецијација на доларот), цената на нафтата ќе порасне на 90 $/1,8
$/£=50£. При ваква цена, Велика Британија извезува, а САД увозува,
приближно 25 милиони барели нафта годишно (точката E на панелот (а) во
графиконот 5.1.). За плаќање на овој увоз на САД и се потребни 25
милиони барели х 50£=1.250 милиони фунти (точката E’ на панелот (б) во
графиконот 5.1.). Ако девизниот курс опадне на 1,5 $/£, цената на нафтата
ќе порасне на 90$/1,5$/£=60 £ по барел. При ваква цена, Велика Британија
ќе го зголеми извозот на околу 50 милиони барели годишно (точката F на
панелот (а) во графиконот 5.1.). Сега на САД им се потребни 50 милиони
барели х 60£=3 милијарди фунти годишно за плаќање на увозот на нафта
од Велика Британија (точката F’ на панелот (б) во графиконот 5.1.). Значи,
апресијацијата на доларот доведува до зголемување на побарувачката за
британски фунти. Кривата на американскиот увоз има ист изглед како и
кривата на британскиот извоз. Ако американскиот увоз е нееластичен на
промените на цената на нафтата (кривата на увозната побарувачка е
вертикална), побарувачката за фунти останува иста и по апресијацијата на
доларот. Во сите други случаи, апресијацијата на доларот доведува до
зголемување на побарувачката за фунти во САД (во случај на
депресијација на доларот, доаѓа до намалување на побарувачката за
фунти).

ИЗВЕДУВАЊЕ НА КРИВАТА НА ПОНУДА НА СТРАНСКИ

ВАЛУТИ

Кривата на понуда на странски валути (во нашиот случај британски

фунти) е определена од увозната побарувачка во Велика Британија.
Увозниците во Велика Британија мораат со фунти да купуваат
американски долари на девизниот пазар. Понудата на фунти во нашиот
пример ќе биде еднаква на вредноста на увозот во Велика Британија и
САД. Да претпоставиме дека житото е единствен увозен производ на
Велика Британија од САД. Цената на житото, изразена во фунти и
поножена со количината на увозот, ја определува понудата на фунти на
девизниот пазар, бидејќи на Британците им се потребни долари за плаќање
на увозот од САД.

Графикон 5.2.
Изведување на кривата на понуда на британски фунти

S
£

(во милијарди фунти)

Годишна понуда на
(во стотина милиони тони)
DMVB

2
Годишен увоз на жито

C
’

фунти
B
2

1
’
A
5 ’
1

0
3,

2,

2,

1,

1,

0,

3
C

5
Девизен курс ( $ / £)
A B
80

60

40

20
120

100

Цена на жито ( во фунти)

а) Пазар на жито б) Девизен пазар

Да претпоставиме дека светската цена на житото е 105$ по тон во

режимот на слободната трговија. Исто така, да претпоставиме дека Велика
Британија купува помал дел од светското производство на жито, така што
нејзиниот увоз не влијае на светската цена на житото.
При девизен курс од 1,5$/£ цената на еден тон жито е 105$/1,5$/£=
70£. Во графиконот 5.2., што ја покажува кривата на британската увозна
побарувачка на жито, може да се види дека увозната побарувачка на жито
во Велика Британија, при цена од 70£ по тон е еднаква на нула (точката А
на панелот (а) во графиконот 5.2.). Тоа практично значи дека, при ваква
цена на житото, Британија произведува и троши иста количина жито.
Затоа и понудата на фунти на девизниот пазар, при девизен курс од 1,5$/£,
е еднаква на нула. Ваквата ситуација ја прикажува точката A на панелот
(б) во графиконот 5.2.
При девизен курс од 1,6$/£, цената на житото е 105$/1,6$/£=65,6£ по
тон. Точката B на кривата на увозната побарувачка во Велика Британија
(панелот (а) во графиконот 5.2.) покажува дека увозната побарувачка на
житото, по цена од 65,6£ по тон, е приближно 20 милиони тони. Доколку
се помножат 20 милиони тони х 65,6£=1,3 милијарди фунти годишно. Оваа
количина на фунти ќе биде понудена на девизниот пазар, при девизен курс
од 1,6£ (точката B´ на панелот (б) во графиконот 5.2.). Ако девизниот курс
изнесува 1,8$/£, цената на увозната пченица би била 105$/1,8$=58,3£.
Точката С на панелот (а) во графиконот 5.2. покажува дека увозната
побарувачка за пченица, при оваа цена, е 38 милиони тони. За увоз на овој
обем Велика Британија би морала да издвои 38 милиони тони х 58,3£=2,2
милијарди фунти. Тоа го покажува точката С´ на панелот (б) во
графиконот 5.2. Доколку се продолжи со промена на девизниот курс во
ист правец, можеме да ја нацртаме кривата на понудата на фунти која има
излезно опаѓање.
Од панелот (б) во графиконот 5.2. може да се види дека понудата на
фунти се зголемува кога доларот депресира за 7% (од 1,5 на 1,6$/£). Иако
цената на пченицата во долари останала непроменета, депресијацијата на
доларот ја намалила цената на пченицата во фунти. Побарувачката за увоз
на пченица од САД расте, така што САД можат да извозуваат поголема
количина пченица. Ако со депресијацијата на доларот количината на
извозот на пченица од САД не се промени, тогаш вредноста на
американскиот извоз би била иста како и пред депресијацијата. Меѓутоа,
во претходниот пример видовме дека со девалвацијата на доларот
пораснала количината на американскиот извоз, па оттука и вкупната
вредност на извозот. Бидејќи британската побарувачка е еластична на
промената на цената на пченицата во фунти, растот на на количината на
американскиот извоз на пченица е поголем од падот на извозната цена во
фунти. Значи, количината на фунти што ја заработуваат американските
извозници се зголемува по депресијацијата на доларот. Доколку кривата
на британската побарувачка за увозно жито би била помалку еластична,
изведената крива на понудата на фунти, исто така, би ја намалила својата
еластичност.
Ако кривата на увозната побарувачка за пченица би имала единична
еластичност, депресијацијата на доларот не би влијаела на вкупната
понуда на фунти на девизниот пазар. Во тој случај кривата на понудата на
фунти би имала вертикален изглед, односно нулта еластичност. Ако
понудата на американскиот извоз на пченица, исто така, би имала
единична еластичност, депресијацијата на доларот ниту во овој случај не
би придонесла за зголемување на понудата на фунти на девизниот пазар.
Меѓутоа, ако британската крива на увозната побарувачка на жито би била
ценовно нееластична, депресијацијата на доларот како последица би имала
намалување на вредноста на американскиот извоз во фунти, а со тоа и на
понудата на фунти на девизниот пазар. Иако американската крива на
побарувачка за британски фунти постојано има негативно наклон, кривата
на понудата на британски фунти може да биде вертикална и може да има
позитивно, но и негативно наклон. Видот на наклонот зависи од тоа дали
британската увозна побарувачка е еластична, единично еластична или
нееластична. Во зависност од степенот на еластичност на понудата на
британски фунти, во конкретниот пример може да се зборува за различни
нивоа на стабилност на девизниот пазар.
Странските инвестиции во земјата, исто така, придонесуваат за
растот на побарувачката на домашната валута. Инвестициите во странство,
од друга страна, придонесуваат за раст на понудата на домашната валута.
Значи, нето приливот од инвестициите во земјата, ceteris paribus, ја
поттикнуваат апресијацијата на домашната валута, додека нето одливот на
инвестициите доведува до депресијација на домашната валута.
Релативните приноси и релативните ризици го определуваат обемот на
приливот и одливот на инвестициите. Исто така, растот на домашните
каматни стапки или очекуваните дивиденди ја активираат тенденцијата за
раст на приливот од странските инвестиции, што доведува до апресијација
на домашната валута. Обратно е ако земјата се соочува со опаѓање на
домашните каматни стапки и очекуваните дивиденди. Во случај кога ќе се
јави очекувана идна апресијација на домашната валута, при определени
каматни стапки и очекувани дивиденди, ќе следи засилен прилив на
инвестиции во земјата, што на крајот ќе доведе до апресијација на
домашната валута.

ПОСЛЕДИЦИ ОД ПРОМЕНАТА НА ДЕВИЗНИОТ КУРС ВРЗ

ДОМАШНИТЕ ЦЕНИ И ОДНОСИТЕ ВО РАЗМЕНАТА

При разгледувањето на влијанието на депресијацијата врз платниот

биланс укажавме на улогата на еластичноста на извозната понуда и
увозната побарувачка. Ги набљудувавме САД и Велика Британија како
единствени земји во светот. Но, покрај ова влијание, депресијацијата или
девалвацијата на домашната валута (во нашиот претходен пример доларот
се набљудуваше како домашна валута) влијаат на домашните (доларски)
цени. Депресијацијата, како и девалвацијата на доларот го зголемуваат
растот на цените во САД, но растат и доларските приходи од извозот.
Извозните цени во британски фунти опаѓаат, но растот на извозните цени
во долари, како и растот на доларските цени на увозните супститути
придонесуваат за раст на инфлацијата. Растот на доларските извозни цени
доведува до пренасочување на ресурсите во извозниот сектор, како и на
подрачјето за производство на увозните супститути. Селењето на
ресурсите од секторот на домашни добра во увозниот сектор со тек на
време доведува до изедначување на цените на повисоко ниво.
Депресијацијата на валутата, исто така, влијае на односите на
размената (terms of trade) на набљудуваната земја. Имајќи предвид дека
односите во размената најчесто се дефинираат како односи меѓу извозните
и увозните цени на една земја, при што и едните и другите се прикажуваат
во иста валута (домашна или странска), стапките на раст на увозните и
извозните цени ќе определуваат дали ќе дојде до подобрување или
влошување на односите во размената. Значи, дали ќе дојде до влошување
или подобрување на односите во размената по депресијацијата или
девалвацијата на домашната валута, зависи од тоа дали извозните цени,
искажани во домашната валута, растат побрзо, пропорционално или
побавно од растот на увозните цени, исто така, искажани во домашна
валута.
Иницијалната депресијација на домашната валута брзо ги губи
своите ефекти на извозот и платниот биланс по растот на домашните цени.
Колку е побрз растот на домашните цени, толку побрзо се топат ефектите
на депресијацијата или девалвацијата врз платниот биланс.
Развојот на супститутивното производство во земјата, заради
депресијацијата на нејзината валута, може да доведе до дополнителна
апресијација на домашната валута и слабеење на извозната конкурентност
на конкретната земја. Најтипичен пример за оваа појава е почетокот на
експлоатацијата на нафтата од Северното Море, што ја ослободи Велика
Британија од увозот на нафта. Апресијацијата на фунтата ја загрозила
конкурентноста на британскиот индустриски извоз. Оваа појава во
литературата се нарекува Холандска болест (Dutch disease), а името и го
должи на појавата на губење на извозната конкурентност на
индустрискиот сектор од Холандија, по апресијацијата на холандскиот
гулден, до којашто дошло откако Холандија престанала да увозува гас,
затоа што започнала сама да го произведува.
Волуменот на американскиот увоз од Велика Британија опаднал по
депресијацијата на доларот, а опаѓаат и извозните цени, искажани во
фунти. Значи, американската увозна потрошувачка, па оттука и бараната
количина фунти опаѓаат.
Количината на фунтите што се нуди на девизниот пазар одговара на
остварените американски извозни приходи во фунти: цената на извозните
производи во фунти, помножена со обемот на американскиот извоз. По
депресијацијата на доларот, цената на извозните производи (искажана во
фунти) опаѓа, а обемот на американскиот извоз расти. Заради тоа,
американските извозни приходи, а со тоа и понудата на фунти, можат да
пораснат, да опаѓаат или да останат на непроменето ниво.
Ефектот од девалвацијата на домашната валута врз односите на
размената на земјата зависи од различните еластичности на увозната
побарувачка и извозната понуда. Сепак, најважен е ефектот на
девалвацијата врз трговскиот биланс. Земјата најчесто се определува за
депресијација или девалвација на својата валута заради дефицитот во
трговскиот (или воопшто речено платниот) биланс. Ефектот на
депресијацијата или девалвацијата врз трговскиот биланс не е еднозначен.
Депресијацијата или девалвацијата на доларот, во случајот на САД,
ја намалуваат американската увозна побарувачка, искажана во фунти, што
придонесува за намалување на американскиот трговски дефицит. За да
можеме да заклучиме дека депресијацијата на доларот го подобрува
американскиот трговски биланс, потребно е да знаеме што се случува со
американските извозни приходи (количината понудени фунти). Ако
извозните приходи растат, може без двоумење да се заклучи дека
трговскиот дефицит опаѓа. Меѓутоа, можно е да дојде и до опаѓање на
извозните приходи (во оној случај кога американската извозна
побарувачка е нееластична). Значи, кога извозните приходи опаѓаат, не е
јасно дали со девалвацијата на доларот доаѓа и до намалување на
трговскиот дефицит. Ако опаѓањето на американските извозни приходи е
поголемо од падот на увозната потрошувачка, тогаш американскиот
дефицит уште ќе се продлабочи. Во литературата постои важен услов што
покажува какви се последиците од девалвацијата или депресијацијата на
валутата врз трговскиот, односно платниот биланс. Овој услов е познат
како Маршал-Лернеров услов (Marshall-Lerener condition. Девалвацијата
и депресијацијата, исто така, влијаат на домашната потрошувачка и
производство во двете набљудувани земји. Како што веќе видовме,
девалвацијата ги зголемува доларските цени на извозните стоки и ги
намалува извозните цени прикажани во фунти. Во основа, може да се
очекува дека потрошувачката на извозните производи ќе опаѓа во САД,
заради растот на нивните цени, а ќе расте во Велика Британија, заради
падот на нивните извозни цени, искажани во фунти. Во истовреме може да
се очекува производството на американските извозни производи да расте
во САД, а да опаѓа во Велика Британија.

СТАБИЛНОСТ НА ДЕВИЗНИОТ ПАЗАР

Во овој дел се истражуваат условите што треба да се исполнат за

девизниот пазар да биде стабилен. Под поимот стабилност на девизниот
пазар овде се подразбира неговата способност по иницијалните
нарушувања на рамнотежата да се активираат автоматските механизми
што ќе го вратат девизниот курс на врамнотежено ниво. Ако, наместо
враќање на девизниот курс на врамнотежено ниво, дојде до негово
дополнително оддалечување од нивото на рамнотежа, тогаш се вели дека
таквиот девизен пазар е нестабилен. Промените во понудата и
побарувачката на девизниот пазар условуваат постојани отстапувања на
девизниот курс од врамнотеженото ниво, иако стабилниот девизен пазар
овозможува приближување до рамнотежното ниво.

СТАБИЛНОСТА НА ДЕВИЗНИОТ КУРС И СТАБИЛНИТЕ И

НЕСТАБИЛНИТЕ ДЕВИЗНИ ПАЗАРИ
 Претходно видовме дека кривата на понудата на британските фунти
била изведена од британската побарувачка за увоз од САД. Кривата на
увозната побарувачка на Велика Британија, прикажана на графиконот 5.2а,
беше еластична, па со тоа може да се означи како η > 1, каде што η ја
претставува еластичноста. Оваа крива покажува дека во случај на опаѓање
на увозните цени на житото, искажани во фунти, количината на увозот
расте процентуално повеќе, отколку што е падот на увозните цени. Значи,
увозната еластичност во овој случај е поголема од 1. Кривата на понудата
на фунти, прикажана на графиконот 5.2б, е изведена од кривата на
увозната побарувачка на Велика Британија и исто така е еластична
(еластичноста е поголема од 1). Кривата на понудата на фунти, во случај
на еластичност на увозната побарувачка има позитивен наклон.
Меѓутоа, кривата на увозната побарувачка на Велика Британија
може да биде и нееластична (вертикална) (η < 1). Во тој случај,
намалувањето на увозните цени (искажани во фунти) за 1% доведува до
раст на количината на увозот за помалку од 1%. Бидејќи кривата на
увозната побарувачка е нееластична, и кривата на понудата на фунти на
девизниот пазар ќе биде нееластична. Да се потсетиме дека вредноста на
увозот (количината помножена со цената) го определува обемот на
понудата на фунти на девизниот пазар. Значи, кривата на понудата на
фунти, во овој случај ќе има опаѓачки (негативен) наклон. Поаѓајќи од
истражувањата на Levi (2009, стр. 177-180) и Salvatore (2009, стр.593-594),
ќе ги прикажеме карактеристиките на стабилните и нестабилните девизни
пазари.
Ако кривата на увозна побарувачка е нееластична, растот на цените
на увозните производи доведува до раст на трошоците за увоз. Цената на
увозниот производ може да расти по депресијацијата на домашната валута
на земјата-увозничка. Значи, депресијацијата (на пример, на пританската
фунта во нашиов случај) би довела до раст на количината на понуда на
фунти. Типичен пример за нееластична увозна побарувачка е увозот на
нафта. Ако депресира домашната валута, увозните цени, искажани во во
домашна валута, ќе пораснат, но количината на увозот ќе опадне во помал
процент од растот на увозната цена на нафтата. Во тој случај повеќе се
троши за увоз на нафта отколку порано, така што се зголемува и
количината на понудата на домашната валута. Сега може да се видат кои
се последиците на нееластичната увозна побарувачка и соодветните
опаѓачки криви на понудата на домашната валута врз стабилноста на
девизниот курс и девизниот пазар. Ќе го набљудуваме девизниот курс
помеѓу американскиот долар и британската фунта. Ќе ги следиме
промените на понудата и побарувачката на британски фунти. Графичката
илустрација е дадена во графиконот 5.3.
 Графикон 5.3.
Стабилен и нестабилен девизен пазар

Годишна количина британски

D
£
Годишна количина британски фунти

S
£
S£

D£

(б) Стабилен пазар

X
’
X

(а) Нестабилен пазар

Y
’

фунти
Se ($ /
£)
Девизен курс $ / £
Y
Se ($ / £)

Девизен курс $ / £

Од графиконот 5.3 може да се види дека кривата на понудата на

фунти има опаѓачки (негативен) наклон. На панелот (а) во графиконот 5.3.
се забележува дека кривата на побарувачката на фунти има поостар наклон
(пострма е) од кривата на понудата на фунти, додека на панелот (б)
ситуацијата е обратна. Точката во којашто се сечат кривата на понудата и
кривата на побарувачката на фунти на двата панела го претставува
врамнотежениот девизен курс. Сега можеме да видиме каква е
стабилноста на девизниот пазар, набљудувана како отстапување на
тековниот од рамнотежниот девизен курс. Имено, ќе видиме дали
пазарните сили можат да го вратат девизниот курс назад на неговото
рамнотежно ниво во ситуација кога тој ја напушта претходната
рамнотежа.
Ако го погледнеме панелот (а) во графиконот 5.3., можеме да
забележиме дека кога доаѓа до помал пад на девизниот курс, под нивото на
рамнотежата (при депресијација на фунтата, односно апресијација на
доларот), количината фунти што се нуди на девизниот пазар е поголема од
бараната количина за износот Х. Поголемата понуда од побарувачка ќе
врши дополнителен притисок на фунтата, а тоа за последица ќе има уште
поголема понуда од побарувачката. Од друга страна, помалиот раст на
девизниот курс (при депресијација на доларот, односно апресијација на
фунтата) ќе ја зголеми побарувачката на фунти во однос на нивната
понуда за износот Y. Тоа ќе доведе до натамошно јакнење на фунтата со сè
поголемо оддалечување од рамнотежното ниво. Очигледно е дека малите
нарушувања можат да доведат до големи отстапувања на девизниот курс
во однос на неговото рамнотежно ниво. Значи, движењето на девизниот
курс на панелот (а) во графиконот 5.3. е нестабилно, што значи дека и
девизниот пазар е нестабилен. Стабилното движење на девизниот курс ја
зголемува стабилноста на девизниот пазар.
На панелот (б) во графиконот 5.3. се забележува дека кривата на
побарувачка на фунти е порамна (има помал наклон) од кривата на
понудата на фунти. Доколку во овој случај дојде до помал пад на
девизниот курс под неговото рамнотежно ниво (при депресијација на
фунтата, односно апресијација на доларот) бараната количина фунти би
била поголема од понудената количина за износот (X´). Нерамнотежата
меѓу понудата и побарувачката би го вратила девизниот курс назад на
неговото рамнотежно ниво. Исто така, помалиот раст на девизниот курс
над рамнотежното ниво (при апресијација на фунтата, односно
депресијација на доларот) како последица би имал поголема понуда од
побарувачка на фунти (за износот Y´), а тоа би го вратило девизниот курс
назад на неговото рамнотежно ниво. Според ваквите движења на
девизниот курс, би можело да се заклучи дека во овој случај (на панелот
(б) во графиконот 5.3.) се работи за стабилен девизен пазар.
Иако кривите на понудата на фунти на двата панела во графиконот
5.3. имаат опаѓачки (негативен) наклон, може да се заклучи дека нивниот
опаѓачки наклон е потребен, но не е доволен услов за да се тврди дека се
работи за нестабилен девизен пазар. Еластичноста на побарувачката на
фунти може да го неутрализира дестабилирачкото влијание на опаѓачката
крива на понудата на фунти. За девизниот пазар да биде нестабилен е
потребно кривата на понудата на фунти да има опаѓачки наклон, но и
кривата на увозната побарувачка, исто така, да има поостар опаѓачки
наклон од кривата на понудата на фунти во точката на рамнотежа.
Во случај на нестабилен девизен пазар, флуктуирачкиот девизен
курс, наместо да ја намалува, всушност ја зголемува нерамнотежата во
платниот биланс. За намалување на трговскиот дефицит е потребно да се
спроведе апресијација (или ревалвација) на валутата, додека во случај на
трговски суфицит треба да се спроведе депресијација (или девалвација) на
валутата, заради негово намалување. Оттука може да се забележи дека
овие мерки се спротивни на мерките што би требало да се спроведат во
случај кога се работи за стабилен девизен пазар. Затоа, од исклучително
значење е да се утврди дали некој девизен пазар е стабилен или
нестабилен. Ако се работи за стабилен девизен пазар, потребно е да се
испита еластичноста на кривата на понудата и побарувачката на валутата,
за да се оценат потенцијалните ефекти од депресијацијата (или
девалвацијата) на националната валута, заради намалување на трговскиот,
односно дефицитот на платниот биланс.

МАРШАЛ-ЛЕРНЕРОВ УСЛОВ

Во претходниот дел видовме дека еластичноста на понудата и

побарувачката на странски валути се одраз на еластичноста на кривите на
извозната понуда и увозната побарувачка. Еластичноста на двете последни
споменати криви зависи од низа фактори. Кога би знаеле како изгледаат
кривите на понудата и побарувачката на странски валути, без тешкотии би
можеле да заклучиме дали се работи за стабилен или нестабилен девизен
пазар. Во тој случај, исто така, би можеле да го определиме степенот на
потребната депресијација на домашната валута за да се елиминира
дефицитот на трговскиот, односно платниот биланс. Бидејќи во праксата
тоа не е можно, останува врз основа на изгледот на кривите на понудата и
побарувачката за извозот или увозот да извлечеме заклучок за тоа дали се
работи за стабилен или нестабилен девизен пазар.
Иако во анализата на еластичноста на побарувачката во извозот и
увозот може да се наметне заклучок дека депресијацијата на националната
валута секогаш до определен степен придонесува за намалување на
дефицитот на платниот биланс, во претходниот дел видовме дека тоа и не
мора да се случи во реалноста. Имено, во претходниот дел исто така
видовме дека постои теоретска можност депресијацијата на домашната
валута да ја зголеми разликата помеѓу понудената и побаруваната
количина на странски валути. Исто така, апресијацијата на домашната
валута може да ја зголеми разликата помеѓу понудената и побаруваната
количина странски валути. Доколку депресијацијата на домашната валута
доведе до зголемување на постојниот вишок на понудената странска
валута, а апресијацијата на валутата предизвика зголемување на
постоечкиот вишок на побарувачка за странска валута, тогаш се вели дека
се работи за нестабилен девизен пазар. Нестабилниот девизен пазар ја
зголемува нестабилноста на девизниот курс.
Маршал-Лернеровиот услов ги дефинира потребните услови за
стабилност на девизниот пазар. Овде ќе биде понудена поедноставна
интерпретација на овој услов со цел да се сфати неговата суштина. Ако
кривите на извозната понуда и увозната побарувачка се бесконечно
еластични, Маршал-Лернеровиот услов покажува дека девизниот курс и
девизниот пазар ќе бидат стабилни кога збирот на ценовната еластичност
на увозната побарувачка и ценовната еластичност на извозната
побарувачка, во апсолутен израз, се поголеми од 1, односно ако е:
│ηх + ηм │> 1, (5.1)
каде ηх е еластичноста на извозната побарувачка (странската побарувачка
за производите од домашната земја), а η м е еластичноста на увозната
побарувачка во домашната земја. Ако е исполнет условот од равенката
(5.1), реалната депресијација или девалвација на домашната валута ќе
доведат до подобрување на трговскиот биланс (намалување на дефицитот
или зголемување на суфицитот). Ако збирот на ценовните еластичности е
помал од 1, девизниот курс и девизниот пазар ќе бидат нестабилни, а ако е
еднаков на 1, тогаш депресијацијата и апресијацијата нема да влијаат на
трговскиот биланс. Оттука може да се забележи дека условите што треба
да бидат исполнети за подобрување на платниот биланс, воедно
претставуваат и услови за стабилност на девизниот пазар.
Ако се препостави дека еластичноста на извозната побарувачка е
еднаква на нула, тогаш извозот по девалвацијата или депресијацијата нема
да биде помал од поранешните вредности, набљудувано во домашна
валута. Кога еластичноста на увозната побарувачка е поголема од 1,
вредноста на увозот ќе опаѓа, така што сумата на еластичноста ќе биде
поголема од 1, што значи ќе дојде до подобрување на трговскиот биланс.
Кога, пак, еластичноста на увозната побарувачка е на нултно ниво,
вредноста на увозот, искажана во домашната валута, ќе порасне за истиот
релативен износ каков што е процентот на девалвацијата или
депресијацијата. За во овој случај да дојде до подобрување на трговскиот
биланс, вредноста на извозот во националната валута, мора да се зголеми
повеќе отколку што е процентот на девалвацијата (депресијацијата).
Значи, еластичноста на извозната побарувачка мора да биде поголема од 1,
за да се исполни Маршал-Лернеровиот услов, односно збирот на извозната
и увозната еластичност мора да биде поголем од 1.
До подобрување на трговскиот биланс може да дојде и кога двете
еластичности се помали од 1, но нивниот збир поголем од 1. Во тој случај
растот на извозот во домашна валута е нешто поголем од растот на
вредноста на увозот, исто така во националната валута.
До исти заклучоци може да се дојде ако вредностите на извозот и
увозот се набљудуваат во странска валута. Во овој случај, девалвацијата
(или депресијацијата) на домашната валута нема да влијае на кривата на
извозната побарувачка. Меѓутоа, заради поскапувањето на увозот,
девалвацијата на домашната валута ќе доведе до намалување на увозната
побарувачка, односно кривата на увозната побарувачка ќе биде на пониско
ниво. Значи, трговскиот биланс се подобрува. Малите земји во светското
стопанство не се во можност да влијаат на светските цени, па затоа за
подобрување на трговскиот биланс им преостанува промената на
количините.
 Девалвацијата на домашната валута може да доведе до намалување
на извозните цени во странски валути (заради зголемувањето на извозната
конкурентноста). Доколку кривата на извозната побарувачка е еластична
(еластичност поголема од 1), намалувањето на извозните цени во странска
валута, на пример, од 1%, ќе доведе до раст на извозната побарувачка, што
ќе биде поголем од 1, така што ќе се зголеми вредноста на извозот во
странски валути. Во овој случај е важна и еластичноста на понудата на
домашниот извоз, бидејќи е потребно да се зголеми количината на
домашниот извоз. Вредноста на увозот во странската валута, заради
девалвацијата, може да остане иста или да се намали. Во таков случај, пак,
растот на извозот во странска валута и намалувањето на увозот, исто така
во странска валута, доведува до подобрување на трговскиот биланс.

ЕЛАСТИЧНОСТА НА ИЗВОЗНАТА И УВОЗНАТА

ПОБАРУВАЧКА ВО ПРАКСАТА

Во овој дел ќе укажеме на резултатите од некои емпириски

истражувања на ценовните еластичности кај извозната и увозната
побарувачка. Потоа, ќе бидат испитани карактеристиките на Ј –кривата и
ефектите од „лизгањето“ на девизниот курс (“pastrough”) врз движењето
на домашните цени.

ЕМПИРИСКИ ОЦЕНКИ НА ЦЕНОВНАТА ЕЛАСТИЧНОСТ

НА ИЗВОЗОТ И УВОЗОТ

Истражувањата на ценовната еластичност на извозот и увозот,

спороведени пред Втората светска војна, истакнуваа дека постои
стабилност на девизниот пазар, и тоа како последица на нагласената
еластичност на понудата и побарувачката за девизи.
Голем број економетриски истражувања на меѓународната
еластичност на извозот и увозот биле спороведени во текот на 1940
година. Меѓу првите Чанг (Chang,1945), испитувајќи ја ценовната
еластичност на извозот, утврдил дека збирот на извозната и увозната
побарувачка бил малку поголем од единица, така што оценил дека
девизниот пазар бил стабилен. Некои други истражувања, исто така,
покажале дека извозните и увозните еластичности биле ниски, така што
збирот на еластичностите бил близок до единица, дури некогаш под, а
некогаш над единица. Овие резултати биле основа за појава на тн.
„песимизам на еластичноста“. Овој песимизам потекнувал од
убедувањето дека девалвацијата и депресијацијата на валутата можат
повеќе да и наштетат на земјата што ги спроведува, отколку што можат да
и помогнат да го намали дефицитот на трговскиот биланс. Степенот на
еластичност варирал од една земја до друга и од применетите методи за
анализа. Оценетите еластичности, главно, се однесувале на пократки
периоди (една година или помалку).
Истражувајќи ги методите за оценка на еластичноста, Оркат (Orcutt)
покажал дека применуваните регресиони техники во текот на 1940 година
во значителна мера ги потцениле реалните вредности на еластичноста на
извозот и увозот. Оркат овие пропусти ги припишувал на тн.
идентификациски проблем. Всушност, се работи за тоа дека
регресионата анализа не е во можност да направи разлика помеѓу
еластичната и нееластичната крива на увозната побарувачка, туку главно
оперира со помалку еластичната крива на увозната побарувачка.
Истражувањата на ценовните еластичности, спроведени кон крајот
на 1960 година, главно покажале дека кај земјите со најголемо учество во
светската трговија збирот на ценовните увозни и извозни еластичности
бил поголем од единица, а оценетите вредности на еластичноста биле
поголеми на долг рок, во споредба со оние на краток рок.
Ценовните еластичности на извозот и увозот на индустриските
производи, што ги утврдиле Артус и Најт можат да се анализираат за три
периода (моментална еластичност - до шест месеци по промената на
релативните односи на цените; краткорочна еластичност - период до
една година по депресијацијата и долгорочна еластичност - период на
неограничено прилагодување). За поголемиот број набљудувани земји
збирот на моменталните ценовни еластичности бил помал од 1. Значи, на
супер краток рок, Маршал-Лернеровиот услов не бил исполнет.
Ситуацијата била значително подобра на краток рок, кога поголем број од
земјите го исполнувале овој услов, додека на долг рок практично сите
земји го исполнувале Маршал-Лернеровиот услов. Овие истражувања
сугерираат на заклучок дека реалната депресијација на домашната валута
на долг рок ќе доведе до подобрување на тековната сметка на платниот
биланс.
„Моменталните еластичности“, во најголем дел, биле под единица.
Причината за тоа мора да се бара во фактот што веднаш по реалната
девалвација доаѓа до појава на „ефектот на вредноста“ во однос на
„ефектот на количината“. Тоа, практично значи дека веднаш по
депресијацијата (или девалвацијата) доаѓа до зголемување на вредноста на
почетниот обем на увозот, што води кон влошување на трговскиот биланс,
односно тековната сметка. Дури нешто подоцна доаѓа до намалување на
количината на увезената стока, што позитивно влијае за намалување на
дефицитот на трговскиот биланс.
Како причина за доцнењето во промените на количините при
промени на цените во меѓународната трговија, Јунз и Ромберг наведуваат
неколку фактори. Некои од нив се: сознаен јаз (осознаениот јаз дека
настапиле промени во цените); одлучувачки јаз (потребното време за
промена на однесувањето); јаз во испорачувањето на дополнителните
количини производи (потребно е да се обезбедат услови за поголеми
испораки); производен јаз (времето за дополнителното производство,
доколку нема залихи на готови производи).
Збирот на извозната и увозната еластичност во периодот од 2-3
години, во трудот во којшто се изнесени собраните податоци за
проценетите еластичности од низа поединечни студии (Gylfason, 1987,
стр. 377) изнесувал 2,1 во просек за групата индустриски земји и 2,6 во
просек за групата земји во развој. Врз основа на овие податоци, исто така,
може да се заклучи дека збирот на извозната и увозната ценовна
еластичност на долг рок е значително поголема од единица, така што е
исполнет Маршал-Лернеровиот услов.

J – КРИВАТА И ПРИЛАГОДУВАЊЕТО НА ТРГОВСКИОТ

БИЛАНС

Во претходниот дел видовме дека по девалвацијата или

депресијацијата на домашната валута, цените на увозните производи во
домашна валута растат побрзо од извозните цени, исто така во домашна
валута. Затоа, веднаш по девалвацијата/депресијацијата најнапред доаѓа до
влошување на трговскиот биланс, за по определен период да настапи
негово подобрување. Поточно, со текот на времето се зајакнува дејството
на „ефектот на количината“, така што количините на извозот растат, а
количините на увозот опаѓаат. Исто така, извозните цени во домашната
валута со тек на време растат и го достигнуваат растот на увозните цени,
така што во почетокот се запира влошувањето на трговскиот биланс (ТВ)
за подоцна да дојде до подобрување. Оваа тенденција, при којашто по
реалната девалвација/депресијација најнапред доаѓа до влошување, а дури
по определен период доаѓа до подобрување на трговскиот биланс во
економската литература е позната како Ј-крива. Оваа крива тврди дека
реалната девалвација/депресијација на националната валута влијае
поволно на трговскиот биланс во доволно долг период. Името го добила
според изгледот на движењето на кривата на трговскиот биланс по
реалната девалвација/депресијација. Имено, графиконот во којшто на
вертикалната оска се мерат промените во трговскиот биланс по реалната
девалвација/депресијација, а на хоризонталната оска се прикажува
времето, всушност покажува дека кривата на трговскиот биланс има
изглед на Ј-крива. Тоа може да се види во графиконот 5.4. Знаците „+“ и
„-“ на вертикалната оска го прикажуваат подобрувањето или влошувањето
на трговскиот биланс, респективно, во однос на појдовна состојба.
Прилагодувањето на трговскиот биланс со посредство на дејството
на Ј кривата има три фази, како што тоа може да се види од графиконот
5.4., и тоа: 1) период на договорени работи; 2) период на слизгање на
девизниот курс; и 3) период на прилагодување на количината. Во
графиконот 5.4. се тргнува од претпоставката дека трговскиот биланс на
земјата покажувал дефицит пред да биде извршена реалната
девалвација/депресијација на националната валута. По спроведувањето на
реалната девалвација/депресијација во времето t1 продолжува
влошувањето на трговскиот биланс се до точката t2. Во првата фаза, што е
означена како период на договорени работи, девалвацијата на домашната
валута нема позначајно влијание врз промените на обемот на извозно-
увозните работи, бидејќи тие биле договорени претходно. Компаниите
имаат обврска да ги реализираат претходно склучените договори, без
оглед дали ќе остварат профит или загуба заради ненадејната девалвација.
Трошоците на увозниците се зголемуваат (набљудувано во домашната
валута), додека извозните приходи не се менуваат. Значи, доаѓа до
влошување на трговскиот биланс.
Ако се претпостави дека во графиконот 5.4. се прикажува
трговскиот биланс на САД, тогаш може да се забележи дека поголемиот
дел од американските увозни работи се фактурирани во странска валута, а
извозните работи во најголем дел се фактурирани во долари (но, иако се
поаѓа од оваа претпоставка, за неа нема никакви конкретни докази). По
депресијацијата на доларот во времето t1, увозот би поскапел, зашто
увозниците мораат да даваат повеќе долари за иста сума од странската
валута за да ги платат порано договорените работи (депресијацијата е
претставена како раст на девизниот курс со е0 на е1 во горниот дел од
графиконот 5.4.). Во истовреме, извозните приходи во долари нема да се
изменат на краток рок. Периодот на договорени работи може да трае три
до шест месеци.
Во другиот период, што е означен како лизгачки период (pass-
trough period) (временскиот интервал од t1 до t3 ) компаниите веќе мораат
да ги вградат промените на девизниот курс во цените на своите производи.
Американските увозни производи добиваат повисоки цени во долари,
бидејќи странските извозници мораат да ги покријат своите трошоци на
производство. Со тек на време целата промена на девизниот курс се
пренесува на цените. Слабеењето на доларот значи дека американските
извозни цени стануваат поконкурентни (а цените искажани во станска
валута опаѓаат). Но, многу извозници од САД ќе имаат зголемени
трошоци заради поскапувањето на увозните инпути, што учествуваат во
нивното производство наменето за извоз. Во точката t2 доаѓа до
прекретница на поранешниот тренд на влошување на трговскиот биланс,
така што во временскиот интервал од t2 до t3 доаѓа до постепено
намалување на трговскиот дефицит, за во точката t3 тој да биде на нивото
од пред извршената депресијација. Значи, дури по точката t3 ќе следи
намалување на трговскиот дефицит во однос на неговата состојба пред
депресијацијата. Меѓутоа, во целиот временски интервал од t1 до t3
ефектот на вредноста го надминува ефектот на количината.
 Графикон 5.4.
Ј крива

(e)

(e1)
Патека на девизниот курс

(e0)

Реална Време
девалвација / депресијација Трговски биланс

(+)
Моментално влошен Време (месеци)
трговски биланс (t1) (t2) (t3)
Продолжено влошен Прилагодување на трговскиот
трговски биланс биланс со помош на количина
(долгорочен ефект на кривата)
Период на Период на лизгање на Ефектот на вредност е
договорени работи девизниот курс појак од ефектот на
(-) количина

Во третата, финална фаза, што се нарекува период на

прилагодување на количината (quantity adjustment period) настапува
прилагодување на трговскиот биланс, што е очекувано во моментот на
депресијација на доларот. Бидејќи извозните и увозните цени се под
влијание на депресијацијата на доларот, се променети во периодот на
лизгањето, потрошувачите во САД и потрошувачите во странство веќе се
прилагодени на новите цени. Имајќи предвид дека увозот сега е поскап,
доаѓа до намалување на увозните количини. На извозната страна доаѓа до
раст на извозените количини, бидејќи расте странската побарувачка,
заради опаѓањето на извозните цени во странската валута. Конечниот
резултат е подобрување на трговскиот биланс. Последните две фази на
прилагодување на трговскиот биланс, заедно, можат да траат од три до
шест месеци. Споменатите фази на прилагодување се специфични за
секоја земја одделно. Во случајот на САД, ова прилагодување трае
подолго време. Емпириските истражувања за индустриските земји
покажуваат дека вкупното време што поминува меѓу точките t1 и t3 варира
меѓу земјите од 3 до 12 месеци, а во некои случаи и подолго. Врз основа на
бројните емпириски докази, точката t3 обично се достигнува за една година
од моментот на реалната депресијација. Потоа, трговскиот биланс
продолжува да се подобрува во однос на состојбата во моментот на
реалната деавалвација/депресијација. Следењето на ефектот на
депресијацијата е отежнато заради новите промени на девизниот курс, што
се случуваат пред да заврши прилагодувањето на трговскиот биланс на
претходните промени на девизниот курс. Токму затоа процесот на
прилагодување се одвива во сложено меѓународно деловно и
макроекономско окружување.

ТРАНСМИСИСКИОТ МЕХАНИЗАМ НА ДЕВИЗНИОТ КУРС

Под изразот трансмисиски механизам на девизниот курс (exchange

rate pass-through) или „лизгањето“ на валутата се подразбира
пренесувањето на депресијацијата (или девалвацијата) на домашната
валута врз растот на цените на увозните производи. Во претходниот дел
видовме дека по депресијацијата може да се јави ефектот на Ј кривата, а
растот на цените на увозните производи може да биде помал од стапката
на депресијација на домашната валута. Значи, депресијацијата на
домашната валута, на пример од 20%, може да предизвика раст на цените
на увозните производи помал од 20%. Претходно видовме дека странските
извозници, во настојувањето да го зачуваат пазарното учество во земјите –
увознички на нивните производи, можат дел од растот на домашните цени
во земјите-увознички да го преземат, на тој начин што ќе ги намалат
цените на своите производи, на товар на својот профит. Во горниот
пример тоа би значело дека странските извозници ги намалуваат своите
извозни цени во странската валута, така што растот на цените на нивните
производи во домашната валута би бил помал од 20%, на пример, би
изнесувал 15%. На тој начин тие ќе го намалат својот профит за 5
процентни поени, но ќе го зачуваат пазарното учество во домашната земја.
Директната загуба во профитот тие ќе ја компензираат со економијата на
обемот на производство.
Друга причина, заради којашто странските извозници не сакаат да ги
зголемуваат нивните цени за целиот износ на депресијацијата на
домашната валута е нивната резервираност во врска со движењата на
девизниот курс. Всушност, тие чекаат да се уверат дали се работи за тренд
на депресијација на валутата или за минлива појава. Можноста девизниот
курс да се врати на поранешното ниво ја оправдува нивната воздржаност.
Врз основа на претходните секвенци на настаните, може да се заклучи
дека ефектот на лизгањето во овој случај е помал од 1. Истражувањата
покажале дека лизгањето е поголемо на долг рок, отколку на краток рок, а
исто така е поголемо за индустриските, отколку за другите производи.
Меѓународната сегментација на пазарот им дава можност на
компаниите коишто ги продаваат своите производи на неконкурентски
пазарни сегменти да определуваат различни цени, според коишто ќе ги
продаваат своите производи. Во основа, овде се работи за тн.
позиционирање на цените според пазарот (pricing to market – PTM).
Доколку цените се позиционираат во валутата на извозникот
(производителот), депресијацијата на валутата на земјата – увозничка
може да го наведе извозникот да ја намали продажната цена во својата
валута и така да го намали ефектот на депресијацијата на валутата на
увозникот врз продажните цени на своите производи во земјата –
увозничка. Друга можност е цените да се позиционираат во валутата на
земјата – увозничка. Во тој случај, депресијацијата на валутата на земјата
– увозничка нема да влијае на тековните цени на увозните производи на
краток рок, бидејќи тие се фиксирани во домашната валута.
Нецелосниот пренос на депресијацијата на домашната валута врз
цените на увозните производи во домашна валута го намалува ефектот на
депресијацијата на Ј кривата. Нецелосното прилагодување на релативните
цени (цените во земјата и цените во странство) ќе влијае врз бавното
прилагодување на обемот на меѓународната трговија. Исто така, бавниот
механизам за пренесување на ефектот на депресијацијата врз растот на
цените на увозните производи го забавува пренасочувањето на
побарувачката од увозните кон домашните производи.
Депресијацијата на националната валута влијае на домашната
инфлација со посредство на растот на увозните цени. Ако во структурата
на увозот се застапени инпутите и финалните производи, тогаш растот на
увозните цени во домашната валута на двете групи производи влијае врз
инфлацијата. Растот на цените на инпутите се вградува во домашните
производни трошоци, а тоа директно се пренесува на растот на цените на
финалните производи во земјата. Растот на цените на финалните
производи, по депресијацијата на домашната валута, со тек на време, исто
така, повлекува раст на цените на домашните производи. Зголемувањето
на домашните цени на производите за широка потрошувачка настанува на
двете линии на трансмисија на депресијацијата на девизниот курс врз
увозните цени. Степенот на влијание на растот на цените на увозните
производи врз домашните цени е определен од релативното учество на
увозните инпути и финалните производи во бруто домашниот производ на
домашната земја.
Очекувањето на идната депресијација на националната валута ги
поттикнува инфлациските очекувања, така што цените на увозните
производи можат да се зголемат, а притоа сеуште да не настанала промена
на девизниот курс. Растот на домашните цени го следи растот на цените на
увозните производи, а тоа пак севкупно го зголемува притисокот врз
домашната валута.

ПРИЛАГОДУВАЊЕ ВО ЗЛАТНИОТ СТАНДАРД

Во овој дел ќе го истражиме механизмот за прилагодување на

платниот биланс во време на функционирање на златниот стандард. Во
суштина се работи за автоматски ценовен механизам за врамнотежување
на платниот биланс.

КАРАКТЕРИСТИКИ НА ЗЛАТНИОТ СТАНДАРД

Во системот на меѓународен златен стандард, секоја земја ги врзува

своите пари за златото и дозволува неограничен увоз и извоз на злато.
Бидејќи, националните пари имале фиксна содржина на злато, во овој
систем постоел режим на фиксен девизен курс. Паритетот помеѓу две
валути бил одреден до односот на ковничките стапки. Ковничката стапка
покажува колку единици на една валута се добива од одредена количина
злато, на пример од еден грам злато. Со едноставно споредување на бројот
на единици на две национални валути кои се добиени од иста количина
злато, се добивал девизниот курс помеѓу тие две национални валути.
Ковничката стапка, исто така, можело да се пресмета според цената на
една унца злато (31,1 грама злато) искажани во различни валути. Да
претпоставиме дека САД објавиле дека една унца злато вреди 100 долари,
додека Велика Британија утврдила дека една унца злато вреди 50 фунти
такашто девизниот курс помеѓу доларот и фунтата изнесува 1долар=0.5
фунти. Овој курс претставувал златен паритет (mint parity).
Девизните курсеви во златниот стандард можеле незначително да
отстапуваат од своите паритети утврдени на горе описниот начин (околу
1%). Границите на отстапување на курсот од валутниот паритет биле
утврдени на нивото горна и долна златна точка, кои биле одредени со
трошоците за пренос на златото помеѓу две земји (транспорт и
осигурување). Во случај кога девизниот курс бил над горната златна точка,
плаќањето спрема странство се вршело со извоз на злато. Ако курсот бил
под долната златна точка, наплатата на извезената стока се вршела со увоз
на злато. Девизниот курс се формирал во границите помеѓу горната и
долната златна точка врз основа на движењето на понудата и
побарувачката, а плаќањата се вршеле во пари. Расположливите резерви на
злато биле ограничени со финансирањето со дефицитот на трговскиот
биланс. Преку пример ќе видиме како функционирал механизмот на
меѓународни плаќања.
 Да препотставиме дека Американецот треба да му плати на
Британецот увоз во вредност од 10.000 фунти. Исто така, да
претпоставиме дека девизниот курс на доларот е 2 долари = 1 фунта и дека
трошоците за транспорт на злато од САД во В. Британија изнесува 1 цент
по еден долар, односно 1 долар по унца злато (да препоставиме дека една
унца злато вреди 100 долари). Тоа практично значи дека во овој пример
горната златна точка е 2,02 долари за една фунта, а долната златна точка
1,98 долари за една фунта стерлинг. Доколку Американецот му плаќа на
Англичанецот со фунти, тој ќе мора да купи 10.000 фунти, а за тоа ќе му
бидат потребни од 20.000 до 20.200 долари. Ако Американскиот увозник
за 10.000 фунти би морал да плати повеќе од 20.200 долари, тогаш за него
би било поисплатливо плаќањето да го изврши со извоз на злато. Во тој
случај, тој, од Централната Банка на САД (федерални резерви-FED) би
купил 200 унци злато (една унца вреди 100 долари, односно 50 фунти), кои
потоа би ги транспортирал во Британија. Транспортот би чинел 1 долар по
една унца злато, што за 200 унци изнесува 200 долари. Значи неговиот
вкупен трошок би изнесувал 20.200 долари. После извршениот транспорт
во Британија, Американецот би можел златото да го замени кај
Централната Банка на Британија (Bank of England) за 10.000 фунти колку
што му е потребно за плаќање на увозот. Значи, од примерот јасно се гледа
дека при секој курс кој би бил над горната златна точка (2,02 долари за
една фунта) би дошло до извоз на злато во В.Британија.
Доколку претпоставиме дека САД купуваат повеќе стоки и услуги
од Велика Британија отколку што В.Британија купува во САД тоа
практично значи дека САД имаат трговски дефицит со Британија.
Механизмот на движење на цените и златото покажува како автоматски се
корегира оваа нерамнотежа. Значи, ако САД повеќе купува од В.Британија
отколку В.Британија од САД, ќе се јави вишок на понуда на долари.
Поточно, Американците ќе понудат повеќе долари отколку што бараат
Британците. Во режимот на флексибилен девизен курс би дошло до
намалување на вредноста на доларот во однос на паритетот 2 долари за
една фунта (курсот на доларот би пораснал над 2 долари за една фунта).
Меѓутоа, во златниот стандард тоа не било возможно бидејќи купувачите
на фунти не биле спремни да платат повеќе од 2 долари за една фунта.
Всушност, штом фунтата би се зголемила над 2 долари, Американците би
можеле за доларите да купат злато од FED по фиксен курс, да го извезат во
В.Британија и да го продадат на Bank of England за фунти, добивајќи на
крајот фунти по курс од 2 долари за 1 фунта. Последица од американскиот
дефицит во овој случај е движење на златото на САД во В.Британија (од
FED во Bank of England). Движењето на златото од дефицитарната кон
суфицитарната земја влијае врз двете земји.
Земјите кои го прифатиле златниот стандард, преку своите
централни банки, неограничено ги менувале националните валути за
злато, по фиксен девизен курс. Спремноста на оваа замена барала
минимум златни резерви во однос на паричната маса во оптек. Така, во
САД овој минимум изнесувал 25% пари во оптек. Оваа пропорција ја
ограничувала количината пари во оптек, такашто во случај на одлив на
злато во Британија, доаѓало до намалување на паричната маса во САД. Во
исто време, приливот на злато во Британија и овозможувал на Bank of
England да ја зголеми паричната маса. Овие промени всушност се
случувале при купувањето и продажбата на злато. Исто така, не постоело
ограничување за увоз и извоз на злато. Да се потсетиме дека класичните
економисти односот помеѓу паричната маса и цената го набљудувале
преку квантитативната теорија за парите. Оваа теорија тврди дека
стапката на инфлација е во директна врска со промените во паричната
маса.
Врз основа на претходниот пример може да се разбере дека
трговскиот дефицит на земјите можел да се покрие со извоз на злато, а
расположливите резерви на злато претставувале ограничувачки фактор за
ширење на трговскиот дефицит на една земја.

МЕХАНИЗАМ НА ПРИЛАГОДУВАЊЕ НА ПЛАТНИОТ

БИЛАНС ВО ЗЛАТНИОТ СТАНДАРД

Овој механизам на прилагодување во литературата е познат како

класичен автоматски механизам на прилагодување на платниот биланс, и
истиот се темели на комбинирано делување на цените и парите во
процесот на автоматско воспоставување рамнотежа на платниот биланс.
Делувал за време на златниот стандард. Механизмот се заснова на
теориските претпоставки на квантитативната теорија на парите и
движењето на златото меѓу земјите. Суштината на механизмот се состои
во меѓусебната поврзаност на движењето на цените и паричната маса во
земјата (“price-specie-flaw mechanism”). “Specie” е старински збор за
скапоцени метали. Основите на оваа теорија ги поставил David Hume во
1752 година. Механизмот делувал на следниов начин. Промената на
паричната маса во земјата, предизвикана од приливот или одливот на
златото делува пропорционално на цените. Значи, паричната маса е
одредена со расположливата количина злато. Заради поедноставување, ќе
претпоставиме дека извозот на една земја истовремено претставува увоз
на друга земја. Доколку земјата има дефицит во платниот биланс, доаѓа до
одлив на злато заради покритие на оваа нерамнотежа. Одливот на злато
доведува до намалување на паричната маса што повлекува пад на цените
на стоките. Намалувањето на цените на домашните производи, искажано
во домашна валута, значи дека домашната стока сега е поефтина во
споредба со странската стока, па настапува секвенца за зголемување на
извозот и намалување на увозот како резултат на растечката
конкурентност на домашната стока. Овој процес доведува до
врамнотежување на платниот биланс.
Спротивни процеси се одвиваат во земјата која има суфицит во
платниот биланс. Бидејќи суфицитот во платниот биланс доведува до
прилив на злато, во отсуство на стерилизација доаѓа до пропорционален
пораст на паричната маса во земјата. Зголемувањето на паричната маса,
при непроменет обем на производни капацитети, предизвикува
зголемување на цените на стоките во земјата кои сега се повисоки во
споредба со цените на производите во земјата која има дефицит во
платниот биланс. Зголемувањето на цените на стоките има за последица
намалување на извозната конкурентност и намалување на извозот,
односно пораст на увозот. Бидејќи извозот опаѓа, а увозот расте суфицитот
на платниот биланс се намалува, а растот на паричната маса успорува.
Инфлаторниот притисок исчезнува кога ќе запре зголемувањето на
паричната маса. Во тој момент доаѓа до врамнотежување на платниот
биланс. Кога ќе настапи врамнотежување на трговијата меѓу две земји,
престанува меѓународното движење на златото и доаѓа до стабилизација
на паричната маса и нивоата на цени во двете земји. Процесите на
воспоставување на нарушената рамнотежа во режимот на златен стандард
се активираат автоматски и продолжуваат до елиминирање на
нерамнотежата. Значи, процесите на прилагодување покажуваат
симетричен карактер на овој монетарен режим.
За да делува механизмот на автоматско врамнотежување на
платниот биланс, потребно е да се почитуваат одредени правила. Според
Kovač тие правила се: 1) Нерамнотежите во платниот биланс се покриваат
со движењето на златото; 2) Промената на количината на злато во земјата
влијае врз обемот на паричаната маса, кој директно делува на нивото на
домашни цени; 3) Промените на цените на домашните производи
доведуваат до промена во надворешнотрговските текови, осигурувајќи
повторно врамнотежување во платниот биланс. Автоматското
врамнотежување на платниот биланс подразбира дека земјата му дава
апсолутен приоритет на воспоставувањето на надворешна рамнотежа. Тоа
практично значи дека во случај на судир меѓу домашните и надворешните
цели, инструментите на политиката не се користат за решавање на
домашните проблеми со рецесијата, инфлацијата или невработеноста. Се
разбира дека тоа претставувало сериозен проблем за секоја земја.
Во практиката овој механизам постојано доведува до обновување на
рамнотежата и нејзино повторно воспоставување. Може да се претпостави
дека земјите во време на златниот стандард ги прифаќале последиците од
движењето на златото на состојбата на паричната маса. Значи, земјите со
дефицит во платниот биланс ги намалувале своите резерви на злато,
соочувајќи се со намалување на паричната маса и намалување на
домашните цени и реалниот доход. Од друга страна, земјите со суфицит во
платниот биланс биле изложени на прилив на злато и пораст на паричната
маса, што доведувало до зголемување на цените. Заради овие процеси,
наведениот механизам на прилагодување се нарекува инфлаторно-
дефлаторен метод.
Ако внимателно се разгледаат претпоставките за функционирање на
овој механизам за прилагодување на платниот биланс, може да се согледа
дека освен квантитативната теорија за парите, како основа за
функционирање на моделот, во анализата се вклучени релативните
промени на цените помеѓу земјите и условите за еластичност кои се
дефинирани во познатата Маршал-Лернерова теорема. Значи, оваа теорија
морала јасно да ги дефинира условите при кои промените во релативните
цени доведуваат до врамнотежување на платниот биланс.
Квантитативната теорија за парите овозможила директно
поврзување на промените на паричната маса и цените, под претпоставка
дека вкупната парична маса служела за трансакциони потреби и дека не
делувал каматниот механизам кој преку каматните стапки би овозможил
меѓународно движење на капиталот. Подоцна ќе видиме дека земјите во
услови на златен стандард често ги стерилизирале ефектите од
нерамнотежата на платниот биланс на домашното стопанство.
Контролирајќи ја паричната маса, монетарните власти преку каматните
стапки влијаеле врз движењето на краткорочниот капитал. Да се
потсетиме дека основната верзија на моделот на класичниот механизам на
автоматско врамнотежување настојува да се занемари движењето на
краткорочниот капитал инсистирајќи на рамнотежа на платниот биланс и
дозволувајќи делумно покривање на нерамнотежата на платниот биланс со
движење на долгорочниот капитал.
Промените на релативните цени во овој модел имале за последица
зголемување на конкурентноста на земјата со дефицит во платниот биланс
и намалување на конкурентноста на земјата која имала суфицит. Со тоа се
создадени претпоставки за придвижување на механизмот за
врамнотежување на платниот биланс на двете земји по пат на
усогласување на извозно-увозните текови. Треба да се има предвид дека
зголемувањето на конкурентноста на една земја паралелно со
намалувањето на цените на нејзините производи е идентично со
влијанието на депресијацијата на националата валута врз платниот биланс.
Овие ефекти директно се изведуваат од условите за еластичност во
Маршал-Лернеровата теорема.
Треба да се има во предвид и фактот дека во автоматскиот
механизам на прилагодување, положбата на земјата со суфицит и дефицит
не е иста. Имено, земјите кои имале суфицит можеле неограничено да
акумулираат девизни резерви (злато), спроведувајќи стерилизација на
ефектите на овој раст врз нивната парична маса. Друг начин за
зголемување на резервите на злато се новите откритија на злато.
Положбата на земјите со дефицит не била така лесна, бидејќи овие земји
не можеле неограничено да трошат злато и да ја намалуваат стопанската
активност во земјата. Од тоа се наметнува заклучок дека главниот товар на
прилагодувањето на платниот биланс во златниот стандард отпаѓал на
земјите со дефицит во платниот биланс.
Доколку се набљудува делувањето на механизмот на автоматско
прилагодување на нивото на светското стопанство, може да се запази дека
расположливата количина на злато во светот ја определува економската
рамнотежа на светско ниво. Нерамнотежата на платниот биланс на земјите
го придвижувала механизмот на преместување на златото од земјите со
дефицит во корист на земјите со суфицит на платниот биланс.
Златниот стандард има неколку битни предности. Прво, во случај
кога настапувала нерамнотежа на платниот биланс доаѓало до автоматско
обновување на нарушената рамнотежа. Второ, автоматскиот маеханизам
на прилагодување подразбира фискална дисциплина која не дозволува
централната банка да печати пари за да го финансира буџетскиот дефицит.
Трето, стабилните девизни курсеви ја намалуваат неизвесноста и ризикот.
Недостатоци на златниот стандард се: (1) доколку порастот на
стопанската активност и меѓународната трговија не бил следен со
пропорционален пораст на расположливата количина на злато, доаѓало до
дефлација. Тоа поточно се случило за време на индустриската револуција
кога во втората половина на 19 век се намалиле цените за 50% што довело
до зголемување на невработеноста; (2) Функционирањето на механизмот
на автоматско прилагодување е засновано на претпоставката дека цените
во потполност се флексибилни така што стопанството е секогаш во
состојба на полна вработеност. Меѓутоа, доколку не настапи моментално
прилагодување на цените, дел од товарот на прилагодување морал да се
пренесе на другите варијабли, па се јавувале губитници и добитници во
процесот на прилагодување; (3) Во основа, централната банка не можела
да ја користи монетарната политика за постигнување на домашните цели
(борба против невработеноста); (4) Земјите мора да имаат доволни резерви
на злато. Затоа тие се принудени постојано да ги зголемуваат овие резерви
што може да предизвика проблем со невработеноста и намалување на
стопанската активност во земјите од кои се одлива златото. Земјите кои се
големи производители на злато можеле да влијаат врз економската
политика на останатите земји.
На крај да споменеме дека златниот стандард не е апсолутно
застарен механизам за формирање на девизниот курс. Денешниот валутен
одбор претставува современа верзија на златниот стандард. Земјите кои го
прифаќаат овој облик на формирање на девизниот курс веруваат дека тој
може да донесе стабилност во надворешнотрговските трансакции.
Наместо фиксирање на курсот на домашната валута спрема златото, во
валутниот одбор се фиксира цената на домашната валута во однос на
изборната странска валута.