Gökçe, B. (1999). Toplumsal Bilimlerde Araştırma (3. Baskı).Savaş Yayınevi, Ankara.

BİLİMSEL ARAŞTIRMA SÜRECİ

Bilimsel araştırma denilince genellikle iki tür araştırma gözümüzde şekillenmektedir.

Birincisi kuramsal (teorik) araştırma olup, belgelere dayalı olarak yapılmaktadır. İkincisi ise
uygulamalı (ampirik) araştırma olup, alanda gerçekleştirilmektedir.

Kuramsal araştırmalarda amaç; daha önce yapılmış araştırmalar çerçevesinde yeni

ilişkiler kurarak, konu hakkında belgelere dayalı mantıksal çözümlemelere ulaşmaktır. Başka
bir deyişle mevcut verilerin gözden geçirilerek, analizlerinin yapılması ve akıl yoluyla yeni
bileşimler üretmektir. Kuramsal araştırmaların hedefi; ilke, model ve kuramları geliştirmek ve
desteklemektir. Bu araştırmaların planlama ve gerçekleştirilme aşamalarında aşağıda belirtilen
üç nokta üzerinde özellikle durulmalıdır;

- Belgelerin dikkat ve özenle taranması

- Mantıksal düşünme süreci

- Ulaşılan sonuçların denenmeye uygun bir şekilde formüle edilmesi

Genellikle toplumbilimde kuramsal olarak yapılan bu tür çalışmalar makro düzeyde

yaklaşımlar içermiştir. Toplumların evrimi, ekonomik gelişmeleri, kalkınma sorunları,
sanayileşme, planlama gibi makro ölçekli yaklaşımlar mikro düzeydeki araştırmalara
gereksinim olduğunu ortaya çıkarmıştır. Nitekim 19. yy.‘ da Avrupa’ da kuramsal
toplumbilimin gelişmesiyle hissedilen bu boşluk uygulamalı araştırmalarla giderilmeye
çalışılmıştır. Alana çıkılarak mikro düzeyde, kurumsal ve bireysel ilişkiler üzerine yapılan
araştırmalar özellikle 2000’li yıllara doğru toplumsal bilimlerde giderek ağırlığını
hissettirmeye başlamıştır.

İlk bakışta kuramsal araştırmalarla uygulamalı araştırmalar arasında “amaç” farklılığı var
gibi görünüyorsa da uygulama da; her iki tür araştırmanın birbirlerini tamamladıkları

Kürşat Demiryürek, OMÜ TEB 1

görülmektedir. Bununla beraber kuramsal araştırmaların doğrudan doğruya bilime katkı
amacını taşıdığı; uygulamalı araştırmaların ise, belirli bir toplumsal soruna karşı çözüm
arayışı içinde oldukları kabul edile gelen yaygın bir görüştür.

Öte yandan her iki araştırma türünü de birbirinden soyutlamak mümkün değildir.
Farklılıkları yanında benzerliklerinden de söz etmek olasıdır. Her ikisinin de bilimsel yöntemi
kullanışı, aynı tekniklerden yararlanışı ve birbirlerinin gelişimlerine yardımcı oluşları altı
çizilmesi gereken en önemli hususlardır. Her iki araştırma türünde de aynı yol izlendiği için
bilimsel araştırma sürecinin de bilimsel yöntemin uygulanışı olarak ele almak gerekir.

Bilimsel yöntem tümevarım ve tümdengelim yollarının bir sentezidir. Bilimin ispat

mantığı olarak bilimsel yöntem; gerek doğa gerekse toplumsal bilimlerde hem tümdengelimi
hem de tümevarımı kullanarak mantıksal çıkarımlara ulaşır.

Bilimsel araştırmanın temel amacı yeni, güvenilir ve geçerli bilgilere ulaşmaktır. Bilimsel
araştırma, özünde problem/sorun çözmeye yöneliktir. Bireyi fiziksel ya da düşünsel yönden
rahatsız eden, çözülmesi gereken her durum bir problemdir. EİNSTEİN’ in belirttiği üzere,-
sorunun formüle edilmesi çözümlenmesinden daha önemlidir. Bu nedenle araştırıcı öncelikle
sorunu yaratan koşulları araştırır. Aşağıda sıralanan araştırma basamaklarını geliştirmeye
çalışır;
- Sorunu/Problemi tanımlar

- Konunun sınırlarını çizer

- Kullanacağı araştırma tekniklerini seçer

- Veri toplamak için gerekli araçları hazırlar

Verilerin toplanmasıyla analiz ve yorumlama aşamalarına ulaşılır ve araştırma süreci

tamamlanır.

Kürşat Demiryürek, OMÜ TEB 2

 I. TOPLUMSAL ARAŞTIRMALARIN PLANLANMASI

Bir toplumsal araştırmanın planlanması, bütünüyle araştırmayı ve elde edilecek sonuçları

etkilemesi yönünden önem taşımaktadır. Planlama aşamasında gösterilecek dikkat ve özen;
uygulama, analiz ve yorumlamada kolaylık sağlayacak ve istenilen sonuçlara ulaşmada
başarıyı arttıracaktır.

Toplumsal olayların çok yönlü ve karmaşık bir yapıya sahip olması nedeniyle, herhangi
bir sosyal olayı bütünüyle ve her yönüyle incelemek genellikle olanaksızdır. Bir araştırmanın
planlanmasında en önemli nokta mevcut veri, kaynak ve olanaklar içerisinde en uygun
alternatifleri bulup, en iyi seçimleri yapabilmektir.

Araştırmanın tüm aşamalarında, teknik bilgi, beceri ve disiplinli çalışma yanında, hassas
bir sağduyu, yaratıcı bir sezgi, zihinsel ve bireysel bir tutarlılık ve tarafsızlık gerekli olmakla
beraber, özellikle planlama aşamasında bu niteliklerin önemli katkıları görülmektedir.

ARAŞTIRMA PLANI

A. Araştırmanın amacı

B. Konunun sınırlandırılması

C. Literatür incelemesi ve kaynak taraması

1- Belgesel kaynaklar
2- Kaynak kişiler

D. Kapsamı
1- Evreni
2- Örneklem seçimi

E. Veri toplama yolu ve araçları

F. Araştırma takvimi ve bütçesi

Kürşat Demiryürek, OMÜ TEB 3

 A- Araştırmanın amacı

Araştırmanın ne amaçla yapıldığı, ne gibi yararlar sağlaması beklendiği, sonuçların hangi

amaçlar için kullanılacağı ve istenilen bilgilerde ne derece kesinlik arandığı, başlangıçta
açıklık kazanmalıdır.

Amaç, belirgin bir şekilde açıklandıktan sonra, araştırma konusunun sınırları kesin olarak
çizilir ve planın yapılmasına başlanır.

B- Araştırma konusunun sınırlandırılması

Araştırma konusu, olanaklar ve zaman çerçevesinde bilinen yöntem ve tekniklerle

incelenebilir, ölçülebilir nitelikte olmalıdır.

Araştırmanın amacı “niçin” aradığımızı belirtirken, araştırmanın konusu “neyi”

aradığımızı kesinlikle ortaya koymalıdır.

Konunun son ve kesin şeklini alması literatür, kaynak incelemesi ve olanakların

saptanması ile de ilgilidir. Literatür ve kaynakların incelenmesinden doğacak, yeni durumlara
göre seçilen konuda değişiklikler yapmak ya da ileri sürülmüş olan hipotezleri yeniden
formüle etmek gerekli olabilir. Planlama aşamasının en önemli yönlerinden birisi en iyi
alternatifleri seçebilmektir.

C- Literatür incelemesi ve kaynak taraması

Araştırma konusu geçici bir şekilde dahi olsa, saptandıktan sonra hemen literatür ve
kaynak incelemesine başlanmalıdır. Çünkü konunun sınırlandırılması ve son şeklini alması,
araştırma metodolojisinin belirlenmesi ve daha ileriki aşamaların ortaya çıkması ancak
bundan sonra mümkün olabilir.

Araştırma konusuyla ilgili literatürün incelenmesi, konu hakkında ayrıntılı bilgi edinmede,
yeni fikir ve varsayımlar geliştirmede, literatürdeki mevcut boşlukları gerebilmede yararlı
olabileceği gibi, gereksiz tekrarları da önleyecektir.

Kürşat Demiryürek, OMÜ TEB 4

 Literatür incelemesinde fazla zaman harcanmamalı, önemli ve gerekli bilgiler
taranmalıdır. Daha sonraki aşamalarda özellikle yorum ve raporun yazılması aşamasında,
karşılaştırmalar yapma amacıyla literatürün daha ayrıntılı incelenmesi gerekebilir. Literatür
taraması sırasında özellikle aşağıdaki bilgilere yer verilmelidir;

1. Araştırmayı yapan kişi yada kuruluşun ismi.

2. Yayınlandığı yer ve tarih.
3. Araştırmanın yapıldığı yer ve tarih.
4. Araştırmanın amacı, kapsamı.
5. Kuramsal çerçeve; temel kavramlar, metodolojik yaklaşım ve örneklem.
6. Bilgi toplamada izlenen yol ve kullanılan teknikler.
7. Araştırmanın önemli bulguları.
8.
Araştırma konusunda mevcut olan bütün kaynakların bilinmesi ve incelenmesi önemlidir.
Konu ile ilgili hangi bilgiler nerelerde vardır? Bu bilgiler araştırma için ne derece yararlı
olabilir? Bu tür soruları cevaplandırabilmek amacıyla kaynak incelemesi yapılır. Kaynaklar
belgesel kaynaklar ve kaynak kişiler olmak üzere ikiye ayrılabilir;

1- Belgesel kaynaklar: Dokümanlara dayanan kaynaklar ya doğrudan doğruya incelenir,

ya da mülakat, yazışma, posta anketi yoluyla bu kaynaklar hakkında bilgi alınır.
Belgesel kaynakları da, biri doğrudan doğruya toplanmış bilgiler, diğeri de başka bir
kaynaktan aktarılmış bilgiler olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Belgelerin incelenmesinde
bilginin ne zaman ve nasıl toplanmış bulunduğu, araştırma için ne derece yararlı ve
geçerli olduğu dikkate alınmalıdır.

2- Kaynak kişiler: Konu ile yakından ilişkisi bulunan kişilerle konuşmak kuşkusuz en iyi
yoldur. Buna zaman ve mekân bakımından olanak bulunmadığı hallerde yazışma ve
soru kâğıdı gönderme tekniklerinden de yararlanılabilir.

Kaynak kişiler, yetkili yöneticiler, görevliler, toplum liderleri, incelemek istediğimiz

toplumda uzun süreden beri yaşayan bireyler ya da konu hakkında özel bilgilere sahip
bulunan bireyler olabilir. Farklı kişilerle görüşmek değişik görüş açılarının yansıması
ve konunun bütünü hakkında daha iyi fikir edinilebilmesi bakımından çok yarar sağlar.

Kürşat Demiryürek, OMÜ TEB 5

 D- Araştırmanın kapsamı:

Araştırmalarda elde edilecek sonuçların anlamlı olabilmesi için planlama aşamasında,

uygulamanın hangi ölçüde ve genişlikte tutulması gerekeceğini saptamak lazımdır. Sonuçların
istenilen kesinlik derecesine göre en uygun kapsam seçilmelidir.

1- Evren: İlk aşamada araştırma konusuna giren evreni tanımlamak gerekir. Konumuz
belirli bir toplumun bütünü ile mi yoksa toplumun belirli grupları ya da belirli
özelliklerini taşıyan bireylerle mi ilgilidir? Öncelikle bu soru cevaplanmalıdır.

2- Örnekleme: Bu noktadan hareketle, incelenecek toplumun tümü ya da belirli grupları

için araştırmada en uygun olarak hangi örneklem tekniği kullanılacaktır? Örneklem
birimi ne olacaktır? Araştırmanın amacı ve konusu yönünden en uygun örneklem
biriminin seçilmesi ve kesin bir şekilde tanımlanması özellikle önem taşımaktadır. Bu
yapılmadığı takdirde elde edilecek sonuçların güvenirliği tartışma konusu olur.

Kavramların açıklanması örneklem biriminin saptanmasında önemli olmakla beraber

araştırmada geçen bütün kavramların aşırı bir titizlikle tanımlanmasında fikir
akıcılığına kısıtlayıcı bir etki getirebileceği de unutulmamalıdır. Araştırmanın amacına
ve konusuna göre en uygun örneklem birimi seçilip kesin tanımı yapıldıktan sonra,
örneklem çerçevesini teşkil edecek uygun bir araç hazırlanır ya da daha önce yapılmış
olanlardan yararlanılır. Böylece örneklem seçimi için hazırlıklar tamamlanmış olur.

E- Veri toplama yolu ve araçları:

Veri toplama teknikleri, kavramsal model göz önünde bulundurularak yapılması

kararlaştırılan araştırma türüne göre saptanır. Genel olarak, kuramsal araştırmalarda yazılı
kaynaklar, uygulamalı araştırmalarda ise gözlem, soru kâğıdı ve görüşme teknikleri ağırlıklı
olarak kullanılır.

Uygulamalı araştırmaların tanımlayıcı, betimleyici türlerinden olan örneğin tarama

araştırmalarında büyük kitleler söz konusu olduğu için genellikle soru kâğıdı, özel durumlarda
ise (okur-yazar olmayan kitleler için) görüşme tekniğinden yararlanılır.

Kürşat Demiryürek, OMÜ TEB 6

 Hipoteze ya da hipotezlere dayalı veri toplama araçları, değişkenler arası nedensel
ilişkileri açıklayıcı araştırmalar için hazırlanır.

Alan araştırması için kullanılan teknik ise, monografi tekniği olup, genellikle gözlem ve
görüşmeye dayalı araçlar geliştirilir.

Deneysel araştırmalar için laboratuar koşullarına göre özel veri toplama araçlarının
hazırlanması gerekmektedir.

Burada özellikle bir araştırmada birden fazla veri toplama tekniğinin kullanılabileceği
belirtilmelidir. Esasen her tür araştırmada daha önce yapılan çalışmaların gözden geçirilmesi
zorunluluğu nedeniyle literatür incelemesi, kayıt taraması yapılmaktadır.

F- Araştırma takvimi ve bütçesi

Bütünüyle araştırmanın alacağı zaman, gerektirdiği personel, malzeme, seyahat ve diğer

masraflar başlangıçta tahmini olarak belirtilir. Araştırmanın kapsamı, izlenecek yol, teknikler
saptandıktan sonra ve pilot araştırma tamamlandıktan sonra ikinci kez kesin olarak
araştırmanın kaça mal olacağı hesaplanır. Böylece araştırma planında araştırmanın niçin
yapıldığı, neyin ne ölçüde, ne yolda ve nasıl inceleneceği kesin bir şekilde belirtilmiş olur.

Planlama aşamasında araştırmanın bütününü kapsayan bir çalışma programı ve her aşama
için tahmini süre belirtilmelidir. Çalışma şeması genellikle aşağıdaki konuları kapsar:

1- Veri toplama yollarının saptanması.

2- Görüşme formu ya da soru kağıdında yer alacak soruların hazırlanması.
3- Görüşmeci eğitimi ve görüşmeci yönergesinin hazırlanması.
4- Pilot inceleme ve ön deneme esaslarının ve yerinin saptanması.
5- Belgelerin son şeklini alması ve çoğaltılması.
6- Uygulama esaslarının, gerekli lojistik, ulaşım, saha kontrolü, haberleşme sisteminin
sağlanması ve toplumun hazırlanması.
7- Toplanan bilgilerin kontrolü, kodlanması, verilerin dökümünün bilgisayar ya da el ile
mi yapılacağının belirlenmesi, çizelge esasları.
8- Analiz ve yorumda kullanılacak bazı kriter ve göstergelerin hazırlanması.

Kürşat Demiryürek, OMÜ TEB 7

 II. UYGULAMA PLANI

Araştırma planı hazırlandıktan sonra aşama aşama bu planın uygulanmasına geçilir.

Öncelikle kaynak çalışması yapılır.

- Konuyla ilgili literatür tarandıktan sonra seçilen kaynak kitaplar, makaleler hakkındaki
bilgiler kartlara işlenir.

- Kaynak kişilerle yapılması öngörülen görüşmeler gerçekleştirilerek, bu görüşmelerde

elde edilen bilgiler kayıtlara geçirilir.

- Veri toplamada kullanılacak araçların hazırlığı yapılır. Bağımlı ve bağımsız değişken

gruplarına göre hazırlanan sorular seçilmiş uygulama tekniğine göre görüşme formu
ya da soru kağıdı halinde düzenlenir ve sınırlı sayıda pilot inceleme yapılır.

- Yeniden düzenlenen soruların alanda ne ölçüde uygulanabilir olduğunun

saptanabilmesi için geniş kapsamlı ikinci bir uygulama “ön deneme” yapılır.
Uygulanan soru kağıtları ya da görüşme formları üzerinde yapılan çalışmalarla,
anlaşılmayan sorular içerik ve biçim açısından düzeltilir. İşlenmeyen sorular kaldırılır,
gerekirse yeni sorular eklenir. Soru sıralaması değiştirilebilir. Soru kağıdı yada
görüşme formu ön denemenin değerlendirilmesinden ve düzeltmelerin yapılmasından
sonra son şeklini alır ve çoğaltılır.

- Örneklem hazırlığı tamamlanıp, uygulamanın bütün ayrıntıları saptanıp kâğıt üzerine

geçirildikten sonra uygulama ve görüşmeci yönergeleri hazırlanır.

- Çok sayıda görüşmeciye gereksinim duyulan alan uygulamalarında bir örnekliğin

sağlanması, sağlıklı bilgi toplanabilmesi görüşmecilerin yetiştirilmesine bağlıdır. Bunu
gerçekleştirebilmek amacıyla görüşmecilere alana çıkmadan önce araştırma yapılan
konuda, uygulama yeri ve biçimi hakkında bilgiler vermek üzere bir eğitim programı
uygulanır. Uygulamaya çıkacak görüşmecilerin her biri için sorumlu mercilerden
alınmış izin belgeleri eğitim sonunda görüşmecilere dağıtılır. Ayrıca alanda
çıkabilecek beklenmedik sorunların çözümü için araştırma sorumlusu tarafından
görüşmecilerin her an ulaşabilecekleri bir kişi merkezde görevlendirilir.

Kürşat Demiryürek, OMÜ TEB 8

 Alan uygulamasına ilişkin gerekli izin ve formalitelerin tamamlanmasından sonra kurulan
ekiplerle alan çalışmasına başlanır.

Alan çalışmalarının tamamlanmasından sonra soru kağıtları yada görüşme formları

gözden geçirilerek eksiklikler tamamlanır, hatalar düzeltilir, açık uçlu soruların dökümü
yapılır. Kodlama işlemi bitirildikten sonra veriler bilgisayara aktarılır. Veri girişi tamamlanan
veriler, ya özel programlarla ya da paket programlar aracılığıyla işlenir. Verilerin istatistiksel
çözümlenmeleriyle yorumlanma aşamasına gelinir. Yorumlama istatistiksel çözümleri yapılan
verilerin araştırıcı tarafından, araştırmanın amaçları doğrultusunda değerlendirilmesidir.
Böylece bilimsel araştırma süreci tamamlanmış olur.

Kürşat Demiryürek, OMÜ TEB 9