ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Δ.

ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ

ΕΥΡίΧΠΗ

Ο ΚΑΡΠΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΑΘΗΝΑ
 ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Δ. ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ

ΕΥΡΩΠΗ

Ο ΚΑΡΠΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Είναι γνωστό ότι ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός οικοδομήθηκε πάνω στα

πνευματικά επιτεύγματα των Ελλήνων: του αρχαίου και του
ελληνοχριστιανικού πολιτισμού . Θα ήταν ωστόσο άδικο αν
υποστηρίζαμε ότι η Ευρώπη του 2 ΐου αιώνα, στην πορεία της ύπαρξής
της , δεν παρήγαγε αξίες , που αναφέρονται στην πνευματική και
καλλιτεχνική δημιουργία, στην οικονομική και κοινωνική, ανάπτυξη,
στη Δημοκρατία και στον πολιτισμό. Οι αξίες αυτές υπήρξαν και
παραμένουν ανυπέρβλητες : Η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των
λαών της , η κοινωνική πρόνοια, η ισότητα των πολιτών (ισονομία,
ισηγορία), τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ανεξαρτησία των δικαστικών
αρχών, η πνευματική και τεχνολογική πρόοδος ..., κατακτήσεις του
Δημοκρατικού της πολιτεύματος , είναι υπαρκτές , έστω κι αν κάποιες
φορές , η εφαρμογή τους μπορεί να ήταν ελλιπής ή ακόμα και
προποιητή.
Όμως , παρά τις θετικές αυτές κατακτήσεις , οι ηγέτες των Ευρωπαϊκών
χωρών, δείχνουν αδύνατοι να διαχειριστούν τη σχέση Κράτους και
Υπερκράτους , Κέντρου και περιφέρειας ... Η υπέρβαση του (εθνικού)
Κράτους δεν έχει συντελεστεί ακόμα, οι μηχανισμοί της Ευρωπαϊκής
Ένωσης δεν έχουν καταφέρει να δαμάσουν τις εθνικές
περιχαρακώσεις και να οδηγήσουν τα Κράτη-μέλη σε μια άλλη
ισορροπία, μια ισορροπία με εσωτερική συνοχή και αμοιβαιότητα.

0 συγγραφέας του πονήματος αυτού Δρ.
ΔΙΟΝ . Δ . ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ σπούδασε
οικονομικές επιστήμες στην Αθήνα και στο
Παρίσι και έχει εργαστεί ως διευθυντικό
στέλεχος επιχειρήσεων, ελληνικών και
πολυεθνικών. Αναλυτικότερα:
ΣΠΟΥΔΕΣ
1. Διδακτορικό δίπλωμα (Doctorat de Γ
universite) οικονομικών επιστημών της
Νομικής και Οικονομικής Σχολής του
Πανεπιστημίου του Παρισιού. Paris 1.
2. Δίπλωμα μεταπτυχιακών σπουδών (3 erne
cycle) του Ινστιτούτου Μελετών Οικονο-
μικής και Κοινωνικής Ανάπτυξης του Πανε-
πιστημίου του Παρισιού (Δίπλωμα Ανωτά-
των Τεχνικών Ανάπτυξης ), Paris1.
3. Δίπλωμα Πανεπιστημίου Πειραιώς .
ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ
Οικονομικό στέλεχος , υπεύθυνος της υπη -
ρεσίας Μελετών και Ανάπτυξης μεγάλης
βιομηχανικής επιχείρησης , διευθυντικό
στέλεχος πολυεθνικών εταιρειών σε
διοικητικά, διαχειριστικά, οργανωτικά και
εμπορικά θέματα, εισηγητής σεμιναρίων στο
ΕΛ .ΚΕ. ΠΑ ., καθώς και σε εμπορικές και
βιομηχανικές επιχειρήσεις , συνεργάτης
εμπορικών επιχειρήσεων σε θέματα
ανάπτυξης προσωπικού, οργάνωσης , πωλή-
σεων κ.λ.π., πρόεδρος Δ.Σ. σε εταιρεία παρο-
χής υπηρεσιών Α.Ε., μελέτες , οργανωτικές
εργασίες κ.λ.π.
Δημοσιεύσεις
1. Le role du commerce exterieur dans le
developpement economique en Grece ,
Παρίσι 1966, Διδακτορική διατριβή.
2. Τα στελέχη των επιχειρήσεων και η
Ελληνική πραγματικότητα εκδ. ΠΑΜΙΣΟΣ,
Αθήνα 1980.
3. Τέχνη και Τεχνικές των πωλήσεων, εκδ.
ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ, Αθήνα 1986.
4. Εγκυκλοπαίδεια Οικονομικών Επιστημών,
εκδ. ΠΑΜΙΣΟΣ, διάφορες εργασίες , Αθήνα.
5. Ισόρροπη Ανάπτυξη και Μακροπρόθεσμος
προγραμματισμός στις επιχειρήσεις ,
Κεντρική Διάθεση « ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ», Αθήνα
1988.
6. Ανάπτυξη και Εθνικός Προγραμματισμός ,
η περίπτωση της Ελλάδος , Εκδ. ΠΑΠΑΖΗΣΗ,
Αθήνα 2006.
7. Ένα συναρπαστικό ταξίδι μέσα στο Χρόνο,
Γενεαλογικό Δένδρο , 1600 - 2010 ,
Ηλεκτρονική Έκδοση, Αθήνα 2012.
8. Η οικονομία της Νεότερης Ελλάδας , 1821-
2012, Ηλεκτρονική Έκδοση, Αθήνα 2013.
9. Μια ζωή γεμάτη όνειρα, μυθιστορηματική
αυτοβιογραφία , Ηλεκτρονική Έκδοση ,
Αθήνα 2014.
10. Η Ελλάδα στη Δίνη της οικονομικής
κρίσης , 2008 - 2015, Αθήνα 2016.
Ηλεκτρονική έκδοση:
dionysioskontogiorgis.blogspot.gr
11. Η Μακραίωνη πορεία του Ελληνισμού.
Τόμος 1.0 Αρχαίος Κόσμος .
Τόμος 2. Το Βυζάντιο.
Τόμος 3. Η Οθωμανική Κατοχή, Η Νεότερη
Ελλάδα
Ηλεκτρονική έκδοση, Αθήνα 2018
dionysioskontogiorgis.blogspot.gr.
12. Οι χρόνιες παθογένειες του Νεότερου
Ελληνικού Κράτους , Ηλεκτρονική έκδοση,
Αθήνα 2018
13. Τα μεγάλα επιτεύγματα της ανθρωπό-
τητας , ανατυπο, Ηλεκτρονική έκδοση,
Αθήνα 2018.
14 . Σύντομη Οικονομική Ιστορία του
Ελληνισμού, Ηλεκτρονική έκδοση 2019
15. ΕΥΡΩΠΗ , Ο καρπός της Ελλάδος ,
Ηλεκτρονική έκδοση, Αθήνα 2021
16. Σειρά εργασιών πάνω σε οικονομικά
( Μικροοικονομικά KOL Μακροοικονομικά),
κοινωνικά, εκπαιδευτικά κ.λ.π. θέματα, που
δημοσιεύθηκαν σε οικονομικά περιοδικά,
καθώς και στον ημερήσιο και περιοδικό
τύπο.
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Δ. ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ

ΕΥΡΩΠΗ
Ο ΚΑΡΠΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΑΘΗΝΑ
 Δρ. ΔΙΟΝ. Δ. ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ

ΕΥΡΩΠΗ
Ο ΚΑΡΠΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΑΘΗΝΑ 2021
 Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση του έργου αυτού,
καθώς και η αναπαραγωγή του με οποιοδήποτε μέσο, χωρίς σχετική
άδεια του συγγραφέα

ISBN: 978-618-83386-8-5
COPYRIGHT 2021: ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Δ. ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ
Τηλ.: 210 99 22 717
«Πολλές από τις αξίες της σημερινής Ευρώπης
έλκουν την καταγωγή τους από την εποχή του
Χρυσού αιώνα της Αθήνας».

«Είναι αδύνατο να συλλάβει κανείς την έννοια

του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, δίχως την
Αθήνα».
Simon Jenkins
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ .............................................................................................................. 13
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ................................................................................................................. 16

ΚΕΦ.1. Ό,ΤΙ ΠΡΟΗΓΗΘΗΚΕ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ.................................................. 21

1.1.Προϊστορική Εποχή ............................................................................................ 21
1.1.1.Τρόπος ζωής του Προϊστορικού ανθρώπου ................................................. 22
1.1.2. Οι πρώτες Βιοτεχνικές και Εμπορικές επιχειρήσεις .................................... 26
1.1.3. Η Γεωμετρική περίοδος (1.100-700 π.Χ.) ...................................................... 27
1.2. Ιστορική Εποχή................................................................................................... 28
1.2.1. Η Αρχαϊκή εποχή (700-480 π.Χ.) ................................................................... 29
1.2.2. Η κορύφωση του Κλασικού ελληνισμού (508-322 π.Χ.) ............................. 31
1.2.3. Οι πόλεμοι στον Αρχαίο Ελληνικό κόσμο ................................................... 32
1.2.3.1. Οι Περσικοί Πόλεμοι ................................................................................... 32
1.2.3.2. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος (431-404 π.Χ.) ........................................... 35
1.3. Η Μακεδονία του Μεγαλέξανδρου και η κατάκτηση στην Ασία ............... 37
1.3.1. Η Ελληνιστική Εποχή (323-31 π.Χ.) ............................................................. 39
1.4. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (264 π.Χ.- 476 π.Χ.) .............................................. 42
1.5. Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (330-1453)
(Το Βυζάντιο) ............................................................................................................. 49
1.5.1. Η Νέα Ρώμη, τα επιτεύγματα ........................................................................ 49
1.5.2. Το πνευματικό Βυζάντιο ................................................................................ 54
1.5.3. Η πολιορκία και η Άλωση ............................................................................. 58
1.5.4. Η «Ένοχη αδιαφορία» της Ευρώπης ............................................................ 60
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. ΟΙ ΑΡΧΕΓΟΝΟΙ ΛΑΟΙ ............................................................. 63

ΚΕΦ. 2. Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ Η ΕΥΡΩΠΗ ............................... 73

2.1. Η επικράτηση και η εξάπλωση ......................................................................... 73
2.2. Οι δογματικές διαφορές και οι αιρέσεις ......................................................... 74
2.3. Ο χριστιανικός Ελληνισμός .............................................................................. 77
2.4. Οι διαμάχες στους κόλπους του Χριστιανισμού ............................................ 78
Η εμφάνιση του Ισλάμ.............................................................................................. 78
2.5. Οι επόμενες εξελίξεις και το Σχίσμα ................................................................ 79
2.6. Το πρώτο σχίσμα του Παπισμού ...................................................................... 80
Η άνοδος των κρατών της Ευρώπης....................................................................... 80
2.7. Ένα ακόμα σχίσμα του Παπισμού (και τα σκάνδαλα) ................................. 82
2.8. Η Δ’ Σταυροφορία (1202-1204) Ιννοκέντιος Γ΄ .............................................. 82
2.9. Η Σύνοδος του Λατερανού στη Ρώμη ............................................................. 86
2.10. Η προσπάθεια της Ένωσης των εκκλησιών .................................................. 87
Η Σύνοδος της Λυών (1274) .................................................................................... 87
2.11. Η προσπάθεια γεφύρωσης του μεγάλου σχίσματος Ανατολικής και
Δυτικής Εκκλησίας .................................................................................................... 90
2.12. Η Σύνοδος της Φερράρα - Φλωρεντίας ......................................................... 91
2.13. Ο Ξεπεσμός του Παπισμού ............................................................................. 92
2.14. Ο Προτεσταντισμός ......................................................................................... 93
2.15. Η Ναυμαχία της «Ναυπάκτου». .................................................................... 95

ΚΕΦ. 3. Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ -ΟΙ ΑΕΝΑΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ 101

3.1. Η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους 962-1806 ......... 102
3.2. Οι πόλεμοι και οι Συνθήκες, ........................................................................... 104
3.2.1. Ο Αγγλογαλλικός Πόλεμος (1337-1453)..................................................... 104
3.2.2. Η εκδίκηση .................................................................................................... 105
3.2.3. Ο τριακονταετής πόλεμος (1618-1648) ....................................................... 106
3.2.4. Η Ειρήνη της Βεστφαλίας (1643) ................................................................. 107
3.2.5. Ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ (1643-1715) .................................................................... 107
3.2.6. Ο πόλεμος της Ισπανικής διαδοχής (1661-1700) ...................................... 109
3.2.7. Η Συνθήκη της Ουτρέχτης (1713-1715) ...................................................... 110
3.2.8. Το βασίλειο της Σουηδίας ........................................................................... 110
3.2.9. Ο επταετής πόλεμος (1756-1763) ................................................................. 111
3.2.10. Οι πόλεμοι της Πολωνικής και Αυστριακής διαδοχής 1715-1789 ........ 112
3.2.11. Ρωσία ............................................................................................................ 113
3.2.11.1. Ο Μεγάλος Πέτρος, της Δυναστείας των Ρομανόφ 1682-1725 ........... 113
3.2.11.2. Η Μεγάλη Αικατερίνη Β’, της Δυναστείας των Ρομανόφ
1762-1796 .................................................................................................................. 114
3.2.12. Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός 18ος αιώνας ................................................ 114
3.2.13. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός 1750 ......................................................... 116
3.2.14. Η Γαλλική Επανάσταση 1789-1799 ........................................................... 117
3.2.14.1. Γενικά......................................................................................................... 117
3.2.14.2. Ο Ναπολέων και η Ευρώπη- (Η κληρονομιά) (1804 - 1815)............... 120
3.2.14.3. Συνοπτικό χρονολόγιο της Γαλλικής Επανάστασης 1789 - 1815 ....... 122
3.2.14.4. Το Συνέδριο της Βιέννης ......................................................................... 124
3.2.14.5. Η Γαλλική Επανάσταση, αυτή των ιδεών ............................................. 127
3.2.14.6. Η Επίδραση της Γαλλικής Επανάστασης στην υπόθεση της
Ελληνικής Εθνικής Παλιγγενεσίας ....................................................................... 128
3.2.15. Οι λοιπές Επαναστάσεις στην Ευρώπη .................................................... 131
3.2.16. Ο πόλεμος της Κριμαίας (1854-1856)........................................................ 132
3.2.17. Το Πεδεμόντιο ............................................................................................. 133
3.2.18. Όττο Φον Βίσμαρκ (ή Μπίσμαρκ) και οι γενικότερες εξελίξεις
(1815-1898) ............................................................................................................... 134
3.2.19. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-1913 ............................................................ 137
3.2.20. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος 1914-1919 ...................................................... 138
3.2.21. Το Συνέδριο στο Παρίσι ............................................................................. 142
3.2.22. Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης ..................................................................... 143
3.2.23. Οι συνέπειες της Συνθήκης των Βερσαλλιών .......................................... 146
3.2.24. Η Επανάσταση στη Ρωσία ......................................................................... 146
3.2.25. Η Μικρασιατική εκστρατεία, Ιούνιος 1920 - Σεπτέμβριος 1922 .......... 149
3.2.26. Το Λοκάρνο 1925 ........................................................................................ 150
3.2.27. Η Άνοδος του Χίτλερ .................................................................................. 151
3.2.28. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ......................................................................... 153
3.2.29. Η αντίστροφη μέτρηση............................................................................... 159
3.2.30. Η Νέα Γερμανία .......................................................................................... 162
3.2.31. Ο Εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα ........................................................... 163
3.2.32. Οι μεταπολεμικές εξελίξεις ......................................................................... 166
3.2.33. Η Ε.Ο.Κ......................................................................................................... 180
3.2.34. Η Ε.Ο.Κ. εξελίσσεται σε Ε.Ε. ...................................................................... 181
3.2.35. Η Ελλάδα μετά τους πολέμους .................................................................. 182
3.2.36. Η Αλλαγή του πολιτικού σκηνικού .......................................................... 185
3.2.37. Η Ελλάδα στη Ζώνη του Ευρώ .................................................................. 187
3.2.39. Το τέλος του καθεστώτος στη ΕΣΣΔ .......................................................... 191

Κεφ. 4. ΤΑ ΤΕΧΝΙΚΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ ΤΗΣ

ΕΥΡΩΠΗΣ................................................................................................................ 199
4.1. Επισκόπηση....................................................................................................... 199
4.2. Οι σημαντικότερες επιμέρους εφευρέσεις (Από το 18ο αιώνα) ................. 208
4.2.1. Η κλωστοϋφαντουργία ................................................................................ 208
4.2.2. Η Βιομηχανία σιδήρου και ο Σιδηρόδρομος ............................................ 209
4.2.3. Η ναυτιλία ..................................................................................................... 211
4.2.4. Η Βιομηχανία όπλων .................................................................................... 212
4.2.5. Η Αγροτοκαλλιέργεια .................................................................................. 212
4.2.6. Η Γεωλογία .................................................................................................... 212
4.2.7. Η Φωτογραφία, οι Συνθετικές βαφές ......................................................... 213
4.2.8. Η θεωρία του Einstein (1879-1955) ............................................................. 213
4.2.9. Η πρώτη Βιομηχανική επανάσταση ........................................................... 213
4.2.10. Η δεύτερη Βιομηχανική επανάσταση ...................................................... 216
4.2.11. Ο Ηλεκτρισμός ............................................................................................ 218
4.2.12. Το τηλέφωνο ................................................................................................ 219
4.2.13. Η Επανάσταση στις μεταφορές ................................................................. 219
4.2.13.1. Το αυτοκίνητο .......................................................................................... 219
4.2.13.2. Το αεροπλάνο ........................................................................................... 222
4.2.14. Η Ιατρική...................................................................................................... 224
4.2.15. Η τρίτη Βιομηχανική επανάσταση ........................................................... 225
4.2.15.1. Η πληροφορική ........................................................................................ 225
4.2.15.2. Η ψηφιακή τεχνολογία ........................................................................... 227
4.2.16. Η ατομική βόμβα ........................................................................................ 227
4.2.17. Η κατάκτηση του διαστήματος ................................................................. 228
4.2.18. Τα επιτεύγματα στην ψυχαγωγία ............................................................. 229
4.2.18.1. Το ραδιόφωνο ........................................................................................... 229
4.2.18.2. Η Τηλεόραση ............................................................................................ 230
4.2.18.3. Ο κινηματογράφος .................................................................................. 231
4.2.18.3.1. Η εφεύρεση και η εξέλιξη του .............................................................. 231
4.2.18.3.2. Η Σχολή Vincennes ............................................................................... 232
ΚΕΦ. 5. Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ ............................................................... 239
5.1. Η Ελληνική κληρονομιά στην Ευρώπη ........................................................ 239
5.2. Το ξεκίνημα της Αναγέννησης στην Ευρώπη .............................................. 249
5.2.1. Ιταλία .............................................................................................................. 252
5.2.2. Γερμανία ......................................................................................................... 263
5.2.3. Γαλλία ............................................................................................................. 265
5.2.4. Ισπανία ........................................................................................................... 272
5.2.5. Πορτογαλία ................................................................................................... 277
5.2.6. Αγγλία ............................................................................................................ 280
5.2.7. Άλλες χώρες της Ευρώπης ............................................................................ 287
5.3. Η επόμενη περίοδος της πνευματικής Ευρώπης .......................................... 290
5.3.1. Γαλλία ............................................................................................................. 290
5.3.2. Γερμανία ......................................................................................................... 294
5.3.3. Ισπανία ........................................................................................................... 299
5.3.4. Αγγλία/Βρετανία ......................................................................................... 299
5.3.5. Ρωσία .............................................................................................................. 300
5.4. Οι Μεγάλοι Μουσουργοί της Ευρωπαϊκής Αναγέννησης ......................... 301
5.5. Η Νεοελληνική πνευματική και καλλιτεχνική ζωή ..................................... 304
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 : Η Συνθήκη των Σεβρών – Τα Ιόνια νησιά - Το Brexit -
Ο coronοios (COVID -19) ....................................................................................... 311

ΕΠΙΛΟΓΟΣ ............................................................................................................. 316

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .................................................................................................... 324

 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η απόφαση μου να ασχοληθώ, μέσα σ’ αυτό το πόνημα, με τη

Μακραίωνη ιστορική διαδρομή της Ευρώπης1, με αφετηρία τον
αρχαίο Ελληνισμό, προέκυψε ως μία εσωτερική ανάγκη. Η
προσπάθεια μου αυτή ελπίζω να καταφέρει να αναδείξει το μέγεθος
της προσφοράς της Ευρώπης στην ανθρωπότητα, στον τομέα του
Ευρωπαϊκού πολιτισμού και της ανάπτυξης (δομικής, οικονομικής
και κοινωνικής) παρά τις αντιξοότητες - με ευθύνη της ή όχι -, που
συνάντησε στην ιστορική αυτή η διαδρομή. Η παρακαταθήκη αυτή,
πολύτιμη κληρονομιά αναμφισβήτητα, θα μπορούσε να επιτρέψει
στην Ευρώπη του Μέλλοντος να προσφέρει περισσότερα κοινωνικά
και οικονομικά αγαθά στους λαούς της, «εν ειρήνη» και να
κατακτήσει μία περισσότερο δυναμική παρουσία, στο πλαίσιο της
διεθνούς κοινότητας.
Την εποχή της ανάδυσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όλος
σχεδόν ο τότε γνωστός κόσμος, σε Ευρώπη (Μεσογειακή), Ασία
(Κεντροδυτική) και Βόρεια Αφρική εκυριαρχείτο από το Ελληνικό
στοιχείο και τον Ελληνικό πολιτισμό: Οι επίγονοι του
Μεγαλέξανδρου στην Ασία και στη Βόρεια Αφρική με πνευματικά
κέντρα την Αλεξάνδρεια, την Αντιόχεια, την Πέργαμο, την Απάμεια,
την Ταρσό..., και τις Ελληνικές αποικίες σε Ανατολική και Δυτική
Μεσόγειο, στον Εύξεινο Πόντο, στη θάλασσα του Μαρμαρά και στην
Αδριατική... είχαν μετατρέψει το μεγαλύτερο μέρος του τότε
γνωστού κόσμου σε ελληνική επικράτεια. Όλες αυτές οι περιοχές
γύρω και πέρα από τη Μεσόγειο μιλούσαν την Ελληνική γλώσσα και
κρατούσαν ζωντανό τον Ελληνικό πολιτισμό για χιλιετίες.
Την ίδια περίπου εποχή (της ανάδυσης της Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας και αρκετά αργότερα), οι λαοί της Ευρώπης ήταν
ακόμα σε αρχέγονη κατάσταση, η διαβίωση τους νομαδική, οι
επιδρομές για λεηλασίες συνεχείς, η ανθρώπινη ζωή χωρίς αξία, η
στρατιωτική οργάνωση και η παραγωγική διαδικασία ανύπαρκτες. Η
μόνη αναλαμπή στο σκοταδισμό της Ευρώπης ήταν η Ρώμη, της
οποίας η αφύπνιση οδήγησε στην εύκολη επικράτηση της στον τότε
γνωστό κόσμο, γι’ αυτό και η αυτοαναγόρευση της σε

1 Ο τίτλος του έργου αυτού «Ευρώπη, ο καρπός της Ελλάδος» είναι φράση από το
βιβλίο του Παναγιώτη Κανελλόπουλου «Ιστορία του Ευρωπαϊκού πνεύματος».
13
«Οικουμενική». Ωστόσο, ενώ η Ρώμη κατάκτησε τον Ελληνισμό
εδαφικά, η ίδια κατακτήθηκε από αυτόν πνευματικά και πολιτιστικά.
Το Αρχαίο Ελληνικό πνεύμα - ειδικότερα της Κλασικής εποχής -
ταξίδεψε ανά τους αιώνες, μέσω της Ελληνιστικής περιόδου και της
Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (που το υιοθέτησε) και μεταλαμπαδεύτηκε
στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ηπείρου, που ήταν ιδιαίτερα πρόθυμες
να το υποδεχθούν. Το Βυζάντιο ειδικότερα – το Ανατολικό
εξελληνισμένο τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας – ήταν ένας από
τους σταθμούς στην πορεία του, που συνέδεε τον Αρχαίο κόσμο με
το νεότερο. Διέσωσε τα κείμενα της αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας,
τα διέδωσε στη Δύση και οδήγησε την Ευρώπη στην πνευματική της
αφύπνιση.
Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 και την
κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τους Οθωμανούς, το
Ισλάμ έγινε κυρίαρχο στην Κεντροδυτική Ασία, ενώ η Ευρώπη έχασε
για πάντα τα πολιτικά, οικονομικά και στρατηγικά πλεονεκτήματα,
που της εξασφάλιζε στις Ασιατικές περιοχές η Ευρωπαϊκή
Αυτοκρατορία του Βυζαντίου και αυτοπεριορίστηκε στα όρια της
γεωγραφικής περιοχής που κατέχει και σήμερα.
Το Βυζάντιο λοιπόν είναι ο κρίκος που συνδέει τον Αρχαίο
Ελληνισμό με τη σύγχρονη Ευρώπη και αναδεικνύει την ιστορική
συνέχεια της. Διατήρησε και διέχυσε τις πανανθρώπινες αξίες αυτού
του πολιτισμού, ώστε ο Δυτικός κόσμος - και φυσικά η Ευρώπη - να
λειτουργεί υπό την επίδραση της Ελληνικής ορθολογικής σκέψης και
σύμφωνα με τις αξίες του Ελληνοχριστιανικού πολιτισμού.
Η Ήπειρος της Ευρασίας χωρίστηκε ουσιαστικά στο (μικρότερο)
γεωγραφικό τμήμα της Ευρώπης, που προόδευσε και παρήγαγε
πνευματικά, πολιτιστικά και οικονομικά αγαθά και στο μεγαλύτερο
τμήμα της ΚΔ Ασίας με τους πολυποίκιλους λαούς, που υστερεί
αναπτυξιακά και παλεύει να βρει το δρόμο του, ενώ απειλεί τον
ανεπτυγμένο Δυτικό κόσμο με τις κατακτητικές του φιλοδοξίες.
Η Ελλάδα - κομμάτι της Νοτιοανατολικής Ευρώπης -, που
προηγήθηκε σε λαμπρότητα και πνευματικό πολιτισμό, με την
κατάληψη της από τον Τουρκο-οθωμανικό δυνάστη, μπήκε για 400
χρόνια στο πιο βαθύ σκοτάδι της ιστορίας της. Η υποδούλωση της
καταδίκασε το λαό της στη δυστυχία και όσους παρέμειναν στα
πάτρια εδάφη στην οπισθοδρόμηση. Τα δεινά πολλά, το σκοτάδι
βαθύ, η «νύχτα» μεγάλη και εφιαλτική.
14
 Η Ευρώπη του 15ου αιώνα βαρύνεται με την «αδικαιολόγητη
αδιαφορία της» για τα συμβαίνοντα στην Ανατολή. Οι συνέπειες
αυτής της στάσης υπήρξαν οδυνηρές όχι μόνο για τον Ελληνισμό,
αλλά και για την ίδια την Ευρώπη. Με την κατάλυση του Βυζαντινού
Κράτους, οι σχέσεις της Ευρώπης με την Ασία διακόπηκαν για 400
χρόνια και οι εστίες του Ελληνο-ευρωπαϊκού πολιτισμού έσβησαν. Η
Ευρώπη δυστυχώς στερούνταν το όραμα, τη σύνεση, την οργάνωση,
την ενότητα και την πνευματική ωριμότητα, που χρειάζονταν ένα
τέτοιο εγχείρημα. Ήταν - όπως και σήμερα ακόμα -, περιχαρακωμένη
στα στενά εθνικά της συμφέροντα και δεν έβλεπε μακρύτερα. Η
Ευρώπη του 1453 ήταν ακόμα πολύ ανώριμη. Δυστυχώς και μέχρι
σήμερα η Ευρώπη δεν έπαψε να διαπράττει τα ίδια λάθη.
Το πόνημα αυτό στηρίχθηκε στην υπάρχουσα βιβλιογραφία.
Αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω όλους εκείνους που
ασχολήθηκαν με κάποιο ή κάποια από τα θέματα που
πραγματεύεται, κυρίως όμως αυτούς που μπόρεσα να μελετήσω και
αναφέρονται στη συνημμένη βιβλιογραφία. Οι πληροφορίες που
παρέχουν είναι πολύτιμες και για μένα προσωπικά υπήρξαν τέτοιες.
Κατά τη συγγραφή του, προσπάθησα να κρατήσω την απαραίτητη
αντικειμενικότητα και αμεροληψία, που απαιτεί ένα ιστορικό έργο.
Στα επόμενα θα εξετάσουμε τη μακραίωνη αυτή πορεία της
Ευρώπης με τις εξής θεματικές ενότητες:

ΚΕΦ. 1. Ό,τι προηγήθηκε της Ευρώπης (από την Αρχαία Ελληνική

εποχή μέχρι την αρχή της συγκρότησης της Ευρώπης).
ΚΕΦ. 2. Η Χριστιανική θρησκεία (Ανατολική-Δυτική, δογματικές
διαφορές, σχίσματα, αιρέσεις).
ΚΕΦ. 3. Η Συγκρότηση της Ευρώπης, οι αέναες συγκρούσεις.
ΚΕΦ. 4. Τα τεχνικά και τεχνολογικά επιτεύγματα της Ευρώπης.
ΚΕΦ. 5. Η Πνευματική Ευρώπη.
Επίλογος
Βιβλιογραφία

15
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η «Ευρώπη»1, ως γεωγραφικός προσδιορισμός, έχει σχέση με

την Ελληνική μυθολογία: Ευρώπη ονομάζοταν ένα νεαρό κορίτσι, το
οποίο, ενώ έπαιζε με τις φίλες της στις ακτές της Τύρου ή της
Σιδώνας, το απήγαγε ο Δίας, ο θεός των θεών των Ελλήνων,
μεταμορφωμένος σε λευκό ταύρο και το μετέφερε στη Κρήτη. Από
την ένωση αυτή γεννήθηκε ο Μίνωας, βασιλιάς της Κρήτης την
Εποχή του Χαλκού (2.800-1.100 π.Χ.) και προέκυψε ο Μινωικός
Πολιτισμός. Η μυθική αυτή παράδοση μαρτυρεί τη στενή σχέση που
είχε η Ελλάδα - άρα η Ευρώπη - με την Ασία. Η Ευρώπη είναι το
Δυτικό άκρο της Ευρασιατικής Ηπείρου.
Ο όρος «Ευρωπαίος» προσδιορίζει την κοινή ταυτότητα μιας
ομάδας λαών, που κατοικούν σε συγκεκριμένη (κοινή) γεωγραφική
περιοχή. Ο όρος αυτός φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε, για πρώτη
φορά, σε ένα Χριστιανικό χρονικό, όταν ο Κάρολος Μαρτέλος,
παππούς του Καρλομάγνου, απέκρουσε τους Άραβες
ο
Μουσουλμάνους της Ισπανίας, κοντά στο Πουατιέ, τον 8 αιώνα και
απήλλαξε την Ευρώπη από την Αραβική απειλή. Η ονομασία
«Ευρωπαίος» φαίνεται λοιπόν πως χρησιμοποιούνταν ήδη κατά τον
Ευρωπαϊκό «Μεσαίωνα», ειδικότερα κατά την εποχή του
Καρλομάγνου (768-814). Ωστόσο, καθαρά χρήση της ονομασίας
αυτής έγινε το 15ο αιώνα από τον Πάπα Πίο Β’ (1458-1464) και
αργότερα από το βασιλιά της Βοημίας, όταν δημοσίευσε ένα σχέδιο
για την ένωση της «Ευρώπης». Ο Χριστιανισμός έπαιξε θετικό ρόλο
στη συγκρότηση της Ευρώπης, όμως αυτό δεν ήταν αρκετό. Για να
δημιουργηθεί η αίσθηση της «Κοινότητας», χρειάζονται συγγενικοί
δεσμοί και ταυτότητα (ιστορική, πολιτισμική...) μέσα στη
συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή. Αν δεν υπάρχει, η συμβίωση
γίνεται δύσκολη και χρειάζεται χρόνος για να επέλθει η εξομάλυνση.
Υποστηρίχθηκε από ορισμένους ιστορικούς ότι η Ευρώπη
δημιουργήθηκε την εποχή του Καρλομάγνου, έστω κι αν αυτός δεν
το είχε συνειδητοποιήσει. Όπως και να ‘χει, ένα σοβαρό κύμα
εξευρωπαϊσμού εκδηλώθηκε το 12ο και το 13ο αιώνα.
Αν θέλουμε ωστόσο να καθορίσουμε μια τυπική ημερομηνία
ως αρχή της Ευρώπης, αυτή θα ήταν περίπου η εποχή, που ο Μ.

1 Jacques Le Goff, Μεσαιονολόγος, Συνέντευξη στη Liberation, Διαδίκτυο, 13/5/2015.

16
Κωνσταντίνος Α’ (306-337) ίδρυσε τη Ν. Ρώμη (Κωνσταντινούπολη)
και εγκαταστάθηκε εκεί, δηλ. ο 4ος αιώνας. Τη εποχή αυτή υπήρξε
έντονη κινητικότητα στο Δυτικό Τμήμα της Ευρασίας (αυτό που
ονομάζουμε Ευρώπη) άναρχων λαών, προερχομένων από τα βόρειο-
ανατολικά, που προμήνυε πως κάτι σοβαρό πρόκειται να συμβεί σ’
αυτό το γεωγραφικό χώρο και δικαιολογεί αυτή την άποψη.
Η Ευρώπη άρχισε να συγκροτείται οριστικά και ουσιαστικά σε
εθνικές, πολιτικές και πολιτιστικές ενότητες από το 14ο-15ο αιώνα,
μακριά από την Ασία. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία, κατέληξε (από τον
6ο αιώνα) να είναι ελληνική και η προέκταση της Ευρώπης στην
Ασία. Συνέβαλε στον εξελληνισμό, άρα στον εξευρωπαϊσμό των
ετερόκλητων Ασιατικών λαών. Αν η επίδραση αυτή της Ευρώπης
στην Ασία είχε συνέχεια, χωρίς τη διακοπή των 400 χρόνων της
Οθωμανικής κυριαρχίας, ο πολιτικός χάρτης της Ευρασίας, θα ήταν
διαφορετικός σήμερα.
Ο χωρισμός του Ανατολικού Τμήματος της Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας από το Δυτικό, δηλ. το ελληνικό τμήμα από το
λατινικό, έφερε σταδιακά το μίσος και την εχθρότητα μεταξύ Δύσης
και Ανατολής. Η αποξένωση της Δύσης από την Ανατολή παγιώθηκε
μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς το
1453 και ήταν έντονα επιζήμια, ιδιαίτερα για τη Ευρώπη -
στρατηγικά, πολιτικά και πολιτιστικά - τουλάχιστο για 400 χρόνια, αν
όχι και μέχρι σήμερα.
Η Ευρώπη, χερσόνησος στη Δυτική πλευρά της Ευρασιατικής
Ηπείρου, χωρίζεται από την υπόλοιπη Ασία, στα Ανατολικά της, από
τον Καύκασο και τα Ουράλια, τον Εύξεινο Πόντο, τον Ελλήσποντο και
το Αιγαίο Πέλαγος. Δεν είχε ερήμους και οι πεδιάδες της
καλύπτονταν από δάση. Κατοικείται από 720-750 εκατομμύρια
κατοίκους.
Η θέση της Ευρώπης στην Εύκρατη Ζώνη και οι θαλάσσιες
περιοχές, που εισχωρούν στο εσωτερικό της, διευκόλυναν την
ανθρώπινη εγκατάσταση, που χρονολογείται από την παλαιολιθική
εποχή (8.000 χρόνια π.Χ.) και χαρακτηρίζεται από πολυμορφία.
Συγκεντρώνει λιγότερο από 10% της χερσαίας επιφάνειας της γης
(περί τα 10.500.000 τ.χιλ.) και περί το 12% του συνολικού
παγκόσμιου πληθυσμού. Δεν χαρακτηρίζεται από εθνική ή γλωσσική
ομοιογένεια, παρόλο που ο Χριστιανισμός και οι Ινδοευρωπαϊκές
γλώσσες κυριαρχούν.
17
18
ΚΕΦ. 1. Ό,ΤΙ ΠΡΟΗΓΗΘΗΚΕ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

19
20
 ΚΕΦ.1. Ό,ΤΙ ΠΡΟΗΓΗΘΗΚΕ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

«Ουκ εκ χρημάτων αρετή γίγνεται,

αλλ’ εξ αρετής χρήματα και τα
άλλα αγαθά τοις ανθρώποις
άπαντα και ιδία και δημόσια.»
Σωκράτης (470 - 399 π.Χ.)
(Πλάτωνος Απολογία)

1.1. Προϊστορική Εποχή

Η ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης ξεκινά λοιπόν την εποχή της
Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Τότε άρχισε, ο γεωγραφικός αυτός χώρος,
να προσελκύει αρχέγονους λαούς και να εμφανίζει αυξημένη
κινητικότητα. Κατά τη διάρκεια του Βυζαντίου εξελίσσεται και
διαμορφώνεται σε στοιχειώδεις κρατικές οντότητες, ενώ από το 14 -
15ο αιώνα, οι λαοί αυτοί άρχισαν να αποκτούν εθνική συνείδηση και
φεουδαρχική νοοτροπία και οργάνωση, και από το 18ο αιώνα
εισέρχονται στο σύγχρονο ευρωπαϊκό κόσμο. Από νωρίς ξεκίνησαν
τις συγκρούσεις - πολιτικές και θρησκευτικές - με κίνητρο την
επίδειξη ισχύος, την επικράτηση, την εδαφική επέκταση, την
κυριαρχία. Μέχρι πρόσφατα ακόμα δεν έλλειψαν οι πόλεμοι (Α’ και
Β’ Παγκόσμιοι Πόλεμοι).
Η πνευματική προσφορά του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου από
την εποχή του Μυκηναϊκού πολιτισμού (1650-1100 π.Χ.) μέχρι το
τέλος της Ελληνιστικής περιόδου (31 π.Χ.), με κορύφωση τον 5ο
αιώνα της Χρυσής Εποχής, ήταν κυρίαρχη στη σύγχρονη
διαμόρφωση της Ευρώπης, στην πνευματική της εξέλιξη και στο
πολιτισμό της. Η σύζευξη της ελληνικής κληρονομιάς με το
Χριστιανισμό, την εποχή του Βυζαντίου, έδωσε το δικό της στίγμα
στην εξέλιξη της Ευρώπης, όπως και η πνευματική προσφορά της
Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, με αναφορές στην Αρχαία Ελληνική
Γραμματεία, όσα δεν έδωσε ποτέ η Ρώμη και η Αγία Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία.
Την εποχή του Μυκηναϊκού πολιτισμού (1600-1100 π.Χ.)
κυριαρχούσαν στη Μ. Ασία οι Χετταίοι και οι Τρώες. Με τους
τελευταίους οι Έλληνες Αχαιοί είχαν ένα δεκαετή πόλεμο, με
21
(μυθική) αφορμή την απαγωγή της Ωραίας Ελένης, συζύγου του
Μενελάου, βασιλιά της Σπάρτης, που κατέληξε στην πυρπόληση της
Τροίας, πιθανόν τη δεκαετία του 1180 π.Χ. Την εκστρατεία και τον
πόλεμο αυτό, τον περιέγραψε ο Όμηρος στο έργο του, την Ιλιάδα, το
πρώτο γραπτό κείμενο στην ιστορία της Ευρώπης και της
ανθρωπότητας, για πολλούς ιστορικούς τον 8ο αιώνα π.Χ., για
άλλους πολύ νωρίτερα, αμέσως μετά τη λήξη του Τρωϊκού Πολέμου.
Μετά τον Τρωϊκό Πόλεμο, η Ελλάδα έπεσε σε παρακμή για 200
περίπου χρόνια, γι’ αυτό και η περίοδος αυτή ονομάστηκε
«Σκοτεινοί Χρόνοι». Συνέπεσε επίσης με την κάθοδο των Δωριέων
από τα βόρεια της Ηπειρωτικής χώρας, την ίδια αυτή περίοδο (περί
το 1100 π.Χ.). Οι θεοί της εποχής αυτής είχαν ανθρώπινη μορφή και
χαρακτηριστικά. Είχαν ελαττώματα, ήταν δραστήριοι, διαφωνούσαν,
συνωμοτούσαν... Το DNA των σύγχρονων Ελλήνων, (λέγεται ότι)
καταδεικνύει ότι κατάγονται από τους Αχαιούς της Μυκηναϊκής
εποχής.1

1.1.1. Τρόπος ζωής του Προϊστορικού ανθρώπου

Την προϊστορική εποχή – τα τελευταία 600.000 χρόνια –, η
στάθμη του νερού της θάλασσας μεταβάλλεται συνεχώς, με
αποτέλεσμα να μεταβάλλεται μαζί και η ακτογραμμή.2 Ειδικότερα,
τα τελευταία 110.000 χρόνια (Μέση Παλαιολιθική εποχή) η στάθμη
της θάλασσας είχε μεγάλες αυξομειώσεις, οι οποίες μετέβαλαν με τη
σειρά τους την ακτογραμμή της Ευρωπαϊκής Ηπείρου και των νησιών
της.
Τα σπήλαια από την Παλαιολιθική ως τη Νεολιθική αποχή
αποτέλεσαν αναπόσπαστο μέρος της ζωής των ανθρώπων. Οι
μεταβολές στον τρόπο ζωής της Προϊστορικής εποχής – στο πέρασμα
του χρόνου – επηρέασαν και τη χρήση των Σπηλαίων.
Χρησιμοποιήθηκαν για κατοικία (μόνιμη ή προσωρινή), για
αποθήκη, για λατρεία, για ταφή των νεκρών... Κατά το πέρασμα στη
Νεολιθική εποχή, οι μεταβολές αυτές στη χρήση των σπηλαίων ήταν
περισσότερο ορατές. Κατά την ύστερη Νεολιθική εποχή, η ανάπτυξη

1 Simon Jenkins, Μια σύντομη ιστορία της Ευρώπης, Εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα
2019.
2 Ιωάννης Μελέτης, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 1, συλλογικό έργο,

Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2015, σελ. 9-16.

22
της Γεωργίας και της κτηνοτροφίας, τα οικόσιτα ζώα, η δημογραφική
ανάπτυξη..., φαίνεται πως αύξησε τη χρήση των σπηλαίων ως
βοηθητικούς χώρους.
Η στροφή των ανθρώπων προς τις θαλάσσιες πηγές διατροφής
στις παραθαλάσσιες περιοχές, χαρακτήρισε το τέλος της
Παλαιολιθικής εποχής και την αρχή της Νεολιθικής εποχής. Η
μετάβαση από τον κυνηγετικό (περιπλανώμενο) τρόπο ζωής στη
σταδιακή χρήση της καλλιέργειας της γης (σιτηρών και οσπρίων) και
της κτηνοτροφίας - η πρώτη μεγάλη πολιτιστική επανάσταση του
ανθρώπου - ήταν ένας σοβαρός λόγος να δημιουργηθούν οι πρώτοι
μόνιμοι οικισμοί.1 Η εξέλιξη αυτή σήμανε επίσης την έναρξη της
Νεολιθικής εποχής. Από το τέλος της 7ης χιλιετίας οι κάτοικοι στον
Ελλαδικό χώρο υιοθέτησαν την αγροκτηνοτροφία ως κύριο τρόπο
διατροφής τους. Ήδη, από την Παλαιολιθική εποχή φαίνεται ότι
υπήρχαν (αυτοφυή) δημητριακά και όσπρια, τα οποία μαζί με τους
άγριους καρπούς, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν για τη διατροφή
τους.
Από την αρχή του «παραγωγικού» σταδίου της πολιτιστικής
ιστορίας της ανθρωπότητας «ο ρόλος της χώρας μας στην Ευρώπη
γίνεται πρωταρχικός, αφού μόνο στο νοτιοανατολικό αυτό άκρο της
Ευρωπαϊκής Ηπείρου, στην Ελλάδα, ήρθαν στο φως πρώιμα λείψανα
ενός γεωργικού και κτηνοτροφικού σταδίου...».2 «Η απότομη αυτή
αλλαγή σχετίζεται με τη θέση της χώρας και την προσέγγιση προς τη
Μέση Ανατολή, όπου εντοπίζεται η επαναστατική μεταβολή, που
άλλαξε τη μοίρα της ανθρωπότητας».3
«Η εξασφάλιση της υλικής βάσεως της ζωής από σταθερές
πηγές, που ελέγχονται από τον άνθρωπο, άλλαξε ριζικά την πορεία
του ανθρώπινου γένους, δημιούργησε τη βάση για περαιτέρω
ανάπτυξη σε όλους τους τομείς και έγινε πραγματικό θεμέλιο
πολιτισμού. Από την άποψη αυτή, η μεταβολή υπήρξε

1 H. G. Wells, Σύντομη ιστορία του κόσμου, Μετάφραση Γ. Μαραγκός, Εκδ.

ΚΕΔΡΟΣ, Αθήνα, σελ. 97.
2 Δημήτριος Θεοχάρης, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 1, Εκδοτική Αθηνών,

Αθήνα 2015, σελ. 46.

3 Δημήτριος Θεοχάρης, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 1, Εκδοτική Αθηνών,

Αθήνα 2015, σελ. 46.

23
επαναστατική, μια από τις πιο μεγάλες επαναστάσεις στην
πολιτιστική ιστορία του ανθρώπου».1
Η εξημέρωση φυτών και ζώων στο Νοτιοανατολικό άκρο της
Ευρώπης (Ελλάδα) πιστεύεται ότι άρχισε στη Νεολιθική εποχή.2 Η
εξημέρωση αυτή ταυτίζεται με την ανάπτυξη των γεωργικών
καλλιεργειών και της κτηνοτροφίας. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι τα
γεγονότα αυτά άρχισαν στις περιοχές της Εγγύς Ανατολής πολύ
νωρίτερα (μεταξύ 13.000 και 11.000 π.Χ.). Αντίστοιχα φαινόμενα
εμφανίστηκαν και σε άλλες περιοχές του πλανήτη, όπως στην Κίνα
(καλλιέργεια ρυζιού) και στη Νότα Αμερική (καλλιέργεια
καλαμποκιού).
Στο Αιγαίο, οι επαφές ανάμεσα σε διαφορετικές πολιτιστικές
ομάδες έγιναν περισσότερο εντατικές κατά την ύστερη Νεολιθική
εποχή. Οι γνώσεις των κατοίκων σχετικά με τη ναυσιπλοΐα έγιναν
περισσότερες, οι εμπειρίες τους επίσης, επομένως και οι ικανότητες
τους να αντιμετωπίζουν τα όποια προβλήματα ναυσιπλοΐας,
αυξημένες. Κατά την ύστερη Νεολιθική εποχή και την πρώιμη εποχή
του Χαλκού, παρατηρείται συνεχώς αύξηση των κατοίκων των
νησιών καθώς και η ανάπτυξη του θαλάσσιου εμπορίου. Στα
θαλάσσια ταξίδια χρησιμοποιούσαν κωπήλατα σκάφη.
Επωφελούνταν από τα θαλάσσια ρεύματα, ώστε να διευκολύνονται
οι μετακινήσεις τους. Ήταν τότε που άρχισε να αναπτύσσεται ο
Κρητο-Μινωικός πολιτισμός.
Τη Νεολιθική εποχή ο άνθρωπος προσπαθούσε να βρει έναν
ασφαλή χώρο να προστατευθεί από τις κακές καιρικές συνθήκες και
από τα άγρια και επικίνδυνα ζώα. Σταδιακά άρχισε να κατασκευάζει
πρόχειρους καταυλισμούς, οι οποίοι στη συνέχεια μεταβλήθηκαν σε
οικισμούς, όταν οι συνθήκες επέτρεψαν να εγκατασταθεί μόνιμα σε
ένα τόπο. Αρχικά, επρόκειτο για καλύβες κατασκευασμένες με
ξύλινους πασσάλους με πηλό και άχυρο. Η στέγη ήταν
κατασκευασμένη με καλάμια και το δάπεδο με πηλό. Οι κατασκευές
αυτές ήταν ισόγειες και αποτελούνταν από έναν ενιαίο χώρο. Ως
τόποι δημιουργίας των οργανωμένων οικισμών επιλέγονταν αυτοί
που είχαν επαρκείς ποσότητες νερού ή/και πρώτων υλών,

1Δημήτριος Θεοχάρης, όπ. παρ., Αθήνα, σελ. 47.

2 Φερεντίνος Γιώργος, Γκιώνη Μαρία, Παραγωγική διαδικασία, Ιστορία των
Ελλήνων, τόμος 1, ΔΟΜΗ Α.Ε., Αθήνα.
24
απαραίτητων για την κατασκευή κατοικιών, εργαλείων, κεραμικών
κ.λπ. Αργότερα, ένιωσαν την ανάγκη να προστατευθούν από τον ίδιο
τον άνθρωπο. Γι’ αυτό άρχισαν να δημιουργούν οικισμούς, που δεν
ήταν προσβάσιμοι στους «κακοποιούς». Αυτός ήταν ένας σοβαρός
λόγος να δημιουργήσουν Ακροπόλεις σε βραχώδεις λόφους (σε
υψόμετρο), οχυρωμένες με τείχη..., ώστε να προστατεύονται από
επιδρομές κακοποιών στοιχείων. Η τάση για περισσότερο
οργανωμένη μορφή ζωής εμφανίστηκε στον ελληνικό χώρο κατά την
εκπνοή της Νεολιθικής εποχής και την αυγή της πρώιμης εποχής του
Χαλκού: τα σπίτια τώρα κατασκευάζονται γύρω από έναν ή
περισσότερους κεντρικούς δρόμους, είναι μεγαλύτερα και έχουν
περισσότερους εσωτερικούς χώρους, με πεζούλια, που
χρησιμοποιούνταν για καθίσματα για να κάνουν τη ζωή τους πιο
άνετη... Οι οικισμοί περικλείονταν με τείχη για προστασία από τους
επιδρομείς. Προτιμούνταν για εγκατάσταση των οικισμών οι
εύφορες περιοχές, όπου οι κάτοικοι μπορούσαν να αναπτύξουν την
γεωργία και την κτηνοτροφία, ενώ η γειτνίαση με τη θάλασσα
διευκόλυνε το εμπόριο.
Η χρήση των μετάλλων συνετέλεσε στην εξέλιξη της
καθημερινότητας των ανθρώπων, στην οικονομική και πνευματική
ζωή. Με το μέταλλο ως πρώτη ύλη, ο άνθρωπος μπόρεσε να
κατασκευάσει μεγαλύτερη ποικιλία εργαλείων που διευκόλυναν την
καλλιέργεια της γης και την επέκταση της σε εκτάσεις, που πριν δεν
ήταν δυνατή η αξιοποίηση τους, επομένως αύξησε την παραγωγή
και την παραγωγικότητα, ενθάρρυνε τη βιοτεχνική δραστηριότητα,
κατασκεύασε όπλα, κοσμήματα, και άλλα αντικείμενα. Επομένως,
ορισμένες ομάδες εργαζομένων άρχισαν να ευημερούν, κι έτσι
επήλθε η πρώτη οικονομική και κοινωνική διαφοροποίηση.
Από τα μέταλλα, το περισσότερο διαδεδομένο ήταν ο χαλκός,
ο οποίος δεν χρησιμοποιούνταν ακατέργαστος, αλλά με τη μορφή
του ορείχαλκου (μπρούτζου), που είναι μείγμα χαλκού και
κασσίτερου. Αργότερα, και με την ανακάλυψη του σιδήρου (αρχή
Γεωμετρικής περιόδου), καθώς και την ανάπτυξη του θαλάσσιου
εμπορίου, η μετακίνηση των λαών έγινε πιο εύκολη, γι’ αυτό και οι
λαοί προτιμούσαν να κατοικούν κατά μήκος των θαλάσσιων ακτών
και των ποταμών, που η επικοινωνία ήταν πιο εύκολη. Η ενδοχώρα
της Ευρώπης ήταν καλυμμένη από δάση και στερούνταν υποδομών.

25
 Από την ύστερη εποχή του χαλκού, στην Ευρώπη άρχισαν να
συρρέουν λαοί κυρίως από την Ανατολή, την Ασία που μιλούσαν τα
πρωτο-Ινδοευρωπαϊκά και αργότερα (2η χιλιετία) ήρθαν οι Κέλτες. Οι
λαοί από τις Ασιατικές στέπες και τον Καύκασο ήταν Γερμανοί και
έφεραν μαζί τους τις Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, που μεταλλάχτηκαν
σε Γερμανικά, Ιταλικά, Γαλλικά, Ελληνικά και άλλες.

1.1.2. Οι πρώτες Βιοτεχνικές και Εμπορικές επιχειρήσεις

Κατά τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού, επιτελέστηκαν
αλλαγές στην οικονομική και κοινωνική οργάνωση, οι οποίες
(αλλαγές) πιστοποιούνται από τα ανασκαφικά ευρήματα: κατάλοιπα
οικισμών, βιοτεχνική δραστηριότητα σε ποικιλία αντικειμένων,
ταφικά ευρήματα κ.λπ. Έτσι, κατά την πρώιμη Εποχή του Χαλκού
άρχισε να αναπτύσσεται το εμπόριο1 και να ξεχωρίζει μια εύρωστη
οικονομικά κοινωνική ομάδα.
Στο τέλος της πρώιμης Εποχής του Χαλκού, η επεξεργασία των
μετάλλων εξαπλώθηκε, καθώς και η εμπορία των μεταλλικών
αντικειμένων.
Άρχισαν να κατασκευάζονται επίσης όχι μόνο χάλκινα
αντικείμενα, αλλά και είδη με πρώτη ύλη το χρυσό και τον άργυρο,
τα οποία είδη αφορούσαν κυρίως κοσμήματα. Η διαδικασία
επεξεργασίας του μετάλλου απαιτεί το λιώσιμο του, μέσω της
θέρμανσης, άρα της φωτιάς σε ειδικό περιβάλλον, δηλ. ένα είδος
βιομηχανικής επεξεργασίας, έστω και με πρωτόγονο τρόπο. Η
διαδικασία αυτή ξεκίνησε να χρησιμοποιείται κατά την εκπνοή της
Νεοελληνικής εποχής και την αυγή της Εποχής του Χαλκού.
Η ανάπτυξη του εμπορίου ήταν αναγκαία. Εκτός από την
παραγωγή και τη διακίνηση μεταλλικών αντικειμένων, επομένως της
εμφάνισης μιας πρωτόλειας βιοτεχνίας, η αύξηση της γεωργικής
παραγωγής και της κτηνοτροφίας, που δημιούργησαν πλεόνασμα
ειδών διατροφής, αναδείκνυε την ανάγκη διακίνησης του
πλεονάσματος αυτού για την αναζήτηση αγοραστών και έτσι να
αναπτυχθεί η συναλλακτική οικονομία.
Από την προϊστορική εποχή, λοιπόν, η Ευρώπη στο
Νοτιοανατολικό άκρο της (Ελλάδα) άρχισε να δραστηριοποιείται
παραγωγικά και εμπορικά και κληρονόμησε στην ανθρωπότητα

1 Πολανυί Καρλ, Η Εφεύρεση του Εμπορίου, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2017.

26
κορυφαίους πολιτισμούς. Εννοούμε τον Κυκλαδικό πολιτισμό (3.000-
1.600 π.Χ.). το Μινωικό πολιτισμό (2.800-1.100 π.Χ.) και το
Μυκηναϊκό πολιτισμό (1.600-1.100 π.Χ.), των οποίων οι θαλάσσιες
(οι δυο πρώτοι) και οι χερσαίες δραστηριότητες δέσποζαν πάνω
στον Ελληνικο-Ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ειδικότερα, ο Μινωικός
πολιτισμός χρησιμοποιούσε ως γραφή τη Γραμμική Α’ και ο
Μυκηναϊκός τη Γραμμική Β’. Ήταν γραφή συλλαβογραφική, δηλ.
κάθε συλλαβόγραμμα ισοδυναμούσε με μια συλλαβή, που
αποτελούνταν είτε από ένα φωνήεν, είτε από ένα σύμφωνο, είτε
από ένα σύμφωνο και ένα φωνήεν μαζί. Την χρησιμοποιούσαν
κυρίως για να τηρήσουν τα λογιστικά τους βιβλία.

1.1.3. Η Γεωμετρική περίοδος (1.100-700 π.Χ.)

Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, η ελληνική αλφαβητική
γραφή προήλθε από το Φοινικικό αλφάβητο που είχε 22 γράμματα,
όλα σύμφωνα. Οι Έλληνες πήραν από τους Φοίνικες, πιθανόν στα
τέλη του 9ου π.Χ. αιώνα, την απλουστευμένη αυτή συμφωνογραφή,
τη συμπλήρωσαν με φωνήεντα και μερικά ακόμα σύμφωνα, που
χρειαζόταν η ελληνική γλώσσα, και δημιούργησαν την πρώτη
πραγματικά αλφαβητική γραφή του πρώτου ελληνικού αλφαβήτου.
Έτσι, το ελληνικό αλφάβητο απέκτησε 24 γράμματα. Το πρώτο αυτό
πραγματικό αλφάβητο δια της λατινικής μορφής του – που είναι
ελληνογενής – μεταδόθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο. Βέβαια, δεν
έλειψαν και οι υποστηρικτές άλλων απόψεων, σχετικά με την
πατρότητα και την ανακάλυψη του.
Τα γεγονότα της εποχής αυτής, με κυρίαρχο αυτό του Τρωικού
Πολέμου, τα περιέγραψε ο Όμηρος σ’ αυτή τη νέα αλφαβητική
γραφή, κατά ορισμένους του 8ου αιώνα π.Χ., κατ’ άλλους πολύ
νωρίτερα (Αμέσως μετά τον Τρωικό Πόλεμο, το 1280). Όπως και να
‘χει, είναι το πρώτο καταγεγραμμένο γεγονός της ιστορίας της
Ευρώπης και της ανθρωπότητας.
Την Μυκηναϊκή εποχή διαδέχθηκε περίοδος μεγάλων
ανακατατάξεων και ταραχών. Αποκαλούμενη Γεωμετρική, αλώθηκε
από νέους εισβολείς, τους Δωριείς από τα βόρεια της Ηπειρωτικής
Ελλάδας. Τα χρόνια μεταξύ 1.100 και 900 π.Χ. ονομάστηκαν
«Σκοτεινοί χρόνοι», λόγω της παρακμής που ήταν ορατή σε όλους
τους τομείς και της έλλειψης επαρκών νέων αρχαιολογικών
ευρημάτων.
27
 Αντίθετα, ο 9ος και ο 8ος αιώνας – κυρίως ο 8ος – διακρίνονται
από ραγδαίες εξελίξεις και χαρακτηρίζονται ως περίοδος
αναγέννησης.

1.2. Ιστορική Εποχή

Τον 8ο αιώνα π.Χ. γεννιούνται οι πρώτες πόλεις.
Χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο, από
φυλετική πληθυσμιακή συγκέντρωση, από δημόσια και ιδιωτικά
κτίσματα, από οδικό δίκτυο. Άλλα γνωρίσματα της πόλης-κράτος
ήταν η αγορά, ο αστικός ναός αφιερωμένος στον (ή στην) πολιούχο
θεό (ή θεά). Παράλληλα λειτουργούσαν και τα ιερά στην ύπαιθρο,
όπως των Δελφών, της Ολυμπίας, της Δήλου.
Με τον καιρό, οι χαμηλότερες κοινωνικές ομάδες άρχισαν να
αποκτούν οικονομική ευρωστία (έμποροι, ναυτικοί, βιοτέχνες...),
που οδήγησε στην αναπροσαρμογή της κοινωνικής οργάνωσης και
στη σταθεροποίηση της πόλης-κράτος. Οι φυλετικές κοινότητες
διαλύθηκαν, το φαινόμενο της ατομικής ιδιοκτησίας επεκτάθηκε σε
ευρύτερες κοινωνικές ομάδες.
Ο ελληνικός πολιτισμός γνώρισε γρήγορους ρυθμούς
ανάπτυξης, τους οποίους το φυλετικό κράτος αδυνατούσε να
παρακολουθήσει. Έτσι, οδηγήθηκε στη νέα πραγματικότητα, που
ήταν η ενσωμάτωση όλων των φυλετικών στοιχείων στην πόλη-
κράτος, στο οποίο κράτος οφείλονται όλα τα επιτεύγματα, που
ακολούθησαν τους επόμενους αιώνες.1
Ο γεωγραφικός διαμελισμός του ελληνικού χώρου σε μικρά
αυτοδύναμα μέρη (που συνιστούσαν οι πόλεις - κράτη) οδηγούσε σε
εδαφικές διεκδικήσεις, σε έριδες, σε πολέμους..., για όλη τη
μεταγενέστερη περίοδο και μέχρι τη βίαιη συνένωση των ελληνικών
πόλεων, του ελληνικού χώρου, σε ένα ενιαίο κράτος, το κράτος των
Ελλήνων, από το Φίλιππο Β’ της Μακεδονίας και το γιό του
Αλέξανδρο.
Παράλληλα, οι Έλληνες άρχισαν να εξαπλώνονται (από τον 8ο
αιώνα π.Χ.) στα Ασιατικά Παράλια του Αιγαίου και του Εύξεινου
Πόντου, καθώς και - αργότερα - στη Μεσόγειο, κυρίως στην
ευρωπαϊκή πλευρά, στην Ιταλία, στη Γαλλία, μέχρι την Ισπανία. Οι

1Δρακόπουλος Δημήτριος, Ο Ελληνικός κόσμος του 8ου αιώνα π.Χ., Ιστορία των
Ελλήνων, τόμος 2, εκδ. ΔΟΜΗ Α.Ε., Αθήνα, σελ. 82-99.
28
άποικοι αυτοί μιλούσαν ελληνικά και μετέφεραν στη νέα τους
κατοικία τα ελληνικά ήθη και έθιμα και τον ελληνικό πολιτισμό.
Συμμετείχαν στους Ολυμπιακούς αγώνες της γενέτειρας τους, που
άρχισαν να διοργανώνονται το 776 π.Χ.

1.2.1. Η Αρχαϊκή εποχή (700-480 π.Χ.)

Οι αλλαγές που έγιναν την Αρχαϊκή εποχή (700-480 π.Χ.) ήταν
μεγάλες σε όλους τους τομείς: Δημιουργήθηκαν ισχυρά κράτη, όπως
η Αθήνα, η Σπάρτη, η Κόρινθος... κ.ά., ετέθηκαν οι βάσεις της
φιλοσοφίας και της επιστήμης, αναπτύχθηκαν οι τέχνες και η
ποίηση, στη γλυπτική διέπρεψαν ιδιαίτερα και έδωσαν μεγάλα
έργα... κ.ά. Η όλη πνευματική και καλλιτεχνική τους δημιουργία
εξέφραζε το ελληνικό πνεύμα της εποχής αυτής. Με τα επιτεύγματα
αυτά, η Αρχαϊκή εποχή ετοίμαζε την Κλασική εποχή του 5ου και 4ου
αιώνα, που έγινε αντικείμενο παγκόσμιου θαυμασμού.
Την Αρχαϊκή εποχή οι Έλληνες απέκτησαν εθνική συνείδηση
(της κοινής καταγωγής τους, των εθίμων, της γλώσσας τους...).
Διατήρησαν όμως την τοπική υπερηφάνεια (τον τοπικισμό), που
οδήγησε στη δημιουργία της πόλης - κράτους. Η πόλη-κράτος είχε τη
δική της οικονομική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση και
αυτονομία. Οι συνθήκες λειτουργίας της πόλης-κράτους ευνόησαν
την ανάπτυξη οικονομικών δραστηριοτήτων, πέραν της καλλιέργειας
της γης. Οι εμπορικές συναλλαγές με άλλες χώρες (μέσω των
εμπορικών σταθμών και των αποικιών) προκάλεσαν την ανάπτυξη
της εμπορικής ναυτιλίας και την διακίνηση των εμπορευμάτων, άρα
η χρήση του νομίσματος έγινε απαραίτητη. Η εμφάνιση του
νομίσματος συνέβαλε στην άνθιση του εμπορίου και των
συναλλαγών. Το νόμισμα στην αρχή της εφαρμογής του δεν ήταν
μέσο πλουτισμού, αλλά μέσο συναλλαγής. Όσο οι ξένες αγορές
πλήθαιναν, επομένως και η διακίνηση των προϊόντων, τόσο η
ανάγκη της χρήσης του νομίσματος γινόταν επιτακτική. Τα πρώτα
νομίσματα στον ελληνικό κόσμο εμφανίστηκαν κοντά στο 600 π.Χ.
και κατασκευάστηκαν από άργυρο, που προερχόταν από τα
μεταλλεία του Λαυρίου Αττικής και από τη Μακεδονία. Μέσα στον
6ο αιώνα π.Χ., η χρήση των νομισμάτων γενικεύτηκε.
Η κρίση της Αρχαϊκής εποχής είχε κυρίως ως αιτία τον
αναδασμό της γεωργικής γης (διανομή και κατοχή), την αλλαγή του
πολιτεύματος και την κατάργηση των νόμων του Δράκοντα.
29
 Οι Αθηναίοι κάλεσαν τον Σόλωνα και του ανέθεσαν έκτακτες
εξουσίες για να προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις το 594 π.Χ. Ο
Σόλωνας ήταν ένας σοφός άνθρωπος και πίστευε ότι ο πολιτικός
άνδρας/ηγέτης δεν πρέπει να θεωρεί την εξουσία αυτοσκοπό. Αν
χρειαστεί, πρέπει να είναι έτοιμος να αρνηθεί το αξίωμα,
προκειμένου να διατηρήσει τη φήμη του δίκαιου και έντιμου
πολιτικού άνδρα. Το συμφέρον της χώρας του πρέπει να είναι
υπεράνω των προσωπικών του φιλοδοξιών. Συνέδεε τη δικαιοσύνη
με την ευνομία, απαραίτητη προϋπόθεση για την κοινωνική
αρμονία. Τα πρώτα νομοθετικά μέτρα που πήρε ήταν οικονομικές
και θεσμικές μεταρρυθμίσεις.
Ο Κλεισθένης αφού εξελέγη «Επώνυμος Άρχων» έθεσε σε
εφαρμογή τις νομοθετικές του μεταρρυθμίσεις, που είχαν εγκριθεί
από την Εκκλησία του Δήμου. Βασικός στόχος του ήταν η εδραίωση
του καθεστώτος της Δημοκρατίας. Βασικά στοιχεία του στόχου
αυτού ήταν η ισονομία (όλοι οι πολίτες είχαν ίσα δικαιώματα) και η
ισηγορία (παροχή ίσων ευκαιριών λόγου στη Εκκλησία του Δήμου
και σε κάθε άλλη πολιτική ευκαιρία). Η δικαιοσύνη θα λειτουργούσε
με βάση το γραπτό δίκαιο και όχι το εθιμικό, με ψηφίσματα της
Εκκλησίας του Δήμου και της Βουλής των Πεντακοσίων κ.λπ. Οι
πολιτικές και διοικητικές μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη ήταν
πολλές. Η νομοθετική και πρακτική εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων
ολοκληρώθηκε το 504 π.Χ. Ωστόσο, χρειάστηκε οι ρυθμίσεις να είναι
διαρκείς και φυσικά συνεχίστηκαν τα χρόνια που ακολούθησαν. Η
Δημοκρατία στη Αθήνα σταθεροποιήθηκε και η πόλη γνώρισε τη
μέγιστη πολιτική, οικονομική και προπαντός πνευματική και
καλλιτεχνική έξαρση, την Κλασική Ελληνική εποχή. Η δημοκρατία
θεμελιώθηκε οριστικά πλέον, σε βαθμό που ποτέ ως τότε δεν είχε
γνωρίσει ο κόσμος.
Πολλά στοιχεία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, όπως η λαϊκή
κυριαρχία, η ισότητα των πολιτών (ισονομία και ισηγορία), η
ανεξαρτησία των δικαστικών αρχών... κ.ά. μεταφέρθηκαν και στις
σύγχρονες δημοκρατίες, όχι μόνο της Ευρώπης, αλλά παντού όπου
ισχύει το δημοκρατικό πολίτευμα. Η διαφορά που υπάρχει μεταξύ
Αρχαίας και σύγχρονης δημοκρατίας είναι ότι η πρώτη εφάρμοζε τη
λαϊκή κυριαρχία άμεσα και όχι μέσω αντιπροσώπων στη Βουλή,
όπως σήμερα. Οι πολίτες ήταν ταυτόχρονα κυβερνώντες και
κυβερνώμενοι, μέσω της Εκκλησίας του Δήμου και των λαϊκών
30
δικαστηρίων. Στο σύγχρονο τύπο Δημοκρατίας, μεταξύ κράτους και
πολιτών υπάρχει σχέση κυβερνώντων και κυβερνωμένων, μέσω των
αντιπροσώπων στη Βουλή. Άρα στην Αθηναϊκή Δημοκρατία, η
Δημοκρατία ήταν άμεση, στη σύγχρονη είναι αντιπροσωπευτική.

1.2.2. Η κορύφωση του Κλασικού ελληνισμού (508-322 π.Χ.)

Τον 5ο αιώνα π.Χ., τον αποκαλούμενο Χρυσούν αιώνα, η Αθήνα
είχε φτάσει στο απόγειο της δόξας της. Φώτιζε την ανθρωπότητα με
την πνευματική και καλλιτεχνική της δραστηριότητα. Υπό την ηγεσία
του Περικλή, δημιούργησε τα λαμπρά έργα της Ακρόπολης των
Αθηνών, αξεπέραστα στο χρόνο: τον Παρθενώνα, το Ερέχθειο, τα
Προπύλαια, το Άγαλμα της Αθηνάς... Εργάστηκαν γι’ αυτό το σκοπό
προικισμένοι αρχιτέκτονες και γλύπτες, όπως ο Φειδίας, ο Ικτίνος, ο
Καλλικράτης, ο Αγοράκριτος, ο Αλκαμένης, ο Κρησίλας, ο Μνησικλής.
Κάτω από την Ακρόπολη υπάρχει το θέατρο του Ηρώδη του Αττικού
και η «Αγορά».
Τη χρυσή αυτή εποχή θα συναντήσουμε στην Αθήνα τους
φιλοσόφους Σωκράτη, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, τους τραγικούς
θεατρικούς συγγραφείς Αισχύλο, Ευριπίδη, Σοφοκλή, του ρήτορες
Ισοκράτη, Δημοσθένη, Γοργία, τον κωμωδιογράφο Αριστοφάνη, τους
ιστορικούς Θουκυδίδη, Ξενοφώντα και παλιότερα τον Ηρόδοτο, τους
σοφιστές και πολλούς άλλους.
Η Ακαδημία που ίδρυσε ο Πλάτωνας στην Αθήνα το 387 π.Χ.
ήταν ένα φυτώριο γνώσης και προσφοράς, λίκνο και κληρονομιά του
ελληνοευρωπαϊκού πνεύματος, που γαλουχεί μέχρι σήμερα την
Ευρώπη και την ανθρωπότητα. Η πνευματική και πολιτιστική
κληρονομιά της Αθήνας, προστατεύτηκε και μεταλαμπαδεύτηκε στις
νεότερες γενιές από τους λόγιους της Αλεξάνδρειας των Πτολεμαίων
(Βιβλιοθήκη, Μουσείο) κατά την Ελληνιστική περίοδο και από
αυτούς του Βυζαντίου, οι οποίοι (οι τελευταίοι) μετά την άλωση της
Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, μετανάστευσαν στην
Ευρώπη, μέσω Ιταλίας και μετέδωσαν τη γνώση και τον πολιτισμό
του Αρχαίου Ελληνικού κόσμου. «Είναι αδύνατο να συλλάβει κανείς
την έννοια του Ευρωπαϊκού πολιτισμού δίχως την Αθήνα». «Πολλές

31
από τις αξίες της σημερινής Ευρώπης έλκουν την καταγωγή τους από
την εποχή του χρυσού αιώνα της Αθήνας ...»1.

«Το Αρχαίο Ελληνικό πνεύμα έδωσε στο

νεότερο Δυτικό κόσμο τα αντικειμενικά
μέτρα του ωραίου, του αγαθού και της αλήθειας».

Παναγιώτης Κανελλόπουλος
Ιστορία του Ευρωπαϊκού
Πνεύματος, τόμος 1, σελ. 44.

1.2.3. Οι πόλεμοι στον Αρχαίο Ελληνικό κόσμο

1.2.3.1. Οι Περσικοί Πόλεμοι
Όταν ο Δαρείος ανέλαβε την εξουσία το - 522 π.Χ. - ως
βασιλιάς-αυτοκράτορας, η Περσική αυτοκρατορία εκτείνονταν από
την Ινδία μέχρι τη Μεσόγειο και από την Κασπία θάλασσα μέχρι τον
Ινδικό Ωκεανό. Φιλοδοξούσε να επεκτείνει την αυτοκρατορία του
προς δυσμάς στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο. Το 513 π.Χ. ξεκίνησε η
εκστρατεία του εναντίον της Ελλάδος, προκειμένου να δημιουργήσει
τις προϋποθέσεις για παραπέρα εξάπλωση του στην Ευρώπη και την
εξασφάλιση του ελέγχου της πλούσιας περιοχής του Εύξεινου
Πόντου.
Ο Δαρείος πέρασε το Βόσπορο με εκατοντάδες χιλιάδες
στρατό(!) σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, όμως η πρώτη αυτή εκστρατεία
απέτυχε και ο Πέρσης βασιλιάς επέστρεψε στα εδάφη της
αυτοκρατορίας του. Το 490 π.Χ. ο Δαρείος αφού εδραίωσε την
κυριαρχία του στις Ιωνικές πόλεις της Μ. Ασίας, στη Θράκη και τη
Μακεδονία, ετοιμάστηκε για την εκστρατεία στη Νότια Ελλάδα και
συγκεκριμένα εναντίον της Αθήνας και της Ερέτριας.
Η εκστρατεία ξεκίνησε. Ο Περσικός στόλος άρχισε να πλέει στο
Αιγαίο Πέλαγος. Η καταστροφή όμως του περσικού στόλου στη
χερσόνησο του Άθω από σφοδρή τρικυμία, ανάγκασε τον Πέρση
βασιλιά να ναυπηγήσει καινούργιο στόλο και να καθυστερήσει τη
συνέχιση της εκστρατείας. Την άνοιξη του 490 π.Χ. τα περσικά

1Simon Jenkins, Σύντομη Ιστορία της Ευρώπης, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2018, σελ.
56.
32
στρατεύματα έπλεαν και πάλι στο Αιγαίο και πολλά νησιά
πυρπολήθηκαν. Ακολούθησε η μάχη του Μαραθώνα. Η σύγκρουση
ήταν σφοδρή. Οι Πέρσες αδυνατούσαν να αντιμετωπίσουν την πίεση
και τράπηκαν σε φυγή προς τη θάλασσα. Η μάχη έληξε νικηφόρα για
την Αθήνα.
Το 480 π.Χ. ο Δαρείος σχεδίαζε μια νέα εκστρατεία για την
Ελλάδα, αλλά τον πρόλαβε ο θάνατος το 486 π.Χ. Τον διαδέχθηκε
στο θρόνο ο γιος του, Ξέρξης, ο οποίος ανέλαβε να υλοποιήσει το
σχέδιο του πατέρα του με στόχο την κατάκτηση όλης της Ελλάδας.
Στις αρχές της άνοιξης του 480 π.Χ. ο Ξέρξης ξεκίνησε την εκστρατεία
του. Πέρασε τον Ελλήσποντο, διέσχισε τη Θράκη και την Ανατολική
Μακεδονία, κινήθηκε προς Νότο της Ελλάδας, και έφτασε στο στενό
των Θερμοπυλών. Εκεί ήταν ήδη ο Λεωνίδας, βασιλιάς της Σπάρτης
με μια μικρή ομάδα στρατιωτών για να υπερασπιστεί το στενό. Μετά
από πέντε μέρες αναμονή, ο Ξέρξης έδωσε διαταγή επίθεσης. Η
σύγκρουση ήταν σφοδρή. Οι νεκροί από πλευράς των Περσών ήταν
πολλοί. Όμως, η αριθμητική υπεροχή υπερίσχυσε. Ο Λεωνίδας έπεσε
νεκρός, το ίδιο και οι στρατιώτες του. «Ω ξειν’ αγγέλλειν
Λακεδαιμονίοις ότι τήδε κείμεθα τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι».
Ο περσικός στρατός προχώρησε προς νότο και έφτασε στη
Αθήνα, την οποία βρήκε άδεια και την κατέστρεψε. Ο ελληνικός
στόλος κατέληξε στη Σαλαμίνα. Στο συμβούλιο των Ελλήνων
λογομάχησαν ο Ευρυβιάδης (Σπαρτιάτης) αρχηγός του στόλου με τον
Θεμιστοκλή. Τελικά υπερίσχυσε η γνώμη του Θεμιστοκλή να
διεξαχθεί η ναυμαχία στη Σαλαμίνα. Με την ανατολή του ήλιου στις
28 Σεπτεμβρίου 480 π.Χ. η ναυμαχία ξεκίνησε. Ένα μεγάλος μέρος
του Περσικού στόλου εξοντώθηκε, το υπόλοιπο, κατάφερε να
διαφύγει στο Φάληρο. Η νίκη ολοκληρώθηκε. Οι Πέρσες έχασαν 200
πλοία και πολλούς στρατιώτες. Οι Έλληνες έχασαν 40 πλοία και
συγκριτικά λίγους στρατιώτες.
Μετά τη νίκη των Ελλήνων στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, ο
Ξέρξης έφυγε για την Ασία. Άφησε στην Ελλάδα περί τους 300.000
στρατιώτες υπό το Στρατηγό Μαρδόνιο. Ο Πέρσης στρατηγός μετά
τη διπλωματική αποτυχία να δελεάσει την Αθήνα και τη Σπάρτη με
την παραχώρηση εκτάσεων γης κ.λπ. αποφάσισε να στρατοπεδεύσει
στη Βοιωτία. Η ελληνική πλευρά, με τη συμμετοχή της Σπάρτης, της
Αθήνας, της Εύβοιας, της Μεγαρίδας, της Αίγινας, της Ελευσίνας, της
Δυτ. Ελλάδας και των Πλαταιών, υπό την αρχηγία του Αριστείδη
33
έστειλε συνολικά περί τους 100.000 άνδρες. Την πρωτοβουλία της
επίθεσης πήρε ο Μαρδόνιος. Στις 27 Αυγούστου του 479 π.Χ. έλαβε
χώρα η μάχη των Πλαταιών. Η μάχη ήταν σκληρή. Στη μάχη αυτή
σκοτώθηκε ο Μαρδόνιος και τότε οι Πέρσες τράπηκαν σε φυγή. Οι
εναπομείναντες του Περσικού στρατού επέστρεψαν στην Ασία. Οι
απώλειές τους ήταν μεγάλες.
Όταν οι Έλληνες απαλλάχτηκαν από τον περσικό κίνδυνο, ήρθε
η άνθιση σε όλες τις ελληνικές πόλεις-κράτη. Στην πεντηκονταετία1
που ακολούθησε, προόδευσαν πολύ σε όλους τους τομείς: στις
τέχνες, στη φιλοσοφία, στη ρητορική.
Η περίοδος που μεσολάβησε από το τέλος των Μηδικών
πολέμων μέχρι το Πελοποννησιακό πόλεμο, συνιστά τη χρυσή εποχή
του Περικλή (5ος αιώνας π.Χ.) και είναι η κορύφωση της δύναμης της
Αθήνας και της ακμής του Αρχαίου Ελληνικού πνεύματος. Η
ανακωχή και ειρήνη της Αθήνας με την Σπάρτη δημιούργησε τις
προϋποθέσεις για μεγάλες πνευματικές και καλλιτεχνικές
δημιουργίες. Τότε οικοδομήθηκε η Ακρόπολη από τον Περικλή, τότε
ήκμασε η φιλοσοφία, η επιστήμη, το θέατρο και οι τέχνες, τότε
κατασκευάστηκε το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθήνας στην
Ακρόπολη από το Φειδία (το 438 π.Χ.)... κ.ά.
Η νίκη των Ελλήνων στους Περσικούς πολέμους ανήκει στα
καθοριστικά γεγονότα για την εξέλιξη της Ευρώπης. Αν οι Πέρσες
είχαν κυριαρχήσει στην Ελλάδα, στο Αιγαίο και στην Ανατολική
λεκάνη της Μεσογείου, είναι βέβαιο ότι θα βάδιζαν Δυτικότερα, στα
Βαλκάνια και γιατί όχι στην λοιπή Ευρώπη και φυσικά σε ένα μεγάλο
μέρος της Δυτ. Μεσογείου και οι λαοί της Ευρώπης θα είχαν
γαλουχηθεί με την νοοτροπία, τα έθιμα, την θρησκεία και την όποια
κουλτούρα των λαών της Ανατολής. Επειδή η γεωγραφική αυτή
περιοχή, που σήμερα λέγεται Ευρώπη, ήταν τότε αδιαμόρφωτη και
αχανής, δεν αποκλείεται να μην είχε υπάρξει ποτέ η σημερινή
Ευρώπη, παρότι η πρώτη αποίκηση της έγινε από Ινδοευρωπαϊκούς
λαούς.
Η Ευρώπη δεν οφείλει στην Ελλάδα μόνο την ύπαρξη της και
το όνομα της, αλλά και την πνευματική της δημιουργία και τον
πολιτισμό της. Η Ευρώπη είναι γέννημα (καρπός) της Ελλάδας.
Παραλληλίζοντας την ιστορία της Ελλάδας και την ιστορία της

1 Πελεκίδης Χρύσης, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 3, έκδοση ΔΟΜΗ Α.Ε., Αθήνα.
34
Ευρώπης, θα βρει κανείς κοινά στοιχεία τόσο στα θετικά
(δημοκρατικά, πνευματικά αγαθά, δημιουργία, προσφορά...) όσο και
στα αρνητικά (πόλεμοι, έριδες, εγωισμοί, θάνατοι, επικράτηση...).

«Εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης»

Όμηρος, Ιλιάδα
(800-724 π.Χ.)

1.2.3.2. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος (431-404 π.Χ.)

Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος1 αποτελεί τη σημαντικότερη
ενδοελληνική σύρραξη. Ο ελληνισμός χωρίστηκε σε δύο
αντιμαχόμενα στρατόπεδα αφού όλες οι ελληνικές πόλεις-κράτη
συμμετείχαν στη μία ή στην άλλη συμμαχία. Η διάρκεια και η
σκληρότητα του πολέμου, η μεγάλη γεωγραφική έκταση που
διεξήχθησαν οι πολεμικές επιχειρήσεις (από την Κάτω Ιταλία μέχρι
την Μικρασιατική Ιωνία και τον Ελλήσποντο), οι ωμότητες και από
τα δύο μέρη και η παρέμβαση για πολλοστή φορά της Περσίας στα
εσωτερικά ελληνικά πράγματα ..., ήταν τα βασικά γνωρίσματα αυτού
του πρωτοφανούς εμφυλίου πολέμου.
Η Αθήνα τις παραμονές του Πελοποννησιακού πολέμου
γνώριζε μεγάλη ακμή, οικονομική και πολιτιστική. Το ηθικό ήταν
ανεβασμένο και πίστευε πως είναι αήττητη. Διέθετε περί τις 400
πολεμικές τριήρεις, και προστατεύονταν από τα μακρά τείχη του
Θεμιστοκλή. Το ταμείο της Αθηναϊκής συμμαχίας ήταν γεμάτο.
Διέθετε απόθεμα 6.000 τάλαντα (36.000.000 αργυρές αττικές
δραχμές) και πάνω από 500 τάλαντα χρυσού και αργύρου από τα
δημόσια αναθήματα, χώρια τα λάφυρα από τους Περσικούς
πολέμους2. Άρα, η οικονομική ευρωστία ήταν δεδομένη, ο
ετοιμοπόλεμος στόλος της ήταν ισχυρός και η συμμαχία είχε συνοχή.
Η Αθήνα ήθελε να αναγνωριστεί ο ηγετικός της ρόλος στην συμμαχία
1 - Παπαδόπουλος Θεόδωρος, Πελοποννησιακός πόλεμος, Ιστορία των Ελλήνων,
τόμος 3, εκδ. ΔΟΜΗ Α.Ε., σελ. 111-157, Αθήνα.
- Μ. Καραγάτσης, Ιστορία των Ελλήνων, Πελοποννησιακός πόλεμος, έκδοση
ΕΣΤΙΑ, Κολλάρου (Α’ ο Αρχαίος κόσμος), σελ. 260-289, Αθήνα.
2 Πελεκίδης Χρύσης, Πεντηκονταετία, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 3, εκδ. ΔΟΜΗ

Α.Ε., σελ. 108, Αθήνα.

Του ιδίου ο Πελοποννησιακός πόλεμος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 5, σελ.
180-236, Εκδοτική Αθηνών.
35
και στην ελληνικό χώρο, ενώ η Σπάρτη δεν ήθελε να χάσει την
πρωτοκαθεδρία στις ενδοελληνικές εξελίξεις, αλλά να παραμείνει
ισχυρή δύναμη.
Τα ιδανικά της Σπάρτης και της Αθήνας δεν ήταν ίδια. Η Αθήνα
και η Σπάρτη δύο μεγάλες δυνάμεις σε ένα τόσο στενό γεωγραφικό
χώρο, όσο αυτός της Μητροπολιτικής Ελλάδας, με εντελώς αντίθετα
ιδεώδη θα ήταν αδύνατο να συνυπάρξουν σε ένα ενιαίο και
ομοιογενές κράτος. Δεν χωρούσαν. Συνεννόηση όλων των Ελλήνων
και μετατροπή του καθεστώτος της αυτονομίας σε ενιαίο και
αδιαίρετο κράτος, δεν ήθελαν ούτε ως σκέψη να περάσει από το
μυαλό τους. Η ιδέα της αυτονομίας είχε βαθιές τις ρίζες της στην
μεγάλη μάζα του λαού και στους πρωταγωνιστές του πολιτικού
συστήματος.
Την εποχή αυτή λοιπόν διαμορφώθηκαν στην Αρχαία Ελλάδα
δύο πόλοι περίπου ισοδυνάμων δυνάμεων. Από το ένα μέρος η
Σπάρτη που ήταν μία ολιγαρχία γαιοκτημόνων και από την άλλη
Αθήνα που - μετά την εγκαθίδρυση του δημοκρατικού πολιτεύματος
τον 5ο αιώνα - έγινε πρότυπο δημοκρατίας και συγχρόνως μεγάλη
οικονομική και στρατιωτική δύναμη, ιδιαίτερα μετά τη νίκη στους
Μηδικούς πολέμους. Με τις μεγάλες συμμαχίες που δημιούργησαν
(η Σπάρτη την Πελοποννησιακή, η Αθήνα την Αθηναϊκή) χώρισαν τον
αρχαίο ελληνικό κόσμο σε δύο στρατόπεδα, δηλωτικό του
ανταγωνιστικού πνεύματος που κυριαρχούσε στις δύο μεγάλες
δυνάμεις, Αθήνα και Σπάρτη. Η εύθραυστη ισορροπία, ήταν
προφανές ότι δεν θα αργούσε να εκδηλωθεί. Ο πόλεμος ξεκίνησε το
431 π.Χ. και τελείωσε το 404 π.Χ. Διήρκεσε 27 χρόνια. Η ισορροπία
δυνάμεων μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης ανατράπηκε υπέρ της
Σπάρτης. Η ανατροπή ξεκίνησε από την άδοξη εκστρατεία της
Αθήνας στη Σικελία και ολοκληρώθηκε με την καταστροφή του
Αθηναϊκού στόλου στον Ελλήσποντο. Οι Πέρσες άρχισαν να
ανακατεύονται ξανά στα ελληνικά πράγματα με ευθύνη των
πρωταγωνιστών του πολέμου, ιδιαίτερα όμως της Σπάρτης. Ο
ελληνικός κόσμος βγήκε από τον καταστροφικό πόλεμο
αποσυντεθημένος και ευάλωτος. Είναι βέβαιο ότι την περίοδο αυτή
του Πελοποννησιακού πολέμου υπήρχε μεγάλο έλλειμμα
προικισμένων ηγετών στις αντιμαχόμενες πλευρές, ιδιαίτερα της

36
Αθήνας. Η ύπαρξη ηγετών του Μεγέθους του Περικλή1, του
Θεμιστοκλή, του Μιλτιάδη..., θα μπορούσε να αποτρέψει τον
πόλεμο αυτό ή να περιορίσει τη διάρκεια και τις συνέπειες του για
τον ελληνισμό. Στο έπακρο της αστοχίας, η Αθήνα εμπιστεύτηκε τις
τύχες της και την τύχη του Αθηναϊκού στρατού δύο φορές, τη μια
στην εκστρατεία στην Σικελία και την άλλη στην Ιωνία, σε ένα
αδίστακτο καιροσκόπο, χωρίς αξίες, τον Αλκιβιάδη, που μόνο πόνο
και καταστροφές έφερε στη γενέτειρά του.

1.3. Η Μακεδονία του Μεγαλέξανδρου και η κατάκτηση στην Ασία

Ο εικοσάχρονος Αλέξανδρος, γιος του βασιλιά της Μακεδονίας
Φιλίππου Β’, χαρισματικός και απτόητος, μετά τη δολοφονία του
πατέρα του το 336 π.Χ., ανέλαβε το Μακεδονικό θρόνο και ξεκίνησε
την προετοιμασία της εκστρατείας στην Ασία για να απαλλάξει την
Ελλάδα από τον περσικό κίνδυνο. Πέρασε τον Ελλήσποντο,
κατηφόρισε και κατέλαβε την Αίγυπτο, έφτασε στην Βαβυλώνα και
μετά στην Περσέπολη. Στη διαδρομή του κατήγαγε νικηφόρες μάχες
στο Γρανικό ποταμό, στην Φοινίκη (Τύρο και Σιδώνα), στη Γάζα, στην
Ισσό, στα Γαυγάμηλα. Καταδίωξε τον Δαρείο Γ’, αλλά δεν τον
πρόλαβε ζωντανό. Δεν αρκέστηκε όμως στην πορεία του μέχρι εκεί
(την Περσία). Ήθελε να συνεχίσει μακρύτερα, στην Ινδία και ίσως
ακόμα παραπέρα. Έφτασε τελικά στον Ύφαση ποταμό. Εκεί οι
στρατηγοί του στασίασαν και αναγκάστηκε να επιστρέψει πίσω στην
Περσία. Στα Σούσα, χειμερινή πρωτεύουσα της Περσίας, επέβαλε
την πολιτική των επιγαμιών, πιστεύοντας πως έτσι θα προκύψει ένας
καινούριος κόσμος, χωρίς διακρίσεις και αντιδικίες. Δίνοντας ο ίδιος
το παράδειγμα παντρεύτηκε τρεις φορές: σε πρώτο γάμο την
Ρωξάνη κόρη του Βάκτριου Οξυάρτη, σε δεύτερο γάμο την κόρη του
Δαρείου Βαρσίνη, και σε τρίτο γάμο την κόρη του Ωχού, Παρύσατιν.
Πάντρεψε επίσης τους αξιωματικούς του και τους στρατιώτες του με
Περσίδες, ώστε να ενώσει την Ανατολή με τη Δύση. Στόχος του δεν
1 Ο μεγάλος εχθρός της Αθήνας ήταν η επιδημία (λοιμώδης νόσος) που έπληξε την
πόλη και το λαό της. Ο λοιμός ξέσπασε τα 430 π.Χ. και συνεχίστηκε με την ίδια
ένταση το 429 π.Χ. και μετά από ένα, μικρό διάλειμμα επανήλθε το χειμώνα του 427
π.Χ. για ένα χρόνο. Τα θύματα ήταν πολλά, πολίτες και στρατιώτες. Η συμφορά αυτή
είχε μεγάλη επίπτωση στο ηθικό των Αθηναίων. Ένα από τα θύματα, του λοιμού ήταν
και ο Περικλής, ο οποίος πέθανε το 429 π.Χ. Αν δε συνέβαινε το τραγικό αυτό
γεγονός, ίσως ο πόλεμος να είχε άλλη μορφή και άλλη έκβαση.
37
ήταν ο πλούτος της Ανατολής, ούτε η ικανοποίηση του εγώ του με
τις πολεμικές του επιτυχίες. Αυτό που επιθυμούσε ήταν η ένωση και
η ειρηνική συνύπαρξη του τότε γνωστού κόσμου, με όχημα τον
ελληνικό πολιτισμό και την ελληνική γλώσσα. Επομένως να
σταματήσουν οι πολεμικές συγκρούσεις. Αυτή ήταν η πρώτη μεγάλη
πολεμική εκστρατεία της αδιαμόρφωτης ακόμα «Ευρώπης».
Ο πρόωρος θάνατος του μεγάλου στρατηλάτου ανέκοψε την
ολοκλήρωση αυτού του ανυπέρβλητού στόχου. Δεν πρόλαβε καν να
οργανώσει την Αυτοκρατορία του. Οι κάτοικοι των Ασιατικών
περιοχών που κατακτούσε τον δέχονταν ως απελευθερωτή, όχι ως
κατακτητή. Μπορεί η εκστρατεία του Μεγαλέξανδρου να μην
πρόλαβε να ολοκληρώσει το μεγάλο στόχο της, όμως ο ελληνικός
πολιτισμός (και η ελληνική γλώσσα) έμεινε άσβεστος στην Ασία
μέχρι το τέλος της πρώτης π.Χ. χιλιετίας από τους επιγόνους -
διαδόχους του κατά τα 300 περίπου χρόνια της Ελληνιστικής
περιόδου. Η διάδοχος κατάσταση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας
βρήκε το έδαφος «στρωμένο» και εύκολο να κατακτηθεί. Υιοθέτησε
χωρίς δυσκολία τα ελληνικά γράμματα και τον ελληνικό πολιτισμό
και τα μετέφερε στη Δύση. Η Ευρώπη την εποχή εκείνη δεν είχε
ακόμη ούτε όνομα.
Η μετακίνηση άναρχων Βόρειων και Ανατολικών λαών για
αναζήτηση τροφής και τόπου εγκατάστασης για επιβίωση μέσω των
επιδρομών, που άφηναν πίσω τους θανάτους και καταστροφές,
προμήνυε ότι κάτι μεγάλο εκκολάπτεται στην περιοχή αυτή, που
σήμερα αποκαλούμε Ευρώπη. Η διάχυση του ελληνικού πολιτισμού
και ο νεοφερμένος χριστιανισμός βοήθησαν προς αυτή την
κατεύθυνση. Η αρχαία Ελλάδα μπορεί να έσβησε με τα χρόνια, ο
πολιτισμός της όμως και το πνεύμα της επέζησαν και γαλουχούν
ακόμα τους λαούς της Ευρώπης να προοδεύσουν και να χαρίσουν
στην ανθρωπότητα τους δικούς τους καρπούς.
Ο Μ. Καραγάτσης1, πεζογράφος, στην ιστορία του Αρχαίου
Ελληνικού κόσμου, διερωτάται τι θα έκανε ο Μεγαλέξανδρος, αν δε
συνέβαινε ο πρόωρος θάνατος του. Υποθέτει ότι δεν θα του ήταν
αρκετό να μείνει να απολαμβάνει τις επιτυχίες του, αλλά θα έστρεφε

1Μ. Καραγάτσης (ψευδώνυμο του Δημήτρη Ροδόπουλου): Ιστορία των Ελλήνων, Α’,
Ο αρχαίος κόσμος, έκδοση Βιβλιοπωλείο της «Εστίας», Ι.Δ. Κολλάρου και Σία,
Αθήνα, σελ.361 και εξής (1908-1960).
38
την προσοχή του σε άλλες κατακτήσεις, όπως στην κατάκτηση του
Δυτικού τμήματος της Ευρασιατικής Ηπείρου, δηλαδή στο
γεωγραφικό χώρο που καλύπτει σήμερα η Ευρώπη. Η δουλειά του
θα ήταν εύκολη, γιατί τότε (3ος αιώνας π.Χ.) ο χώρος αυτός ήταν
ακόμα παρθένος. Η Ευρώπη δεν είχε ακόμα αρχίσει να
δημιουργείται. Αν αυτό συνέβαινε - όχι απίθανο πάντως - τότε
ολόκληρη η κεντροδυτική και Δυτική Ευρασία από την Περσία μέχρι
τον Ατλαντικό και τη Μεσόγειο θα ήταν μία τεράστια Ελληνική
Αυτοκρατορία, που θα περιείχε και την σημερινή Ευρώπη και όπου
θα κυριαρχούσε η ελληνική γλώσσα, η Ελληνική Γραμματεία και ο
ελληνικός πολιτισμός, χωρίς πολέμους, θανάτους και καταστροφές.
Ο κόσμος σήμερα θα ήταν διαφορετικός, πιστεύω καλύτερος. Η
Ελλάδα ωστόσο κι έτσι βρήκε διέξοδο να αναπτύξει τις πνευματικές
της δραστηριότητες, στην Ασία, μέσω του Βυζαντίου και στην
Ευρώπη, μέσω της Ρώμης.

1.3.1. Η Ελληνιστική Εποχή (323-31 π.Χ.)

Το θάνατο του Μεγαλέξανδρου ακολούθησαν έριδες και
συγκρούσεις μεταξύ των επιγόνων διαδόχων του. Η περίοδος αυτή,
αποκαλούμενη Ελληνιστική, θεωρούνταν για μεγάλο χρονικό
διάστημα «εποχή παρακμής» σε σύγκριση με την εποχή των
μεγάλων επιτυχιών, της πνευματικής και της καλλιτεχνικής ακμής και
της αυτονομίας των ελληνικών πόλεων-κρατών. Το καλοκαίρι του
ξαφνικού θανάτου του Μεγαλέξανδρου, το 323 π.Χ., η αυτοκρατορία
του εκτείνονταν από την Αδριατική μέχρι την Πενταποταμία (το
σημερινό Παντζάμπ) και από τη Σογδιανή (το σημερινό Τατζικιστάν)
μέχρι τη Λιβύη. Αυτό που κρατούσε σε συνοχή την απέραντη αυτή
αυτοκρατορία ήταν η προσωπικότητα του Αλέξανδρου. Η διατήρηση
της αυτοκρατορίας χωρίς κλυδωνισμούς απαιτούσε την άμεση
εκλογή διαδόχου. Αυτό όμως δεν ήταν εύκολο.
Η κρίση που εγκυμονούσε δεν άργησε να ξεσπάσει, ήταν
διαρκής και έφτασε μέχρι το 280 π.Χ., χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τα
χρόνια που ακολούθησαν μέχρι τη Ρωμαϊκή κατάκτηση, τα πάθη και
τα συμφέροντα είχαν καταλαγιάσει. Οι προσπάθειες να διατηρηθεί
η αυτοκρατορία αδιάσπαστη δεν τελεσφόρησαν. Οι έριδες, οι
συγκρούσεις, οι πόλεμοι μεταξύ των επιγόνων δεν είχαν τέλος. Ο
αλληλοσπαραγμός ήταν συνεχής. Η κατάσταση για καιρό παρέμενε
ρευστή. Τελικά, οι έριδες κατέληξαν στα τρία μεγάλα βασίλεια: το
39
βασίλειο της Μακεδονίας των Αντιγονιδών, που περιελάμβανε και
τις παλιές πόλεις-κράτη της Ελλάδας, το βασίλειο των Σελευκιδών
(της Ελληνιστικής Ασίας), που κάλυπτε εδαφικά την έκταση της
Περσικής αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών και το βασίλειο της
Αιγύπτου των Λαγιδών.
Η Ελληνιστική εποχή ήταν αυτή που μετέφερε και μετάδωσε
τον Ελληνικό πολιτισμό στους λαούς της Ανατολής τους επόμενους
αιώνες, αφού τον προσάρμοσε στις απαιτήσεις της ανθρωπότητας.
Οι κατακτήσεις του Μεγαλέξανδρου άλλαξαν τις συνθήκες
διεξαγωγής του διεθνούς εμπορίου. Μεγάλες χώρες, που δεν είχαν
ακόμα επαφή με τα εμπορικά ρεύματα, δέχθηκαν την ελληνική
επιρροή σε ότι αφορά την εμπορική σκέψη και τους κανόνες
διεξαγωγής του εμπορίου. Οι έμποροι τώρα μπορούσαν να
κυκλοφορούν ελεύθερα και να εμπορεύονται σε Ευρώπη, Ασία και
Βόρεια Αφρική, χωρίς εμπόδια. Δημιουργήθηκαν στην Ασία οδικές
αρτηρίες που διευκόλυναν τη διεξαγωγή του διαμετακομιστικού
εμπορίου. Η εμπορική ναυτιλία επεκτάθηκε και έγινε κερδοφόρα. Η
τεχνική πρόοδος έκανε πιο ασφαλή τα θαλάσσια ταξίδια. Η
πιστωτική οργάνωση (τράπεζες), που πρωτοεμφανίστηκε στον
Πειραιά και ακολούθησε η Αλεξάνδρεια των Πτολεμαίων,
επεκτάθηκε και εφάρμοσε νέους τρόπους συναλλαγών.
Πρωταγωνιστές όλης αυτής της δραστηριότητας την εποχή εκείνη
ήταν οι Έλληνες.
Την Ελληνιστική εποχή (323-31 π.Χ.) κυριαρχούσαν σε Ασία,
Βόρεια Αφρική και Ελλάδα οι επίγονοι του Μεγαλέξανδρου, οι
οποίοι επιθυμούσαν να δικαιώσουν την ελληνική τους καταγωγή και
να κρατήσουν ζωντανή τη μνήμη του Μεγάλου Στρατηλάτη. Οι
πόλεις άλλαξαν μορφή και μέγεθος, τα κέντρα πολιτισμού
πλήθυναν, η δομή της πολιτείας πήρε άλλες διαστάσεις, το
πολίτευμα έγινε μοναρχικό, οι μεγάλες επικράτειες κυβερνιόνταν
από οικογενειακές Δυναστείες, που τα μέλη τους είχαν το
αναφαίρετο δικαίωμα να διαδέχονται το θρόνο. Πρόκειται για άλλο
περιβάλλον που δεν έχει σχέση με την κλασική Ελλάδα. Οι εξελίξεις
αυτές επηρέασαν και τους λόγιους και διανοητές, δηλ. τη σκέψη των
λογοτεχνών, των φιλοσόφων, των καλλιτεχνών... Τα έπη και οι
τραγωδίες, η ιστοριογραφία, η φιλοσοφία (Στωικοί, Επικούριοι), οι
επιστήμες και η τεχνολογία, τα μαθηματικά και η αστρονομία, η

40
ιατρική και η φαρμακολογία, η φυσική, η αρχιτεκτονική... γνώρισαν
μεγάλη πρόοδο.
Τα σημαντικότερα πνευματικά κέντρα του ελληνισμού την
περίοδο αυτή ήταν η Αλεξάνδρεια, η Αντιόχεια, η Πέργαμος, η
Απάμεια, η Κολοφώνα, η Ρόδος, η Κως, η Σάμος...
Μνημονεύουμε επίσης μερικούς άξιους συνεχιστές της
Ελληνικής/Ευρωπαϊκής πνευματικής ιστορίας: Στη Λογοτεχνία:
Καλλίμαχος (κορυφαίος), Ευφορίων, Θεόκριτος, Διονύσιος ο
περιηγητής, Απολλώνιος ο Ρόδιος... Στην ιστοριογραφία : Πολύβιος
(200-120 π.Χ.), Διόδωρος ο Σικελιώτης (1ος αιώνας π.Χ.),
Ποσειδώνιος... Στη φιλοσοφία: ο Ζήνων (στωικός, 335-263 π.Χ.),
Επίκουρος (341-270 π.Χ.)... Στη κωμωδία: Μένανδρος (342-291 π.Χ.),
Φιλίμων (365-264 π.Χ.)... Μαθηματικά - Αστρονομία - Φυσική:
Ευκλείδης (4ος-3ος αιώνας π.Χ.), Αρχιμήδης (287-212 π.Χ.),
Ηρακλείδης, Ερατοσθένης, Αρίσταρχος, Κτησίβιος... Στην Ιατρική,
Φαρμακολογία: Ηρόφιλος, Ερασίστρατος... Στην Αρχιτεκτονική:
Πύθεος, Παιόνιος, Ερμογένης, ... κ.ά.
Γίνεται κατανοητό ότι η Ελληνιστική περίοδος δεν ήταν φτωχή
σε επιτεύγματα. Μόνο που το επιτεύγματα αυτά δεν παράχθηκαν
στον καθαρά Ελληνικό γεωγραφικό χώρο (στις Ελληνικές πόλεις-
κράτη), αλλά στα βασίλεια, που διαδέχθηκαν την επικράτεια του
Μεγαλέξανδρου στην Ασία και στην Αίγυπτο. Ελάχιστα ήταν τα
επιτεύγματα στις πόλεις της Μητροπολιτικής Ελλάδας και όσα
έγιναν είχαν την υποστήριξη (οικονομική και ηθική) των επιγόνων.
Οι βασικές Δυναστείες των Πτολεμαίων, των Σελευκιδών και της
Περγάμου, αγκάλιασαν τους ανθρώπους του πνεύματος και
δημιούργησαν εστίες πολιτισμού υπό την προστασία τους μέσα στην
επικράτεια τους. Αυτή ακριβώς ήταν η άνθιση της Ελληνιστικής
περιόδου, η οποία δεν ήταν καθόλου ευκαταφρόνητη.

ΣΗΜ. Το Μουσείο και η Βιβλιοθήκη στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.

Ο Πτολεμαίος Α’ (323-284 π.Χ.) - επίγονος του Μεγαλέξανδρου
- είχε την έμπνευση της δημιουργίας του Μουσείου και της μεγάλης
Βιβλιοθήκης στην Αλεξάνδρεια, αμέσως μετά την ανάληψη των
καθηκόντων του στην Αίγυπτο. Οικοδόμησε ένα μεγάλο κτίριο και
στέγασε και τα δύο αυτά πνευματικά ιδρύματα.
Στο «Μουσείο», δηλ. μια ανώτατη Σχολή - Πανεπιστήμιο θα το
λέγαμε σήμερα - μαθήτευσαν σπουδαίοι πνευματικοί άνδρες της
41
εποχής, από όλα τα μέρη του Ελληνικού κόσμου, όπως ο Αρχιμήδης
από τις Συρακούσες της Σικελίας (μαθηματικός και φυσικός), ο
Απολλώνιος από την Πέργη της Περγάμου (μαθηματικός/γεωμέτρης)
και πολλοί άλλοι. Πολλοί ήταν επίσης οι προσκεκλημένοι των
Πτολεμαίων στην Αλεξάνδρεια να συμμετάσχουν σε μελέτες και
έρευνες, όπως ο Ευκλείδης (κορυφαίος μαθηματικός), ο οποίος
κλήθηκε να οργανώσει το Μουσείο - Σχολή (έζησε περί το 300 π.Χ.),
ο Ερασίστρατος, γιατρός από την Κέα, σπουδασμένος στην Αθήνα...
κ.ά.
Η ιστορική βιβλιοθήκη ασχολήθηκε με τη συγκέντρωση των
έργων της Ελληνικής λογοτεχνίας, φιλοσοφίας και επιστήμης..., την
έρευνα και την επιλογή των αυθεντικών κειμένων, καθώς και τη
μελέτη και την ερμηνεία τους... Μετά την ολοκλήρωση της
φιλολογικής αυτής εργασίας, τα έργα δίνονταν για αντιγραφή σε
περισσότερα αντίγραφα και διαθέτονταν προς πώληση. Στη
Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας έγινε μια από τις πρώτες προσπάθειες
μελέτης των Ομηρικών Επών. Αξιόλογοι φιλόλογοι που εργάστηκαν
εκεί ήταν ο Αρίσταρχος, ο Βυζάντιος, ο Απολλόδωρος, ο Ζηνόδωρος,
ο Διονύσιος από τη Θράκη, ο Δίδυμος... κ.ά.
Το 2ο αιώνα π.Χ. στη Ασία και στη Βόρεια Αφρική είχε
επικρατήσει ο ελληνισμός σε όλους τους τομείς. Τα τρία ελληνικά
βασίλεια των επιγόνων του Μεγαλέξανδρου λειτουργούσαν με
θεσμούς ελληνικούς, η οικονομική ζωή ήταν συγκεντρωμένη στα
χέρια των Ελλήνων, οι άνθρωποι του πνεύματος, ανεξαρτήτως
προέλευσης, μιλούσαν και έγραφαν ελληνικά... Αυτή ήταν η
κατάσταση που επικρατούσε, όταν η Ρώμη κατέλυσε την πολιτική
επικράτεια της Ελληνιστικής περιόδου. Δεν κατάφερε όμως να
καταλύσει την πολιτιστική δύναμη του Ελληνισμού. Ο νέος κόσμος
που δημιούργησε η Ρώμη λειτούργησε σε πολιτιστικό περιβάλλον
ελληνικό.
Χάρη στον Ελληνικό πολιτισμό, η Ρώμη γνώρισε την Ελλάδα
και την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία και τη μετέδωσε αργότερα
στους βάρβαρους λαούς του Δυτικού Μεσαίωνα.

1.4. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (264 π.Χ.- 476 π.Χ.)

Οι Ρωμαίοι μετά τη νίκη τους εναντίον των Καρχηδονίων και
αφού έγιναν κυρίαρχοι στην Κάτω Ιταλία, τη «Μεγάλη Ελλάδα»,
αισθάνθηκαν ότι η συγκυρία ήταν ευνοϊκή να εκστρατεύσουν προς
42
Ανατολάς. Το έδαφος της Ασίας ήταν πρόσφορο μετά την εκστρατεία
του Μεγαλεξάνδρου, που ενοποίησε και ενσωμάτωσε στην
αυτοκρατορία του όλη την κεντροδυτική Ασία μέχρι τις παρυφές των
Ινδιών. Οι διάδοχοι του Πτολεμαίοι και Σελευκίδες συνέχισαν το
έργο του, σε Ασία και Αφρική, και συνέτειναν στη βλάστηση του
σπέρματος, που έσπειρε στο διάβα του ο μεγάλος στρατηλάτης, με
κέντρα την Αλεξάνδρεια, την Αντιόχεια, την Πέργαμο, την Απάμεια,...
κ.ά., που διαιώνισαν την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία και τον
πολιτισμό.
Οι ελληνικές αποικίες εξάλλου διάσπαρτες στην Ανατολική και
Δυτική Μεσόγειο, στον Εύξεινο Πόντο, στο δίαυλο του Βοσπόρου και
της Προποντίδας, στην Αδριατική και στα Ιλλυρικά παράλια... είχαν
μετατρέψει το μεγαλύτερο μέρος του τότε γνωστού κόσμου σε
«Ελληνική επικράτεια». Όλες αυτές οι περιοχές γύρω από τη
Μεσόγειο, μιλούσαν την Ελληνική γλώσσα και κράτησαν ζωντανό
τον Ελληνικό πολιτισμό και τα Ελληνικά γράμματα για χιλιετίες.
Παρά την κορύφωση της ακμής του Ελληνισμού, η ελληνική
χερσόνησος, βρέθηκε κατακερματισμένη σε μικρά κρατίδια με
τοπικιστικές αναχρονιστικές ιδεοληψίες και συμφέροντα, με
κοντόφθαλμη πολιτική, διέβαλαν το ένα κρατίδιο το άλλο,
συμμαχούσαν με τους εχθρούς και άνοιγαν το δρόμο στους
Ρωμαίους να περάσουν, χωρίς περίσκεψη για το πού οδηγούσαν
έτσι τον Ελληνισμό. Η επέκταση των Ρωμαίων προς Ανατολάς, κάτω
από αυτές τις συνθήκες, ήταν εύκολη υπόθεση.1
Από το άλλο μέρος η Ευρώπη ήταν ακόμα σε αρχέγονη
κατάσταση, ή καλύτερα ανύπαρκτη. Η μόνη αναλαμπή στο
σκοταδισμό της Ευρώπης ήταν η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, της οποίας
η αφύπνιση οδήγησε στην εύκολη επικράτηση της στον τότε γνωστό
κόσμο. Χωρίς τον ελληνισμό που της προετοίμασε το έδαφος δεν
γνωρίζουμε αν το αποτέλεσμα γι’ αυτήν θα ήταν το ίδιο.
Στα τέλη του 212 π.Χ. άρχισε ο πόλεμος των Ρωμαίων (με τη
σύμπραξη των Αιτωλών) εναντίον της Μακεδονίας από ξηρά και από
θάλασσα. Βασιλιάς της Μακεδονίας ήταν τότε ο Φίλιππος Ε’ (221-
179). Το 200 π.Χ., μετά τη θετική για τη Ρώμη έκβαση των
Καρχηδονίων πολέμων, οι εξελίξεις στη Δυτική Μεσόγειο ήταν

1Παπαρρηγόπουλος Κων., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 8, Έκδοση National

Geographic, Αθήνα (Ο Ελληνισμός επί της Ρωμαϊκής κυριαρχίας).
43
αρνητικές για την Ελλάδα και το Φίλιππο Ε’ της Μακεδονίας. Οι
Ρωμαίοι ετοιμάζονταν τώρα να επιτεθούν στη Μακεδονία. Άρχισαν
τις διπλωματικές προσπάθειες να βρουν συμμάχους στην Ελλάδα
που θα διευκόλυναν το έργο τους. Δεν κουράστηκαν πολύ. Η Αθήνα,
η Αχαϊκή συμπολιτεία, η Αιτωλία προσχώρησαν στο Ρωμαϊκό
στρατόπεδο. Τον Φίλιππο Ε’ διαδέχθηκε στο θρόνο ο γιός του
Περσέας (179-168 π.Χ.), ο οποίος το 168 π.Χ. ηττήθηκε από τους
Ρωμαίους στη μάχη της Πύδνας, που σήμανε και το τέλος της
Μακεδονίας. Σύντομα οι Ρωμαίοι έγιναν κυρίαρχοι όλης της
Ελλάδας. Μετά απ’ αυτό, ετοιμάζονταν να εκστρατεύσουν
ανατολικότερα. Η έριδες ωστόσο και οι πόλεμοι μεταξύ τον
επιγόνων δεν έλεγα να κοπάσουν. Ειδικότερα, η Κοίλη Συρία όπως
και άλλες περιοχές (π.χ. η Παλαιστίνη) ήταν στο επίκεντρο
πολεμικών επιχειρήσεων μεταξύ Σελευκιδών και Πτολεμαίων, όταν ο
Ρωμαϊκός κίνδυνος ήταν προ των πυλών.
Η Ρώμη κυριάρχησε στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου
μέσα σε σύντομο σχετικά χρονικό διάστημα: Από το 220 π.Χ. που
σηματοδοτεί την έναρξη του Β’ Καρχηδονιακού Πολέμου έως την
ήττα του Περσέα το 168 π.Χ. τελευταίου βασιλιά της Μακεδονίας
των Ελληνιστικών χρόνων (στη μάχη της Πύδνας) πέρασαν 52 χρόνια.
Η Μακεδονία έχασε την αίγλη και τη δύναμη του Φιλίππου Ε’. Οι
Σελευκίδες είχαν υποχρεωθεί από το 188 π.Χ. με την συνθήκη
ειρήνης της Απάμειας (της Φρυγίας) - η οποία εξασφάλιζε στους
Ρωμαίους κυριαρχία στην Μικρά Ασία - να εγκαταλείψουν τις
ηγεμονικές τους φιλοδοξίες των ελληνιστικών χρόνων. Ήταν πλέον
αδύνατο να ασκήσουν ανεξάρτητη πολιτική. Το βασίλειο των
Πτολεμαίων στην Αίγυπτο είχε χάσει την δύναμη του, λόγω
εσωτερικών προβλημάτων, ενώ η αποσύνθεση της βασιλικής
εξουσίας, λόγω τον δυναστικών ερίδων και των εξεγέρσεων των
ιθαγενών απέκλειαν κάθε μελλοντική επανάκαμψη του. Η Πέργαμος,
η Βιθυνία, ο Πόντος, η Ρόδος, δεν μπορούσαν να διαδραματίσουν
αξιόλογο ρόλο αντίστασης στην εξάπλωση της Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας. Εξάλλου, η θετική για τους Ρωμαίους έκβαση του Β’
Καρχηδονιακού Πολέμου, εδραίωσε την απόλυτη κυριαρχία της
Ρώμης στη Μεσόγειο.
Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν προσπάθησε να περιορίσει τον
ελληνικό πολιτισμό της Ασίας, αντίθετα συνετέλεσε στην εδραίωση

44
του και στην παραπέρα ανάπτυξη του, ιδιαίτερα κατά την περίοδο
του Ανατολικού τμήματος της (Βυζάντιο).
Οι Ρωμαίοι την εποχή της ανάδυσης της αυτοκρατορίας τους
με τις κατακτήσεις τους δεν απέρριψαν, αλλά αξιοποίησαν τον
ελληνικό πολιτισμό, την πνευματική δημιουργία του, την
αρχιτεκτονική του, τα γλυπτά του. Σεβάστηκαν την περίφημη
Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και το Μουσείο. Μιλούσαν ελληνικά,
υιοθέτησαν τις φιλοσοφικές τάσεις των Στωικών και των
Επικούρειων..., εμπνεύστηκαν από τη ρητορική και την ελληνική
νομοθεσία. Τελικά, η Ελλάδα μπορεί να κατακτήθηκε πολεμικά από
τους Ρωμαίους, κατέκτησε όμως τον κατακτητή της, πνευματικά και
πολιτιστικά.
Οι Έλληνες παρήγαγαν τα αγαθά του πνεύματος και του
πολιτισμού με την ελευθερία της δράσης, ενώ οι Ρωμαίοι
κυβερνούσαν τις κατακτήσεις τους με την δύναμή τους.
Κυριάρχησαν με τους πολέμους. Όφειλαν τη δύναμη τους στη
Διοίκηση, στη νομοθεσία, στον πόλεμο. Η όποια δημοκρατία της
Ρώμης αντικαταστάθηκε από την δικτατορία. Η Σύγκλητος
μετατράπηκε σε ολιγαρχία. Στην πνευματική και καλλιτεχνική
δημιουργία υστέρησαν πολύ.
«Η Ρωμαϊκή κληρονομιά μας ενδιαφέρει εδώ λιγότερο, γιατί
σχετίζεται με την πολιτειακή και νομική συγκρότηση της Ευρωπαϊκής
κοινωνίας και εκδηλώνεται μόνο έμμεσα και αμυδρά στην
πνευματική και καλλιτεχνική ζωή»1.
Ο Ελληνισμός της Ανατολής ήταν πολυπληθής και είχε
δυνατούς δεσμούς, λόγω της γλώσσας και της θρησκείας (το Ισλάμ
δεν είχε εμφανιστεί ακόμα), που ένωναν τους κατοίκους. Τέτοιου
είδους δεσμούς δεν είχαν ποτέ οι κάτοικοι των περιοχών της Δυτικής
αυτοκρατορίας, ενώ η λατινική γλώσσα ήταν πολύ λιγότερο
διαδεδομένη - έως καθόλου - σε Ανατολή και Δύση. Μια λοιπόν από
τις αιτίες κατάλυσης της Δυτικής αυτοκρατορίας ήταν η έλλειψη
ενότητας μεταξύ των κατοίκων της. Η ηθική παράλυση των κατοίκων
της Δύσης και της πολιτικής ηγεσίας του κράτους ήταν μια ακόμα
από τις αιτίες που οδήγησαν στην κατάλυση του. Οι Ρωμαίοι δεν
κατάφεραν να εξαφανίσουν τον ελληνικό πολιτισμό, ούτε το

1Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρωπαϊκού πνεύματος, έκδοση ΤΟ

ΒΗΜΑ βιβλιοθήκη, τόμος 1, σελ. 51, Αθήνα.
45
προσπάθησαν. Τον υιοθέτησαν και τον μετέφεραν στη Δύση. Το
ελληνικό έθνος δεν εκλατινίστηκε. Όταν η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία
κυριάρχησε σε Ανατολή και Δύση, το ελληνικό έθνος συνάντησε το
Χριστιανισμό και απέκτησε νέες δυνάμεις, τόσο ισχυρές, που
κατέκτησε τους Ρωμαίους, αντί να κατακτηθεί από αυτούς και έζησε
με την ελληνοχριστιανική μορφή του Βυζαντίου για 1.000 ακόμα
χρόνια.
Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία εξαπλώθηκε1 σχετικά γρήγορα στις
χώρες που επικρατούσε ο Ελληνισμός. Η Μεγάλη Ελλάδα στην Κάτω
Ιταλία υπέκυψε στη Ρώμη τον 3ο αιώνα π.Χ. Η Μακεδονία και η
υπόλοιπη (Νότια) Ελλάδα το 2ο αιώνα π.Χ. Η ελληνιστική Αίγυπτος
των Πτολεμαίων το 31 π.Χ., η ελληνιστική Ασία των Σελευκιδών το 64
π.Χ. Ειδικότερα, όλη η Νότια Ελλάδα θεωρείται ότι υπέκυψε στη
Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με την κατάληψη της Κορίνθου το 145 π.Χ.
Η Δυτική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία έζησε περί τα 740 χρόνια,
θεωρώντας ως ξεκίνημα τον Α’ Καρχηδονιακό Πόλεμο (το 264 π.Χ.)
και έφτασε μέχρι τον 5ο αιώνα μ.Χ. (476 π.Χ.), όταν αλώθηκε από
τους Βάρβαρους Γερμανικούς λαούς.
Στον αυτοκρατορικό θρόνο της Ρώμης ανέβηκαν ισχυροί
άνδρες, αλλά και πολλοί άλλοι, που ιστορία τους έχει κατατάξει στην
κατηγορία της αθλιότητας, ιδίως στην μετά Χριστόν περίοδο. Θα
μνημονεύσουμε μόνο τα παρακάτω:
Ο Ιούλιος Καίσαρ (100-44 π.Χ.) στρατηγός και πολιτικός,
σχημάτισε το 60 π.Χ. τριανδρία μαζί με τον Πομπήιο (106-48 π.Χ.),
στρατηγό και πολιτικό και τον Λικίνιο Κράσσο (115-53 π.Χ.), πολιτικό,
Ύπατο. Με το θάνατο του Λικίνιου Κράσσου το 53 π.Χ., ο Πομπήιος
ανέλαβε, με εντολή της Συγκλήτου, την εξουσία της αυτοκρατορίας,
προκειμένου να πατάξει την αναρχία που μάστιζε τη Ρώμη. Η
φιλοδοξία των δύο αντρών, του Ι. Καίσαρα και του Πομπήιου για
εξουσία προκάλεσε το 49 π.Χ. τον εμφύλιο πόλεμο στην
αυτοκρατορία. Ο Πομπήιος μετά την ήττα του στα Φάρσαλα (της
Ελλάδας από τον Ιούλιο Καίσαρα), κατέφυγε στην Αίγυπτο, όπου ο
Καίσαρας τον καταδίωξε. Εκεί ο Ι. Καίσαρας συνάντησε την
Πτολεμαία βασίλισσα Κλεοπάτρα Ζ’, την οποία ερωτεύτηκε
παράφορα. Από τον έρωτα αυτόν προέκυψε ένας γιος. Τον Ιούλιο

1H.G. WELLS, Σύντομη ιστορία του κόσμου (Μετάφραση Γ. Μαραγκός, εκδ.

ΚΕΔΡΟΣ), Αθήνα, σελ. 191-202
46
Καίσαρα, στην καρδιά της Κλεοπάτρας, διαδέχτηκε ο Ύπατος Μάρκος
Αντώνιος. Αυτή τη φορά ο έρωτας τους έφερε δίδυμα και αργότερα
ένα ακόμα γιο1.
Το 44 π.Χ., ο Ιούλιος Καίσαρας δολοφονήθηκε από συνωμότες
συγκλητικούς, ανάμεσα τους και ο προστατευόμενος του, Βρούτος
(πολιτικός).
Ο Οκταβιανός, θετός γιος του δολοφονημένου Καίσαρα, τον
διαδέχθηκε στην αυτοκρατορία. Το 31 π.Χ., ο Οκταβιανός κήρυξε τον
πόλεμο στην Κλεοπάτρα της Αιγύπτου. Στη ναυμαχία που έλαβε
χώρα στο Άκτιο (κοντά στην Πρέβεζα), ο Μάρκος Αντώνιος και η
Κλεοπάτρα ηττήθηκαν και επέστρεψαν στην Αλεξάνδρεια. Ο Μάρκος
Αντώνιος αυτοκτόνησε και η Κλεοπάτρα πέθανε λίγες μέρες
αργότερα, ίσως από δηλητηρίαση.
Ο Οκταβιανός (26-14 π.Χ.) φέρεται ως ένας πετυχημένος
αυτοκράτορας της Ρώμης. Ανιψιός και θετός γιος του Καίσαρα,
κληρονόμησε την αυτοκρατορία με διαθήκη του (θετού) πατέρα του
σε βάρος του Ύπατου Μάρκου Αντώνιου που τη διεκδικούσε. Ο
νεαρός Οκταβιανός φέρθηκε διπλωματικά και με σύνεση. Πήρε τον
τίτλο του Καίσαρα και αργότερα (το 27 π.Χ.) πήρε τον αυτοκρατορικό
τίτλο του Αυγούστου, που σημαίνει ότι είχε απόλυτη εξουσία επί της
Συγκλήτου, στο στρατό, στα δικαστήρια, στην κυβέρνηση. Επί των
ημερών του, οι εξελίξεις στην Ευρώπη ήταν καθοριστικές. Η
ηγεμονία του Οκταβιανού, ως Αυγούστου, διήρκεσε 50 χρόνια (63
π.Χ.-14 μ.Χ.). Η Ρώμη, την περίοδο αυτή, γνώρισε την οικονομική
ευημερία. Εμπορικά πλοία ταξίδευαν στη Μεσόγειο και έφερναν
προϊόντα απ’ όλα τα σημεία της αυτοκρατορίας - και μακρύτερα -
στην πρωτεύουσα. Άρχισαν να δημιουργούνται υποδομές:
Υδραγωγεία, λουτρά, στάδια, πλατείες, δρόμοι, λεωφόροι... Η
Δυτική αυτοκρατορία διήρκεσε πέντε αιώνες και μαζί με την
προγενέστερη εποχή επτά αιώνες, όταν το Ανατολικό της τμήμα
(Βυζάντιο) διήρκεσε έντεκα αιώνες. Τον Οκταβιανό διαδέχθηκε στον
Ρωμαϊκό θρόνο ο θετός γιος του, ο Τιβέριος (14-37 μ.Χ.).
Ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός (284-305 μ.Χ.) ξεκίνησε μια νέα
πορεία στην ιστορία της αυτοκρατορίας. Ανακηρύχθηκε

1Οι Ρωμαίοι άρχοντες, συγκλητικοί, στρατηγοί, Ύπατοι, αυτοκράτορες μιλούσαν

Ελληνικά. Η ελληνική γλώσσα ήταν επίσης η γλώσσα του Χριστιανισμού και της
Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
47
αυτοκράτορας το 284 μ.Χ., χώρισε την αυτοκρατορία σε δύο
τμήματα, το Δυτικό και το Ανατολικό. Κράτησε για τον εαυτό του το
Ανατολικό τμήμα με έδρα την Αντιόχεια και διόρισε ως επικεφαλής
του Δυτικού τμήματος το Μαξιμιλιανό. Μετέφερε την πρωτεύουσα
από τη Ρώμη στο Μεδιόλανο (Μιλάνο). Η παρουσία του Γάιου
Αυρήλιου Βαλέριου Διοκλητιανού - όπως ήταν το πλήρες όνομα του -
από τη Δαλματία στο θρόνο, έφερε μεγάλες αλλαγές στο Κράτος. Οι
πολιτικές και διοικητικές μεταρρυθμίσεις του, επηρέασαν τα
επόμενα χρόνια την αυτοκρατορία και μέχρι τον 7ο αιώνα. Επίσης,
συνέχισε τη δίωξη του Χριστιανισμού (υποστήριζε τον πολυθεϊσμό),
πολέμησε άλλοτε τα Γερμανικά φύλα, άλλοτε τα Σλαβικά για να
εξασφαλίσει τα σύνορα της αυτοκρατορίας του. Χώρισε την
Αυτοκρατορία σε Ανατολική και σε Δυτική. Τον 3ο αιώνα μ.Χ.
ενέσκυψε κρίση στην Αυτοκρατορία. Μεγάλωσε πολύ σε έκταση και
πληθυσμό. Εκτιμάται ότι ο πληθυσμός της έφτασε τα 60 εκατομ.,
δηλ. σε βαθμό που δεν ελέγχονταν, χωρίς να προσαρμοστεί η
κυβέρνηση και η οργάνωση της στα μεγέθη αυτά. Η νόμιμη διαδοχή
των αυτοκρατόρων ξεχάστηκε. Η πρακτική να δίνεται το χρίσμα στον
ευνοούμενο του αυτοκράτορα μέσω της υιοθεσίας, δεν εξασφάλιζε
την αξιοκρατία και την συναίνεση. Η αναρχία ήταν επομένως η
συνέπεια. Από την άλλη, η φορολόγηση ήταν βαριά για να καλύψει
το κόστος ενός υπεράριθμου στρατού (εκτιμάται σε 400 χιλιάδες
άνδρες). Η Ρώμη μπήκε σε περίοδο παρακμής.
Το 305 μ.Χ., ο Διοκλητιανός παραιτήθηκε από το θρόνο και
αποσύρθηκε στην ιδιαίτερη πατρίδα του.

Μερικοί πνευματικοί εκπρόσωποι της πρώτης

περιόδου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας
• Οράτιος, Κοΐντος Φλάκος (65 π.Χ.-8 π.Χ.), Λατίνος ποιητής, φίλος
του Βεργίλιου και του Μαικήνα και προστατευόμενος του
Αυγούστου. Έγραψε ποίηση επηρεασμένη από την Επικούρια ηθική.
Θεωρήθηκε από τους Ουμανιστές, η ενσάρκωση των ποιητικών
αρετών της ισορροπίας και του μέτρου.
• Βεργίλιος ή Βιργίλιος, Pubilus (70 π.Χ.- 19 π.Χ.), Λατίνος ποιητής,
ταπεινής καταγωγής. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το
αφιέρωσε στη συγγραφή της «Αινειάδας», Εθνική Εποποιία.
• Μαικήνας Γάιος (69 π.Χ.-8 π.Χ.), Ρωμαίος διπλωμάτης, φίλος του
Αυγούστου. Υποστήριξε τα γράμματα και τις τέχνες και
48
χρηματοδότησε τους καλλιτέχνες και τους λόγιους. Συνέθεσε
βουκολικά και γεωργικά έργα.
• Προπέρτιος Σέξτος (47 π.Χ.-15 π.Χ.), κορυφαίος Λατίνος
ελεγειακός ποιητής. Άφησε πέντε βιβλία με ελεγείες, που αποτελούν
απομιμήσεις Αλεξανδρινών ποιητών.
• Οβίδιος Pubilus (43 π.Χ.-17 μ.Χ.), Λατίνος ποιητής, ευνοούμενος
συγγραφέας της κοσμικής κοινωνίας. Έγραψε ελαφρά ποιήματα
(ερωτικά), μυθολογικά, επιστολές.
• Βιτρούβιος Μάρκος (1 αιώνας π.Χ.), Ρωμαίος αρχιτέκτονας και
μηχανικός. Έγραψε πραγματεία περί αρχιτεκτονικής.
• Κικέρων Μάρκος, Τύλλιος (106 π.Χ.- 43 π.Χ.), Ρωμαίος πολιτικός,
δικηγόρος και ρήτορας. Οι δικανικοί του λόγοι και οι δημηγορίες του
ήταν πρότυπα ρητορικού λόγου. Έγραψε επίσης πραγματείες,
αντλώντας ιδέες από την ελληνική φιλοσοφία. Σώζεται επίσης
μεγάλο μέρος της αλληλογραφίας του.

1.5. Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (330-1453)

(Το Βυζάντιο)
1.5.1. Η Νέα Ρώμη, τα επιτεύγματα
Τον Διοκλητιανό στο Ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας,
διαδέχθηκε ο Κωνσταντίνος Α’1 (305-337). Αμέσως μετά ανακοίνωσε
ότι, θα ιδρύσει μια νέα πόλη στη θέση που ήταν η ελληνική αποικία
των Μεγάρων, το Βυζάντιο, στην Ευρωπαϊκή πλευρά του Βοσπόρου,
η οποία θα είναι η Νέα Ρώμη - πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας.
Το 313 μ.Χ. ο Κωνσταντίνος υπέγραψε διάταγμα
ανεξιθρησκείας, που παραχωρούσε το δικαίωμα τόσο στους
χριστιανούς, όσο και σε όλους τους άλλους, να πιστεύουν όποια
θρησκεία θέλουν. Διευκρίνισε επίσης ότι η Κωνσταντινούπολη θα
ήταν μια χριστιανική πόλη. Ο Κωνσταντίνος συνέχισε το
μεταρρυθμιστικό έργο του Διοκλητιανού, μόνο που αυτός συνέδεσε
τη δική του διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας με τη χριστιανική
θρησκεία και μετέφερε την πρωτεύουσα του κράτους στην Ανατολή:
από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη. Επί Κωνσταντίνου Α’ η Ρωμαϊκή
αυτοκρατορία εκτεινόταν από την Αγγλία μέχρι τη Συρία και τον

1Η οικογένεια του Μ. Κωνσταντίνου, κατάγοταν από τη Ναϊσσό, πόλη της Μοϊσίας,

περιοχή των Βαλκανίων.
49
Ευφράτη ποταμό και από το Δούναβη μέχρι την Αίγυπτο και τη
Βόρεια Αφρική.
Το Νοέμβριο του 324 έθεσε το θεμέλιο λίθο και το Μάιο του
330 μ.Χ. τελέστηκαν τα εγκαίνια της πόλης με την ονομασία Νέα
Ρώμη. Βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόμι Ευρώπης και Ασίας, εκεί
που περνούσαν οι χερσαίοι και θαλάσσιοι εμπορικοί δρόμοι. Είχε
πολιτιστικά και πνευματικά στοιχεία ελληνικά και θρησκεία το
χριστιανισμό. Πολύ γρήγορα οικοδομήθηκε και έγινε πολυάνθρωπη.
Κοσμήθηκε με ιππόδρομο, υδραγωγεία, στοές, αγορές, λουτρά,
θέατρα, βιβλιοθήκες κ.λπ. Στην πλευρά της θάλασσας χτίστηκε
τείχος για να την προστατεύει από τους επιδρομείς. Τον 4ο αιώνα
μ.Χ. είχε περίπου 250.000 κατοίκους, τα χρόνια του Ιουστινιανού
(527-565) έφτασε τις 500.000 κατοίκους και τα χρόνια της άλωσης
(1453) δεν υπερέβαινε τις 100.000 κατοίκους.1
Η Νέα Ρώμη (ή Βασιλεύουσα) ήταν το οικονομικό, πνευματικό,
πολιτιστικό και θρησκευτικό κέντρο της αυτοκρατορίας. Πολλές
γλώσσες μιλούσαν στην Κωνσταντινούπολη και φυσικά την
ελληνική, που κατέληξε να είναι η επίσημη γλώσσα του κράτους. Ο
Μ. Κωνσταντίνος συνέχισε τις διοικητικές μεταρρυθμίσεις. Μεταξύ
άλλων, στα οικονομικά εισήγαγε το solidus, χρυσό νόμισμα, βάρους
4,48 γρ. με αναγνώριση στις διεθνείς συναλλαγές των
εμπορευόμενων μέχρι τον 11ο αιώνα. Βελτίωσε το φορολογικό
σύστημα, επεξέτεινε τη φορολογική βάση σε επαγγελματίες,
μικροτεχνίτες, βιοτέχνες, τόκους κεφαλαίων κ.λπ. Εφάρμοσε
φιλοχριστιανική πολιτική (από το 312). Θεωρούσε τη θρησκεία
συνεκτική δύναμη, που θα μπορούσε να ενώσει όλους τους λαούς
της αυτοκρατορίας, ανεξαρτήτως καταγωγής. Σε ότι αφορά το θεσμό
του Δυτικού αυτοκράτορα, τον άφησε όπως τον είχε θεσπίσει ο
Διοκλητιανός, με έδρα το Μιλάνο, αλλά η Νέα Ρώμη
(Κωνσταντινούπολη) είχε την πρωτοκαθεδρία.
Στις 22 Μαΐου 337, ο Μ. Κωνσταντίνος Α’ απεβίωσε από
ασθένεια. Προαισθανόμενος το θάνατο του ζήτησε να βαπτισθεί
Χριστιανός. Τον διαδέχθηκαν οι γιοί του Κωνσταντίνος Β΄, Κώνστα
(νς) Β’ και Κωνστάντιος Β’.

1Βακαλούδη Αναστασία, Η μονοκρατορία του Μ. Κωνσταντίνου Α’, Ιστορία των

Ελλήνων, τόμος 5 έκδοση ΔΟΜΗ Α.Ε., σελ. 46.
50
 Την εποχή που το Δυτικό τμήμα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας
καταλύθηκε από τους βάρβαρους λαούς, στο Ανατολικό τμήμα της, ο
χριστιανικός ελληνισμός έδωσε στην αυτοκρατορία νέα πνοή. «Η
διασταύρωση του Ελληνικού πνεύματος με το χριστιανισμό»1 ήταν
μια ευτυχής συγκυρία, που έδωσε στην ανθρωπότητα έναν νέο
πολιτισμό. Ο ελληνισμός στα χρόνια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας
ήκμαζε στην Ανατολή και όχι στη μητροπολιτική Ελλάδα. Οι
ανατολικές αυτές περιοχές υπάγονταν πολιτικά στη Ρωμαϊκή
επικράτεια, πνευματικά και πολιτικά όμως δεν έπαυαν να είναι
ελληνικές.
Η Νέα Ρώμη (ή αλλιώς η Κωνσταντινούπολη) έγινε μια μεγάλη
πόλη, ίσως η μεγαλύτερη της εποχής. Τα τείχη της, οι προμαχώνες
της, οι εκκλησίες της, τα παλάτια της... ξεπερνούσαν κατά πολύ σε
λαμπρότητα αυτά της Ρώμης. Ήταν χτισμένη σε μια προνομιακή
θέση, σεβόταν την ελληνική κληρονομιά, ανέπτυξε έναν πνευματικό
πολιτισμό, με αναφορές στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία. Το 476
μ.Χ. θεωρείται ως η χρονολογία της επίσημης κατάλυσης της Δυτικής
Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας από τους βάρβαρους λαούς, του Ούννους
και μετά τους Οστρογότθους.
Το Βυζάντιο2 είναι λοιπόν ο κρίκος που συνδέει τον Αρχαίο με
το σύγχρονο Ελληνισμό και αποδεικνύει την ιστορική συνέχεια του
Ελληνικού Έθνους. Διατήρησε και διέχυσε τις πανανθρώπινες αξίες
αυτού του πολιτισμού, ώστε ο Δυτικός κόσμος - και φυσικά η
Ευρώπη - να λειτουργεί υπό την επίδραση της Ελληνικής
ορθολογικής σκέψης και σύμφωνα με τις αξίες του
ελληνοχριστιανικού πολιτισμού. Κατά την αντίληψη του Ισοκράτη
(436-338 π.Χ.) κάθε άνθρωπος που εμφορείται από αυτές τις αξίες -
κι αν ακόμα δεν κατάγεται από το γένος των Ευρωπαίων - είναι
Ευρωπαίος. Συγκεκριμένα, ο Ισοκράτης, αναφερόμενος στην πόλη
των Αθηνών, γράφει: «Η πόλη μας ξεπέρασε τόσο πολύ τους άλλους
ανθρώπους ως προς τη σκέψη και το λόγο, ώστε οι μαθητές της

1 βλ. Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρωπαϊκού πνεύματος, τόμος 1, σελ.

43 και εξής, έκδοση ΤΟ ΒΗΜΑ Βιβλιοθήκη.
2 Η ονομασία «Βυζάντιο» δόθηκε στην Ανατολική αυτοκρατορία πολύ μετά την

κατάλυση της. Οι Βυζαντινοί αποκαλούσαν την αυτοκρατορία τους Ρωμαϊκή, τη δε

πρωτεύουσα τους Νέα Ρώμη. Η ονομασία «Βυζάντιο» δόθηκε για πρώτη φορά το 16ο
αιώνα μ.Χ. από Γερμανό ιστορικό.
51
έγιναν δάσκαλοι των άλλων και έκανε το όνομα των Ελλήνων να
χρησιμοποιείται όχι ως προσδιορισμός της καταγωγής, αλλά του
καλλιεργημένου πνεύματος και ονομάζονται περισσότερο Έλληνες
εκείνοι που έχουν τη δική μας παιδεία παρά εκείνοι που ανήκουν
στην ίδια φυλή μ’ εμάς»1.
Το ελληνικό πνεύμα της Χρυσής εποχής ταξίδεψε ανά τους
αιώνες μέσω της Ελληνιστικής περιόδου και του Βυζαντίου και
μεταλαμπαδεύτηκε στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ηπείρου. Το
Βυζάντιο ήταν συνεπώς ένας από τους σταθμούς στην πορεία του,
που συνέδεε τον Αρχαίο κόσμο με το νεότερο. Διέσωσε τα κείμενα
της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, τα διέδωσε στη Δύση και την
οδήγησε στην πνευματική της αφύπνιση.
Η ανάδειξη των επιτευγμάτων του Βυζαντίου, το καθιστούν
μεγάλη πολιτιστική δύναμη, τη μεγαλύτερη σίγουρα της εποχής του,
σε ακτινοβολία και διάρκεια ζωής, κυρίαρχο των ετερόκλητων λαών
που κυβερνούσε σε Ευρώπη και Ασία, τους οποίους λαούς κατάφερε
σε μεγάλο βαθμό να τους ενώσει. Πρόκειται για μια αυτοκρατορία,
συνέχεια αυτής του Μεγαλέξανδρου και των επιγόνων του, άρα
Ελληνική και Ευρωπαϊκή, με κυρίαρχο το Ελληνικό στοιχείο και τον
ελληνικό πνευματικό πολιτισμό. Μια αυτοκρατορία προπύργιο της
Ευρώπης έναντι της Αραβοϊσλαμικής ορμής.
Ώστε, η Ευρώπη, πρωτόγονη ακόμα, χάρη σ’ αυτούς τους
Έλληνες κυριάρχησε στον τότε γνωστό κόσμο και μέσω της Ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας μετέδωσε σ’ αυτόν τα ελληνικά φώτα και τον
πολιτισμό.
Η συνολική διάρκεια ζωής της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας,
Δυτικής και Ανατολικής, ήταν περί τα 1.700 χρόνια.
Το Βυζάντιο λοιπόν είχε να επιδείξει σημαντικό πνευματικό και
πολιτιστικό έργο, συνέχεια της Ελληνιστικής περιόδου. Οι Βυζαντινοί
λόγιοι, θρησκευτικοί και κοσμικοί κατά την υστεροβυζαντινή
περίοδο, ιδιαίτερα μετά την άλωση, κατέκλεισαν την Ευρωπαϊκή
Δύση και με τα φώτα τους συνέβαλαν ουσιαστικά στην έξοδο της
από το σκοταδισμό.

1 Ισοκράτης, Πανηγυρικός, στ. 50-51, μετάφραση Σωκρ. Παπαϊωάννου, έκδοση

ΚΑΚΤΟΣ, 1993. Ο Ισοκράτης (436-338 π.Χ.) ρητοροδιδάσκαλος, έγραψε πολλούς
λόγους (δικανικούς, πολιτικούς, παραινετικούς). Ήταν υπέρμαχος της ιδέας της
συνένωσης όλων των ελληνικών πόλεων-κρατών σε μια εθνική ενότητα.
52
 Πώς ανταπέδωσαν οι Ευρωπαίοι αυτή την προσφορά του
Ελληνοχριστιανικού Βυζαντίου; Δεν έχει παρά να θυμηθεί τις
σταυροφορίες της Παπικής Εκκλησίας και των Ηγεμόνων της
αυτοκαταστροφικής Ευρώπης στην Ανατολή, ειδικότερα της Δ’
Σταυροφορίας, η οποία κατέλυσε την Κωνσταντινούπολη το 1204 και
με την απάνθρωπη σε αγριότητα συμπεριφορά των σταυροφόρων
απέδειξε πόσο ανώριμοι πολιτιστικά ήταν ακόμα οι Ευρωπαϊκοί
λαοί, λίγο πριν τη χρονολόγηση της αποκαλούμενης «αναγέννησης»
τους από τους ιστορικούς.
Το Βυζάντιο δεν έχει καμία σχέση με την επικρατούσα άποψη -
από πολλούς - ότι πρόκειται για ένα «θεοκρατικό σκοταδιστικό»
μόρφωμα, που κράτησε 1.000 χρόνια. Το Βυζάντιο είναι
«παρεξηγημένο» από την ιστορία για να χρησιμοποιήσουμε την
ήπια έκφραση της Ελένης Γλύκατζη-Αρβελέρ.1 Ο σκοταδισμός είναι
μακριά από το βυζαντινό επίτευγμα και όσοι υποστηρίζουν το
αντίθετο διαπράττουν ιστορική πλάνη (σκόπιμα;) ή έχουν άγνοια της
ιστορίας.
Οι απόψεις για το πνευματικό Βυζάντιο μέχρι πρότινος ήταν
απαξιωτικές2. Όσο όμως η μελέτη της ιστορικής αυτής περιόδου
πήγαινε σε βάθος, η απαξιωτική αντίληψη για τον πνευματικό
πολιτισμό του Βυζαντίου, άρχισε σιγά-σιγά να υποχωρεί. Το
Βυζάντιο ουσιαστικά συνδέει την αρχαία Ελλάδα με τη νεότερη.
Παρουσιάζει ωστόσο κάποιες ιδιαιτερότητες. Σε αντίθεση με την
αρχαία Ελλάδα, οι πνευματικοί άνθρωποι της βυζαντινής εποχής
ασχολούνταν, όχι με εξειδικευμένα θέματα, π.χ. ρητορική,
φιλοσοφία, ιστορία κ.λπ., αλλά με ποικιλία θεμάτων συγχρόνως ο
καθένας και μάλιστα πολλές φορές αντιθέτων σε περιεχόμενο.
Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι οι περισσότεροι πνευματικοί
άνθρωποι του Βυζαντίου είχαν συμμετοχή στα κοινά και
διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις. Εξάλλου,
αρκετοί από τους αυτοκράτορες ήταν και οι ίδιοι λόγιοι με
σημαντικό συγγραφικό έργο. Είναι επίσης γνωστό ότι η Ελληνιστική
κοινή γλώσσα που είχε υιοθετήσει και το Βυζάντιο, είχε διαδοθεί σε

1 Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, Γιατί το Βυζάντιο, έκδοση ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, σελ. 276,

Αθήνα.
2 Λαμπάκης Στέλιος, Πνευματικός βίος και πολιτισμός, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος

5, σελ. 588-627, έκδοση ΔΟΜΗ Α.Ε., Αθήνα.

53
όλες τις χώρες της Μεσογείου και αποτελούσε μέσο επικοινωνίας
για τους λαούς αυτούς, ανεξάρτητα από την εθνική τους ταυτότητα.1

1.5.2. Το πνευματικό Βυζάντιο

Η Βυζαντινή Γραμματεία είχε ως πρότυπο την Αρχαία Ελληνική,
χωρίς αυτό να αποκλείει και τη δική της «δημιουργική πνοή». Η
καθαρά Βυζαντινή Γραμματεία άρχισε να αποκτά τη δική της
προσωπικότητα την εποχή περίπου του Ιουστινιανού (527-565). Η
εξάπλωση εξάλλου της Χριστιανικής θρησκείας επηρέασε, επίσης,
σημαντικά την εξέλιξη της λογοτεχνίας στο θεματολόγιο και στις
μορφές γραφής. Η Κωνσταντινούπολη, ως πρωτεύουσα του
Βυζαντίου εξελίχθηκε σε αξιόλογο κέντρο εκπαίδευσης και
παραγωγής πολιτισμού. Έτσι, το πνευματικό Βυζάντιο έχει να
επιδείξει αξιόλογο έργο τόσο στην κοσμική πνευματική ζωή, όσο και
στη θρησκευτική.
Η πρωτοβυζαντινή περίοδος (330-610) ήταν φυσικό να έχει την
επίδραση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, της οποίας ήταν η συνέχεια
και τα ίχνη της ήταν ακόμα νωπά. Έχει ωστόσο να επιδείξει
σημαντικό πνευματικό έργο τόσο στο κοσμικό σκέλος, όσο και στο
θρησκευτικό και φυσικά αξιόλογους εκπροσώπους της πνευματικής
ζωής, όπως στην ιστοριογραφία (π.χ. Προκόπιος 500-600), στην
ποίηση (π.χ. Αγαθίας στην κοσμική: θύραθεν, Ρωμανός ο Μελωδός
στη Θρησκευτική), στην Αρχιτεκτονική (π.χ. Ανθέμιος-Τράλλεις,
Ισίδωρος - Μίλητος: Ανέγερση του Ναού της Αγίας Σοφίας), στη
Θεολογία, αλλά και στις τέχνες, κυρίως την εκκλησιαστική
ζωγραφική...
Στη Μεσοβυζαντινή περίοδο (610-1081) παρατηρείται
σημαντική κάμψη της πνευματικής δραστηριότητας - ευτυχώς
προσωρινή -, γι’ αυτό και μέρος αυτής της περιόδου (από 650 ως το
850 περίπου) ονομάστηκε «Σκοτεινοί Χρόνοι». Η πνευματική αυτή
κάμψη οφείλοταν στη γενικότερη κρίση του Βυζαντίου, η οποία

1 Βλ. επίσης: *Κανελλόπουλος Παναγ., Ιστορία του Ευρωπαϊκού πνεύματος, τόμος 1,

κεφ. 17, έκδοση ΤΟ ΒΗΜΑ, Αθήνα.
* Λαμπάκης Στέλιος, Πνευματικός βίος και πολιτισμός, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος
5, έκδοση ΔΟΜΗ Α.Ε., Αθήνα.
* Αναπολιτάνος Διονύσιος, Χριστιανίδης Ιωάννης, Επιστήμες στο Βυζάντιο, τόμος 6,
Εγκυκλοπαίδεια ΕΛΛΑΔΑ, ΠΑΠΥΡΟΣ, Αθήνα 2016.
54
χαρακτηρίζοταν από εσωτερικούς και εξωτερικούς κλυδωνισμούς,
όπως οι ανοιχτοί πόλεμοι στο Βαλκανικό και στο Ανατολικό μέτωπο,
η διαμάχη της Εικονομαχίας... κ.ά. Τα κείμενα της Βυζαντινής
γραμματείας την περίοδο αυτή είναι κυρίως Θεολογικά. Τον 11ο
αιώνα κυριαρχεί η φυσιογνωμία του Μιχαήλ Ψελλού (1018-1097),
πολυγραφότατου λόγιου της Βυζαντινής λογοτεχνίας και φυσικά δεν
ήταν ο μόνος. Διακρίθηκαν επίσης την ίδια περίοδο ο Πατριάρχης
Φωτίου (820-893) και οι αυτοκράτορες Κων/νος Ζ’
Πορφυρογέννητος (944-959), Λέων ΣΤ’ ο Σοφός (886-912), ...
Η Υστεροβυζαντινή περίοδος (1081-1453) παρουσιάζει
αξιόλογη και εκτεταμένη πνευματική συγγραφική δραστηριότητα,
παρότι περιέχει την παρακμή και την πτώση της Βυζαντινής
αυτοκρατορίας.1 Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από
τους Λατίνους της Δ’ Σταυροφορίας και παρά τις δυσμενείς
συνθήκες που επικράτησαν, η πνευματική δραστηριότητα δεν
σταμάτησε, αλλά γνώρισε νέα άνθιση. Δημιουργήθηκαν νέα
πνευματικά κέντρα, όπως αυτά της Νίκαιας (Βιθυνία, ΒΔ της Μ.
Ασίας), της Τραπεζούντας (Εύξεινος Πόντος), της Ηπείρου (Ελλάδα),
του Μυστρά (Πελοπόννησος, Ελλάδα), που ανέπτυξαν τη δική τους
πνευματική παράδοση. Κατά την τελευταία αυτή περίοδο
κυριάρχησε η πολεμική κατά των Λατίνων για την επιχειρούμενη
ένωση των δύο εκκλησιών - Ανατολικής και Δυτικής - υπό την αιγίδα
του Πάπα.
Αντιπροσωπευτικές μορφές της πνευματικής ζωής στο
Βυζάντιο σε όλη αυτή την περίοδο της ύπαρξης του υπάρχουν
πολλές και αξιόλογες. Θα μνημονεύσουμε μόνο μερικούς
εκπροσώπους - ελπίζω τους κυριότερους -, στο κεφ. 5 και θα τους
συνδέσουμε με το ξεκίνημα της Αναγέννησης στην Ευρώπη.
Την εποχή του Θεοδοσίου Β’ (408-450) ιδρύθηκε στην
Κωνσταντινούπολη το Πανδιδακτόριο (η ονομασία Πανεπιστήμιο
είναι μεταγενέστερη), το οποίο στη συνέχεια αναδιοργανώθηκε και
απέκτησε νέες έδρες της Ελληνικής Γραμματείας, φιλοσοφίας και
νομικής, στην Ελληνική γλώσσα και αντίστοιχα στη Λατινική. Το
ανώτατο αυτό εκπαιδευτικό ίδρυμα λειτούργησε με τη μορφή αυτή
μέχρι την εποχή του Ιουστινιανού Α’, ο οποίος το αναδιοργάνωσε, εκ

1Λαμπάκης Στέλιος, Πνευματικός βίος και πολιτισμός, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος
5-7, έκδοση ΔΟΜΗ Α.Ε., Αθήνα.
55
νέου, και το μετονόμασε οικουμενικό διδακτήριο. Ο Κωνσταντίνος Ζ’
Πορφυρογέννητος (913-950) έβαλε τη δική του σφραγίδα. Έδειξε
ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την Ανώτερη εκπαίδευση, επάνδρωσε τη
Σχολή αυτή με διαπρεπείς διδασκάλους στη φιλοσοφία, στη
Ρητορική, στη Γεωμετρία και στην αστρονομία. Την εποχή του
Κωνσταντίνου Θ’ Μονομάχου (1042-1055), το «Πανεπιστήμιο» της
Μαγναύρας1 γνώρισε νέα άνθιση. Εκτός από την ανώτερη
εκπαίδευση, αναπτύχθηκε και η θεωρητική κατάρτιση στις τέχνες και
γενικότερα στη μόρφωση. Την εποχή αυτή οι σημαντικότεροι
Βυζαντινοί λόγιοι συγκεντρώθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και
διαπλάτυναν τους ορίζοντες της μάθησης. Την εποχή του Μιχαήλ Ζ’
Δούκα (1071-1078) άνθισε η κλασική παιδεία, με πρωταγωνιστή το
σπουδαίο λόγιο της εποχής Ιωάννη Ιταλό, που η διδασκαλία του
ασκούσε μεγάλη επίδραση στη Βυζαντινή κοινωνία.
Την εποχή της Δυναστείας του Μ. Κωνσταντίνου Α’,
πιθανότατα από τον Ιουλιανό (361-363) χτίστηκε στην
Κωνσταντινούπολη η δημόσια Βιβλιοθήκη, η οποία στέγασε όλα τα
χειρόγραφα από οποιαδήποτε προέλευση με σκοπό να δοθούν
στους καλλιγράφους για αναπαραγωγή. Η βιβλιοθήκη αυτή κάηκε
αργότερα από άγνωστη αιτία, μαζί με τους πνευματικούς
θησαυρούς που περιείχε. Επανιδρύθηκε από το Ζήνωνα μεταξύ 476-
491.
Όμως, το σημαντικότερο επίτευγμα της εποχής αυτής ήταν ο
ολοκληρωτικός εξελληνισμός της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η
επικράτηση του ελληνικού στοιχείου, της ελληνικής γλώσσας και του
ελληνικού πολιτισμού, παρότι το Ανατολικό τμήμα δε έπαψε ποτέ να
αυτοαποκαλείται «Ρωμαϊκή αυτοκρατορία» (και όχι Βυζαντινή), οι
κάτοικοι της Ρωμαίοι και η πρωτεύουσα της Νέα Ρώμη (και όχι
Κωνσταντινούπολη). Από τον 5ο αιώνα π.Χ. τα ελληνικά ήταν η μόνη
γλώσσα της Μ. Ασίας που χρησιμοποιούσαν στο εμπόριο. Μετά το
2ο αιώνα μ.Χ. έγινε η μόνη γλώσσα της Εκκλησίας. Αργότερα, κυρίως
από την εποχή του Ηρακλείου, επικράτησε και στη Διοίκηση του
Βυζαντίου.

1 Την εποχή της Δυναστείας του Αμορίου (820-867), το Πανεπιστήμιο στεγάστηκε

στη μεγάλη και πολυτελή αίθουσα του Παλατιού, αυτή της Μαγναύρας.
56
 Το πρώτο Πανεπιστήμιο στον κόσμο1 ιδρύθηκε στην
Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου κατά την Ελληνιστική περίοδο από τον
Πτολεμαίο Α’ (323-285 π.Χ.). Ονομάστηκε Μουσείο (Ανώτατο
πνευματικό «Ίδρυμα») και συστεγάστηκε με την ονομαστή
βιβλιοθήκη της πόλης.
Τα όποια Πανεπιστήμια στις αναγεννώμενες χώρες της
Ευρώπης, δημιουργήθηκαν αρκετά αργότερα (από τα
«Πανεπιστήμια» της Αλεξάνδρειας και της Κωνσταντινούπολης), το
13ο αιώνα μ.Χ., κοντά στην αποκαλούμενη αναγέννηση της Ευρώπης
και επρόκειτο για χριστιανικά ιδρύματα, με τις εξής σχολές: Την
κατώτατη Σχολή (βασική εκπαίδευση), τη Σχολή Τεχνών (παρείχε
γνώσεις στη Γραμματική, στη Ρητορική, τη Λογική, τη Μουσική, την
Αριθμητική, τη Γεωμετρία και την Αστρονομία). Μετά τη Σχολή
Τεχνών, ο σπουδαστής μπορούσε να συνεχίσει σπουδές σε μια από
τις τρεις σχολές της Θεολογίας, της Νομικής και της Ιατρικής. Η
γλώσσα διδασκαλίας ήταν τα Λατινικά. Οι εξετάσεις γίνονταν
«χρησιμοποιώντας την επιχειρηματολογική μέθοδο της
2
Αριστοτέλειας λογικής». Η φιλοσοφία που διδάσκονταν, παρότι στο
ξεκίνημα ήταν ο νεοπλατωνισμός, καθιερώθηκε τελικά ως κύρια
διδασκαλία η Αριστοτέλειος φιλοσοφία. Στο Μεσαιωνικό
Πανεπιστήμιο η γνώση ήταν στατική. Δεν είχε ακόμα γεννηθεί η ιδέα
της προόδου. Πίστευαν πως οι Αρχαίοι λαοί αντιπροσώπευαν όλη
την πιθανή κοσμική γνώση. Η εντατική μελέτη του Αριστοτέλη από
τους διδάσκοντες, καλλιέργησε το φιλοσοφικό σύστημα, που
περιέλαβε και προβλήματα κίνησης.
Από τα πρώτα ιδρύματα Ανώτατης Εκπαίδευσης στην Ευρώπη
ήταν αυτό, στο Παρίσι, όπου δίδασκε, μεταξύ άλλων εκπαιδευτών
και ο Άγιος Θωμάς ο Ακινάτης. Η Σορβόνη ιδρύθηκε μεταξύ 1253 και
1257 και στεγάστηκε σε χώρο ανάμεσα στο Pantheon και στην
πλατεία Saint Michel. Οφείλει το όνομα της στον ιδρυτή της Robert
de Sorbon, θεολόγο και προσωπικό ιερέα του Λουδοβίκου IX (Saint

1 Με εξαίρεση την «Ακαδημία Πλάτωνος», Φιλοσοφική Σχολή, ιδρυθείσα από τον

Πλάτωνα περί το 387 π.Χ. Λειτούργησε μέχρι την εποχή του Βυζαντίου και
καταργήθηκε από τον Αυτοκράτορα Ιουστινιανό (527-565 π.Χ.). Μαθητής του
Πλάτωνα και της Σχολής του ήταν και ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.)
2 Donald Cardwell, Ιστορία της Τεχνολογίας, Μετάφραση Δημ. Κατσέρης, έκδοση

Μεταίχμιο, Αθήνα 2000.

57
Louis). Αρχικά λειτούργησε ως κολέγιο Θεολογίας για άπορους
σπουδαστές και σύντομα εξελίχθηκε σε ανώτατο εκπαιδευτικό
ίδρυμα.1 Την ίδια περίπου εποχή ιδρύθηκαν και τα πανεπιστήμια της
Οξφόρδης (το 12ο αιώνα) και του Κέιμπριτζ (το 1284) στην Αγγλία. Τα
Πανεπιστήμια, που από μόνα τους αποτελούσαν καινοτομία, εκτός
από την πνευματική καλλιέργεια, που προσέφεραν στην Ευρώπη,
είχαν μεγάλη επίδραση στην καινοτομία και στις εφευρέσεις.

1.5.3. Η πολιορκία και η Άλωση

Ο Μωάμεθ Β’ οργάνωσε μεθοδικά τα σχέδια του για την
κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Μέχρι το Μάρτιο του 1453 είχε
συγκεντρώσει κοντά στους 100.000 στρατιώτες και ένα επίλεκτο
σώμα από γενίτσαρους (περί τους 12.000) για την προσωπική του
ασφάλεια. Συγκρότησε επίσης έναν αξιόλογο στόλο από 150
πολεμικά πλοία και βοηθητικά διαφόρων μεγεθών. Το κυριότερο
όπλο του ήταν ωστόσο τα κανόνια, που θα χρησίμευαν να
διασπάσουν τη διπλή σειρά των χερσαίων τειχών της πόλης. Στις 5
Απριλίου 1453, οι Οθωμανικές δυνάμεις ήταν έξω από τα τείχη της
Κωνσταντινούπολης και απέκλεισαν την πόλη από ξηρά και από
θάλασσα. Στο μεταξύ ολοκληρώθηκαν και οι προετοιμασίες
υπεράσπισης της Κωνσταντινούπολης. Επισκευάστηκαν και
ενισχύθηκαν τα παλιά τείχη... Η είσοδος του Κεράτιου Κόλπου
ενισχύθηκε με ένα πλωτό φράγμα από μια βαριά αλυσίδα που
στηριζόταν σε πλωτήρες. Ωστόσο, το σημαντικότερο πρόβλημα της
βασιλεύουσας ήταν η δυσαναλογία δυνάμεων που διέθετε σε σχέση
με τις αντίστοιχες Μουσουλμανικές.2 Οι πύλες των τειχών
κλειδώθηκαν. Συγχρόνως παρατάχθηκαν και τα Βενετικά και τα
Γενοβέζικα στρατιωτικά τμήματα.
Μερικές μέρες αργότερα, ο Οθωμανικός στόλος έκανε επίθεση
στον Κεράτιο Κόλπο που προστατευόταν από την αλυσίδα, χωρίς
επιτυχία. Όμως χωρίς βοήθεια από τη Δύση, η άμυνα της πόλης δεν

1 * Jean Delorme, οι ημερομηνίες σταθμοί στο Μεσαίωνα, Que Sais - Je, P.U.F. 2005,
έκδοση στα Ελληνικά Δ.Ο.Λ. 2007, σελ. 118, 119.
* Επίσης, Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ - LAROUSSE, τόμος 5, Δ.Ο.Λ., 2014.
2 *Jean Delorme, Οι ημερομηνίες σταθμοί του Μεσαίωνα, Que Sais-Je, P.U.F. 2005,

έκδοση στα Ελληνικά Δ.Ο.Λ. 2007, σελ. 118, 119.

* Επίσης, Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ - LAROUSSE, τόμος 5, Δ.Ο.Λ., 2014.
58
θα μπορούσε να αντέξει για πολύ ακόμα. Η σημαντικότερη
υποστήριξη προήλθε από τον Γενοβέζο αρχηγό μισθοφορικού
σώματος Τζιοβάνι Τζιουστινιάνι Λόνγκο, ο οποίος εθελοντικά
έσπευσε να βοηθήσει επικεφαλής 700 ανδρών.
Ο Μωάμεθ Β’ κάποια στιγμή αμφιταλαντεύθηκε αν θα έπρεπε
να συνεχίσει την πολιορκία. Πείστηκε όμως από την πλειοψηφία των
συμβούλων του να συνεχίσει. Πίστευε ότι αν κατάφερνε να σπάσει
την αλυσίδα στον Κεράτιο Κόλπο, θα εξασθενούσε την άμυνα των
πολιορκημένων. Και τα κατάφερε. Κατασκεύασε τροχοφόρα
έλκηθρα, με τα οποία πραγματοποίησε την τροχοδρόμηση του
στόλου, νύχτα χωρίς να γίνει αντιληπτός. Το πρωί 22 Απριλίου 1453
οι πολιορκημένοι αντίκρυσαν τα Οθωμανικά πλοία μέσα στον κόλπο.
Ο μοναδικός τρόπος για να επανέλθει η ισορροπία πολιορκητών και
πολιορκημένων, ήταν να καταστραφεί ο Οθωμανικός στόλος. Η
διελκυστίνδα των συζητήσεων των πολιορκημένων με τον
αυτοκράτορα κράτησε πολύ και διέρρευσαν οι προθέσεις τους στους
πολιορκητές.
Οι επιθέσεις των Οθωμανών εναντίον της Κωνσταντινούπολης
διήρκεσαν όλο τον Μάιο του 1453 από ξηρά και από θάλασσα, χωρίς
αποτέλεσμα. Ο Μωάμεθ Β΄ φοβούμενος την αποτυχία, έστειλε
αντιπροσωπεία να διαπραγματευτεί με τους αμυνόμενους το
ενδεχόμενο ειρηνικής λήξης της πολιορκίας, με τον όρο να
καταβάλει η Κωνσταντινούπολη 100.000 χρυσά νομίσματα ετήσιο
φόρο. Το ποσό όμως ήταν υπέρογκο και οι πολιορκημένοι
αδυνατούσαν να το πληρώσουν. Οι διαπραγματεύσεις κατέληξαν σε
αδιέξοδο. Την Τρίτη 29 Μαΐου, από τις 1.40 και μετά, τα μεσάνυχτα,
εκδηλώθηκε η πρώτη επίθεση Οθωμανών. Κοντά στην αυγή ήρθε και
το τελικό κύμα εφόδου, που ήταν και το σφοδρότερο. Τότε συνέβη
ένα απροσδόκητο γεγονός που απέβει μοιραίο: Στο σημείο όπου
ενώνοταν το διπλό Θεοδοσιακό τείχος με το τείχος της συνοικίας των
Βλαχερνών υπήρχε μια μικρή εφεδρική πύλη, η οποία
χρησιμοποιούνταν σε καιρό πολέμου να διευκολύνει τις κινήσεις των
αμυνομένων. Πριν από την έναρξη της πολιορκίας η πύλη αυτή ήταν
κλειστή. Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας ίσως χρειάστηκε (;) να
ανοιχτεί για να διευκολύνει τις κινήσεις κάποιων, πιθανόν,
Γενοβέζων και ξεχάστηκε (;) ανοιχτή. Επιπολαιότητα ή προδοσία; Οι
Τούρκοι την ανακάλυψαν και πέρασαν καμία πενηνταριά στο
εσωτερικό των τειχών και άρχισαν να μάχονται με τους αμυνομένους.
59
Κάποιοι από αυτούς, κατάφεραν να ανέβουν στους κοντινούς πύργους
και να αντικαταστήσουν τα Βυζαντινά λάβαρα με την Τουρκική σημαία.
Η εξέλιξη αυτή προκάλεσε πανικό στους αμυνομένους, φοβούμενοι ότι η
πόλη καταλήφθηκε και επέτειναν την εξάπλωση του πανικού.
Παράλληλα, πιο πέρα είχε τραυματιστεί σοβαρά ο Τζιουστινιάνι
(Ιουστινιάνι) από βλήμα στο στήθος του και αιμορραγούσε. Οι άνδρες
του τον απομάκρυναν και τον μετάφεραν στη Χίο, όπου πέθανε λίγες
μέρες αργότερα.
Ο Κωνσταντίνος ΙΑ’, πέταξε τα αυτοκρατορικά του εμβλήματα,
όρμησε μέσα στη μάζα των εχθρών και άρχισε να πολεμάει σαν απλός
στρατιώτης. Σκοτώθηκε μαζί με πολλούς άλλους.1 Όσοι από τους
υπερασπιστές αιχμαλωτίσθηκαν (αξιωματικοί και στρατιώτες)
εκτελέστηκαν. Ένας μεγάλος αριθμός αμάχων πολιτών σύρθηκε στα
σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. Οι στρατιώτες του Σουλτάνου επί τρεις
ημέρες λεηλατούσαν και κατέστρεφαν την πόλη. Πολύτιμα κειμήλια και
χειρόγραφα σκορπίστηκαν ή καταστράφηκαν. Ο Μωάμεθ Β’ επέτρεψε
στους Βενετούς και στους Γενουάτες να επανεγκατασταθούν στην πόλη
και να διατηρήσουν τα προνόμια τους.
Υπολογίζεται ότι ο απολογισμός της άλωσης ήταν 4.000 νεκροί και
50.000 αιχμάλωτοι.
Η «ξεχασμένη» ανοιχτή κερκόπορτα της Βασιλεύουσας έκρινε το
μέλλον της ιστορίας της Ευρώπης. Επέτρεψε να εισβάλει στο έδαφος της
μια εχθρική δύναμη που έμελλε να στιγματίσει την ιστορία της, στο
διηνεκές. Η απώλεια της Κωνσταντινούπολης είχε για την Ευρώπη
σοβαρές συνέπειες όχι μόνο γεωστρατηγικές (π.χ. έλεγχος των στενών
του Βοσπόρου), αλλά και πολιτιστικές και θρησκευτικές. Επέτρεψε την
ταχύτατη εξάπλωση του Ισλαμισμού, ακόμα και μέσα στις γεωγραφικές
περιοχές που είχε αρχίσει να βλαστάνει ο Χριστιανισμός (π.χ. Συρία,
Αίγυπτος) με τις γνωστές ως σήμερα εξελίξεις.

1.5.4. Η «Ένοχη αδιαφορία» της Ευρώπης

Οι ιστορικοί χαρακτηρίζουν τη στάση αυτή των Ευρωπαίων έναντι
της διαρκώς απειλούμενης Βασιλεύουσας από τους Βάρβαρους λαούς

1 * Νικολούδης Νικόλαος, Οι Ύστατοι Παλαιολόγοι Ιωάννης Η’ και Κωνσταντίνος

ΙΑ’, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 7, σελ. 362-363, Αθήνα.
* Παπαρρηγόπουλος Κων., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 17, σελ. 196-197,
Αθήνα.
60
ως «ένοχη αδιαφορία», αν όχι ως μέγιστη ανευθυνότητα. Η συλλογική
Ευρωπαϊκή αντιμετώπιση, ωστόσο, του Οθωμανικού κινδύνου, θα
καθιστούσε - όπως θα έπρεπε να είχε γίνει - την Κωνσταντινούπολη
αιώνια πόλη του φωτός, υπερεθνική, αν όχι ελληνική με οικουμενικό
χαρακτήρα, μια Ιερή Χριστιανική πόλη, σεβαστή απ’ όλη την
ανθρωπότητα. Θα συνέρρεαν εκεί προσκυνητές να θαυμάσουν τη
λαμπρότητα και την ιστορία της. Σήμερα κατάντησε να είναι μια πόλη
περιθωριακή, ξεχασμένη από την ιστορία της, αλωμένη από το βάρβαρο
Ισλαμισμό.
Η Ευρώπη του 15ου αιώνα βαρύνεται λοιπόν, ας το επαναλάβουμε,
με την αδικαιολόγητη αδιαφορία για τα συμβαίνοντα στην Ανατολή. Οι
συνέπειες αυτής της στάσης υπήρξαν οδυνηρές, όχι μόνο για τον
Ελληνισμό, αλλά και για την ίδια την Ευρώπη. Με την κατάλυση του
Βυζαντινού κράτους, οι σχέσεις της Ευρώπης με την Ανατολή
διακόπηκαν για 400 χρόνια, οι εστίες του Ελληνοευρωπαϊκού πολιτισμού
έσβησαν, ενώ η Ελλάδα γνώρισε το πιο βαθύ σκοτάδι της ιστορίας της. Η
Ευρώπη στερούνταν δυστυχώς (και στερείται) το όραμα, τη σύνεση, την
οργάνωση, την ενότητα και την πνευματική ευλυγισία που χρειάζεται
ένα τέτοιο εγχείρημα. Ήταν - όπως και σήμερα ακόμα - περιχαρακωμένη
στα στενά εθνικά της συμφέροντα και δεν έβλεπε μακρύτερα. Η Ευρώπη
του 1453 ήταν - και είναι ακόμα - πολύ ανώριμη. Δυστυχώς, η Ευρώπη,
μέχρι και σήμερα δεν σταμάτησε να διαπράττει τα ίδια λάθη:
• Το 1922-23, με τη Συνθήκη της Λωζάνης παραχώρησε στην
Τουρκία την Ανατολική Θράκη (Ευρωπαϊκό έδαφος) μαζί με τη
Βασιλεύουσα, καθώς και τον έλεγχο του στρατηγικού διαύλου της
θάλασσας του Μαρμαρά, χωρίς περίσκεψη.
• Το 1974, η Τουρκία κατέλαβε πάνω από το 40 % του Κυπριακού
εδάφους και το ανακήρυξε ανεξάρτητο Κράτος, παραβλέποντας ότι η
Μεγαλόνησος είναι ελληνική (άρα Ευρωπαϊκή) για πάνω από 3.500
χρόνια. Η Ευρώπη όμως αδιαφόρησε.
• Σήμερα η Τουρκία ορέγεται τα κοιτάσματα της ΑΟΖ της Κύπρου
και τα ελληνικά νησιά του Αιγαίου με την υφαλοκρηπίδα τους, με ότι
αυτό συνεπάγεται, αλλά η Ευρώπη και πάλι κωφεύει.
Για ποια ενωμένη και συνεκτική Ευρώπη εργάζονται σήμερα οι
Ευρωπαίοι ηγέτες, για ποια αλληλεγγύη, για ποιο όραμα;
Θεωρούν άραγε αδιάφορη την εξάπλωση του Οθωμανικού
στοιχείου στην Ευρωπαϊκή επικράτεια και μάλιστα στα στρατηγικότερα
σημεία αυτής;
61
62
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. ΟΙ ΑΡΧΕΓΟΝΟΙ ΛΑΟΙ

Τουρκικά φύλα

Σλάβοι, Κούρδοι, Αλβανοί

Γότθοι (Οιστρογότθοι, Βησιγότθοι)

Ούννοι

Βάνδαλοι

63
64
 ΟΙ ΑΡΧΕΓΟΝΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Τούρκικα φύλα
Τα τούρκικα φύλα εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στον
ορίζοντα του Βυζαντίου περί το δεύτερο ήμισυ του 10ου αιώνα μ.Χ.,
δηλ. περί το 950 και εξής. Περί το 970, οι φυλές εκείνες, των οποίων
ηγεμόνας λεγόταν Σελτζουκ (από τον οποίο πήραν το όνομα τους
«Σελτζούκοι») μετανάστευσαν στις γειτονικές περιοχές της Ασίας,
ενώθηκαν με άλλα τούρκικα φύλα, ασπάστηκαν τον Ισλαμισμό,
οργανώθηκαν και ίδρυσαν το πρώτο τους Κράτος και στη συνέχεια
επεκτάθηκαν μέχρι τη Μεσόγειο.
Στη μεγάλη τους ακμή, από τον 11ο περίπου μέχρι τον 13ο
αιώνα, κατείχαν τις περιοχές του Ιράν, του Ιράκ, της Συρίας, της
Αρμενίας και μέρος της Μικράς Ασίας. Διαλύθηκαν το 13ο αιώνα και
συγχωνεύτηκαν με άλλα ομόγλωσσα τουρκικά φύλα, κυρίως όμως
με τους Οθωμανούς του Οσμάν ή Οθμάν, οι οποίοι επικράτησαν στις
αρχές του 14ου αιώνα.1
Μετά την κατάληψη της, η Προύσα (πόλη της ΒΔ Τουρκίας
κοντά στην Προποντίδα, περιοχή της Βιθυνίας) το 1326 έγινε η
πρώτη πρωτεύουσα του νεοϊδρυθέντος Οθωμανικού κρατιδίου από
την Ορχάν, γιο του Οσμάν, που υπήρξε ο πρώτος Σουλτάνος των
Οθωμανών με πρώτο βεζίρη τον αδελφό του Αλαεντίν. Γύρω από το
κρατίδιο αυτό υπήρχαν και πολλά άλλα τουρκικά κρατίδια
πλουσιότερα και μεγαλύτερα. Για να επιβιώσει το Οθωμανικό αυτό
κρατίδιο έπρεπε να δημιουργήσει ισχυρό στρατό.
Για να φτιάξει ένα τέτοιο στρατό, η ηγεσία του κρατιδίου,
σκέφτηκε να συγκροτήσει ένα προνομιούχο στράτευμα από
εξισλαμισμένα παιδιά χριστιανών, τους Γενίτσαρους, κι έτσι να
καταστεί δυνατή η πειθαρχία στο στράτευμα. Για να ελκύσει τους
Χριστιανούς παραχώρησε προνόμια, ώστε να εξισλαμισθούν
εθελοντικά. Το σχέδιο αυτό πέτυχε και συνέβαλε στη στρατιωτική
ενδυνάμωση του κρατιδίου. Η στρατολόγηση των παιδιών, όταν δεν
γινόταν εθελοντικά, γινόταν βίαια. Κατά τη βίαιη στρατολόγηση,
άρπαζαν τα παιδιά σε ηλικία 7 χρονών από τα σπίτια τους, τα
εξασκούσαν στη σκληραγώγηση και σε αυστηρή πειθαρχία. Όταν

1 Παπαρρηγόπουλος Κων., όπ. παρ., τόμος 14, σελ. 78.

65
μεγάλωναν τα κατέτασσαν στο στρατιωτικό σώμα, που ήταν
συνδεδεμένο με τη θρησκεία του Ισλάμ. Ο γάμος ήταν
απαγορευμένος. Σπίτι τους ήταν ο στρατώνας και οικογένεια τους οι
συνάδελφοι συμπολεμιστές. Η αυστηρή πειθαρχία επιβαλλόταν όχι
φυσικά με την πειθώ, αλλά με τη βία (στερήσεις, πείνα, δίψα). Δεν
έλλειπαν βέβαια και οι εθελοντικοί εξισλαμισμοί Χριστιανών... Την
εποχή αυτή (κυρίως το 15ο αιώνα), οι Οθωμανοί προτιμούσαν να
εμπιστεύονται όλα τα στρατιωτικά και πολιτικά αξιώματα στους
εξισλαμισμένους Χριστιανούς.
Τα κράτη των Τούρκων είχαν ως πυρήνα τη θρησκεία, γι’ αυτό
και δεν ονομάστηκαν ποτέ τουρκικά κράτη, αλλά Οθωμανικά ή
Μουσουλμανικά,1 δηλ. σύνολο πιστών, ανεξάρτητα από τις εθνικές
διαφορές τους.

Αλβανοί
Οι Αλβανοί εμφανίστηκαν στη βυζαντινή ιστορία, μετά την
εποχή του Βασιλείου Β’ του Βουλγαροκτόνου (976-1025) στα μέσα
περίπου του 11ου αιώνα (+1050). Υπήρξαν όμως σίγουρα ως λαός
πολύ νωρίτερα. Είναι λαός Ινδοευρωπαϊκός. Η προέλευσή τους δεν
είναι επακριβώς γνωστή, όπως και το μέρος της πρώτης
εγκατάστασης τους. Για ορισμένους είναι απόγονοι των Αρχαίων
Ιλλυρίων. Η παλαιότερη γνωστή μνεία χρονολογείται γύρω στο 1080.
Το 1318, ο Αλβανοί - μαζί με άλλους Αλβανόφωνους πληθυσμούς
εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλία και αργότερα (τέλη 14ου αρχές 15ου
αιώνα) κινήθηκαν νοτιότερα, στην Εύβοια, στη Βοιωτία, στην Αττική,
στη Πελοπόννησο... και βαθμιδόν εξελληνίστηκαν. Δεν θεωρούν
τους εαυτούς τους Αλβανούς, αλλά γνήσιους Έλληνες: μια από τις
φυλές που συνέθεσαν τον ελληνικό λαό. Το 15ο αιώνα μετά από
σθεναρή αντίσταση, η Αλβανία υποδουλώθηκε στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία. Από τότε ένα μέρος του πληθυσμού της

1 Η ονομασία Οθωμανός προέρχεται από το όνομα Οσμάν (ή Οθμάν), γενάρχη και

ιδρυτή της Δυναστείας των Οθωμανών. Σταδιακά, μετά την κατάρρευση των
Σελτζούκων, το νεοσύστατο αυτό Οθωμανικό κράτος απορρόφησε τα άλλα τουρκικά
κρατίδια και επί Ορχάν, Μουράτ Α’ και Βαγιαζήτ Α’ εξαπλώθηκε στα εδάφη της
Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Το 1453, ο Μωάμεθ Β’ (1451-1481) εκπόρθησε τη
Βασιλεύουσα και κατέλυσε το Βυζάντιο.
66
εξισλαμίσθηκε, οι υπόλοιποι παρέμεναν χριστιανοί, ορθόδοξοι στο
Νότο, καθολικοί στο Βορρά.1
Σλάβοι, Βλάχοι και Αλβανοί ήταν οι κυριότεροι λαοί, που
κατοικούσαν σε περιοχές από τον Ίστρο ποταμό (Σλοβενία, Κροατία)
μέχρι την ελληνική χερσόνησο, δίπλα στους Έλληνες, το 10 και 11
αιώνα μ.Χ. Κατά καιρούς υπήρξαν και εστίες άλλων λαών μικρότερης
σημασίας. Φυσικά όσοι, τελικά, παρέμειναν εκεί, αφομοιώθηκαν
από τους Έλληνες.

Σλάβοι
Οι Σλάβοι ήταν λαός του Ανατολικού κλάδου της
Ινδοευρωπαϊκής οικογένειας, με γλωσσικές ρίζες ίδιας προέλευσης
και κάλυπταν τις γεωγραφικές περιοχές της Κεντροανατολικής
Ευρώπης: Ρωσία, Ουκρανία, Σερβία, Πολωνία, Τσεχία, Σλοβακία,
Κροατία, Σλοβενία, Σκόπια... Οι Βούλγαροι δεν αναφέρονται ως
καθαρόαιμοι Σλάβοι, αλλά λαός μεικτής προέλευσης, η γλώσσα τους
όμως είναι σλαβική. Η πίεση των Σλάβων στις Δυτικές επαρχίες του
Βυζαντίου - ειδικότερα στον Ελληνικό γεωγραφικό χώρο - ήταν
έντονη από την εποχή του Ηρακλείου (7ος αιώνας) και των
Βουλγάρων νωρίτερα.
Η Ουγγαρία κατοικήθηκε από τους Ιλλυρίους και Θράκες
(αρχές της πρώτης χιλιετίας μ.Χ. περίπου). Εντάχθηκε από τους
Ρωμαίους στην επαρχία της Παννονίας. Κατακτήθηκε (4ος-6ος αιώνας
μ.Χ.) από τους Ούννους, Οστρογότθους, Λομβαρδούς, Αβάρους.
Κατά τη διάρκεια της ιστορίας της άλλαξε πολλές φορές γεωγραφική
έκταση και πληθυσμιακή σύνθεση.

Κούρδοι
Η ονομασία «Κούρδοι» χρονολογείται από τον 7ο αιώνα μ.Χ.,
εποχή του εξισλαμισμού τους. Οι Κούρδοι είναι λαός που ζει στην
Τουρκία, στη Συρία, στο Ιράκ, στο Ιράν και στην Υπερκαυκασία.2
Αριθμούν περί τα 25.000.000 πληθυσμό. Η Συνθήκη των Σεβρών του
1920 προέβλεπε την ίδρυση Κουρδικού κράτους με όνομα

1Παπαρρηγόπουλος Κων., όπ. παρ., τόμος 14, σελ. 198.

2 Καυκασία: βρίσκεται μεταξύ Κασπίας θάλασσας και Ευξείνου Πόντου. Αποτελεί το
φυσικό σύνορο Ευρώπης και Ασίας. Ανάμεσα Βορρά και Νότου της Καυκασίας
εκτείνεται η Υπερκαυκασία, όπου βρίσκονται η Γεωργία, η Αρμενία, το Αζερμπαϊτζαν.
67
Κουρδιστάν, ανάμεσα στην Ανατολική Τουρκία, τη Βόρεια Συρία, το
Βόρειο Ιράκ και το ΒΔ Ιράν. Οι ελπίδες όμως των Κούρδων
διαψεύστηκαν το 1923, όταν η Συνθήκη των Σεβρών αναθεωρήθηκε.
Έκτοτε όλες οι προσπάθειες τους να δημιουργήσουν αυτόνομο
Κουρδικό κράτος καταστέλλονταν βίαια.

Γότθοι
Αρχαίος Γερμανικός λαός, προερχόμενος από τη Σκανδιναβία.
Εγκαταστάθηκαν τον 1ο αιώνα π.Χ. κοντά σε ποτάμι της Πολωνίας.
Τον 3ο αιώνα μ.Χ. εγκαταστάθηκαν στα ΒΔ του Ευξείνου Πόντου, απ’
όπου πραγματοποίησαν επιδρομές στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Τον
4ο αιώνα μ.Χ. προσηλυτίστηκαν στον Αρειανισμό1 από τον επίσκοπο
Ουρφίλα, ο οποίος επινόησε ένα Γοτθικό αλφάβητο και διαμόρφωσε
τη γλώσσα τους. Τον 4ο αιώνα διασπάστηκαν σε δύο κλάδους: τους
Οστρογότθους και τους Βυσιγότθους.
Οιστρογότθοι: Ο ένας μεγάλος κλάδος των Γότθων.
Εγκαταστάθηκε στις δυο όχθες του Δνείπερου ποταμού.2 Το
βασίλειο τους καταστράφηκε από τους Ούννους το 375. Μετά το
θάνατο του βασιλιά των Ούννων Αττίλα το 453, η ισχύς τους
αποκαταστάθηκε. Φαιδεράτοι3 της Ρώμης, κυρίαρχοι τμήματος της
Βαλκανικής, εισέβαλαν στην Ιταλία με το Θεοδώριχο το 489, ο
οποίος ονομάστηκε βασιλιάς το 493 και εγκαταστάθηκε στη
Ραβέννα. Μετά το θάνατο του Θεοδώριχου το 526, το βασίλειο του
καταλύθηκε από το στρατό του Βυζαντίου, με στρατηγό το Ναρσή, το
555.
Βησιγότθοι: Ο άλλος κλάδος των Γότθων. Αυτοί κατέλαβαν και
λεηλάτησαν τη Ρώμη το 410 μ.Χ. με αρχηγό τον Αλάριχο.
Εγκαταστάθηκαν τον 4ο αιώνα στην περιοχή του Δούναβη και
ασπάστηκαν τον Αρειανισμό. Περί το 418 εγκαταστάθηκαν στη ΝΔ
Γαλατία. Κατέλαβαν επίσης μεγάλο τμήμα της Ισπανίας (412-476).
Είχαν καλές σχέσεις με το Βυζάντιο. Τους απώθησε από τη Γαλατία ο
1 Αρειανισμός: αίρεση της Ορθόδοξης Χριστιανικής θρησκείας, η οποία απέρριπτε τη
θεία φύση του Χριστού. Ο εμπνευστής της Αίρεσης, Άρειος, ήταν λόγιος κληρικός
από την Αλεξάνδρεια.
2 Δνείπερος: ποταμός της Ρωσίας, της Λευκορωσίας και της Ουκρανίας.

3 Φαιδεράτοι ή υπόσπονδοι: ονομασία που δόθηκε αρχικά σε βαρβαρικούς λαούς, που

συνδέονταν με τη Ρώμη με σπονδές (συνθήκες) και αργότερα σε βαρβαρικά

μισθοφορικά στρατεύματα στην υπηρεσία του Ρωμαϊκού στρατού.
68
Αυτοκράτορας Κλόβις Α’ το 507 βασιλιάς των Φράγκων. Το 589 ο
βασιλιάς τους Ρεκαρέδος ασπάστηκε το Ρωμαιοκαθολικισμό. Το 711
εξολοθρεύθηκαν από τους Άραβες.

Ούννοι
Αρχαίος νομαδικός λαός, προερχόμενος από τις Στέπες της Ν.
Σιβηρίας, ο οποίος από τα τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ. πραγματοποίησε
επιδρομές στην Ευρώπη και στη Δ. Ασία. Η προώθηση των Ούννων
προς την Ευρώπη έγινε περί το 370 μ.Χ. και υπήρξε αφετηρία
μεγάλων αναστατώσεων. Οι Ούννοι δημιούργησαν κράτος στην
Κοιλάδα του Δούναβη, το οποίο διαλύθηκε μετά το θάνατο του
αρχηγού τους Αττίλα, το 453 μ.Χ. και πριν από το τέλος του 5ου
αιώνα, εξαφανίστηκαν από την Ευρωπαϊκή ιστορία.

Βάνδαλοι
Γερμανικός λαός, που εγκαταστάθηκε στις Νότιες περιοχές της
Βαλτικής τον 1ο αιώνα μ.Χ. Στις αρχές του 5ου αιώνα μ.Χ. εισέβαλαν
στη Γαλατία (το 407) και στη Ισπανία το 409. Με ηγέτη τον Γκιζέρικο
(428-477) κατέκτησαν τη Ρωμαϊκή Αφρική και ίδρυσαν το βασίλειο
τους, που περιελάμβανε και τη Σικελία. Διατήρησαν σε μεγάλο
βαθμό τις διοικητικές δομές των Ρωμαίων. Το κράτος αυτό,
διαλύθηκε το 533 από το Βυζάντιο, κατά την εκστρατεία του
Βελισσάριου, στρατηγού του Αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α’ (527-
565).
Άλλοι Γερμανικοί λαοί ήταν οι Αγγλοσάξωνες, οι Φράγκοι, οι
Αλαμάνοι... κ.α.
Τουρκόφωνοι λαοί: Χαζάροι, Πετσενέγκοι, Κουμάνοι,
Τουρκομάνοι... κ.α.
Άλλοι διάφοροι: Αλανοί, Άβαροι, Κελτίβηρες, Άραβες.1

Πηγή: Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Πάπυρος Larousse

69
70
ΚΕΦ. 2 Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
ΚΑΙ Η ΕΥΡΩΠΗ

(δογματικές διαφορές και αιρέσεις)

71
72
 ΚΕΦ. 2. Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

«Ενός κακού πραχθέντος μύρια έπονται»

Ισοκράτης (436 - 338 π.Χ.)

«Απλά γαρ εστί της αληθείας έπη»

Αισχύλος (525-456 π.Χ.)

«Δε ζω για να μισώ, μα ν’ αγαπώ μονάχα»

Σοφοκλέους, Αντιγόνη (497-406 π.Χ.)

2.1. Η επικράτηση και η εξάπλωση

Ο Ιησούς Χριστός άρχισε τη διδασκαλία του περί το 28 μ.Χ. την
εποχή που η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν σε πλήρη ακμή και
εξάπλωση. Προσπάθησε να πείσει για τη θεϊκή του προέλευση και
για τα μηνύματα που εξέπεμπε η διδασκαλία του, όμως τα πρώτα
χρόνια δεν έγινε αποδεκτός από τους συγχρόνους του. Γι’ αυτό
διώχθηκε, συνελήφθη και σταυρώθηκε στο Γολγοθά με εντολή του
Ρωμαίου Έπαρχου Πόντιου Πιλάτου, περί το 30 μ.Χ. Η διδασκαλία
του όμως παρέμεινε ζωντανή και εξαπλώθηκε σε όλο τον τότε
γνωστό κόσμο - Ευρώπη, Κεντροδυτική Ασία και Β. Αφρική - από
τους 12 μαθητές του.
Οι Ρωμαίοι αντιμετώπισαν εχθρικά τη διδασκαλία του Χριστού,
προέβησαν σε διώξεις και θανάτους των οπαδών του και για
περισσότερο από τρεις αιώνες πάλευε να επιβιώσει. Ο μεγαλύτερος
διώκτης του Χριστιανισμού ήταν ο Νέρων (54-68 μ.Χ.), αλλά και ο
Γάιος Αυρήλιος Βαλέριος Διοκλητιανός (284-305), τελευταίος
Ρωμαίος Αυτοκράτορας πριν τον τυπικό χωρισμό το 330 μ.Χ. του
Ανατολικού τμήματος της Αυτοκρατορίας, του Βυζαντίου, ήταν
δεδηλωμένος εχθρός του Χριστιανισμού και των πιστών του.
Επιδίωκε την καθιέρωση της Ρωμαϊκής Εθνικής ειδωλολατρικής
θρησκείας ως ενιαίας θρησκείας της αυτοκρατορίας και όχι της
Χριστιανικής.
Ο διάδοχος του Διοκλητιανού στο θρόνο, Κωνσταντίνος Α΄(306-
337) εφάρμοσε αντίθετα φιλοχριστιανική πολιτική. Θεωρούσε τη
θρησκεία συνεκτική δύναμη, που θα μπορούσε να ενώσει όλους

73
τους λαούς της αυτοκρατορίας ανεξαρτήτως καταγωγής. Από τον
Κωνσταντίνο Α’ και εξής, άλλαξε άρδην το τοπίο και ο Χριστιανισμός
ελευθερώθηκε να αναπτύξει το θρησκευτικό του έργο. Είχε την
προστασία του κράτους, απόκτησε δικαιώματα και ανέλαβε ενεργό
ρόλο στην κοινωνική και πολιτική ζωή της αυτοκρατορίας. Ωστόσο, ο
δρόμος δεν ήταν στρωμένος με ροδοπέταλα. Οι έριδες στους
κόλπους της Εκκλησίας δεν έλειψαν. Οι αντιφάσκουσες ερμηνείες
του Χριστιανικού δόγματος από παράγοντες της Εκκλησίας
οδηγούσαν σε διαμάχες. Η σημαντικότερη διαμάχη που διήρκεσε
αιώνες και τελικά οδήγησε στο σχίσμα ήταν μεταξύ
Ρωμαιοκαθολικής και Ορθόδοξης Εκκλησίας. Το πρώτο σχίσμα έγινε
την εποχή του αυτοκράτορα Βασιλείου Α’ της Μακεδονικής
δυναστείας το 867 (Πατριάρχης ο Φώτιος) και το δεύτερο και
οριστικό την εποχή του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ’ του
Μονομάχου, το 1054 (Πατριάρχης ο Μιχαήλ Α’ Κηρουλάριος). Πάπας
της Ρώμης στο οριστικό αυτό σχίσμα ήταν ο Λέων Θ’.

2.2. Οι δογματικές διαφορές και οι αιρέσεις

Το δόγμα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας είναι το Filioque.
Πρόκειται για την προσθήκη στο «Σύμβολο της Πίστεως» της
εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος όχι μόνο «εκ του πατρός», αλλά
και «εκ του υιού», ισότιμα, διδασκαλία, που δε συνάδει με τα
γραπτά κείμενα του Χριστιανισμού. Η προσθήκη αυτή θεωρήθηκε
αιρετική και «αντιευαγγελική» και στηλιτεύτηκε από τους πατέρες
της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Κατ’ αυτούς (τους πατέρες) η προσθήκη
αυτή εισάγει τη «δυαρχία» στην Αγία Τριάδα, που συνιστά
«διθεϊσμό». Στην ορθόδοξη πίστη το δόγμα της Αγίας Τριάδος
(Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα) αντιπροσωπεύει την ουσία της
Χριστιανικής θρησκείας. Η Ορθοδοξία πιστεύει ότι η Θεία Χάρις είναι
«άκτιστος» (δηλ. αδημιούργητος, προαιώνια)1 ενέργεια του
«Τριαδικού Θεού».
Κατά τους καθολικούς, πρώτος Παπάς της Ρώμης θεωρείται ο
απόστολος Πέτρος (32-67 μ.Χ.). Οι διάδοχοι του στον Παπικό θρόνο,
εκ του λόγου αυτού, θεωρούνται ως η κεφαλή της Χριστιανοσύνης

1 Άκτιστο Φως: το λαμπρό φως που περιβάλλει τους Ησυχαστές όταν βρίσκονται σε
έκταση.
Το αδημιούργητο Θείο φως, που περιέχυσε ο Χριστός στο όρος Θαβόρ.
74
και άρα έχουν τα «πρωτεία» της εξουσίας. Γι’ αυτό και με περισσή
αλαζονεία προβάλουν τον εαυτό τους ως τον πρώτο μεταξύ των
Ιεραρχών της Χριστιανοσύνης. Συνακόλουθα, αποδίδεται στους
Πάπες από τη Δυτική Εκκλησία το «Αλάθητο» σε κάθε απόφαση
τους. Θεωρούνται απόλυτα θεόπνευστοι, γιατί καθοδηγούνται από
το Άγιο Πνεύμα. Η Ορθόδοξη Εκκλησία εκτός από τον
ενσαρκωθέντα1 υιό και λόγο του Θεού δεν αναγνωρίζει κανέναν
άλλο αλάθητο επί της γης.
Δογματικές διαφωνίες υπάρχουν επίσης και ως προς το
πρόσωπο της Θεοτόκου, μητέρας και Ιησού.
Πέρα όμως από τις βασικές αυτές διαφορές υπάρχουν κι άλλες
στο πρακτικό και στο λειτουργικό πεδίο: Αγαμία, Βάπτιση, Χρίσμα,
Θεία Κοινωνία.
Το σύνολο των Παπών, που πέρασαν από τον Παπικό θρόνο
στη Ρώμη, σύμφωνα με την επίσημη λίστα του Βατικανού, ανέρχεται
στους 265 (32-2013 μ.Χ.).
Πέρα όμως από τις διαφορές της με τη Ρωμαιοκαθολική
Εκκλησία, η Ορθοδοξία είχε να αντιμετωπίσει και εσωτερικές έριδες,
που εκφράστηκαν με τη μορφή αιρέσεων, δηλ. παρεκκλίσεων από το
Ορθόδοξο δόγμα της Εκκλησίας.
Αναφέρουμε τις σημαντικότερες:
• Αρειανισμός: Αίρεση που απέρριπτε τη θεία φύση του
Χριστού, δηλ. το «Ομοούσιον» με τον πατέρα. Η ορθοδοξία
πρεσβεύει το «Ομοούσιον» της Αγίας Τριάδος.
• Μονοφυσιτισμός: Αίρεση του 5ου αιώνα, που πρέσβευε ότι ο
Χριστός έχει μόνο μια φύση - τη θεία φύση -, η οποία απορρόφησε
την ανθρώπινη.
• Μονοθελητισμός: Αίρεση του 7ου αιώνα, σύμφωνα με την
οποία ο Χριστός, αν και είχε δύο φύσεις (τη θεία και την ανθρώπινη)
είχε μόνο μια θέληση, τη θεία.
• Παυλικιανοί: Οπαδοί θρησκευτικής αίρεσης, που
ο
αναπτύχθηκε τον 7 αιώνα στη Συρία, Μεσοποταμία και Μ. Ασία με
επιρροές από το Μαρκιωνισμό.
• Βογόμιλοι: Οπαδοί δυϊστικής χριστιανικής αίρεσης, που
εμφανίστηκε στη Βουλγαρία το 10ο αιώνα και διαδόθηκε στο

1 Φύση και μορφή ανθρώπου.

75
Βυζάντιο τον 11ο αιώνα. Ήταν συγγενής αίρεση με τους
Παυλικιανούς.
• Μαρκιωνισμός: Αίρεση που ιδρύθηκε από το Μαρκίωνα το 2ο
αιώνα. Κήρυττε ένα δυϊσμό, ανάλογο με εκείνον των γνωστικών, ο
οποίος αντιπαρέθεται το θεό της δικαιοσύνης της Παλαιάς Διαθήκης
στο θεό της αγάπης της Καινής Διαθήκης.
• Δονατισμός: Σχισματική Χριστιανική αίρεση του επισκόπου
Δονάτου, που διαίρεσε την εκκλησία της Αφρικής από τον 4ο ως τον
6ο αιώνα.
Όλες οι αιρέσεις αυτές καταδικάστηκαν από τις Οικουμενικές
Συνόδους της Ορθοδοξίας.

Στην επικράτηση λοιπόν της θρησκείας του Χριστιανισμού, το

Βυζάντιο συνέβαλε τα μέγιστα, κάτι που δεν έκανε η Ρωμαϊκή
αυτοκρατορία τους τρεις πρώτους αιώνες της ύπαρξής του. Η
βυζαντινή αυτοκρατορία τον έθεσε υπό την προστασία της, βοήθησε
στην εδραίωση και στην επέκταση του, όχι μόνο προς Δυσμάς, στον
Ευρωπαϊκό χώρο, αλλά και προς Ανατολάς στη ΚΔ Ασία (Βυθινία,
Τραπεζούντα, Συρία, Αρμενία...) και στη Β. Αφρική (Αίγυπτο). Έδωσε
το δικαίωμα στους χριστιανούς να ασκούν ελεύθερα τα θρησκευτικά
τους καθήκοντα και τις λατρευτικές συνήθειες, άρχισαν να
κατασκευάζονται ναοί... Βέβαια η γενναιοδωρία αυτή των
Βυζαντινών αυτοκρατόρων δεν ήταν απαλλαγμένη πολιτικών
σκοπιμοτήτων, αφού χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο της εξωτερική
διπλωματίας.
Στο τέλος του 2ου αιώνα μ.Χ., ο Χριστιανισμός στο Δυτικό τμήμα του
Ρωμαϊκού κράτους - στην Ευρώπη - είχε μόνο σποραδική διάδοση, αντίθετα
απ’ ότι συνέβαινε στην Ανατολή, ιδιαίτερα στην Αίγυπτο, στη Συρία, στην
Καππαδοκία, στη Βιθυνία και στη Φρυγία..., όπου είχε εξαπλωθεί ταχύτατα
και είχε επικρατήσει.1 Λίγους αιώνες αργότερα (το 622 μ.Χ.) εμφανίστηκε το
Ισλάμ, το οποίο δεν άργησε να επικρατήσει και να καταπνίξει το Χριστιανισμό
μέσα στις χώρες αυτές. Στο Βυζάντιο πίστευαν πως η Χριστιανική θρησκεία,
θα έδινε στους πληθυσμούς της αυτοκρατορίας την ενότητα.2

1 Werner ECK, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., τόμος 14,
σελ. 52-53, Αθήνα.
2 «Το θεϊκό σχέδιο» από την αρχή της χιλιετίας με κορύφωση την εποχή του Μ.

Κωνσταντίνου Α’... ένωσε την οικουμένη, κατάργησε τα σύνορα των εθνών, έκανε
76
 2.3. Ο χριστιανικός Ελληνισμός
Τον 5ο αιώνα μ.Χ., η Ευρωπαϊκή «Ήπειρος» αποτελούνταν από
άναρχους λαούς, που περιφέρονταν στα εδάφη της λεηλατώντας,
καταστρέφοντας και σκορπώντας το θάνατο, για αναζήτηση τροφής
και επιβίωσης. Από ένα τέτοιο λαό καταλύθηκε το Δυτικό τμήμα της
Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 476 μ.Χ. Το Ανατολικό τμήμα της που
επικράτησε ο χριστιανικός Ελληνισμός, συνέχισε να υπάρχει και να
στέλνει ακτίνες φωτός στους λαούς της Ευρώπης, που ζούσαν ακόμα
στο βαθύ σκοτάδι του «Μεσαίωνα» τους. Πόσο άραγε αυτοί οι
«Ευρωπαίοι» - η Παπική Δύση - εκτίμησαν τα φώτα, που τους
έστελνε ο Χριστιανικός Ελληνισμός για να τους βγάλει από το
σκοτάδι; Όταν άρχισαν να ξυπνούν θέριεψαν από κομπασμό και
απαίτησαν να έχουν τα πρωτεία. Αν κρίνει κανείς από τον
εγωκεντρισμό της Παπικής Εκκλησίας, τις σταυροφορίες (ιδιαίτερα η
Δ’) και την «ένοχη αδιαφορία» των ηγεμόνων της Ευρώπης για τα
συμβαίνοντα στο Ανατολικό της τμήμα. Θα διαπιστώσει ότι η
«νεοφώτιστη» Δύση (ο Παπισμός), δεν εκτίμησε καθόλου την
προσφορά του χριστιανικού Ελληνισμού.
Ο επίσκοπος της Ρώμης (ή Πάπας) αυτοανακηρύχθηκε πατέρας
της χριστιανικής Εκκλησίας και πάλευε με τους Ανατολικούς
ανταγωνιστές του για την πρωτοκαθεδρία και τη φύση της θεότητας
του Χριστού ως θεόπνευστος, άρα και ως αλάθητος, που οδήγησε
στο σχίσμα το 1054. Ξέχασε επίσης ότι η Ελληνική γλώσσα ήταν η
γλώσσα του χριστιανισμού και του Ευαγγελίου και χάρη σ’ αυτή
διαδόθηκε στον τότε γνωστό κόσμο, όπου οι θύμησες του Αρχαίου
Ελληνισμού ήταν ακόμα έντονες.
Το 313 μ.Χ., ο Μ. Κωνσταντίνος Α’ (306-337 μ.Χ.), πρώτος
αυτοκράτορας του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους (που αργότερα
ονομάστηκε Βυζάντιο), υπέγραψε διάταγμα ανεξιθρησκείας, που
παραχωρούσε το δικαίωμα τόσο στους Χριστιανούς, όσο και τους
άλλους θρησκευόμενους να ακολουθούν όποια θρησκεία θέλουν.1

δυνατή την ύπαρξη μιας γλώσσας κατανοητής από όλους, της Ελληνικής,
προκειμένου να διευκολύνει τη διάδοση της Χριστιανικής Διδασκαλίας» (βλ.
Μπαϊρακτάρης, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 5, σελ. 560, εκδ. ΔΟΜΗ Α.Ε.).
1 Ο Πέτρος και ο Παύλος κατέληξαν στη Ρώμη για την κήρυξη του Ευαγγελίου,

επειδή τότε η Ρώμη ήταν κυρίαρχη σε Ευρώπη και Ασία. Το κοσμικό όνομα του
Παύλου, ειδικότερα ήταν Σαούλ, ευραίος την καταγωγή από την Ταρσό. Αρχικά ήταν
διώκτης του Χριστιανισμού, αργότερα υποστηρικτής του και Απόστολος Παύλος.
77
Διακήρυξε επίσης ότι η Κωνσταντινούπολη θα ήταν μια χριστιανική
πόλη. Η εξάπλωση του Χριστιανισμού στο ευνοϊκό περιβάλλον της
αυτοκρατορίας του Βυζαντίου, τη βοήθησε να εδραιωθεί, όχι όμως
χωρίς προβλήματα. Οι αντιμαχόμενες πλευρές δημιουργούσαν
έριδες και συγκρούσεις τόσο μεταξύ επισκόπων, όσο και μεταξύ
αυτοκρατόρων, αλλά και μεταξύ απλών πολιτών. Οι σύνοδοι της
Ανατολικής Εκκλησίας που συνήλθαν με την παρουσία
αυτοκρατόρων για να πάρουν αποφάσεις, ειδικότερα για τον
καθορισμό του «Συμβόλου της Πίστεως», ήταν πολλές.

2.4. Οι διαμάχες στους κόλπους του Χριστιανισμού

Η εμφάνιση του Ισλάμ
Το 568, οι Λομβαρδοί, που προέρχονταν από τη Σκανδιναβία,
απέσπασαν τον έλεγχο του Μιλάνου και της Παβίας και το 572
απειλούσαν τη Ρώμη, που είχε αποδεκατίσει τον πληθυσμό της ο
λοιμός. Το μειωμένο αυτό πληθυσμό κυβερνούσε ένας
τριαντάχρονος έπαρχος, ονόματι Γρηγόριος (572-604).
Απογοητευμένος από την κατάσταση που επικρατούσε στην πόλη
εγκατέλειψε τη θέση του ως έπαρχου και δημιούργησε ένα
μοναστήρι έξω από τη Ρώμη. Το 579, ο Πάπας Πελάγιος, τον έπεισε
να πάει στην Κωνσταντινούπολη και να ζητήσει βοήθεια εναντίον
των Λομβαρδών. Ο Γρηγόριος πήγε, αλλά δεν τα κατάφερε. Στην
επιστροφή του, το 590, ονομάστηκε Πάπας (590-604), «δια βοής»
και τότε ξεκίνησε η λεκτική διαμάχη με τον Πατριάρχη Ιωάννη της
Κωνσταντινούπολης, επειδή ο τελευταίος απέδωσε στον εαυτό του
τον τίτλο «Οικουμενικός», που σήμαινε πως είχε εξουσία πάνω στη
Δυτική Εκκλησία. Ο Γρηγόριος παρέμεινε στον παπικό θρόνο 14
χρόνια (590-604) και πήρε το προσωνύμιο «Μέγας».
Οι Άραβες μετά το θάνατο του προφήτη Μωάμεθ στη Μεδίνα
το 632, απέκτησαν ένα ακράτητο ζήλο επεκτατισμού, και κατέλαβαν
τη Συρία, την Αίγυπτο (και την Αλεξάνδρεια) και την υπόλοιπη
Βόρεια Αφρική. Οι μεγάλες πόλεις της αρχαιότητας - η Αντιόχεια, η
Δαμασκός, η Αλεξάνδρεια - πέρασαν στο Ισλάμ, προσηλυτίζοντας
τους χριστιανικούς πληθυσμούς. Η Ευρώπη έχασε εξ ολοκλήρου την
Ασία και αυτοπεριορίστηκε στα σημερινά της σύνορα. Ο

Φίλος του Παύλου στην Αθήνα ήταν ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης (1ος αιώνας μ.Χ.),
πρώτος επίσκοπος Αθηνών.
78
Χριστιανισμός δεν αντιλήφθηκε τον κίνδυνο. Το θρησκευτικό και
πολιτικό Βυζάντιο θεώρησε ότι το Ισλάμ δεν ήταν παρά μια ακόμα
αίρεση της χριστιανικής θρησκείας, ενώ η Ευρώπη δεν είχε ακόμα
συγκροτηθεί σε ισχυρές κρατικές οντότητες, το 622. Μαστιζόταν από
έριδες και συγκρούσεις. Οι διασπαστικές διαμάχες του
Χριστιανισμού κυριαρχούσαν και δεν τους άφηναν να δουν
μακρύτερα, να αφουγκραστούν τις συνέπειες. Η επέκταση του Ισλάμ
τόσο γρήγορα και τόσο ανώδυνα, δεν μπορεί παρά να είχε τη θετική
στάση των δυσαρεστημένων χριστιανών μέσα στις καταληφθείσες
περιοχές. Οι αλληλοφαγωμάρες στο πλαίσιο της Χριστιανικής
θρησκείας είχε αρνητικές συνέπειες, τις οποίες εκμεταλλεύτηκε το
Ισλάμ.
Το 711, ένας στρατός Αραβικής Δυναστείας (των Ομμέυδων)
έφτασε στο Γιβραλτάρ στην αντίπερα όχθη της Αφρικής και πέρασε
στην Ισπανία. Μέχρι το 719, οι Άραβες Ισλαμιστές είχαν υπό τον
έλεγχο τους ολόκληρη την Ιβηρική Χερσόνησο, εκτός από τα εδάφη
των Βάσκων. Στη συνέχεια πέρασαν τα Πυρηναία και έφτασαν βαθιά
μέσα στο Γαλλικό έδαφος, όπου τους σταμάτησε ο Κάρολος
Μαρτέλος, παππούς του Καρλομάγνου. Στα Ανατολικά η ίδια
δυναστεία (οι Ομμέυδες) επιτέθηκε κατά της Κωνσταντινούπολης,
όπου τους απόκρουσε ο Λέοντας Γ’, το 718, της Δυναστείας των
Ισαύρων (717-741). Ο Κάρολος Μαρτέλος πέθανε το 741.

2.5. Οι επόμενες εξελίξεις και το Σχίσμα

Η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία γεννήθηκε ως συνέχεια του
Καρλομάγνου. Η καρδιά της ήταν οι Γερμανόφωνες περιοχές της
Κεντρικής Ευρώπης. Ήταν μια χαλαρή συνομοσπονδία κρατών.
Αρχικά χρησιμοποιούσε ως πρωτεύουσα το Άαχεν. Δεν είχε ούτε
έσοδα, ούτε στρατό. Αργότερα είχε ως πρωτεύουσα τη Βιέννη της
Αυστρίας. Καταργήθηκε από το Ναπολέοντα της Γαλλίας το 1806 στη
μάχη του Αούστερλιτς.
Το 988, ο Βλαδίμηρος, βασιλιάς των Ρως του Κιέβου (980 -
1015) παντρεύτηκε την Άννα, αδελφή του αυτοκράτορα του
Βυζαντίου Βασιλείου Β’ του Βουλγαροκτόνου και ασπάστηκε την
Ορθόδοξη Χριστιανική θρησκεία, την οποία επέβαλε και στο λαό
του. Οδήγησε όλο τον πληθυσμό του Κιέβου στο ποτάμι για βάπτιση.
Προσελήφθησαν Βυζαντινοί τεχνίτες για να κατασκευάσουν

79
εκκλησίες. Ο Βλαδίμηρος έβλεπε τη Ρωσία ως φυσικό σύμμαχο της
Κωνσταντινούπολης και συνεχιστή της.
Στη Ρώμη, ο Παπισμός γλιστρούσε όλο και πιο βαθιά στα
συμφέροντα και στη διαφθορά. Οι Πάπες, εμπλεκόμενοι σε
αμφιλεγόμενες δοσοληψίες με τους μονάρχες και άλλους
παράγοντες απομακρύνονταν από τις Αρχές και τα ιδανικά του
Χριστιανισμού. Αν σε όλα αυτά προσθέσουμε και τη διαμάχη της
Δυτικής Εκκλησίας με την Ανατολική, που αφορούσε κυρίως το
δόγμα, δηλ. την προσθήκη στο «Σύμβολο της Πίστεως» της
εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος, όχι μόνο «εκ του πατρός», αλλά
και «εκ του υιού», ισότιμα (Filioque), χωρίς σοβαρά επιχειρήματα,
καθώς και την εγωκεντρική και αλαζονική νοοτροπία της Παπικής
Εκκλησίας..., η κατάσταση στο εσωτερικό του Χριστιανισμού
οδηγείτο αναπόφευκτα σε αδιέξοδο. Το μεγάλο σχίσμα του 1054
μεταξύ των δύο εκκλησιών ήταν ήδη παρόν.
Σε ότι αφορά τα κρούσματα της εικονομαχίας στο Βυζάντιο, η
Ρώμη ήταν εχθρική έναντι των Εικονομάχων και σε όσα συνέβησαν
μεταξύ 717-867 (Δυναστείες Ισαύρων, - Συριακή -, και Αμορίου, -
Φρυγική -), που οδήγησαν στην καταστροφή θησαυρών της
Βυζαντινής Εκκλησιαστικής τέχνης και την απογύμνωση των
Εκκλησιών.

2.6. Το πρώτο σχίσμα του Παπισμού

Η άνοδος των κρατών της Ευρώπης
Την περίοδο 1215-1400, παρατηρείται άνοδος των κρατών
στην Ευρώπη. Ο πάπας Ιννοκέντιος Γ’ (1198-1216) φιλοδοξούσε να
καταστήσει τη χριστιανική Ευρώπη μια αυτοκρατορία του
πνεύματος, υπό τη δική του Διοίκηση. Όμως ανάμεσα στον πάπα και
στους Μονάρχες υπήρχε χάος. Τότε έγινε αυτοκράτορας της Αγίας
Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού έθνους ο Φρειδερίκος Β’
της Γερμανίας (1220-1250). Ο νεαρός αυτός άνδρας ήταν δυνατός
και έξυπνος. Μιλούσε έξι (6) γλώσσες, μεταξύ των οποίων και τα
Ελληνικά. Ήταν επίσης οπαδός της φιλοσοφίας του Επίκουρου και
δεν ασχολούνταν ιδιαίτερα με τον Παπισμό. Εξ άλλου, βρισκόταν σε
διαρκή αντιπαράθεση με τους πάπες. Ηγήθηκε της 6ης Σταυροφορίας
στην ανατολή και εγκαταστάθηκε, για ένα μικρό χρονικό διάστημα,
στην Ιερουσαλήμ ως βασιλιάς. Δεν απέρριπτε το Χριστιανισμό, αλλά
τους εκπροσώπους του.
80
 Η Ευρώπη δεν είχε επιδείξει καμία αμυντική συνοχή έναντι των
Βαρβάρων Επιδρομέων, ενώ η Εκκλησία μπορούσε να ενώσει τους
λαούς της, δεν μπορούσε όμως να πολεμήσει. Το 14ο αιώνα, οι
χώρες της Ευρώπης είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται, να αποκτούν
νέες πηγές πλουτισμού και να ευημερούν, κυρίως μέσω του
εμπορίου. Τα χρήματα άρχισαν να ανταγωνίζονται την θρησκεία ως
κινητήρια δύναμη. Ιδιαίτερα, στη Γαλλία και στην Ιταλία, η
χρηματική βελτίωση βοήθησε τους καλλιτέχνες και τους
πνευματικούς ανθρώπους να αναπτυχθούν και επομένως έφερε νέες
μορφές κουλτούρας. Η Βόρεια Ιταλία γέννησε τον ποιητή Δάντη
(1265-1321) και το Ρομαντικό Πετράρχη (1304-1374). Η επιστροφή
στο απώτερο παρελθόν, δηλ. στον κλασικό ελληνικό πολιτισμό,
άρχισε να συζητιέται όλο και περισσότερο. και ενέπνευσε αυτό που
αποκαλέσθηκε, αδόκιμα,1 «αναγέννηση».
Ελάχιστες από αυτές τις εξελίξεις είχαν αγγίξει την παπική
εκκλησία της Ρώμης, η οποία παρέμενε προσηλωμένη στην
πειθαρχία, που είχε επιβάλει ο πάπας Ιννοκέντιος Γ’. Ο διάδοχος του
Βονιφάτιος το 1294, ακόμα χειρότερα, έφτασε τον παπικό
δεσποτισμό σε αδιέξοδο.
Η Γαλλία τότε κυβερνιόταν από το Φίλιππο Δ’ το Δίκαιο (1285-
1314), ο οποίος απέρριψε τον πάπα Βονιφάτιο (1294-1303)
αποδίδοντας του πολλά εγκλήματα: φόνος, βλασφημία, κτηνοβασία,
εμπόριο της θείας Χάριτος (συγχωροχάρτια επί πληρωμή), μαγεία.
Ο Βονιφάτιος σύντομα πέθανε, το 1303 και ο Φίλιππος Δ’ ανέδειξε
Γάλλο πάπα από τη Γασκώνη (= Γαλλικό Δουκάτο ανάμεσα Πυρηναία
και Ατλαντικό), τον Κλήμη (1305-1314), ο οποίος εγκαταστάθηκε
αρχικά στο Πουατιέ και μετά στην Αβινιόν, για να βρίσκεται κοντά
στην ερωμένη του. Έτσι, ξεκίνησε το 1309, το πρώτο σχίσμα του
Παπισμού, που διήρκεσε 67 χρόνια και κάλυψε επτά (7) Ποντίφικες
(μέχρι το 1376). Η Αβινιόν ήταν «η μητέρα της παράνομης συνουσίας,
της λαγνείας και της μέθης, γεμάτη από βδέλυγμα και βρωμιά».2

1 Για το τι εννοούμε με την έννοια αυτή, παραπέμπουμε στο πόνημα μας «Η

Μακραίωνη Πορεία του Ελληνισμού», τόμος 2, το Βυζάντιο, επίλογος, ηλεκτρονική
έκδοση, Αθήνα 2016.
2 Αναφέρεται έτσι, (εντός εισαγωγικών), χωρίς αναφορά στην πηγή, στο βιβλίο του

Simon Jenkins, Μια σύντομη ιστορία της Ευρώπης, Μετάφραση Δ.Β. Σταυρόπουλος,
εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ Α.Ε., Αθήνα 2019.
81
 2.7. Ένα ακόμα σχίσμα του Παπισμού (και τα σκάνδαλα)
Το 1376, ο Πάπας Γρηγόριος ΙΑ’ στην Αβινιόν αποφάσισε ότι
έπρεπε να επιστρέψει στη Ρώμη. Όμως, λίγο μετά την απόφαση του
αυτή πέθανε και ο διάδοχος του Ουρβανός ΣΤ’ αμφισβητήθηκε. Ο
κλήρος τον απέρριψε. Το 1378, ο κλήρος αναγνώρισε έναν άλλο
διεκδικητή του θρόνου, τον Κλήμη Ζ’ ο οποίος βρισκόταν ακόμα στην
Αβινιόν. Τώρα υπήρχαν δύο Πάπες. Ακολούθησε νέο σχίσμα της
Καθολικής Εκκλησίας. Το τελευταίο αυτό σχίσμα διήρκεσε 39 χρόνια,
από το 1378 μέχρι το 1417.
Ακούστηκαν φωνές ότι η πληρωμή της Εκκλησίας για
«ανακούφιση των ψυχών» ήταν καθαρή απάτη. Αναγκάζονται να
πληρώνουν οι πιστοί για να εξομολογηθούν, για τη Θεία Λειτουργία,
για τη Μετάληψη, για τις κηδείες, για τους γάμους, για να πάνε στον
Παράδεισο μετά θάνατον... Η ηγεσία της Εκκλησίας δέχονταν
συστηματικές επιθέσεις. Η διαφθορά, τα συμφέροντα ήταν σε
ευρεία κλίμακα υπαρκτά και αμαύριζαν, όχι άδικα, την εικόνα της
Καθολικής Εκκλησίας. Ο Πάπας Ιωάννης, για παράδειγμα,
κατηγορήθηκε για πειρατεία, φόνο, βιασμό, σοδομισμό,
αιμομιξία...1
Το 1417, η Σύνοδος της Κωνσταντίας (Κονστάντς) - πόλη της
Γερμανίας - ολοκλήρωσε τις εργασίες της: εκθρόνισε δύο πάπες,
έστεψε πάπα τον Καρδινάλιο Μαρτίνο Ε’ (1417-1431) και επανέφερε
τον Παπισμό στη Ρώμη. Το σχίσμα της Αβινιόν (Avignon) τελείωσε.
Διέλυσε επίσης την άποψη, που είχε επικρατήσει από το Γρηγόριο το
Μέγα μέχρι τον Ιννοκέντιο Γ’ ότι ο Πάπας είχε την «αποκλειστική
επαφή με το Θεό». Η σχέση αυτή - μετά τη Σύνοδο - περνάει μέσα
από τις εργασίες της Συνόδου της Εκκλησίας, τις αποφάσεις της
οποίας όλοι οφείλουν να τις σέβονται, περιλαμβανομένου και του
Πάπα.

2.8. Η Δ’ Σταυροφορία (1202-1204)

Ιννοκέντιος Γ΄
Η Δυτική Ευρώπη είχε αρχίσει το 1198-1199 να
προσανατολίζεται στην ιδέα της επανάληψης μιας νέας

1 Simon Jenkins, οπ. παρ.

82
σταυροφορίας1 στην Ανατολή. Βασικός εμπνευστής της
σταυροφορίας ήταν ο Πάπας Ιννοκέντιος Γ’ (1198-1216), ο οποίος
οραματιζόταν την πνευματική υποταγή της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Πρωταγωνίστησαν επίσης ο βασιλιάς της Γαλλίας Φίλιππος Β’, ο
διεκδικητής του Γερμανικού θρόνου, ο βασιλιάς της Ουγγαρίας, ο
Δόγης της Βενετίας, αρκετοί επίσκοποι, πλήθος Ιπποτών και άλλοι.
Έλαβαν επίσης μέρος Νορμανδοί, Λομβαρδοί, Φλαμανδοί,
Γερμανοί...Επικεφαλής της Δ’ Σταυροφορίας ήταν ο Βονιφάτιος ο
Μομφερατικός (οίκος της ΒΔ Ιταλίας) και ο Βελδουίνος Α’ της
Φλάνδρας, πρώτος Λατίνος αυτοκράτορας στην Κωνσταντινούπολη
(1204-1205). Η Βενετία είχε αναλάβει τη μεταφορά τους με πλοία
στην Αίγυπτο, με πρώτο σταθμό την Αλεξάνδρεια και έπειτα τα
Ιεροσόλυμα. Το πρόβλημα ήταν οι οικονομικοί πόροι που θα
χρηματοδοτούσαν την εκστρατεία. Μετά από φιλονικίες τελικά
βρήκαν τα χρήματα από την κατάληψη της πόλης Ζάρα στη
Δαλματία, πρώην εμπορικός σταθμός της Βενετίας. Τώρα κτήση της
Ουγγαρίας, η οποία τελικά καταλήφθηκε και λεηλατήθηκε από τους
σταυροφόρους. Η εξεύρεση των χρημάτων με το συγκεκριμένο αυτό
τρόπο, δεν άφηνε αμφιβολίες για τις προθέσεις των σταυροφόρων
στη συνέχεια της εκστρατείας. Στόχος τους ήταν οι λεηλασίες, οι
καταστροφές, ο πλούτος της Ανατολής. «Οι στρατιώτες του Χριστού,
δεν ήταν παρά οργανωμένοι ληστές».2
Οι σταυροφόροι χρησιμοποίησαν την παράκληση του νεαρού
Αλεξίου Δ’, επίδοξου διαδόχου το βυζαντινού θρόνου, να
βοηθήσουν αυτόν και τον πατέρα του να καταλάβουν το θρόνο του
Βυζαντίου που δικαιούνταν ο πατέρας του, ως πρόφαση να
εισβάλουν στην Κωνσταντινούπολη και να ικανοποιήσουν τη δική
τους λαιμαργία για λεηλασίες και πλουτισμό. Η πρόσκληση του
επίδοξου νεαρού προς τους εχθρούς της αυτοκρατορίας,
προκειμένου να καταλάβουν τη βασιλεύουσα και να τον βοηθήσουν

1 *Δημοσθένους Ανθούλη, Η Δυναστεία των Αγγέλων, Η πρώτη Βυζαντινή άλωση

το 1204, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 7, η Δ’ Σταυροφορία, σελ. 120, Αθήνα.
* Παπαρρηγόπουλος Κων., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 15, Η Δ΄
Σταυροφορία, σελ. 206, Αθήνα.
* Οικονομίδης Νικόλαος, Ιστορία των Ελλήνων, Η Δ΄ Σταυροφορία, 1204, σελ. 42,
τόμος 7.
2 Δημοσθένους Ανθούλη, όπ. παρ., τόμος 7, σελ. 124, Αθήνα.

83
στις φιλοδοξίες του δεν αντέχει σχολιασμού. Πρόκειται για πράξη
που θα μπορούσε να πάρει βαρύτατους χαρακτηρισμούς.
Οπωσδήποτε όμως ήταν πράξη επιπόλαια, κι αυτό το ήξεραν οι
επικεφαλής της σταυροφορίας, κι όμως επωφελήθηκαν για να
θησαυρίσουν από την κτηνώδη λεηλασία της πόλης.
Έτσι, το δρομολόγιο της σταυροφορίας άλλαξε. Αντί να
πλεύσει προς την Αίγυπτο, κινήθηκε προς τη Δαλματία και από εκεί
προς την Κωνσταντινούπολη. Τον Ιούνιο του 1203, τα πλοία των
σταυροφόρων πρόβαλαν μπροστά στα τείχη της πρωτεύουσας στον
Κεράτιο κόλπο. Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Γ’, πρόλαβε και διέφυγε,
παίρνοντας μαζί του το Δημόσιο θησαυροφυλάκιο. Οι σταυροφόροι
αποβιβάστηκαν στην Ευρωπαϊκή ακτή, κατέλαβαν το Γαλατά και
έκαψαν τα πλοία, που ήταν στον Κεράτιο κόλπο. Ο Ισαάκιος Β’
Άγγελος, αν και τυφλός επέστρεψε στο θρόνο, ο δε γιος του, Αλέξιος
Δ’ αναγορεύτηκε αυτοκράτορας την 1 Αυγούστου 1203. Οι
σταυροφόροι ήταν σε αναμονή έξω από τα τείχη.
Όμως η κατάσταση στην Κωνσταντινούπολη ήταν έκρυθμη και
αδιέξοδη, ο λαός ζητούσε λύση στα προβλήματα του. Μόλις ο
Αλέξιος Δ’ κατάλαβε ότι κινδύνευε ο θρόνος του και η ζωή αυτού και
του πατέρα του, ζήτησε τη βοήθεια των σταυροφόρων. Μέσα στη
σύγχυση επωφελήθηκε ο πρωτοβεστιάριος (= ανώτερος αυλικός,
υπεύθυνος της Βασιλικής ιματιοθήκης) Αλέξιος Δούκας, γνωστός ως
Αλέξιος Ε’, επονομαζόμενος «Μουρτζοφλός» και αναρριχήθηκε στο
αυτοκρατορικό αξίωμα με τη βοήθεια της αυτοκρατορικής φρουράς,
τον Ιανουάριο 1204. Την ημέρα της στέψης του δολοφόνησε το
νεαρό Αλέξιο Δ’, ενώ ο τυφλός πατέρας του πέθανε λίγες μέρες
αργότερα στη φυλακή.
Ο θάνατος του Αλεξίου Δ’ και του πατέρα του, ανησύχησε τους
σταυροφόρους ότι δε θα τηρηθεί η συμφωνία και θα κινδυνέψουν
τα συμφέροντα τους. Στις 7 Μαρτίου 1204, οι αρχηγοί της
σταυροφορίας, όσο περίμεναν, συσκέφθηκαν και αποφάσισαν το
προσχέδιο διαμελισμού της αυτοκρατορίας, το μερίδιο που θα
έπαιρνε η κάθε πλευρά, την περισυλλογή των λαφύρων, τη
διευθέτηση της διάδοχης κατάστασης στην εξουσία... Μετά από
αυτό, τον Απρίλιο του 1204, η μάζα των σταυροφόρων εισέβαλε
οριστικά στην πόλη. Οι Λατίνοι θαμπωμένοι από τον πλούτο της,
ξεχύθηκαν με ακόρεστο πάθος για την απόκτηση πολύτιμων
αντικειμένων, χρημάτων, έργων τέχνης, αγαλμάτων και άλλων
84
ανεκτίμητης αξίας αντικειμένων. Οι θησαυροί, τα κλοπιμαία...,
συγκεντρώθηκαν σε τρεις εκκλησίες (φυσικά όσα δεν
οικειοποιήθηκαν κρυφά, οι σταυροφόροι) και μοιράστηκαν εξίσου
στους Ενετούς και στους σταυροφόρους. Η αξία των λαφύρων ήταν
τεράστια και έφτανε για όλους.
Οι αριστοκρατικές οικογένειες είχαν προλάβει να φύγουν από
την πόλη πριν από την άλωση. Τη βάρβαρη συμπεριφορά των
Λατίνων υπέστησαν τα μεσαία και κατώτερα στρώματα των
κατοίκων της πόλης: βιασμοί νέων γυναικών, απαγωγές παιδιών,
κακομεταχείριση γερόντων, ατιμώσεις, ιεροσυλίες, βεβηλώσεις,
καταστροφές περιουσιών, μοναστηρίων, φόνοι, πλιάτσικο... Οι
θησαυροί της βασιλεύουσας στο έλεος των βαρβάρων της Δύσης.
Χειρόγραφα και κώδικες κατέληξαν στα σκουπίδια ή στην καλύτερη
περίπτωση στις βιβλιοθήκες της Δύσης. Στο ναό της Αγίας Σοφίας
προκάλεσαν ανυπολόγιστες ζημιές.
Ο Αλέξιος Ε’ «Μουρτζοφλός» συνελήφθη από τους
σταυροφόρους στη πόλη και δολοφονήθηκε με φρικτό τρόπο.
Αυτοκράτορα του Βυζαντίου όρισαν τον Φλαμανδό Βαλδουίνο (της
Φλάνδρας).1 Η Δ’ Σταυροφορία των «Χριστιανών» της Δύσης
συντόμευσε την κατάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και την
άλωση της βασιλεύουσας από τους Οθωμανούς.
Η άλωση της Κωνσταντινούπολης ανέδειξε τους νέους ηγέτες
της αυτοκρατορίας: τους Λασκαρίδες, που με το δυναμισμό και τη
γενναιότητα τους προσέφεραν μεγάλες υπηρεσίες στη
φυλλορροούσα αυτοκρατορία. Το «νέο κράτος» ονομάστηκε
«Αυτοκρατορία της Νίκαιας» και καιροφυλακτούσε να επανακτήσει
τη βασιλεύουσα. Το 1261, στις 15 Μαΐου, ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος
μπήκε θριαμβευτικά στην Κωνσταντινούπολη.
Μέχρι το 1261, η Κωνσταντινούπολη κατέχονταν από τους
Λατίνους Χριστιανούς σταυροφόρους. Μετά την ανάκτηση της, τη
χρονιά αυτή και κατά τη διάρκεια της Δυναστείας των Παλαιολόγων,
το Βυζάντιο είχε περιέλθει σε δεινή κατάσταση: Εδαφικά
συρρικνώθηκε απελπιστικά και μαζί συρρικνώθηκαν και τα
οικονομικά του κράτους, η Οθωμανική απειλή πλησίαζε επικίνδυνα,
η Δύση αδιαφορούσε, ενώ ο Κάρολος Α’ Ανδεγαυός απειλούσε με

1Φλάνδρα: περιοχή της ΒΔ Ευρώπης (ανάμεσα Βελγίου, Γαλλίας, Ολλανδίας), στις

ακτές της Βόρειας Θάλασσας.
85
κατάληψη τη Βασιλεύουσα και περίμενε το πράσινο φως από τον
πάπα για να ξεκινήσει. Το Βυζάντιο απομονωμένο δεν είχε πουθενά
βοήθεια. Οι αυτοκράτορες αυτής της περιόδου (ιδιαίτερα ο Μιχαήλ
Η' και ο Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγοι) αναγκάστηκαν να εκλιπαρήσουν
βοήθεια από τον Πάπα για τη σωτηρία της βασιλεύουσας, με
αντάλλαγμα την Ένωση των Εκκλησιών Ανατολικής και Δυτικής, στην
ουσία την υποταγή της Ορθοδοξίας στον Καθολικισμό.

2.9. Η Σύνοδος του Λατερανού στη Ρώμη

Εκεί πραγματοποιήθηκαν πέντε Σύνοδοι της Καθολικής
Εκκλησίας, από το 1123 έως το 1517. Αυτή είναι η τέταρτη (1213).
Η ένταση μεταξύ παπικής εκκλησίας και Μοναρχών της
Ευρώπης κορυφώθηκε το 1214, όταν μια εδαφική διαμάχη σχετικά
με την πόλη Σαιντ - Ομέρ πήρε διαστάσεις. Συμμετείχαν στη διαμάχη
ο κόμης της Φλάνδρας, ο οποίος συμμάχησε με τον Ιωάννη της
Αγγλίας και τον Άγιο Ρωμαίο Αυτοκράτορα Όθωνα Δ’, εναντίον του
Φιλίππου Β’ της Γαλλίας (1180-1223). Οι δύο πλευρές συναντήθηκαν
στη μάχη του Μπουβίν (ΝΑ της Lille) το 1214, όπου ο Φίλιππος Β’
αναδείχθηκε νικητής. Ο Ιωάννης της Αγγλίας αναγκάστηκε να
αποδεχθεί την απώλεια της αυτοκρατορίας των Ανδεγαυών, που
είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του Ερρίκο Β’ και τη μητέρα του
Ελεονόρα και περιελάμβανε ολόκληρη τη Νορμανδία και τη Βρετάνη
(Γαλλικά εδάφη).
Η Αγγλία βυθίστηκε σε ένα εμφύλιο πόλεμο μεταξύ Ιωάννη και
βαρόνων του. Το 1215, ο Ιωάννης υποχρεώθηκε να υπογράψει ένα
διάταγμα, που κατοχύρωνε τα δικαιώματα των Βαρόνων του και
μερικώς όλων των ανδρών απέναντι στη δικαστική και εκτελεστική
εξουσία του Μονάρχη. Ήταν μια διακήρυξη της ισότητας όλων των
ανδρών έναντι του νόμου. Δεν έκανε μνεία για τις γυναίκες. Το
διάταγμα αυτό αποκαλέστηκε «Μάγκνα Κάρτα».1 Όμως, μετά το
αποκήρυξε.
Ο φεουδάρχης της Παπικής Εκκλησίας Πάπας Ιννοκέντιος Γ’
(1198-1216) πρόσθεσε ένα διάταγμα «παράνομο και άδικο». Οι
Βαρόνοι εξοργίστηκαν και κάλεσαν τον διάδοχο του Γαλλικού
θρόνου Λουδοβίκο Η’ να ανατρέψει τον Ιωάννη και να γίνει βασιλιάς
της Αγγλίας. Ο Λουδοβίκος το έκανε το 1216 και κατέλαβε τον πύργο

1 Μάγκαν Κάρτα: καταστατικός χάρτης δικαιωμάτων και ελευθεριών.

86
του Λονδίνου. Αποσύρθηκε όμως σύντομα, όταν ο Ιωάννης πέθανε
και οι γαλλικές δυνάμεις νικήθηκαν στο Λίνκολν και στη θάλασσα
ανοιχτά του Ντόβερ από τους υπερασπιστές του γιου του Ιωάννη,
Ερρίκου Γ’ (1216-1272), ο οποίος εστέφθη βασιλιάς της Αγγλίας.
Σε ότι αφορά τον Πάπα Ιννοκέντιο Γ’, αυτός συγκάλεσε το 1213
αντιπροσώπους σε μια Δ’ Σύνοδο του Λατερανού στη Ρώμη
(ανάκτορο) για να συζητήσουν το όραμα του για μια εκκλησία
κυρίαρχη, μεταρρυθμισμένη και πειθαρχημένη. Η σύνοδος
αποκατέστησε την παπική κυριαρχία επί της πολιτικής εξουσίας και
του κλήρου. Κήρυξε τους Εβραίους δεύτερης κατηγορίας πολίτες και
ζήτησε την εξάλειψη των αιρετικών.1

2.10. Η προσπάθεια της Ένωσης των εκκλησιών

Η Σύνοδος της Λυών (1274)
Κατά τη διάρκεια της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης από την
Δ’ Σταυροφορία (1204-1261), οι σχέσεις ανάμεσα στη Λατινική και
στην Ορθόδοξη Εκκλησία έγιναν πολύ δύσκολες. Ο Πάπας
Ιννοκέντιος Γ’ (1198-1216) και οι επόμενοι ίδρυσαν καθολικές
αρχιεπισκοπές και επισκοπές στη Βυζαντινή επικράτεια,
καταργώντας τις Ορθόδοξες. «Καθολικά τάγματα» καταλάμβαναν
ορθόδοξα μοναστήρια και προπαγάνδιζαν το καθολικό δόγμα.
Έκλειναν ορθόδοξες εκκλησίες και φυλάκιζαν ιερείς..., με στόχο να
καθυποτάξουν την Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία, αλλά χωρίς
αποτέλεσμα. Η προσέγγιση των δύο εκκλησιών κάτω από αυτές τις
συνθήκες δεν ήταν δυνατή.
Μετά την ανάκτηση της Βασιλεύουσας ο Μιχαήλ Η’
Παλαιολόγος επέδειξε ιδιαίτερη φροντίδα για την αποκατάσταση
των Εκκλησιών, που είχαν υποστεί σοβαρές ζημιές και λεηλατηθεί.
Πιεζόμενος από τους εξωτερικούς εχθρούς που απειλούσαν την
Κωνσταντινούπολη και από τους πάπες (Ουρβανό Δ’, Κλήμη Δ’,
Γρηγόριο Ι’, Μαρτίνο Δ’...), οι οποίοι ζητούσαν την υποταγή της
Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην «Αγία Έδρα» και απειλούσαν
ότι θα ενθαρρύνουν τον Κάρολο Α’ Ανδεγαυό να πραγματοποιήσει
την απειλή του εναντίον της Βασιλεύουσας αναγκάστηκε να ενδώσει
σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, προκειμένου να κερδίσει την υποστήριξη
της Δύσης.

1 Simon Jenkins, οπ. παρ., σελ. 120.

87
 Ο πάπας Γρηγόριος Ι’ (1268-1276) συγκάλεσε την Οικουμενική
Σύνοδο της Λυών το 1274 με θέμα την ένωση των Εκκλησιών.
Απεσταλμένοι του πάπα συμφώνησαν με τον Μιχαήλ Η’. Ο
αυτοκράτορας ανέλαβε να ενημερώσει τους Ιεράρχες και το λαό για
τη σκοπιμότητα της Ένωσης: Οι ενωτικές διαπραγματεύσεις
απέβλεπαν στην ειρήνη και ειδικότερα στην αποτροπή πολέμου με
τη Δύση. Ήταν φυσικό να ακολουθήσει κλίμα αντιπαράθεσης. Παρά
τις προσπάθειες του Μιχαήλ Η’ για συγκερασμό των απόψεων, οι
περισσότεροι Ιεράρχες, ο κλήρος και το μεγαλύτερο μέρος του λαού
ήταν ανθεκτικοί. 1
Υπό την πίεση του αυτοκράτορα, συμμετείχε τελικά στη
Σύνοδο της Λυών, αντιπροσωπεία από εκπροσώπους του
αυτοκράτορα και της εκκλησίας. Στη Σύνοδο συμμετείχαν συνολικά
1.500 άτομα, μεταξύ των οποίων εκπρόσωποι των Δυτικών
Ηγεμόνων, Λατίνοι κληρικοί και φυσικά ο Πάπας Γρηγόριος Ι’ και
άλλοι. Η επίσημη πράξη ένωσης έγινε στις 6 Ιουλίου 1274. Οι
εργασίες ξεκίνησαν στις 7 Μαΐου 1274. Η Βυζαντινή αντιπροσωπεία
αναχώρησε από τη Λυών για την Κωνσταντινούπολη τέλη Ιουλίου
1274.
Η αντίδραση για την απόφαση αυτή της Οικουμενικής Συνόδου
στο Βυζάντιο ήταν έντονη. Η Εκκλησία, οι μοναχοί, ο λαός ... στην
πρωτεύουσα και στην επαρχία... κατηγορούσαν τον αυτοκράτορα,
τους ενωτικούς Ιεράρχες και τον κλήρο, που συμφωνούσαν. Ο
αυτοκράτορας αντιμετώπισε την κατάσταση με πράξεις βίας
εναντίον των ανθενωτικών: μαστιγώματα, εξορίες, θάνατοι... Η
άρνηση τους να αποδεχθούν την ένωση των εκκλησιών θεωρήθηκε
έγκλημα.2
Το καλοκαίρι του 1275, αντιπροσωπεία του Μιχαήλ Η’
επισκέφθηκε τον Πάπα Γρηγόριο Ι’ και του ανήγγειλε την επίσημη
ανακήρυξη της ένωσης των δύο εκκλησιών στην Κωνσταντινούπολη
και συζήτησαν την οργάνωση της σταυροφορίας για την

1 * Σταυρίδου-Ζάφρακα Αλκμήνη, Η παλινόρθωση των πρώτων Παλαιολόγων,

Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 7, εκδ. ΔΟΜΗ Α.Ε., σελ. 226.
* Γιαννακόπουλος Κων., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 21, Μιχαήλ Η’,
Εκδοτική Αθηνών, σελ. 133, Η Σύνοδος της Λυών.
2 Παπαρρηγόπουλος Κων., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 16, Ολέθριες

παραχωρήσεις στον Πάπα, σελ. 154, εκδ. National Geographic.

88
απελευθέρωση των Αγίων τόπων. Ο θάνατος όμως του Γρηγορίου Ι’,
τον Ιανουάριο του 1276. ανέτρεψε τα σχέδια. Ο διάδοχος του,
Ιννοκέντιος Ε’, δεν ενδιαφερόταν για τη Σταυροφορία, παρά μόνο
για την Ένωση των Εκκλησιών. Όμως ο Ιννοκέντιος Ε’ πέθανε κι
αυτός, λίγους μήνες αργότερα, το Μάιο του 1276 και τα σχέδια
ματαιώθηκαν.
Ο νέος πάπας Πορτογάλος Ιωάννης ΚΑ’ (1276-1277), έστειλε
αντιπροσωπεία στην Κωνσταντινούπολη, και τον Απρίλιο του 1277
έγινε δεκτή η λατινική «ομολογία πίστεως» από τον αυτοκράτορα
Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγο, σε επίσημη τελετή στα ανάκτορα και
συντάχθηκαν στα λατινικά τα σχετικά έγγραφα και υπογράφηκαν.
Τον Πάπα Ιωάννη ΚΑ’, μετά τον θάνατο του διαδέχθηκε ο
Καρδινάλιος Τζοβάνι Ορσίνι, ως Νικόλαος Γ’, ο οποίος απαγόρευσε
ρητά την εκστρατεία του Καρόλου Α’ Ανδεγαυού εναντίον της
Κωνσταντινούπολης. Ο νέος πάπας ενδιαφερόταν περισσότερο από
τους προκατόχους του για την ένωση των Εκκλησιών, χωρίς
καθυστέρηση και παρεκκλίσεις από τα συμφωνηθέντα.
Στην Κωνσταντινούπολη, μετά την επίσημη τελετή για την
ένωση των Εκκλησιών στο ανάκτορο των Βλαχερνών, επικράτησε
έκρυθμη κατάσταση. Το Βυζαντινό ιερατείο αρνήθηκε να δώσει τον
«όρκο πίστεως», όπως απαιτούσε ο Πάπας, γιατί ερχόταν σε
αντίθεση με τις παραδόσεις της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο
αυτοκράτορας αναγκάστηκε να καταφύγει σε αυστηρές τιμωρίες
εναντίον των ανθενωτικών. Με το θάνατο του Πάπα Νικολάου Γ’. τον
Αύγουστο του 1280 και την άνοδο στον Παπικό Θώκο του Γάλλου
Μαρτίνου Δ’ (1281-1285), που ήταν όργανο του Καρόλου Α’
Ανδεγαυού, οι ενωτικές διεργασίες σταμάτησαν, ενώ ο Κάρολος Α’
επανέφερε στο προσκήνιο την εκστρατεία εναντίον της
Κωνσταντινούπολης. Υπό την απειλή του Καρόλου Α’, οι πάπες
πίεζαν τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’. Ο πάπας Μαρτίνος Δ’ τον
αφόρισε κι έτσι η ένωση των εκκλησιών αναβλήθηκε επ’ αόριστο.
Ο διάδοχος του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’ Ανδρόνικος Β’
Παλαιολόγος (1282-1328) πάγωσε την ένωση των εκκλησιών και
επανέφερε τους εξόριστους ανθενωτικούς, ενώ επέβαλε ποινές σε
κληρικούς και λαϊκούς που είχαν αποδεχθεί τη ένωση. Η έκρυθμη
κατάσταση στην Εκκλησία συνεχίστηκε μέχρι την ενθρόνιση του
Πατριάρχη Νύφωνα Α’ (1309-1315), ο οποίος κατάφερε να ενώσει

89
τους οπαδούς της επίσημης εκκλησίας σε ειδική τελετή που έγινε
στην Αγία Σοφία.
Ο Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος κατά τη δεύτερη περίοδο της
Βασιλείας του (1354-1376) ταξίδεψε στη Ρώμη, ακολουθώντας τα
βήματα του προκατόχου Μιχαήλ Η’ για να εκλιπαρήσει βοήθεια από
τον Πάπα με αντάλλαγμα την προσχώρηση επίσημα της Ανατολικής
εκκλησίας στο καθολικό δόγμα. Η βοήθεια που του υποσχέθηκε ο
Πάπας άργησε να έρθει 11 ολόκληρα χρόνια.1

2.11. Η προσπάθεια γεφύρωσης του μεγάλου σχίσματος

Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας
Η αποστολή του νέου Πάπα Μαρτίνου Ε’ (1417-1431) όταν
έφτασε στη Ρώμη ήταν δύσκολη. Η πόλη είχε εγκαταλειφθεί από
τους κατοίκους της. Η Φλωρεντία, αντίθετα, ξεκινούσε τη δική της
ευημερία. Συγκλήθηκε νέα Σύνοδος στη Βασιλεία να συζητήσουν το
μέλλον του παπισμού, αλλά ο Μαρτίνος είχε πεθάνει και η
συμμετοχή ήταν μικρή. Ο διάδοχος του Ευγένιος Δ’ (1431-1447)
συγκάλεσε άλλη Σύνοδο το 1438 στη Φεράρα, που ένα χρόνο
αργότερα μετακινήθηκε στη Φλωρεντία. Σκοπός της Συνόδου αυτής
ήταν να συζητηθεί το μέλλον του Χριστιανισμού: Το μεγάλος Σχίσμα
Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας, καθώς και θέματα
μεταρρύθμισης. Συμμετείχαν οι ηγέτες του Βυζαντίου, δηλ. ο
αυτοκράτορας Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος, ο Πατριάρχης της
Κωνσταντινούπολης και πολλοί άλλοι επιφανείς (λαϊκοί και
κληρικοί). Οι διαπραγματεύσεις ήταν δύσκολες και ακολουθούσαν
αργό ρυθμό. Αφορούσαν τη γλώσσα που θα γινόταν η συνεδρίαση
(στα Ελληνικά ή στα Λατινικά), στην πρωτοκαθεδρία (ποιος θα έχει
τα πρωτεία ο Πάπας ή ο Πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης), στο
δόγμα (Filioque), που είχε προκαλέσει το σχίσμα, το 1054 κ.λπ.
Τελικά, επικράτησαν σχεδόν οι όροι της Παπικής Εκκλησίας. Ο
Πάπας Ευγένιος Δ’ θα επέστρεφε στη Ρώμη ως θριαμβευτής. Τον
αυτοκράτορα του Βυζαντίου ενδιέφερε περισσότερο η αντιμετώπιση
της Τουρκικής απειλής. Επιζητούσε τη συνδρομή της Δυτικής
Εκκλησίας για να αποφύγει τον κίνδυνο. Όταν οι αντιπρόσωποι του

1Simon Jenkins, Μια σύντομη Ιστορία της Ευρώπης, εκδόσεις «Ψυχογιός», Αθήνα
2019, σελ. 136 - 137.
90
Βυζαντίου επέστρεψαν στην Κωνσταντινούπολη αποκηρύχθηκαν ως
προδότες.

2.12. Η Σύνοδος της Φερράρα - Φλωρεντίας

Ο Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος1 (1341-1391) απευθύνθηκε, κι
αυτός, στον Πάπα Ευγένειο Δ’ (1431-1447) για βοήθεια, ο οποίος θα
μπορούσε όπως πίστευε, να οργανώσει μια νέα σταυροφορία
διάσωσης της Κωνσταντινούπολης. Όμως, το κύρος του Πάπα είχε
μειωθεί με το σχίσμα της Αβινιόν και τις επικρίσεις στο εσωτερικό
της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας το 14ο αιώνα, που είχαν διχάσει τη
Δυτική Εκκλησία. Οι προκαταρτικές διαπραγματεύσεις για τη
διοργάνωση στην Ιταλία Οικουμενικής Συνόδου κατέληξαν το 1437.
Θα συμμετείχε Βυζαντινή αντιπροσωπεία υπό τον αυτοκράτορα
Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγο και μέλη της διαπρεπείς λόγιους και
εκκλησιαστικούς παράγοντες του Βυζαντινού κόσμου, όπως ο
μητροπολίτης Νίκαιας Βησσαρίων και του Κιέβου Ισίδωρος, ο
επίσκοπος Εφέσου Μάρκος Ευγενικός, οι λόγιοι Γεώργιος Γεμιστός -
Πλήθων, ο Γεώργιος Γεννάδιος κ.α. Η Σύνοδος συγκλήθηκε αρχικά
στη Φερράρα το 1437 και ένα χρόνο αργότερα μεταφέρθηκε στη
Φλωρεντία.2 Η θέση της Βυζαντινής αντιπροσωπείας δεν ήταν
ενιαία. Ορισμένοι υποστήριζαν την ένωση (Βησσαρίων, Ισίδωρος)
και άλλοι όχι (Μάρκος Ευγενικός, Γεμιστός-Πλήθων). Παρά τις
επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν, τελικά, η Ένωση υπογράφηκε από
τη Βυζαντινή αντιπροσωπεία (με εξαίρεση δύο μέλη). Η σύνοδος
έληξε τον Ιούλιο του 1439. Φάνηκε προς στιγμήν ότι η Σύνοδος αυτή
έδωσε οριστικό τέλος στο σχίσμα των δύο εκκλησιών, ορθόδοξης και
καθολικής. Ως ηγέτης του Χριστιανισμού αναγνωρίστηκε ο Πάπας.
Όταν η Βυζαντινή αντιπροσωπεία επέστρεψε στην
Κωνσταντινούπολη διαπίστωσε ότι τα πνεύματα ήταν οξυμένα. Το
μεγαλύτερο μέρος του λαού και του κλήρου ήταν εχθρικό στην
Ένωση. Οι μνήμες ήταν ακόμα νωπές: η απάνθρωπη συμπεριφορά
της Δ’ Σταυροφορίας το 1204, η υπεροπτική συμπεριφορά των
μισθοφόρων και καθολικών κληρικών, καθώς και των Λατίνων
εμπόρων της Βενετίας και της Γένουας..., δεν άφηναν πολλά

1 Νικολούδης Νικόλαος, Ιωάννης Ε’ και Μανουήλ Β’, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος
7, έκδοση ΔΟΜΗ Α.Ε., σελ. 290 - 327, Αθήνα.
2 Παπαρρηγόπουλος Κων., οπ. παρ., τόμος 17, σελ. 104 και εξής, Αθήνα.

91
περιθώρια για συνεννόηση. Το ρήγμα που προκάλεσε το σχίσμα των
εκκλησιών το 1054 είχε βαθύνει και η γεφύρωση του χάσματος δεν
ήταν πλέον εφικτή. Η μεγάλη έκταση που πήραν τα επεισόδια στο
Βυζάντιο από τον αρνητικό αντίκτυπο της Ένωσης των Εκκλησιών
σταμάτησε κάθε προσπάθεια υλοποίησης του σχεδίου. Είναι
αυτονόητο ότι, οι προσπάθειες των Βυζαντινών αυτοκρατόρων για
ένωση των Εκκλησιών απέβλεπαν σε πολιτικές σκοπιμότητες. Η
αποδυνάμωση της αυτοκρατορίας και η απειλή για κατάρρευση από
τους εξωτερικούς εχθρούς, οδηγούσαν στην απεγνωσμένη ενέργεια
της Ένωσης (= υποδούλωσης) της Ορθοδοξίας στην ανυπόληπτη
Παπική Εκκλησία, με αντάλλαγμα τη βοήθεια της Δύσης για να
αποφύγει την ολική καταστροφή από τους εξωτερικούς εχθρούς της.

2.13. Ο Ξεπεσμός του Παπισμού

Η Παπική Εκκλησία το 15ο αιώνα (+) βρισκόταν σε κάθετη
πτώση στα χέρια των Βοργίων.1 Ο δεύτερος Βοργίας Πάπας
Αλέξανδρος ΣΤ’ (1492) ήταν πατέρας 8 παιδιών από 3 γυναίκες,
πέντε από τα οποία (1503) τα έκανε καρδινάλιους.2
Στη Βόρεια Ευρώπη, τα έργα της Παπικής Εκκλησίας υπό το
καθεστώς των Βοργίων ενώθηκαν με εκείνα της Ιεράς Εξέτασης και
διαμόρφωσαν ένα νέο ευρύτερο σύνολο, για να δείξουν τον
κατήφορο της Παπικής Εκκλησίας στο όνομα του Χριστιανισμού. Τα
ίδια με τους καθολικούς, έκαναν και οι Προτεστάντες την εποχή της
Ελισαβετιανής Αγγλίας (1533-1603).
Τα συγχωροχάρτια της καθολικής εκκλησίας είχαν πάρει
διαστάσεις, πουλιόνταν ευρέως στην αγορά: Αφορούσαν άλλοτε
σβήσιμο αμαρτιών ζώντων προσώπων και άλλοτε νεκρών συγγενών
για να απαλλαγούν από τις αμαρτίες τους, εκ των υστέρων (μετά
θάνατον). Η συγχώρεση των αμαρτιών έγινε εμπορεύσιμο είδος από
την παπική εκκλησία. Οι διαστάσεις που πήραν όλα αυτά οδήγησαν
το Γερμανό Θεολόγο Μαρτίνο Λούθηρο (1483-1546) να εξοργιστεί.
Επισκέφθηκε τη Ρώμη και σοκαρίστηκε από όσα είδε και άκουσε.
Άνοιξε πόλεμο εναντίον της απόσπασης χρημάτων από αφελείς και

1 Βοργίοι: Ιταλική οικογένεια Ισπανικής καταγωγής.

2 Simon Jenkins, όπ. παρ., σελ 153.
92
φτωχούς πιστούς, για την «απαλλαγή της ψυχής τους από το
Καθαρτήριο, τη στιγμή που τα χρήματα καταβάλλονταν».1
Ο Λούθηρος πίστευε ότι η πίστη είναι προσωπική σχέση
μεταξύ θεού και ανθρώπου. Η σωτηρία της ψυχής δεν ήταν θέμα
αμοιβής, δηλ. κάτι που θα μπορούσε να αγοράσει κανείς, αλλά θέμα
πίστης του ανθρώπου προς το Θεό, που ανταποδίδεται με την αγάπη
του Θεού. Για τον Λούθηρο ο παπισμός ήταν διεφθαρμένος. Η
Εκκλησία ήταν πλουσία σε ακίνητα, δεν είχε ανάγκη από χρήματα,
γι’ αυτό και πολλοί είχαν αρνητικά αισθήματα απέναντι της.
Μέσα από αυτή τη βρώμικη περίοδο ξεπήδησε η Ιταλική
αναγέννηση, (η οποία εξαπλώθηκε και έγινε Ευρωπαϊκή), με
σημαντικούς πνευματικούς εκπροσώπους, που βρήκαν την
έμπνευση στα γραπτά και καλλιτεχνικά δημιουργήματα της Αρχαίας
Ελλάδας.

2.14. Ο Προτεσταντισμός
Θεωρούμε σκόπιμο. να προτάξουμε σ΄ αυτή την ενότητα τον
προσδιορισμό κάποιων εννοιών, μαζί με τα πρόσωπα που
πρωταγωνίστησαν σ’ αυτή τη μεταρρύθμιση:

• Προτεσταντισμός: Θρησκευτικό δόγμα των Χριστιανικών

εκκλησιών, που προήλθαν από τη
μεταρρύθμιση (Λουθηρανικές,
Μεταρρυθμισμένες, Αγγλικανικές).
• Προτεστάντης: Μεταρρυθμιστής, διαμαρτυρόμενος.
• Αγγλικανισμός: Τα δόγματα και οι θεσμοί της
Αγγλικανικής εκκλησίας, όπως
διαμορφώθηκαν μετά τη χειραφέτηση
της από την παπική Ρώμη το 16ο αιώνα.
Άγγλος βασιλιάς ο Ερρίκος Η’ (1509-
1547).
• Λούθηρος Μαρτίνος Γερμανός Θεολόγος, προτεστάντης,
(1484-1546): μαχητής κατά του Παπισμού.
• Καλβίνος Γάλλος θεολόγος και μεταρρυθμιστής,
(1509-1564): οπαδός των Λουθηρανικών ιδεών
(1533).
• Καλβινισμός: Προτεσταντικό δόγμα, που

1 Simon Jenkins, οπ. παρ.

93
 διαμορφώθηκε με βάση τη σκέψη του
Καλβίνου και τις αρχές της
μεταρρύθμισης.
• Ουγενότοι: Προσωνύμιο που έδωσαν οι Γάλλοι
καθολικοί στους Καλβινιστές.
• Βαρθολομαίος: Η νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου, η
μεγάλη σφαγή των προτεσταντών-
Ουγενοτών στο Παρίσι από τους
καθολικούς το 1572.
Ο Προτεσταντισμός βασίζεται σε τρεις βασικές αρχές:
- την απόλυτη αυθεντία της Αγίας Γραφής στο θέμα της πίστης
- τη σωτηρία δια της πίστεως, η οποία είναι δωρεά θεού
- τη δύναμη της εσωτερικής μαρτυρίας του Αγίου Πνεύματος, δια
του οποίου ο πιστός αντιλαμβάνεται το λόγο του Θεού, που
περιέχεται στα Ιερά βιβλία.
Ο Προτεσταντισμός λοιπόν αυτοπροσδιορίζεται ως κοινή
στάση σκέψης και βίου, η οποία συνίσταται στην αφοσίωση στο
Ευαγγέλιο, και όχι ως σύνολο δογμάτων.
Ο Προτεσταντισμός επικράτησε τον 16ο αιώνα στις Βόρειες
κυρίως χώρες της Ευρώπης: Ηνωμένο Βασίλειο και Σκανδιναβικές
χώρες. Η Γερμανία διχάστηκε: Η Βόρεια ήταν υπέρ της
μεταρρύθμισης του Λουθήρου, άρα προτεσταντική και μαζί η Βόρεια
Ολλανδία και η Πρωσία. Οι Αψβουργικές περιοχές και μαζί η Νότια
Γερμανία, η Αυστρία, η Ουγγαρία και η Φλάνδρα παρέμεναν πιστές
στον καθολικισμό της Ρώμης. Στις λοιπές Ευρωπαϊκές χώρες, εκτός
Βαλκανίων και Ανατολικής Ευρώπης, που επικρατεί η Ορθοδοξία, ο
Προτεσταντισμός είναι μειοψηφία. Εκεί που κυρίως κυριαρχεί ο
καθολικισμός είναι η Ισπανία, η Ιταλία και η Γαλλία.
Η Συνθήκη που υπογράφηκε το 1555 στο Άουγκσμουργκ από
τους Λουθηρανούς και τους Ρωμαιοκαθολικούς απέρριπτε τον
κεντρικό ρόλο της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στη Χριστιανική
πίστη... Η εκκλησία και οι ιερείς θα έπρεπε να παίρνουν γραμμή
μόνο από τη Βίβλο, όχι από τη Ρώμη. Αναγνώριζε ως μόνο δόγμα της
Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τον Λουθηρανισμό ή τον
Ρωμαιοκαθολικισμό (ένα από τα δύο). Συμφωνήθηκε ότι στο μέλλον
η θρησκευτική προσχώρηση ενός κράτους θα αποφασίζονταν με

94
βάση την αρχή: «Όποιος κυβερνάει μια χώρα θα καθορίζει και την
πίστη της».1
Στις 23 προς 24 Αυγούστου του 1572 - τη νύχτα του Αγίου
Βαρθολομαίου - έγινε η μεγάλη σφαγή των Προτεσταντών στο
Παρίσι και τις επόμενες μέρες στη Γαλλική επαρχία. Υποκινητής ήταν
η Αικατερίνη των Μέδικων (1519-1589), χήρα του Ερρίκου Β’ της
Γαλλίας, ως αντιβασίλισσα του ανήλικου γιου της Καρόλου Θ’,
μετέπειτα βασιλιά της Γαλλίας (1560-1574), λόγω της διένεξης
Ρωμαιοκαθολικών - Προτεσταντών, που δίχασε τη χώρα. Τα θύματα
της σφαγής στο Παρίσι έφτασαν τις 3.000 και πάνω. Η
Προτεσταντική Ευρώπη έφριξε, ενώ η καθολική χάρηκε για το
«θρίαμβο» (!). Πολλοί προτεστάντες (ή αλλιώς Ουγενότοι) ζήτησαν
καταφύγιο στην Αγγλία και στη Βόρεια Ολλανδία, η οποία ήταν σε
ανοιχτή εξέγερση κατά της Ισπανίας με τον Γουλιέλμο το «Σιωπηλό»
της Οράγγης να είναι πολύ δημοφιλής και να εκλέγεται μονάρχης
της αποσχισθείσης Ολλανδικής δημοκρατίας. Στην Ισπανία απέμεινε
μόνο η καθολική Φλάνδρα.2
Ο Φίλιππος Β’ της Ισπανίας (1556-1598) της Δυναστείας των
Αψβούργων, άρχισε να καταστέλλει τον προτεσταντισμό της
Φλάνδρας. Η έλευση της Ιεράς Εξέτασης το 1567 η οποία απαιτούσε
από τους Ολλανδούς πολίτες να ακολουθούν πιστά την Παπική
Σύνοδο του Τρέντο (π. της Β. Ιταλίας) εξάντλησε τα όρια υπομονής.
Καταδικάστηκαν σε θάνατο πολλοί Ολλανδοί και εκτελέστηκαν στην
κεντρική πλατεία. Η βάναυση αυτή συμπεριφορά εξόργισε τον
Γουλιέλμο το «Σιωπηλό» της Οράγγης και τον οδήγησε να διεξάγει
ένα πόλεμο που διήρκεσε χρόνια και κατέληξε στην ανεξαρτησία της
Ολλανδίας από την Ισπανία.

2.15. Η Ναυμαχία της «Ναυπάκτου».

Η Ισπανία του Φιλίππου Β’ λόγω της αφοσίωσης της στη
Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, προσφέρθηκε να αντιμετωπίσει μια νέα
Οθωμανική πρόκληση στη Μεσόγειο. Το 1566, ο Σουλεϊμάν είχε
πεθάνει: Η κατάληψη της Χριστιανικής Κύπρου από την Οθωμανική
Αυτοκρατορία το 1570 εξόργισε τον Πάπα και τον οδήγησε να

1Simon Jenkins, όπ. παρ., σελ. 165-169.

2Φλάνδρα: Περιοχή της Δυτικής Ευρώπης, ανάμεσα Γαλλία, Βέλγιο, Ολλανδία, στις
ακτές της Βόρειας θάλασσας.
95
οργανώσει μια νέα Ιερά συμμαχία για να αντιμετωπίσει τους
Οθωμανούς στη θάλασσα. Η Βαρκελώνη, η Βενετία και η Γένουα
συνεισέφεραν τα πλοία (κωπήλατα), υπό την αρχηγία του
ετεροθαλούς αδελφού του Φιλίππου Β’, Δον Χουάν (Ιωάννη) του
Αυστριακού (ηλικίας μόλις 26 χρόνων).
Το 1571, το Σεπτέμβριο ο Χριστιανικός/Συμμαχικός στόλος
απέπλευσε από τη Μεσσήνη (= στο ΒΑ άκρο της Σικελίας) με
κατεύθυνση, το Ιόνιο. Έφτασε στα Ιόνια νησιά, όπου οι ελληνικοί
πληθυσμοί τον υποδέχτηκαν με ενθουσιασμό. Ο Οθωμανικός στόλος
ήταν αγκυροβολημένος στη Ναύπακτο. Η δύναμη του στόλου των
συμμάχων της Δύσης αποτελούνταν από 210 γαλέρες, 30 φρεγάτες
και 24 μεταγωγικά σκάφη. Στους αριθμούς αυτούς προστέθηκαν και
σημαντικές ελληνικές δυνάμεις: 50 γαλέρες και αρκετά μικρότερα
πλοία. Συμμετείχε και μεγάλος αριθμός Ελλήνων οπλιτών. Το σύνολο
των ανδρών ήταν περίπου 40 χιλιάδες από τους οποίους οι 28
χιλιάδες ήταν Ισπανοί.
Οι Οθωμανοί από την πλευρά τους διέθεταν 230 γαλέρες και
άλλα μικρότερα σκάφη. Οι δύο στόλοι συναντήθηκαν στην είσοδο
του Κορινθιακού κόλπου, στα νησιά Εχινάδες στις 7 Οκτωβρίου
1571. Η ναυμαχία που ακολούθησε καταγράφηκε ως φοβερή.
Πράγματι και οι δύο πλευρές μάχονταν λυσσωδώς για τη νίκη. Η
υπεροχή ωστόσο των συμμαχικών δυνάμεων της Δύσης ήταν
εμφανής. Μέσα σε μερικές ώρες ο Οθωμανικός στόλος
καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς. Σώθηκαν μόνο 35 γαλέρες.
Σκοτώθηκαν 20.000 άνδρες, αιχμαλωτίστηκαν 4.000 κωπηλάτες,
όλοι Οθωμανοί και 10.000 χριστιανοί, που μάχονταν στην
Οθωμανικό στόλο (οι Χριστιανοί που σώθηκαν αφέθηκαν ελεύθεροι
από τους συμμάχους). Από τις Χριστιανικές δυνάμεις σκοτώθηκαν
περί τους 12.000 άνδρες και καταστράφηκαν 15 πλοία. Καθώς οι
Έλληνες μάχονταν και στους δύο στόλους, οι απώλειες ήτα μεγάλες.
Ο αντίκτυπος από τη νίκη αυτή στο Χριστιανικό κόσμο της
Δύσης ήταν τεράστιος, ευνοϊκά τεράστιος. Η Δύση πανηγύρισε. Ο
Δον Χουάν (Ιωάννης) αποθεώθηκε (τον 16ο αιώνα). Όμως, όπως ήταν
αναμενόμενο, η νίκη αυτή δεν είχε καμιά συνέχεια, ώστε να
επικρατήσουν οριστικά οι Δυτικές Χριστιανικές δυνάμεις έναντι της
Οθωμανικής αυτοκρατορίας, πράγμα που φανερώνει πως
ενεργούσαν χωρίς σχέδιο και στρατηγική. Είναι δύσκολο να
κατανοήσει κανείς πως συνέβαινε, οι ηγεσίες των Ευρωπαϊκών
96
χωρών να κινητοποιούν τόσο μεγάλες και δαπανηρές στρατιωτικές
δυνάμεις χωρίς σχέδιο, δηλ. χωρίς να ξέρουν τι επιδιώκουν, ποια θα
είναι τα επόμενα βήματα. Έμοιαζε σαν να ήταν γι’ αυτούς ένας
περίπατος στη Μεσόγειο. Να παρενοχλούν απλά κατά καιρούς τους
Οθωμανούς, να κάνουν επίδειξη δύναμης... και να φεύγουν. Δεν
έβλεπαν άραγε τα δεινά που επισώρευε στην Ευρώπη και στους
Χριστιανικούς λαούς της, η εξάπλωση του Οθωμανικού κινδύνου;
Πώς μπορούσαν να παίρνουν τόσο μικρόπνοες και ασχεδίαστες
αποφάσεις;
Ο Οθωμανικός στόλος γρήγορα ανασυγκροτήθηκε,
αναδιοργανώθηκε και κυριάρχησε και πάλι στη Μεσόγειο. Οι
Έλληνες (και οι λοιποί Βαλκανικοί λαοί) παρέμειναν υπόδουλοι στον
Οθωμανικό δυνάστη. Ωστόσο, η πανωλεθρία αυτή του Οθωμανικού
στόλου στις Εχινάδες είχε και ένα καλό: ταπείνωσε την Οθωμανική
αλαζονεία και σήμανε την απαρχή της υποχώρησης του
σκοταδισμού που επέβαλε. Η σταδιακή παρακμή της Οθωμανική
αυτοκρατορίας δεν ήταν πλέον μακριά. Η πρώτη περίοδος από την
άλωση που διήρκεσε περιττά 120 χρόνια έληξε με την υπογραφή της
Συνθήκης Ειρήνης των Οθωμανών με τους Ενετούς στις 7 Μαρτίου
1573. Με τη Συνθήκη αυτή, η Βενετία έχασε και την Κύπρο και
υποσχόταν να μην κινητοποιηθεί πλέον εναντίον της Οθωμανικής
αυτοκρατορίας είτε μόνη, είτε με συμμάχους. Το κλείσιμο του 16ου
αιώνα βρήκε τον Ελληνισμό παραδομένο ολοκληρωτικά στην
Οθωμανική κυριαρχία. Η Ελλάδα και πάλι ήταν θύμα.

***
Ένα γενικότερο σχόλιο, θεωρούμε ότι είναι απαραίτητο:
Δεν αποκλείουμε, επιδίωξη των συμμαχικών Δυνάμεων της
Ευρώπης στη ναυμαχία της «Ναυπάκτου» να ήταν η παρεμπόδιση
της παραπέρα εξάπλωσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη
Δυτική Μεσόγειο, πέρα από την κατάληψη της Χριστιανικής Κύπρου.
Ωστόσο, μια νίκη, όσο σημαντική κι αν είναι, δεν αρκεί, αν δεν
συνοδεύεται από ένα σχέδιο που αποβλέπει στη οριστική
αποδυνάμωση του αντιπάλου, εν προκειμένω της Οθωμανικής
αυτοκρατορίας, ώστε να απαλλαγεί η Ευρώπη από τον Οθωμανικό
κίνδυνο. Ποιο ήταν λοιπόν το σχέδιο της Ευρώπης; Ασφαλώς δεν
υπήρχε. Έτσι, πολύ σύντομα ο Οθωμανικός στόλος
97
ανασυγκροτήθηκε και απειλούσε εκ νέου την Ευρώπη. Η Οθωμανική
Αυτοκρατορία επέζησε μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, όπου με τις
Συνθήκες των Σεβρών το 1920 και της Λωζάνης το 1923
απογυμνώθηκε και, το κράτος που απέμεινε, πήρε τις διαστάσεις
που έχει σήμερα η Τουρκία.
Η θρασύτατη παραβατική συμπεριφορά της Τουρκίας, στις
μέρες μας (το 2020), με απειλές εναντίον της Ελλάδας και της
Κύπρου, επομένως εναντίον της Ευρώπης, επιβουλευόμενη την
εδαφική τους ακεραιότητα και παραβιάζοντας παράφορα του
Διεθνές Δίκαιο και τις Διεθνείς Συνθήκες, με παράλογες απαιτήσεις,
προκειμένου να κερδίσει - παράνομα - οικονομικά και εδαφικά
οφέλη στο Αιγαίο και στη Ανατολική Μεσόγειο, είναι επιεικώς
απαράδεκτη, ενώ η Ευρώπη - την ίδια στιγμή - επιδεικνύει τη
συνήθη «ένοχη αδιαφορία». Το Άκρον Άωτον της Ευρωπαϊκής
ανευθυνότητας είναι ότι χώρες όπως η Γερμανία, η Ιταλία και η
Ισπανία, μέσα στην κορύφωση της κρίσης με την Τουρκία, πωλούν
στρατιωτικό εξοπλισμό1 στη χώρα αυτή για να τον χρησιμοποιήσει
εναντίον της Ελλάδας και της Κύπρου, δύο ισότιμων μελών του
σκληρού πυρήνα της Ευρώπης (της Ευρωζώνης). Αν αυτό δεν είναι
παραλογισμός, τότε τι είναι; Οι ηγέτες της Ευρώπης πώς βλέπουν
άραγε την Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση; Είναι ώριμοι γι’ αυτό το
εγχείρημα ή ο καθένας βλέπει την Ολοκλήρωση της Ευρώπης από τη
δική του εθνική οπτική γωνία;

1 Σύμφωνα με δήλωση του Υπουργού Εξωτερικών της Ελλάδας.

98
 ΚΕΦ. 3 Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
Οι Αέναες Συγκρούσεις (οι πόλεμοι και οι Συνθήκες)

99
100
 ΚΕΦ. 3. Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
ΟΙ ΑΕΝΑΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ1

«Πόλεμος δίκαιος ειρήνης αισχράς αιρετώτερον»

Δημοσθένης, Α’ Φιλιππικός (355 - 341 π.Χ.).

«Όπου άμιλλα ενταύθα και νίκη εστίν»

Αριστοτέλης, Ρητ. (384 - 322 π.Χ.).

«Δια την των χρημάτων κτήσιν πάντες οι πόλεμοι ημίν

γίνονται»
Πλάτων «Φαίδων», (427-347 π.Χ.)

Στην αναδυόμενη Ευρώπη, τα μέλη μεγάλων οικογενειακών

οίκων, προκειμένου να νέμονται την εξουσία των Ευρωπαϊκών
χωρών, παντρεύονταν μεταξύ τους, δηλ. δημιουργούσαν ενδογαμίες
(ή αλλιώς αιμομικτικούς γάμους). Αυτό φαίνεται ότι - όταν ξεκίνησε
επί Μαξιμιλιανού Α’ (1508-1519) - είχε σκοπό να οδηγήσει τη
Ευρώπη στην ομόνοια και όχι στις αντιδικίες και στις συγκρούσεις
των χωρών. Όμως, κάθε φορά που χήρευε ένας θρόνος, οι
ανταγωνισμοί κατέληγαν σε έντονες συγκρούσεις, έστω κι αν οι
ηγεμόνες της Ευρώπης είχαν την ίδια καταγωγή (ήταν στενοί
συγγενείς). Είχαν προέλευση είτε από τον οίκο των Αψβούργων
(Αυστρία), είτε από τον οίκο των Βουρβόνων (Γαλλία), είτε από τον
οίκο των Καρολίδων, είτε από τον οίκο της Σαξωνίας... κ.ά. Κι αυτό,
όχι για να οδηγήσει τις χώρες της Ευρώπης στην οικογενειακή
ομόνοια, όπως πίστευε ο Μαξιμιλιανός..., αλλά για να νέμονται την
εξουσία και την οικονομία (κυρίως γη), τα μέλη των προνομιούχων
αυτών οικογενειών. Με άλλα λόγια κυριαρχούσε η Φεουδαρχική
οργάνωση στο πολιτικό - κοινωνικό σύστημα. Έτσι, στη ροή του
χρόνου προέκυψαν περιπτώσεις, που δύο στενοί συγγενείς ήταν
ηγεμόνες δύο χωρών (π.χ. της Γαλλίας και της Αγγλίας...), που είχαν

1 Οι πληροφορίες της ενότητας αυτής των πολέμων αντλήθηκαν, οι περισσότερες,

από το αξιόλογο βιβλίο του Simon Jenkins, Μια σύντομη Ιστορία της Ευρώπης,
έκδοση στα Ελληνικά «Ψυχογιός» Αθήνα 2019.
101
συγκρουόμενα συμφέροντα μεταξύ τους και πολεμούσαν ο ένας τον
άλλο, ή ακόμα ο ίδιος ηγεμόνας είχε δικαίωμα διαδοχής σε δύο
θρόνους ταυτόχρονα (δύο χωρών).
Οι πόλεμοι είχαν πολιτικά και θρησκευτικά κίνητρα. Θα
περιλάβουμε στην ενότητα αυτή και τις δύο αυτές κατηγορίες
πολέμων.
Η περιγραφή των γεγονότων της ενότητας αυτής (Κεφ. 3) είναι
συνοπτική και οι επιλογές περιορισμένες. Η Ευρώπη την εποχή που
συνέβαιναν όλα αυτά (οι έριδες, οι συγκρούσεις και τα συμφέροντα)
προσπαθούσε να βρει το δρόμο της. Η οικονομική και πνευματική
ανάπτυξη των λαών της ήταν σε πολλή πρώιμη κατάσταση και
χρειαζόταν ακόμα χρόνο η ωρίμανση τους. Οι επιλογές των
γεγονότων που αναφέρονται δεν έχουν σκοπό, ούτε να εξωραΐσουν
μια κατάσταση, ούτε να την σπιλώσουν. Ήδη, ο δρόμος που έχει
διανύσει η Ευρώπη είναι σημαντικός και πιστεύεται ότι θα συνεχίσει
έτσι μέχρι την ολοκλήρωση της. Τα λάθη του παρελθόντος ελπίζεται
να εκλείψουν. Ο δρόμος που επέλεξε τελικά για την ολοκλήρωση της
φαίνεται πως είναι προς τη σωστή κατεύθυνση. Το Ασιατικό
περιβάλλον της ωστόσο - κυρίως - δεν φαίνεται να αδημονεί να
ακολουθήσει παράλληλη πορεία, γι’ αυτό και οι οχλήσεις από την
πλευρά αυτή δεν πρόκειται να σταματήσουν σύντομα.

3.1. Η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους

962-1806
Με τον τίτλο αυτό ονομάστηκε η Γερμανική αυτή
αυτοκρατορία, που έζησε από το 10ο αιώνα μέχρι τους
Ναπολεόντειους πολέμους. Ιδρύθηκε το 962 με την άνοδο στο θρόνο
του προικισμένου βασιλιά της Γερμανίας Όθωνα Α’ τον Μέγα και
καταλύθηκε το 1806, όταν η Αυστρία συνετρίβη από τις δυνάμεις
του Γάλλου Ναπολέοντα Βοναπάρτη στη μάχη του Αούστερλιτς.
Περιελάμβανε κυρίως τα βασίλεια της Γερμανίας, μέρος της Ιταλίας,
και από το 1032 και τη Βουργουνδία. Από το τέλος του 13ου αιώνα -
εξασθενημένη από τις εσωτερικές έριδες - έχασε τις κτήσεις της στην
Ιταλία, στην Ελβετία και στη Βουργουνδία και περιορίστηκε στα όρια
της Γερμανικής Επικράτειας. Προετοίμασε το έδαφος για τη
συγκρότηση της, ο Φράγκος Κάρολος Α’ ο Μέγας (ή Καρλομάγνος), ο
οποίος περί το 800 ονομάστηκε «αυτοκράτορας των Ρωμαίων» και
ένωσε κάτω από την εξουσία του ένα μεγάλο μέρος της Χριστιανικής
102
Ευρώπης. Την περίοδο από το 800 μέχρι τον Όθωνα Α’ το Μέγα (το
962) συνέβησαν σημαντικά γεγονότα μεταξύ της Παπικής Εκκλησίας
και της κοσμικής εξουσίας, όπως οι πόλεμοι, οι πολιτικές και
οικονομικές εξελίξεις, η σταδιακή σχηματοποίηση των μεγάλων
Ευρωπαϊκών κρατών... Τελευταίος αυτοκράτορας αυτής της
μεταβατικής περιόδου ήταν ο Ερρίκος Α’ (919-936) και διάδοχος του
ο Όθων Α’ ο Μέγας, γιος του, ιδρυτής και πρώτος αυτοκράτορας της
Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (962-973). Ο Όθωνας Α’ στέφθηκε
αυτοκράτορας από τον Πάπα στις 2 Φεβρουαρίου 962.
Με το Βυζάντιο ο Όθωνας Α’ ακολούθησε διπλωματική
προσέγγιση, η οποία όμως προσέκρουσε στην εχθρότητα του
Βυζαντινού αυτοκράτορα Νικηφόρου Β’ Φωκά (963-969) της
Δυναστείας των Μακεδόνων. Μετά τη δολοφονία του Νικηφόρου Β’
Φωκά (963-969) (από τη σύζυγο του και το διάδοχο του Ιωάννη
Τσιμισκή, 969-976), οι Γερμανοβυζαντινές σχέσεις βελτιώθηκαν και
επισφραγίστηκαν με το γάμο του διαδόχου, Όθωνα Β’, με την
πριγκίπισσα του Βυζαντίου Θεανώ.
Η έκρυθμη κατάσταση στο εσωτερικό της Αγίας Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας συνεχίστηκε. Οι αντιδικίες μεταξύ των Ηγεμόνων, οι
εμφύλιοι πόλεμοι φθοράς, οι έριδες με την Εκκλησία, οι
δολοπλοκίες... ήταν φαινόμενα διαρκή και οδηγούσαν σε
δυσάρεστες καταστάσεις.
Το 1268 περίπου, έκλεισε η πρώτη πολυτάραχη περίοδος της
Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η οποία δεν μπόρεσε να αποκτήσει
πολιτική ομοιογένεια, εξακολουθούσε όμως να αποτελεί εστία
πολιτικών και οικονομικών εξελίξεων στην Ευρώπη.
Με την παραίτηση του Καρόλου Ε’ από τον αυτοκρατορικό
θρόνο το 1556 υπέρ του αδελφού του Φερδινάρδου Α’,
τερματίστηκε και η τελευταία περίοδος «ακμής» της Αγίας Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας. Ο Φερδινάρδος Α’ υπήρξε, ουσιαστικά, ο γενάρχης
του Αυστριακού κλάδου των Αψβούργων. Η κατάσταση συνεχίστηκε
ταραγμένη μέχρι την εμφάνιση στο Ευρωπαϊκό προσκήνιο του
Γάλλου Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Μετά τη συντριπτική νίκη του
Ναπολέοντα στη μάχη του Αούστερλιτς το 1806 επί της Αυστρίας
(Φραγκίσκος Β’) σήμανε και η τυπική διάλυση της Αγίας Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας του Γερμανικού έθνους.
Τα όποια πνευματικά επιτεύγματα της Αυτοκρατορίας αυτής,
επομένως της Ευρώπης, ήταν σημαντικά μόνο κατά το 14ο και 15ο
103
αιώνα, όχι όμως πριν και όχι τόσο, ώστε να υπερβούν αυτά του
Βυζαντίου. Πρώτη η Ιταλία άρχισε να δημιουργεί πνευματικά και
καλλιτεχνικά επιτεύγματα, λίγο πριν το τέλος της ύστερης
Βυζαντινής περιόδου. Σποραδικά εμφανίστηκαν την εποχή αυτή
αρκετά πνευματικά επιτεύγματα και σε άλλες περιοχές της Ευρώπης
- λίγο πριν, και μετά την κατάλυση του Βυζαντίου - παρά την άστατη
και ως εκ τούτου δύσκολη κατάσταση που επικρατούσε.
Οι Δυναστείες (οίκοι) που εκυβέρνησαν την Αγία Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία ήταν: οίκος Καρολίδων, οίκος Φραγκωνίας, οίκος
Σαξωνίας, οίκος Χοχενστάουφεν, οίκος Γουέλφων, οίκος
Αψβούργων, οίκος Νασσάου, οίκος Λουξεμβούργου, οίκος
Βιττελσβάχων... και άλλοι.

3.2. Οι πόλεμοι και οι Συνθήκες1,2

3.2.1. Ο Αγγλογαλλικός Πόλεμος (1337-1453) διήρκησε πάνω από
100 χρόνια στις διάφορες φάσεις του (γι’ αυτό λέγεται και
εκατονταετής). Πρόκειται για σειρά πολέμων με νίκες και ήττες
εναλλασσόμενες και στις δύο πλευρές. Διεξήχθη σχεδόν εξ
ολοκλήρου επί Γαλλικού εδάφους. Βασική αιτία του πολέμου αυτού
ήταν η διεκδίκηση του θρόνου της Γαλλίας από τον Ενδουάρδο Γ΄
(1327-1377), γιο του Εδουάρδου Β΄, βασιλιά της Αγγλίας (1307-
1327) και της Ισαμπέλας (1327-1330), κόρης του βασιλιά της Γαλλίας
Φιλίππου Δ΄ (1268-1314), τώρα χήρα. Άρα, είχε δικαίωμα διαδοχής,
όχι μόνο στον Αγγλικό θρόνο, αλλά και στο Γαλλικό (λόγω της
μητέρας του και του παππού του). Είχε ήδη καταλάβει σε ηλικία 18
χρόνων το θρόνο της Αγγλίας – μετά το θάνατο του πατέρα του –
και διεκδικούσε και το θρόνο της Γαλλίας από το θάνατο του
παππού του Φιλίππου Δ΄ (1268-1314).
Αργότερα, προστέθηκε ως αιτία πολέμου και η απειλή της
Γαλλίας να προσαρτήσει τα πλούσια λιμάνια της Φλαμανδίας το
1337, τα οποία συνδέονταν με το Αγγλικό εμπόριο του μαλλιού. Δεν

1
Βλ. SIMON JENKINS, Μια σύντομη ιστορία της Ευρώπης, Εκδ. ΨΥΧΟΓΙΟΣ,
Αθήνα 2019.
2
Η ενότητα αυτή δεν επιδιώκει την ενδελεχή εξιστόρηση της αχαλίνωτης πολεμικής
μανίας των Ευρωπαϊκών Χωρών την εποχή αυτή, αλλά να περιγράψει απλά και
αδρομερώς την ταραγμένη εκείνη περίοδο, που βύθισε την Ευρώπη στην παράλυση
και στην παρακμή.
104
αποκλείεται επίσης να υπόβοσκε ως αιτία και η επιθυμία της
Αγγλίας να έχει το «ένα πόδι» στην Ηπειρωτική Ευρώπη, γι’ αυτό και
διεκδικούσε εδάφη της Γαλλίας κυρίως αυτά της Νορμανδίας και της
Βρετάνης.
Οι επί μέρους πόλεμοι κράτησαν μέχρι την πολιορκία της
Ορλεάνης, το 1429. Τότε εμφανίσθηκε εκεί η Ιωάννα της Λοραίνης –
η γνωστή Ζαν ντ’ Αρκ – η οποία αφύπνισε τον πατριωτισμό των
Γάλλων. Ο Κάρολος Ζ΄ (1422-1461), γιος του Καρόλου ΣΤ’ και της
Ιζαμπώς της Βαβαρίας, δέχθηκε τη βοήθεια της Ιωάννας της
Λοραίνης, η οποία τον έστεψε βασιλιά της Γαλλίας στη Ρενς το1429.
Αυτός κατέβαλε τα Αγγλοκρατούμενα εδάφη της Γαλλίας, νικώντας
τους Άγγλους το 1450 και το 1453, στο Φορμινιύ και στο Καστιγιόν,
κοντά στο Μπορντό. Έτσι, οι Άγγλοι εκδιώχθηκαν από τη Γαλλία.
Διατήρησαν στην κατοχή τους μόνο το Καλέ.
Η Ιωάννα της Λοραίνης αιχμαλωτίστηκε, παραδόθηκε στους
Άγγλους, δικάστηκε και θανατώθηκε στην πυρά.

3.2.2. Η εκδίκηση: Ο Γάλλος βασιλιάς Φραγκίσκος Α΄ (1515-1547)

θεωρούσε χρέος του να εκδικηθεί για τις ήττες που είχαν υποστεί οι
προκάτοχοί του από την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, στην Ιταλία. Η
μια μάχη διαδέχονταν την άλλη. Μάχες της Γαλλίας εναντίον της
Γερμανίας και της Ισπανίας. Στη μάχη της Παβίας (Μιλάνο) το 1525,
η τύχη δεν ευνόησε τους Γάλλους, ως συνήθως. Το άλογο του
Φραγκίσκου Α΄ σκοτώθηκε και ο ίδιος αιχμαλωτίστηκε και
αναγκάστηκε να ανακαλέσει τις αξιώσεις του στη Νεάπολη, στο
Μιλάνο και στη Βουργονδία (Τμήμα της Α. Γαλλίας, με πρωτ. τη
Ντιζόν). Όμως, σύντομα υπαναχώρησε. Ο Φραγκίσκος συνωμοτούσε
διαρκώς εναντίον του Καρόλου1. Συμμαχούσε με οποιονδήποτε
εχθρό του, ακόμα και με την Οθωμανική αυτοκρατορία,
προκειμένου να τον βλάψει. Σουλτάνος ήταν τότε ο Σουλεϊμάν ο
Μεγαλοπρεπής (1520-1566). Ήταν συμπαθής στους Ηγεμόνες της
Ευρώπης. Τον αντιμετώπιζαν ως ανάχωμα κατά της Ρωσικής
επέκτασης.
1
Κάρολος Κουίντος: Ως Κάρολος Α’ υπήρξε βασιλιάς της Ισπανίας (1516-1556) της
Δυναστείας των Αψβούργων. Ως Κάρολος Ε’ υπήρξε αυτοκράτορας της Αγίας
Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (1519-1556).

105
 Ο Φραγκίσκος Α’ της Γαλλίας ενθάρρυνε τον Σουλεϊμάν να
συνεχίσει την προέλαση εναντίον του Καρόλου Ε΄ και της
πρωτεύουσάς του της Βιέννης στην Αυστρία. Η πράξη αυτή
θεωρήθηκε τότε προδοσία της Χριστιανοσύνης. Ένα χρόνο αργότερα
ο στρατός του Καρόλου Ε’ διέπραξε ωμότητες στην Ιταλία (Ρώμη):
Πολλές ζημιές στους δρόμους και πολλοί πολίτες νεκροί (πέταγαν τα
πτώματά τους στον Τίβερη ποταμό). Το μεγαλύτερο μέρος του
πληθυσμού τράπηκε σε φυγή.
Όταν την άνοιξη του 1529 ξεκίνησε η αναμενόμενη πολιορκία
της Βιέννης από το Σουλεϊμάν, η αυστριακή αντεπίθεση την
εξουδετέρωσε. Η αποτυχία της πολιορκίας, ανέκοψε την παραπέρα
προέλαση των Οθωμανών στην Ευρώπη.

3.2.3. Ο τριακονταετής πόλεμος (1618-1648): Πρόκειται για μεγάλη

πολιτική και θρησκευτική σύρραξη που αιματοκύλησε την Ευρώπη
και ειδικότερα την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Στον πόλεμο αυτόν
ενεπλάκη σημαντικός αριθμός κρατών της Ευρώπης και είχε ως
αιτίες τον ανταγωνισμό των Ρωμαιοκαθολικών με του Προτεστάντες
και τις ανησυχίες, που προκάλεσαν στην Ευρώπη οι φιλοδοξίες του
οίκου της Αυστρίας των Αψβούργων. Η σύγκρουση, ξέσπασε στη
Βοημία (Δυτικό τμήμα της Τσεχίας), όπου οι Προτεστάνες
εξεγέρθηκαν κατά των Αψβούργων, λόγω της αυταρχικής
διακυβέρνησής τους (1618). Οι κυριότεροι σύμμαχοι των
Προτεσταντών ήταν οι Δανοί και οι Σουηδοί.
Ο βασιλιάς της Βοημίας Φερδινάρδος Β΄ των Αψβούργων,
οπαδός της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, εκθρονίστηκε και το
στέμμα του προσφέρθηκε στον Καλβινιστή1 εκλέκτορα του
παλατινάτου Φρειδερίκο Ε’. Το 1620, οι Τσέχοι νικήθηκαν στο Λευρό
Όρος (κορυφή των Άλπεων στη Γαλλία) από το Φερδινάρδο Β΄, ο
οποίος ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας.
Οι νίκες των Γάλλων στο Ροκρουά το 1643 και στο Λανς (πόλη
της Β. Γαλλίας στο Πα-ντε-Καλαί) το 1648 οδήγησαν τους
Αψβούργους στην υπογραφή της Συνθήκης της Βεστφαλίας.

1
Καλβινιστής: από το Καλβίνος: Γάλλος μεταρρυθμιστής, οπαδός των Λουθηρανικών
ιδεών.

106
Ανησυχώντας ο Λουδοβίκος ΙΓ’ της Γαλλίας και ο Ρισελιέ σύμβουλός
του, μήπως ο Φίλιππος Δ΄ της Ισπανίας (1621-1665) αξιοποιήσει τον
πόλεμο για να ενώσει ξανά την Ισπανική με την Αυστριακή
αυτοκρατορία του Καρόλου Ε΄, κήρυξε τον πόλεμο επισήμως στη
Μαδρίτη και απείλησε την Ισπανική Φλάνδρα. Στη συνέχεια
ενεπλάκησαν και οι Οθωμανοί στον πόλεμο μετά από πρόσκληση
των Προτεσταντών, που τους ζήτησαν να επιτεθούν κατά της
Αυστρίας.

3.2.4. Η Ειρήνη της Βεστφαλίας (1643): Το 1643, πάνω από 100

διπλωμάτες, που εκπροσωπούσαν τα εμπλεκόμενα μέρη
συναντήθηκαν στη Βεστφαλία, προκειμένου να συνομολογήσουν
μια σειρά τοπικών συμφωνιών, ώστε να αποτελέσουν όλες μαζί μια
συλλογική ειρήνη. Χρειάστηκαν πέντε (5) χρόνια για να επιτευχθεί η
συμφωνία, η οποία υπογράφηκε το 1648. Επρόκειτο ουσιαστικά για
την επιστροφή στη συμφωνία του Άουγκσμπουργκ: «όποιος κυβερνά
μια χώρα καθορίζει και την πίστη της». Λουθηρανοί / Καλβινιστές
συμφώνησαν να μοιραστούν με τους Καθολικούς τμήματα της
Ευρώπης. Αναγνωρίστηκε το καθεστώς της Ρωμαιοκαθολικής
Εκκλησίας στην Αυστρία και στη Βοημία. Η Ισπανία παραχώρησε
ανεξαρτησία στις περιοχές της Βόρειας Ολλανδίας και στους
Ευραίους τη δυνατότητα παραμονής εκεί.

3.2.5. Ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ (1643-1715): Ο Λουδοβίκος ΙΔ’, βασιλιάς

Ήλιος (της Δυναστείας των Βουρβόνων) διαδέχθηκε τον πατέρα του
σε ηλικία 5 χρ. και είχε την επιρροή της βασίλισσας μητέρας του
Άννας της Αυστριακής. Κατά την ενηλικίωσή του παντρεύτηκε τη
Μαρία – Θηρεσία της Αυστρίας (1660). Μεταρρύθμισε και οργάνωσε
ένα ενιαίο συγκεντρωτικό σύστημα. Συγκρούστηκε με την Αγία Έδρα
(κατά τη θητεία του Ιννοκέντιου ΙΑ’), εφάρμοσε κατασταλτική
πολιτική απέναντι στους Προτεστάντες, ανακαλώντας το Έδικτο1 της
Νάντης (1685). Αγαπούσε τα γράμματα και τις τέχνες και ανέδειξε τις
Βερσαλλίες2 και το Παρίσι σε κέντρο τεχνών και πολιτισμού.

1
Έδικτο: Διατάξεις. Το Έδικτο της Νάντης αφορούσε τα δικαιώματα των Γάλλων
Προτεσταντών και τερματίζονταν οι θρησκευτικοί πόλεμοι (1598).
2
Βερσαλλίες: Βασιλικό παλάτι 14 χιλ. ΝΔ του Παρισιού. Άρχισε να χτίζεται το 1660
με εντολή του Λουδοβίκου ΙΔ’.
107
Οργάνωσε ένα ισχυρό στρατό και συμμετείχε σε μια σειρά πολέμων,
όπως στον πόλεμο της Ολλανδίας, όπου η Γαλλία απέσπασε
σημαντικό τμήμα της Φλάνδρας (1672-1679) κ.ά.
Μετά το θάνατο της Μαρίας – Θηρεσία (1683) παντρεύτηκε
μυστικά με τη Μαντάμ ντε Μαιντενόν. Με τις διάφορες ερωμένες
του είχε πολλά παιδιά, νόθα ή αναγνωρισμένα.
Μετά από σχετική συμφωνία, που επιδίωξε με τον ομόλογό
του Κάρολο Β’ της Αγγλίας, ο Λουδοβίκος ΙΔ’ κήρυξε τον πόλεμο στη
Ολλανδία το 1672, προσχηματικά για το εμπόριο, πραγματικά όμως
για την προσάρτηση εδαφών. Όταν οι Γάλλοι εισέβαλαν στη χώρα
τους, οι Ολλανδοί άνοιξαν τα φράγματα και πλημμύρισε η χώρα. Ο
Γαλλικός στρατός ακινητοποιήθηκε και εκδιώχθηκε. Η Γαλλία
κέρδισε ελάχιστα εδάφη.
Ο Λουδοβίκος ΙΔ’ τώρα έστρεψε τη δραστηριότητά του στο
εσωτερικό της χώρας του και κατηύθυνε την επιθετικότητά του κατά
του Ουγενοτικού πληθυσμού, που προστάτευε το Έδικτο της Νάντης
του Ερρίκου Δ΄. Το 1685 ανακάλεσε το Έδικτο και διέταξε τους
Ουγενότους1 να ασπαστούν τον Καθολικισμό ή να αποχωρήσουν
από τη χώρα. Χιλιάδες πολίτες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη
Γαλλία και να καταφύγουν στην Αγγλία, στην Ολλανδία, στην
Πρωσία…
Μετά το Γαλλο-Ολλανδικό πόλεμο σχηματίστηκε εναντίον του
Λουδοβίκου ΙΔ’ μια αμυντική συμμαχία με τη συμμετοχή της
Ισπανίας, της Ολλανδίας, της Αγγλίας και της Αγίας Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας. Αυτό οδήγησε σε έναν ακόμα πόλεμο, τον
ονομαζόμενο «εννεαετή», ο οποίος ξεκίνησε το 1688 με το στρατό
του Λουδοβίκου ΙΔ’ – εντυπωσιακά μεγάλο – να κινείται μέσω της
Ολλανδίας και να εισέρχεται στη Λεκάνη του Ρήνου, καθώς και στη
Σαβοΐα (βορ. τμήμα των Γαλλικών Άλπεων) και στην Καταλωνία (ΒΑ
της Ισπανίας).

1
Ουγενότοι: Προσωνύμιο που έδωσαν οι Γάλλοι Καθολικοί στους Καλβινιστές.
• Καλβίνος: Γάλλος θεολόγος και μεταρρυθμιστής, οπαδός των Λουθηρανικών ιδεών.
• Λούθηρος Μαρτίνος (1483-1546): Γερμανός προτεστάντης, θεολόγος, μαχητής
κατά του παπισμού.
• Βαρθολομαίος: Η νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου, η μεγάλη σφαγή των Ουγενότων
στο Παρίσι από τους Καθολικούς το 1572.

108
ΣΗΜ.: Κυβερνήτης της Ολλανδίας ήταν ο Γουλιέλμος ο Σιωπηλός,
πρίγκηπας της Οράγγης (1559-1567) παντρεμένος με την
προτεστάντισσα κόρη του βασιλιά της Αγγλίας Ιακώβου Β΄ (1633-
1701) της Δυναστείας των Στιούαρτ, Πριγκίπισσα Μαρία, διάδοχο
του θρόνου. Ο Λουδοβίκος, όταν κατέλαβε το Λονδίνο απαίτησε και
πήρε το Αγγλικό στέμμα «επί ίσοις όροις» με τη σύζυγό του Μαρία,
ως Γουλιέλμος Γ΄ βασιλιάς της Αγγλίας (1689-1702).

3.2.6. Ο πόλεμος της Ισπανικής διαδοχής (1661-1700): Το 1697,

ενέσκυψε το ζήτημα της διαδοχής του ανάπηρου βασιλιά της
Ισπανίας και της Σικελίας Καρόλου Β΄(1661-1700) θύματος
αιμομικτικού γάμου των Αψβούργων και τελευταίου της Δυναστείας
αυτής στην Ισπανία. Το 1697 ήταν στα τελευταία του και δεν υπήρχε
ακόμα συμφωνία για τη διαδοχή του και τότε τα ενδιαφερόμενα
μέρη κατέφυγαν στον πόλεμο.
Ο Αυτοκράτορας Λεοπόλδος Α΄ (1658-1705) της Αγίας
Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας της Δυναστείας των Αψβούργων,
επιθυμούσε να κερδίσει το θρόνο της Ισπανίας για το γιο του
Κάρολο. Το Νοέμβριο του 1700, ο Κάρολος Β΄ της Ισπανίας κατέληξε
και στη διαθήκη του άφησε το θρόνο στο Δούκα της Ανδεγαυίας1,
εγγονό του Λουδοβίκου ΙΔ’ (1643-1715) της Γαλλίας. Αυτός
αναγνώρισε τον εγγονό του ως Φίλιππο Ε’ της Ισπανίας, καθώς και
διάδοχο του δικού του θρόνου.
Το Μάρτιο του 1701, οι Αυστριακοί, οι Ολλανδοί, και οι Άγγλοι
συνέστησαν συμμαχία εναντίον του Λουδοβίκου ΙΔ’ της Γαλλίας και
αποφάσισαν «για το καλό της Ευρώπης» να υποστηρίξουν το
Λεοπόλδο της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Στον πόλεμο αυτό,
που έγινε το 1702 στο βαρβαρικό χωριό Μπλενχάιμ ηττήθηκε η
Γαλλία. Ο Λουδοβίκος δε αποδέχθηκε την ήττα και οι μάχες
συνεχίστηκαν στις Κάτω Χώρες. Ακολούθησαν κι άλλες ήττες της
Γαλλίας μέχρι το 1708, που έχασε την Ολλανδία και τη Βόρειο
Ιταλία.2

1
Ανδεγαυία ή Ανζού: Ιστορική περιοχή της Δυτικής Γαλλίας. Προσαρτίστηκε
οριστικά στο Γαλλικό στέμμα το 1481 από το Λουδοβίκο ΙΑ’.
2
Το 1707, στην Αγγλία πραγματοποιήθηκε η Ένωση με τη Σκωτία και
δημιουργήθηκε η «Μεγάλη Βρετανία». Στο εξής οι Άγγλοι αποκαλούνται Βρετανοί.
109
3.2.7. Η Συνθήκη της Ουτρέχτης (1713-1715): Το σημαντικότερο
πρόβλημα για την ειρήνη την περίοδο αυτή ήταν η άρνηση του
Λουδοβίκου ΙΔ’ της Γαλλίας να παραδώσει τον ισπανικό θρόνο και η
κατάσταση οδήγησε σε έναν ακόμα σκληρό πόλεμο. Το 1709, σε
μάχη στη Βελγική μεθόριο, βρέθηκαν αντιμέτωποι ο Γαλλικός και ο
συμμαχικός στρατός, συνολικά 190.000 άνδρες, που κατέληξαν σε
λουτρό αίματος, αλλά χωρίς καθαρή νίκη. Ο Μάρλμπορω, Άγγλος
στρατηγός, ανάγκασε το Γαλλικό στρατό να υποχωρήσει.
Το 1710, ο Λουδοβίκος ΙΔ’, επιδίωξε ειρήνη, αλλά οι αντίπαλοί
του διαφώνησαν. Η διαφωνία συνεχίστηκε έως ότου οι
διαπραγματεύσεις οδήγησαν στη Συνθήκη της Ουτρέχτης1, το 1713.
Σύμφωνα με τη Συνθήκη αυτή, ο νέος αυτοκράτορας της Αγίας
Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Κάρολος ΣΤ’ έχασε το δικαίωμά του για
τον ισπανικό θρόνο. Αυτό ήταν νίκη για το Λουδοβίκο ΙΔ’ και το δικό
του υποψήφιο, τον εγγονό του Φίλιππο Ε’, ο οποίος διατήρησε το
στέμμα της Ισπανίας και παραιτήθηκε από το στέμμα της Γαλλίας. Ο
Λουδοβίκος ΙΔ’ αποδέχθηκε τον επίσημο διαχωρισμό του Γαλλικού
θρόνου από τον ισπανικό, όπως και την αποχώρηση της Γαλλίας από
το Ρήνο. Επίσης, στην Αγγλία παραχωρήθηκαν σημαντικές ναυτικές
βάσεις, όπως το Γιβραλτάρ, η Μινόρκα, η Νέα Γη… κ.ά.
Η Συνθήκη της Ουτρέχτης καθόριζε τα σύνορα της Δυτικής
Ευρώπης για 50 χρόνια2.

3.2.8. Το βασίλειο της Σουηδίας: Η κατάσταση στη Σουηδία από την

εποχή της Αναγέννησης και εξής είχε την παρακάτω εξέλιξη:
1523-1560: Ο Γουστάνος Βάζα επέβαλε τον κληρονομικό
χαρακτήρα του στέμματος.
1544: Ο Λουθηρανισμός έγινε επίσημη θρησκεία του Κράτους.
1568-1592: Ο Ιωάννης Βάζα επιχείρησε τη δημιουργία της
Σουηδικής αυτοκρατορίας στη Βαλτική.
1607-1611: Η επεκτατική πολιτική συνεχίστηκε και από τον
Κάρολο Θ’.
1611-1632: Ο Γουσταύος Β’ Αδόλφος εγκατέστησε στη
Σουηδία κοινοβουλευτικό καθεστώς και δημιούργησε ισχυρό

1
Ουτρέχτη: Πόλη της Ολλανδίας. Ένωση των επτά προτεσταντικών επαρχιών των
Κάτω Χωρών.
2
Simon Jenkins, όπ. παρ., σελ. 195 και εξής.
110
στρατό, που του επέτρεψε να παρέμβει με επιτυχία στον
Τριακονταετή Πόλεμο (1618-1648).
1632-1653: Τον Γουσταύο Β’ Αδόλφο διαδέχθηκε η βασίλισσα
Χριστίνα (1632-1654), μια εκκεντρική γυναίκα, διανοούμενη, λάτρης
των γραμμάτων και των τεχνών. Το 1654, σε ηλικία 28 ετών,
αποφάσισε να παραιτηθεί από το θρόνο και να καταφύγει στη
Ρώμη, όπου εγκαταστάθηκε ως καθολική μαζί με την προσωπική
αυλή της.
Τη Χριστίνα διαδέχθηκαν στο θρόνο μονάρχες, οι περισσότεροι
ακατάλληλοι. Το 1660-1697, ο Κάρολος ΙΑ’ εγκατέστησε στη Σουηδία
απόλυτη μοναρχία. Ο διάδοχός του Κάρολος ΙΒ’ (1697-1718),
αντιμετώπισε το Ρωσικό στρατό στην Εσθονία, πολλαπλάσιο σε όγκο
και τον νίκησε. Αντιμετώπισε επίσης επάξια τον Τσάρο της Ρωσίας
Μ. Πέτρο (1689-1725), ένα προικισμένο ηγέτη. Το επόμενο όμως
καλοκαίρι στην Ουκρανία συνετρίβη από το Μ. Πέτρο και κατέφυγε
στην Τουρκία. Μετά από αυτό η Σουηδική δύναμη εξασθένησε.
Ο 18ος αιώνας ήταν περίοδος ελευθερίας. Η Σουηδική
οικονομία και ο πολιτισμός αναπτύχθηκαν υπό την επιρροή νέων
ιδεών.

3.2.9. Ο επταετής πόλεμος (1756-1763): Τη δεκαετία του 1750, η

Ευρώπη επανήλθε στην παλιά εγωιστική νοοτροπία της
αυθαιρεσίας. Το 1756, ο Φρειδερίκος της Πρωσίας προχώρησε σε
μια αυθαίρετη εισβολή στη γειτονική Σαξονία για να την προσθέσει
στην επικράτειά του. Η πράξη το αυτή τον έφερε αντιμέτωπο με την
Αυστρία και τη Ρωσία. Το αντικείμενο της διαμάχης ήταν η εδαφική
επέκταση (και όχι η διαδοχή). Η Γαλλία συμμάχησε με τη Ρωσία, την
Αυστρία και την Ισπανία για να αντιμετωπίσουν την Πρωσία.
Αντίθετα, η Αγγλία τάχθηκε υπέρ της Πρωσίας, αλλά περιορίστηκε
μόνο σε χορηγίες για τον στρατό της. Ο πόλεμος ήταν
αναπόφευκτος.
Η Πρωσία του Φρειδερίκου, παρότι υστερούσε σε στρατό – σε
αριθμό και σε εξοπλισμό – πάλεψε και έμεινε στο πεδίο της μάχης,
αποφασισμένη να κρατήσει τη Σαξονία στην επικράτειά της. Η
οικονομία της όμως ήταν κατεστραμμένη και ο λαός της πεινούσε. Ο
πόλεμος κατέληξε ισόπαλος. Η Σαξονία διατήρησε την ανεξαρτησία
της, η Αυστρία όμως δεν πήρε πίσω τη Σιλεσία, που είχε χάσει από
την Πρωσία (το 1742). Η Συνθήκη των Παρισίων του 1763
111
απεικόνισε τη νέα αυτή κατάσταση. Η Συνθήκη αυτή περιέλαβε
επίσης και διένειμε τις νέες περιοχές στην Αμερική μεταξύ των
ευρωπαϊκών χωρών.

3.2.10. Οι πόλεμοι της Πολωνικής και Αυστριακής διαδοχής (1715-

1789): Η Συνθήκη της Ουτρέχτης συνοδεύτηκε από περίοδο σχετικής
νηνεμίας. Για δύο δεκαετίες η Ευρώπη ησύχαζε. Άνοιξαν τα σύνορα
και οι Ευρωπαίοι ταξίδευαν. Η Συνθήκη αυτή διακόπηκε το 1733 από
ένα καινούριο πρόβλημα διαδοχής, όπως συνέβαινε συχνά. Τώρα το
πρόβλημα ήταν η διαδοχή στον Πολωνικό θρόνο. Η Γαλλία, η
Ισπανία, η Αυστρία και η Ρωσία, πολέμησαν η μία χώρα την άλλη.
Τελικά νίκησαν οι Αψβούργοι. Η Βρετανία έμεινε αμέτοχη.
Μετά τη διευθέτηση του πολωνικού προβλήματος
ακολούθησε μια άλλη διένεξη παρόμοιας μορφής για το θρόνο της
Αυστρίας. Ο Κάρολος ΣΤ’ – Άγιος Ρωμαίος Αυτοκράτορας – δεν είχε
γιο να τον διαδεχθεί και ήλπιζε να τον διαδεχθεί, κατά παρέκκλιση, η
κόρη του Μαρία Θηρεσία. Όμως, αυτό δεν επιτρέπονταν από το
Γερμανικό νόμο και ο Κάρολος ΣΤ’ πρότεινε στους εκλέκτορες την
παράκαμψη του νόμου. Το αίτημά του έγινε δεκτό από τους
περισσότερους εκλέκτορες και η κύρωση τέθηκε σε ισχύ. Οι χώρες
που συγκροτούσαν τώρα την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν η
Αυστρία, η Βοημία, η Σιλεσία, η Κροατία και η Βόρεια Ιταλία.
Το 1713, ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος του Βραδεμβούργου
(1713-1740) είχε γίνει εκλέκτορας και μετά βασιλιάς της Πρωσίας.
Τον διαδέχθηκε στο θρόνο ο γιός του (κι αυτός Φρειδερίκος) ως
Φρειδερίκος Β’ με το προσωνύμιο «Μέγας» (1740-1786), ο οποίος
ίδρυσε στη χώρα του τη νέα Ακαδημία Τεχνών στο Βερολίνο, διέταξε
να ομιλείται η Γαλλική γλώσσα, αντί της Γερμανικής, στη χώρα του,
έχτισε ένα παλάτι έξω από το Βερολίνο για ανάπαυση, έπαιζε
μουσική, έγραφε ποίηση και αλληλογραφούσε με το Γάλλο
φιλόσοφο Βολταίρο1. Διατηρούσε όμως έναν υπεράριθμο στρατό,
που απορροφούσε μεγάλο μέρος του κρατικού προϋπολογισμού.
Όταν το 1740, η Μαρία Θηρεσία ανέβηκε στον Αυστριακό
θρόνο (των Αψβούρων), ο Φρειδερίκος αποφάσισε να προσαρτήσει

1
Simon Jenkins, όπ. παρ., εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2019, σελ. 205.

112
την Αυστριακή Σιλεσία, αυθαίρετα. Πίστευε ότι για κάθε κράτος
ισχύει «η αρχή της εδαφικής επέκτασης». Ακολούθησε πόλεμος
μεταξύ των εξής δύο ομάδων συμμαχικών στρατών: Αφενός των
Αυστριακών και των Ολλανδικών με τη βοήθεια της Βρετανίας,
αφετέρου της Πρωσίας με σύμμαχο τη Γαλλία. Το πρόβλημα
τακτοποιήθηκε το 1748: Η Μαρία Θηρεσία κράτησε την Αυστριακή
αυτοκρατορία των Αψβούργων που είχε κληρονομήσει από τον
πατέρα της και ο Φρειδερίκος τη Σιλεσία.
Η Μαρία Θηρεσία κυβέρνησε την Αυστρία για 40 χρόνια, ενώ ο
σύζυγός της Φραγκίσκος Στέφανος έγινε αυτοκράτορας της Αγίας
Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, έχοντας τη Μαρία Θηρεσία ως
αυτοκράτειρά του. Είχαν ένα ευτυχισμένο γάμο και έκαναν 16
παιδιά. Ένα από αυτά ήταν η Μαρία Αντουανέτα της Γαλλίας,
σύζυγος του Λουδοβίκου ΙΣΤ’ (1774-1791).

3.2.11. Ρωσία
3.2.11.1. Ο Μεγάλος Πέτρος, της Δυναστείας των Ρομανόφ
1682-1725
Η Ρωσία είχε ακόμα μαύρα μεσάνυχτα, ζούσε το δικό της
Μεσαίωνα. Ο αρχηγός τους Κράτους κυβερνούσε δεσποτικά - χωρίς
κοινοβούλιο ή πολιτικά δικαιώματα - μέσω των περιφερειακών
βαρόνων. Κάτω από αυτούς ήταν οι Κοζάκοι που κατείχαν το
μεγαλύτερο μέρος της γης για καλλιέργειες και τελευταίοι οι
δουλοπάροικοι, η μάζα. Η παιδεία ήταν ανύπαρκτη.
Ο Μεγάλος Πέτρος, από την πλευρά του, γιος του Τσάρου
Αλεξίου Μιχαήλοβιτς, επιθυμούσε να εντάξει τη χώρα του στην
Ευρώπη. Σε μια περιοδεία του εκεί το 1697-1698 μελέτησε ό,τι
υπήρχε και ήταν διαθέσιμο από άποψη στρατιωτική, πολεοδομικό
σχεδιασμό, ιστορία της τέχνης, παιδεία... και το μετέφερε στη χώρα
του. Κάλεσε ειδικούς διαφόρων κλάδων να εργαστούν στη Ρωσία και
γενικότερα αφοσιώθηκε δυναμικά στον εκσυγχρονισμό και στον
εξευρωπαϊσμό της χώρας του...
Μιμήθηκε το Μ. Κωνσταντίνο Α’ στο Βυζάντιο και οικοδόμησε
μια νέα πόλη πρωτεύουσα, την Αγία Πετρούπολη, η οποία
θεμελιώθηκε επισήμως το 1703 και έγινε μια από τις ομορφότερες
πόλεις της Ευρώπης. Αποτέλεσε την έδρα νέων θεσμών: της
Γερουσίας και των ειδικών σωμάτων, όπως του συμβουλίου της
Ιεράς Συνόδου, που αντικατέστησε το πατριαρχείο. Ακόμα,
113
εγκαθίδρυσε μια σύγχρονη Δημόσια Διοίκηση, ένα σύγχρονο
σχολικό σύστημα, ένα αξιόπιστο πολεμικό ναυτικό, κατάργησε τα
προγενέστερα συστήματα, αφαίρεσε οκτώ γράμματα από το Ρωσικό
αλφάβητο... κ.ά.
Το 1721, μετέβαλε τη Ρωσία σε αυτοκρατορία. Μετά το θάνατο
του, τον διαδέχθηκε στο θρόνο η σύζυγος του Αικατερίνη Α’ (1725-
1727), της Δυναστείας των Ρομανόφ, ως αυτοκράτειρα.

3.2.11.2. Η Μεγάλη Αικατερίνη Β’, της Δυναστείας των Ρομανόφ

1762-1796
Τον Τσάρο Πέτρο Γ’ της Ρωσίας, ανέτρεψε με συνωμοσία
σύζυγός του Αικατερίνη και ανέλαβε το θρόνο ως αυτοκράτειρα Β’.
Εισήγαγε διοικητικές (1775) και οικονομικές μεταρρυθμίσεις,
κατέστειλε την εξέγερση του Πουγκατσόφ1 (1773-1774) και εισήγαγε
τη δουλοπαροικία στην Ουκρανία. Κωδικοποίησε τα προνόμια των
ευγενών, επεξέτεινε τα εδάφη της Ρωσίας σε βάρος της Πολωνίας
(διαμελισμοί το 1792, 1793 και το 1795), καθώς και της
Οθωμαντικής αυτοκρατορίας (Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το
1774). Ενίσχυσε την Ελληνική Επανάσταση, έναντι των Οθωμανών,
γνωστή ως «Ορλωφικά»: Υποκίνησε εξέγερση των Ελλήνων με τη
συμμετοχή των αδελφών Ορλώφ (Γκρίγκορι, Αλεξέι, Φίοντορ) και
του Γ. Παπάζωλη, στο πλαίσιο του Ρωσοτουρκικού Πολέμου του
1768-1774. Οι εξεγέρσεις κατεστάλησαν, ενώ με τη Συνθήκη του
Κιουτσούκ-Καϊναρτζή, η Ρωσία αναγνωρίστηκε ως προστάτιδα των
ορθόδοξων Χριστιανών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Αλληλογραφούσε με το Βολταίρο και φιλοξένησε το Ντιντερό
στη Ρωσία, Γάλλους συγγραφείς και φιλοσόφους.

3.2.12. Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός

18ος αιώνας
Ο Ευρωπαϊκός διαφωτισμός συμπίπτει περίπου με την εποχή
του Λουδοβίκου ΙΔ’. Πράγματι περί το 1715, το Παρίσι γίνεται η
πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης. Από τότε και μέχρι τη
Γαλλική Επανάσταση (1789) άνθησε όχι μόνο ως πνευματικό κέντρο,

1 Πουγκατσόφ: Ηγέτης λαϊκής εξέγερσης, ισχυριζόμενος ότι είναι ο Τσάρος Πέτρος

Γ’. Συγκέντρωσε σημαντικές δυνάμεις από εξεγερμένους Κοζάκους χωρικούς, τις
οποίες διέλυσε ο στρατός της Μεγάλης Αικατερίνης και εκτελέστηκε.
114
αλλά και ως κέντρο του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, ο οποίος
κάλυπτε περίπου το 18ο αιώνα. Ξεκίνησε από τον ορθολογισμό του
Γάλλου φιλοσόφου Ρενέ Ντεκάρτ ή Καρτέσιου (1596-1650) και του
επίσης φιλοσόφου Άγγλου Τζον Λοκ (1632-1704), ο οποίος
εμπνεύστηκε από την επιστημονική επανάσταση στο Λονδίνο, που
συνδέεται με τον Ισαάκ Νεύτωνα στη φυσική και τον Ρόμπερτ Μπόιλ
στη Χημεία.
Ο Διαφωτισμός έφτασε στο αποκορύφωμα του το 18ο αιώνα.
Τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του ήταν ο ορθολογισμός, ανοιχτός
στον κόσμο της αίσθησης και των συναισθημάτων, η απόρριψη της
μεταφυσικής, η πίστη στην πρόοδο, η ανοχή των πεποιθήσεων του
άλλου και ο σεβασμός των πολιτικών ελευθεριών. Κυριότεροι
εκπρόσωποι ήταν ο Ντεκάρ/Καρτέσιος, ο Τζον Λοκ, ο Ισαακ Νεύτων,
ο Βολταίρος, ο Μοντεσκιέ, ο Χιουμ, ο Ρουσώ, ο Ντιντερό, ο
Μπεκαρία, ο Καντ.
Το 1751 εκυκλοφόρησε στο Παρίσι η εγκυκλοπαίδια του Ντενί
Ντιντερό και του Ζαν λε ντ’ Αλεμπέρ. Οι εγκυκλοπαιδιστές δεν
αντιμετώπισαν μόνο την αντιδραστική καθολική εκκλησία, αλλά όλη
τη γνώση: τη φιλοσοφία, την επιστήμη, τα οικονομικά, την πολιτική.
«Οι πρώτοι 28 τόμοι της Εγκυκλοπαίδειας ήταν το πιο εντυπωσιακό
διανοητικό εγχείρημα της Ευρώπης από την εποχή της Ακαδημίας
του Πλάτωνα».1
Η καθολική Εκκλησία ήταν εχθρική σ’ αυτό το εγχείρημα. Οι
Ιησουίτες κατάφεραν να απαγορευτεί η κυκλοφορία της
Εγκυκλοπαίδειας στη Ρώμη. Τελικά, το 1759 οι Ιησουίτες
απελάθηκαν από την Πορτογαλία, τη Γαλλία, την Αυστρία, την
Ισπανία.
Ο Βολταίρος αλληλογραφούσε με το Φρειδερίκο της Πρωσίας
και τη Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας (1762-1796), διάδοχο του Μ.
Πέτρου, η οποία έφτασε στη Ρωσία το 1743 σε ηλικία 14 ετών, ως
σύζυγος του μελλοντικού τσάρου Πέτρου Γ’. Ασπάστηκε την
Ορθόδοξη θρησκεία για να ενσωματωθεί στο Ρωσικό λαό. Το 1762
φαίνεται ότι ηγήθηκε πραξικοπήματος σε βάρος του συζύγου της με
τη βοήθεια του εραστή της (;) Γκριγκόρι Ποτέμκιν.

1 Simon Jenkins, Μια σύντομη ιστορία της Ευρώπης, μετάφραση Δημ.

Σταυρόπουλος, Εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα 2019.
115
 Η Αικατερίνη θεωρούσε ότι η ίδια ανήκε στην παράδοση του
Διαφωτισμού. Μεταρρύθμισε τη Δικαιοσύνη και την παιδεία και
συνέχισε να καλλωπίζει την Αγία Πετρούπολη.
Το ξεκίνημα - «αναγέννηση» - της Ευρώπης το 15ο αιώνα,
σήμανε βαθιές αλλαγές στο σύνολο της, δηλ. στην οικονομική,
πολιτική και πνευματική δομή της. Αφετηρία των εξελίξεων ήταν η
εξάπλωση του εμπορίου και των Ευρωπαϊκών δραστηριοτήτων στον
πλανήτη - μετά την ανακάλυψη και του νέου κόσμου - καθώς και η
ανακάλυψη της τυπογραφίας που συνέβαλε στη διάχυση της
παλαιότερης Γραμματείας, κυρίως της αρχαίας ελληνικής. Άρα, ο
Ευρωπαϊκός διαφωτισμός είχε ως προϋπόθεση (ξεκίνημα) την
«αναγέννηση» της Ευρώπης και ως συνέπεια τη Γαλλική
Επανάσταση το 1789. Για τους Έλληνες της περιόδου της
Τουρκοκρατίας, η Ευρώπη ασκούσε μεγάλη έλξη. Ήταν γι’ αυτούς ο
τόπος της καλλιέργειας των γραμμάτων, της διανόησης, της
ελευθερίας. Ο Διαφωτισμός ήταν λοιπόν ένα καθολικό κίνημα
αλλαγής των διαθέσεων των ανθρώπων και όχι απλώς ένα
φιλοσοφικό σύστημα. Ενσωμάτωνε μια πολύ μεγάλη γκάμα στάσεων
ζωής από τις πιο απλές ως τις πιο ανατρεπτικές.1

3.2.13. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός

1750
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός δεν περιορίζεται στα
γεωγραφικά όρια του Ελληνικού χώρου. Επεκτείνεται στη Βαλκανική
και τις Παραδουνάβιες περιοχές, καθώς και στα Μικρασιατικά
παράλια του Αιγαίου. Η έναρξη του τοποθετείται περί το 1750 με
κορύφωση το 1800 - 1830, ενώ το τέλος του οριοθετείται μέσα στο
πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα. Αποτελούνταν από ένα πλέγμα
ανανεωτικών ρευμάτων στον ευρύτερο Βαλκανικό χώρο, όπου το
ελληνικό στοιχείο ήταν κυρίαρχο και η ελληνική γλώσσα το όχημα
για την ανάπτυξη και την επέκταση του. Συμπεριέλαβε όχι μόνο
Έλληνες λόγιους, αλλά και ξένους εξελληνισμένους, καθώς και
ορισμένες εστίες παιδείας της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης
(Βενετία, Παρίσι, Βιέννη, Οδυσσός).

1Βλ. ενδιαφέρουσα εργασία Κων. Δημαρά, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 26,
το Σχήμα του Διαφωτισμού, εκδοτική Αθηνών Α.Ε., σελ. 96 και εξής.
116
 Ο Νεοελληνικός διαφωτισμός1 δέχθηκε αρχικά την επίδραση
της Ιταλικής Αναγέννησης και επικράτησε στη Ενετοκρατούμενη
Κρήτη και στα Ιόνια νησιά, ενώ στη συνέχεια δέχθηκε την Επίδραση
ρευμάτων της Δύσης. Αφομοίωσε διάφορες τάσεις των Δυτικών
Ευρωπαϊκών ρευμάτων, γι’ αυτό και θεωρείται γέννημα του
Ευρωπαϊκού διαφωτισμού. Η Γαλλική Επανάσταση και οι
φιλελεύθεροι Άγγλοι διανοητές επηρέασαν το δημοκρατικό
πρότυπο: Ισότητα, ελευθερία, δικαιοσύνη, ιδιοκτησία, προσωπική
ασφάλεια ... Ιδέες που πέρασαν στην Προβληματική Ελληνικών
κειμένων, όπως του Α. Κοραή, του Β. Λειβείου, τον Ν. Βάμβα, του Κ.
Κούμα, του Ιώσηππου Μοισιάδαξ, του Δ. Καταρτζή κ.λπ.
Ο Νεοελληνικός διαφωτισμός ξεκίνησε από τις ευνοϊκές
συνθήκες που δημιουργήθηκαν μεταξύ 1718 (Συνθήκη
Πασσάροβιτς) και 1774 (Συνθήκη Κιουτσούκ-Καϊναρτζή), που
συνετέλεσαν στην ανάπτυξη του εμπορίου στην Ελλάδα, στις
Βαλκανικές χώρες και στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Τα
αναπτυσσόμενα εμπορικά δίκτυα και η ελεύθερη διακίνηση των
ιδεών εισήγαγαν το διαφωτισμό στη Νοτιοανατολική Ευρώπη.

3.2.14. Η Γαλλική Επανάσταση

1789-1799
3.2.14.1. Γενικά
Στις αρχές του 1789 οι εξεγέρσεις και οι ταραχές στο Παρίσι
εξαπλώθηκαν σύντομα σε όλη την Ευρώπη: στην Ολλανδία, στην
Αυστρία, στην Πολωνία..., ο Λουδοβίκος ΙΣΤ’ (1774-1791)
υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει τις Βερσαλλίες και να εγκατασταθεί
στον Κεραμεικό.2 Εκεί προσπάθησε να κατευνάσει τη λαϊκή
δυσαρέσκεια, αλλά εις μάτην. Το 1791, ο Λουδοβίκος προσπάθησε
να αποδράσει, αλλά απέτυχε. Υποχρεώθηκε να υπογράψει νέο
Σύνταγμα, που καταργούσε τη Βασιλεία. Η εξουσία πέρασε σε μια
1 - Ταμπάκη Άννα, Αργυροπούλου Ρωξάνη, Νεοελληνικός Διαφωτισμό, Ιστορία των
Ελλήνων, τόμος 8, εκδ. ΔΟΜΗ Α.Ε., σελ. 404-441, Αθήνα.
- Παπαρρηγόπουλος Κων., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 18, έκδοση
National Geographic, σελ. 230 - 247, Αθήνα.
2 Κεραμεικός: Παλαιό συγκρότημα ανακτόρων στο Παρίσι Δυτ. του Λούβρου. Η

οικοδόμηση του άρχισε το 1564. Κατά τη Γαλλική Επανάσταση χρησιμοποιήθηκε ως

έδρα της εκτελεστικής εξουσίας, και κατά το καθεστώς της Μοναρχίας, ως επίσημη
Βασιλική κατοικία.
117
νομοθετική συνέλευση με 745 αντιπροσώπους, που συνεδρίασε για
πρώτη φορά τον Οκτώβρη του 1791. Μέχρι το καλοκαίρι του έτους
αυτού, το Παρίσι βρισκόταν στο έλεος των συμμοριών.
Μετά από τα γεγονότα αυτά ξεσηκώθηκαν όλα τα μοναρχικά
καθεστώτα στην Ευρώπη και απαιτούσαν την αποκατάσταση της
μοναρχίας, σύμφωνα με τα δικαιώματα των ηγεμόνων. Συγκρότησαν
συνασπισμό για να αποκαταστήσουν το Λουδοβίκο ΙΣΤ’ και το
Σεπτέμβριο του 1792 ο Πρωσικός στρατός έτρεξε σε βοήθεια. Το
1793, η Γαλλική συνέλευση (της Επανάστασης) αντέδρασε και
συγκρότησε τρεις στρατιές - συνολικά 300.000 άνδρες - για να
αντιμετωπίσει τις αντιδράσεις των μοναρχικών καθεστώτων της
Ευρώπης. Ο στρατός της Γαλλικής Επανάστασης επικράτησε και ο
Πρωσικός στρατός τράπηκε σε φυγή. Η νίκη αυτή τρομοκράτησε τα
καθεστώτα στην Ευρώπη. Η Αικατερίνη της Ρωσίας εντυπωσιάστηκε
αρνητικά με τις Πολωνικές (και Λιθουανικές) μεταρρυθμίσεις και
κάλεσε τους ηγεμόνες της Αυστρίας και της Πρωσίας να μοιραστούν,
μαζί της, την Πολωνία, στα τρία (Πρωσία, Αυστρία, Ρωσία).
Το 1792, η επανάσταση αντικατέστησε τη Συνέλευση με μια
πιο ριζοσπαστική «Εθνοσυνέλευση», η οποία καθαίρεσε το Βασιλιά
και εγκαθίδρυσε αντιπροσωπευτική Δημοκρατία. Τον Ιανουάριο
1793, ο Βασιλιάς εκτελέστηκε. Η Εθνοσυνέλευση συμπληρώθηκε με
μια «Επιτροπή Δημόσιας Ασφάλειας». Η επιτροπή ήταν υπό το
Ροβεσπιέρο. Η «τρομοκρατία» επεκτάθηκε σε ολόκληρη τη χώρα. Οι
θάνατοι ήταν πολλοί... Τον Οκτώβριο του 1793, μετά την εκτέλεση
του συζύγου της Λουδοβίκου ΙΣΤ’, η Μαρία Αντουανέτα δικάστηκε
και εκτελέστηκε.
Το Παρίσι βυθίστηκε στην αναρχία: επεισόδια, οδομαχίες,
οδοφράγματα, άγριες συγκρούσεις, εκρηκτική κατάσταση. Οι νεκροί
ήταν πολλοί, οι φυλακές γεμάτες. Στα τέλη του 1794, τα λαϊκά
δικαστήρια και οι επιτροπές δημόσιας ασφάλειας καταργήθηκαν.
Οι εξεγέρσεις συνεχίστηκαν και το 1795, τόσο από
επαναστάτες, όσο και από μοναρχικούς. Κάποια εξέγερση
μοναρχικών στο Παρίσι τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς, κατεστάλη
από ένα μικρό απόσπασμα υπό την αρχηγία ενός 25χρονου
αξιωματικού από την Κορσική, του Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Οι
ενέργειες του νεαρού αξιωματικού εντυπωσίασαν το Διευθυντήριο
της Επανάστασης και τον διόρισε αρχηγό του στρατού στο
εσωτερικό. Ο Ναπολέων πήρε εύκολα τον έλεγχο της κατάστασης. Το
118
Διευθυντήριο επανέφερε επίσης από την εξορία έναν πρώην
επίσκοπο τον Ταλεϋράνδο και τον τοποθέτησε Υπουργό των
εξωτερικών. Ο Ταλεϋράνδος ήταν μεγάλη μορφή της Γαλλικής
Επανάστασης.
«Αρχή άνδρα δείξει»
Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια (384-322 π.Χ.)

Το νέο Διευθυντήριο της επανάστασης έπρεπε να

αποκαταστήσει την τάξη στο Παρίσι και σε όλη τη Γαλλία. Έπρεπε να
αντιμετωπίσει την Αυστρία και τη Βρετανία, με τις οποίες
βρίσκονταν σε εμπόλεμη κατάσταση και πολλά άλλα... Το 1796, σε
μια σειρά μαχών στην Ιταλία, ο Ναπολέων κατέκτησε τη Βόρεια
Ιταλία και κατέλαβε τη Βενετία το 1797. Διαπραγματεύτηκε την
ειρήνη του Κάμπο Φόρμιο1 δίνοντας στην Αυστρία τη Βενετία και
παίρνοντας ως αντάλλαγμα για τη Γαλλία, τη Λομβαρδία και τη
Φλάνδρα.
Η Βενετία, που κάποτε κυριαρχούσε στη Μεσόγειο - επί
Βυζαντινής αυτοκρατορίας, αλλά αργότερα επί Οθωμανικής
αυτοκρατορίας - στις εμπορικές δραστηριότητες, για 1.000 περίπου
χρόνια, το 18ο αιώνα είχε πλέον παρακμάσει.
Το χειμώνα του 1797, ο Ναπολέων μαζί με τη σύζυγο2 του και
την αυλή του εγκαταστάθηκε στο Μόντε Μπέλο, έξω από το Μιλάνο.

Για τις φιλοδοξίες του Ναπολέοντα, η Βρετανία ήταν ένα

εμπόδιο, γι’ αυτό και μετατόπισε το επίκεντρο της προσοχής του στη
Μεσόγειο. Θα έβλαπτε τη Βρετανία, αν κατέστρεφε το εμπόριο της.
Αυτό θα συνέβαινε αν καταλάμβανε την Αίγυπτο.
Το 1798, ο Ναπολέων απέπλευσε για την Αίγυπτο, όπου στη
μάχη που ακολούθησε, νίκησε τον Οθωμανικό στρατό και κατέλαβε
το Κάιρο. Έχασε όμως ολόκληρο το στόλο του από το Βρετανό
ναύαρχο Νέλσωνα στη ναυμαχία του Νείλου. Πέρασε την επόμενη
χρονιά εκστρατεύοντας στην Ανατολή (στη Συρία) με νίκες και ήττες.
Το 1799, το μέλλον της Γαλλίας φαινόταν όλο και περισσότερο

1Κάμπο Φόρμιο: Καμποφορμίτο, ανάμεσα Γαλλίας και Αυστρίας.

2 Ο Ναπολέων παντρεύτηκε την Αριστοκράτισσα ερωμένη του, μεγαλύτερή του,
Ιωσιφίνα ντε Μποαρνέ.
119
αβέβαιο. Οι Ιακωβίνοι1 και οι φιλομοναρχικοί ήταν σε διαρκή
σύγκρουση.
Τον Οκτώβριο του 1799, ο Ναπολέων είχε επιστρέψει στο
Παρίσι, όπου έγινε δεκτός ως Θριαμβευτής. Μέχρι το τέλος του
1799, ο τριαντάχρονος τότε Ναπολέων διαμόρφωνε μια νέα Γαλλία.
Η Ευρώπη των Αψβούργων βρισκόταν σε παρακμή. Ο Γαλλικός
στρατός τώρα προέλασε Ανατολικά μέχρι τις όχθες του Ρήνου. Το
1802, ο Ναπολέων υπέγραψε με τη Βρετανία τη Συνθήκη της
Αμιένης. Το 1804 στέφθηκε μόνος του στο Παρίσι διάδοχος του
Καρλομάγνου. Ο Πάπας ήταν παρόν.

3.2.14.2. Ο Ναπολέων και η Ευρώπη

(Η κληρονομιά)
(1804 - 1815)
Όταν ο Ναπολέων έστεφε τον εαυτό του διάδοχο του
Καρλομάγνου δεν άφηνε αμφιβολίες για τις προθέσεις του. Είχε
αυτοκρατορικές φιλοδοξίες.
«Το άρχειν ήδιστον»
Αριστοτέλης, Ρητορική (384-322 π.Χ.)

Το 1800 οργάνωσε μια επιτροπή, προκειμένου να συντάξει το

νέο νομικό πλαίσιο της Γαλλίας, το Ναπολεόντειο Κώδικα. Ο κώδικας
αυτός κοινοποιήθηκε το 1804 κι ήταν φιλελεύθερος. Επαναλάμβανε
την ισότητα έναντι του νόμου, τη θρησκευτική ανοχή, το δικαίωμα
στην ιδιωτική περιουσία και στην οικογενειακή ασφάλεια. Ο γάμος
και το διαζύγιο θα ήταν πολιτικές υποθέσεις, όχι θρησκευτικές. Το
κράτος της Γαλλίας θα ήταν στο εξής κοσμικό.
Το Έθνος-Κράτος της αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας,
διαμορφωμένο ως μια συνταγματική οντότητα θα ήταν η
κληρονομιά του Ναπολέοντα στην Ευρώπη.2 Οι τοπικές επαρχιακές
Διοικήσεις στη Γαλλία, που συγκροτήθηκαν από την επανάσταση και
διοικούνταν από τους Επάρχους, θα λογοδοτούσαν στην κεντρική

1 Ιακωβίνοι: Πολιτική οργάνωση, μετριοπαθής στην αρχή, έδρασε κατά την περίοδο
της Γαλλικής Επανάστασης. Αργότερα υιοθέτησε επαναστατικότερες θέσεις. Στη
Γαλλία Ιακωβίνοι λέγονταν οι Δομινικανοί.
2 Simon Jenkins, όπ. παρ., σελ. 229.

120
κυβέρνηση. Επίσης, ιδρύθηκε ένα πανεπιστήμιο και ένα δίκτυο
λυσίων (Lycées). Η διδακτέα ύλη καθοριζόταν από το κράτος.
Ο Ναπολέων το 1803, ξαναθυμήθηκε τη φιλοδοξία του να
κατακτήσει τη Βρετανία. Συγκέντρωσε ένα στρατό 200.000 ανδρών
και μια αρμάδα με 2.340 μεταγωγικά πλοία, όμως στη ναυμαχία που
ακολούθησε κοντά στο ακροατήριο Τραφαλκάρ, ΒΔ του Γιβραλτάρ, ο
Βρετανικός στόλος υπό το Ναύαρχο Νέλσωνα, επικράτησε
καταστρέφοντας σημαντικό αριθμό Γαλλικών πλοίων, κι έτσι
απέκλεισε τη δυνατότητα του Γαλλικού στόλου να προσεγγίσει τα
Βρετανικά παράλια. Ο Ναπολέων εγκατέλειψε το σχέδιο της
κατάληψης της Βρετανίας και μετέφερε το στρατό του Ανατολικά,
όπου κατέλαβε τη Βιέννη, πρωτεύουσα της Αγίας Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας, στην μάχη του Ουλμ στη Νότια Γερμανία. Το
Δεκέμβριο του 1805 είχε μια ακόμα νίκη στο Αούστερλιτς εναντίον
της Ρωσοαυστριακής δύναμης, με 26.000 νεκρούς. Οι νίκες αυτές
εσήμαναν το τέλος της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του
Γερμανικού Έθνους, η οποία είχε διάρκεια ζωής περί τα 850 χρόνια1.
Ακολούθησε ο νικηφόρος πόλεμος εναντίον της Πρωσίας τον
Οκτώβριο του 1806. Προχώρησε ανατολικότερα και συνάντησε το
Ρωσικό στρατό, τον οποίο νίκησε μετά από αιματηρές μάχες. Ο
τσάρος Αλέξανδρος Α’ (1801-1825) αναγκάσθηκε να ζητήσει
συνθήκη Ειρήνης. Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας ήταν τότε ο
Ιωάννης Καποδίστριας (1815-1822).
Ήρθε στη συνέχεια ο πόλεμος στην Ιβηρική χερσόνησο. Ο
Ναπολέων αποφάσισε να τιμωρήσει την Πορτογαλία - μοναδικό
σύμμαχο της Αγγλίας στην Ηπειρωτική Ευρώπη. Ανάγκασε την
Ισπανία να συμμαχήσει μαζί του και επιτέθηκε στην Πορτογαλία, η
οποία είχε τη βοήθεια της Αγγλίας. Ο πόλεμος αυτός ήταν σκληρός,
διήρκεσε πέντε χρόνια και είχε βαριές απώλειες και από τα δύο
μέρη.
Οι χώρες της Ευρώπης άρχισαν σιγά-σιγά να
ανασυγκροτούνται. Η Αυστρία βρήκε το διπλωμάτη Μέτερνιχ
(Κλέμενς φον Μέτερνιχ) με πολλές δυνατότητες ως Υπουργός
Εξωτερικών. Ανέλαβε το αξίωμα του κάπως αργά, με την παρουσία
του Ναπολέοντα στο προσκήνιο της Ευρώπης. Το καλύτερο που

1 Από το 962, άνοδος στο θρόνο του προικισμένου βασιλιά Όθωνα Α’ μέχρι την
κατάλυση της το 1806 από τον Ναπολέοντα στη μάχη του Αούστερλιτς.
121
μπορούσε να κάνει ήταν να παντρέψει την κόρη του αυτοκράτορα
του, τη δεκαεννιάχρονη Μαρία-Λουίζα με το Ναπολέοντα, ο οποίος
είχε ήδη χωρίσει με την Ιωσηφίνα, επειδή δεν μπορούσε να του
κάνει παιδιά. Η Μαρία-Λουίζα, παρά τη δυσαρέσκεια της, του έκανε
ένα γιό.
Την άνοιξη του 1812, συγκέντρωσε ένα υπέρογκο στρατό
(+650.000 άνδρες), προκειμένου να επιτεθεί εναντίον της Ρωσίας, με
αφορμή τη συνεργασία της χώρας αυτής με τη Βρετανία στον τομέα
του εμπορίου. Ο πόλεμος αυτός εξελίχθηκε σε αποτυχία για το
Ναπολέοντα, λόγω κυρίως του επερχόμενου Ρωσικού χειμώνα. Οι
απώλειες σε ανθρώπινες ζωές ήταν τεράστιες (σε στρατιώτες και
αμάχους). Στη «Μάχη την Εθνών» που ακολούθησε, του Ναπολέοντα
εναντίον του συνασπισμού Ρωσίας, Σουηδίας, Πρωσίας και Αυστρίας
(έλαβαν μέρος 500.000 στρατιώτες), ο Ναπολέων κατατροπώθηκε
και έχασε ολόκληρο το στρατό του. Η Γαλλία μαζεύτηκε στη χώρα
της.
Τον Απρίλιο του 1814, ο Ρωσικός και ο Πρωσικός στρατός
βρισκόταν έξω από το Παρίσι, όπου ενημερώθηκαν από τους
στρατηγούς του Ναπολέοντα ότι ο πόλεμος έχει τελειώσει και
συζητιόταν ήδη η παραίτηση του και η εξορία του στο νησί ΕΛΒΑ στα
ανοιχτά της Ιταλίας. Ο Βουρβώνος Λουδοβίκος ΙΗ’, ετοιμαζόταν
τώρα να αναλάβει το Γαλλικό θρόνο και ο Ταλλεϋράνδος, που
επανήλθε, θα ήταν ο επικεφαλής των συμβούλων του.
Διαβεβαίωσαν όλους ότι η Γαλλική επανάσταση πρέπει να θεωρείται
λήξασα.
Το Μάιο του 1814, οι αντιμαχόμενες πλευρές συναντήθηκαν
και συμφώνησαν τη Συνθήκη των Παρισίων, η οποία αναγνώρισε την
παλινόρθωση των Βουρβόνων και περιόρισε τη Γαλλία στα παλιά της
σύνορα.

3.2.14.3. Συνοπτικό χρονολόγιο της Γαλλικής Επανάστασης

1789 - 1815
1789
5 Μαΐου : Η Σύγκλιση των τάξεων της Συντακτικής
Συνέλευσης.
9 Ιουλίου: Η Συνέλευση των τάξεων, αυτοανακηρύσσεται
Συντακτική Εθνοσυνέλευση.
14 Ιουλίου : Η Πτώση της Βαστίλης.
122
4 Αυγούστου: Η κατάργηση των προνομίων.
26 Αυγούστου: Η διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου.
2 Νοεμβρίου: Η Εθνικοποίηση της εκκλησιαστικής περιουσίας.
1790
12 Ιουλίου: Το πολιτικό καθεστώς του κλήρου.
14 Ιουλίου: Η Γιορτή της συναδέλφωσης.
1791
Ιούνιος: Ο Βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΣΤ’ επιχειρεί να
διαφύγει, αλλά συλλαμβάνεται.
20 Ιουνίου: Η κατάληψη των ανακτόρων του Κεραμεικού.
10 Αυγούστου: Η πρώτη περίοδος της τρομοκρατίας,
συλλαμβάνεται ο Βασιλιάς και καταργείται η
Μοναρχία.
2 Σεπτεμβρίου: Αρχίζουν οι σφαγές.
1 Οκτωβρίου: Η πρώτη Σύνοδος της Νομοθετικής Συνέλευσης.
1792
22 Σεπτεμβρίου: Η Συμβατική Εθνοσυνέλευση: Κηρύσσεται η
Δημοκρατία.
1793
21 Ιανουαρίου: Η εκτέλεση του Λουδοβίκου ΙΣΤ’.
24 Ιουνίου: Το Σύνταγμα έτους Ι, που επικυρώνεται με
δημοψήφισμα.
5 Σεπτεμβρίου: Η έναρξης δεύτερης περιόδου της τρομοκρατίας.
1794
27 Ιουλίου: Η πτώση και εκτέλεση Ροβεσπιέρου και των
οπαδών του.
Η Αφύπνιση των φιλοβασιλικών και το
αντεπαναστατικό κύμα.
1795
22 Αυγούστου: Η ψήφιση Συντάγματος έτους ΙΙΙ, που
επικυρώνεται με δημοψήφισμα.
2 Νοεμβρίου: Η πρώτη Συνέλευση Διευθυντηρίου.
1796
2 Μαρτίου: Ο Ναπολέων επικεφαλής στρατιάς στην Ιταλία.
18 Οκτωβρίου: Η Συνθήκη του Καμποφόρμιο.
1798
1 Αυγούστου: Η Ήττα του Βοναπάρτη στην Αίγυπτο.
1799
9 Νοεμβρίου: Το πραξικόπημα του Βοναπάρτη (Ανέτρεψε το
Διευθυντήριο της Επανάστασης).

123
9-10 Νοεμβρίου: Η Έναρξη της περιόδου της Υπατείας (πολιτικό
καθεστώς).
1800: Η Σύσταση επιτροπής για σύνταξη του
Ναπολεοντείου Κώδικα (Νέο νομικό πλαίσιο
Γαλλίας)
1804: Ο Ναπολέων αυτοανακηρύσσεται ισόβιος
αυτοκράτορας των Γάλλων, διάδοχος του
Καρλομάγνου.

ΠΗΓΗ: Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse.

3.2.14.4. Το Συνέδριο της Βιέννης

(Τα ερείπια της Ευρώπης, η συμφωνία, Η δραπέτευση του
Ναπολέοντα)
1815-1840
Το Σεπτέμβριο του 1814, στη Βιέννη συγκεντρώθηκε πλήθος
κόσμου: Αυτοκράτορες, Μονάρχες και Πρίγκιπες, με τις ακολουθίες
τους, στρατιωτικοί και πολιτικοί σύμβουλοι, παρατρεχάμενοι,
εκπρόσωποι εκκλησιών, τραπεζών, εταιρειών, εκδότες, αυλικοί,
σύζυγοι και κόρες... Οι δρόμοι της ήταν γεμάτοι από κόσμο... Ο
Μπετόβεν κλήθηκε να δώσει κονσέρτο.
Το Μάρτιο του 1815,1 οι εργασίες πλησίαζαν να τελειώσουν,
όταν ήρθε η είδηση ότι ο Ναπολέων δραπέτευσε από το νησί ΕΛΒΑ.
Αποβιβάστηκε κοντά στις Κάννες και βάδιζε προς το Παρίσι.
Ανέκτησε τον παλιό του θρόνο. Οι εκπρόσωποι της Βιέννης τον
κήρυξαν παράνομο και συγκρότησαν άμεσα έναν ακόμα αντιγαλλικό
συνασπισμό. Η αντιμετώπιση της κατάστασης ανατέθηκε στο
Βρετανό Γουέλινγκτον, ενώ τα συμμαχικά στρατεύματα
συγκεντρώθηκαν στο Βέλγιο.
Ο Ναπολέων έσπευσε στις Βρυξέλλες για να αντιμετωπίσει τον
Γουέλινγκτον πριν αυτός προφτάσει να ενισχυθεί. Στις 16 Ιουνίου
1815 έγιναν οι πρώτες αψιμαχίες στο Κατρ Μπρα και πολύ σύντομα
(18 Ιουνίου) η μάχη έξω από το τοπωνύμιο Βατερλό (νότια των
Βρυξελλών). Η έκβαση της μάχης ήταν αβέβαιη μέχρις ότου έρθουν
οι Πρώσοι του Μπλύχτερ, που χτύπησαν πλευρικά το στρατό του
Ναπολέοντα. Ο στρατός του νικήθηκε και η αυτοκρατορική φρουρά

1Στο Συνέδριο της ΒΙΕΝΝΗΣ το 1815 συμμετείχε και ο Ιωάννης Καποδίστριας ως

Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας, επί Τσάρου Αλεξάνδρου Α’ (1801-1825).
124
του τράπηκε σε φυγή. Το τέλος Ιουνίου 1815 παραιτήθηκε από το
θρόνο του και έφυγε από το Παρίσι. Συνελήφθη από τους
Βρετανούς, οι οποίοι τον μετέφεραν με πλοίο στη Βρετανική αποικία
της Αγίας Ελένης στο Νότιο Ατλαντικό. Έξι χρόνια αργότερα πέθανε,
πιθανόν από καρκίνο στομάχου.
***
Το Συνέδριο της Βιέννης ολοκλήρωσε τις εργασίες του, που
σκοπό είχαν τη διευθέτηση των ερειπίων της Ευρώπης, που άφησε
πίσω της η θύελλα του Ναπολέοντα. Εκτιμάται ότι 5.000.000
άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους σε όλη την Ευρώπη στα 25 χρόνια από
την εκδήλωση της Γαλλικής Επανάστασης. Μόνο η Γαλλία έχασε
περί το 1.500.000 ανθρώπους.1
Ακολούθησε ανακατάταξη των χωρών της Ευρώπης: Η νέα
Ολλανδία ενσωμάτωσε το Βέλγιο. Η Σαβοΐα συνδέθηκε με το
Πεδεμόντιο2 και τη Σαρδηνία. Η Πολωνία και η Σαξονία
διαμελίστηκαν, ένα μέρος πήρε η Ρωσία και ένα η Πρωσία. Η
Αυστρία κέρδισε το Ζάλτσμπουργκ, το Τιρόλο και τα παλιά εδάφη
της στη Βόρεια Ιταλία... κ.λπ. Η Αγία Ρωμαϊκή αυτοκρατορία
διαλύθηκε, δεν είχε πλέον λόγο ύπαρξης,
Ο Κάσλρη (Robert Stiouart) Βρετανός Πολιτικός, Υπουργός
Πολέμου (1805-1809) και εξωτερικών (1912) διαδραμάτισε
αποφασιστικό ρόλο στο Συνέδριο της Βιέννης.
Μια από τις αποφάσεις της Βιέννης - ιδέα του Κάσλρη3 - ήταν η
καθιέρωση ενός διαρκούς Συνεδρίου ή αλλιώς μιας «συμφωνίας των
Εθνών», που θα διευθετούσε Ευρωπαϊκές και διεθνείς διαμάχες πριν
φτάσουν στον πόλεμο. Η Βρετανία, η Γαλλία, η Ρωσία, η Πρωσία, η
Αυστρία συμφώνησαν να έχουν τακτικές συναντήσεις για το σκοπό
αυτό. Το περίεργο ωστόσο είναι ότι στη Βιέννη σκέφτηκαν να
συζητήσουν - μετά από ό,τι συνέβη τις τελευταίες δεκαετίες - πώς να
προστατευτούν τα μοναρχικά καθεστώτα έναντι μελλοντικών
επαναστάσεων. Δεν είχαν καταλάβει ακόμα ότι ο κόσμος άλλαζε, ότι
η Ευρώπη δεν ήταν πια η ίδια. Ο Κάσλρη προειδοποίησε ότι το λαϊκό
αίσθημα δεν μπορεί να καταπιέζεται για πάντα.

1 Simon Jenkins, όπ. παρ., σελ. 242.

2 Πεδεμόντιο = Πιεμόντε = περιοχή της ΒΔ της Ιταλίας, πρωτ. Τουρίνο.
3 Simon Jenkins, όπ. παρ.

125
 Μια άλλη απόφαση των εργασιών της Βιέννης ήταν η βαθμιαία
κατάργηση του δουλεμπορίου του Ατλαντικού. Στην Ευρώπη είχε
ήδη περιοριστεί σημαντικά, αν δεν καταργήθηκε ολοσχερώς.
Το δουλεμπόριο στην Αμερική το 18ο αιώνα βοηθούσε την
ανάπτυξη των καλλιεργειών. Οι Ολλανδοί, οι Ισπανοί, οι Πορτογάλοι,
οι Βρετανοί, οι Γάλλοι ήταν οι σημαντικότεροι δουλέμποροι.
Έπαιρναν δούλους από την Αφρική, τους μετέφεραν στην Αμερική
για την καλλιέργεια των φυτειών και στο γυρισμό έφεραν στην
Ευρώπη τα παραγόμενα προϊόντα.

«Βουλής ορθότης η ευβουλία»

(Η σωστή απόφαση στηρίζεται στην ευθυκρισία).
Αριστοτέλης, Ηθικά (384-322 π.Χ.)

Η Βιέννη, κι αν ακόμα μπορούσε, δεν θα επιχειρούσε να

αγνοήσει τη Γαλλική Επανάσταση, είχε συμβεί και είχε ξυπνήσει
ελπίδες για κάτι καλύτερο. Τα χρόνια περνούσαν και οι νεότεροι της
Ευρώπης διερωτώνταν τι είχε κερδηθεί απ’ όλη αυτή την
αναστάτωση και την αιματοχυσία. Η Γερμανία και η Ιταλία δεν είχαν
λύσει ακόμα το πρόβλημα του διαμελισμού τους, η Ελλάδα (και τα
Βαλκάνια), συνέχιζε να είναι κάτω από τον Οθωμανικό δυνάστη,
ξεχασμένη από την ιστορία και από τον «καρπό» της. Η Βιέννη δεν
ασχολήθηκε με την «ασθένεια» της Ευρώπης, ώστε να λυθεί
ουσιαστικά και μόνιμα το πρόβλημα της. Άφησε τις εξελίξεις να
οδηγήσουν στο παλιό καθεστώς της μοναρχίας. Ο Λουδοβίκος ΙΗ’
προσπάθησε να αναβιώσει το πνεύμα, το προεπαναστατικό της
Γαλλίας. Το ίδιο πίεζαν και τα λοιπά μοναρχικά καθεστώτα:
επιστροφή στο παλιό καθεστώς. Στο προσκήνιο όμως υπήρχαν
ριζοσπάστες που πίεζαν για αλλαγή.
Το 1820, οι Ισπανοί ριζοσπάστες κατάλαβαν την εξουσία στη
Μαδρίτη και περιόρισαν την απόλυτη Μοναρχία του Φερδινάρδου
Ζ’. Ακολούθησε μια ήπια (φιλελεύθερη) διακυβέρνηση μέχρι το
1823, που οι Γάλλοι έστειλαν στρατό για την αποκατάσταση του
Φερδινάρδου Ζ’ στα πλήρη του καθήκοντα του δεσποτισμού. Η βία
που ακολούθησε ήταν ανατριχιαστική.
Η εξέλιξη αυτή είχε αντίκτυπο στις αποικίες της Ισπανίας και
της Πορτογαλίας στη Νότια Αμερική. Η επανάσταση εκεί υπό την
ηγεσία του Σιμόν Μπολιβάρ δημιούργησε τα κράτη της Βενεζουέλας,
126
της Κολομβίας, του Περού, της Βολιβίας (απεξάρτηση από την
Ισπανία). Επίσης, η Αργεντινή, η Ουρουγουάη, η Χιλή, το Μεξικό
πέτυχαν να αποκτήσουν την ανεξαρτησία τους από την Ισπανία και η
Βραζιλία από την Πορτογαλία. Ο Κάνινγκ, Υπουργός των Εξωτερικών
της Βρετανίας, αναγνώρισε κι αυτός τα κράτη της Νοτίου Αμερικής.
Το δόγμα Μονρόε1 προέβλεπε ότι τόσο η Βόρειος Αμερική, όσο και η
Νότιος ανήκαν στη «σφαίρα επιρροής» των Η.Π.Α. και όχι στην
Ευρώπη.

3.2.14.5. Η Γαλλική Επανάσταση, αυτή των ιδεών

Η Γαλλική επανάσταση είχε διευρύνει τη συζήτηση: από την
ελίτ στους απλούς ανθρώπους. Οι Ευρωπαίοι όλων των κοινωνικών
τάξεων και όλων των επαγγελμάτων είχαν αρχίσει να συζητούν για
την επανάσταση και για το πώς θα έπρεπε να είναι οργανωμένη η
κοινωνία. Διαλογίζονταν και συζητούσαν για θέματα, όπως η
προσωπική ελευθερία, η εθνική ταυτότητα, η κατανομή του
πλούτου, ο ρόλος των τάξεων... Οι θεωρητικοί της Γαλλικής
Επανάστασης, όπως ο Λοκ στη Βρετανία, ο Ρουσσώ στη Γαλλία...
έδωσαν τη δική τους ερμηνεία στη διακυβέρνηση μιας χώρας, στις
ελευθερίες των ίσων πολιτών. Ο Γερμανός Γκεοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ
Χέγκελ έβλεπε την ιστορία ως «διαλεκτική» αντικρουόμενων
δυνάμεων με τη σύνθεση της να είναι στο «λογικό κράτος». Έδωσε
το πλαίσιο της Γερμανικής εθνικής ταυτότητας, που ήθελαν πολλοί.2
Η Βιομηχανική εξάπλωση και συσσώρευση κεφαλαίου άλλαξαν
τη δομή της κοινωνίας: Από αγροτική σε αστική. Προσέλκυσαν
εκατομμύρια ανθρώπους από την ύπαιθρο στις πόλεις. Μέσα σε 50
χρόνια (1800 - 1850) ο πληθυσμός της Γαλλίας αυξήθηκε από 27
εκατομμύρια σε 36, της Γερμανίας από 23 σε 33 εκατομμύρια, της
Βρετανίας από 16 σε 27 εκατομμύρια, της Ρωσίας από 40 σε 68
εκατομμύρια... κ.ά. Ο καπιταλισμός ήταν ήδη κοντά. Αυτή η
ανάπτυξη θα έφερνε ένα αστικό προλεταριάτο. Η εκβιομηχάνιση θα
έφερνε μια εργατική τάξη. Το 1844, ο Μαρξ τελειώνοντας τις
σπουδές του στη Γερμανία, γνώρισε τον Φρίντριχ Ένγκελς. Για τον
Μαρξ και τον Χένγκελ, ο καπιταλισμός προμήνυε αστάθεια και

1 Μονρόε (1758 - 1831): Πρόεδρος των Η.Π.Α. Διακήρυξε το Δόγμα Μονρόε περί μη
ανάμειξης των Η.Π.Α. στις Ευρωπαϊκές υποθέσεις και αντιστρόφως.
2 Simon Jenkins, όπ. παρ.

127
τελικά κατάρρευση. Στα μέσα της δεκαετίας του 1840, η αγροτική
οικονομία στην Ευρώπη κλονίστηκε, λόγω αγροτικών ασθενειών και
γενικότερα κακής σοδειάς. Ο απειλούμενος κακός εφοδιασμός της
αγοράς των πόλεων με τρόφιμα, οδήγησε τον Μαρξ να ασχοληθεί με
την θεωρία του. Το 1848, ο Μαρξ και ο Ένγκελς δημοσίευσαν στον
Λονδίνο, αλλά στη Γερμανική γλώσσα, μια γραπτή διακήρυξη που
ξεκινούσε ως εξής: «Ένα φάσμα στοιχειώνει την Ευρώπη - το φάσμα
του κουμμουνισμού» και τελείωνε «Εργάτες όλου του κόσμου
ενωθείτε».

3.2.14.6. Η Επίδραση της Γαλλικής Επανάστασης στην υπόθεση της

Ελληνικής Εθνικής Παλιγγενεσίας
Η Γαλλική επανάσταση είχε επίδραση και στην Ελληνική
υπόθεση της Εθνικής Παλιγγενεσίας. Η Ελλάδα για 400 χρόνια ήταν
κάτω από τον Τουρκοοθωμανικό δυνάστη με οδυνηρές συνέπειες
για το λαό της. Η Ευρώπη των φεουδαρχών δεν ενδιαφερόταν να
ασχοληθεί με το πρόβλημα της μικρής Ελλάδας. Είχε ξεχάσει ότι η
Ελλάδα ήταν ο ουσιαστικός γεννήτορας της. Η Ευρώπη την εποχή
αυτή ήταν ακόμα εντελώς ανώριμη. Εξάλλου, ήταν ομοϊδεάτης με
την Οθωμανική Τουρκία. Ανήκαν στο καθεστώς της Μοναρχικής
Φεουδαρχικής κοινωνικο-οικονομικής οργάνωσης. Η Ελλάδα γι’
αυτούς ήταν απλώς ένα φέουδο. Η Ευρώπη τότε δεν διέφερε πολύ
από τον Οθωμανικό δυνάστη. Η επανάσταση στην Ελλάδα ήρθε εκ
των έσωθεν. Σίγουρα, η Γαλλική επανάσταση αναθέρμανε τα
κίνητρα της ελευθερίας. Ευτυχώς μια μερίδα ρομαντικών
Ευρωπαίων συγκινήθηκε και έδειξε το αμέριστο ενδιαφέρον της:
Άγγλοι, Γάλλοι, Ρώσσοι, Ελβετοί... προσέτρεχαν σε βοήθεια ηθική
και οικονομική.1 Έως τότε είχε ξεχαστεί εντελώς η προσφορά αυτού
του λαού στην ανθρωπότητα. Είχε ξεχαστεί ο Αρχαίος Ελληνικός
πολιτισμός, που και σήμερα ακόμα εμπνέει τις σύγχρονες
Δημοκρατίες. Είχε ξεχαστεί η προσφορά της ελληνιστικής περιόδου,
του Ελληνορωμαϊκού πολιτισμού, του ελληνοχριστιανικού
πολιτισμού της εποχής του Βυζαντίου. Οι βαρόνοι της Ευρώπης δεν

1 Τα πρώτα χρόνια του απελευθερωτικού αγώνα, κυβερνήτης της Ελλάδας ήταν ο

Ιωάννης Καποδίστριας (1828-1830), γόνος οικογένειας Ευγενών από την Κέρκυρα,
πρώην Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας (1815-1822) επί Τσάρου Αλέξανδρου Α’
(1801-1825).
128
είχαν χρόνο να ασχοληθούν με τη μικρή (γεωγραφικά) Ελλάδα. Αυτό
που τους ενδιέφερε ήταν η Χλιδή τους, οι κατακτήσεις τους, η
επικράτηση τους, η κυριαρχία τους στα ευρωπαϊκά εδάφη, η νομή
της εξουσίας. Οι λαοί της Ευρώπης στο σκοτάδι και η Ελλάδα στην
Άβυσσο.
Ευτυχώς, οι ρομαντικοί της Ευρώπης ξύπνησαν. Ο θάνατος του
Λόρδου Βύρωνα το 1824 τους συγκίνησε. Οτιδήποτε ελληνικό
αγαπήθηκε. Ο διάδοχος του Λουδοβίκου στο Γαλλικό θρόνο, ο
Κάρολος Ι΄ (1824-1830), παρότι επιδίωξε την επιστροφή στο παλιό
καθεστώς των Μοναρχών, η Ελλάδα ήταν γι’ αυτόν η ευκαιρία να
κερδίσει δόξα. Το 1827 ένωσε τις δυνάμεις του με εκείνες της
Βρετανίας και της Ρωσίας, κι έστειλε βοήθεια στους
επαναστατημένους Έλληνες. Ήταν στην τελευταία φάση του πρώτου
μέρους του πολέμου.
Στο σημείο αυτό δε μπορούμε να μη μνημονεύσουμε τη
συμμετοχή στην Ελληνική επανάσταση των Γάλλων:
- Νικολά Μαιζόν (1771-1840), στρατηγού, αρχηγού του Γαλλικού
εκστρατευτικού σώματος στην Πελοπόννησο (1828-1829), καθώς
και το
- Σαρλ Νικολά Φαβιέρο (1782-1855), ο οποίος διακρίθηκε στον
απελευθερωτικό αγώνα της Ελλάδας, κατά τα χρόνια 1825, 1826,
1827 και 1828.
Στις 26 Ιουλίου 1827 υπογράφηκε από τις Δυνάμεις (Αγγλία,
Γαλλία, Ρωσία) η Συνθήκη του Λονδίνου, η οποία προέβλεπε την
ειρήνευση των εμπόλεμων (Ελλήνων και Τούρκων) και τη
μεσολάβηση των τριών δυνάμεων για την επίτευξη του σκοπού
αυτού. Η ελληνική πλευρά πληροφορήθηκε με ανακούφιση την
απόφαση αυτή για άμεση κατάπαυση των εχθροπραξιών, από τους
Ναυάρχους της Αγγλίας Κόδριγκτον και της Γαλλίας Δεριγνύ. Ο
Σουλτάνος αρνήθηκε κατηγορηματικά να αποδεχθεί τη Συνθήκη-
Πρωτόκολλο, πιστεύοντας στη δύναμη καταστολής που είχε ο
ενωμένος Τουρκοαιγυπτιακός στόλος, ο οποίος από τις 26
Αυγούστου ήταν αγκυροβολημένος στο Ναυαρίνο (ΝΔ
Πελοπόννησο).
Ο ενωμένος στόλος των τριών προστάτιδων Δυνάμεων
κατευθύνθηκε στο Ναυαρίνο. Ο Αιγύπτιος Ιμπραήμ δεν έδειξε καμία
διάθεση συμμόρφωσης και διέταξε επιδρομές και λεηλασίες στην
Πελοπόννησο. Οι τρεις Ευρωπαίοι ναύαρχοι Κόδριγκτον, Δεριγνύ και
129
Ευδέκ διέταξαν τους στόλους τους να παραταχθούν ενωμένοι
μπροστά από τον κόλπο του Ναυαρίνου. Αυτό έγινε στις 3
Οκτωβρίου 1827. Λίγες μέρες αργότερα, στις 8 Οκτωβρίου, τα
συμμαχικά πλοία εισήλθαν στον όρμο και αγκυροβόλησαν κοντά
στον Τουρκοαιγυπτιακό στόλο. Οι Προστάτιδες Δυνάμεις δεν
επιδίωξαν σύγκρουση, ήθελαν μόνο να πείσουν τους
Τουρκοαιγυπτίους να σεβαστούν τη Συνθήκη-Πρωτόκολλο του
Λονδίνου. Παρά την επιθυμία τους αυτή, μια μικρής έκτασης
σύγκρουση, που διήρκεσε μερικές ώρες, με ευθύνη των Τουρκο-
αιγυπτίων, δεν αποφεύχθηκε και προκάλεσε σημαντικές ζημιές στο
στόλο τους.1
Το γεγονός αυτό οδήγησε στην απελευθέρωση της Νότιας
Ελλάδας μέχρι τη γραμμή Βόλου-Άρτας. Αυτό ήταν η αρχή. Το
πρόβλημα όμως της Ελλάδας δεν λύθηκε ακόμα. Με το γεγονός αυτό
φάνηκε μια ακτίνα ελπίδας ότι ο Ευρωπαϊκός Εθνικισμός άρχισε να
περιορίζεται στο σύνολο και όχι στο μέρος. Χρειάζεται να ξυπνήσει η
συνείδηση ότι η Ευρώπη είναι μια πολιτική και κοινωνική οντότητα,
πολυεθνική, αλλά οντότητα, που πρέπει να μάθει να υπερασπίζεται
τον εαυτό της από ξένες κατώτερες δυνάμεις, που επιβουλεύονται
την ύπαρξη της. Η εθνική περιχαράκωση στα στενά σύνορα των επί
μέρους κρατών δεν βοηθάει την ένωση της Ευρώπης.

***
Ο Κάρολος Ι’ της Γαλλίας επέμενε στην επαναφορά του παλιού
Μοναρχικού καθεστώτος και ο Γαλλικός λαός επέστρεψε στους
δρόμους. Δεν άκουσε τις συμβουλές του πεπειραμένου
Ταλλεϋράνδου. Μέσα σε λίγες μέρες ο Κάρολος Ι’, κατατρομαγμένος
από τις εκδηλώσεις του όχλου στους δρόμους, παρατήθηκε και
έφυγε στη Βρετανία ως ιδιώτης. Τον διαδέχθηκε στο θρόνο ο
εξάδελφος του, Λουδοβίκος Φίλιππος της Ορλεάνης (1830-1848).
Όλη τη δεκαετία του 1830, σε όλες τις πρωτεύουσες της Ευρώπης
γίνονταν ταραχές. Το ίδιο και στις Βρυξέλες μεταξύ γαλλόφωνων
καθολικών, που διαμαρτύρονταν για την ένωση τους με την

1 βλ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Δ. ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ, Η Μακραίωνη Πορεία του Ελληνισμού,

τόμος 2, Η Οθωμανική κατοχή, η Νεότερη Ελλάδα, ηλεκτρονική έκδοση, Αθήνα
2018, σελ.200.
130
Ολλανδία. Ο νέος υπουργός εξωτερικών της Βρετανίας Λόρδος
Πάλμερστον συνεργάστηκε με τον Ταλλεϋράνδο της Γαλλίας και
χώρισαν τις δύο χώρες (το Βέλγιο από την Ολλανδία). Το 1831, το
Βέλγιο έγινε μια ξεχωριστή ανεξάρτητη χώρα. Τέτοιες εξεγέρσεις
υπήρξαν κι άλλες, στη Βόρειο Ιταλία, στην Πολωνία... κ.ά., αλλά δεν
τελεσφόρησαν: Στην Βόρειο Ιταλία, γιατί η Αυστρία δεν ήθελε την
Ιταλική ενοποίηση. Επέμεινε στην Αυστριακή κυριαρχία. Στην
Πολωνία, γιατί ο Τσάρος Νικόλαος Α’ αντέδρασε βίαια στους
εξεγερμένους γαιοκτήμονες, τερματίζοντας την αυτονομία, που η
Πολωνία είχε πάρει από το Συνέδριο της Βιέννης.

3.2.15. Οι λοιπές Επαναστάσεις στην Ευρώπη1

Σταδιακά σημειώθηκαν εξεγέρσεις σε όλη την Ευρώπη: Το
1834, ο Ιταλός Τζουζέπε Ματσίνι σχημάτισε μια ομάδα στη Βέρνη
της Ελβετίας, που ονόμασε «Νεαρή Ευρώπη» (από Γερμανούς,
Ιταλούς, Πολωνούς), με στόχο την πολιτική απελευθέρωση, που θα
κάλυπτε όλη την Ευρώπη. Τον Ιανουάριο 1848 το Μιλάνο στασίασε
κατά του Αυστριακού κυβερνήτη. Ο Βασιλιάς του Πεδεμοντίου και
της Σαρδηνίας Κάρολος Αλβέρτος ακολούθησε και κήρυξε τον
πόλεμο στην Αυστρία. Η Σικελία διακήρυξε την ανεξαρτησία της από
τη Νεάπολη των Βουρβόνων. Στη Γαλλία, το Φεβρουάριο του 1848, η
κυβέρνηση κατέστειλε τις μεταρρυθμιστικές συναθροίσεις, που
οδήγησαν σε παραίτηση το Λουδοβίκο Φίλιππο. Η Ουγγαρία
ανακήρυξε την ανεξαρτησία της από την Αυστρία. Η Βιέννη
βρισκόταν σε αναστάτωση, λόγω της διαφθοράς της κυβέρνησης και
ο Μέτερνιχ παραιτήθηκε. Στο Βερολίνο, η αστυνομία έσπειρε το
θάνατο στους διαδηλωτές, ενώ ο Βασιλιάς Φρειδερίκος Γουλιέλμος
Δ’ (1840-1861) ζήτησε συγνώμη από το λαό του... Όλες αυτές οι
εξεγέρσεις δεν είχαν μέλλον. Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο
(περισσότερο ή λιγότερο βίαια) κατεστάλησαν.
Στη Γαλλία, η κυβέρνηση του Αλφόνσο Λαμαρτίνο (Αλφονς ντε
Λαμαρτίν) 1790-1869, ποιητής και πολιτικός, προσέλκυσε χιλιάδες
χωρικούς στο Παρίσι, αλλά δουλειές δεν υπήρχαν. Στο χάος που
ακολούθησε, αμέτρητοι διαδηλωτές σκοτώθηκαν, ή τραυματίστηκαν
ή εκτοπίστηκαν στις αποικίες.

1 βλ. Simon Jenkins, όπ. παρ., σελ. 255 και εξής.

131
 Στο τέλος του 1848, ο βασιλιάς της Γερμανίας Φρειδερίκος
Γουλιέλμος παραχώρησε στο Γερμανικό λαό ένα κοινοβούλιο για
όλες τις Γερμανικές περιοχές και το 85% των αρρένων Γερμανών
απέκτησε δικαίωμα ψήφου. Το νέο κοινοβούλιο διακήρυξε μια Νέα
Γερμανία με το Σύνταγμα της να περιλαμβάνει 39 κρατικές
Γερμανικές οντότητες της συνομοσπονδίας. Όμως, το 1849 ο
σκεπτικισμός για το μέλλον του κοινοβουλίου ήταν σε έξαρση σε όλη
τη Γερμανία και το καλοκαίρι του ιδίου χρόνου κατάρρευσε.
Ο τσάρος της Ρωσίας Νικόλαος Α’ (1796-1855) αντέδρασε στη
δημιουργία του κοινοβουλίου στη Γερμανία. Δεν συμπαθούσε την
ανάδυση ενός φιλελεύθερου δημοκρατικού Κράτους στη γειτονιά
του. Το Νοέμβριο του 1850, η πρωτοβουλία του Φρειδερίκου
Γουλιέλμου ήταν νεκρή και η Γερμανία επέστρεψε στο προηγούμενο
καθεστώς (υπό Αυστριακή Προεδρία).

3.2.16. Ο πόλεμος της Κριμαίας

(1854-1856)
Η Ρωσία εξαπλωνόταν γρήγορα. Η Οθωμανική αυτοκρατορία
ήταν σε παρακμή. Η Ελλάδα είχε ελευθερώσει ένα μέρος των
εδαφών της. Η τουρκική εξουσία πάνω στους Βαλκανικούς λαούς
υποχωρούσε. Ο Τσάρος Νικόλαος έγινε με δική του πρωτοβουλία
προστάτης των Χριστιανών της Οθωμανική αυτοκρατορίας. Το 1853
βύθισε τον Οθωμανικό στόλο στη Μαύρη Θάλασσα. Ορισμένες
Ευρωπαϊκές χώρες δεν θεωρούσαν απειλή για την Ευρώπη την
Οθωμανική αυτοκρατορία, αλλ’ αντίθετα την έβλεπαν ως ανάχωμα
στην παραπέρα εξάπλωση της Ρωσίας. Όταν οι Οθωμανοί ζήτησαν
βοήθεια από τη Βρετανία και τη Γαλλία για να αποκρούσουν τη
Ρωσία, αυτοί τους την παρείχαν ευχαρίστως. Παρότι η Ρωσία
συνθηκολόγησε και συμφώνησε να αποσυρθεί από τα
παραδουνάβια πριγκιπάτα, το Λονδίνο και το Παρίσι αποφάσισαν να
την τιμωρήσουν για την επιθετικότητα της, ανοίγοντας ένα νέο
μέτωπο στην Κριμαία. Ο πόλεμος αυτός είχε ως αποτέλεσμα την
ήττα της Ρωσίας. Το 1856, με τη Συνθήκη των Παρισίων η Ρωσία
υποχρεώθηκε να αποστρατικοποιήσει τη Μαύρη θάλασσα και να
παραχωρήσει ανεξαρτησία στη Μολδαβία, η οποία ενώθηκε με τη
Βλαχία και το νέο Κράτος ονομάστηκε Ρουμανία. Το όνειρο της
Ρωσίας να διαδεχθεί το Βυζάντιο με πρωτεύουσα του την
Κωνσταντινούπολη δεν τελεσφόρησε.
132
 Ο Πόλεμος της Κριμαίας ήταν η πρώτη στρατιωτική συμμετοχή
της Βρετανίας στην Ευρώπη μετά από 40 χρόνια. Χύθηκε πολύ αίμα.
Η δικαιολογία της επέμβασης ήταν πως έπρεπε να αναχαιτισθεί η
Ρωσική απειλή εναντίον της Ινδικής αυτοκρατορίας (!!!)
Ο τσάρος Νικόλαος πέθανε το 1855 και τον διαδέχθηκε ο γιος
του Αλέξανδρος Β’ (1855-1881), ο οποίος ήταν σχετικά φιλελεύθερος
και αποφάσισε την τελική κατάργηση της δουλοπαροικίας.1
Μετά την αποτυχία του πολέμου της Κριμαίας εμφανίστηκε
στη Ρωσία μια έκρηξη πολιτιστικής δημιουργίας: Ο Ντοστογιέφσκι
(λογοτέχνης, συγγραφέας), ο Αλεξέι Τολστόι (μυθιστοριογράφος), ο
Λέων Τολστόι (συγγραφέας...), ο Τσαϊκόφσκι (μουσικοσυνθέτης), ο
Μποροντίν (μουσικοσυνθέτης), ο Τσέχωφ (θεατρικός συγγραφέας)
και πολλοί άλλοι...

3.2.17. Το Πεδεμόντιο
Το 1852, το Πεδεμόντιο ή Πιεμόντε - μια μικρή περιοχή στη ΒΔ
Ιταλία - είχε ακμάσει με τις φιλελεύθερες Μοναρχίες του Καρόλου
Αλβέρτου και του γιού του Βίκτωρα Εμμανουήλ και με
πρωθυπουργό τον Καμίλο Καβούρ. Αφού εξασφάλισε την
υποστήριξη του Ναπολέοντα της Γαλλίας σε περίπτωση πολέμου με
την Αυστρία, το 1859, μεθόδευσε ένα τέτοιο πόλεμο. Η Γαλλία
τάχθηκε - όπως είχε συμφωνηθεί - στο πλευρό του Πεδεμοντίου και
φυσικά γι’ αυτό νίκησε την Αυστρία. Στις διαπραγματεύσεις που
ακολούθησαν, η Αυστρία έχασε όλη τη Βόρειο Ιταλία, διατήρησε
όμως τη Βενετία. Το Πεδεμόντιο υποχρεώθηκε να παραχωρήσει τη
Σαβοΐα2 στη Γαλλία, αλλά κέρδισε ένα σημαντικό τμήμα της Ιταλίας
και ίδρυσε ένα πρώτο Ιταλικό κράτος με βασιλιά το Βίκτωρα
Εμμανουήλ.
Το 1860, ο Γκαριμπάλντι,3 αφού επανήλθε από την αυτοεξορία,
επανασύστησε την οργάνωση του, τους «Άτακτους Ερυθροχιτώνες»,
έθεσε τον εαυτό του και την οργάνωση του στην υπηρεσία του
Πρωθυπουργού Καβούρ για να βαδίσει νότια και να ελευθερώσει τη

1 Δουλοπάροικος στην Ευρώπη: Ακτήμονας καλλιεργητής, ο οποίος ανήκε στο

γαιοκτήμονα - φεουδάρχη μαζί με το κτήμα που καλλιεργούσε.
2 Το Βόρειο τμήμα των Γαλλικών Άλπεων.

3 Γκαριμπάλντι: Ιταλός πατριώτης. Αγωνίστηκε για την ενοποίηση της Ιταλίας.

133
Νάπολη και τη Σικελία από τους Βουρβόνους1 μονάρχες. Ο Βρετανός
Υπουργός Πάλμεστον πρόσφερε τη βοήθεια του στον Καβούρ με τις
Βρετανικές ναυτικές δυνάμεις που στάθμευαν στο Παλέρμο.

3.2.18. Όττο Φον Βίσμαρκ (ή Μπίσμαρκ)2 και οι γενικότερες

εξελίξεις
(1815-1898)
Η Γερμανία για πολλούς αιώνες σχηματίζονταν από πολλά
κρατίδια (Δουκάτα, Πριγκιπάτα). Ήταν δηλαδή ένας λαός με την ίδια
καταγωγή και πολιτιστική παράδοση, αλλά όχι ένα Έθνος. Η Πρωσία,
η Σαξονία, η Βαυαρία, η Αυστρία, ήταν γερμανόφωνες χώρες και οι
λαοί τους ήταν απόγονοι των φυλών, που κατοικούσαν στις περιοχές
του Ρήνου, του Έλβα και του Δούναβη. Τη λύση για το πρόβλημα
αυτό την έδωσε ο Όττο φον Βίσμαρκ, Πρώσος πολιτικός,
Λουθηρανός το θρήσκευμα, γιος γαιοκτήμονα από τη Σαξονία.
Γνώριζε πολλές γλώσσες και ήταν δραστήριος. Το 1851, ο Βίσμαρκ
εκπροσώπησε την Πρωσία στη Γερμανική ομοσπονδία κρατών. Το
1862 ήταν ακόμα ένας επαγγελματίας διπλωμάτης. Την ίδια χρονιά
έγινε πρωθυπουργός της Πρωσίας, με βασιλιά το Γουλιέλμο Α’
(1861-1888).
Οι Ούγγροι εξακολουθούσαν να απαιτούν ανεξαρτησία από
την Αυστρία, μια θέση που ευνοούσε τα σχέδια του Βίσμαρκ. Η
Πρωσία αντιμετώπισε την Αυστρία στο πεδίο της μάχης στη Σάντοβα
(Ανατ. Βοημία) και νίκησε κατά κράτος. Στη συνέχεια, ζήτησε να
δώσει η Αυστρία στην Ουγγαρία ίσα δικαιώματα σε μια νέα
μοναρχία των Αψβούργων, καθώς και να παραδώσει τη Βενετία στην
Ιταλία. Άλλοι λαοί που περιλαμβάνονταν στην Αυτοκρατορία της
Αυστρίας ήταν της Τσεχίας, της Σλοβακίας, της Κροατίας και της
Σλοβενίας.
Τα περισσότερα από τα 22 Βόρεια γερμανικά κράτη
ενθαρρύνθηκαν να ενταχθούν σε μια βόρεια συνομοσπονδία υπό
την ηγεσία της Πρωσίας, με ένα νέο Γερμανικό Σύνταγμα και νέο
κοινοβούλιο, το οποίο θα εκλέγονταν με καθολική ψηφοφορία όλων

1 Βουρβόνοι: Γαλλικός οίκος Μοναρχών. Μέλη του βασίλεψαν στη Γαλλία, Ιταλία,
Ισπανία.
2 βλ. Simon Jenkins, Μια σύντομη Ιστορία της Ευρώπης, εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα

2019, σελ. 264 και εξής.

134
των αρρένων και με πρωτεύουσα (έδρα) το Βερολίνο. Για το Βισμάρκ
το καθολικό δικαίωμα ψήφου (δηλ. και στους προλετάριους) θα
ήταν υπέρ του δεσποτισμού και κατά του αστικού φιλελευθερισμού.
Τα Νότια Γερμανικά κράτη θα παρέμεναν ανεξάρτητα.
Υποχρεώθηκαν όμως να υπογράψουν στρατιωτικές Συνθήκες με το
Βερολίνο.
Ο Βίσμαρκ επιδίωκε την πρωτιά της Πρωσίας στη Νέα Ευρώπη.
Είχε τη συμπαράσταση του Βασιλιά του, Λουδοβίκου, καλά
οργανωμένο στρατό, είχε σύμμαχο τη Ρωσία, είχε συντρίψει την
Αυστρία και είχε ενώσει την κατακερματισμένη Γερμανία. Τώρα
ήρθε η στιγμή να στρέψει την προσοχή του στη Γαλλία. Λόγος
σοβαρός για να υπάρξει πόλεμος δεν υπήρχε (π.χ. εδαφικές
διεκδικήσεις).
Το καλοκαίρι του 1870 και οι δύο πλευρές είχαν κυριευθεί από
πολεμικό πυρετό. Ο Πρωσικός στρατός συνοδευόμενος από το
Βίσμαρκ και τον Βασιλιά Γουλιέλμο έφτασε με το σιδηρόδρομο στη
Γαλλική μεθόριο. Ο Γαλλικός στρατός χρειάστηκε αρκετές εβδομάδες
να ετοιμαστεί, γι’ αυτό στις πρώτες αψιμαχίες έναντι του Πρωσικού
στρατού δεν απέδωσε. Οι Πρώσοι βάδιζαν προς το Παρίσι, χωρίς
αντίσταση. Η πόλη πολιορκήθηκε για 4 μήνες. Υπήρξε έλλειψη
τροφίμων. Όταν η Γαλλία συνθηκολόγησε, η τελική συμφωνία με το
Βίσμαρκ εξασφάλισε στη Γαλλία την αποχώρηση του Πρωσικού
στρατού από τα Γαλλικά εδάφη, με αντίτιμο τη μεταβίβαση στην
Πρωσία μεγάλου μέρους της Γαλλικής Αλσατίας και ενός μικρότερου
μέρους της Λορένης.
Η Ρωσική κυβέρνηση υπό τον Τσάρο Αλέξανδρο Β’ είχε πάντα
βλέψεις στην Κωνσταντινούπολη. Το 1875, η Βαλκανική σιγόβραζε
κάτω από τον Οθωμανικό δυνάστη. Ξέσπασαν μάχες, εξεγέρσεις...,
βίαια καταστολή από τον Οθωμανικό στρατό... Το νεοσύστατο
Ελληνικό κράτος ήταν αυστηρά περιορισμένο, κι ένα μεγάλο μέρος
του ελληνισμού ήταν ακόμα εκτός συνόρων και προσδοκούσε τη
διεύρυνση του, ώστε να συμπεριλάβει τους αλύτρωτους Έλληνες. Η
Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (προάστιο της Κωνσταντινούπολης)
του 1878, δημιούργησε τη Μεγάλη Βουλγαρία, εκχωρώντας της ένα
μεγάλο μέρος της Ελληνικής Μακεδονίας μαζί με τη Θεσσαλονίκη,
μέχρι το Αιγαίο Πέλαγος, ευτυχώς προσωρινά, γιατί
κινητοποιήθηκαν οι «Μεγάλες Δυνάμεις», κυρίως η Βρετανία και
απεσόβησαν την εξέλιξη αυτή, καθώς δεν ήθελαν την επέκταση της
135
Ρωσικής επιρροής στην περιοχή. Στο μεταξύ μεσολάβησε η Συνθήκη
του Βερολίνου1 που ακύρωσε τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου. Το
συνέδριο αυτό, του Βερολίνου περιόρισε σημαντικά τις φιλοδοξίες
της Ρωσίας. Περιόρισε επίσης τη Νέα Βουλγαρία. Τεμάχισε τα
Βαλκάνια, δημιουργώντας την ανεξάρτητη Ρουμανία, Βουλγαρία,
Σερβία, Μαυροβούνιο. Ο Βίσμαρκ έκανε το Βερολίνο το κέντρο
ισχύος της Ευρώπης, δηλ. τη Νέα Γερμανία.
Η στρατηγική του πρωθυπουργού της Βρετανίας Ντισραέλι
(1868-1874-1880) είχε σχέση κυρίως με την Ινδία. Το 1875 είχε
αναβαθμίσει την αυτοκρατορική ασφάλεια της Βρετανίας
αποκτώντας από τη Γαλλία τις μισές περίπου από τις μετοχές της
Διώρυγας του Σουέζ, προκειμένου να διασφαλίσει το πέρασμα δια
θαλάσσης προς την Ινδία. Σε ότι αφορά τη Τουρκία, ο Ντισραέλι είχε
δεχθεί σκληρή κριτική από τον Γκλάντστουν2 ότι ήταν ήπιος με τους
Τούρκους. Η Ρωσία δεν ήταν καθόλου ευχαριστημένη από τα
τεκταινόμενα στην Ευρώπη. Θεωρούσε πως όλα αυτά μεθοδεύονται
από το Βίσμαρκ για να βλάψει τη Ρωσία.
Η Ευρώπη το 1880 βίωνε τη βιομηχανική επανάσταση που
προηγούμενα είχε εκδηλωθεί στη Βρετανία. Από την άλλη, οι
εύφορες πεδιάδες της Αμερικής και της Αυστραλίας, με την υψηλή
παραγωγικότητα και το χαμηλό κόστος των αγαθών, πλημμύρισαν

1 Από τα σημαντικότερα αρνητικά γεγονότα για τον Ελληνισμό στη διάσκεψη του
Βερολίνου το 1878 ήταν η παραχώρηση της Κύπρου από την Τουρκία στην Αγγλία.
Όσο το συνέδριο ήταν σε εξέλιξη, ο Πρεσβευτής της Αγγλίας στην
Κωνσταντινούπολη υπέγραψε μυστική συμφωνία με το Σουλτάνο, σύμφωνα με την
οποία η Αγγλία αναλάμβανε την υποχρέωση να βοηθήσει την Τουρκία με στρατό και
υλικά πολέμου σε περίπτωση Ρωσικής επίθεσης και η Τουρκία με τη σειρά της,
παραχωρούσε στην Αγγλία την Κύπρο, ως αντάλλαγμα.
Με την ευκαιρία, σημειώνουμε για την Κύπρο και τα εξής: Το 1191, κατά τη Γ’
σταυροφορία, ο Άγγλος Βασιλιάς Ριχάρδος Α’ ο Λεοντόκαρδος κατέλαβε την Κύπρο
και αφού τη λεηλάτησε, την πώλησε στους Ναΐτες Ιππότες της Ιερουσαλήμ, οι οποίοι
το 1192 την παραχώρησαν στο Γαλλικό Οίκο Γκυ Ντε Λουζινιάν, που οργάνωσε και
διοίκησε τη Μεγαλόνησο - σύμφωνα με τα Φεουδαρχικά πρότυπα - για 3 αιώνες (από
το 1192 μέχρι το 1489), που η Αικατερίνη Κορνάρο, τελευταία βασίλισσα της Κύπρου
του οίκου αυτού, την παραχώρησε στη Βενετία, για έναν ακόμα αιώνα. Κατά την
περίοδο του Οίκου Ντε Λουζινιάν, οι γηγενείς κάτοικοι της νήσου έγιναν
δουλοπάροικοι και η Ορθόδοξη εκκλησία κηρύχθηκε σε διωγμό.
2 Γκλαντστόουν=Γλάδστων: Βρετανός Πολιτικός, εχρημάτισε πρωθυπουργός.

136
τις αγορές της Ευρώπης τροφίμων και συγχρόνως προκάλεσαν
ύφεση στην Ευρωπαϊκή αγροτική οικονομία. Ο πλούτος τώρα
μετατοπίστηκε από τους γαιοκτήμονες στους βιομηχάνους, στους
εμπόρους, στις κατασκευαστικές εταιρίες, στους Τραπεζίτες.
Στην ενοποιημένη Γερμανία, οι αλλαγές υπήρξαν πολλές: Η
παραγωγή άνθρακα αυξήθηκε πολύ, το θαλάσσιο εμπόριο επίσης. Η
κυβέρνηση στο Βερολίνο, προστάτευσε τη βιομηχανία, προήγαγε τη
βιομηχανική εκπαίδευση, άνοιξε πανεπιστήμια, σχεδίασε νέα
προάστια, εισήγαγε το κοινωνικό κράτος στην Ευρώπη: ασφάλιση
ασθένειας, ατυχημάτων (στους χώρους εργασίας) και γήρατος.
Τα χρόνια 1871-1914 ονομάστηκαν belle époque (Ωραία
Εποχή). Όλα φαίνονταν ότι πήγαιναν καλά. Η αισιοδοξία ήταν
διάσπαρτη. Ο τσάρος της Ρωσίας κάλεσε το 1899 σε νέα διάσκεψη
ειρήνης στη Χάγη της Ολλανδίας, τα κράτη της Ευρώπης, να
συμφωνήσουν στην προώθηση του αφοπλισμού και στον
περιορισμό των νέων όπλων που θα έμπαιναν στη γραμμή
παραγωγής. Η συνδιάσκεψη επιβεβαίωσε επίσης τις αποφάσεις της
Συνθήκης της Γενεύης του 1864 για τη μεταχείριση των αιχμαλώτων
και των αμάχων. Απαγόρευσε ακόμα την καταστροφή και λεηλασία
των κατεχομένων πόλεων και τη ρίψη βομβών και αερίων από
αεροπλάνα. Θεσπίστηκε ένα δικαστήριο διαιτησίας, στο οποίο θα
μπορούσαν να προσφύγουν τα εμπόλεμα μέρη. Μέσα σ’ αυτό το
περιβάλλον άρχισαν να εμφανίζονται στις πρωτεύουσες των χωρών
της Ευρώπης εκθέσεις, Μουσεία και άλλες εκδηλώσεις. Το 1900, η
Γαλλία έχτισε στο Παρίσι το Γκραν Παλέ, όπου διοργάνωσε Γενική
Έκθεση με περίπτερα από 40 χώρες.
Το 1907, ο Αμερικανός πρόεδρος Ρούζβελτ (1901-1909)
συγκάλεσε μια διασκευή ειρήνης, όπως αυτή που είχε οργανώσει η
Ρωσία στη Χάγη της Ολλανδίας το 1899. Όμως, η διάσκεψη αυτή
απέτυχε. Η ειρήνη δεν υποστηρίχθηκε από την πολιτική ηγεσία της
Ευρώπης.

3.2.19. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι

1912-1913
Το 1912, οι Βαλκανικές χώρες, που ήταν κάτω από την
κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας - Ελλάδα, Σερβία,
Βουλγαρία και Μαυροβούνιο - σύναψαν συμμαχία για να
πολεμήσουν τον κατακτητή και να κερδίσουν την ελευθερία τους. Η
137
Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν ήδη σε παρακμή. Το 1912-1913
στους Βαλκανικούς πολέμους οι συμμαχικές δυνάμεις νίκησαν και
έδιωξαν τελείως τους Οθωμανούς από τα Βαλκανικά εδάφη, εκτός
από την Κωνσταντινούπολη.
Το Μάιο του 1913, μετά από πολύμηνες διαπραγματεύσεις,
υπογράφηκε η Συνθήκη Ειρήνης στο Λονδίνο μεταξύ Τουρκίας,
Βουλγαρίας, Σερβίας (και Μαυροβουνίου) και Ελλάδας. Όμως, η
Βουλγαρία δεν ήταν ευχαριστημένη και διεκδικούσε εδάφη από τις
Ελληνικές και Σερβικές κατακτήσεις σε περιοχές που κατοικούσαν
Έλληνες και Σέρβοι, αντίστοιχα. Έτσι, έμελλε να ξεκινήσει ο δεύτερος
Βαλκανικός πόλεμος αυτή τη φορά εναντίον της Βουλγαρίας. Η
Ελλάδα και η Σερβία, μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις,
κατέληξαν σε συμφωνία για να αντιμετωπίσουν από κοινού τη
Βουλγαρία, η οποία υπογράφηκε στη Θεσσαλονίκη. Η Ελλάδα, λόγω
του επικείμενου Βουλγαρικού κινδύνου, αναγκάστηκε να δεχθεί
τους όρους της Σερβίας.
Οι σημαντικότερες πολεμικές επιχειρήσεις έγιναν τον Ιούνιο
και Ιούλιο 1913. Οι Βούλγαροι εκτοπίστηκαν και ο Ελληνικός στρατός
επικράτησε. Στην επιτυχία αυτή συνέβαλε και ο Ελληνικός στόλος,
εξασφαλίζοντας τα νώτα του ελληνικού στρατού ξηράς. Οι πολεμικές
επιχειρήσεις των Σέρβων και των Ρουμάνων στέφτηκαν επίσης με
επιτυχία.
Η διπλωματική μάχη στο Βουκουρέστι με τη συμμετοχή των
εμπλεκομένων μερών για την οριστική υπογραφή της Συνθήκης
Ειρήνης, ήταν σκληρή. Στις 23 Ιουλίου 1913 υπογράφηκε με τη
σύμφωνη γνώμη των μεγάλων Δυνάμεων και λίγο αργότερα
υπογράφηκε στην Αθήνα η Συνθήκη Ελλάδος-Τουρκίας.

3.2.20. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος

1914-1919
Το 1914 η Ευρώπη περίμενε πόλεμο. Η Γερμανία ήταν έτοιμη.
Τον Ιούνιο του 1914, ο αρχιδούκας Φραγκίσκος Φερδινάρδος,
φιλελεύθερος, διάδοχος του Αυστριακού Θρόνου, δολοφονήθηκε
στο Σεράγιεβο (πρωτεύουσα της Βοσνίας). Ο δολοφόνος του ήταν
ένας Σέρβος εθνικιστής. Η Αυστρία κήρυξε τον πόλεμο στη Σερβία.
Παρότι επρόκειτο για ένα πρόβλημα ανάμεσα στην Αυστρία και τη
Σερβία, ο πόλεμος πήρε έκταση μέσω Ευρωπαϊκών συμμαχιών. Η
Ρωσία κήρυξε γενική επιστράτευση, η Γερμανία ζήτησε την ακύρωση
138
της, αλλά η Ρωσία αρνήθηκε. Η Γερμανία κήρυξε τον πόλεμο στη
Ρωσία, η συμμαχία Ρωσίας και Γαλλίας ενεργοποιήθηκε και ο
πόλεμος άναψε. Τμήμα του Γερμανικού στρατού κινήθηκε προς τη
Γαλλία μέσω Βελγίου, όπου οι Γερμανοί διέπραξαν ωμότητες κατά
του άμαχου πληθυσμού. Η Βρετανία κήρυξε τον πόλεμο στη
Γερμανία... Οι χώρες που συμμετείχαν στον πόλεμο, Γαλλία,
Αυστρία, Γερμανία και Βρετανία δεν είχαν τίποτα να χωρίσουν, δεν
είχαν πιεστικές εδαφικές διεκδικήσεις η μία με την άλλη. Οι
πραγματικές αιτίες του μεγάλου αυτού πολέμου παραμένουν
αδιευκρίνιστες και αποτελούν ακόμα αντικείμενο συζήτησης μεταξύ
των ειδικών.
Δεν αποκλείεται βέβαια ο ανταγωνισμός των Μεγάλων
Δυνάμεων της Ευρώπης για επικράτηση, κυρίως με κίνητρα
οικονομικά, να δημιούργησε αντιθέσεις και οδήγησε σε αδιέξοδα,
λόγω σύγκρουσης συμφερόντων. Η κάθε χώρα για να προστατέψει
τα συμφέροντα της φρόντιζε να έχει ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις.
Οι πολυδάπανοι στόλοι αυξάνονταν. Οι σχέσεις μεταξύ των κρατών
είχαν περιπλακεί και η λύση αναπόφευκτα οδηγούσε σε σύρραξη.
Έτσι με την προοπτική πολέμου έγινε προσανατολισμός συμμαχιών.
Από τη μια μεριά η Αγγλία, η Γαλλία, η Ρωσία, (η γνωστή Αντάντ =
Entente) και από την άλλη η Γερμανία, η Αυστροουγγαρία και η
Ιταλία.
Ήδη, βρίσκονταν στον πόλεμο όλες οι Μεγάλες Δυνάμεις της
Ευρώπης. Στις 23 Αυγούστου μπήκε στον πόλεμο και η Ιαπωνία κατά
της Γερμανίας. Η Βουλγαρία προστέθηκε επίσης στη συμμαχία της
Γερμανίας. Η Ρουμανία προσχώρησε στις Δυνάμεις της Αντάντ. Η
Ιταλία το Μάιο του 1915 αποχώρησε από τη συμμαχία της
Γερμανίας, τάχθηκε στο πλευρό των συμμάχων της Αντάντ και
κήρυξε τον πόλεμο στην Αυστρία.
Τις πρώτες εβδομάδες των εχθροπραξιών, ο Γερμανικός
στρατός προήλασε μέσα στο Γαλλικό έδαφος και σύντομα έφτασε
στις Παρυφές του Παρισιού. Η Γαλλική κυβέρνηση, έφυγε για το
Μπορντό. Η Γερμανική προέλαση ανακόπηκε από τη Γαλλική και
Βρετανική αντεπίθεση. Την ίδια εποχή, οι Γερμανοί απέσπασαν
στρατεύματα στα ανατολικά, προκειμένου να αντιμετωπίσουν
ενδεχόμενη Ρωσική επίθεση η οποία τελικά πραγματοποιήθηκε,
αλλά κατέληξε σε συντριπτική ήττα των Ρώσων.

139
 Οι πολεμικές συγκρούσεις συνεχίστηκαν με οδυνηρές
απώλειες ανθρώπων και καταστροφές υποδομών. Ο πόλεμος
φυσικά δεν περιορίστηκε στη Ευρώπη. Λόγω των ιμπεριαλιστικών
κτίσεων των Ευρωπαϊκών χωρών, επεκτάθηκε και έγινε παγκόσμιος.
Περίπου 250.000 στρατιώτες της Βρετανίας (και της αυτοκρατορίας
της) στάλθηκαν στη Μέση Ανατολή με πρωτοβουλία του Τσόρτσιλ
ως πολιτικού επικεφαλής του ναυτικού για να πολεμήσουν την
Τουρκία, που είχε συμμαχήσει με τη Γερμανία και ο στρατός της
διοικούταν από Γερμανούς αξιωματικούς. Μάχες έγιναν επίσης στη
Μεσοποταμία, στην Παλαιστίνη και στην Ανατολική Αφρική.
Περιορισμένη σημασία είχε ο πόλεμος στη θάλασσα. Ωστόσο, το
1916, ο στόλος του Κάιζερ απέπλευσε από το ναύσταθμο του στη
Βόρεια θάλασσα για να αντιμετωπίσει το Βρετανικό ανοιχτά της
Γιουτλάνδης (= το Ηπειρωτικό τμήμα της Δανίας).
Ο Γερμανικός στόλος αναγκάστηκε να υποχωρήσει και να
επιστρέψει στο Ναύσταθμο του. Η Γερμανία φαίνεται ότι τα πήγε
καλύτερα στον υποβρύχιο πόλεμο. Κατά τη διάρκεια του 1915, τα
γερμανικά υποβρύχια κατέστρεψαν νηοπομπές, που μετέφεραν
τρόφιμα και άλλα εφόδια στη Βρετανία, βυθίζοντας πολλά
Βρετανικά πλοία.
Το 1914, ο Κάιζερ βολιδοσκόπησε το Βασιλιά Κωνσταντίνο (της
Ελλάδας) για τις προθέσεις της Ελλάδας σε περίπτωση σύρραξης. Ο
Κωνσταντίνος του απάντησε ότι δεν λησμονεί την υποστήριξη του,
όταν κρίνοταν η τύχη της Καβάλας1, το 1913 και ότι η ουδετερότητα
της Ελλάδας θα ήταν προς το συμφέρον της Γερμανίας. Όμως, ο Ελ.
Βενιζέλος2 δεν συμφωνούσε. Οι δύο άνδρες της Ελληνικής πολιτικής
ζωής άρχισαν να βλέπουν την κατάσταση από διαφορετική σκοπιά.
Αυτό οδήγησε στο «διχασμό». Για το Βενιζέλο, η Ελλάδα έπρεπε να
είναι στο πλευρό της ΑΝΤΑΝΤ. Πίστευε πως τελικά οι σύμμαχοι θα
επικρατήσουν. Επομένως, η Ελλάδας έπρεπε να είναι από την
πλευρά των νικητών. Ο Κωνσταντίνος αντίθετα πίστευε στη νίκη της
Γερμανίας, άρα η Ελλάδα ήταν καλύτερα να μείνει ουδέτερη. Η
κρίση είχε μεγάλη διάρκεια και έμελλε να σωρεύσει πολλές
περιπέτειες στη χώρα. Ενώ η Ευρώπη σπαράσσοταν από τον Α’

1 Παραθαλάσσια πόλη της Μακεδονίας.

2
Πρωθυπουργός της Ελλάδας.

140
Παγκόσμιο Πόλεμο, στην Ελλάδα ξέσπασε διχασμός. Όσο η κρίση
βάθαινε, οι αντίπαλες ηγεσίες κινητοποιούσαν τις κοινωνικές μάζες.
Έτσι, ενώ ο διχασμός ξεκίνησε από τις πολιτικές ηγεσίες πήρε
διαστάσεις κοινωνικής σύγκρουσης. Η κοινωνική και πολιτική
πόλωση εντάθηκε το 1916 και έλαβε τη μορφή εμφυλίου πολέμου.
Ακολούθησαν μαζικές κινητοποιήσεις, οπλοφορίες, θάνατοι,
συλλήψεις, διώξεις, εξορίες, λεηλασίες, συνωμοσίες...
Η απειλή των Γερμανικών υποβρυχίων εναντίον αμερικανικών
και ουδέτερων πλοίων και κυρίως ο τορπιλισμός του υπερωκεανίου
RMS «Lusitania» το 1915, εξόργισε και άλλαξε την Αμερικανική κοινή
γνώμη υπέρ της επέμβασης στον πόλεμο. Την άνοιξη του 1917, ο
διστακτικός πρόεδρος Γουίλσον (1913-1921) άλλαξε γνώμη και
κήρυξε τον πόλεμο στη Γερμανία.
Στις 5 Απριλίου 1917, οι Η.Π.Α. μπήκαν τελικά στον πόλεμο στο
πλευρό των συμμάχων της ΑΝΤΑΝΤ. Την ίδια χρονιά εκδηλώθηκε η
επανάσταση των μποσελβίκων στη Ρωσία. Έγιναν αντιμοναρχικές
εκδηλώσεις, ταραχές, αναρχία, λιποταξίες απ’ το στρατό,
εγκατάλειψη εργοστασίων από τους εργάτες..., ακολούθησε
παραίτηση του Τσάρου Νικολάου και προσωρινή ανάληψη της
μοναρχίας από το γιο του Αλέξιο.
Η παράταση του πολέμου στο Δυτικό μέτωπο, κούρασε και
έκαμψε το ηθικό στα αντιμαχόμενα στρατόπεδα, πολύ περισσότερο
του Γερμανικού στρατού. Η ενδεχόμενη παραπέρα παράταση του
πολέμου θα δημιουργούσε περισσότερα προβλήματα. Ήταν
επομένως απαραίτητη η δράση του Γερμανικού στρατού, κυρίως, για
να τελειώσει ο πόλεμος το συντομότερο. Αυτό έγινε το Μάρτιο και
τον Απρίλιο του 1918. Μετά τις πρώτες συγκρούσεις, το Γερμανικό
μέτωπο κατάρρευσε. Η Γερμανική κυβέρνηση ζήτησε από τους
συμμάχους ανακωχή, οι όροι της οποίας ήταν βαρύτατοι: εκκένωση
των κατεχομένων εδαφών των συμμάχων σε Ανατολή, Δύση και
Νότο, παράδοση των στρατιωτικών εγκαταστάσεων και του υλικού
πολέμου, παράδοση των αιχμαλώτων, των πολεμικών σκαφών, των
σιδηροδρόμων κ.λπ. και, το σημαντικότερο, η Συνθήκη των
Βερσαλλιών επέβαλε στη Γερμανία εξοντωτικές οικονομικές
αποζημιώσεις στους συμμάχους για επανορθώσεις. Η Γερμανική
κυβέρνηση μη έχοντας άλλη επιλογή υπέγραψε. Στις 4 Ιανουαρίου
1919, η Γερμανία ανακηρύχθηκε Δημοκρατία, με πρώτο Πρόεδρο τον
Φρειδερίκο Εμπέρ (η Δημοκρατία της Βαϊμάρης).
141
 Στο Βαλκανικό μέτωπο, ο πόλεμος είχε την ίδια τύχη.
Συμμετείχαν οι Βρετανοί, οι Γάλλοι, οι Έλληνες, οι Σέρβοι, εναντίον
της Βουλγαρίας. Ο Πόλεμος έγινε κατά τη διάρκεια του 1917 και του
1918. Το Σεπτέμβριο του 1918, ολόκληρο το Βουλγαρικό μέτωπο
κατέρρευσε. Οι Βούλγαροι ζήτησαν ανακωχή, η οποία υπογράφηκε
στις 26 Σεπτεμβρίου 1918. Ο διχασμός στην Ελλάδα συνεχίστηκε για
πολλά χρόνια ακόμα και εν απουσία του Βενιζέλου και του
Κωνσταντίνου και αναζωπύρωνε τα πάθη και τις αντιπαλότητες όλη
αυτή την περίοδο και μέχρι τις παραμονές του Β’ Παγκοσμίου
Πολέμου.
Η φρίκη του πολέμου συμπληρώθηκε το 1918, όταν η
χειρότερη επιδημία γρίπης έπληξε ολόκληρο τον κόσμο. Οι θάνατοι
εκατομμύρια. Μόνο στην Ευρώπη ξεπέρασαν τα 2,5 εκατομμύρια. Η
γρίπη αυτή ονομάστηκε Ισπανική, γιατί οι πληροφορίες έρχονταν
μόνο από την ουδέτερη Ισπανία (από τον τύπο). Η λογοκρισία
απαγόρευε τη δημοσίευση ειδήσεων για θανάτους στις άλλες χώρες.

3.2.21. Το Συνέδριο στο Παρίσι

Τον Ιανουάριο του 1919 οι νικήτριες Δυνάμεις συναντήθηκαν
στο Παρίσι για να αποφασίσουν σχετικά με τη «Συνθήκη των
Βερσαλλιών», δηλ. να προετοιμάσουν μια καλύτερη εποχή για την
Ευρώπη. Θεωρούσαν πλέον ότι η Ειρήνη ήταν αναπόφευκτη. Οι
ελπίδες της Γερμανίας για έναν ήπιο συμβιβασμό ματαιώθηκαν από
τη Γαλλία, η οποία επέμεινε ότι η Γερμανία έπρεπε να ταπεινωθεί.
Απογυμνώθηκε από εδάφη που είχε προσαρτήσει από χώρες της
Ανατολικής Ευρώπης, η Αυστρο-Ουγγαρία διαλύθηκε, η Οθωμανική
αυτοκρατορία έσβησε, η Ρωσία έμεινε εξασθενημένη, ο Λένιν
προετοίμαζε τη Νέα Ρωσία. Ο Τσόρτσιλ ζήτησε την ενίσχυση της
Γερμανίας ως ανάχωμα στη νέα κατάσταση, που εκκολάπτεται στη
Ρωσία. Οι Βερσαλλίες όμως κώφευαν σε όλα αυτά. Τον Ιούνιο 1919
υπογράφηκε η Συνθήκη Ειρήνης, με δυσβάσταχτες ποινές για τη
Γερμανία. Μεταξύ άλλων, υποχρεώθηκε να πληρώσει ένα υπέρογκο
ποσό πολεμικών επανορθώσεων.
Επόπτης της Συνθήκης ήταν ένας νέος θεσμός της Κοινωνίας
των Εθνών, της οποίας ο εγγυητής ήταν οι Η.Π.Α.

***

142
 Η περίοδος του Μεσοπολέμου (1922-1939) χαρακτηρίζεται -
για την Ελλάδα - από την μετάβαση, από τη φιλελεύθερη οικονομία,
στον κρατικό παρεμβατισμό, από την αγροτική κοινωνία, στην
αστική. Η στροφή στην κλειστή (προστατευμένη) οικονομία,
βοήθησε στην ανάκαμψη της χώρας. Η αγροτική μεταρρύθμιση
αύξησε τις καλλιεργούμενες εκτάσεις και βελτίωσε τις στρεμματικές
αποδόσεις, ενώ η βιομηχανική δραστηριότητα ενεργοποιήθηκε. Στις
εξελίξεις αυτές συνέβαλε το πλήθος των προσφύγων - από τη
Μικρασιατική καταστροφή - που προσέφερε φτηνή εργασία και
αυξημένη ρευστότητα στην αγορά, λόγω των δανείων, προσφυγικών
και άλλων, που δημιούργησαν τις συνθήκες ανάκαμψης της
οικονομίας. Οι Βιομηχανικές μονάδες ήταν βέβαια μικρές και
οικογενειακής μορφής. Τα τραπεζικά καταστήματα
πολλαπλασιάστηκαν. Εκτός από την Τράπεζα της Ελλάδος (1928),
ιδρύθηκαν η Αγροτική Τράπεζα (1929), η Εθνική κτηματική και
πολλές ιδιωτικές. Η οικονομική κρίση 1929-1933 ανέστειλε τα
δημόσια έργα και την ανασυγκρότηση της οικονομίας.

3.2.22. Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης

Η Γερμανία, μετά την ήττα της στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο,
αναζητούσε τη Δημοκρατία, που θα ’πρεπε να εγκαθιδρύσει και θα
αποτελούσε - όπως έλεγαν οι μετριοπαθείς - εγγύηση ειρήνης τόσο
στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό. Η Συντακτική Εθνοσυνέλευση
αποφάσισε να εκπονήσει Συνταγματικό χάρτη, που ονομάστηκε της
Βαϊμάρης - λόγω της μικρής πόλης της Γερμανίας που έγιναν οι
εργασίες - και εγκαθίδρυσε την ομώνυμη Δημοκρατία που
λειτούργησε μέχρι το 1933. Το νέο αυτό Σύνταγμα ψηφίστηκε το
1919 με ευρεία πλειοψηφία και τέθηκε σε ισχύ μέσα στον Αύγουστο
του ιδίου χρόνου.
Κατά την περίοδο ισχύος του Συντάγματος της Βαϊμάρης
(1919-1933), παρά τις καλές προθέσεις, επικράτησαν στη Γερμανία
(στο σύνολο των κρατιδίων) απεργίες, ταραχές, συγκρούσεις,
δολοφονίες, πραξικοπήματα, επαναστάσεις, βραχύβιες κυβερνήσεις,
πολιτική, οικονομική και νομισματική αστάθεια.
Η συνθήκη των Βερσαλλιών, που ακολούθησε την ήττα της
Γερμανίας με τις δυσβάστακτες πολεμικές αποζημιώσεις, προκάλεσε
την αγανάκτηση του Γερμανικού λαού και των πολιτικών κομμάτων
της χώρας, κι αυτή η έκρυθμη κατάσταση συνόδεψε τη Δημοκρατία
143
της Βαϊμάρης μέχρι το τέλος της, το 1933. Στόχος των νικητών του
πολέμου (Γαλλίας, Βρετανίας) ήταν - με την Συνθήκη αυτή - να
τιμωρήσουν τη Γερμανία. Ο λαός, τα πολιτικά κόμματα, οι
εφημερίδες στη Γερμανία..., είχαν φανατιστεί εναντίον της
Συνθήκης. Γερμανοί διπλωμάτες προσπαθούσαν να πείσουν τους
συμμάχους ότι δεν συνέφερε κανέναν να καταστραφεί η Γερμανική
οικονομία. Η Βρετανία συμμεριζόταν αυτή την άποψη, επομένως
ευνοούσε την αναθεώρηση της Συνθήκης, η Γαλλία όχι. Η οικονομική
εξαθλίωση του Γερμανικού λαού οδηγούσε σε κοινωνικές ταραχές.
Το Κ.Κ. Γερμανίας προσπάθησε να εκμεταλλευτεί την κατάσταση,
ενώ οι συμπλοκές μεταξύ εθνικοφρόνων και κομμουνιστών ήταν
καθημερινές.
Τα γεγονότα που συνέβησαν την περίοδο ισχύος της
Δημοκρατίας της Βαϊμάρης προκάλεσαν την έλευση του Φασισμού
στη Γερμανία, που οδήγησε στον καταστροφικό Β’ Παγκόσμιο
πόλεμο. Το κορύφωμα της κρίσης της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης
συνέπεσε με την παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929-1933 (το
κραχ του Χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης), που προκάλεσε στη
Γερμανία «θεαματικές καταρρεύσεις» Τραπεζών, καλπάζοντα
πληθωρισμό, διογκούμενη ανεργία... Οι άνεργοι στη Γερμανία ήταν,
το 1929, 3 εκατομμύρια άτομα, το 1931 ανήλθαν στα 4,5
εκατομμύρια άτομα και το 1932 στα 6 εκατομμύρια.1
Το Νοέμβριο του 1923, εμφανίζεται στο προσκήνιο ο Αδόλφος
Χίτλερ, ένας άσημος μέχρι τότε νέος, αλλά οξύνους και φιλόδοξος.
Επιχειρεί πραξικόπημα για την ανατροπή της νόμιμης κυβέρνησης
και αποτυγχάνει. Καταδικάστηκε σε πενταετή φυλάκιση και ένα
χρόνο μετά αποφυλακίζεται με αμνηστία (ευνοημένος από δικαστή)
και ανασυγκροτεί το κόμμα του. Στις φυλακές έγραψε το βιβλίο του
«Ο Αγών μου», το όποιο έγινε ανάρπαστο. Ίδρυσε στις μεγάλες
πόλεις εθνικιστικές Οργανώσεις με σημαντικότερη την
1 - Διον. Α. Κόκκινος, Ιστορία της Νεότερης Ελλάδος (1800-1945), τόμος 4, εκδ.
Μέλισσα, Αθήνα 1970, σελ. 1385-1395.
- H. A. Winkler, Βαϊμάρη, Η ανάπηρη Δημοκρατία (1918-1933), έκδοση Πόλις,
Αθήνα 2011.
- Μιχ. Π. Λυμπεράτος, Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης: Βηματισμός προς το φασισμό,
Ιστορικό Αρχείο, εφ. Επενδυτής, Αθήνα, σελ. 29-51.
- Βάιος Καλογεράς, Τα πρώτα βήματα της «καχεκτικής Δημοκρατίας», Ιστορικό
Αρχείο, Επενδυτής, Αθήνα, σελ. 8-27.
144
«Εθνικοσοσιαλιστική» Οργάνωση του Μονάχου. Συμμετείχε στις
εκλογές και σημείωσε επιτυχία.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1920, είχε εγερθεί από τις
Ευρωπαϊκές Δυνάμεις θέμα εξοπλισμών. Το 1930 υπογράφηκε η
συμφωνία μεταξύ Μεγάλων Δυνάμεων, που τις υποχρέωνε να μην
προβούν σε εξοπλισμούς και ναυπηγήσεις πολεμικών πλοίων μέχρι
το 1936. Η Ιταλία όμως παραβίασε πρώτη αυτή τη συμφωνία. Ο
Μουσολίνι δε δίστασε να δηλώσει ότι το ναυτικό πρόγραμμα της
Ιταλίας θα εκτελεστεί. Οι ενέργειες για περιορισμό των εξοπλισμών
διακόπηκαν. Το 1932 στη νέα διάσκεψη για τους εξοπλισμούς,
συμμετείχε και ο πρωθυπουργός της Γερμανίας. Απέτυχε όμως να
πείσει τους συμμάχους να μην επιμείνουν στον περιορισμό των
εξοπλισμών, κυρίως λόγω της Γαλλίας. Με την επιστροφή του στη
Γερμανία καθαιρέθηκε.
Το 1932, με ποσοστό του εκλογικού σώματος 33%, το
εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα του Χίτλερ ήταν το μεγαλύτερο στη
Γερμανία. Στις 30 Ιανουαρίου του 1933 ο Χίτλερ αναγορεύεται
Καγκελάριος. Φαίνεται πως στην εξέλιξη αυτή συνέβαλε η άνοδος,
την ίδια περίοδο, του Κουμμουνιστικού κόμματος στη Γερμανία (από
14,5% στο 16,5% του εκλογικού σώματος) κι αυτό αναζωπύρωσε το
φόβο του εμφυλίου. «Αυτός ο φόβος στάθηκε ο σημαντικότερος
σύμμαχος του Χίτλερ».1
Ακολούθησε τρομοκρατία κατά των πολιτικών αντιπάλων του.
Το Μάρτιο του 1933, διαλύεται η Βουλή και τροποποιείται το
Σύνταγμα. Όλες οι εξουσίες μεταβιβάζονται στον Χίτλερ.
Καταργούνται τα γερμανικά κρατίδια, διαλύονται τα συνδικάτα και
απαγορεύεται η λειτουργία των κομμάτων.
Στην εξωτερική πολιτική, με δήλωση του, θεώρησε τη Συνθήκη
των Βερσαλλιών ως καταργηθείσα. Οι Δυνάμεις της Ευρώπης
διαμαρτυρήθηκαν αλλά τις αγνόησε. Καμία χώρα δεν ήθελε να
ακούσει για πόλεμο, ξανά εκτός της Ιταλίας του Μουσολίνι. Η
Γερμανία εξοπλίστηκε και ετοιμάστηκε.

1H. A. Winkler, Βαϊμάρη, Η Ανάπηρη Δημοκρατία (1918-1933), Πρόλογος, σελ.

VIII, έκδοση Πόλις, Αθήνα 2011.
145
 3.2.23. Οι συνέπειες της Συνθήκης των Βερσαλλιών
Η Συνθήκη των Βερσαλλιών ήταν πολύ σκληρή για τη Γερμανία.
Είχε επώδυνες συνέπειες τόσο για την οικονομία της, όσο και για το
λαό της (πείνα και εξαθλίωση). Η Γαλλία όμως ήθελε την τιμωρία
της. Στη Βρετανία, οι εκλογές του 1918 ήταν έντονα αντιγερμανικές.
Ήταν οι πρώτες εκλογές στις οποίες επιτράπηκε να συμμετάσχουν
γυναίκες, ηλικίας άνω των 30 ετών. Την ίδια εποχή και άλλες
ευρωπαϊκές χώρες έδιναν το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες. Η
Γαλλία ακολούθησε τη δεκαετία του 1930. Ο Βρετανός
οικονομολόγος John M. Keynes που παρευρίσκοταν στη διάσκεψη
του Παρισίου ως σύμβουλος διαφώνησε με τους σκληρούς όρους
της Συνθήκης. Θεώρησε ότι θα έκαναν τη Γερμανική οικονομία
ευάλωτη σε εξωτερικές πιέσεις. Η άποψη αυτή του J. M. Keynes
δικαιώθηκε.
Η Γερμανία μη μπορώντας να ανταποκριθεί στις πολεμικές
επανορθώσεις που προέβλεπε η Συνθήκη των Βερσαλλιών,
προχώρησε σε δανεισμό ξένου συναλλάγματος. Όμως, ο
ακατάσχετος δανεισμός οδήγησε σε πτώση της αξίας του μάρκου και
σε εκτύπωση πληθωριστικού χρήματος στο νομισματοκοπείο της. Το
1922, το μάρκο έχανε διαρκώς αξία, ο πληθωρισμός κάλπαζε, όπως
και το κόστος διαβίωσης και ο Γερμανικός λαός πεινούσε. Η
Γερμανία δε μπορούσε πλέον να δανείζεται και σταμάτησε να
καταβάλει τις υποχρεώσεις της, στις προβλεπόμενες από τη Συνθήκη
πολεμικές αποζημιώσεις. Η Γερμανική κυβέρνηση - της Βαϊμάρης
από το 1919 - δεν μπορούσε να κυβερνήσει. Οι εξεγέρσεις
κομμουνιστών και εθνικιστών που μάχονταν στους δρόμους ήταν
συνεχείς. Μεταξύ των εθνικιστών ήταν και ο Αδόλφος Χίτλερ. Αυτός
κάλεσε δημοσίως για μια πορεία κατά της κυβέρνησης, αλλά ο
στρατός τον σταμάτησε. Η πορεία - πραξικόπημα απέτυχε και ο
Χίτλερ φυλακίστηκε για πέντε (5) χρόνια. Όμως, αποφυλακίστηκε
μέσα σε 9 μήνες.
Στις αρχές του 1924, ο πληθωρισμός κάλπαζε και η χώρα ήταν
ουσιαστικά ακυβέρνητη.

3.2.24. Η Επανάσταση στη Ρωσία

Το 1916, στη Ρωσική πρωτεύουσα σημειώθηκαν ταραχές για
ειρήνη και για την απόκτηση τροφίμων, καθώς και στάσεις /
λιποταξία στρατιωτών. Ο Τσάρος Νικόλαος Β’ αδυνατούσε να
146
ασκήσει τα καθήκοντα του και το Μάρτιο του 1917 παραιτήθηκε από
το θρόνο. Η προσωρινή κυβέρνηση Κερένσκι προσπαθούσε να
αντιμετωπίσει τους επαναστατημένους μπολσεβίκους και να
επιβάλλει την τάξη.
Η Γερμανία μεθόδευσε την ασφαλή μεταφορά του εξόριστου
μπολσεβίκου ηγέτη - του Λένιν - με μυστικό τρόπο από την Ελβετία
στην Αγία Πετρούπολη. Εκεί περίμεναν να φουντώσει η
επανάσταση.
Το κόμμα των μπολσεβίκων απόκτησε οπαδούς, εξοπλίστηκε,
ανέτρεψε την προσωρινή κυβέρνηση Κερένσκι στις 17 Νοεμβρίου
1917 και σχημάτισε κυβέρνηση των Σοβιετ. Στις 26 Νοεμβρίου 1917,
ο Αρχιστράτηγος Κριλένκο της Ρωσίας ζήτησε από τους Γερμανούς
ανακωχή και έναρξη διαπραγματεύσεων ειρήνης.
Μετά την κατάρρευση της Ρωσίας (με την επανάσταση των
μπολσεβίκων) οι ανάγκες των συμμάχων της ΑΝΤΑΝΤ σε
στρατεύματα έγιναν περισσότερο επιτακτικές. Τον Ιούνιο του 1918
στο Μακεδονικό μέτωπο παρατάσσονταν και ο Ελληνικός στρατός,
στο πλευρό των δυνάμεων της ΑΝΤΑΝΤ, όπου λίγο αργότερα
διεξήχθησαν αποφασιστικής σημασίας στρατιωτικές επιχειρήσεις.

***
Στη Ρωσία λοιπόν από το 1917 είχε επικρατήσει η Επανάσταση
των μπολσεβίκων και η εφαρμογή στο πολιτικο-οικονομικό σύστημα
της Μαρξιστικής/Λενιστικής Θεωρίας.
Όταν οι πολεμικές επιχειρήσεις εναντίον της Γερμανίας
πλησίαζαν προς το τέλος τους, η Ρωσία μεθόδευσε την εγκατάσταση
της στην καρδιά της Ευρώπης. Οι συζητήσεις των ηγετών των τριών
Μεγάλων Δυνάμεων (Στάλιν, Τσόρτσιλ και Ρούζβελτ/Τρούμαν) στη
Γιάλτα της Κριμαίας οδήγησαν σε συμφωνία (;) ως προς τις σφαίρες
επιρροής στην Ευρώπη, όπως ήταν γνωστές κατά τη διάρκεια του
ψυχρού πολέμου, μεταπολεμικά και μέχρι το 1990. Στην έκβαση
αυτή συνέβαλε και η διαφορά στρατηγικών αντιλήψεων μεταξύ
Βρετανών και Αμερικανών (Τσόρτσιλ και Τρούμαν, που διαδέχθηκε
τον Ρούσβελτ μετά το θάνατο του). Ο Τσόρτσιλ που διέβλεπε τον
επερχόμενο κίνδυνο να εγκατασταθεί η Ρωσία στην
Κεντροανατολική Ευρώπη, προσπάθησε να πείσει τον Αμερικανό
πρόεδρο να μη βιαστεί να αποσύρει το στρατό του από την Ευρώπη,
147
πριν διευθετηθούν οι εκκρεμότητες που άφησε ο πόλεμος και
συγχρόνως να επισπεύσουν τη συνάντηση τους με τον Στάλιν για να
προλάβουν τα χειρότερα. Ήξερε πως η Ρωσία θα ήταν σε θέση
ισχύος μετά την απομάκρυνση του Αμερικανικού στρατού και θα
επέβαλε τη θέληση της.
Όμως, ο Αμερικανός πρόεδρος προτίμησε να ασχοληθεί με τον
πόλεμο εναντίον της Ιαπωνίας και να αποσύρει το συντομότερο το
στρατό του από την Ευρώπη και ταυτόχρονα, να αποσπάσει την
υπόσχεση της Ρωσίας να συμμετάσχει στον πόλεμο αυτό στο πλευρό
των Η.Π.Α. με σοβαρά ανταλλάγματα. Το γεγονός αυτό διευκόλυνε
τον Στάλιν να εγκαταστήσει το κομμουνιστικό καθεστώς στις χώρες
της Κεντροανατολικής Ευρώπης (Πολωνία, Τσεχοσλοβακία,
Ρουμανία, Ουγγαρία, Βουλγαρία). Η Ρωσία, μετά από συμφωνία με
τον Χίτλερ, είχε προσαρτήσει ήδη τις χώρες της Βαλτικής (Λετονία,
Εσθονία, Λιθουανία).
Ο Τίτο ακολούθησε τη δική του ανεξάρτητη πολιτική πορεία
για τη «Νέα Γιουγκοσλαβία» και πέτυχε να ακυρώσει τη ζώνη
επιρροής των Ρώσων και Αμερικανών στη χώρα του.
Ο σπόρος της Μαρξιστικής/Λενιστικής θεωρίας - που έσπειρε η
επανάσταση των Μπολσεβίκων το 1917 - είχε αρχίσει να βλαστάνει
μέσα στις Βαλκανικές χώρες. Ειδικότερα τα κομμουνιστικά κόμματα
της Σερβίας και της Βουλγαρίας είχαν αρχίσει να οργανώνονται και
να διαμορφώνουν τη στρατηγική τους. Το Ελληνικό κομμουνιστικό
κόμμα ακολουθούσε. Αρκούνταν στη στρατηγική και τα συνθήματα
των Κ.Κ. της Βαλκανικής και της Ρωσίας. Από το 1920 και όλη την
περίοδο του Μεσοπολέμου, η Βαλκανική Κομμουνιστική
Ομοσπονδία (ΒΚΟ) - στην οποία συμμετείχαν ενεργά η Σερβία, η
Βουλγαρία, η Ρουμανία και η Ελλάδα - στις διασκέψεις της ελάμβανε
αποφάσεις για την «αυτονόμηση» της Μακεδονίας και της Θράκης,
με τις οποίες συμφωνούσε και το Ελληνικό Κ.Κ. Το 1928, το Κ.Κ.Ε.
εξαπέλυσε συνθήματα για «ενιαία και ανεξάρτητη Μακεδονία και
Θράκη», και ύβρεις κατά του Ελ. Βενιζέλου. Ο «Ριζοσπάστης» δεν
έπαυε να αναφέρεται και να υποστηρίζει για δήθεν άγριο διωγμό
των Σλαβομακεδόνων... Η έλλειψη σχεδίου από το Ελληνικό Κ.Κ.
οδηγούσε σε παλινωδίες και σε σύγκρουση, συχνά, των βασικών
στελεχών του.

148
 3.2.25. Η Μικρασιατική εκστρατεία
Ιούνιος 1920 - Σεπτέμβριος 1922
Στο Συνέδριο Ειρήνης του Παρισιού των «Μεγάλων
Δυνάμεων», οι σύμμαχοι αποφάσισαν να προτείνουν στην Ελλάδα
να ενεργήσει απόβαση να καταλάβει τμήμα της Σμύρνης - Αϊδινίου
και να επιβάλλει την τάξη στην περιοχή. Η περιοχή αυτή εκατοικείτο
από ελληνο-ευρωπαϊκό πληθυσμό (περί τους 270.000). Η απόβαση
στη Σμύρνη έγινε στις 2 Μαΐου 1919. Σε διάστημα 15 ημερών ο
Ελληνικός στρατός είχε καταλάβει ολόκληρη την περιοχή γύρω από
τη Σμύρνη, η οποία, - αργότερα - με τη Συνθήκη των Σεβρών
(Αύγουστος 1920) παραχωρήθηκε στην Ελλάδα ως προσωρινή
διοίκηση για 5 χρόνια, οι κάτοικοι της οποίας θα καλούνταν, μετά το
τέλος της πενταετίας, να ψηφίσουν υπέρ ή κατά της Προσάρτησης
τους στην Ελλάδα.
Οι επιθέσεις του Τουρκικού στρατού και η δράση ομάδων
ανταρτών εναντίον του ελληνικού στρατού δημιουργούσαν
προβλήματα, ενώ οι σφαγές του άμαχου πληθυσμού και οι
καταστροφές περιουσιών είχαν πάρει μεγάλη έκταση. Τον Ιούλιο
1919, η τάξη είχε αποκατασταθεί στη Σμύρνη και στη γύρω περιοχή.
Στις 30 Ιουλίου 1919, η Σμύρνη παραδιδόταν και επίσημα στις
Ελληνικές Αρχές με πρωτόκολλο που υπογράφηκε από την Ελλάδα
και την Τουρκία. Ο Ελληνικός στρατός δεν είχε δικαίωμα να υπερβεί
τη ζώνη που καθορίστηκε από στη Συνθήκη των Σεβρών.
Η απερισκεψία των αντιβενιζελικών κυβερνήσεων και του
βασιλιά Κωνσταντίνου (που είχε επιστρέψει μετά την εκθρόνιση
του), να οδηγήσουν τον Ελληνικό στρατό κατά τη Μικρασιατική
Εκστρατεία του 1920-1922, πολύ πέραν της περιοχής Σμύρνης -
Αϊδινίου, στα βάθη της αχανούς Τουρκίας, χωρίς δυνατότητες
εφοδιασμού του Ελληνικού στρατού με τρόφιμα και πολεμοφόδια -
και χωρίς δυνατότητες ξεκούρασης - οδήγησε στη Μικρασιατική
καταστροφή, στην απώλεια της Σμύρνης-Αϊδινίου, στην
καταρράκωση του εθνικού γοήτρου, στην ακύρωση της Συνθήκης
των Σεβρών και στην καταδίκη των υπαιτίων. Κλόνισε επίσης την
εμπιστοσύνη των προστάτιδων Δυνάμεων στην Ελλάδα και έστρεψε
την υποστήριξη τους (κυρίως η Γαλλία, ακολουθούμενη από την
Ιταλία) στο Μουσταφά Κεμάλ με το προσωνύμιο Ατατούρκ.
Ασφαλώς, η αλλαγή αυτή των Μεγάλων Δυνάμεων, εξυπηρετούσε
κυρίως δικά τους συμφέροντα, που είχαν σχέση με τις βλέψεις τους
149
στην Ανατολή. Οι νεκροί στρατιώτες και άμαχοι από την άτακτη
υποχώρηση του Ελληνικού στρατού έφτασαν τους 300.000. Χάθηκαν
είτε από τις επιθέσεις των Τούρκων στρατιωτών, είτε από το
εξαγριωμένο πλήθος, είτε από πνιγμό, πέφτοντας στη θάλασσα να
προλάβουν κάποιο πλοίο. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος αναγκάστηκε σε
παραίτηση, το Σεπτέμβριο 1922, υπέρ του γιου του Γεωργίου Β’ και
έφυγε για το Παλέρμο της Ιταλίας, όπου το Δεκέμβριο 1922 πέθανε
από συγκοπή σε ξενοδοχείο της Σικελίας. Η Μικρασιατική
εκστρατεία ήταν η αιτία που οι σύμμαχοι παραχώρησαν την
Ανατολική Θράκη στην Τουρκία με το πρωτόκολλο των Μουδανιών,
στις 28 Σεπτεμβρίου 1922.1
Μια νέα Συνθήκη ήταν πλέον στα σκαριά, σε αντικατάσταση
αυτής των Σεβρών, η Συνθήκη της Λωζάνης. Η πρώτη συνεδρία έγινε
το Νοέμβριο του 1922 στην πόλη της Ελβετίας με πρωτοβουλία των
τριών Δυνάμεων. Της ελληνικής αντιπροσωπείας ηγείτο και πάλι ο
Ελ. Βενιζέλος, παρότι δεν ήταν την περίοδο αυτή ούτε βουλευτής. Οι
αξιώσεις της Τουρκίας ήταν απαράδεκτες όχι μόνο για την Ελλάδα,
αλλά και για τις Δυνάμεις, γι’ αυτό και δεν έγιναν αποδεκτές από
κανέναν. Μετά από διακοπή μηνών, οι εργασίες της συνδιάσκεψης
στη Λωζάνη επαναλήφθησαν και στις 23 Ιουλίου 1923, υπογράφηκε
η Συνθήκη Ειρήνης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας.

3.2.26. Το Λοκάρνο
1925
Τα συμβαίνοντα στη Γερμανία ήταν ανησυχητικά. Οι
προβλέψεις του Keynes για τα οικονομικά έβγαιναν αληθινές. Οι
κομμουνιστές βελτίωναν τη θέση τους στις εκλογές ...
Τον Ιανουάριο του 1924 ο Λένιν πέθανε από εγκεφαλικό
επεισόδιο. Ο Ιωσήφ Στάλιν έσπευσε να πάρει την εξουσία και να
προσαρμόσει τη Ρωσική οικονομία στο κομμουνιστικό καθεστώς.
Στη Βρετανία το 1926 η κυβέρνηση προχώρησε στη μετατροπή των
υπερπόντιων κτήσεων της σε «Κοινοπολιτεία».
Η συνθήκη των Βερσαλλιών αποδείχθηκε πλέον μη βιώσιμη
και οι Ευρωπαϊκές χώρες οδηγήθηκαν το 1925 στην Συνθήκη του

1βλ. ΔΙΟΝ. Δ. ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ, Μια ζωή γεμάτη Όνειρα, Ηλεκτρονική Έκδοση,

Αθήνα 2014, σελ. 58 και εξής.
150
Λοκάρνο,1 η οποία περιελάμβανε τη Γερμανία, τη Βρετανία, τη
Γαλλία, την Ιταλία και το Βέλγιο. Πρόκειται για ένα αμοιβαίο
σύμφωνο μη επιθέσεως, το οποίο αναγνώριζε τα σύνορα της
Συνθήκης των Βερσαλλιών και αποδέχονταν τη Γερμανία στην
Κοινωνία των Εθνών. Η Ρωσία του Ιωσήφ Στάλιν παρέμεινε εκτός της
Κοινωνίας των Εθνών. Όσοι συμμετείχαν στη Συνθήκη του Λοκάρνο,
τιμήθηκαν με βραβείο Nobel. Τρία χρόνια αργότερα, το 1928, το
Σύμφωνο Ειρήνης Κέλογκ-Μπριαν2 στο Λοκάρνο, έθεσε εκτός νόμου
τον πόλεμο και υπογράφηκε από 50 κράτη. Το σύμφωνο αυτό, στο
«πνεύμα του Λακάρνο», ευνόησε την οικονομική ανάπτυξη: Άρχισαν
να δημιουργούνται προαστιακοί οικισμοί, ηλεκτρικά τραίνα,
εργοστάσια αυτοκινήτων και καταναλωτικών αγαθών... Η
εκμηχάνιση της γεωργίας βελτίωσε την αγροτική παραγωγικότητα.
Τα μέσα διασκέδασης πολλαπλασιάστηκαν και οι κρουαζιέρες το
ίδιο.
Η Ευρώπη ωστόσο δεν χάρηκε για πολύ. Τον Οκτώβριο του
1929, το κραχ του Χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης, που προκάλεσε
την οικονομική κρίση του 1929-1933, εξαπλώθηκε σύντομα σε
ολόκληρο τον κόσμο και φυσικά στις οικονομίες της Ευρώπης. Έφερε
σύγχυση και πανικό, οι τιμές του Χρηματιστηρίου κατρακύλησαν και
γκρέμισαν τα όνειρα και τις ελπίδες εκατομμυρίων επενδυτών.
Τράπεζες κατέρρευσαν, επιχειρήσεις έκλεισαν, η ανεργία
μεγάλωσε...

3.2.27. Η Άνοδος του Χίτλερ

Ο Αδόλφος Χίτλερ αναδύθηκε στο τέλος του 1932 ηγέτης του
μεγαλύτερου Γερμανικού κόμματος με έδρα το Βερολίνο. Απαίτησε
και πήρε δικτατορικές εξουσίες, ώστε να καταστείλει την Ελευθερία
του λόγου και της συνάθροισης. Το 1933, ο Χίτλερ, ως νέος Γερμανός
Καγκελάριος, έπαψε μονομερώς τις πληρωμές των πολεμικών
αποζημιώσεων των Βερσαλλιών, και στόχευε να εξολοθρεύσει τους
κομμουνιστές, να αφανίσει τους Εβραίους, να ξαναδημιουργήσει τη

1Λοκάρνο: Πόλη της Ελβετίας, στους πρόποδες των Άλπεων.

2 - Κέλογκ: Αμερικανός πολιτικός, Υπουργός Εξωτερικών (1927-1929), Νόμπελ
Ειρήνης.
- Μπριαν: Γάλλος πολιτικός, πρωθυπουργός και Υπουργός Εξωτερικών, Νόμπελ
Ειρήνης.
151
στρατιωτική και βιομηχανική ισχύ της χώρας του. Η Συνθήκη των
Βερσαλλιών θεωρήθηκε ως μη υπάρχουσα.
Οι συμμαχικές χώρες της Ευρώπης άρχισαν να αντιμετωπίζουν
τις εξελίξεις στη Γερμανία με ανησυχία. Το 1935, το Λοκάρνο
ουσιαστικά ξεχάστηκε, όταν ο Μουσολίνι αρνήθηκε να πειθαρχήσει
στο σταμάτημα του εξοπλισμού και εισέβαλε στην Αιθιοπία. Ο
Χίτλερ υποστήριξε αυτή την επιθετικότητα του Μουσολίνι και
αρνήθηκε να πειθαρχήσει στην απαγόρευση των εξοπλισμών, η
οποία παραβίαζε τους κανόνες της Κοινωνίας των Εθνών και φυσικά
δεν τιμωρήθηκε.
Το 1936 ο Χίτλερ επιτέθηκε απρόκλητα στη Ρηνανία.1 Η Γαλλία
και η Βρετανία δεν αντέδρασαν. Περίπου την ίδια εποχή, ο Χίτλερ
σχημάτισε Άξονα με την Ιταλία του Μουσολίνι, ενώ έστειλε
βομβαρδιστικά αεροπλάνα να υποστηρίξουν τον Φράνκο στην
Ισπανία, στην ανταρσία κατά της αριστερής κυβέρνησης.
Διαπραγματεύτηκε επίσης μια φιλική σχέση με την Ιαπωνία. Στη
Σοβιετική Ένωση η κατάρρευση – παρά το φαινομενικά αντίθετο –
της παραγωγής τροφίμων οδήγησε το λαό στην πείνα. Ο Στάλιν
άρχισε να φοβάται πιθανή εξέγερση στην Ουκρανία, γι’ αυτό και
προκάλεσε το 1932-1933 «μαζική δολοφονία δια της πείνας», εκτός
από αυτούς που θανατώθηκαν από το καθεστώς «ως εχθροί της
κολεκτιβοποίησης». Πρόκειται για εκατομμύρια ανθρώπους που
έχασαν τη ζωή τους.2 Έως το 1936-1937, εκτιμάται ότι 1 εκατομμύριο
άνθρωποι περίπου στη Σοβιετική Ένωση εκτελέστηκαν ή στάλθηκαν
σε στρατόπεδα θανάτου από την κυβέρνηση της. Ήταν Αξιωματικοί,
επιχειρηματίες, διανοούμενοι, αγρότες, απλοί πολίτες... Ποτέ άλλοτε
τέτοιο μακελειό.
Το Σεπτέμβριο του 1938, ο Βρετανός πρωθυπουργός Νέβιλ
Τσάμπερλεν και ο Γάλλος ομόλογος του επισκέφθηκαν τον Α. Χίλτερ
στο Μόναχο προκειμένου να συζητήσουν μια διευθέτηση της
κατάστασης. Κατάφεραν να αποσπάσουν από τον Χίτλερ την
υπόσχεση ότι δεν θα υπήρχαν άλλες επιθετικές κινήσεις!!!
Οι Η.Π.Α. είχαν επιστρέψει στην άρνηση να βοηθήσουν την
Ευρώπη. Την είχαν ήδη βοηθήσει στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και δεν

1Περιοχή στο Ρήνο, στα σύνορα με τη Γαλλία και την Ολλανδία.

2Simon Jenkins, Μια σύντομη Ιστορία της Ευρώπης, εκδ. Ψυχογιός 2019, σελ. 301-
302.
152
είχαν σκοπό να το ξανακάνουν. Ο Πρόεδρος Φραγκλίνος Ρούσβελτ
(1933-1935) είχε επίγνωση του κινδύνου που αντιπροσώπευε ο
Χίτλερ για την Ευρώπη, αλλά εμποδίζοταν από το Κογκρέσο. Η
Γαλλία και η Βρετανία βολιδοσκόπησαν ακόμα και την Ρωσία για μια
συμμαχία εναντίον του Χίτλερ. Τον Αύγουστο του 1939, όταν οι
διαπραγματεύσεις των συμμάχων με τον Στάλιν για συμμαχία με τη
Ρωσία συνεχίζονταν, ο απεσταλμένος του Χίτλερ υπέγραφε μια
μυστική συμφωνία μη επιθέσεως με τον υπουργό εξωτερικών της
χώρας αυτής (της Ρωσίας). Το μυστικό αυτό πρωτόκολλο
περιελάμβανε μια συμφωνία να μοιράσουν οι δυο χώρες (Ρωσία και
Γερμανία) την Πολωνία και τα κράτη της Βαλτικής. Την 1
Σεπτεμβρίου, δίχως να προηγηθεί διαπραγμάτευση, έστειλαν τους
στρατούς τους και κατέλαβαν την Πολωνία, ο Γερμανικός της Δυτική
και ο Ρωσικός την Ανατολική. Οι επιθετικές αυτές κινήσεις της
Γερμανίας παραβίαζαν παράφορα τη Συνθήκη των Βερσαλλιών. Δεν
μπορούσε πλέον κανείς στην Ευρώπη να εμπιστευτεί τη Γερμανία
του Χίτλερ. Έπρεπε πλέον η Ευρώπη να είναι έτοιμη για πόλεμο.

3.2.28. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος

Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν προ των πυλών. Η Γερμανία
επιδίωκε να μεγεθύνει τα γεωγραφικά της όρια. Η Γερμανική
βιομηχανία παρήγαγε με αυξημένη ταχύτητα, άρματα μάχης,
αεροσκάφη, πλοία πολεμικά... Η απειλή των συμμάχων να
μπλοκάρουν τις εξαγωγές Σουηδικού σιδηρομεταλλεύματος στη
Γερμανία, οδήγησε τον Χίτλερ να καταλάβει τη Δανία και τη
Νορβηγία, τον Απρίλιο του 1940.
Το Μάιο του 1940, ο Χίτλερ έστειλε τα τεθωρακισμένα του,
μέσα από το δάσος των Αρδεννών στο νότιο Βέλγιο,
παρακάμπτοντας τα Οχυρά της Γραμμής Μαζινό της Γαλλίας και
απέκρουσε το Βρετανικό στρατό που στάλθηκε να τον αναχαιτίσει
στη Βόρεια Γαλλία και τον υποχρέωσε να επιστρέψει στη
Δουνκέρκη.1
Στη Γαλλία, η άμυνα της δεν είχε προλάβει ακόμα να
οργανωθεί. Γρήγορα τα Γερμανικά στρατεύματα έφτασαν στο Παρίσι
και ο Χίτλερ θεάθηκε να κυκλοφορεί με αυτοκίνητο στη Λεωφόρο
των Ηλυσίων Πεδίων και να φωτογραφίζεται μπροστά στον Πύργο

1 Δουνκέρκη: Πόλη/λιμάνι της Γαλλίας στη Βόρεια Θάλασσα.

153
του Άιφελ. Ολόκληρη η Βόρεια Γαλλία πέρασε στους Γερμανούς. Ο
Γερμανικός στρατός είχε βλέψεις στα Βαλκάνια και σκόπευε να
κινηθεί κατά της Ελλάδας. Η Ισπανία του Φράνκο υποσχέθηκε στον
Χίτλερ ότι θα μείνει ουδέτερη.
Σε ότι αφορά τη Βρετανία, παρά τις δυσκολίες που παρουσίαζε
η κατάληψη της, ο Χίτλερ ζήτησε από το επιτελείο του να ασχοληθεί
και να ετοιμάσει την επιχείρηση «Θαλάσσιος Λέων» για απόβαση
στις νότιες ακτές της. Όμως, το Βρετανικό ναυτικό ήταν αήττητο και
η Βρετανική αεροπορία ήταν αποτελεσματική. Ο Χίτλερ αποφάσισε
να ακυρώσει το «Θαλάσσιο Λέοντα» το Σεπτέμβριο του 1940.
Από το 1938 μέχρι το 1940, ο Χίτλερ εξουδετέρωσε την
Αυστρία, την Τσεχοσλοβακία, την Πολωνία, τη Δανία, τη Νορβηγία,
την Ολλανδία, το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο και τη Γαλλία. Βρήκε
αντίσταση στη Βρετανία και σταμάτησε. Το Σεπτέμβριο του 1940, η
Γερμανία συμμάχησε με την Ιαπωνία και απειλούνταν τώρα οι
Βρετανικές αποικίες στον Ειρηνικό και στον Ινδικό ωκεανό.
Παράλληλα από τον Ιούνιο του 1940, στο μέτωπο εναντίον της
Βρετανίας προστέθηκε και η Ιταλία.
Η Ρωσία μετά τη συμφωνία που υπέγραψε με τον Χίτλερ τον
Αύγουστο του 1939, προσάρτησε στη Σοβιετική Ένωση την Εσθονία,
τη Λετονία και τη Λιθουανία.
Στις 9 Μαΐου 1940, επικεφαλής της Βρετανικής κυβέρνησης
ανέλαβε ο Ουίνστον Τσόρτσιλ.
Το καλοκαίρι του 1940 ο Μουσολίνι είχε αποφασίσει να
επιχειρήσει πόλεμο εναντίον της Ελλάδας, αλλά επιθυμούσε τη
συγκατάθεση και τη στήριξη του Χίτλερ. Όμως, τότε η προσοχή του
Χίτλερ ήταν εστραμμένη στον πόλεμο εναντίον της Βρετανίας. Έτσι, η
επίθεση εναντίον της Ελλάδας αναβλήθηκε για αργότερα. Όταν οι
συνεχείς κρούσεις του Μουσολίνι στον Χίτλερ απέβησαν άκαρπες,
αποφάσισε να επιτεθεί μόνος του εναντίον της Ελλάδας, χωρίς να
τον προειδοποιήσει. Την αφορμή έδωσε η επίθεση του Χίτλερ
εναντίον της Ρουμανίας.
Στις 15 Αυγούστου 1940 - μεγάλη θρησκευτική γιορτή της
Παναγίας της νήσου Τήνου στο Αιγαίο - ο Μουσολίνι τορπίλισε το
ελληνικό καταδρομικό Έλλη, αγκυροβολημένο έξω από το λιμάνι της
νήσου, με υποβρύχιο που διέφυγε, χωρίς να εμφανιστεί στην
επιφάνεια της θάλασσας.

154
 Τη νύχτα της 27ης προς 28ης Οκτωβρίου 1940, ο Ιταλός
Πρεσβευτής Γκράτσι στην Αθήνα επισκέφτηκε τον Πρωθυπουργό
Ιωάννη Μεταξά στο σπίτι του και του επέδωσε τελεσίγραφο, να
παραδώσει την Ελλάδα στους Ιταλούς, χωρίς πόλεμο. Επισήμανε ότι
αν τα Ιταλικά στρατεύματα συναντούσαν αντίσταση, η Ιταλία θα
κήρυττε τον Πόλεμο κατά της Ελλάδας και την ευθύνη θα είχε η
Ελληνική Κυβέρνηση. Ο Ιωάννης Μεταξάς απάντησε με το γνωστό
«ΟΧΙ», εκφράζοντας το καθολικό αίσθημα του ελληνικού λαού.
Το πρωί της 28ης Οκτωβρίου του 1940, Ιταλικά αεροπλάνα
εβομβάρδιζαν τον Πειραιά, την Αθήνα, την Πάτρα και άλλες
ελληνικές πόλεις, όπου υπήρξαν πολλά θύματα. Ακολούθησαν τις
επόμενες ώρες και μέρες, οι μάχες στο Καλπάκι, η σύγκρουση στην
Κακαβιά, η επίθεση στην Κόνιτσα, οι μάχες στη Θεσπρωτία... Ο
Ελληνικός πολεμικός στόλος με τα αντιτορπιλικά πλοία Ψαρά και
Σπέτσες έφτασε επειγόντως από το Ναύσταθμο της Σαλαμίνας,
χωρίς τη συνοδεία αεροπορικής κάλυψης, για ενίσχυση του στρατού
ξηράς από τη θάλασσα στα Ελληνοαλβανικά παράλια, το πρωί της
31ης Οκτωβρίου 1940. Χτύπησαν τα Ιταλικά στρατιωτικά τμήματα
στη Θεσπρωτία, οι απώλειες τους ήταν σημαντικές και το ηθικό των
Ιταλών στρατιωτών επηρεάστηκε αρνητικά.
Στην Πίνδο, μετά από λυσσαλέες μάχες και γενναία αντίσταση
του ολιγάριθμου ελληνικού στρατού, υπό τον Συνταγματάρχη
Δαβάκη - σε σχέση με τον πολυάριθμο Ιταλικό στρατό - μέσα στα
χιόνια, στο κρύο και στις κακουχίες, οι Ελληνικές γραμμές
αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν. Οι λυσσώδεις μάχες σ’ όλο το
μέτωπο της Ηπείρου επεκτάθηκαν άλλοτε με νίκες, άλλοτε με
ηρωική αντίσταση. Τα ελληνικά στρατιωτικά τμήματα
υπερασπίζονταν με αυτοθυσία τα πάτρια εδάφη.

«Εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης»

Όμηρος, Ιλιάδα (Ραψωδία Μ, στ. 243)

Με την ανασυγκρότησή του, ο Ελληνικός στρατός, το Νοέμβριο

1940, κατάφερε να επιφέρει ολοκληρωτικό χτύπημα στον εχθρό και
να ανακαταλάβει τα υψώματα της Πίνδου. Οι Ιταλικές αεροπορικές
επιδρομές κατά του άμαχου πληθυσμού συνεχίστηκαν: Η Λάρισα, η
Θεσσαλονίκη, τα Γιάννενα, χωριά και κωμοπόλεις της Ηπείρου...

155
δέχονταν σχεδόν καθημερινά επιθέσεις από τα Ιταλικά αεροπλάνα.
Τα θύματα ήταν πολλά.
Στις 14 Νοεμβρίου 1940, οι Ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις
ανέλαβαν γενική επίθεση σε όλο το μέτωπο. Η Κορυτσά, οι Άγιοι
Σαράντα, το Δελφίνο, το Αργυρόκαστρο, η Χειμάρρα... είχαν
καταληφθεί. Στις 9 Μαρτίου 1941, άρχισε η μεγάλη εαρινή επίθεση
των Ιταλών στο Αλβανικό μέτωπο. Παρά τις συνεχείς Ιταλικές
επιθέσεις από ξηρά και αέρα (με πεζικό και πυροβολικό) ο Ιταλικό
στρατός αναχαιτίστηκε. Η μεγάλη εαρινή επίθεση, που είχε
αναγγείλει με τυμπανοκρουσίες ο Μουσολίνι, τελείωσε στις 25
Μαρτίου 1941, με πλήρη ελληνική επικράτηση.
Στις 2 Μαρτίου 1941, έφτασε στην Ελλάδα νηοπομπή, με 26
Βρετανικά πλοία, συνοδευόμενα από το καταδρομικό «Καλκούτα»
και αποβίβασε Βρετανικά στρατεύματα, για να συμμετάσχουν στον
πόλεμο εναντίον της Γερμανίας.
Κατά τους τελευταίους μήνες του Ελληνοϊταλικού πολέμου,
πλήθος Γερμανών πρακτόρων είχε κατακλύσει την Αθήνα, ενώ
Έλληνες δοσίλογοι - άνθρωποι με ελαττωμένη εθνική συνείδηση -
είχαν κατ’ ευθείαν επαφή με τη Γερμανική Πρεσβεία. Ήταν η
περιβόητος «Πέμπτη Φάλαγγα».
Στις 6 Απριλίου 1941, ο Γερμανικός στρατός (με τη συμμετοχή
του Βουλγαρικού στρατού) επιτέθηκε στην περιοχή Βόρεια της
Κομοτηνής, που βρίσκεται στη «Γραμμή Μεταξά». Έγιναν σφοδρές
μάχες με βομβαρδισμούς, πεζικό, πυροβολικό, άρματα μάχης και
παρά τις απώλειες του Γερμανικού στρατού, οι Γερμανοί δεν
παραιτήθηκαν.
Στις 8 Απριλίου 1941, ισχυρές γερμανικές δυνάμεις πέρασαν
την ελληνική μεθόριο. Οι ελληνικές δυνάμεις ανατράπηκαν και οι
Γερμανικός στρατός πέρασε τα υψώματα νότια της λίμνης Δοϊράνης.
Το πρωτόκολλο συνθηκολόγησης υπογράφηκε στις 9 Απριλίου 1941
και αφορούσε μόνο την Αν. Μακεδονία. Οι Γερμανικές επιθέσεις
επεκτάθηκαν σε όλο το μέτωπο της κεντρικής Μακεδονίας και της
Ηπείρου. Στις 20 Απριλίου 1941 υπογράφηκε το πρώτο πρωτόκολλο
Συνθηκολόγησης της Ηπείρου μεταξύ του στρατηγού Τσολάκογλου
και του στρατηγού του Γερμανικού στρατού Ηπείρου, χωρίς την
έγκριση του Γενικού Στρατηγείου του Ελληνικού στρατού. Τα
Γερμανικά στρατεύματα άρχισαν να προελαύνουν προς Νότο. Στις 23
Απριλίου 1941, η Ελληνική κυβέρνηση υπό τον Εμμανουήλ Τσουδερό
156
και ο Βασιλιάς Γεώργιος Β’, έφυγαν για την Κρήτη. Στις 27 Απριλίου ο
Γερμανικός στρατός έμπαινε στην Αθήνα και στις 30 Απριλίου είχε
φτάσει στο νοτιότερο άκρο της Πελοποννήσου.
Από τις 16 Μαΐου 1941 αναμενόταν η επίθεση στην Κρήτη. Οι
πρώτοι αλεξιπτωτιστές έπεσαν στο νησί στις 20 Μαΐου. Τα
Γερμανικά αεροπλάνα προσγειώνονταν το ένα μετά το άλλο, χωρίς
σταματημό και ξεφόρτωναν στρατιώτες και πολεμοφόδια, ενώ στη
θάλασσα οι επιχειρήσεις σημείωναν πολλές απώλειες και από τα
δύο μέρη. Στη μάχη της Κρήτης συμμετείχαν Έλληνες, Βρετανοί,
Νεοζηλανδοί, Αυστραλοί, Κύπριοι, Παλαιστίνιοι. Η μάχη της Κρήτης
ήταν η τελευταία μεγάλη συμβολή της Ελλάδας στο Β’ Παγκόσμιο
Πόλεμο. Η πτώση της Κρήτης συνέβη στο τέλος Μαΐου 1941.
Τα δεινά της τριπλής κατοχής (Γερμανικής, Ιταλικής,
Βουλγαρικής) δεν είχαν τελειωμό. Η βία, η τρομοκρατία, οι
φυλακίσεις, οι εκτελέσεις, τα βασανιστήρια, η πείνα... κυριαρχούσαν
στην καθημερινότητα των πολιτών. Οι αντιστασιακές οργανώσεις
ήταν η μόνη διέξοδος. Οι Γερμανοί, ειδικότερα, δέχονταν συχνά
πλήγματα από την αντίσταση και τιμωρούσαν σε αντίποινα τους
αμάχους στο πολλαπλάσιο.
Όμως, ο μεγάλος κίνδυνος που αντιμετώπιζε η χώρα κατά τη
Γερμανική κατοχή ήταν η απώλεια εδαφών. Η Βουλγαρία συμμάχησε
με τη Γερμανία με προφανή σκοπό την προσάρτηση εδαφών της
Μακεδονίας και της Θράκης. Κατά τη Γερμανική επίθεση στα
Ελληνοβουλγαρικά σύνορα, ο Βουλγαρικός στρατός συμμετείχε με
τον Γερμανικό, στην κατάκτηση της Ελλάδας. Οι Βούλγαροι
προώθησαν τα δικά τους σχέδια στην Ανατολική Μακεδονία και
μετά στην υπόλοιπη, με σκοπό τον εκβουλγαρισμό της.
Ακολούθησαν ωμότητες εναντίον των Ελλήνων, σφαγές πολιτών,
καταστροφές πόλεων και χωριών, διωγμοί, κακομεταχείριση της
Εκκλησίας, των αναπήρων πολέμου, των επαγγελματιών...,
καταλήστευση των πολιτών και των οικονομικών δραστηριοτήτων...,
απαγόρευση της Ελληνικής γλώσσας και των Ελληνικών ονομάτων,
περιορισμός των Ελληνικών σχολείων, συλλήψεις και εξόντωση
πολιτών..., με την ανοχή των Γερμανών, οι οποίοι εκώφευαν στις
διαμαρτυρίες των Ελληνικών οργανώσεων.
Οι καταστροφές των υποδομών και του παραγωγικού
δυναμικού της χώρας, που άφησε πίσω της η τριπλή κατοχή ήταν
ανυπολόγιστες. Επιπλέον, τα έξοδα «κατοχής» του Γερμανοϊταλικού
157
στρατού στην Ελλάδα, που βάρυναν το ελληνικό δημόσιο, το
αναγκαστικό κατοχικό δάνειο της καχεκτικής οικονομικά Ελλάδας,
στη Ναζιστική Γερμανία, το οποίο δεν αποπληρώθηκε ποτέ και οι
Πολεμικές αποζημιώσεις για τις καταστροφές του Πολέμου,
αποτελούν ακόμα και σήμερα αντικείμενο διεκδικήσεων της
Ελλάδας από τη Γερμανία.
Οι Γερμανοί έχασαν χρόνο και δυνάμεις κι αυτό τους στοίχησε
κατά την εκστρατεία τους στη Ρωσία, το χειμώνα του 1941.
Την ίδια περίπου εποχή, οι ΗΠΑ αποφάσισαν να μπουν στον
πόλεμο. Αυτό αιφνιδίασε τον Χίτλερ.
Ο Αμερικανός πρόεδρος, κάτω από την πίεση του Τσόρτσιλ,
προειδοποίησε ότι «η Αμερική πρέπει να είναι το μεγάλο
οπλοστάσιο της Δημοκρατίας». Τα Αμερικανικά πλοία έγιναν τώρα
στόχος των Γερμανικών υποβρυχίων, ακόμα και κοντά στις
Αμερικανικές ακτές. Στο τέλος του 1940, ο Χίτλερ είχε κατακτήσει
σχεδόν ολόκληρη την Ευρώπη. Οι γειτονικές χώρες της Γερμανίας
διοικούνταν πλέον από Γερμανούς στρατιωτικούς αξιωματούχους.
Το 1941, ο Χίτλερ εγκατέλειψε το Σύμφωνο Μολότοφ και
αποφάσισε να επιτεθεί εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης με τον κύριο
όγκο του στρατού του. Στόχος του ήταν, μεταξύ άλλων, οι
πετρελαιοπηγές του Καυκάσου. Ένας τεράστιος αριθμός από άρματα
μάχης ρίχτηκαν στον αγώνα και κατέλαβαν την Ουκρανία και τη
Λευκορωσία και το Σεπτέμβριο του 1941 πολιόρκησαν το
Λένιγκραντ.
Στις αρχές του χειμώνα του 1941, ο Γερμανικός στρατός ήταν
πλέον κοντά στη Μόσχα (+60 χιλ.). Χιλιάδες αθώοι Ρώσοι πολίτες
σφαγιάστηκαν... Οι Ρούσβελτ και Τσόρτσιλ συναντιόνταν για να
διαμορφώσουν τη «Χάρτα του Ατλαντικού», η οποία περιείχε τα 14
σημεία του Γουίλσον Τσόρτσιλ για Παγκόσμια Ειρήνη,
περιλαμβανομένων της εθνικής αυτοδιάθεσης και ελευθερίας. Οι
Η.Π.Α. δεν συμμετείχαν ακόμα στον πόλεμο. Τον Ιανουάριο του
1942, η «Χάρτα» είχε υπογραφεί από 26 Ευρωπαϊκές χώρες. Οι δύο
ηγέτες Ρούσβελτ και Τσόρτσιλ συμφώνησαν να διαλυθεί η
αυτοκρατορία της Βρετανίας, με τον όρο να πάρει μέρος η Αμερική
στον πόλεμο, στο πλευρό της Ευρώπης.
Το Δεκέμβριο του 1941, Ιαπωνικά αεροπλάνα έπληξαν τον
Αμερικανικό στόλο του Ειρηνικού στη Χαβάη και προξένησαν
σοβαρές απώλειες σε πλοία και σε πλήρωμα. Παράλληλα, η Ιαπωνία
158
κατέλαβε Βρετανικές και Ολλανδικές αποικίες στη Νοτιοανατολική
Ασία και στο Δυτικό Ειρηνικό Ωκεανό. Μέσα σε λίγες μέρες, οι Η.Π.Α.
ήταν σε πόλεμο τόσο με την Ιαπωνία, όσο και με τη Γερμανία.
Τον Ιανουάριο του 1942, είκοσι εκπρόσωποι κρατών, που
εμάχονταν εναντίον του Άξονος, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα,
υπέγραψαν στην Ουάσιγκτον τη «Δήλωση των Ηνωμένων Εθνών»,
που ήταν το πρώτο βήμα για την ίδρυση του ΟΗΕ.
Το 1942, η Γερμανία επανέλαβε τον πόλεμο εναντίον της
Ρωσίας. Στο Στάλινγκραντ είχε οργανωθεί η Ρωσική άμυνα. Η σκληρή
μονομαχία των δύο στρατών τελείωσε τον Ιανουάριο του 1943, με
πλήρη καταστροφή του Γερμανικού στρατού. Τον Ιούνιο του 1944,
άρχισε η συμμαχική απόβαση στη Νορμανδία. Στις 30 Αυγούστου
τα συμμαχικά στρατεύματα μπήκαν στο Παρίσι.

3.2.29. Η αντίστροφη μέτρηση

Τον Ιανουάριο του 1942, Ναζί αξιωματούχοι συναντήθηκαν σε
διάσκεψη έξω από το Βερολίνο, με θέμα «η τύχη των 10
εκατομμυρίων Εβραίων της Ευρώπης». Επρόκειτο για την εκπόνηση
σχεδίου για την εξόντωση τους.
Ο Γερμανικός στρατός βρισκόταν ήδη κοντά στη Μόσχα, τόσο
ώστε να μπορεί να τη διακρίνει. Το κρύο εκείνο το χειμώνα του
1941-1942 ήταν τσουχερό. Η παγωνιά ακινητοποίησε τα Γερμανικά
άρματα μάχης, ο στρατιωτικός ιματισμός ήταν ανεπαρκής και τα
κρυοπαγήματα πολλά. Ο χειμώνας ήταν για άλλη μια φορά
προστάτης της Ρωσίας. Η Σοβιετική Ένωση προχώρησε σε μαζική
επιστράτευση και δημιούργησε έναν υπέρογκο στρατό. Ο στρατός
του Χίτλερ γνώρισε την ήττα. Ο Ρώσος στρατηγός Ζούκοφ έδιωξε
τους Γερμανούς από τη Ρωσία. Το επόμενο καλοκαίρι ο Χίτλερ
απάντησε με μια μαζική επίθεση κατά της Ρωσίας, κοντά στο
Στάλινγκραντ. Συμμετείχαν 2,5 εκατομμύρια στρατιώτες και η
σύγκρουση διήρκεσε 7 μήνες. Το Νοέμβριο του 1942, σοβιετική
αντεπίθεση περικύκλωσε τον Γερμανικό στρατό και ο εφοδιασμός
του σε πολεμοφόδια και τρόφιμα κατέστη αδύνατος. Το
Φεβρουάριο του 1943, ο Γερμανικός στρατός παραδόθηκε.
Στην Άπω Ανατολή, η Ιαπωνία ηττήθηκε από το Αμερικανικό
ναυτικό στην αεροναυμαχία, που ακολούθησε τον Ιούνιο του 1942.

159
 Στη Βόρεια Αφρική η προέλαση του Ρόμελ1 είχε ανατραπεί στη
μάχη του Ελ Αλαμέιν το Νοέμβριο του 1942, κι έτσι δεν επετεύχθη η
Γερμανική απειλή κατάκτησης των Πετρελαιοπηγών της Αραβίας.
Μέχρι το Μάιο του 1943, η Γερμανική στρατιωτική δραστηριότητα
στην Αφρική είχε τερματισθεί.
Η Βρετανική πολεμική δραστηριότητα περιορίστηκε, τώρα, εν
πολλοίς, στις ναυτικές επιχειρήσεις νηοπομπών και στο νυχτερινό
βομβαρδισμό Γερμανικών πόλεων.
Τον Ιούλιο του 1943, ο Χίτλερ διέταξε την τελευταία επίθεση
στη Σοβιετική Ένωση, αλλά για άλλη μια φορά απέτυχε. Στο τέλος
του πλησίαζε και ο πόλεμος στον Ατλαντικό. Η Αμερικανοβρετανική
συνεργασία στον υποβρύχιο πόλεμο εναντίον της Γερμανίας
επικράτησε και οι απώλειες στις νηοπομπές ελαττώθηκαν κατά τη
διάρκεια του 1943. Η ήττα του Χίτλερ ήταν ζήτημα χρόνου.
Τον Ιούλιο του 1943, ο Αμερικανικός στρατός αποβιβάστηκε
στη Σικελία. Ο Μουσολίνι καθαιρέθηκε και φυλακίστηκε, και
αργότερα κρεμάστηκε ανάποδα από τους παρτιζάνους (αντάρτες) σε
ένα εργοτάξιο. Η Ιταλία, επισήμως, συνθηκολόγησε, έγινε όμως
«θέατρο» αντίστασης των Γερμανών. Τον Ιούνιο του 1944, οι
σύμμαχοι κατέλαβαν τη Ρώμη.
Στο Λονδίνο, ο Αϊζενχάουερ ανέλαβε τη Διοίκηση του
συμμαχικού στρατού για την επικείμενη επίθεση του Χίτλερ κατά της
Γαλλίας από τα Βόρεια.
Στις 12 Οκτωβρίου 1944, τα Γερμανικά στρατεύματα
αποχωρούσαν από την Ελλάδα. Στις 18 Οκτωβρίου, έφτασε στον
Πειραιά η Ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου και ανέβηκε στην
Ακρόπολη, όπου ο Πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου ύψωσε
την Ελληνική σημαία. Η πτώση του Βερολίνου έγινε στις 2 Μαΐου
1945, δύο μέρες μετά την αυτοκτονία του Χίτλερ στο καταφύγιο του.
Δίπλα του νεκρή η σύζυγος του Εύα Μπράουν (με υδροκυάνιο).
Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Χίτλερ απελευθερώθηκαν.
Εκτιμάται ότι περίπου 6 εκατομμύρια Εβραίοι χάθηκαν μέσα σ’ αυτά
και άλλοι τόσοι Ρώσοι, Πολωνοί, Σλάβοι και Ρομά.

1- Ρόμελ (1891-1944): Γερμανός στρατάρχης. Διοικητής του Γενικού Επιτελείου του

Χίτλερ.
- Ελ Αλαμέιν: Βόρεια Αφρική, 100 χιλ. δυτικά της Αλεξάνδρειας (Στη μάχη εκεί
συμμετείχε και η 1η ελληνική ταξιαρχία).
160
 Ήδη, οι συμμαχικές Ευρωπαϊκές χώρες σ’ αυτό τον πόλεμο
μάχονταν ως «Ηνωμένα Έθνη» και ο άρρωστος Ρούσβελτ, Πρόεδρος
των Η.Π.Α. έθεσε αυτή την ιδέα-έννοια στο τραπέζι των συζητήσεων
από την άνοιξη του 1945 στη Γιάλτα της Κριμαίας, όπου μαζί με τον
Τσόρτσιλ και τον Στάλιν είχαν κάνει τα πρώτα βήματα, όταν
επανασχεδίαζαν το χάρτη της Ευρώπης. Τα λάθη των Βερσαλλιών
δεν θα ’πρεπε να επαναληφθούν. Ο Τσόρτσιλ ήθελε τη Γερμανία
δυνατή ως ανάχωμα στην εξάπλωση του Σοβιετικού καθεστώτος
στην Ευρώπη. Εξάλλου, ο Στάλιν πήρε αυτό που ήθελε, δηλ. την
επιρροή πάνω στις Ανατολικές Ευρωπαϊκές χώρες. Η Γαλλία
ανέκτησε την Αλσατία και τη Λορένη. Η Γερμανία διοικούταν από τις
συμμαχικές Δυνάμεις: Η.Π.Α., Βρετανία, Γαλλία και Σοβιετική Ένωση.
Στη διάσκεψη που έγινε τον Ιούλιο σε πόλη της Γερμανίας ΝΔ του
Βερολίνου, ο Ρούσβελτ είχε πεθάνει και τον διαδέχθηκε ο Χάρι
Τρούμαν, αντιπρόεδρος του (1945-1953). Ο Τσόρτσιλ, πατέρας της
νίκης του πολέμου, έχασε στις εκλογές στην Αγγλία από τον Κλέμεντ
Άτλι (;;). Τον Αύγουστο 1945, ο πόλεμος με την Ιαπωνία έληξε, όταν
οι Αμερικανοί έριξαν δύο ατομικές βόμβες, μια στη Χιροσίμα και μια
στο Ναγκασάκι.
Η Ευρώπη του 1945, βγήκε από τον πόλεμο διαλυμένη. Είχε
θανατώσει εκατομμύρια (40;) κατοίκους της και είχε βυθίσει το λαό
της στη φτώχεια και στη δυστυχία, ενώ οι οικονομίες της ήταν σε
οπισθοδρόμηση. Η αυτοκρατορία του Χίτλερ εξαφανίστηκε μαζί με
το δημιουργό της. Η Γερμανία επέστρεψε σε παλιότερες δύσκολες
εποχές. Η Σοβιετική Ένωση επεξέτεινε τη σφαίρα επιρροής της στις
Ανατολικές Ευρωπαϊκές χώρες. Πολλοί (εκατομμύρια;) εγκατέλειψαν
τα σπίτια τους και έφυγαν, άλλοι από φόβο, άλλοι γιατί τους
έδιωξαν.
Η οικονομική βοήθεια ήρθε, από τις Η.Π.Α., το 1947. Ο
Υπουργός Εξωτερικών της χώρας αυτής Τζορτζ Μάρσαλ, συνέλαβε
την ανάγκη της αναζωογόνησης της Ευρωπαϊκής οικονομίας και
αποφάσισε να διοχετεύσει μεγάλα χρηματικά ποσά στη Δυτική
Ευρώπη (περιλαμβανομένης και της Ελλάδας). Είναι το γνωστό
«Σχέδιο Μάρσαλ». Ο Στάλιν αρνήθηκε να δεχθεί βοήθεια για τις
χώρες που ήταν υπό την επιρροή του. Σε ότι αφορά το πολεμικό
χρέος της Γερμανίας, οι Η.Π.Α. αποφάσισαν να διαγράψουν το μέρος
που τις αφορούσε. Πολλή σημαντική ήταν και η απόφαση των
Ευρωπαϊκών χωρών να δημιουργήσουν ένα καλύτερο Κράτος
161
πρόνοιας για τους λαούς τους. Πρώτη η Βρετανία το ξεκίνησε το
1945 επί κυβερνήσεως Άτλη, των Εργατικών.
Οι υπερεθνικοί θεσμοί που πρότεινε «η Χάρτα του
Ατλαντικού», τέθηκαν σε εφαρμογή. Ο ΟΗΕ - που αντικατέστησε την
«Κοινωνία των Εθνών» - συνεδρίασε για πρώτη φορά τον Απρίλιο
1945 στο Σαν Φρανσίσκο και συμμετείχαν 50 έθνη. Η έδρα του ήταν
στη Νέα Υόρκη, δηλωτικό της Αμερικανικής δέσμευσης. Θέσπισε το
Διεθνές Δικαστήριο και μια ειρηνευτική δύναμη. Την ίδια εποχή
ιδρύθηκαν στην Ουάσιγκτον η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές
Νομισματικό Ταμείο.

3.2.30. Η Νέα Γερμανία

Σύντομα, η Γερμανία επανήλθε σε μια μορφή αυτοδιοίκησης
κατά τα 3/4. Μόνο η ζώνη της Ρωσίας (μαζί με το Βερολίνο)
παρέμεινε όπως καθορίστηκε από τις Δυνάμεις , κατά τη λήξη του Β’
Παγκοσμίου Πολέμου. Η πρωτεύουσα της Αυτοδιοικούμενης πλέον
Δυτικής Γερμανίας ήταν η Βόννη. Νέος Δυτικογερμανός Καγκελάριος
ήταν ο Κόνραντ Αντενάουερ (1949-1963), αξιόλογος πολιτικός,
αυστηρός και αντιναζιστής. Ανυπομονούσε να δει τη Γερμανία, να
εντάσσεται σε ένα Ευρωπαϊκό μέλλον. Τον Απρίλιο του 1948, ο
Στάλιν άρχισε να παρεμποδίζει την πρόσβαση των δυτικών στο
Βερολίνο και το Μάρτιο του 1949 ονόμασε την Ανατολική ζώνη της
Γερμανίας «Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας».
Τα γεγονότα αυτά οδήγησαν στον «Ψυχρό Πόλεμο». Η Δύση
απάντησε στην πρόκληση αυτή της Ρωσίας με τη συγκρότηση το
1949 της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας (NATO), της οποίας τα μέλη
συμφώνησαν ότι μια ένοπλη επίθεση σε ένα ή σε περισσότερα
κράτη-μέλη της, θα θεωρηθεί ως επίθεση εναντίον όλων.
Συντάχθηκε επίσης μια Ευρωπαϊκή σύμβαση ανθρωπίνων
δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένου και του δικαιώματος της
μετανάστευσης και της αυτοδιάθεσης. Η μεταπολεμική οικονομική
ανάκαμψη της Γερμανίας βοηθήθηκε από τη διαγραφή του
Αμερικανικού χρέους της, καθώς και από την εισροή μεταναστών,
που ζητούσαν εργασία.1
Το 1951, η Δυτική Γερμανία, η Γαλλία, το Βέλγιο, η Ολλανδία, η
Ιταλία και το Λουξεμβούργο συγκρότησαν την Ευρωπαϊκή Κοινότητα

1 Simon Jenkins, όπ. παρ.

162
άνθρακα και χάλυβα. Την πρωτοβουλία είχε ο Γάλλος Υπουργός των
Εξωτερικών Ρόμπερτ Σουμάν. Λίγο αργότερα, την 01/01/1958,
ακολούθησε η διεύρυνση της, που οδήγησε στην Ευρωπαϊκή
Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ).
Ο θάνατος του Στάλιν το 1953 έφερε στην εξουσία της Ρωσίας
τον Νικήτα Χρουτσιόφ (1953-1964), που οδήγησε σε χαλάρωση της
έντασης μεταξύ Ρωσίας και Αμερικής και το 1985 το Μιχαήλ
Γκορμπατσόφ, που οδήγησε στο τέλος του καθεστώτος στην ΕΣΣΔ.

3.2.31. Ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Ελλάδα

Η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστη από τις
εξελίξεις αυτές. Έτσι, ξεκίνησε η εμφύλια διαμάχη. Το κομμουνιστικό
σύστημα ήταν φυσικό να αναζητά την επέκταση του και σε άλλες
χώρες. Ο σπόρος είχε μεταφυτευτεί και στην Ελλάδα και περίμενε να
καρποφορήσει, παρά τις συμφωνίες της Γιάλτας. Λίγοι γνώριζαν το
θεωρητικό περιεχόμενο του και τα πρακτικά αποτελέσματα από την
εφαρμογή του. Οι πολλοί ακολουθούσαν, πιστεύοντας στις
υποσχέσεις για καλύτερη ζωή.

«Σοφία πάντων κάλλιστον, η δε αμάθεια πάντων κάκιστον»

Πλάτων, 427-348 π.Χ.

Όσο η Οθωμανική αυτοκρατορία έβαινε προς το τέλος της,

τόσο οι επιδιώξεις των Βαλκανικών χωρών για επέκταση τους στα
Μακεδονικά εδάφη και την έξοδο τους στο Αιγαίο, μεγάλωναν. Οι
δραστηριότητες που ανέπτυξαν (κυρίως η Βουλγαρία) το δεύτερο
ήμισυ του 19ου αιώνα και στην αρχή του 20ου αιώνα είναι γνωστές
και χαρακτηριστικές. Η κατάσταση πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις,
όταν εγκαθιδρύθηκε στης Ρωσία το κομμουνιστικό κόμμα, το 1917,
και επιδίωξε να επεκταθεί στις χώρες της Βαλκανικής. Η Κομιντέρν1
δημιούργημα του Κ.Κ. Ρωσίας, καθώς και τα Κ.Κ. που αναπτύχθηκαν

1 Κομιντέρν: Κομμουνιστική Διεθνής, δηλ. συνένωση των κομμουνιστικών

κομμάτων όλων των χωρών σε παγκόσμια επαναστατική οργάνωση, ιδρύθηκε το
1919.
163
μέσα στις χώρες της Γιουγκοσλαβίας,1 της Βουλγαρίας, της
Ρουμανίας και της Ελλάδας, στόχευαν στη δημιουργία μιας «Ενιαίας
και ανεξάρτητης Μακεδονίας».
Οι δραστηριότητες που ανέπτυξαν, καθοδηγούμενα από την
Κόμιντερν, κατά την περίοδο του μεσοπολέμου, ήταν έντονες. Δεν
απέδωσαν όμως τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα, γιατί δεν
κατάφεραν να οργανώσουν ένα αξιόπιστο Μακεδονικό
επαναστατικό κίνημα. Η ιστορική μνήμη ήταν πιο ισχυρή και δεν
ξεγελάστηκε. Κατά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, όταν το Κ.Κ.Ε. οδήγησε
τη χώρα στον Εμφύλιο Πόλεμο, προκειμένου να δημιουργήσει τις
συνθήκες για την επέκταση του κομμουνιστικού κινήματος (και στην
Ελλάδα), η πολιτική των κομμουνιστικών κομμάτων των
εμπλεκομένων χωρών, απέκτησε συγκεκριμένη μορφή. Όμως μετά
το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, διαμορφώθηκαν νέες
συνθήκες. Η εμπλοκή της Βρετανίας του Τσόρτσιλ και των Η.Π.Α. της
Αμερικής και οι αποφάσεις της Γιάλτας της Κριμαίας, αποσόβησαν
την προσάρτηση της Ελλάδας στο Σοβιετικό μπλοκ, είτε με τη μορφή
δορυφόρου, είτε με το διαμελισμό της2.
Η Ελλάδα την εποχή αυτή, ρημαγμένη από τον Β’ Παγκόσμιο
Πόλεμο, τις συχνές πολιτικές και πολιτειακές κρίσεις του
Μεσοπολέμου, τη Μικρασιατική καταστροφή και το Προσφυγικό,
τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τους Βαλκανικούς..., βρισκόταν σε
άθλια οικονομική κατάσταση και δεν μπορούσε να αντέξει νέες
περιπέτειες. Ο λαός λιμοκτονούσε, η αγροτική παραγωγή
κατέρρευσε, η μικρή βιομηχανία/βιοτεχνία ουσιαστικά σε

1 Η Γιουγκοσλαβία δημιουργήθηκε την 1 Δεκεμβρίου 1918. Το νέο Κράτος αρχικά

ονομάστηκε «Βασίλειο των Σέρβων, των Κροατών και των Σλοβένων». Τον
Οκτώβριο του 1929, μετονομάστηκε σε Γιουγκοσλαβία. Περιέλαβε τη Σερβία, την
Κροατία, τη Σλοβενία, τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, το Μαυροβούνιο και ένα μέρος της
Ελληνικής Μακεδονίας.
2
Το Σ.Ν.Ο.Φ. (Σλαβικό Απελευθερωτικό Μέτωπο), που καθοδηγούνταν από τη
Γιουγκοσλαβία (ιδρύθηκε το 1943) είχε ως σκοπό την «αυτοδιάθεση» της Μακεδονίας
και την ενσωμάτωσή της στη Γιουγκοσλαβία. Το 1944 ανακήρυξε τη «Λαϊκή
Δημοκρατία της Μακεδονίας» σε ομόσπονδο Κράτος στο πλαίσιο της
Γιουγκοσλαβικής Ομοσπονδίας κι έτσι γεννήθηκε το κρατίδιο των Σκοπίων. Στις
μεθοδεύσεις αυτές, ο Τίτο χρησιμοποίησε τους Έλληνες κομμουνιστές,
εκμεταλλευόμενος τις παλινωδίες του ΚΚΕ και τις αδυναμίες της Ελληνικής
πολιτικής ηγεσίας.
164
αποσύνθεση, οι υποδομές κατεστραμμένες, τα προβλήματα στέγης
ανυπέρβλητα, η περίθαλψη ανύπαρκτη. Ο σπόρος της αλλαγής μέσω
της Μαρξιστικής/Λενιστικής θεωρίας, βρήκε πρόσφορο έδαφος κατά
τη διάρκεια του πολέμου. Στη γρήγορα βλάστηση του σπόρου,
βοήθησε και η πολιτική, που εφάρμοσαν οι κυβερνήσεις της εποχής
εκείνης στην Ελλάδα, στην προσπάθεια τους να αποσβήσουν την
εξάπλωση του «κομμουνιστικού κινδύνου», έπαιρναν μέτρα
κατασταλτικά, που οδηγούσαν τους εξαθλιωμένους πολίτες στην
εύκολη πειθώ από τους ολίγους γνώστες, πιστούς του συστήματος.
Κατά την περίοδο της τριπλής κατοχής, το ΚΚΕ συνέχισε να
δραστηριοποιείται και... οργανώθηκε σε όλη την Ελλάδα: Τον Ιούνιο
του 1941 ίδρυσε το ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) και τον
Απρίλιο του 1942 ίδρυσε το στρατιωτικό σκέλος του, τον ΕΛΑΣ
(Εθνικός Απελευθερωτικός Στρατός). Κάτω από το μανδύα της
αντίστασης, μέσω των οργανώσεων αυτών, το ΚΚΕ, δημιούργησε
συμπάθειες, απέκτησε οπαδούς και με την προπαγάνδα, που
ενθουσίασε πολλούς, γνώρισε μεγάλη επιτυχία. Εκμεταλλευόμενο
την ανθρώπινη αδυναμία, όπως και τα λοιπά κομμουνιστικά
κόμματα της Ευρώπης (κυρίως των Βαλκανίων) έγινε πόλος έλξης
των δυσαρεστημένων, των φοβισμένων, των οικονομικά
ασθενέστερων.
Το 1945, και όλη την περίοδο που προηγήθηκε, υπήρξε για την
Ελλάδα - και για όλη την Ευρώπη - περίοδος δύσκολη. Τα πάθη ήταν
οξυμένα, η επιβίωση δύσκολη. Τρόφιμα, φάρμακα,
ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, κατοικία, σχολεία, συγκοινωνίες ...
δεν υπήρχαν. Τα ταμεία του κράτους ήταν άδεια. Η βοήθεια της
Βρετανίας και των Η.Π.Α. στην Ελλάδα, καθώς και των Ελλήνων
ιδιωτών του εξωτερικού ήταν πολύτιμη. Αυτή η άθλια γενική και
οικονομική κατάσταση βοήθησε να συμβούν όλα όσα ακολούθησαν.
Η κομμουνιστική προπαγάνδα βρήκε πρόσφορο έδαφος για να
βλαστήσει ο σπόρος της.
Το 1946, άρχισε ο ανταρτοπόλεμος. Η απόφαση πάρθηκε σε
κωμόπολη της Βουλγαρίας από κοινού με τα Κ.Κ. Γιουγκοσλαβίας και
Βουλγαρίας. Η Γιουγκοσλαβία υποσχέθηκε στο Κ.Κ.Ε. αμέριστη
βοήθεια, κέντρα εφοδιασμού του «Δημοκρατικού στρατού» της
Ελλάδας (Δ.Σ.Ε.), στρατόπεδο για φιλοξενία και εκπαίδευση κ.λπ.,
μέσα στο Γιουγκοσλαβικό έδαφος. Σε αντάλλαγμα για τις
διευκολύνσεις αυτές, το Κ.Κ. Ελλάδος υποσχέθηκε «Βελτιώσεις
165
συνόρων» και εξέταση του καθεστώτος των μειονοτήτων στη
Μακεδονία !!
Η σκέψη ότι οι Βαλκανικές χώρες και ιδιαίτερα η
Γιουγκοσλαβία και η Βουλγαρία αναζητούσαν μέσω της σύρραξης
αυτής και της αποδιοργάνωσης της Ελλάδας, την ευκαιρία να
πραγματοποιήσουν τις επιδιώξεις τους, της εξόδου στο Αιγαίο, με
προσεταιρισμό ελληνικών εδαφών, ήταν έντονα ανησυχητική. Η
απόφαση της 5ης ολομέλειας του Κ.Κ.Ε., που συνήλθε στο βουνό στις
31.01.1949 ήρθε για μια ακόμα φορά να το επιβεβαιώσει.
Έχοντας προφανώς κατανοήσει η Βρετανία και οι Η.Π.Α. την
ανάγκη να παραμείνει η Ελλάδα στο Δυτικό κόσμο εφάρμοσαν
προγράμματα οικονομικής και στρατιωτικής βοήθειας: Η UNRRA, το
Σχέδιο Μάρσαλ, το Δόγμα Τρούμαν ήταν πολύτιμα για την
ανακούφιση του πληθυσμού και την ανασυγκρότηση της χώρας.
Η αποτίμηση της Αμερικανικής βοήθειας προς την Ελλάδα
μέχρι τον Ιούλιο του 1949 ήταν 365 εκατομμύρια δολάρια και άλλα
142 εκατομμύρια δολάρια μέχρι το καλοκαίρι του 1950. Η
στρατιωτική βοήθεια της Βρετανίας έως την άνοιξη του 1947 έφτασε
τα 152 εκατομμύρια δολάρια. Η συνολική οικονομική βοήθεια προς
την Ελλάδα έφτασε τα 650 εκατομμύρια δολάρια. Επίσης, τα υλικά
και τα εφόδια που έστειλε η UNRRA στην Ελλάδα το 1945-1947
κόστισαν κοντά στα 400 εκατομμύρια δολάρια1.
Οι ανθρώπινες απώλειες του Εμφυλίου Πολέμου ήταν
μεγάλες: Σκοτώθηκαν περίπου 40.000 αξιωματικοί και οπλίτες και
από τα δύο μέρη. Ο αριθμός των αμάχων που σκοτώθηκαν είναι
άγνωστος. Ακόμα, αρκετές χιλιάδες παιδιά (περίπου 28.000) στο
«παιδομάζωμα» βρέθηκαν στην άλλη πλευρά των συνόρων,
ορφανά, θύματα της θηριωδίας του πολέμου.

3.2.32. Οι μεταπολεμικές εξελίξεις2

Την επαύριο του Α’ Παγκοσμίου πολέμου, η Ευρώπη
αναζητούσε το δρόμο που θα ακολουθούσε. Αυτός περνούσε
φυσικά μέσα από το πολιτικό σύστημα που θα υιοθετούσε. Η Ρωσία
στράφηκε στο Μαρξισμό-Λενισμό, όπου και επικράτησε, ενώ στη

1
Ανάλογη ήταν και η Αμερικανική βοήθεια προς τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης.
2βλ. ενδιαφέρον βιβλίο MARK MAZOWR, ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΣ, Έκδοση στα
Ελληνικά «Αλεξάνδρεια» 2001, 2013.
166
Γερμανία άρχισε να εκκολάπτεται ο φασισμός με τον Χίτλερ στο
προσκήνιο. Ο Κομμουνισμός και ο Φασισμός εκδηλώθηκαν ως
εναλλακτική πρόταση απέναντι στη Δημοκρατία, η οποία δεν άφησε
και τις καλύτερες αναμνήσεις κατά την εφαρμογή της την τελευταία
προπολεμική περίοδο.
Από την περίοδο του Μεσοπολέμου και μέχρι το 1945, το
μέλλον της Ευρώπης ήταν στα χέρια και στις αποφάσεις του Χίτλερ.
Η Ευρώπη είχε εμπλακεί σε μια αμφίρροπη πάλη μεταξύ
«ανεκτικότητας» και «φυλετικής εξόντωσης» (φυλετική
εθνοκάθαρση) και τις Μοναρχικές φιλοδοξίες του παρελθόντος.
Έσερνε μαζί της ένα φορτισμένο παρελθόν από διεκδικήσεις -
μοναρχικές και εδαφικές -, πολέμους, θανάτους και αναχρονιστικές
ιδεολογίες και τώρα είχε να αντιμετωπίσει ένα αβέβαιο μέλλον. Η
Ευρώπη γεννήθηκε ουσιαστικά το 15ο αιώνα, δεν αναγεννήθηκε (=
δεν ξαναγεννήθηκε) όπως επικράτησε να λέγεται. Οι χώρες της
Ευρώπης ήταν ακόμα την περίοδο αυτή το φέουδο των Μοναρχών
βασιλιάδων, που μοιράζονταν μεταξύ τους - χωρίς να ρωτάνε το λαό
- εξουσίες, πλούτη, δόξα. Τα κοινοβούλια ήταν ανύπαρκτα και οι
ενήλικες γυναίκες πουθενά στην Ευρώπη δεν είχαν δικαίωμα
ψήφου, μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα.
Ο κομμουνισμός, ως πολιτικο-οικονομικό σύστημα,
επικράτησε μόνο στη Σοβιετική Ένωση (Ρωσία και σε χώρες της
Κεντροανατολικής Ευρώπης). Κατάρρευσε οριστικά το 1989/1990. Ο
φασισμός που επιχείρησε να επιβάλλει η Χιτλερική Γερμανία
κατάρρευσε το 1945, αφήνοντας πίσω του στην Ευρώπη ερείπια. Οι
λαοί άρχισαν και πάλι να ανακαλύπτουν τη Δημοκρατία, κοντά στο
τέλος της δεκαετίας του 1940. Τότε, που η Δημοκρατία επανήλθε στο
προσκήνιο, ο κομμουνισμός είχε επικρατήσει στη Σοβιετική Ένωση
και ανταγωνιζόταν τη Δημοκρατία της λοιπής Ευρώπης. Το 1989/90,
με την κατάρρευση της Σοβιετικής αυτοκρατορίας, τερματίστηκε
μαζί με τον κομμουνισμό και ο ψυχρός πόλεμος, καθώς και η εποχή
των ιδεολογικών αντιπαλοτήτων, που ξεκίνησαν το 1917, με τον
τερματισμό του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Ευρώπη της Ευρωπαϊκής
Ένωσης δεν είχε προκύψει ακόμα. Έπρεπε να περιμένει κανείς τα
μέσα της δεκαετίας του 1950, για να χωνέψουν οι λαοί της Ευρώπης
ότι αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου συνόλου, που ήταν η
Ευρωπαϊκή «Ήπειρος» και η πορεία τους προς αυτή την κατεύθυνση
ήταν προς το συμφέρον τους. Ο στόχος τους ήταν να περιλάβει η
167
Ευρωπαϊκή Ένωση το σύνολο των λαών που κατοικούν μέσα σ’ αυτή
τη γεωγραφική περιοχή, χωρίς φυλετικές διακρίσεις.
Τη δεκαετία του 1920 (Μεσοπόλεμος), το λυκόφως της
Μοναρχίας στην Ευρώπη είχε αρχίσει. Η Γαλλική Επανάσταση το
1789 είχε κλονίσει συθέμελα τα μοναρχικά καθεστώτα στην Ευρώπη,
ο δε Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος έφερε «πραγματικές Συνταγματικές
αλλαγές».1 Το παλαιό καθεστώς της Μοναρχίας υποχωρούσε. Η
κατάρρευση των μεγάλων αυταρχικών πολιτικών συστημάτων της
Γερμανίας, της Αυστροουγγαρίας, της Τσαρικής Ρωσίας, της
Οθωμανικής Τουρκίας είχε συντελεστεί. Η κοινοβουλευτική
Δημοκρατία κρίθηκε αναγκαία για την Ευρώπη και άρχισε να
εγκαθίσταται. Μια σειρά από χώρες υιοθέτησαν δημοκρατικά
Συντάγματα, με σύγχρονες φιλελεύθερες αξίες. Η αποδοχή της
Δημοκρατίας ως μορφής διακυβέρνησης στις Ευρωπαϊκές χώρες
ήταν πλέον γεγονός. Μόνο η Ρωσία και οι εταίροι της ήταν η
εξαίρεση. Η μποσελβίκικη επανάσταση και η εγκαθίδρυση του
κομμουνιστικού συστήματος κρατούσε μακριά τις χώρες αυτές από
τη διεκδίκηση της φιλελεύθερης κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας. Το
αίτημα για συνταγματική διακυβέρνηση το 19ο αιώνα είχε
αποτελέσει τον κεντρικό πυρήνα της Μεσαίας Τάξης για πολιτική
μεταρρύθμιση και πολλές χώρες προβληματίστηκαν και κινήθηκαν
προς αυτή την κατεύθυνση.
Φυσικά, το μέλλον της Δημοκρατίας της Ευρώπης δεν ήταν
ανεξάρτητο από τις εξελίξεις στη Γερμανία. Επί καγκελαρίας
Φρήντριχ Εμπέρ (1871-1925), πρώτος πρόεδρος της Γερμανικής
Δημοκρατίας, της Βαϊμάρης (1919-1925), το φιλελεύθερο καθεστώς
οδήγησε στον εκδημοκρατισμό του πολιτικού συστήματος στη χώρα.
Το 1919 εκλέχθηκε Συνταγματική Εθνοσυνέλευση με καθολική
ψηφοφορία. Το Σύνταγμα που ψηφίστηκε πρέσβευε ότι «όλες οι
εξουσίες πηγάζουν από το λαό». Αναφέρεται φυσικά στη
Δημοκρατία της Βαϊμάρης.
Τα περισσότερα μεταπολεμικά Συντάγματα (μετά το 1920)
τόνιζαν την «αβασίλευτη δημοκρατία» και ότι η «κυριαρχία ανήκει
στο λαό». Εξέφραζαν επίσης δυσπιστία στην Εκτελεστική εξουσία,
γι’ αυτό και προέβλεπαν τη σύσταση κοινοβουλευτικών Επιτροπών
για να επιβλέπουν τις εργασίες της κοινοβουλευτικής εξουσίας. Δεν

1 MARK MAZOWR, όπ. παρ., τόμος 1, σελ. 24, Αθήνα 2001, 2013.
168
ήταν λίγες οι περιπτώσεις που θα μπορούσε να ζητηθεί «ψήφος
εμπιστοσύνης» στην κυβέρνηση. Τα δημοψηφίσματα ήταν επίσης
δημοφιλή. Εκεί που τα νέα Συντάγματα του Μεσοπολέμου διέφεραν
από αυτά του 19ου αιώνα, ήταν στην επέκταση των δικαιωμάτων του
ανθρώπου από τον τομέα των πολιτικών και αστικών ελευθεριών,
στον τομέα της υγείας και της Κοινωνικής Πρόνοιας της οικογένειας
και της κοινωνικής ασφάλισης.
Σε ότι αφορά τη Ρωσία ειδικότερα, από το 1917, ήδη, φαινόταν
ότι θα ηγηθεί του «θριάμβου» (!) της «δημοκρατικής επανάστασης»
στην Ευρώπη. Όλα τα πολιτικά κόμματα που είχαν εμπλακεί στην
ανατροπή της Τσαρικής Μοναρχικής απολυταρχίας είχαν συμφέρον
να επικρατήσει η επανάσταση. Στις αρχές του 1917, η φιλελεύθερη
Δημοκρατία στη Ρωσία ήταν στις «δόξες» της. Ο Λένιν και η
αριστερά, ήθελαν τη συγκρότηση Συνταγματικής Εθνοσυνέλευσης
για το σχηματισμό «αστικής κυβέρνησης» (!), που «σύμφωνα με τη
Μαρξιστική συμφωνία» (!) ήταν αναγκαία.
Ο «θρίαμβος» τελικά του Λένιν στις Μαρξιστικές επιδιώξεις
του ήταν το αποτέλεσμα της αποτυχίας του φιλελευθερισμού1. Οι
φιλελεύθεροι της Ρωσίας πίστευαν ανοήτως ότι μια κοινωνική κρίση
με βαθιές τις ρίζες της θα μπορούσε να ξεπεραστεί με την
παραχώρηση συνταγματικών ελευθεριών. Οι μποσελβίκοι όμως
ενδιαφέρονταν για ειρήνη και γη για καλλιέργειες, που ο
φιλελευθερισμός δεν μπορούσε να τους προσφέρει. Με άλλα λόγια,
ο λαός στη Σοβιετική Ένωση επιθυμούσε «κοινωνικο-οικονομικό»
μετασχηματισμό, ειρήνη και σταθερότητα, καθώς και τερματισμό
στην ανομία και στην κοινωνική αναρχία.
Ο Λένιν, στο πρόσφορο έδαφος που δημιουργήθηκε, συνέταξε
μια «διακήρυξη των δικαιωμάτων των ανθρώπων του μόχθου και
της εκμετάλλευσης», με βάση την οποία το πέμπτο (5ο) Συνέδριο των
Σοβιέτ ενέκρινε το δικό του Σύνταγμα για τη «Ρωσική Ομόσπονδη
Δημοκρατία».2 Με αυτό το κείμενο το Συνέδριο επεδίωκε να
οικοδομήσει το σοσιαλισμό στη Ρωσία, «βάζοντας τέρμα στην
εκμετάλλευση, συντρίβοντας την αστική τάξη και περιβάλλοντας με
εξουσίες τον εργαζόμενο λαό...». Ο αυταρχικός χαρακτήρας της
κομμουνιστικής εξουσίας είχε εφαρμογή από την εποχή του Λένιν,

1
MARK MAZOWR, όπ. παρ., τόμος 1, Αθήνα 2013.
2 MARK MAZOWR, όπ. παρ., τόμος 1, σελίς 33.
169
πολύ πριν από το Στάλιν. Μια ενδεχόμενη επέμβαση της
Ευρωπαϊκής Δύσης στο Ρωσικό εμφύλιο πόλεμο, δεν θα μπορούσε
να ανατρέψει την κατάσταση.
Η Άρχουσα τάξη στην Ευρώπη φοβόταν μήπως οι αγρότες
ενωθούν με τους εργάτες και καταλάβουν την εξουσία. Για να
αποφευχθεί ένα τέτοιο ενδεχόμενο, χρειαζόταν «αγροτική
μεταρρύθμιση», προκειμένου να αποφευχθεί η απειλή της
ολοσχερούς κατάργησης της ατομικής ιδιοκτησίας, ώστε,
θυσιάζοντας την αριστοκρατία των γαιοκτημόνων, να σωθεί η αστική
κοινωνία (φυσικά με την κατάτμηση των μεγάλων γαιοκτησιών).
Στην Κεντρική και την Ανατολική Ευρώπη, οι μεγάλες γαιοκτησίες
κατανεμήθηκαν για να δημιουργηθεί μια νέα τάξη μικροϊδιοκτητών
αγροτών. Το εγχείρημα όμως αυτό ήταν δύσκολο να
πραγματοποιηθεί στις χώρες εκείνες, που οι γαιοκτήμονες είχαν
γερές διασυνδέσεις με την πολιτική εξουσία. Μόνο σε μερικές χώρες
είχε απήχηση η Ρωσική Επανάσταση. Στις λοιπές χώρες της
Ευρώπης, σπάνια έβρισκες αγρότες εξαθλιωμένους, όσο στη Ρωσία.
Στην Ιταλία π.χ. η πολιτική ελίτ δεν ήταν πρόθυμη να εκτονώσει την
αγροτική δυσαρέσκεια με την αγροτική μεταρρύθμιση, γι’ αυτό και
οι αγρότες χρησιμοποίησαν τη βία. Έτσι, ο αγροτικός εμφύλιος
πόλεμος στη χώρα αυτή «έστρωσε το δρόμο στον Μουσολίνι». Η
πρώτη κυβέρνηση του Μουσολίνι ήταν ένας συνασπισμός με τρία
άλλα πολιτικά κόμματα, μεταξύ των οποίων και το κόμμα των
φιλελεύθερων. Με το φασισμό στη Ιταλία, τα ατομικά και συλλογικά
δικαιώματα καταργήθηκαν.

***
Ο φασισμός στην Ευρώπη ήταν προϊόν - σε ένα βαθμό - της
Δημοκρατικής αποσύνθεσης. Επιπλέον, η αυστηρή αναλογική
εκπροσώπηση στη Βουλή, που επέβαλε το εφαρμοζόμενο εκλογικό
σύστημα, οδήγησε στον κατακερματισμό των πολιτικών κομμάτων
και στις αδύναμες κυβερνήσεις. Το βουλευτικό εκλογικό σύστημα
είχε σχεδιαστεί να απεικονίζει ακριβώς τη λαϊκή βούληση για να
είναι δίκαιο, όμως τελικά κατέληγε σε ένα σχετικά μεγάλο αριθμό
μικρο-κομμάτων με διαφορετικές πολιτικές ιδεολογίες, δηλ. σε ένα
«συνονθύλευμα» κοινοβουλίου με βραχύβιες συνεργασίες, χωρίς
ισχυρή και σταθερή κυβέρνηση. Η «ενισχυμένη αναλογική» που
170
εφαρμόστηκε στην Ελλάδα μεταπολεμικά (;), στη Γαλλία (μάλλον το
1924) και ίσως στη Βρετανία, ενίσχυσε τη σταθερότητα της
Δημοκρατίας και την εκάστοτε κυβέρνηση να εφαρμόσει το
πρόγραμμα της.
Η φιλελεύθερη Δημοκρατία στο Μεσοπόλεμο - στα Ευρωπαϊκά
κράτη - δεχόταν επιθέσεις για το πόσο δημοκρατική ήταν. Πολλοί
πίστευαν ότι το πρόβλημα δεν ήταν πόσο δημοκρατικό ήταν το
Σύνταγμα τους, αλλά η έλλειψη δημοκρατικών αξιών και
κουλτούρας στην Κοινωνία. Πολλοί Ευρωπαίοι που είχαν ζήσει τους
πόλεμους μεταξύ των Ευρωπαϊκών κρατών (δηλ. οι μνήμες ήταν
ακόμα ζωντανές), πίστευαν ότι τίποτα δεν μπορεί να γίνει χωρίς να
χυθεί αίμα. Σε όλη τη Ευρώπη η υποστήριξη της Δημοκρατίας ήταν
χλιαρή.

***
Το Ναζιστικό Κράτος είχε την άποψη ότι η δικαιοσύνη πρέπει
να εξυπηρετεί τη βούληση του δικτάτορα - εν προκειμένω του Χίτλερ
- και να λειτουργεί ως εργαλείο εξυπηρέτησης των στόχων του
καθεστώτος. Οι διαφορές ανάμεσα στη Ναζιστική Γερμανία και τη
Σοβιετική κομμουνιστική Ρωσία ήταν πολλές, οπωσδήποτε
περισσότερες από τις ομοιότητες. Το σημαντικότερο όμως ήταν ότι ο
ιδεολογικός προσανατολισμός του κάθε κόμματος δεν ήταν ίδιος και
στις δύο περιπτώσεις.
Ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος και η κατάρρευση των Μοναρχιών
στην Ευρώπη, σήμανε την επικράτηση της Δημοκρατίας, αλλά και
του εθνικισμού. Οι Συνθήκες Ειρήνης του Παρισιού1 διεύρυναν την
αρχή της αυτοδιάθεσης των Εθνών - πέρα από τη Δυτική Ευρώπη -
στη Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Απ’ την άλλη, η επικράτηση του
Εθνικισμού (Εθνοκάθαρση) κέντριζε πολέμους και αιματοχυσίες.

1 Οι «Συνθήκες» που υπογράφηκαν στο Παρίσι, οι περισσότερες, είναι αυτές του 1229
(λήξη του πολέμου των Αλβιγηνών), του 1259 (Ειρήνη μεταξύ Λουδοβίκου Θ’ της
Γαλλίας και του Ερρίκου Γ’ της Αγγλίας), του 1763 (λήξη του επταετούς πολέμου,
κατάρρευση της Γαλλικής αποικιακής Αυτοκρατορίας), του 1814 και του 1815 (τέλος
των Ναπολεοντείων πολέμων), του 1856 (τέλος του Κριμαϊκού πολέμου), του 1898
(τέλος του Ισπανοαμερικανικού πολέμου), του 1947 (μεταξύ των νικητριών δυνάμεων
και των συμμάχων της Γερμανίας: Ιταλίας, Ρουμανίας, Ουγγαρίας, Βουλγαρίας,
Φινλανδίας).
171
Έτσι, βγήκε στην επιφάνεια το θέμα των μειονοτήτων, μέσα σε κάθε
συγκεκριμένο έθνος, για όσους δεν είχαν την ίδια καταγωγή. Οι
μονάρχες του 19ου αιώνα, αντίθετα, βάσιζαν την νομιμοποίηση των
υπηκόων τους στη Μοναρχική νομιμοφροσύνη και όχι στην εθνική
ταυτότητα. Οι τούρκοι για παράδειγμα της Οθωμανικής
αυτοκρατορίας στις δύσκολες υποθέσεις ή σε διεθνή συνέδρια
χρησιμοποιούσαν Έλληνες εκπροσώπους, αρκεί να ήταν
νομιμόφρονες στην εξουσία. Η προέλευση, η εθνότητα δεν
ενδιέφερε. Ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος έσβησε αυτή την τακτική και
τη θέση της πήρε ο εθνικισμός. Οι μη προερχόμενοι από την ίδια
καταγωγή (εθνικότητα) ήταν ξένοι (βλ. Αρχαία Αθήνα). Η Ευρώπη της
εποχής δεν πίστευε ότι οι μειονότητες των αλλοεθνών θα
μπορούσαν να αφομοιωθούν στις εθνικές κοινωνίες των χωρών.
Οι εντάσεις που δημιουργούσε το όνειρο της κοινωνικής
εθνοκάθαρσης, ήταν στο κέντρο της Ευρωπαϊκής πολιτικής του
Μεσοπολέμου. Η εξόντωση των μειονοτήτων - όπως έκαναν οι
Τούρκοι με τους Αρμενίους1 και τους Έλληνες, μετά την πτώση της
Οθωμανικής αυτοκρατορίας και τον περιορισμό της Τουρκίας του
Ατατούρκ στα σημερινά εδάφη της, ως συνέπεια των Συνθηκών των
Σεβρών (που ακυρώθηκε με πρόταση των Γαλλοϊταλών) και της
Λωζάνης, που την αντικατέστησε, ήταν ό,τι χειρότερο μπορούσε να
συμβεί. Ωστόσο, η συμπεριφορά της σημερινής Τουρκίας με την
Οθωμανική μειονότητα στην Ελληνική Θράκη, που δεν την αφήνει να
αφομοιωθεί στην ελληνική κοινωνία, αλλά τη χρησιμοποιεί ως
πολιτικό εργαλείο για να πιέζει την Ελλάδα και να αναδεικνύει τις
άτοπες διεκδικήσεις της, είναι επιεικώς απαράδεκτη.
Όμως, και στη Ναζιστική Γερμανία εγκαινιάστηκε ένας νέος
κύκλος εθνικής κάθαρσης με την εξόντωση των μειονοτήτων από τη
Ναζιστική πολιτική ηγεσία και τις όποιες άλλες Δυνάμεις της χώρας.
Το πρόβλημα των μειονοτήτων απασχόλησε πολύ την Ευρώπη
μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατά τη γνώμη τους, τα πολιτισμένα
κράτη της Δυτικής Ευρώπης θα μπορούσαν να εφαρμόσουν
διαδικασίες, που θα διευκόλυναν την αφομοίωση των μειονοτήτων,
κάτι που θα ήταν δύσκολο να συμβεί με τα νέα ανώριμα κράτη, που
δεν είχαν τις ανάλογες εμπειρίες. Πίστευαν ότι η αφομοίωση στην

1
Γενοκτονία των Αρμενίων.

172
πολιτισμένη ζωή του έθνους ήταν εφικτή και επιθυμητή. Σκοπός των
αποφάσεων τους, ήταν, όχι να διαιωνίσουν μια κατάσταση, αλλά να
δημιουργήσουν συνθήκες για «πλήρη εθνική ενότητα».
Μέσα σ’ αυτή την ατμόσφαιρα που διαμόρφωναν οι
διαδεδομένες παραδόσεις αντισημιτισμού (συστηματική εχθρότητα
έναντι των Εβραίων) μέσα στις αυταρχικές, αλλά και τις
δημοκρατικές χώρες της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης...,
ήρθε στην εξουσία ο Χίτλερ. Ο βιολογικός φυλετικός εθνικισμός
που εξαπλώθηκε στις χώρες αυτές τη δεκαετία του 1930, δεν άφηνε
κανένα περιθώριο αφομοίωσης. Η θεσμοθέτηση του αντισημιτισμού
στη Γερμανία του Χίτλερ, υπονόμευσε τα θεμέλια της Κοινωνίας των
Εθνών (ΚτΕ). Τον Οκτώβριο του 1933, η Ναζιστική Γερμανία
αποχώρησε από την ΚτΕ και τα Έθνη-Κράτη ήταν πια μια
πραγματικότητα. Η μετατροπή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε
τουρκικό Έθνος-Κράτος ήταν έργο του Μουσταφά Κεμάλ,
αποκαλούμενου Ατατούρκ. Οι μαζικές δολοφονίες (π.χ. η Γενοκτονία
των Αρμενίων) ήταν ένας τρόπος αντιμετώπισης του προβλήματος
των μειονοτήτων σε ένα Έθνος-Κράτος. Η εισαγωγή της Δυτικό-
Ευρωπαϊκής αντίληψης του Έθνους-Κράτους στις πολυεθνικές
κοινωνίες της Εγγύς Ανατολής ήταν αυτό που επηρέασε τους
Τούρκους και τους οδήγησε σε σφαγές (;).
Η διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δημιούργησε ένα
άλλο μοντέλο αντιμετώπισης των μειονοτήτων: την ανταλλαγή
πληθυσμών. Την επόμενη της ανόητης (!) ήττας των Ελλήνων το
1922 στη Μικρά Ασία, οι δύο κυβερνήσεις, της Ελλάδος (Ελ.
Βενιζέλος) και της Τουρκίας (Ατατούρκ), συμφώνησαν την
αντιμετώπιση των μειονοτήτων μέσω της ανταλλαγής πληθυσμών
(δηλ. του επαναπατρισμού), που είχε ήδη εφαρμοστεί, σε μικρότερη
κλίμακα, μεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας το 1919. Ως κριτήριο της
ταυτότητας των επαναπατριζομένων χρησιμοποιήθηκε η θρησκεία,
που σημαίνει ότι, οι τυχόν τουρκόφωνοι ορθόδοξοι χριστιανοί,
εκτοπίστηκαν στην Ελλάδα - χωρίς ίσως να μιλούν Ελληνικά - ενώ
Έλληνες που είχαν ασπαστεί το Ισλάμ, έμειναν στην Τουρκία. Σπίτια
και περιουσίες εγκαταλείφθηκαν. Όσο άσχημη κι αν ήταν η
μετακίνηση πληθυσμών, ήταν χρήσιμη στις κυβερνήσεις και τους
λαούς που στόχευαν στην Εθνική ομοιογένεια. Στη Μακεδονία, για
παράδειγμα, οι Έλληνες πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν εκεί,

173
επανέφεραν την περιοχή και το λιμάνι της Θεσσαλονίκης στη μητέρα
πατρίδα, εκεί όπου ανήκε.
Είναι ωστόσο φανερό ότι, παρά τη δημιουργία της Κ.τ.Ε., οι
Μεγάλες Δυνάμεις στη Ευρώπη, δεν έπαψαν να παίζουν το δικό τους
πολιτικό παιχνίδι, μετά το 1918.
Παράλληλα με τη φιλελεύθερη Νέα Τάξη, ο Χίτλερ δεν έπαψε
να έχει φυλετικές εμμονές. Τη δεκαετία του 1930, γίνονταν
ατέλειωτες συζητήσεις, που αφορούσαν τα υπέρ και τα κατά των
διαφόρων μορφών του Ευρωπαϊκού φεντεραλισμού.1 Όμως, η
λογική των φυλετικών εμμονών του Χίτλερ υποχρέωνε τη συζήτηση
να κινηθεί μέσα στα στενά πλαίσια, που οδηγούσαν στη
διαμόρφωση της εθνικοσοσιαλιστικής θεωρίας, που εκπροσωπούσε
το κόμμα του, περί διεθνούς δικαίου. Ήταν φανερό ότι «ο
Χιτλερισμός ήταν απολύτως ασυμβίβαστος με τους στόχους των
Κ.τ.Ε. και τη φιλοσοφία της.2
Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918), η οικονομική ζωή
στην Ευρώπη βρισκόταν υπό κατάρρευση. Ο καλπάζων πληθωρισμός
έφερε τις τιμές εκατοντάδες φορές πάνω από τα προπολεμικά
επίπεδα (πριν το 1914). Οι απόπειρες εφαρμογής μέτρων λιτότητας
οδηγούσε σε απεργιακές κινητοποιήσεις. Στην Ελλάδα ο
πληθωρισμός και η υποτίμηση της δραχμής στο διάστημα 1922-
1926, υπονόμευε το εισόδημα των εργαζομένων. Το 1922 και το
1926, η Ελλάδα κατέφυγε σε αναγκαστικό εσωτερικό δανεισμό. Το
δάνειο αυτό συνίστατο στο εξής: Το Κράτος αντάλλασσε το 50% των
καταθέσεων των ιδιωτών, υποχρεωτικά, με έντοκα γραμμάτια του
Δημοσίου και το άλλο 50% παρέμενε στη διάθεση των κατόχων -
καταθετών, αλλά και στην κυκλοφορία. Με τον τρόπο αυτό, το
Κράτος πετύχαινε ένα διπλό στόχο: αφενός τη μείωση της
κυκλοφορίας των χαρτονομισμάτων και τη συγκράτηση του
πληθωρισμού και αφετέρου τη συγκέντρωση χρημάτων για το
κρατικό ταμείο. Το πρώτο αναγκαστικό δάνειο (το 1922) απέφερε
στο Κρατικό Ταμείο 1.288 εκατομμύρια δραχμές και το δεύτερο (το
1926) απέφερε 1.250 εκατομμύρια δραχμές. Επίσης, μέσα στο 1922,
το Κράτος επέβαλλε φόρους στα κέρδη από τις εξαγωγές γεωργικών

1Πολιτική θεωρία που υποστηρίζει τον Ομοσπονδιακό τρόπο οργάνωσης μιας χώρας.
2Mark MAZOWER, Σκοτεινή Ήπειρος, εκδόσεις Αλεξάνδρεια (Η Καθημερινή),
Αθήνα 2001, 2013, σελ. 100.
174
προϊόντων και συναλλαγματικούς ελέγχους για την εξασφάλιση
συναλλάγματος, για τις άμεσες ανάγκες. Η κερδοσκοπική
αγοραπωλησία συναλλάγματος από τους ιδιώτες για τη διασφάλιση
της αξίας των κεφαλαίων τους από τη φθορά του πληθωρισμού και
της υποτίμησης, αποδυνάμωσε τις όποιες προσπάθειες για
εξυγίανση και σταθεροποίηση της οικονομίας.1 Παρεμφερείς
προσπάθειες εξυγίανσης έγιναν και από άλλες Ευρωπαϊκές χώρες.
Η κατάσταση στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης δεν ήταν πολύ
καλύτερη. Η προσωρινή Ευημερία γρήγορα υποχώρησε και άφησε
πίσω της 2.000.000 ανέργους, μόνο στη Βρετανία. Το ίδιο περίπου
και στις άλλες Δυτικό Ευρωπαϊκές χώρες Γαλλία, Γερμανία κ.λπ. Τα
τέσσερα χρόνια του πολέμου είχαν καταστρέψει τις Ευρωπαϊκές
οικονομίες. Η Γερμανία ειδικότερα μαστίζονταν από καλπάζοντα
πληθωρισμό. Οι κυβερνήσεις είχαν συσσωρεύσει τεράστια χρέη στις
Η.Π.Α. για να χρηματοδοτήσουν τον πόλεμο. Οι προοπτικές του
καπιταλισμού στη Δυτική Ευρώπη δεν ήταν καλές.
Η ισορροπία του καπιταλισμού, στην Ευρώπη είχε, λοιπόν,
κλονιστεί και χρειάζονταν να αναληφθεί κάποιας μορφής
κυβερνητική δράση, προκειμένου να συμβάλει, με επιτυχία, στην
ανασυγκρότηση του. Η Βρετανία και η Γαλλία ζήτησαν τη βοήθεια
της Κοινωνίας των Εθνών, η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην
προσπάθεια ανασυγκρότησης της Ευρώπης στα μέσα της δεκαετίας
του 1920. Η Κ.τ.Ε. πράγματι μεσολάβησε στη σύναψη χρηματο-
οικονομικών συμφωνιών με φτωχές χώρες, όπως η Ελλάδα, η
Ουγγαρία, η Αυστρία, η Εσθονία..., με βάση τις φιλελεύθερες
κατευθύνσεις.
Όμως, η εχθρική διάθεση που υπήρχε μεταξύ των μεγάλων
οικονομιών της Ευρώπης, δεν επέτρεπε η καπιταλιστική
ανασυγκρότηση να γίνει από την ίδια την Ευρώπη. Χρειάστηκε να
αναμειχθούν και οι Η.Π.Α., οι οποίες αναδείχθηκαν - κατά τη
διάρκεια του πολέμου - ως η μεγαλύτερη πιστώτρια δύναμη στον
κόσμο. Η διαμεσολάβηση της Αμερικής μαλάκωσε τα πάθη και τα
αμερικανικά κεφάλαια βοήθησαν την Ευρώπη να ανακάμψει.
Επίσης, η εξάπλωση των Αμερικανικών πολυεθνικών εταιρειών στην

1 βλ. ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ Δ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ, Η Οικονομία της Νεότερης Ελλάδας

(1921-2012), Ηλεκτρονική Έκδοση 1913, σελ. 138 και εξής.
175
Ευρώπη (και γενικότερα) υπήρξε ταχύτατη, την περίοδο αυτή
(μεταξύ 1923-1930).
Οι θιασώτες της πανευρωπαϊκής οικονομικής συνεργασίας
αναθάρρησαν. Οι συνθήκες του Λοκάρνο1 εγκαινίασαν μια νέα
εποχή Γαλλογερμανικής συνεργασίας μέσα στο πλαίσιο της Κ.τ.Ε. Η
διεθνής Οικονομική συνδιάσκεψη, που συνήλθε το 1927, με Γαλλική
πρωτοβουλία, έγινε - σύμφωνα με τον πρόεδρο της - για να αρχίσει
η πορεία προς «μια οικονομική κοινωνία των εθνών,
μακροπρόθεσμος στόχος της οποίας (...) είναι η δημιουργία των Η.Π.
της Ευρώπης».2 Όπως, όμως, φάνηκε στο δρόμο για το μέλλον,
κανείς στην Ευρώπη δεν είχε τη βούληση να κάνει πράξη αυτή την
ιδέα.
Κατά ορισμένους - τους πιο αισιόδοξους - η περίοδος της
δεκαετίας του 1920, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως περίοδος
ευημερίας και σταθερότητας: Η νομισματική κυκλοφορία τέθηκε
υπό έλεγχο, η Βρετανία, η Γαλλία, η Γερμανία και η Ιταλία
συνέδεσαν τα νομίσματα τους με το Χρυσό, ο πληθωρισμός ήταν
ήπιος και βοήθησε την ανάπτυξη. Η εμπιστοσύνη των επενδυτών
αποκαταστάθηκε και ο καπιταλισμός άρχισε να αναβιώνει. Όμως, η
φαινομενική αυτή ανάκαμψη ήταν εύθραυστη. Έτσι, τον Οκτώβριο
του 1929, ήρθε το κραχ της Γουόλ Στρήτ, που οδήγησε την
παγκόσμια οικονομία στην οικονομική κρίση, του 1929-33. Ο νέος
παγκόσμιος ανταγωνισμός δυσκόλευε την ανάρρωση της Ευρώπης
τη δεκαετία αυτή (του 1920). Το κραχ του Χρηματιστηρίου της Ν.
Υόρκης έφερε το κλείσιμο των τραπεζών, την υποτίμηση των
νομισμάτων και το οικονομικό χάος. Προκάλεσε χρεωκοπίες, μείωση
της παραγωγής, αύξηση της ανεργίας, το διεθνές εμπόριο επλήγηκε,
η αγροτική κρίση εξαπλώθηκε, η φτώχεια επεκτάθηκε και ο
καπιταλισμός συρρικνώθηκε.
Στις Η.Π.Α., η βιομηχανική παραγωγή τον Ιούνιο του 1932 ήταν
στο 50% εκείνης του 1929 και οι εισαγωγές - εξαγωγές έφτασαν στο
25% του 1929. Τα 2 εκατομμύρια άνεργοι το 1928 έφτασαν κοντά 12
εκατομμύρια το 1932. Σύντομα, η κρίση επεκτάθηκε στην παγκόσμια
οικονομία. Οι επιπτώσεις της κρίσης στην Ευρώπη ποικίλλουν από
χώρα σε χώρα. Στη Γερμανία, που επλήγει περισσότερο, η κρίση

1 βλ. παραπάνω, σελ. 196, κεφ. 3, παράγραφος 3.26.

2 Mark MAZOWER, όπ. παρ., τόμος 1, σελ. 145.
176
έφερε την πτώση της Βιομηχανικής παραγωγής κατά 46% και τους
ανέργους στα 6 εκατομμύρια άτομα. Στις άλλες χώρες, το διάστημα
του 1929-1932 η βιομηχανική παραγωγή μειώθηκε: στη Γαλλία κατά
28%, στην Ιταλία κατά 33%... Στην Ελλάδα η επιπτώσεις της
οικονομικής κρίσης ήταν λιγότερο αισθητές. Είχε δυσμενή επίδραση
κυρίως στην αγροτική οικονομία, στις τιμές και στις εξαγωγές,
ιδιαίτερα του καπνού, επομένως και στο εμπορικό ισοζύγιο της
χώρας. Στη βιομηχανία, οι επιπτώσεις ήταν λιγότερο αισθητές.
Δυσκολίες αντιμετώπισαν κυρίως όσες βιομηχανίες είχαν σχέση με
τον αγροτικό τομέα (π.χ. η βιομηχανία λιπασμάτων). Περισσότερο
αισθητές ήταν οι επιπτώσεις στις τράπεζες.
Ο σπόρος της Μαρξιστικής/Λενιστικής θεωρίας, που έσπειρε η
επανάσταση στη Ρωσία των μποσελβίκων το 1917 στις κέντρο
ανατολικές Ευρωπαϊκές χώρες είχε αρχίσει το βλαστάνει. Ειδικότερα,
τα κομμουνιστικά κόμματα των Βαλκανίων, της Σερβίας, Βουλγαρίας
και Ρουμανίας είχαν αρχίσει να οργανώνονται και να διαμορφώνουν
τη στρατηγική τους (μέχρι το 1930). Το Ελληνικό Κ.Κ. ακολουθούσε.
Αρκούνταν στη στρατηγική και στα συνθήματα των Κ.Κ. της
Βαλκανικής και της Ρωσίας. Από το 1920 και όλη την περίοδο του
Μεσοπολέμου, η Βαλκανική Κομμουνιστική Ομοσπονδία (ΒΚΟ), στη
οποία συμμετείχαν ενεργά η Σερβία, η Βουλγαρία, η Ρουμανία και η
Ελλάδα, στις διασκέψεις της ελάμβανε αποφάσεις και εξαπέλυε
συνθήματα εναντίον της Ελλάδας με τα οποία συμφωνούσε και το
Κ.Κ.Ε.
Τη δεκαετία του 1930 ο κομμουνισμός είχε εδραιωθεί ως
πολιτικο-οικονομικό σύστημα και μπορούσε να αποτελέσει το
αντίβαρο του καπιταλισμού, ως παράδειγμα αντιμετώπισης των
οικονομικών δυσκολιών της σύγχρονης Ευρώπης, παρότι οι
ανθρώπινες απώλειες της Ρωσικής επανάστασης των μποσελβίκων
ξεπέρασαν κατά πολύ αυτές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (σε
θύματα κυρίως αμάχων). Το 1921, τα ορφανά παιδιά και οι
πρόσφυγες βρίσκονταν περιπλανώμενοι στους δρόμους. Το
κομμουνιστικό σύστημα άρχισε να προβάλλει - στο διεθνή
καπιταλισμό - ως μια εθνική εναλλακτική λύση.

***

177
 Ο Φασισμός, από την πλευρά του, έφερε τη δική του ιδεολογία
στη διαχείριση της οικονομίας και της πολιτικής, μια ιδεολογία
έντονα παρεμβατική και μιλιταριστική (στρατοκρατία). Η φασιστική
ιδεολογία ήταν σκοτεινή στα οικονομικά προβλήματα. Ήταν επίσης
έντονα αντικομουνιστική. Υποστήριζε όμως την «Εθνική παραγωγή».
Στις εργασιακές σχέσεις έκλινε υπέρ των αφεντικών. Τα ανεξάρτητα
συνδικάτα συνετρίβησαν τόσο στη Ιταλία του Μουσολίνι, όσο και
στη Γερμανία του Χίτλερ.
Στο τέλος της δεκαετίας του 1930 - λίγο πριν την έναρξη του Β’
Παγκοσμίου Πολέμου - η πολιτική ηγεσία της Ευρώπης και οι κοινή
γνώμη, αμφιταλαντεύονταν ως προς την επικράτηση της
Δημοκρατίας ή άλλου πολιτικού συστήματος. Δεν φαίνονταν να είναι
αντίθετοι σε μια αυταρχική ανασυγκρότηση της Ευρώπης, από
θαυμασμό στην οικονομική ανάκαμψη της Γερμανίας. Οι Ευρωπαίοι
πολίτες έδειχναν ότι ενδιαφέρονται περισσότερο για το επίπεδο της
καθημερινής τους ζωής παρά για τις ατομικές τους ελευθερίες.
Ιδιαίτερα στο Βέλγιο, στην Ολλανδία, στη Δανία..., πίστευαν πως μια
αυταρχική κυβέρνηση υπό το Βασιλιά ήταν μια πιο ρεαλιστική
κατάληξη του πολέμου από την αναβίωση της Δημοκρατίας. Η
παρακμή της Γαλλίας, την παραμονή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου,
οφείλοταν - κατά μια άποψη - στις αδυναμίες του κοινοβουλευτικού
συστήματος, η δε λύση του προβλήματος αυτού (της παρακμής)
βρισκόταν στην προσέγγιση της Ναζιστικής Γερμανίας (!).
Αυτή η εχθρική στάση της Ευρώπης έναντι της Δημοκρατίας
ήταν ευτυχώς βραχύβια. Το κλίμα αντιστράφηκε, μέσα σε λίγους
μήνες, ως αποτέλεσμα της αγανάκτησης για τη συμπεριφορά των
Γερμανών στρατιωτών κατοχής. Άρχισε να γίνεται φανερό ότι ο
πόλεμος θα διαρκούσε πολύ περισσότερο απ’ ότι πίστευαν στην
αρχή και ότι η πιθανή αλλαγή συνόρων των κρατών ήταν πολύ
πιθανή.
Στη Γερμανία κυριαρχούσε κλίμα αισιοδοξίας. Ο Χίτλερ
δήλωσε ότι μόνο το Γ’ Ράιχ θα μπορούσε να λύσει το πρόβλημα της
αποκατάστασης της τάξης στην Κεντρική Ευρώπη. Ο διαβόητος
Γκαίμπελς1 χαιρέτησε τον ερχομό μιας νέας εποχής, κατά την οποία

1Γερμανός Πολιτικός επί Χίτλερ και δημοσιογράφος, μέλος του Εθνικοσοσιαλιστικού

κόμματος, Υπουργός προπαγάνδας και διαφωτισμού (1933 - 1945).
178
η «ιστορική μεγαλοφυΐα του Φύρερ θα συμβάλλει στη δημιουργία
μιας νέας Ευρώπης».1
Η έννοια της ευρύτερης περιφερειακής οικονομίας, με τη
Γερμανία στο κέντρο, ήταν μια άποψη που έμοιαζε αρκετά με τη
μεταπολεμική ΕΟΚ (της δεκαετίας του 1950). Η «Νέα τάξη» του
Χίτλερ σήμαινε την οικονομική ολοκλήρωση της Δυτικής Ευρώπης
και της δημιουργίας μιας ζώνης χωρίς δασμούς. Υπουργός του
Χίτλερ εκμυστηρεύτηκε σε δημοσιογράφο το λαμπρό μέλλον που
περίμενε την Ευρώπη μετά τον πόλεμο: « Η οικονομική οργάνωση
των Βαλκανίων από τη Γερμανία είναι το πρώτο βήμα για τη
συγκρότηση όλης της Ηπείρου (της Ευρώπης)».2
Η οργάνωση της Ευρώπης σε μια μεγάλη οικονομία συζητιόταν
ήδη από το 1939. Όμως, η Χιτλερική σκέψη για την οργάνωση της
οικονομίας δεν παρείχε εγγυήσεις για αμοιβαίες και δίκαιες
ωφέλειες των Ευρωπαϊκών χωρών. Ήταν φανερό ότι στη Ναζιστική
πλευρά κυριαρχούσε η σκέψη να ωφεληθεί η Γερμανία από την
οικονομική αυτή οργάνωση και όχι οι άλλες Ευρωπαϊκές χώρες.
Καταλαμβάνοντας η Βέρμαχτ3 τις Ευρωπαϊκές χώρες, οι ποικίλοι
οικονομικοί παράγοντες της Γερμανίας θα αναλάμβαναν τη Διοίκηση
των υπαρχουσών επιχειρήσεων και θα απαλλοτρίωναν τις εβραϊκές.
Οι Γερμανικές αρχές θα εισέπρατταν τα «έξοδα κατοχής» και θα
επίτασσαν τα υπάρχοντα αποθέματα αγαθών. Στις αγροτικές
οικονομίες της Ρωσίας και των Βαλκανίων, η απαλλοτρίωση της
παραγωγής οδήγησε τους χωρικούς να σταματήσουν να παράγουν
για την αγορά. Το πλεόνασμα των προϊόντων εξανεμίσθηκε και οι
κάτοικοι των πόλεων, άρχισαν να λιμοκτονούν.
Οι μαζικοί θάνατοι των λαών της Ευρώπης από τους Ναζί,
οδήγησαν στην έλλειψη εργατικών χεριών για τη λειτουργία της
Ευρωπαϊκής Βιομηχανίας. Μετά από τη θανάτωση, για παράδειγμα,
3.000.000 Ρώσων αιχμαλώτων πολέμου, το καθεστώς των ναζί
συνειδητοποίησε γιατί δεν βρίσκει εργατικό δυναμικό για να
λειτουργήσουν οι παραγωγικές μονάδες. Επιπλέον, οι βίαιες
μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι ναζί (μαστίγωμα, κάψιμο
αγροτικών οικισμών ή/και ολόκληρων χωριών, ως αντίποινα...),

1 MARK MAZOWR, όπ. παρ., τόμος 1, σελ. 185.

2 MARK MAZOWR, όπ. παρ., τόμος 1, σελ. 193-194.
3 Βέρμαχτ: Ονομασία του συνόλου των Γερμανικών ενόπλων δυνάμεων (1935-1945).

179
ξεσήκωναν τεράστιες διαμαρτυρίες και οδηγούσαν στην αντίσταση
ενάντια στο Γερμανό δυνάστη. Η ανάπτυξη του αντάρτικου σε
ορισμένες χώρες, ιδιαίτερα στην Ελλάδα, είχε σχέση με την
αυξανόμενη ένταση της προσπάθειας της Χιτλερικής Γερμανίας για
την ανεύρεση εργατών. Ως αιτία βέβαια δεν ήταν η μοναδική. Ήταν
πολλά τα δεινά που είχε συσσωρεύσει η Γερμανική κατοχή στις
Ευρωπαϊκές χώρες.
Εξάλλου, για να ικανοποιηθούν οι φυλετικοί σκοποί του
Χίτλερ, εκατομμύρια άνθρωποι απομακρύνθηκαν βίαια από τις
εστίες τους ή κλείστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή
θανατώθηκαν, ως συνέπεια του φυλετικού ρατσισμού του Χίτλερ (το
1939). Η Κοινωνία των Εθνών προσπάθησε να κρατήσει τις
μειονότητες στις εστίες τους (στον τόπο κατοικίας τους) και να
διασφαλίσει τη σταθερότητα στις Ευρωπαϊκές κοινωνίες με βάση το
διεθνές δίκαιο. Ο Φύρερ όμως προτιμούσε τη «γενοκτονία» με
μαζικές δολοφονίες.

***
Μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο ήρθε πάλι στην επικαιρότητα η
Δημοκρατία. Πολλές συζητήσεις με επιφανείς Ευρωπαίους
προσπάθησαν να καθορίσουν για το ποια δημοκρατία είχε ανάγκη η
Νέα Ευρώπη, παράλληλα με την κοινωνική δικαιοσύνη και την
οικονομική ευημερία. «Το τελευταίο πράγμα που θέλουμε είναι η
επιστροφή στις κοινωνικές συνθήκες του 1939 με το οικονομικό
χάος, την κοινωνική αδικία, την πνευματική χαλαρότητα και τις
ταξικές προκαταλήψεις»1.
Η Γαλλία, το Βέλγιο και η Ελλάδα, αργότερα, εφήρμοσαν
διαδικασίες μελέτης των προβλημάτων και για την επίλυση τους τον
«Κρατικό Σχεδιασμό» (Plan quinquennal).

3.2.33. Η Ε.Ο.Κ.
Η πρώτη πραγματικά μεγάλη εξέλιξη στην Ευρώπη ήταν η
δημιουργία της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ).
Ξεκίνησε από μια Σύνοδο στην Ιταλία το 1955, την οποία

1 Mark MAZWR, Σκοτεινή Ήπειρος, τόμος 1, σελ. 237, εκδ. Αλεξάνδρεια 2001,
2013.
180
εμπνεύστηκε ο Ζαν Μονέ, πατέρας της μεταπολεμικής πολιτικής
συγκρότησης της Ευρώπης. Η ΕΟΚ που προέκυψε, σχηματίστηκε το
1957 με τη Συνθήκη της Ρώμης και εφαρμόστηκε από 1.1.1958.
Περιελάμβανε έξι (6) χώρες: Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Βέλγιο,
Ολλανδία και Λουξεμβούργο. Ως έδρα-πρωτεύουσα της ΕΟΚ
επελέγησαν οι Βρυξέλλες του Βελγίου. Ο Μονέ (και ο Σούμαν)
έβλεπαν αυτή την εξέλιξη ως επιτακτική για τη διατήρηση της
Ειρήνης στην Ευρώπη. Οι κυβερνήσεις των κρατών - μελών θα είχαν
το δικαίωμα να προβάλλουν ΒΕΤΟ στις αποφάσεις.
Το Λονδίνο προτίμησε να ενταχθεί - μαζί με τις Σκανδιναβικές
χώρες - στην Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελευθέρων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ).
Δίσταζε να ενταχθεί στους πολιτικούς θεσμούς της Ευρώπης. Η ΕΖΕΣ
είχε ως αντικείμενο το ελεύθερο εμπόριο, κι αυτό φαινόταν
περισσότερο ενδιαφέρον. Όμως, ένα χρόνο αργότερα ο Βρετανός
πρωθυπουργός αποφάσισε να εντάξει τη χώρα του στην ΕΟΚ, αλλά ο
Πρόεδρος της Γαλλίας Charles ντε Γκολ αρνήθηκε να τη δεχθεί και
άσκησε ΒΕΤΟ.
Το 1973, το Ηνωμένο Βασίλειο έγινε τελικά δεκτό στην ΕΟΚ. Η
απόφαση αυτή επικυρώθηκε με δημοψήφισμα στη Βρετανία. Ένα
σημαντικό ποσοστό, τα 2/3 του εκλογικού σώματος, ψήφισε «υπέρ».
Την ίδια περίοδο έπεσαν οι δικτατορίες στην Ευρώπη: στην
Πορτογαλία το 1974, στην Ισπανία το 1975, στην Ελλάδα το 1974.
Το 1979, η Μάργκαρετ Θάτσερ εξελέγη πρωθυπουργός της
Βρετανίας (1979-1990) και το 1981 ο Ρόναλτ Ρήγκαν εξελέγη
πρόεδρος των ΗΠΑ (1981-1989). Και οι δύο ανταγωνίζονταν σε
αντικομμουνιστική ρητορική. Η ΕΟΚ το 1985 «Πέρασε την Ενιαία
Ευρωπαϊκή πράξη», προχωρώντας την Κοινότητα αρκετά πέρα από
το εμπόριο. Αρκετά κεφάλαια της «Πράξης» αυτής ασχολούνταν με
την παροχή βοήθειας «κοινωνικής συνοχής». Οι πλούσιες χώρες θα
παρείχαν οικονομική ενίσχυση στις φτωχές. Η Μάργκαρετ Θάτσερ,
παραδόξως, υποστήριξε τη μεταρρύθμιση αυτή. Η υπογραφή της
«Ενιαίας Ευρωπαϊκής πράξης» υπήρξε μεγάλο γεγονός για την
Ευρώπη, ιδιαίτερα για τη δέσμευση της Βρετανίας.

3.2.34. Η Ε.Ο.Κ. εξελίσσεται σε Ε.Ε.

Το 1991, οι εκπρόσωποι της ΕΟΚ συναντήθηκαν σε μια πλήρη
σύνθεση στο Μάαστριχτ της Ολλανδίας για να συζητήσουν και να
αποφασίσουν για ένα κορυφαίο θέμα που αφορούσε το μέλλον της
181
Ευρώπης: να αλλάξουν το υπάρχον Ευρωπαϊκό Νομισματικό
σύστημα και να πάνε σε ένα ενιαίο σύστημα, σε μια πλήρη
νομισματική ένωση, που θα λειτουργεί με κοινούς κανόνες και θα
καθοδηγείται κεντρικά, με τη συμμετοχή των χωρών που
μπορούσαν, αλλά και ήθελαν να συμμετέχουν. Ο νέος σκληρός
πυρήνας της Ευρώπης περιέλαβε 11 χώρες και ένα χρόνο αργότερα
12 χώρες. Το νέο νόμισμα, το Ευρώ, αντικατέστησε τελικά τα εθνικά
νομίσματα το 2002 και λειτουργεί πλέον με βάση κανόνες της
Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας. Η σύσταση της Ευρωζώνης
επέβαλε τον συγχρονισμό των οικονομιών των μελών της, δηλ. τη
νομισματική πολιτική, την εισοδηματική πολιτική, την τραπεζική
πολιτική (επιτόκια)...
Η ΕΟΚ μετονομάστηκε έκτοτε σε Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.).
Τα μέλη του παλιού σοβιετικού μπλοκ, αμέσως μετά την
απελευθέρωση τους, ζήτησαν και εντάχθηκαν στην Ευρωπαϊκή
Ένωση. Βρίσκονται σε αναμονή η Σερβία, η Αλβανία και η
νεοσύστατη «Βόρεια Μακεδονία». Η Ελβετία και η Νορβηγία
παραμένουν εκτός γιατί το θέλουν. Τώρα, όλη σχεδόν η Ευρώπη,
εκτός από τη Ρωσική ομοσπονδία είναι μέσα στην Ευρωπαϊκή
Ένωση.

3.2.35. Η Ελλάδα μετά τους πολέμους

Η Ελλάδα βγήκε από τον εμφύλιο σπαραγμό εξαθλιωμένη σε
όλους τους τομείς. Το σημαντικότερο όμως ήταν ότι τα μίση και τα
πάθη παρέμειναν για καιρό ακόμα άσβεστα. Κι αυτό δημιούργησε
μια δυσάρεστη κατάσταση. Έπρεπε να περάσουν χρόνια, να
«φύγουν», οι παλιότερες γενιές και οι νεότεροι - που δεν έζησαν
αυτά τα γεγονότα - να μπορέσουν να συμφιλιωθούν και να
εργαστούν για την ανόρθωση μιας άλλης Ελλάδας. Η δεκαετία του
1950 ήταν ακόμα γεμάτη αναμνήσεις. Η ζωή ήταν δύσκολη, το
βιοτικό επίπεδο χαμηλό. Το εισόδημα των κατοίκων της χώρας,
προερχόταν κυρίως από τον αγροτικό τομέα, και συμπληρωνόταν με
τα εμβάσματα των μεταναστών και των εργαζομένων στην εμπορική
ναυτιλία. Ο τουρισμός δεν είχε ακόμα ξεκινήσει.
Την εποχή του 1963, και μετά, στην Ελλάδα επικρατούσαν
πολιτικές και κοινωνικές ταραχές. Τα οξυμένα πολιτικά πάθη
δημιουργούσαν κατάσταση εκρηκτική. Η δημαγωγία και ο λαϊκισμός
με στόχο την πολιτική επικράτηση (το κυνήγι της εξουσίας), οι
182
παρεμβάσεις των ανακτόρων, η αποστασία, τα υποκινούμενα
συλλαλητήρια, που παρέλυαν τη ζωή στην Αθήνα και σε άλλες
μεγάλες πόλεις της χώρας, το Κυπριακό και η αίσθηση για
ενδεχόμενο πραξικόπημα..., έκαναν την κατάσταση δύσκολη έως
εφιαλτική.
«Αναρχίας μείζον ουκ έτσι κακόν»
Σοφοκλέους Αντιγόνη (479-406 π.Χ.)

Η οικονομική και νομισματική μεταρρύθμιση του 1953 στην

Ελλάδα ήταν το σημαντικότερο από τα μέτρα που πήρε η κυβέρνηση
για την ανόρθωση της οικονομίας. Προχώρησε στη δραστική
υποτίμηση της δραχμής (κατά 50%) έναντι του δολαρίου και των
άλλων νομισμάτων, έκοψε τα τρία μηδενικά από τις παλιές
νομισματικές μονάδες, διπλασίασε την τιμή του δολαρίου από 15 σε
30 δρχ. και περιόρισε τον πληθωρισμό. Η νομισματική σταθερότητα
που ακολουθήθηκε έκτοτε και για πολλά χρόνια, ήταν
υποδειγματική. Οι τραπεζικές αποταμιεύσεις άρχισαν να
μεγεθύνονται, τα έργα υποδομής μπήκαν σε τροχιά ανάπτυξης, οι
μεγάλης κλίμακας επενδύσεις του δημοσίου και κυρίως των
ιδιωτών, πήραν το λάκτισμα της εκκίνησης, ο κρατικός
προϋπολογισμός ισορρόπησε.
Στα προβλήματα που είχε να αντιμετωπίσει η κυβέρνηση
κυριαρχούσε το Κυπριακό και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις. Μετά από
μακρές και επίπονες διαπραγματεύσεις με την Τουρκία, στη Ζυρίχη,
για την επίλυση του, οι δύο πλευρές έφτασαν σε ένα θετικό
αποτέλεσμα, μια συμβιβαστική λύση, που προέβλεπε τη δημιουργία
ανεξάρτητου Κυπριακού Κράτους, που δεν είχε το δικαίωμα να
ενωθεί, εν όλω ή εν μέρει, με την Ελλάδα ή την Τουρκία. Η
ανεξαρτησία, το Σύνταγμα και η εδαφική ακεραιότητα της νήσου
αποτελούσαν αντικείμενο εγγυήσεων, βάσει της Συνθήκης, που
υπογράφηκε στο Λονδίνο.
Το 1961, αποφασίζεται μετά από αίτημα της Ελληνικής
κυβέρνησης η σύνδεση της Ελλάδας με την Ευρωπαϊκή Οικονομική
Κοινότητα (ΕΟΚ). Το εγχείρημα αυτό υπογραμμίζει τη διορατικότητα
του πρωθυπουργού Κων. Καραμανλή για τον Ευρωπαϊκό
προσανατολισμό της χώρας, όχι μόνο για λόγους οικονομικούς, αλλά
κυρίως για λόγους πολιτικούς (και ιστορικούς). Προκρίθηκε η λύση
της «Σύνδεσης» από τη λύση της «Ένταξης», λόγω του αρχικού
183
σταδίου ανάπτυξης της Ελληνικής οικονομίας και της απόστασης,
που τη χώριζε από τις οικονομίες των έξι (6) κρατών, που
συγκρότησαν αρχικά την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα.
Οι μεγάλες, στρατηγικής σημασίας, επενδύσεις στους τομείς
της ηλεκτροδότησης της χώρας, των τηλεπικοινωνιών, του οδικού
δικτύου και γενικότερα των συγκοινωνιών, της διύλισης πετρελαίου,
του τουρισμού, της ναυπηγικής, της μεταποίησης, του ορυκτού
πλούτου της χώρας, της αγροτικής οικονομίας..., καθώς και οι
παρεμβάσεις στην εκπαίδευση, στην εμπορική ναυτιλία, στη
θέσπιση κινήτρων και γενικότερα στη δημιουργία της απαραίτητης
θεσμικής υποδομής..., αποτελούν σταθμό στη μεταπολεμική ιστορία
της Χώρας. Χωρίς αυτή τη βασική υποδομή, δε θα μπορούσε κανείς
να μιλάει για ανάπτυξη.
Αποτέλεσμα όλων αυτών - και άλλων ακόμα κατακτήσεων -
ήταν η μεγάλη ώθηση στην ανάπτυξη της χώρας. Το κύμα ωστόσο
της εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης που επικράτησε την
περίοδο αυτή, αλλά και τα μετέπειτα χρόνια είχε ως συνέπεια την
ερήμωση της υπαίθρου και την αφύσικη - και απότομη - μεγέθυνση
των αστικών κέντρων, με αιχμή την ευρύτερη περιοχή των Αθηνών,
χωρίς πολεοδομικό σχεδιασμό.
Τη δεκαετία του 1960, οι κεντρώες κυβερνήσεις, που ήρθαν
στην εξουσία, βάλθηκαν να μηδενίσουν το έργο που είχε επιτευχθεί
από την προηγούμενη κυβέρνηση, μέχρι εκείνη τη στιγμή,
δημιούργησαν ένα επικίνδυνα αρνητικό κοινωνικοπολιτικό κλίμα, ο
μέχρι τότε πρωθυπουργός αναγκάστηκε να αυτοεξορισθεί στη
Γαλλία, το έκρυθμο κλίμα που προηγήθηκε με τη συνδρομή μερίδας
του τύπου, έφερε τη δικτατορία των συνταγματαρχών στο πολιτικό
σκηνικό στις 21 Απριλίου 1967, που παρέμεινε στην εξουσία για 7
χρόνια (ως το 1974).
Από την περίοδο της ευημερίας των ετών 1955-1963, η χώρα
πέρασε μέσα από συμπληγάδες για να φτάσει το 1973 στα γεγονότα
του πολυτεχνείου και το 1974 στη κατάληψη της Κύπρου από την
Τουρκία, την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, την έναρξη των
διαπραγματεύσεων για την ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή
Ένωση (τότε ΕΟΚ) με τον ίδιο πρωθυπουργό να συνεχίζει το έργο
που άφησε το 1963 και να προσπαθεί να βγάλει την Ελλάδα από τα
αδιέξοδα για δεύτερη φορά.

184
 Στις 28 Μαΐου 1979, ο πρωθυπουργός αυτός, - ο Κων/νος
Καραμανλής, - υπέγραψε στο Ζάππειο Μέγαρο των Αθηνών τη
Συνθήκη ένταξης της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική
Κοινότητα (ΕΟΚ), ως πλήρες μέλος, με ισχύ από 1 Ιανουαρίου 1981.
Η κρίση πετρελαίου του 1973 δημιούργησε προβλήματα στη
χώρα, όπως και στις άλλες χώρες της Ευρώπης. Η ραγδαία αύξηση
των τιμών του πετρελαίου, προκάλεσε οικονομική αστάθεια και
πληθωρισμό, ενώ οι εσωτερικές διαμαρτυρίες και κινητοποιήσεις
εναντίον του χουντικού καθεστώτος της δικτατορίας εξαπλώθηκαν
και εντάθηκαν. Το 1974 η επέμβαση στην Κύπρο (πραξικόπημα) με
σκοπό την εξόντωση του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, προέδρου της
Κυπριακής Δημοκρατίας, που «λειτούργησε» ως ανεξάρτητο Κράτος
με βάση τις Συμφωνίες της Ζυρίχης, αποτέλεσε το «Βατερλό» του
καθεστώτος. Προκάλεσε την επέμβαση της Τουρκίας στην Κύπρο και
την κατάληψη του 34 % της Νήσου, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Σήμερα, 46 χρόνια μετά, η Κύπρος παραμένει διχοτομημένη με
αβέβαιο μέλλον. Όλες οι προσπάθειες της Ελληνικής πλευράς για
εξεύρεση κοινά αποδεκτής λύσης απέτυχαν είτε λόγω της
αδιαλλαξίας της Τουρκίας, είτε λόγω των εσφαλμένων χειρισμών της
Ελλάδας. Η Ευρώπη δείχνει να αδιαφορεί.

3.2.36. Η Αλλαγή του πολιτικού σκηνικού

«Αρχή άνδρα δείξει»

(Η εξουσία θα δείξει ποιος είναι ο άνδρας)
Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια
(384-322 π.Χ.)

Το 1981 διαφαίνοταν ότι τελείωσε ο κύκλος των

μεταπολιτευτικών κεντροδεξιών κυβερνήσεων και άνοιγε ένας
καινούργιος κύκλος στο πολιτικό σκηνικό της χώρας. Το ρεύμα
οδηγούσε σε κεντροαριστερά κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ. Η διαχείριση
της μεταπολιτευτικής περιόδου από τη νέα κυβέρνηση αποδείχθηκε
θολή και συγκεχυμένη. Χαρακτηρίστηκε από αστάθεια, αντιφάσεις,
παρορμητικότητα και... συνθήματα, χωρίς βάθος, χωρίς
προσανατολισμό, χωρίς ουσιαστική προσφορά στη δημοκρατία και
στους δημοκρατικούς θεσμούς.

185
 Κυρίαρχος στόχος της νέας κυβέρνησης του Ανδρέα
Παπανδρέου ήταν ο «σοσιαλιστικός μετασχηματισμός» της
οικονομίας..., σε μια εποχή που δεν ευνοούσε μια τέτοια πολιτική. Η
άσκηση κοινωνικής πολιτικής παροχών, προϋποθέτει τη δημιουργία
των απαραίτητων προϋποθέσεων, δηλ. των οικονομικών πόρων, που
χρειάζονται για το σκοπό αυτό. Η επέκταση του «Κράτους
Πρόνοιας», - καλοδεχούμενη - με παράλογες παροχές δεν γίνεται με
δανεικά.
Από το άλλο μέρος, οι ενέργειες της κυβέρνησης ΠΑΣΟΚ στον
οικονομικό και διαχειριστικό τομέα επεσώρευαν προβλήματα, τα
οποία θα εμφανίζονταν αργότερα περισσότερο έντονα και
απειλητικά.
Έτσι, οι επενδύσεις μηδενίστηκαν, μερικές μάλιστα χρονιές οι
ειδικοί μιλούσαν για «αποεπένδυση», η παραγωγή σημείωσε πτώση
ή στην καλύτερη περίπτωση στασιμότητα, ο πληθωρισμός
τροφοδοτούμενος από τα υψηλά ελλείμματα, παρέμενε
απειλητικός, η δραχμή υποτιμήθηκε (το 1983 και το 1985), ο
ιδιωτικός τομέας καταπολεμήθηκε, τα κρατικά μονοπώλια
λειτουργούσαν προνομιακά σε βάρος των ιδιωτικών επιχειρήσεων,
οι εργαζόμενοι στις επιχειρήσεις ενθαρρύνονταν στη φυγοπονία, η
φοροδιαφυγή εκάλπαζε..., η υπάρχουσα υποδομή αχρηστεύονταν
όλο και περισσότερο, το ΜΕΤΡΟ της Αθήνας και το Διεθνές
Αεροδρόμιο των Σπάτων μπήκαν στο χρονοντούλαπο της ιστορίας,
το πραγματικό κατά κεφαλή εισόδημα των Ελλήνων, παρά τις
γενναίες (δραχμογόνες) παροχές με δανεικά, μειώνονταν. Η χώρα
έφτασε να γίνει η φτωχότερη της Ευρώπης.
Στην εξωτερική πολιτική, η χώρα απέκτησε αντιπάθειες. Με
συνθήματα αντιευρωπαϊκά, με το προβαλλόμενο δήθεν
προσανατολισμό της χώρας προς τους λεγόμενους «αδεσμεύτους»,
με τη διαφημιζόμενη «ανεξάρτητη και υπερήφανη εξωτερική
πολιτική», δημιουργούσε αρνητικό κλίμα στις σχέσεις της χώρας με
τους παραδοσιακούς συμμάχους της, αλλά και μέσα την Ευρωπαϊκή
Ένωση, ενώ η περιφορά δίσκου επαιτείας για δανεικά στις χώρες
που πριν λίγο εξύβριζε εξέθετε τη χώρα διεθνώς. Οι ελληνοτουρκικές
σχέσεις πέρασαν από πολλές διακυμάνσεις και τελικά παρέμειναν οι
χειρότερες.
Όμως, η μεγαλύτερη ζημιά που προξένησε η κυβέρνηση αυτή
του ΠΑΣΟΚ στην ελληνική κοινωνία, ήταν η αλλαγή προς το
186
χειρότερο της νοοτροπίας των εργαζομένων: τους έμαθε να είναι
φυγόπονοι, να απαιτούν χωρίς να προσφέρουν, να θεωρούν το
«δωράκι» ως μια φυσική κατάσταση...
«Ήθη πονηρά την φύσιν διαστρέφει»
(οι κακές συνήθειες διαστρέφουν
το χαρακτήρα των ανθρώπων)
Μένανδρος
(342-291 π.Χ.)

3.2.37. Η Ελλάδα στη Ζώνη του Ευρώ

Η περίοδος της νέας κυβέρνησης του κόμματος (του ΠΑΣΟΚ) με
πρωθυπουργό τον Κώστα Σημίτη ήταν γόνιμη. Η πρώτη τετραετία
σημαδεύτηκε από την είσοδο της χώρας στην ΟΝΕ και στην
Ευρωζώνη, το 2001. Το εγχείρημα αυτό, που ακολούθησε τη
σύνδεση της Ελλάδας με την ΕΟΚ το 1962 και την ένταξη της σ’
αυτήν το 1981 από τον Κων/νο Καραμανλή, ήρθε να ολοκληρώσει
τον Ευρωπαϊκό προσανατολισμό της χώρας. Έτσι, όλος ουσιαστικά, ο
πολιτικός κόσμος της χώρας (με εξαίρεση το ΚΚΕ) εργάστηκε για την
επιτυχία αυτού του στόχου.
Οδηγός στην προσπάθεια σύγκλισης ήταν η Συνθήκη του
Μάαστριχτ (της Ολλανδίας) και τα κριτήρια που προέβλεπε και
όφειλε η χώρα να εκπληρώσει στην πορεία της για την οικονομική
και νομισματική ολοκλήρωση (ΟΝΕ). Η αποτυχία στο εγχείρημα
αυτό, θα καταδίκαζε τη χώρα σε χρόνια συναλλαγματική αστάθεια,
θα επιδείνωνε το επενδυτικό περιβάλλον και θα έβαζε την Ελλάδα
στο περιθώριο των εξελίξεων.
Η ένταξη στην ΟΝΕ απαιτούσε, πέρα από την εκπλήρωση των
κριτηρίων του Μάαστριχτ, αλλαγή νοοτροπίας, τρόπου σκέψης και
συμπεριφοράς των πολιτικών δυνάμεων, των συνδικάτων και της
κοινωνίας. Απαιτούσε επίσης διαρθρωτικές αλλαγές, ανάπτυξη,
περιφερειακή σύγκλιση, κοινωνική συνοχή και κλίμα αισιοδοξίας,
καθώς και απαλλαγή από τη νοοτροπία του παρελθόντος.
Το 1999, η Ελλάδα είχε πετύχει την εκπλήρωση των κριτηρίων
του Συμφώνου σταθερότητας και ο δρόμος για την ΟΝΕ είχε ανοίξει.
Η συμμετοχή στο Μηχανισμό Συναλλαγματικών Ισοτιμιών (ΜΣΙ) του
Ευρωπαϊκού Νομισματικού Συστήματος (ΕΝΣ) για δυο χρόνια ήταν
επιτυχής. Το Μάρτιο 2000, η Ελλάδα υπέβαλε αίτηση στο
Ευρωπαϊκό Συμβούλιο για την ένταξη της στη Ζώνη του Ευρώ. Το
187
Ευρωπαϊκό Συμβούλιο δέχθηκε το ελληνικό αίτημα τον Ιούνιο του
2000. Ως ημερομηνία ένταξης ορίστηκε η 1.1.2001 και ένα χρόνο
αργότερα, την 1.1.2002, η Ελλάδα υιοθέτησε το Ευρωπαϊκό νόμισμα,
το Ευρώ, ως επίσημο νόμισμα της χώρας.

3.2.38. Η Χρηματοπιστωτική κρίση1

Μεσούντος του 2008, ξέσπασε η Χρηματοπιστωτική κρίση στις
ΗΠΑ, που εγκυμονούσε αρκετό καιρό πριν, μια κρίση που θύμιζε
αυτή του 1929-1933. Η κρίση ξεκίνησε από την κατάρρευση της
αγοράς στεγαστικών δανείων υψηλού κινδύνου. Εκδηλώθηκε τον
Ιούνιο του 2006, όταν η Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ αύξησε τα
επιτόκια και το 2007 τα οδήγησε σε επίπεδο τέτοιο, που διόγκωσαν
τις δόσεις των δανείων, με συνέπεια την αδυναμία των νοικοκυριών
να ανταποκριθούν στην εξυπηρέτηση τους και να χάσουν τα σπίτια
τους.
Οι δυσμενείς εξελίξεις επιταχύνθηκαν το Σεπτέμβριο 2008. Η
κρίση επεκτάθηκε στις αγορές ομολόγων, που κάλυπταν τα
στεγαστικά δάνεια υψηλού κινδύνου, οι επενδυτές άρχισαν να
αποσύρονται, ενώ η αξία των ομολόγων έπεσε κατακόρυφα. Η
κατάσταση οδήγησε σε κρίση εμπιστοσύνης στο χρηματοπιστωτικό
σύστημα των ΗΠΑ. Στα χρηματιστήρια σημειώθηκε μεγάλη πτώση
των τιμών των μετοχών και ο κίνδυνος για χρεωκοπίες ήταν ορατός.
Μεγάλη αμερικανική τράπεζα, η Lehman Brothers, εκήρυξε
πτώχευση, άλλες σώθηκαν την τελευταία στιγμή με την παρέμβαση
και στήριξη της Ομοσπονδιακής Τράπεζας και της κυβέρνησης των
ΗΠΑ.
Ενώ η οικονομική κρίση ξέσπαγε στις ΗΠΑ, η αρνητική
ψυχολογία που αναπτύχθηκε, έτρεξε πιο γρήγορα από την κρίση και
κατέλαβε ολόκληρο τον κόσμο. Οι αντιδράσεις των πολιτών
εκδηλώθηκαν πριν ακόμα εκδηλωθεί η κρίση στις χώρες της
Ευρώπης, της Ασίας, στην Αυστραλία... και προ παντός πριν περάσει
στην πραγματική οικονομία. Έτσι, η κρίση πήρε μεγάλες διαστάσεις
και τα χρηματιστήρια όλου του κόσμου σημείωσαν ραγδαία πτώση.

1- Οι χρονικές παθογένειες του Νεότερου Ελληνικού Κράτους, Ηλεκτρονική Έκδοση

Αθήνα, 2018.
- Η Ελλάδα στη δίνη της Οικονομικής κρίσης, 2008-2015, Αθήνα.
188
 Οι οικονομικοί αναλυτές και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο
έκαναν δυσοίωνες προβλέψεις για τις εξελίξεις στη Διεθνή
Οικονομία, ενώ η ανησυχία των πολιτών ήταν έντονη. Οι
κυβερνήσεις όλων των χωρών της Ευρώπης, η μια μετά την άλλη,
άρχισαν να παίρνουν μέτρα προστασίας των αποταμιευτών/
καταθετών και μέτρα που θα συντελούσαν στην επιβράδυνση της
κρίσης και την αποφυγή στην επέκταση της στην Πραγματική
οικονομία.
Η οικονομική κρίση έφτασε και στην Ελλάδα και φυσικά άρχισε
να επιδρά στην πραγματική οικονομία. Η αρνητική ψυχολογία
κυριάρχησε το ίδιο άμεσα, όπως και στη λοιπή Ευρώπη. Η ελληνική
κυβέρνηση άρχισε να παίρνει μέτρα, παράλληλα με την ΕΕ, για την
προστασία των αποταμιευτών και τη στήριξη των ασθενέστερων
ομάδων πληθυσμού, την ενίσχυση της ρευστότητας στην αγορά, τον
περιορισμό των ελλειμάτων και του πληθωρισμού και τη θωράκιση
της οικονομίας, ώστε να περιοριστούν οι συνέπειες της κρίσης.
Δυστυχώς, κυβέρνηση και κόμματα της αντιπολίτευσης στην
Ελλάδα, ούτε τώρα κατάφεραν να συγκλίνουν στις απόψεις τους σε
ένα τόσο σοβαρό θέμα, που αφορούσε το οικονομικό μέλλον της
χώρας και του λαού της, όχι τόσο για αντικειμενικούς λόγους
(διαφορά αντιλήψεων), αλλά κυρίως για μικροπολιτικές
σκοπιμότητες.
«Σοφία μόνη κτήμα αθάνατον»
Ισοκράτης
436-338 π.Χ.

Η Ελλάδα ωφελήθηκε πολλαπλά από την ένταξη της στη Ζώνη

του Ευρώ. Ανήκει πλέον σε μια από τις πιο ισχυρές ομάδες χωρών
του κόσμου, έχει ένα από τα πιο ισχυρά νομίσματα και απέκτησε τη
δυνατότητα, μαζί με τις άλλες χώρες της Ευρωζώνης, να
αντιμετωπίζει τις παγκόσμιες εξελίξεις ευνοϊκά γι’ αυτή. Ήταν, ο
μόνος τρόπος η Ελλάδα να βγει από την απομόνωση, να
παρακάμψει την υστέρηση και τη μιζέρια, να συμμετάσχει στο
Ευρωπαϊκό γίγνεσθαι και να ατενίσει με αισιοδοξία το μέλλον.
Σε ότι αφορά τη λειτουργία της Ευρωζώνης, συζητήθηκε
έντονα - μέσα κι έξω από την Ε.Ε. - η ολιγωρία που οι Ευρωπαίοι
ηγέτες επέδειξαν παρά την επιδείνωση της κρίσης χρέους και τις
επιθέσεις των «αγορών», ενώ πλήθαιναν οι φωνές για άμεση
189
κινητοποίηση σε κεντρικό επίπεδο και λήψη οργανωμένων μέτρων,
που θα συμβάλλουν αποτελεσματικά στην αποθάρρυνση των
«αγορών» και θα οδηγήσουν τις χώρες της Ευρωζώνης στην έξοδο
από την κρίση. Είχαν πέσει στο τραπέζι διάφορες προτάσεις με
επικρατέστερη αυτή της Γερμανίας, που υποστηρίχθηκε και από τη
Γαλλία. Όποια ωστόσο κι αν είναι αυτή, οφείλει να οδηγεί σε ενιαία
πολιτική και οικονομική διακυβέρνηση, που επιβάλλει κοινή
δημοσιονομική πολιτική, με ενιαίους κανόνες εφαρμογής και θα
αποτρέπει πρωτοβουλίες από τα κράτη-μέλη που κατατείνουν σε
δημοσιονομική ασυδοσία. Επομένως, είναι απαραίτητη η
ολοκλήρωση της οικονομικής και νομισματικής ένωσης και η
κεντρική καθοδήγηση των αποφάσεων. Για να γίνει αυτό, χρειάζεται
βούληση για κοινή πορεία, άρα αλληλεγγύη μεταξύ των χωρών με
αμφίδρομη κατεύθυνση και φυσικά, υποστήριξη των αδυνάτων
χωρών της Ευρωζώνης με ενδεδειγμένες πολιτικές, μέχρις ότου
καταστούν όλες ισοδύναμες, δηλ. υποχρεωθούν να συγκλίνουν και
να αναπτύξουν την ίδια δυναμική για το μέλλον, ώστε να αποκτήσει
η Ε.Ε. την απαραίτητη εσωτερική συνοχή και το ενιαίο νόμισμα να
παραμείνει ισχυρό και να θωρακίσει τις Ευρωπαϊκές οικονομίες από
μελλοντικούς κλυδωνισμούς.
Είναι αυτονόητο ότι, κάθε χώρα της Ζώνης του Ευρώ, οφείλει
να παίρνει τα κατάλληλα μέτρα, ώστε να ανταποκρίνεται στις
απαιτήσεις του Συμφώνου σταθερότητας. Στις περιόδους ωστόσο
εκτάκτων περιστάσεων, είναι απαραίτητο να υπάρχει αλληλεγγύη
μεταξύ τους, προκειμένου να εξουδετερώνονται ανεπιθύμητες
συνέπειες στη σταθερότητα και στη συνοχή τους, που είναι ο
μόνιμος στόχος της Ένωσης. Για να είναι διατηρήσιμη, χωρίς
κλυδωνισμούς, αυτή η σταθερότητα και συνοχή, επιβάλλεται οι
χώρες της Ευρωζώνης να λειτουργούν ως ομάδα, με ανεπτυγμένο το
αίσθημα της αλληλεγγύης. Μόνο έτσι θα επιβιώσει το ενιαίο
νόμισμα μακροπρόθεσμα και θα θωρακίσει τις Ευρωπαϊκές
οικονομίες, κάτι που δε φαίνεται να έχει γίνει ακόμα κατανοητό.
Χρειάζεται επομένως να εκλείψουν οι εγωιστικές εθνικές
περιχαρακώσεις.

***

190
 Οι ηγέτες των Ευρωπαϊκών χωρών ξεχνούν ακόμα και σήμερα
ότι η Ευρώπη με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ (Δεκέμβριος 1991)
μετεξελίχθηκε από Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ) σε
Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.), με κοινό νόμισμα και κοινές πολιτικές,
σεβαστές υποχρεωτικά από όλες τις χώρες-μέλη και με στόχο την
ολοκλήρωση της, μελλοντικά. Επομένως, τα σύνορα των ακριτικών
χωρών (Χερσαία, θαλάσσια και αέρα) είναι πλέον σύνορα της
Ευρώπης. Τα δε προβλήματα που προέκυψαν από το 2019 και εξής
με τη συμπεριφορά της γείτωνος Τουρκίας, παραβιάζοντας το
Διεθνές Δίκαιο και τις Διεθνείς Συνθήκες και με τις απειλές της
εναντίον της Ελλάδος για εκφοβισμό, ώστε να «κερδίσει έδαφος»,
παράνομα, στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο, δεν αφορούν
απλά την Ελλάδα μόνο, αλλά και τη Ευρώπη στο σύνολο της και τα
συμφέροντα της. Όμως, αυτό που εκφράζουν σήμερα οι Ευρωπαϊκές
χώρες, έναντι της Τουρκίας, ιδιαίτερα αυτές της Ευρωζώνης, δηλ. το
πλέον προχωρημένο τμήμα των χωρών της Ευρώπης, είναι
απογοητευτικό: Ορισμένες σιωπούν, άλλες κρατούν «ίσες
αποστάσεις» και άλλες δικαιώνουν, με τη στάση τους, την Τουρκία
για προσωπικούς ή εθνικούς λόγους. Καμιά, με εξαίρεση τη Γαλλία,
δεν υπερασπίστηκε τα σύνορα και τα συμφέροντα της Ευρώπης.
Αυτό το θεωρούν υπόθεση της Ελλάδας, δηλ. μιας άλλης χώρας.
Όσο οι Ευρωπαίοι ηγέτες συνεχίζουν να μη βλέπουν την
Ευρώπη ως μια ενιαία οντότητα, η ολοκλήρωση της θα είναι
δύσκολο να επιτευχθεί. Οι μικρόψυχες εθνικές περιχαρακώσεις δεν
βοηθούν το στόχο της ολοκλήρωσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ορισμένοι Ρομαντικοί, ευτυχώς επιμένουν ακόμα να βλέπουν -
ως κατάληξη του εγχειρήματος αυτού - τις Ηνωμένες Πολιτείες της
Ευρώπης.

3.2.39. Το τέλος του καθεστώτος στην ΕΣΣΔ

Όσο συνέβαιναν όλα αυτά στην Ευρωπαϊκή Δύση (Ε.Ε. και
Ελλάδα), στην Ευρωπαϊκή Ανατολή ετοιμάζονταν κοσμοϊστορικά
γεγονότα: Το 1989/1990, συντελείται - απρόσμενα - η κατάρρευση
του καθεστώτος στην ΕΣΣΔ.
Το 1985, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ανέλαβε Γενικός Γραμματέας
του Σοβιετικού Κομμουνιστικού Κόμματος, διαδεχόμενος τον Νικήτα
Χρουστσιόφ και εξ αρχής επιδίωξε να εκσυγχρονίσει τη χώρα του.

191
Ανήγγειλε την πολιτική της Περεστρόικα1 και την πολιτική της
γκλάσνοστ.2 Η διαφθορά αντιμετωπίστηκε, το σιδηρούν
παραπέτασμα κατάρρευσε, οι λαοί των χωρών της Σοβιετικής
Ένωσης ανέπνευσαν, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία
ξαναζωντάνεψε... Ο Ρώσος Ηγέτης, σε συνάντηση του με τον
πρόεδρο των Η.Π.Α., Ρ. Ρήγκαν, δεσμεύτηκε για βαθιές περικοπές
στο πυρηνικό οπλοστάσιο της Σοβιετικής Ένωσης. Η Ουγγαρία
παραχώρησε στο λαό της Δημοκρατία, και ελεύθερες εκλογές. Η
Ανατολική Γερμανία ανακοίνωσε ότι η επικοινωνία των δύο
Γερμανιών, μέσω του τείχους του Βερολίνου θα διευκολύνοταν. Το
σιδηρούν παραπέτασμα3 ήταν πια παρελθόν.
Το 1989/1990 συντελείται η κατάρρευση του υπαρκτού
σοσιαλισμού, η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και η ίδρυση της
Κοινοπολιτείας των Ανεξαρτήτων Κρατών. Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ
δεν φάνηκε να κουράστηκε πολύ να αποτινάξει το κομμουνιστικό
σύστημα στη Ρωσία και μαζί μ΄ αυτή στις χώρες της
Κεντροανατολικής Ευρώπης, και στις χώρες του Καυκάσου. Ακόμα,
και το πραξικόπημα που εκδηλώθηκε σε βάρος του από τους λίγους
αμετανόητους, χρειάστηκε μόνο τρεις μέρες για να καταρρεύσει κι
αυτό, που σημαίνει ότι η κατάσταση είχε ωριμάσει και οι λαοί των
χωρών αυτών, επιθυμούσαν να βγουν από τη μιζέρια. Ο Μ.
Γκορμπατσόφ είχε πια συνειδητοποιήσει ότι το κομμουνιστικό
σύστημα δεν ήταν βιώσιμο, γι’ αυτό και επιθυμούσε ελεύθερες
εκλογές και εκδημοκρατισμό της πολιτικής ζωής. Ο Γκορμπατσόφ
υπέγραψε την επίσημη διάλυση της ΕΣΣΔ. Οι χώρες του Συμφώνου
της Βαρσοβίας ακολούθησαν το δικό τους δρόμο. Οι «καπάτσοι» και
δραστήριοι πολίτες δεν έμειναν να βοηθήσουν την ανασυγκρότηση
της πατρίδας τους. Έφυγαν στο εξωτερικό, παίρνοντας μαζί τους και
τους οικονομικούς θησαυρούς, που είχαν παράνομα συγκεντρώσει
τα χρόνια του καθεστώτος, με το οποίο συνεργάζονταν με αμοιβαία
ιδιοτέλεια.

1 Περεστρόικα: Αναδόμηση, ανασυγκρότηση, εκσυγχρονισμός.

2 Γκλάσνοστ: Πολιτική της διαφάνειας στη Δημόσια Ζωή.
3 Σιδηρούν παραπέτασμα: Το (συμβολικό) σύνορο που χώριζε τα σοσιαλιστικά κράτη

της Ανατολικής Ευρώπης από τα κράτη της Δυτικής Ευρώπης.

192
 Την ίδια περίπου εποχή, η Κίνα - ομοϊδεάτισσα - άρχισε να
προσαρμόζεται στον επιχειρηματικό καπιταλισμό, χωρίς να
καταργήσει το κομμουνιστικό σύστημα.
Οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης από την πλευρά τους δεν πήραν
κανένα ευνοϊκό μέτρο να βοηθήσουν τις χώρες του πρώην υπαρκτού
σοσιαλισμού να προσαρμοστούν στο νέο περιβάλλον: π.χ. δεν
μείωσαν τους δασμούς ή άλλους φραγμούς στο εμπόριο μαζί τους
για να βοηθήσουν στην ανάπτυξη τους, δεν υπήρξε κανένα σχέδιο
χρηματοδότησης τους, ούτε κάποια αξιόλογη εσωτερική
επένδυση..., μέχρι οι χώρες αυτές να γίνουν μέλη της ΕΟΚ. Αντίθετα,
η Ευρώπη ωφελήθηκε από τις χώρες αυτές: αφ’ ενός με την εισροή
κεφαλαίων στις Τράπεζες τους π.χ. του Λονδίνου, της Κύπρου κ.λπ.
και αφ’ ετέρου, με την εισροή άφθονου εργατικού δυναμικού
χαμηλού κόστους, που βοήθησε στην ανάπτυξη τους.
Επιπλέον, οι χώρες της Βαλτικής, η Πολωνία, η Τσεχοσλοβακία
και η Ουγγαρία βιάστηκαν να ενταχθούν στην Ατλαντική συμμαχία
του ΝΑΤΟ πράγμα που ανησύχησε τη Νέα Ρωσία, η οποία και
διαμαρτυρήθηκε.

***
Δεν είναι τυχαίο που οι Μαρξιστικές/Λενιστικές ιδέες
καρποφόρησαν περισσότερο μέσα στις περιοχές εκείνες, που οι
συνθήκες ζωής ήταν οι χειρότερες, που ο αναλφαβητισμός
προσέγγιζε το 100% και η άγνοια ήταν γενική. Οι άνθρωποι αυτοί
ήταν τα εύκολα θύματα προσηλυτισμού. Όταν τους υπόσχονταν, οι
προπαγαντιστές, καλύτερες συνθήκες ζωής, ότι θα μοιράζονταν τα
πλούτη των πλουσίων, ότι θα «τρώνε με χρυσά κουτάλια», αυτοί τα
πίστευαν. Αυτό που δεν τους έλεγαν είναι ότι ο πλούτος είναι
δημιούργημα του ανθρώπινου πνεύματος. Και ότι, αν καταστρέψεις
το ανθρώπινο πνεύμα που δημιούργησε αυτό τον πλούτο, ο κόσμος
όλος θα πέσει στη φτώχεια. Επομένως, κι αν ακόμα μοιράζονταν όλα
τα πλούτη του κόσμου, η «ευημερία» τους δεν θα διαρκούσε για
πολύ, γιατί, ελλείψει δημιουργικού ανθρώπινου πνεύματος δεν θα
υπήρχε αναπαραγωγή πλούτου. Έτσι, θα επέστρεφαν πάλι στη
φτώχεια και στη μιζέρια.
Αυτή ακριβώς ήταν η μεγάλη αδυναμία του υπαρκτού
σοσιαλισμού, όπως αυτός εφαρμόστηκε. Περιόρισε το ανθρώπινο
193
πνεύμα, αν δεν το απαξίωσε ολοσχερώς και δεν το άφησε να
δημιουργήσει και να παράγει.
Γι’ αυτό και μέσα στις κομμουνιστικές χώρες, οι λαοί ήταν
καταδικασμένοι στη μιζέρια. Τους αφαίρεσαν τη δυνατότητα, το
κίνητρο, να δημιουργήσουν. Πρόσφεραν την εργασία τους «έναντι
πινακίου φακής», μέσα σε επιχειρήσεις που ανήκαν στο Κράτος, το
οποίο εκαρπούτο την υπεραξία της εργασίας τους για να
χρηματοδοτεί υπέρογκους πολεμικούς εξοπλισμούς και όχι για τη
βελτίωση της ζωής των πολιτών.
Γι’ αυτό και όταν ο υπαρκτός σοσιαλισμός κατάρρευσε (1990)
φάνηκε πόσο άθλιο ήταν το επίπεδο ζωής των λαών αυτών, ίδιο
περίπου μ’ αυτό που ζούσαν π.χ. στη Ελλάδα την εποχή του
Εμφυλίου (1945-1949) οι πολίτες που προσπαθούσαν οι
προπαγανδιστές να προσηλυτίσουν. Σε τι λοιπόν θα γινόταν
καλύτερη η ζωή τους αν επικρατούσε και στη Ελλάδα το σύστημα,
που με ψευδή επιχειρήματα διαφήμιζαν; Η πολλά υποσχόμενη
ευημερία έμεινε υπόσχεση. Η διαφθορά του διοικητικού
μηχανισμού έπαιρνε όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις. Και το
πολιτικό - οικονομικό σύστημα έφτασε σε αδιέξοδο.
Όταν εγκλωβίζεται το ανθρώπινο πνεύμα και δεν μπορεί να
δημιουργήσει, δεν μπορεί να υπάρξει ευημερία των πολιτών. Η
ευημερία των πολιτών επιτυγχάνεται με το πολιτικό και οικονομικό
εκείνο σύστημα - ανεξαρτήτως πως λέγεται - που επιτρέπει την
ελεύθερη δημιουργία του ανθρώπινου πνεύματος, που είναι ο
μοναδικός συντελεστής δημιουργίας πλούτου στον κόσμο. Είναι το
σύστημα που επιτρέπει την ατομική πρωτοβουλία, την ελεύθερη
έκφραση, την ιδιοκτησία, που τα άτομα απολαμβάνουν τους
καρπούς της εργασίας τους, που ένα μεγάλο μέρος της υπεραξίας
επιστρέφει στους εργαζομένους με διάφορες μορφές, που
αναγνωρίζεται στο κεφάλαιο να έχει τη δική του αμοιβή.1
Το Νοέμβριο του 1989, ο Καγκελάριος Χέλμουτ Κολ, όταν
πληροφορήθηκε τη διάλυση της ΕΣΣΔ, βρίσκονταν στην Πολωνία για
επίσκεψη και φυσικά ζήτησε την άμεση επανένωση της χώρας του.
Μέσα σε δύο μήνες από την πτώση του τείχους του Βερολίνου 200

1 βλ. ΔΙΟΝ. Δ. ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ, Μια ζωή γεμάτη όνειρα, ηλεκτρονική έκδοση,

Αθήνα 2014, σελ. 127 και εξής. Του ιδίου, Η οικονομία της Νεότερης Ελλάδας (1821
-2012), ηλεκτρονική έκδοση, Αθήνα 2013.
194
χιλιάδες Ανατολικογερμανοί εισέβαλαν στο Δυτικό τμήμα της χώρας,
ενώ η οικονομία του Ανατολικού τμήματος αντιμετώπιζε την
προοπτική της κατάρρευσης. Η πρωτεύουσα της νέας Γερμανίας
μεταφέρθηκε από τη Βόννη στο Βερολίνο.
Η ένωση των δύο Γερμανιών διπλασίασε το εθνικό χρέος της
χώρας.
Η αξία του οικονομικού πλούτου της Ρωσίας διοχετεύτηκε σε
κρησφύγετα του εξωτερικού (Λονδίνο, Κύπρος, Μέση Ανατολή...
κ.ά.), ενώ το 1999 το εθνικό προϊόν της Ρωσίας μειώθηκε και το
ρούβλι κατάρρευσε. Ο Γιέλτσιν, άρρωστος, παρέδωσε τη διαδοχή
στον Βλαντιμίρ Πούτιν, πρώην αφεντικό της KGB.
Το 1991, το Γιουγκοσλαβικό Κράτος άρχισε να διαλύεται. Η
Σλοβενία, η Κροατία και η Βοσνία είχαν κηρύξει την ανεξαρτησία
τους, με την ενθάρρυνση της Γερμανίας. Ακολούθησε η εξέγερση στο
Κόσοβο με στόχο την απόσχιση. Στο Νότο ανεξαρτητοποιήθηκε το
κρατίδιο των Σκοπίων, που ονομάστηκε αργότερα - μετά από
συμφωνία με την Ελλάδα - «Βόρεια Μακεδονία». Έμεινε πρακτικά
μόνη η Σερβία. Τόσο η Ε.Ε., όσο και το ΝΑΤΟ υπήρξαν ανίσχυροι να
σταματήσουν τη διάλυση, κυρίως όμως την αποσχιστική εξέγερση
του Κοσόβου. Δεν ξέρω αν το ήθελαν κιόλας. Εξ άλλου, η Αλβανία
στόχευε στην προσάρτηση του Κοσόβου και στη δημιουργία της
Μεγάλης Αλβανίας. Το 1999, το ΝΑΤΟ δέχθηκε την ανεξαρτησία της
Βοσνίας και του Κοσόβου. Έτσι, νομιμοποίησε τη διάσπαση της
Γιουγκοσλαβίας.

195
196
 ΚΕΦ. 4
ΤΑ ΤΕΧΝΙΚΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ
της ΕΥΡΩΠΗΣ

197
198
Κεφ. 4. ΤΑ ΤΕΧΝΙΚΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ ΤΗΣ
ΕΥΡΩΠΗΣ

«Εν τοις αγαθοίσι παντ’ ένεστι σοφίας»

Ευριπίδης, Άλκηστις (480-406 π.Χ.)

«Κοινή γαρ η τύχη και το μέλλον αόρατον»

Ισοκράτης (436-338 π.Χ.)

4.1. Επισκόπηση
Η ιστορία των εφευρέσεων αρχίζει από την ηωλιθική εποχή,
δηλ. από την αρχαιότατη εποχή ζωής του προϊστορικού ανθρώπου,
κατά την οποία χρησιμοποιούσε ως εργαλεία τους ηώλιθους1 και
συνεχίστηκε από τους διαφόρους πολιτισμούς μέχρι σήμερα, την
εποχή των ηλεκτρονικών υπολογιστών και των διαστημικών
ταξιδίων. Ο άνθρωπος, το ξεχωριστό αυτό είδος του ζωικού
βασιλείου, άρχισε έγκαιρα να αναπτύσσεται πνευματικά και να
αναζητά τρόπους βελτίωσης της ζωής του. Μέσα στη μακραίωνη
αυτή περίοδο, είναι τεράστιο το πλήθος των εφευρέσεων του από
τις πιο απλές μέχρι τις πιο σύνθετες, όπως για παράδειγμα τα
επαγγελματικά εργαλεία, τα όπλα, τα οικιακά σκεύη... κ.ά. Για να
διατίθενται όλα αυτά σημαίνει ότι υπήρχαν και συνεργεία με
ειδικευμένους τεχνίτες που τα κατασκεύαζαν, όπως και στοιχειώδης
συναλλακτική οικονομία. Η απουσία όμως αλφαβητικής γραφής μας
στερεί τη δυνατότητα να γνωρίζουμε περισσότερα γι’ αυτά.
Η μετάβαση από τον περιπλανώμενο τρόπο ζωής στη σταδιακή
χρήση της καλλιέργειας της γης και της κτηνοτροφίας ήταν ένας
σοβαρός λόγος να δημιουργηθούν οι πρώτοι μόνιμοι οικισμοί. Οι

1 - Ηώλιθος: κομμάτι πυριτόλιθου (ή πυρόλιθου), πέτρωμα που παράγει φωτιά

(σπινθήρα) με την τριβή. Βρίσκεται σε πετρώματα παλαιότερα της τεταρτογενούς
διάπλασης.
- Τεταρτογενής διάπλαση ή Τεταρτογενές: διάστημα του Καινοζωικού αιώνα (1,64
εκατομ. χρόνια πίσω) κατά το οποίο ο άνθρωπος και άλλα θηλαστικά πήραν τη
σημερινή τους μορφή.
- Καινοζωικός αιώνας: ο νεότερος γεωλογικός αιώνας (65 εκατομ. χρόνια πίσω).
Διακρίνεται σε δύο υπο-περιόδους: στο Τριτογενές και στο Τεταρτογενές διάστημα.
199
κάτοικοι στον ελλαδικό χώρο υιοθέτησαν την αγροκτηνοτροφία ως
κύριο τρόπο διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία. Πολλές
εφευρέσεις του ανθρώπου έγιναν κατά την προϊστορική εποχή: Η
χρήση της φωτιάς, ο εξοπλισμός για το κυνήγι και το ψάρεμα, η
καλλιέργεια της γης, η εξημέρωση των ζώων, το χτίσιμο των σπιτιών,
η ύδρευση και η άρδευση, η κατασκευή εργαλείων και όπλων, η
κλώση και η ύφανση, η βαφή, η αγγειοπλαστική, η ζωγραφική...
κ.λπ., όλες αυτές οι επινοήσεις είχαν εμφανιστεί πριν αρχίσει να
γράφεται η ιστορία.
Οι πρώτες μεγάλες πόλεις ήταν πιθανόν αυτές του Μινωικού
πολιτισμού στην Κρήτη, καθώς και των πολιτισμών του Ιράκ
(Βαβυλώνα) και της Αιγύπτου. Σε αυτές τις περιοχές «άρχισαν να
εμφανίζονται διάφορες μορφές πρωτόγονης γραφής πριν από 5.000
χρόνια και αριθμητικής περί τα 1.000 χρόνια αργότερα».
Κατά την ύστερη Νεολιθική εποχή και την πρώιμη εποχή του
χαλκού παρατηρήθηκε ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας - κωπήλατα
σκάφη - και του θαλάσσιου εμπορίου. Περί το 1.600 π.Χ. άρχισε η
μεγάλη ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού με τις πολλές ακροπόλεις
στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Οι θολωτοί τάφοι και τα οικοδομικά
κτίσματα αποτελούν δείγματα σπουδαίας αρχιτεκτονικής.
Η χρήση των μετάλλων συνετέλεσε στην εξέλιξη της
καθημερινότητας των ανθρώπων στην οικονομική και κοινωνική
ζωή. Η διαδικασία επεξεργασίας του μετάλλου, απαιτεί την τήξη του
σε υψηλή θερμοκρασία και σε ειδικό περιβάλλον. Δηλ. χρειάζοταν
ένα είδος βιομηχανικής επεξεργασίας... Οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν
στην εμφάνιση της βιοτεχνίας, στην ανάπτυξη της γεωργικής
παραγωγής (επομένως στη δημιουργία πλεονάσματος ειδών
διατροφής), του θαλάσσιου εμπορίου και της συναλλακτικής
οικονομίας.
Τον 8ο αιώνα π.Χ. σημειώνονται ραγδαίες εξελίξεις σε πολλούς
τομείς: υιοθετήθηκε η αλφαβητική γραφή (από το ελληνικό
αλφάβητο προήλθε το λατινικό και από αυτό όλα τα αλφάβητα των
ευρωπαϊκών χωρών). Παρατηρείται επίσης πρόοδος στη βελτίωση
των συνθηκών ζωής, στη γεωργία, στην αγγειοπλαστική, στη
μεταλλοτεχνία..., με φυσικό επακόλουθο την εξάπλωση των
βιοτεχνών και εμπόρων σε όλη τη Μεσόγειο και τη δημιουργία
αποικιών. Οι Έλληνες πήραν τα (πρώτα) μαθηματικά από τους
Άραβες πριν αρχίσουν και οι ίδιοι να συνεισφέρουν ουσιαστικά με
200
τα βιβλία του Ευκλείδου... Οι Έλληνες αστρονόμοι επωφελήθηκαν
από τις αστρονομικές παρατηρήσεις των Βαβυλωνίων, όμως
προχώρησαν περισσότερο και διατύπωσαν λεπτομερείς
ος
αστρονομικές θεωρίες. Ο Ίππαρχος (2 αιώνας π.Χ.) θεμελιωτής της
μαθηματικής αστρονομίας ανακάλυψε την μετάπτωση των
ισημεριών και κατάρτισε τον πρώτο κατάλογο των άστρων, κατά
μεγέθη. Έθεσε επίσης τις βάσεις της τριγωνομετρίας, επινόησε την
πρώτη επιστημονική μέθοδο καθορισμού των γεωγραφικών μηκών.
Τελειοποίησε τη διόπτρα (κιάλια) και εφηύρε τον αστρολάβο
(=όργανο που απεικονίζει την ουράνια σφαίρα σε οποιοδήποτε
χρόνο... χρησιμοποιείται κυρίως στην ναυσιπλοΐα). Ο Αριστοτέλης
διατύπωσε την άποψη ότι η γη έχει σχήμα σφαιρικό. Ο Αρίσταρχος ο
Σάμιος διατύπωσε την ιδέα ότι η γη είναι ένας πλανήτης που κινείται
σε τροχιά γύρω από τον ήλιο. Ωστόσο, το πιο σημαντικό επίτευγμα
των Ελλήνων αστρονόμων ήταν ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων που
χρονολογείται από το 87π.Χ. και ανακαλύφθηκε το 1900 σε ναυάγιο
ενός πλοίου κοντά στις ακτές των Αντικυθήρων.
Οι Έλληνες, εκτός από τις εφευρέσεις αυτές, έκαναν και πολλές
άλλες ανακαλύψεις στον τομέα της τεχνικής. Μόλις το 1945
μελετήθηκαν οι Ελληνικές τεχνικές, οι οποίες ήταν πλούσιες σε
επιτεύγματα. Αλλιώς δεν εξηγείται πως έγιναν οι κατασκευές στην
Ακρόπολη των Αθηνών και των άλλων ακροπόλεων της προϊστορικής
εποχής... Η ναυπηγική πρέπει επίσης να ήταν πολύ ανεπτυγμένη
στην Αρχαία Ελλάδα.
Ο Δυτικός πολιτισμός έχει λοιπόν τις ρίζες του στην Αρχαία
Ελλάδα1. Στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου (περίοδος των
Πτολεμαίων), το ελληνικό πνεύμα, όχι μόνο το φιλοσοφικό, αλλά και
το τεχνολογικό, μεγαλούργησε: Για παράδειγμα η Ευκλείδεια
γεωμετρία, η αστρονομία, καθώς και η γεωγραφία του Πτολεμαίου
Κλαύδιου (2ος αιώνας μ.Χ.), ο υπολογισμός της περιφέρειας της γης
από τον Ερατοσθένη, οι πρώτες γνώσεις χημείας, ο κοχλίας του
Αρχιμήδη (287-212 π.Χ.), ο οποίος σπούδασε στην Αλεξάνδρεια
Μαθηματικός, μηχανικός, αστρονόμος και ήταν από τους
επιφανέστερους εφευρέτες της Αρχαιότητας. Διατύπωσε, μεταξύ
άλλων, την Αρχιμήδειο Αρχή της Μηχανικής των ρευστών, και

1 Donald Cardwell, Ιστορία της Τεχνολογίας, έκδοση Μεταίχμιο, σελ. 47, Αθήνα
2000, Μετάφραση Δημ. Κατσέρης.
201
εφάρμοσε τα μαθηματικά, προκειμένου να ανακαλύψει τους νόμους
του μοχλού και τις Αρχές της υδροστατικής. Μπορεί να
χαρακτηριστεί ως ο πρώτος φυσικός. Η συμβολή των Ρωμαίων στις
επιστήμες ήταν μάλλον ασήμαντη.
Σημαντική ήταν η προσφορά των Αράβων. Ανέπτυξαν
παραπέρα τα μαθηματικά, ιδιαίτερα ανέπτυξαν και διέδωσαν το
σημερινό σύστημα αριθμητικής (περιλαμβανομένου του ψηφίου
μηδέν).
Από την εποχή του Καρλομάγνου (περί το 800 μ.Χ.), η Ευρώπη
άρχισε να αποκτά κάποια σταθερότητα και σχετική ευημερία. Η
χριστιανική θρησκεία είχε επικρατήσει και το ρεύμα του Ισλάμ στην
Ευρώπη ανακόπηκε. Οι πόλεις αυξάνονταν σε πληθυσμό. Αυτή την
περίοδο η Ευρώπη άρχισε να εισάγει εφευρέσεις από τον αραβικό
κόσμο. Πολλές από τις εφευρέσεις αυτές δεν ήταν γνήσιες αραβικές,
αλλά προέρχονταν από την Κίνα και την Ινδία και ήρθαν στην
Ευρώπη μέσω των Αράβων. Μετά το 800 μ.Χ., οι κυριότερες
περιοχές ανάπτυξης των Ευρωπαϊκών τεχνικών ήταν η Βόρεια Ιταλία
και η Νότια Γερμανία. Οι τεχνικοί της Γερμανίας του Μεσαίωνα
δραστηριοποιήθηκαν στον τομέα της εξόρυξης (μετάλλων) και της
μεταλλουργίας, κι αυτό συνέβαλε στην ανάπτυξη της συγγενούς
επιστήμης της Χημείας. Οι Ιταλοί τεχνίτες ασχολήθηκαν με την
αρχιτεκτονική και τη Μηχανική. Η Γαλλία, η Βόρεια Γερμανία, η
Σκανδιναβία και οι Κάτω Χώρες έμειναν πίσω.
Αρχικά, οι τεχνικές των Ευρωπαϊκών Χωρών του Μεσαίωνα
ήταν μικρής σημασίας. Το σημαντικότερο επίτευγμα τους, που
κληροδότησαν στους νεότερους, ήταν οι επιβλητικοί καθεδρικοί
ναοί. Η γεωργία αποτελούσε ωστόσο το βασικό τομέα της
οικονομίας. Πριν το 1.000 μ.Χ. εφευρέθηκε το τροχήλατο σαξονικό
άροτρο και ο ανεμόμυλος. Η υδάτινη ενέργεια χρησιμοποιήθηκε για
τη σφυρηλάτηση του σιδήρου, το πριόνισμα του ξύλου, το άλεσμα
των σιτηρών. Εμφανίστηκε επίσης η υψικάμινος, αναπτύχθηκε η
μεταλλουργία και βελτιώθηκαν οι μέθοδοι επεξεργασίας του
σιδήρου και του μπρούτζου. Άρχισε να χρησιμοποιείται η ναυτική
πυξίδα στη ναυσιπλοΐα. Κατά το τέλος της ίδιας εποχής
αξιοποιήθηκαν οι διόπτρες και ξεκίνησε η κατασκευή χαρτιού, με
τεχνολογία που ήρθε από την Κίνα. Κι ακόμα, υιοθετήθηκε η χρήση
ποικιλίας νέων χημικών ουσιών. Η μέθοδος της νηματουργίας - που
ξεκίνησε την ίδια περίοδο - διατηρήθηκε μέχρι το 13ο αιώνα, οπότε
202
ανακαλύφθηκε ο «Μεγάλος τροχός», που έδωσε νέα ώθηση στον
κλάδο αυτό1. Η επόμενη σημαντική πρόοδος στην τεχνική της
νηματουργίας σημειώθηκε 200 χρόνια αργότερα, κοντά στο τέλος
του Μεσαίωνα με την εμφάνιση του «Σαξονικού τροχού». Έτσι,
βελτιώθηκε η παραγωγικότητα των κλωστηρίων.
Το ρολόι είναι επίσης Μεσαιωνική εφεύρεση. Η μέτρηση του
χρόνου έγινε απαραίτητη με την εμφάνιση των αστικών
συγκοινωνιών. Αρχικά, ο υπολογισμός του χρόνου γίνοταν με το
ηλιακό ρολόι. Βέβαια το ρολόι αυτό μπορούσε να λειτουργήσει μόνο
την ημέρα, αλλά αυτό είχε μικρή σημασία, γιατί οι περισσότερες
κοινωνικές και οικονομικές δραστηριότητες τελείωναν με τη δύση
του ηλίου. Ακολούθησε το μηχανικό ρολόι, που κινούνταν με
βαρίδια και κατασκευάστηκε το τέλος του 13ου αιώνα και τις αρχές
του 14ου αιώνα. Τοποθετήθηκε σε καθεδρικούς ναούς, σε εκκλησίες
και σε κάστρα. Από την εποχή αυτή και εξής σημειώθηκε μια
σταθερή εξέλιξη στη βελτίωση του ρολογιού. Το 17ο αιώνα ήρθε η
εφεύρεση του Γαλιλαίου με το εκκρεμές ρολόι. Το μηχανικό ρολόι
έφτασε στο αποκορύφωμα του, το 18ο αιώνα. «Θα πρέπει λοιπόν να
υπάρχει κάποια ανεξιχνίαστη σχέση ανάμεσα στους ωρολογοποιούς
της Ευρώπης και τους λησμονημένους Έλληνες χειροτέχνες, που
είχαν σχεδιάσει και κατασκευάσει το μηχανισμό των Αντικυθήρων»2.
Η Μεσαιωνική εφεύρεση του μηχανικού ρολογιού και η
μεγάλη βιομηχανική αλλαγή του 18ου αιώνα, που ξεκίνησε στην
Αγγλία, είχαν στενή σχέση. Κατά τη βιομηχανική επανάσταση στην
Αγγλία παρουσιάστηκαν ωρολογοποιοί ως βασικοί μηχανικοί στην
κατασκευή και λειτουργία μηχανημάτων κλωστοϋφαντουργίας3.
Το πρώτο Εκπαιδευτικό ίδρυμα στον κόσμο ήταν η Ακαδημία
του Πλάτωνα, φιλοσοφική σχολή, που ιδρύθηκε περί το 387 π.Χ.
Τότε η έννοια του Πανεπιστημίου δεν ήταν γνωστή. Το επόμενο
πνευματικό - εκπαιδευτικό ίδρυμα ιδρύθηκε στην Αλεξάνδρεια της
Αιγύπτου κατά την Ελληνιστική περίοδο από τον Πτολεμαίο Α’ (323-
285 π.Χ.). Είχε την ονομασία Μουσείο και συστεγάζονταν με την
ονομαστή βιβλιοθήκη της πόλης. Το τρίτο ανώτατο εκπαιδευτικό
ίδρυμα – πανδιδακτήριο λεγόταν τότε, η ονομασία Πανεπιστήμιο

1 Donald Cardwell, όπ. παρ., σελ. 59.

2 Donald Cardwell, όπ. παρ., σελ. 68.
3 Donald Cardwell, όπ. παρ., σελ. 68.

203
δεν ήταν ακόμα γνωστή – στην Ευρώπη, δημιουργήθηκε στην
Κωνσταντινούπολη την εποχή του Βυζαντίου από τον αυτοκράτορα
Θεοδόσιο Β’ (408-450 μ.Χ.). Αναδιοργανώθηκε και απέκτησε έδρες
της ελληνικής γραμματείας, της φιλοσοφίας και της νομικής και
αντίστοιχες στη λατινική. Καθορίστηκαν ειδικοί χώροι διδασκαλίας
στη στοά του Καπιτωλίου. Λειτούργησε με τη μορφή αυτή μέχρι την
εποχή του Ιουστινιανού Α’ (518-565 μ.Χ.), ο οποίος το
αναδιοργάνωσε εκ νέου και το μετονόμασε Οικουμενικό
Πανδιδακτήριο. Την εποχή του Μιχαήλ Γ’ (842-867) της Δυναστείας
του Αμορίου, η διδασκαλία του ιδρύματος μεταφέρθηκε στη μεγάλη
και πολυτελή αίθουσα της Μαγναύρας του Παλατιού. Ο
αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ’ Πορφυρογέννητος (944-959) το
ανακαίνισε ξανά και διόρισε διακεκριμένους καθηγητές στη
φιλοσοφία, στη Ρητορική, στη Γεωμετρία, στην αστρολογία (1042-
1055). Κατά τη βασιλεία του Κωνσταντίνου Θ’ Μονομάχου (1042-
1055), το πανεπιστήμιο της Μαγναύρας λειτούργησε με επικεφαλής
το Μιχαήλ Ψελλό στην έδρα της φιλοσοφίας και του Ιωάννη Ξιφιλινό
στο Δίκαιο.
Τα όποια Πανεπιστήμια στις αναγεννώμενες χώρες της
Ευρώπης, δημιουργήθηκαν αρκετά αργότερα από τα παραπάνω,
κατά το 13ο αιώνα, κοντά στην αποκαλούμενη αναγέννηση της
Ευρώπης και επρόκειτο για Χριστιανικά ιδρύματα, που είχαν τις εξής
σχολές: την κατώτατη σχολή (βασική εκπαίδευση), τη σχολή τεχνών
(παρείχε γνώσεις στη Γραμματική, στη Ρητορική, τη λογική, τη
Μουσική, την αριθμητική, τη γεωμετρία και την αστρονομία). Μετά
τη Σχολή των Τεχνών, ο σπουδαστής μπορούσε να συνεχίσει
σπουδές σε μια από τις τρεις επαγγελματικές σχολές, της Θεολογίας,
της Νομικής και της Ιατρικής. Η γλώσσα διδασκαλίας ήταν τα
λατινικά. Οι εξετάσεις γίνονταν «χρησιμοποιώντας την
επιχειρηματολογική μέθοδο της Αριστοτέλειας λογικής».1 Η
φιλοσοφία που διδασκόταν, παρότι στο ξεκίνημα ήταν ο
νεοπλατωνισμός, καθιερώθηκε τελικά ως κύρια διδασκαλία η
Αριστοτέλειος φιλοσοφία.
Στο Μεσαιωνικό Πανεπιστήμιο, η γνώση ήταν στατική. Δεν είχε
ακόμα γεννηθεί η ιδέα της προόδου. Πίστευαν πως οι Αρχαίοι λαοί
αντιπροσώπευαν όλη την πιθανή κοσμική γνώση. Η εντατική μελέτη

1 Donald Cardwell, όπ. παρ., σελ. 69.

204
του Αριστοτέλη από τους διδάσκοντες, καλλιέργησε το φιλοσοφικό
σύστημα, που περιελάμβανε προβλήματα κίνησης. Τα προβλήματα
αυτά απέκτησαν μεγαλύτερη σημασία κατά τον 16ο και 17ο αιώνα, κι
έτσι άρχισε να αναπτύσσεται η πνευματική καλλιέργεια.
Από τα πρώτα ιδρύματα Ανώτατης Εκπαίδευσης στην Ευρώπη,
ήταν αυτό στο Παρίσι, όπου δίδασκε, μεταξύ άλλων, αξιόλογων
εκπαιδευτών και ο Άγιος Θωμάς ο Ακινάτης: «Η Σορβόνη» ιδρύθηκε
μεταξύ 1253-1257 και στεγάστηκε στο χώρο ανάμεσα στο Pantheon
και στην πλατεία Saint Michel. Οφείλει το όνομα της στον ιδρυτή της
Robert de Sorbon, θεολόγο και προσωπικό ιερέα του Λουδοβίκου ΙΧ’
(Saint Louis). Αρχικά λειτούργησε ως κολέγιο Θεολογίας για απόρους
σπουδαστές και σύντομα εξελίχθηκε σε Ανώτατο Εκπαιδευτικό
ίδρυμα.1 Την ίδια περίπου εποχή, ιδρύθηκαν και τα πανεπιστήμια
της Οξφόρδης (το 12ο αιώνα) και του Κέιμπριτζ (το 1284) στη Αγγλία.
Τα πανεπιστήμια – που από μόνα τους αποτελούσαν καινοτομία –
εκτός από την πνευματική καλλιέργεια, που προσέφεραν στην
Ευρώπη, είχαν μεγάλη επίδραση στην καινοτομία και στις
εφευρέσεις.
Στην Αγγλία οι νερόμυλοι αποτέλεσαν την κύρια πηγή
μηχανικής ισχύος, σε όλη την περίοδο της Βιομηχανικής
επανάστασης. Η υδάτινη ενέργεια υπήρξε μια στρατηγική
τεχνολογία στους αιώνες που ακολούθησαν. Η τεχνολογία (η οποία
διαφοροποιείται από τις τεχνικές) ουσιαστικά ξεκίνησε από τη
Γαλλία και την Αγγλία το 18ο αιώνα. Η παρουσία της ήταν
εμφανέστατη στις επικοινωνίες, στην ανάπτυξη των ενεργειακών
πόρων, στην εκμηχάνιση και την πρώιμη χημική βιομηχανία. Η
ανάπτυξη της τεχνολογίας ξεκίνησε με γρήγορο ρυθμό την εποχή
περίπου, που άνθισε η βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία. Το
γεγονός αυτό είχε έντονες οικονομικές, κοινωνικές και πνευματικές
συνέπειες σε ολόκληρο το κόσμο τον αιώνα που ακολούθησε. Η
δεύτερη επιστημονική επανάσταση που εμφανίστηκε περί τα μέσα
του 19ου αιώνα, συνοδεύτηκε από μια δεύτερη βιομηχανική
επανάσταση, που εξακολουθεί σταθερά τη διαδρομή της μέχρι
σήμερα.

1Jean Delorme, Οι ημερομηνίες σταθμοί του Μεσαίωνα, Que sais - je, P.U.F. 2005.
Έκδοση στα Ελληνικά Δ.Ο.Λ. 2007, σελ. 118 - 119. Επίσης, Εγκυκλοπαίδεια
ΠΑΠΥΡΟΣ LAROUSSE, τόμος 5.
205
 Στην αρχή της αποκαλούμενης Ευρωπαϊκής αναγέννησης (το
1455), έλαβε χώρα στη Γερμανία η ανακάλυψη της τυπογραφίας από
το Γουσταύο Γκούτεμπεργκ. Για να αξιοποιηθεί η τυπογραφία στην
εκτύπωση βιβλίων, χρειαζόταν να εισαχθεί χαρτί από την Κίνα, να
εξελιχθεί η τυπογραφική μελάνη, να υιοθετηθεί το πιεστήριο και το
κυριότερο έπρεπε να λυθεί το πρόβλημα κατασκευής φθηνών
τυπογραφικών στοιχείων και άρα χρειαζόταν να επιλεγεί το
κατάλληλο αλφάβητο. Το ελληνογενές λατινικό αλφάβητο με τα 26
γράμματα, έτυχε να είναι κατάλληλο για τη μηχανική τυπογραφία. Η
τυπογραφία έφερε την επανάσταση στην εκτύπωση βιβλίων και στη
διάδοση της γνώσης.
Η Βενετία, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, δέχθηκε
μεγάλο αριθμό Ελλήνων προσφύγων, οι οποίοι δραστηριοποιήθηκαν
σε πολλούς τομείς της οικονομίας. Κοσμοπολίτικο κέντρο η Βενετία,
που ευημερούσε ακόμα και υιοθετούσε κάθε νεωτερισμό που
εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της, δεν άργησε να υιοθετήσει τη νέα
τεχνολογία της τυπογραφίας, που ανακαλύφθηκε το 1455 στη
Γερμανία. Η Βενετία σύντομα εξελίχθηκε σε ένα από τα
σημαντικότερα κέντρα τυπογραφίας στην Ευρώπη, με τη συμβολή
των εκεί Ελλήνων προσφύγων.
Οι Έλληνες πρόσφυγες ενσωματώθηκαν στη νέα γι’ αυτούς
κοινωνία της Βενετίας, άρχισαν να εργάζονται σε πολλούς τομείς:
στην Παιδεία, στα γράμματα, στο εμπόριο και φυσικά στην
καινούργια τέχνη της τυπογραφίας και συνέβαλαν στην ανάπτυξη
της και κυρίως στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων στη Δύση.
Στις αρχές του 15ου αιώνα, οι γνώσεις για τον κόσμο ήταν
περιορισμένες. Η προσπάθεια ανακάλυψης του νέου κόσμου και το
άνοιγμα των θαλασσίων δρόμων, που θα απέφευγαν τους
κινδύνους, που επεφύλασσαν οι μετακινήσεις από ξηρά, έγινε
εφικτή, χάρη στην πρόοδο της ναυπηγικής και της ναυσιπλοΐας, τη
δημιουργία του κινητού πηδαλίου, που αντικατέστησε το κουπί και
την εφεύρεση της ναυτικής πυξίδας. Το 1492, ο Γενουάτης ναυτικός
Χριστόφορος Κολόμβος έφτασε στην Αμερικανική Ήπειρο. Το 1497, ο
Πορτογάλος Βάσκο ντα Γκάμα έπλευσε γύρω από το ακρωτήριο της
Καλής Ελπίδας και έφτασε στην Ινδία. Το 1517, ο Πορτογάλος
Μαγγελάνος ξεκίνησε την ερευνητική αποστολή του περίπλου της
υδρογείου, που ολοκλήρωσε μετά από τρία χρόνια. Το 17ο αιώνα, οι

206
Ολλανδοί ανακαλύπτουν την Αυστραλία και το 1788, αρχίζει ο
Βρετανικός αποικισμός της...
Μέσα σε λιγότερο από ένα αιώνα, οι Ευρωπαίοι
θαλασσοπόροι είχαν ανακαλύψει νέες Ηπείρους και Ωκεανούς και
είχαν ολοκληρώσει το γύρο του κόσμου. Τα πολιτικά, οικονομικά,
κοινωνικά και πολιτιστικά επακόλουθα από τις ανακαλύψεις αυτές
ήταν τεράστια. Η τεχνολογία συνέβαλε ουσιαστικά στην ανακάλυψη
του νέου κόσμου και στην άνθιση της επιστήμης κατά το 17ο αιώνα.
Ο Γαλιλαίος (1564-1642), Ιταλός επιστήμονας, υπήρξε ικανός
μαθηματικός και προικισμένος Μουσικός. Σπούδασε στο
Πανεπιστήμιο της Πίζας, όπου έγινε καθηγητής μαθηματικών. Ο
ίδιος αποκαλούσε τον εαυτό του μαθηματικό, μηχανικό, φιλόσοφο.
Ήταν οπαδός του Αρχιμήδη. Συμμεριζόταν τις απόψεις του ότι οι
νόμοι της φύσης είναι απλοί και στην ουσία μαθηματικοί. Του
αποδίδονταν οι εφευρέσεις του θερμομέτρου, του εκκρεμούς και
του αστρονομικού τηλεσκοπίου (1609), όμως η προσφορά του ήταν
πολύ μεγαλύτερη: άλλαξε την αντίληψη των ανθρώπων για τις
μηχανές και τον τρόπο αξιολόγησης της απόδοσης τους. Ακόμα,
ανακάλυψε το ανάγλυφο της Σελήνης, τους κυριότερους
δορυφόρους του Δία, τις φάσεις της Αφροδίτης, την παρουσία των
αστέρων του Γαλαξία. Προσδιόρισε το νόμο της πτώσης των
σωμάτων στο κενό. Δικάστηκε και καταδικάστηκε, από την Ιερά
Εξέταση, για τις ιδέες του.
Ο Ισαάκ Νεύτων (1642-1727), ή Άιζακ Νιούτον, ήταν Άγγλος
επιστήμονας, εγκατεστημένος στο Κάιμπριτζ. Το σημαντικότερο έργο
του ήταν «Οι Μαθηματικές Αρχές της φυσικής φιλοσοφίας» (1687).
Εφάρμοσε τα μαθηματικά στη μελέτη των «φυσικών φαινομένων»
και κυρίως στη «μελέτη της κίνησης». Η σκέψη του βασίστηκε στην
«Αρχή της αδράνειας» και στην «Ισότητα της δράσης με την
αντίδραση»... Διατύπωσε επίσης τη θεωρία του για την «Παγκόσμια
Έλξη». Στην οπτική έκανε πειράματα ανάλυσης του φωτός (1675).
Ακόμα, κατασκεύασε το πρώτο «κατοπτρικό» τηλεσκόπιο.
Ο 17ος αιώνας στη Δυτική Ευρώπη ήταν αιώνας του πνεύματος,
αλλά και αιώνας των πολέμων. Μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα τα πιο
ενεργά κέντρα της τεχνολογικής καινοτομίας ήταν η Γαλλία και οι
Κάτω Χώρες και αργότερα η Αγγλία και η Σκανδιναβία. Το κίνημα για
τη βελτίωση του συστήματος της Ευρεσιτεχνίας στην Αγγλία, στην
Ιταλία, στη Γαλλία..., καθιερώθηκε μετά το 15ο και 16ο αιώνα και
207
αργότερα, από το 1790, επεκτάθηκε και στη νεοσύστατη δημοκρατία
των ΗΠΑ. Η Γερμανία μόλις στα μέσα του 19ου αιώνα –
κατακερματισμένη ακόμα – υιοθέτησε το σύστημα προστασίας της
ευρεσιτεχνίας. Είναι αυτονόητο ότι χωρίς ενθάρρυνση και
προστασία των ευρεσιτεχνιών δεν μπορεί να υπάρξει καινοτομία και
πρόοδος. Η πλειοψηφία των εφευρέσεων επέτρεψε στον άνθρωπο
να περάσει από το στάδιο του πρωτογονισμού στο στάδιο του
πολιτισμού.
Από το 1700 είχαν τεθεί οι βάσεις της νεότερης τεχνολογίας. Ο
αγροτικός τομέας στην Αγγλία ήταν ο πρώτος που επωφελήθηκε από
τις εξελίξεις αυτές. Παράλληλα άρχισε να αναπτύσσεται και η
μεταλλουργία, κυρίως στις περιοχές που είχαν
σιδηρομεταλλεύματα, ξύλα για ξυλάνθρακα και υδάτινη ενέργεια
«για τη λειτουργία φυσητήρων και βαρέων σφυρών». Στη διάρκεια
του 17ου αιώνα, η βιομηχανία μεταφέρθηκε από τις πόλεις στην
ύπαιθρο και η εξάρτηση της από την υδάτινη ενέργεια δημιούργησε
πρόβλημα επικοινωνιών, άρα ύπαρξης αξιόλογου οδικού δικτύου. Η
δημιουργία του όμως ήταν εξαιρετικά βραδεία. Γι’ αυτό και οι
μεταφορές αγαθών από τόπο σε τόπο γίνονταν, εκεί που ήταν
δυνατόν, δια θαλάσσης με μικρά πλοία, κυρίως στην Αγγλία.
Οι πειραματισμοί για την εφαρμογή του ατμού ως ενέργεια –
επομένως της ατμομηχανής – άρχισαν στις αρχές του 17ου αιώνα.

4.2. Οι σημαντικότερες επιμέρους εφευρέσεις

(Από το 18ο αιώνα)
4.2.1. Η κλωστοϋφαντουργία
Η κλωστοϋφαντουργική βιομηχανία επηρεάστηκε πρώτη από
την εξέλιξη της τεχνολογίας. Η εφεύρεση της «Ιπτάμενης σαΐτας» το
1733 έφερε την επανάσταση στην κλωστοϋφαντουργία και
επιτάχυνε την υπό εκκόλαψη βιομηχανική επανάσταση. Το 1738,
εφευρέθηκε η κλωστική μηχανή (στην Αγγλία). Ήταν
κατασκευασμένη στα πρότυπα της μηχανής κλώσης του μεταξιού,
που προηγήθηκε και είχε έρθει από την Ιταλία. Οι δύο εφευρέτες της
κλωστικής μηχανής (ο Γάλλος Paul και ο Άγγλος Wyatt) οργάνωσαν
ένα κλωστήριο, που λειτούργησε στο Birminghan το 1741. Αργότερα,
ένας άλλος εφευρέτης, ο Arkwright (1732-1792) πέτυχε –
μελετώντας τα προβλήματα της αναπτυσσόμενης
κλωστοϋφαντουργίας – να κατασκευάσει μια πιο πρακτική κλωστική
208
μηχανή, που οδήγησε στην άνθηση της κλωστοϋφαντουργίας και
άνοιξε το δρόμο στην πρώτη βιομηχανική επανάσταση. Αυτή η νέα
κλωστική μηχανή εκινείτο με νερόμυλο (υδάτινη ενέργεια).
Η μεγάλη πρόοδος στη βιομηχανία αυτή, κατέστησε πιεστική
την ανάγκη της δημιουργίας καινοτομιών στις μεταφορές, στην
κατασκευή νέων μηχανημάτων, στη μεταφορά ισχύος, στην
οικοδομή, στη παραγωγή, στη βαφή και στην αποτύπωση σχεδίων...
Οι κλωστοϋφαντουργικές μηχανές έφτασαν σε υψηλό επίπεδο
απόδοσης, όταν εμφανίστηκε ο αργαλειός το 1801. (J. M. Jacquard).
Ο αργαλειός αυτός γνώρισε μεγάλη επιτυχία και παρέμεινε σε χρήση
μέχρι την πρόσφατη εποχή της ηλεκτρονικής.
Από τα μέσα του 18ου αιώνα και μέχρι την πρώτη δεκαετία του
ου
19 αιώνα, η Βρετανική βιομηχανία κλωστοϋφαντουργίας υπήρξε
από τις σημαντικότερες στρατηγικής σημασίας βιομηχανίες. Η
ταχύτατη ανάπτυξη της συμπαρέσυρε και τις βοηθητικές/συναφείς
βιομηχανίες en amont και en aval, ενώ οι ανάγκες της υποκίνησαν
νέες τεχνολογικές εφευρέσεις. Η παραγωγή και μεταβίβαση
ενέργειας, οι εργαλειομηχανές, ο φωτισμός με υγραέριο, οι
μεταφορές, η χημική βιομηχανία... προόδευσαν, λόγω της πίεσης
που ασκούσε η κλωστοϋφαντουργία.

4.2.2. Η Βιομηχανία σιδήρου και ο Σιδηρόδρομος

Μεγάλη πρόοδος σημειώθηκε επίσης στη Βιομηχανία σιδήρου.
Επειδή η τιμή του γαιάνθρακα είχε αυξηθεί σημαντικά,
χρησιμοποιήθηκε για την τήξη του σιδήρου το κοκ (χρησιμοποιείται
κυρίως στους υψικαμίνους). Από το 1750, χρησιμοποιούνταν όλο και
περισσότεροι κάμινοι με κοκ. Η μεταλλουργική βιομηχανία, η οποία,
στη Γερμανία, είχε σημειώσει αξιόλογη πρόοδο, εξακολουθούσε να
προκαλεί ευνοϊκές συνέπειες στη γενικότερη βιομηχανική ανάπτυξη,
καθώς και στην ανάπτυξη της ατμοδύναμης, ενώ στις αρχές του 19ου
αιώνα ευεργέτησε το σιδηρόδρομο και την ατμάμαξα. Οι
σιδηροδρομικές ατμάμαξες κυριάρχησαν και αντικατέστησαν τα
άλογα στις χερσαίες μεταφορές προϊόντων και ανθρώπων. Οι
ιππήλατες άμαξες συνέχισαν ωστόσο να υπάρχουν. Για χρόνια
ακόμα, οι εσωτερικές συγκοινωνίες για τη μεταφορά επιβατών που
πλήρωναν εισιτήριο, καθώς και για τη μεταφορά του ταχυδρομείου,
γινόταν με ιππήλατες άμαξες (Βρετανία, Γαλλία). Όσο οι δρόμοι
βελτιώνονταν, τόσο αύξανε η ταχύτητα των αμαξών και συντόμευε η
209
διαδρομή. Η πρώτη σιδηροδρομική γραμμή μεταφοράς επιβατών
ήταν ο «Σιδηρούς Τροχιόδρομος», που εγκαινιάστηκε το 1803, με τις
άμαξες να έλκονται από άλογα. Το 1825, εγκαινιάστηκε η πρώτη
σιδηροδρομική γραμμή, μήκους 28 χιλιομέτρων στη Βρετανία, που
χρησιμοποιούσε τόσο ατμομηχανή, όσο και άλογα. Οι
σιδηροδρομικές ράγες ήταν είτε από σφυρήλατο σίδερο, είτε από
χυτοσίδερο. Το 1830, εγκαινιάστηκε η σιδηροδρομική γραμμή που
συνέδεε το λιμάνι του Liverpool με το Manchester στη Βρετανία,
μήκους 50 χιλιομέτρων περίπου, που κατέστησε απαραίτητη η
αναπτυσσόμενη βιομηχανία βάμβακος, προκειμένου να επιτευχθεί η
σύνδεση με το λιμάνι. Το τραίνο είχε ήδη κατακτήσει την ταχύτητα
των 32 χιλ. την ώρα. Η ταχύτητα του ατμοκίνητου σιδηροδρόμου
από το 1931 ήταν αρκετά μεγάλη. Ο σιδηρόδρομος αποτέλεσε τη
στρατηγική βιομηχανία το 19ο αιώνα. Η ραγδαία εξάπλωση των
σιδηροδρόμων επέτεινε την ανάγκη ενός μέσου επικοινωνίας κατά
μήκος των γραμμών.
Το 1836, σχεδιάστηκε ένας νέος τύπος τηλεγράφου για
σιδηροδρομική χρήση στη Βρετανία που γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη.
Το τηλεγραφικό σύστημα βελτιωνόταν σταθερά. Ο Samuel Morse
(1791-1872) αντικατέστησε το αργό σύστημα που χρησιμοποιούνταν
παλαιότερα με νεότερο. Έτσι, ο τηλέγραφος γνώρισε εφαρμογές
πολύ ευρύτερες από την εξυπηρέτηση των σιδηροδρόμων. Η
υπεροχή των Γάλλων πολιτικών μηχανικών κατά του 18ου αιώνα,
οδήγησε στην επέκταση των Γαλλικών πρακτικών στους
σιδηροδρόμους σε ολόκληρη την Ευρώπη. Πράγματι, το
σιδηροδρομικό σύστημα των χωρών της Ευρώπης ακολούθησε τη
Γαλλική πρακτική (και όχι τη Βρετανική). Οι σιδηρόδρομοι
χρειάζονταν όμως γέφυρες, που θα παρείχαν ασφάλεια στη
διέλευση των τραίνων. Η πρώτη αξιόπιστη γέφυρα στη Βρετανία
παραδόθηκε στην κυκλοφορία το Μάρτιο του 1850. Το 1888,
εγκαινιάστηκε το σύστημα της σιδηροδρομικής ηλεκτροκίνησης.
Το τραμ της Αθήνας, λειτούργησε για πρώτη φορά το 1882.
Στην αρχή ήταν ιππήλατο. Το 1887, έγινε ατμοκίνητο και το 1908
κυκλοφόρησε το πρώτο ηλεκτρικό τραμ. Το 1960, καταργήθηκε και
το 2004 ξαναλειτούργησε με τη σημερινή του μορφή. Οι
σιδηρόδρομοι στη Ελλάδα άρχισαν να κατασκευάζονται την εποχή
του Χαρίλαου Τρικούπη και συγκεκριμένα τα χρόνια της έντονης
πολιτικής του δραστηριότητας (1882-1893).
210
 4.2.3. Η ναυτιλία
Η υιοθέτηση της νέας τεχνολογίας του ατμού στην Ευρωπαϊκή
(και στην Ελληνική) ναυτιλία και η αντικατάσταση των ιστιοφόρων
πλοίων από τα ατμόπλοια άρχισε ουσιαστικά περί το 1870 (λίγο
πριν, λίγο μετά). Η μετάβαση από τα ιστιοφόρα στα ατμόπλοια,
διεθνώς, κάλυψε την περίοδο μέχρι τις παραμονές του Α’
Παγκοσμίου Πολέμου (1914). Οι ατμομηχανές στην αρχική τους
μορφή ήταν κοστοβόρες. Το πρόβλημα αντιμετωπίστηκε μερικώς με
την παραγωγή χάλυβα σε αντικατάσταση του σιδήρου, που
επέτρεψε να κατασκευάζονται μηχανές «υψηλής πίεσης», οι οποίες
απαιτούσαν ανθεκτικούς λέβητες και συμπιεστές.1
Ωστόσο, η έλευση του ατμόπλοιου συνοδεύτηκε από
επιφυλάξεις, παρόλο που είχαν κατασκευαστεί πειραματικά
ατμόπλοια πριν από την ατμάμαξα. Ένα τέτοιο πειραματικό πλοίο
κατασκευάστηκε στη Γαλλία, πριν από την Επανάσταση του 1789. Η
τεχνολογία αυτή μεταπήδησε στις ΗΠΑ, όπου ναυπηγήθηκε η
ατμάκατος «Clemont». Το πλοίο αυτό σημείωσε μεγάλη επιτυχία και
η τεχνολογία επεκτάθηκε ευρύτερα και σε άλλα πλοία. Το πρώτο
εμπορικό επιτυχημένο ατμόπλοιο της Ευρώπης ήταν το «comet», το
1812. Η δυσκολία εφαρμογής της ατμομηχανής στα ποντοπόρα
πλοία εντοπίζονταν στην τροφοδοσία με γλυκό νερό.2
Η κατασκευή του πρώτου μεγάλου πλοίου, του «Μεγάλου
Ανατολικού», μήκους 230 μ. και μεγίστου πλάτους 26 μέτρων,
ξεκίνησε το 1852 και ολοκληρώθηκε το 1858. Το πλοίο αυτό
αντιπροσώπευσε τον ασφαλέστερο και πολυτελέστερο τρόπο
ταξιδιού από την Ευρώπη στην Αμερική μέχρι το 1912, που
βυθίστηκε ο «Τιτανικός» και κλόνισε την εμπιστοσύνη του κοινού
στη νεότερη τεχνολογία.
Ο Μαρκόνι (1874-1937) ένας νεαρός Ιταλός από μητέρα
Βρετανίδα, πεπεισμένος για τις εμπορικές δυνατότητες της
εφεύρεσης του, των «Ερτζιανών κυμάτων», έφυγε για τη Βρετανία.
Αναγνώρισε αμέσως τη σημασία της σωστής αγοράς, που έπρεπε να
απευθυνθεί, για να αξιοποιήσει την εφεύρεση του: Αυτή ήταν η
ναυτιλία, που δεν μπορούσε να εξυπηρετήσει ο τηλέγραφος. Τότε η

1 Τζελίνα Χαρλαύτη, Εμπορική ναυτιλία, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000,

τόμος 5, έκδοση Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ. 91-106.
2 Donald Cardwell, όπ. παρ., σελ. 274.

211
Βρετανία ήταν ένα μεγάλο ναυτικό κέντρο, το μεγαλύτερο στον
κόσμο. Οι πλοιοκτήτες του Λονδίνου, πρώτοι, θα επωφελούνταν από
τα πλεονεκτήματα της «ασύρματης τηλεγραφίας». Το 1901, ο
Μαρκόνι είχε ήδη στείλει μηνύματα στην άλλη πλευρά του
Ατλαντικού. Η χρησιμοποίηση του «ασύρματου» προσέφερε
ανεκτίμητη υπηρεσία στη διάσωση επιβατών του Τιτανικού που
βυθίστηκε το 1912.

4.2.4. Η Βιομηχανία όπλων

ΟΙ εφευρέσεις που έγιναν κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα,
επηρέασαν και την Ευρωπαϊκή βιομηχανία όπλων, η οποία ξεκίνησε
από τη Βρετανία, το 1855, με την κατασκευή σχετικού εργοστασίου.
Τα όπλα που παρήχθησαν, χρησιμοποιήθηκαν στον πόλεμο της
Κριμαίας (1854-1856) - της Τουρκίας βοηθούμενης από τη Βρετανία -
εναντίον της Ρωσίας. Η βιομηχανία όπλων έκτοτε πήρε μεγάλες
διαστάσεις ανάπτυξης, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ και φυσικά ισχύει μέχρι
σήμερα.

4.2.5. Η Αγροτοκαλλιέργεια
Η αγροτοκαλλιέργεια στην Ευρώπη – και αργότερα στην
Αμερική – προόδευσε πολύ, ως συνέπεια των παραπάνω εξελίξεων
της Τεχνολογίας. Τα σχετικά μηχανήματα, κατασκευάζονταν από
σίδερο. Εμφανίστηκε στην αρχή η ατμοκίνητη «μηχανή
ρυμούλκησης», που επέτρεψε το όργωμα με ατμοκίνητο άροτρο.
Την ίδια εποχή περίπου ανακαλύφθηκε και η αλωνιστική μηχανή.

4.2.6. Η Γεωλογία
Η Γεωλογία εξετάζει τα φυσικά υλικά που συγκροτούν τη γήινη
σφαίρα και μελετά τις μεταβολές που υφίσταται η γη. Ήταν μια
δημοφιλής και χρήσιμη επιστήμη. Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, η
Γεωλογία βρισκόταν στο κέντρο των δημοσίων συζητήσεων με
θέματα, όπως η φύση του ανθρώπινου είδους και η δημιουργία του
κόσμου... Ο Κάρολος Δαρβίνος (1809-1859), Βρετανός βιολόγος και
φυσιοδίφης, ήταν ο περισσότερο γνωστός επιστήμονας του είδους
και το βιβλίο του «Η προέλευση των ειδών» (1859) είχε ευρύτατη
απήχηση.

212
 4.2.7. Η Φωτογραφία, οι Συνθετικές βαφές
Η φωτογραφία ήταν γαλλική εφεύρεση, αλλά για ένα σύντομο
διάστημα τη δεκαετία του 1850, πρωταγωνίστησε στον τομέα αυτό
το Manchester. Εκεί ελήφθησαν οι πρώτες φωτογραφίες με φλας.
Στις συνθετικές βαφές, η Γερμανική υπεροχή άρχισε να γίνεται
εμφανής στις αρχές της δεκαετίας του 1870. Από τότε και μέχρι
τέλους του 19ου αιώνα οι Γερμανικές εταιρείες βαφών εδραιώθηκαν
και επεκτάθηκαν στη Παγκόσμια αγορά.

4.2.8. Η θεωρία του Einstein (1879-1955)

O Albert Einstein (Άινσταϊν), φυσικός, Γερμανοεβραίος την
καταγωγή, και πολιτογραφημένος Αμερικανός, διατύπωσε την ειδική
θεωρία της σχετικότητας το 1905 και τη Γενική το 1916. Κατά «τον
Einstein δεν υπάρχει καμιά προνομιούχα θέση από την οποία ο
χώρος και ο χρόνος μπορούν να μετρηθούν με βεβαιότητα ότι τα
αποτελέσματα θα αντιπροσωπεύουν την ακλόνητη αλήθεια. Ο
χώρος, ο χρόνος και η μάζα διαφοροποιούνται με τη σχετική κίνηση
του μετρούντος ή του παρατηρητή. Δεν υπάρχουν απόλυτα μεγέθη
βάσει των οποίων οι διαστάσεις αυτές μπορούν να μετρηθούν. Η
μοναδική σταθερά είναι η ταχύτητα του φωτός, η οποία είναι πάντα
ίδια, όπως και όπου και αν μετρηθούν».1
Επιστολή του Einstein στον πρόεδρο Ρούσβελτ των ΗΠΑ
οδήγησε στην έναρξη ενός ερευνητικού προγράμματος, που άνοιξε
το δρόμο στην κατασκευή της ατομικής βόμβας.

4.2.9. Η πρώτη Βιομηχανική επανάσταση

Η πρώτη Βιομηχανική επανάσταση εμφανίστηκε περί τα τέλη
του 18ου αιώνα (1700-1800) στη Μεγάλη Βρετανία και είχε σχέση με
την ανακάλυψη της ατμομηχανής, η εφαρμογή της οποίας άρχισε να
υιοθετείται σταδιακά απ’ όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες. Η βιομηχανία,
ιδιαίτερα η υφαντουργική και η μεταλλουργική, καθώς και η
ναυτιλία και οι μεταφορές άρχισαν να εφαρμόζουν την νέα
τεχνολογία του ατμού. Ο φιλελευθερισμός επικράτησε στις
εμπορικές και διακρατικές δραστηριότητες. Ο ανταγωνισμός και το

1 Donald Cardwell, όπ. παρ. σελ. 443-444.

213
κυνήγι του πλούτου από ιδιωτικά και κρατικά επιχειρηματικά
συμφέροντα κυριάρχησαν στις διεθνείς αγορές1...
Ο καπιταλισμός ήταν ήδη παρόν. Η Βιομηχανική επανάσταση,
αν και είχε αρχίσει να αναδύεται από την προ-βιομηχανική εποχή,
κυριάρχησε στην Ευρώπη και εξαπλώθηκε σταδιακά σε ολόκληρο
τον κόσμο. Ήταν ήδη γνωστός ο νέος κόσμος της Αμερικής, της
Ωκεανίας, της Ν. Αφρικής. Ο καπιταλισμός είναι το οικονομικό
σύστημα που βασίζεται στο εμπόριο, στη βιομηχανία, στη
λειτουργία της αγοράς, στην ελεύθερη ατομική πρωτοβουλία και
ιδιοκτησία, στις χρηματικές συναλλαγές και στο πιστωτικό σύστημα
των Τραπεζών. Με την εξάπλωση του καπιταλισμού, το φεουδαρχικό
σύστημα της ιδιοκτησίας γης, που επικρατούσε μέχρι τότε στην
Ευρώπη και ήταν βραδυκίνητο, στα χέρια των ολίγων, καταργήθηκε.
Ο καπιταλισμός είναι αντίθετα ένα δυναμικό από τη φύση του
σύστημα, που αναζητά νέες αγορές και νέες ευκαιρίες πλουτισμού.
Η εκβιομηχάνιση των Ευρωπαϊκών χωρών, και όχι μόνο, σήμανε το
τέλος του μερκαντιλισμού (εμποροκρατίας), που διαμορφώθηκε το
16ο και 17ο αιώνα με την ανακάλυψη των πολύτιμων μετάλλων
(χρυσού και αργύρου) στην Αμερική και πήρε μεγάλες διαστάσεις.
Οι εξελίξεις από το 15ο αιώνα, η σταδιακή ανακάλυψη του
νέου κόσμου, και οι εφευρέσεις, όπως το ρολόι και η πυξίδα έκαναν
περισσότερο εφικτά τα υπερπόντια ταξίδια. Ο επεκτατισμός του
εμπορίου έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επικράτηση του
φιλελευθερισμού στη Ευρώπη. Ήταν φυσικό, οι εξελίξεις αυτές να
φτάσουν και στην Ελλάδα της εποχής, μέσω των Ελλήνων της
διασποράς και των φιλελλήνων. Άρχισε έτσι μια οικονομική
κινητικότητα και στην Ελλάδα, που χαρακτήρισε την περίοδο μέχρι
την οικονομική κρίση του 1929/30.
Το νέο αυτό φαινόμενο της Βιομηχανικής επανάστασης και του
καπιταλισμού άνοιγε νέα πεδία οικονομικής δράσης και επιδρούσε
δραστικά στις δομές του κράτους και της κοινωνίας. Το νεοσύστατο
Ελληνικό κράτος με τις θεσμικές ιδιαιτερότητες και τις
κατακερματισμένες αγροτικές εκμεταλλεύσεις, τις διάσπαρτες

1 - Διον. Δ. Κοντογιώργης, Η Οικονομία της Νεότερης Ελλάδας, ηλεκτρονική

έκδοση, Αθήνα 2013, Του ιδίου Ανάπτυξη και Εθνικός προγραμματισμός, Εκδόσεις
Παπαζήση (εισαγωγή), Αθήνα 2007.
- Marc Roche, Καπιταλισμός εκτός νόμου, εκδ. Ημερησία Α.Ε., Αθήνα 2014.
214
μικρές βιομηχανικές δραστηριότητες, αλλά και την αξιόλογη και
αναπτυσσόμενη εμπορική ναυτιλία, χάρη στις πρωτοβουλίες των
Ελλήνων καραβοκύρηδων..., προσπαθούσε, με τα λίγα μέσα που
διέθετε, να επιβιώσει και να αναπτυχθεί, όχι μόνο οικονομικά αλλά
και δημοκρατικά, μέσα σε ένα μεταβαλλόμενο Ευρωπαϊκό
περιβάλλον, όπως αυτό άρχισε να διαμορφώνεται με τις
επαναστατικές καινοτομίες του 19ου αιώνα.
Η πρώτη Βιομηχανική επανάσταση συμπληρώθηκε γύρω στη
δεκαετία του 1880. Η δεύτερη Βιομηχανική επανάσταση ήρθε με την
εκμετάλλευση νέων πηγών ενέργειας (πετρελαίου, φωταερίου,
ηλεκτρισμού) και με εφευρέσεις, όπως οι βενζινοκινητήρες, η
τηλεφωνία, ο ηλεκτρισμός κ.λπ. Η τρίτη Βιομηχανική επανάσταση,
που συνέβη το δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα, σηματοδότησε τις
εφαρμογές της ηλεκτρονικής και της πληροφορικής και την
ανάπτυξη των τηλεπικοινωνιών. Για τις δυο τελευταίες αυτές
επαναστάσεις θα μιλήσουμε στα επόμενα.
Την περίοδο του 1865-1875 άρχισε η ίδρυση νέων
ατμοκίνητων εργοστασίων στην Ελλάδα, με προσανατολισμό την
εσωτερική αγορά, στους κλάδους τροφίμων (αλευροβιομηχανία,
ελαιουργία, οινοποιία), της κλωστοϋφαντουργίας (βαμβάκι, μετάξι),
της μηχανουργίας, του δέρματος, του γυαλιού, του ξύλου, του
χαρτιού... Παράλληλα με την ανάπτυξη της Βιομηχανίας άρχισαν να
δημιουργούνται αστικά κέντρα. Η ανάπτυξη των αστικών κέντρων
επιταχύνθηκε τη δεκαετία του 1870. Από το 1857, τα εργοστάσια
βυρσοδεψίας της Σύρου ήταν τα πρώτα, που έφεραν ατμομηχανές.
Το 1861, στο Νεώριο της Σύρου δημιουργήθηκε το πρώτο
ατμοκίνητο μηχανουργείο στο ναυτοεπισκευαστικό σταθμό. Από το
1860, άρχισαν να κατασκευάζονται στον Πειραιά τα πρώτα
ατμοκίνητα εργοστάσια1.
Η νέα τεχνολογία του ατμού επεκτάθηκε και στη ναυτιλία και
απείλησε με αφανισμό την παραδοσιακή ιστιοπλοΐα. Άρχισε τη
δεκαετία του 1870 και η διάρκεια της κάλυψε την περίοδο μέχρι τις
παραμονές του Α’ Παγκοσμίου πολέμου, το 1914. Το πρόβλημα της
έλλειψης τραπεζικής χρηματοδότησης, οι ντόπιοι καραβοκύρηδες,
το αντιμετώπισαν με την εξεύρεση κεφαλαίων λαϊκής βάσης. Στις

1 Χριστίνα Αγριαντώνη, οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα το 19ο αιώνα,

Ιστορικό Αρχείο Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αθήνα 1986.
215
αρχές του 20ου αιώνα τα πρώτα ατμόπλοια ήταν ξύλινα με
πλευρικούς τροχούς, που δεν άντεχαν τις δονήσεις των μεγάλων
ατμομηχανών. Η λύση δόθηκε με την κατασκευή σιδερένιων
σκαφών, που επέτρεψε την τοποθέτηση ελικοειδούς προπέλας στην
πρύμνη του πλοίου.1
Η τράπεζα Αθηνών που ιδρύθηκε το 1894 από Έλληνες της
διασποράς, βοήθησε σημαντικά τους Έλληνες πλοιοκτήτες στην
υιοθέτηση της νέας τεχνολογίας, από το 1900. Βοήθησαν επίσης και
οι Ελληνικοί εμπορικοί οίκοι με έδρα το Λονδίνο. Το άνοιγμα της
πιστωτικής αγοράς συνέβαλε στην απογείωση της Ελληνικής
ατμοκίνητης ναυτιλίας.
Τη μεγάλη αλλαγή στην ανθρωπότητα έφερε λοιπόν στα τέλη
του 18ου αιώνα, η Βιομηχανική επανάσταση, με την ατμομηχανή, η
οποία δεν ήταν η μόνη εξέλιξη ήταν το άθροισμα πολλών, σχεδόν
ταυτόχρονων, εξελίξεων, στη μηχανολογία, στη χημεία, στη
μεταλλουργία και σε άλλους κλάδους. Αυτές οι τεχνολογικές
εξελίξεις αποτέλεσαν τη βάση του ξαφνικού και παρατεταμένου
άλματος της ανθρώπινης προόδου. «... Για πρώτη φορά η κινητήριος
δύναμη της προόδου μας ήταν η τεχνολογική καινοτομία».2 Σήμερα
έχουν μπει στη ζωή του ανθρώπου οι υπολογιστές και οι ψηφιακές
εξελίξεις. Επιτρέπουν στον άνθρωπο να υπερβαίνει τους όποιους
περιορισμούς είχε στο παρελθόν και να κατακτήσει νέους στόχους.
«Η διανοητική ισχύ, είναι τουλάχιστον εξίσου σημαντική με τη
σωματική ισχύ, για την πρόοδο του ανθρώπου και την ανάπτυξη».

4.2.10. Η δεύτερη Βιομηχανική επανάσταση

Το 19οαιώνα, κοντά στη δεκαετία του 1880, υπήρξε μεγάλη
ώθηση στην τεχνολογική πρόοδο, όπως η ανακάλυψη των
βενζινοκινητήρων «εσωτερικής καύσης», που εφαρμόστηκαν στα
αυτοκίνητα, στα αεροπλάνα, στην εμπορική ναυτιλία. Από την αρχή
του 20ου αιώνα άρχισε να επεκτείνεται στην παγκόσμια εμπορική
ναυτιλία, η εφαρμογή μηχανών εσωτερικής καύσης, σε
αντικατάσταση των ατμομηχανών, καθώς και η ανακάλυψη νέων

1Τζελίνα Χαρλαύτη, όπ. παρ., τόμος 5, Αθήνα.

2 ERIK BRYNJOLFSOON, ANDREW MCAFEE, Η θαυμαστή εποχή της νέας
τεχνολογίας, εκδόσεις «ΚΡΙΤΙΚΗ», Αθήνα 2016, σελ. 26. Των ιδίων, όπ. παρ., σελ.
27-28.
216
πηγών ενέργειας (πετρελαίου, ηλεκτρισμού) κ.λπ. Επίσης, οι
πολεμικές συρράξεις προκάλεσαν τη γρήγορη εξέλιξη της πολεμικής
βιομηχανίας και την παραγωγή πολεμικού υλικού.
Οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν στη «δεύτερη βιομηχανική
επανάσταση»,1 η οποία σύντομα διαδέχθηκε την πρώτη. Επηρέασε
την παραγωγική διαδικασία και την ποιότητα της καθημερινής ζωής
των πολιτών. Η κοινωνία του 20ου αιώνα, σημαδεύτηκε από την
έλευση του αυτοκινήτου, του αεροπλάνου, του τηλεφώνου, του
ηλεκτροφωτισμού, της φωτογραφίας, του ραδιοφώνου, της
τηλεόρασης, του κινηματογράφου.
Η ικανότητα μιας χώρας να βελτιώσει το βιοτικό επίπεδο των
εργαζομένων εξαρτάται από τη δυνατότητα της να αυξήσει την
παραγωγικότητα των συντελεστών παραγωγής. Ένας πολύ
σημαντικός παράγοντας αύξησης της παραγωγικότητας, αλλά όχι ο
μόνος, είναι η καινοτομία, δηλ. η νέα τεχνολογία, που αποτελεί
συντελεστή οικονομικής ανάπτυξης. Η πρώτη βιομηχανική
επανάσταση με την ατμομηχανή απελευθέρωσε μεγάλες δυνάμεις
στην οικονομία, που συνετέλεσαν στη βελτίωση της
παραγωγικότητας και φυσικά του βιοτικού επιπέδου των λαών. Το
φαινόμενο της καινοτομίας συνεχίστηκε και κατά τη δεύτερη
βιομηχανική επανάσταση με την ανακάλυψη του ηλεκτρισμού, του
βενζινοκινητήρα εσωτερικής καύσης και της υδάτινης ενέργειας. ΟΙ
μεγάλες εφευρέσεις της περιόδου αυτής και οι δευτερογενείς
επιπτώσεις, που προκάλεσαν, οδήγησαν σε ένα ακόμα κύκλο
ανάπτυξης, συνέχεια του πρώτου.2 Μια τρίτη δόση, μεγάλων
εφευρέσεων, όπως αυτές των μεταφορών (αυτοκίνητο, αεροπλάνο),
που συντόμευσαν τις αποστάσεις στις μετακινήσεις και την
τηλεπικοινωνιών, έδωσαν μια ακόμα ώθηση στην ανάπτυξη και τη
βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των λαών της Ευρώπης και όχι
μόνο.

1 Σύγχρονη Παγκόσμια Ιστορία, τόμος 1, συλλογικό έργο, σελ. 282, Εκδόσεις

Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006.
2 ERIK BRYNJOLFSSON, ANDREW MCAFEE, Η θαυμαστή εποχή της Νέας

Τεχνολογίας, εκδόσεις «ΚΡΙΤΙΚΗ», Αθήνα 2016, σελ. 125 και εξής.

217
 4.2.11. Ο Ηλεκτρισμός
Ο ηλεκτρισμός πήρε το όνομα από το ήλεκτρο (κεχριμπάρι),
που εμφανίζει στατικό ηλεκτρισμό με τριβή. Πρώτος ο Θαλής ο
Μιλήσιος (640-546 π.Χ.), ένας από τους 7 σοφούς της Αρχαίας
Ελλάδας, παρατήρησε ότι, ένα κομμάτι ήλεκτρου, που τρίβεται σε
ξηρό ύφασμα αποκτά ιδιότητες μαγνήτη. Όμως, ουσιαστικά βήματα
της επιστήμης, που οδήγησε σε πρακτικές τεχνολογικές καινοτομίες,
άρχισαν τον 17ο αιώνα.
Το 1825, εφευρέθηκε ο ηλεκτρομαγνήτης μαλακού σιδήρου.
Ένα άμεσο αποτέλεσμα του ηλεκτρομαγνήτη ήταν η εφεύρεση των
πρώτων ηλεκτροκινητήρων. Αυτό ήταν το πρώτο ουσιαστικό βήμα
της ηλεκτρολογίας. Η ευφορία που προέκυψε από τις προοπτικές για
παραγωγή φτηνής ενέργειας, που προκλήθηκε από την εφεύρεση
του ηλεκτροκινητήρα, ήταν μεγάλη στη διάρκεια του 19ου αιώνα. Ο
Werner Von Siemens, μαζί με τους αδελφούς του, συνέβαλε πολύ
στην ανάπτυξη της βιομηχανίας παροχής ηλεκτρισμού, στη
Γερμανία, στη Βρετανία και στη Ρωσία. Η λυχνία βολταϊκού τόξου
άρχισε να χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο, ιδιαίτερα σε
κεντρικούς δρόμους και πλατείες, καθώς και σε εμπορικά μέρη,
όπως λιμάνια και σιδηροδρόμους. Τη δεκαετία του 1870, ένας
ποδοσφαιρικός αγώνας φωταγωγήθηκε με λυχνίες βολταϊκού τόξου.
Με τη λυχνία «ανθρακονήματος» άνοιξε η οικιακή αγορά στη νέα
βιομηχανία παραγωγής ηλεκτρισμού. Αυτό που χρειάζοταν τώρα
ήταν να κατασκευαστούν σταθμοί παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας
και συστήματα διανομής, ώστε ο ηλεκτρισμός να μπορέσει να
ανταγωνιστεί αποτελεσματικά την παροχή αερίου. Η ανάπτυξη της
βιομηχανίας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας υπήρξε μεγάλη, ώστε
την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα (1890-1900) είχαν
δημιουργηθεί στις ΗΠΑ τρεις μεγάλες εταιρείες παραγωγής
ηλεκτρικής ενέργειας. Στην Ευρώπη, οι αδελφοί SIEMENS ίδρυσαν
επίσης αυτόνομες εταιρείες παραγωγής ηλεκτρισμού, στη Βρετανία
και στη Ρωσία. Ο ηλεκτρισμός έγινε πλέον μια εξελιγμένη
τεχνολογία, στρατηγικής σημασίας. Στα μέσα του 19ου αιώνα, η
εκμετάλλευση της υδάτινης ενέργειας συνεχίζοταν ακόμα στους
Αμερικανικούς μύλους, στα σιδηρουργία και στα εργοστάσια. Οι
ατμομηχανές χρησιμοποιούνταν κυρίως στις μεταφορές, στα
ποταμόπλοια και στους σιδηροδρόμους. Η ανακάλυψη και η

218
εφαρμογή της ηλεκτρικής ενέργειας,1 αρχικά στις μητροπόλεις και
αργότερα στην ενδοχώρα, έφερε αλλαγές στις συνήθειες και στις
συμπεριφορές των ανθρώπων και στην πνευματική ζωή. Τα
μεταφορικά μέσα, τα τραμ, την πρώτη αυτή εποχή, διεύρυναν τα
όρια των πόλεων και την εξυπηρέτηση των πολιτών, καθώς και τη
νυχτερινή ζωή. Ο ηλεκτρισμός βρήκε επίσης εφαρμογές στη
βιομηχανία και έγινε ένας δυναμικός ενεργειακός παράγοντας, που
συνέβαλε τα μέγιστα στην οικονομική ανάπτυξη, ενώ η χρήση του σε
«υψηλές συχνότητες» επέτρεψε τις τηλεπικοινωνίες μεγάλων
αποστάσεων. Η ανακάλυψη της «κοκκώδους υφής» του
ηλεκτρισμού, οδήγησε στην ανάπτυξη της ηλεκτρονικής.

4.2.12. Το τηλέφωνο
Ο τηλέγραφος, του οποίου η Ιστορία είναι παλιότερη, υπήρξε
πρόδρομος του τηλεφώνου. Μόλις όμως το 1936, ο Αμερικανός
Samuel Moors μπόρεσε να κατασκευάσει τον τηλέγραφο που είχε τη
δυνατότητα να μεταδίδει μηνύματα σε πολύ μακρινές αποστάσεις
με χαμηλό κόστος. Οι εξελίξεις αυτές δημιούργησαν την ανάγκη
κατασκευής μιας συσκευής, που θα μπορούσε να μεταφέρει την
ανθρώπινη ομιλία (δηλ. το τηλέφωνο). Το έργο αυτό
πραγματοποίησε ο Αλεξάντερ Μπελ από τη Σκωτία το 1876, στον
οποίο κατοχυρώθηκε η ευρεσιτεχνία, παρότι αναφέρεται ότι το
τηλέφωνο είχε εφευρεθεί ήδη από τον Ιταλό Αντόνιο Μεούση από
το 1856. Ο Μπελ κατασκεύασε το πρώτο αστικό τηλεφωνικό δίκτυο
το 1876. Το τηλέφωνο υπήρξε μια επαναστατική εφεύρεση στο
σύστημα των επικοινωνιών. Τη δεκαετία του 1980, εμφανίστηκε το
κινητό τηλέφωνο, που επεκτάθηκε με αστραπιαία ταχύτητα.

4.2.13. Η Επανάσταση στις μεταφορές

4.2.13.1. Το αυτοκίνητο
Λίγο μετά το 1882, ο Daimler (με τη συνεργασία του Maybach)
κατασκεύασε μια μηχανή υψηλής ταχύτητας, που λειτουργούσε με
καύσιμο το πετρέλαιο ή τη βενζίνη. Ο Daimler και ο Maybach, εκτός

1- Donald Carwell, Ιστορία της Τεχνολογίας, Εκδ. ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, Αθήνα 2000, σελ.
392 και εξής.
- ERIC BRYNJOLFSSON, ANDREW MCAFEE, Η θαυμαστή εποχή της Νέας
Τεχνολογίας, Εκδόσεις «ΚΡΙΤΙΚΗ», Αθήνα 2016.
219
από την παραπάνω μηχανή, κατασκεύασαν, περί το 1886, το πρώτο
αυτοκίνητο. Ο Armand Peugeot (1849-1915) στη Γαλλία, άρχισε
σύντομα να κατασκευάζει αυτοκίνητα με μηχανές Daimler (το 1889).
Ένας άλλος που ανέλαβε την κατασκευή και ανάπτυξη της νέας
μηχανής ήταν ο Karl Benz το 1883. Ο K. Benz χρησιμοποίησε την
«ηλεκτρική ανάφλεξη», η οποία σύντομα βρήκε καθολική εφαρμογή
στις μηχανές υγρών καυσίμων των αυτοκινήτων. Μέσα σε 20 χρόνια
από την κατασκευή της πρώτης μοτοσυκλέτας (1885) η νέα υψηλής
ταχύτητας ελαφρά βενζινομηχανή χρησιμοποιήθηκε στην πρώτη
πτήση στον αέρα. Τα ονόματα Daimler, Peugeot, Benz έγιναν
επωνυμίες αυτοκινήτων.
Τα πρώτα αυτοκίνητα αντιμετωπίστηκαν από πολλούς ως
«άμαξες χωρίς άλογα» και χρησιμοποιήθηκαν για τη μεταφορά
ευπόρων οικογενειών από το σπίτι τους στο σιδηροδρομικό σταθμό
και επιστροφή ή για περιπάτους αναψυχής γύρω από την πόλη. Οι
δρόμοι ήταν ακόμα ακατάλληλοι, αφού είχαν φτιαχτεί να
εξυπηρετούν τις άμαξες με τα άλογα. Χρειάζονταν λοιπόν δρόμοι για
να μπορούν να κινούνται τα μηχανοκίνητα αυτοκίνητα. Το τελευταίο
τρίμηνο του 19ου αιώνα κυριαρχούσε - ιδιαίτερα στη Γαλλία - η μόδα
του ποδηλάτου (από τα τέλη της δεκαετίας του 1860). Οι κοινωνικές
και πολιτιστικές συνέπειες του ποδηλάτου ήταν έκδηλες: π.χ.
χειραφέτηση των γυναικών, αφού άρχισαν να χρησιμοποιούν, κι
αυτές, το ποδήλατο στους δρόμους.
Η έξαρση της χρήσης του ποδηλάτου έγινε η αιτία να γίνουν
προσπάθειες για βελτίωση του οδικού δικτύου. Το 1888
ανακαλύφθηκε ο ελαστικός τροχός με τον αεροθάλαμο (σαμπρέλα)
που αναβάθμισε τη χρήση του ποδηλάτου. Έτσι, ανακαινίστηκαν οι
δρόμοι, τοποθετήθηκαν πινακίδες, δημιουργήθηκαν επισκευαστικά
συνεργεία, τυπώθηκαν οδικοί χάρτες... Έχοντας δημιουργηθεί πλέον
οι κατάλληλες συνθήκες τόσο στην Ευρώπη, όσο και στις ΗΠΑ, το
αυτοκίνητο πέτυχε να αναγνωρισθεί και να αναπτυχθεί. Για την
κίνηση του, επικράτησε η βενζινομηχανή έναντι των άλλων
δυνατοτήτων: δηλ. της ατμομηχανής και του ηλεκτροκινητήρα. Τα
πρώτα βενζινοκίνητα αυτοκίνητα ήταν ξύλινες άμαξες αλόγων, με
κινητήρα κρυμμένο, διακριτικά, κάτω από το αμάξωμα και το τιμόνι
στη θέση που ήταν τα ηνία (γκέμια) των αλόγων.
Το αυτοκίνητο άρχισε να αναπτύσσεται για το ευρύ κοινό στη
Γαλλία. Εγκαταλείφθηκε η ιππήλατη άμαξα και επινοήθηκαν οι
220
προδιαγραφές του σημερινού αυτοκινήτου. Την πρώτη δεκαετία του
20ου αιώνα, πρώτα ονόματα στον κόσμο του αυτοκινήτου ήταν το
Peugeot, το Mors, το Levassor, το De Dion... Η πρωτοπορία των
Γάλλων πέρασε σύντομα στις ΗΠΑ. Το πιο αντιπροσωπευτικό όνομα
στην Αμερική ήταν αυτό του Henry Ford (1863-1947). Ο Ford
μηχανικός και επιχειρηματίας, κατασκεύασε το πρώτο αυτοκίνητο το
1896 και το 1903 και ίδρυσε τη Ford motor company. Η Ford ήξερε
ότι υπάρχει μια αγορά τεραστίων διαστάσεων με υψηλό βιοτικό
επίπεδο στις ΗΠΑ και το ζητούμενο ήταν να κατασκευάσει ένα
αυτοκίνητο για μαζική χρήση και όσο γίνεται φθηνότερο. Ο πρώτος
στόχος – για μαζική χρήση – επιτεύχθηκε με την κατασκευή του
μοντέλου T. της Ford. Διέθετε άνεση, ήταν εύκολο στην οδήγηση και
στη συντήρηση, συνδύαζε την ποιότητα και την πρακτική. Η μηχανή
έπαιρνε μπροστά με τη μανιβέλα. Το μοντέλο Τ. γνώρισε μεγάλη
επιτυχία. Για τη μείωση του κόστους εφαρμόστηκε το 1913 η κάθετη
γραμμή παραγωγής (συναρμολόγησης), που βασίστηκε στην
επιστημονική οργάνωση του Φ. Τέιλορ, με συνέπεια η Ford Company
να πρωταγωνιστήσει το 19ο αιώνα στην αγορά του αυτοκινήτου. Το
αυτοκίνητο αυτό έμεινε στην παραγωγή και στην αγορά μέχρι το
1927. Την εποχή αυτή, η Ford κατασκεύαζε ένα αυτοκίνητο κάθε
φορά, αξιόπιστο και φθηνό, ώστε η μεγάλη πλειοψηφία των
Αμερικανών να μπορεί να το αγοράσει. Οι Βρετανοί που υπήρξαν
πρωτοπόροι στο σιδηρόδρομο, έπαιξαν δευτερεύοντα ρόλο στην
ανάπτυξη του αυτοκινήτου. Στη Βρετανία, την εποχή αυτή, το πιο
γνωστό αυτοκίνητο, ήταν η Rolls Royce.
Τις επόμενες δεκαετίες άρχισαν να δημιουργούνται, σε όλες τις
ανεπτυγμένες χώρες, αυτοκινητοβιομηχανίες. Η Γαλλία το 1905 είχε
ήδη κατασκευάσει 14.000 αυτοκίνητα. Οι σημαντικότερες όμως
καινοτομίες έγιναν στις ΗΠΑ. Το αυτοκίνητο επέσπευσε την
εξάπλωση των οδικών συγκοινωνιών, την αστικοποίηση και τη
βελτίωση της αγροτικής παραγωγής με τα αγροτικά μηχανήματα και
αυτοκίνητα. Αξιόλογη βιομηχανία αυτοκινήτων είχε δημιουργήσει
την εποχή αυτή και η Ιταλία [Λάντσια, Μπουγκάτι, Άλφα Ρομέο
(1906-1920...)].1

1Σύγχρονη Παγκόσμια Ιστορία (20ος αιώνας), συλλογικό έργο, τόμος 3, σελ. 276,
Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006.
221
 4.2.13.2. Το αεροπλάνο
Η εφεύρεση της βενζινομηχανής ή της πετρελαιομηχανής,
εξάλειψαν ένα σοβαρό εμπόδιο για την ανάπτυξη του αεροπλάνου.
Οι απαραίτητες προϋποθέσεις, που έπρεπε να καλύψει ήταν να
προσγειώνεται και να απογειώνεται με δική του ισχύ, να
αυξομειώνει το ύψος του και να αλλάζει κατεύθυνση με
πρωτοβουλία και τον έλεγχο του πιλότου. Οι αδελφοί Wright από τις
ΗΠΑ ξεκίνησαν να κατασκευάζουν το 1899 ένα μικρό διπλάνο. Το
1903 το διπλάνο των Wright με δύο έλικες, κινούμενο με
βενζινομηχανή έκανε την πρώτη μηχανοκίνητη πτήση. Το 1905,
μετέφεραν με το αεροπλάνο τους, τους πρώτους επιβάτες. Όμως, τη
δεκαετία που προηγήθηκε του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η
πρωτοπορία του αεροπλάνου πέρασε στη Γαλλία, όπως συνέβη και
με το αυτοκίνητο. Μετά τους αδελφούς Wright, οι επόμενοι
πρωτοπόροι της αεροπορίας ήταν οι Γάλλοι. Το γεγονός αυτό
αποδίδεται στην κρατική υποστήριξη της αναπτυσσόμενης
αεροπορικής βιομηχανίας.
Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (1914-1918)
εμφανίστηκαν τα αεροσκάφη1 και τα άρματα μάχης..., που έπαιξαν
σημαντικό ρόλο στην έκβαση των πολεμικών επιχειρήσεων. Αρχικά,
τα αεροπλάνα, επειδή δεν διέθεταν οπλισμό, χρησιμοποιούνταν ως
αναγνωριστικά. Από το 1915, εξοπλίστηκαν με μυδραλιοβόλα και
στη συνέχεια μπήκαν στον πόλεμο και τα βομβαρδιστικά. Έτσι, η
πολεμική αεροπορία έγινε το όπλο το μέλλοντος. Ως τύποι
αεροσκαφών αναφέρονται τα μονοπλάνα, τα διπλάνα και τα
τριπλάνα. Οι πόλεμοι εισήγαγαν στο αεροπλάνο μεγάλες
τεχνολογικές καινοτομίες: τα ραντάρ, τους αεριωθούμενους
κινητήρες, τα συστήματα μετεωρολογικών προβλέψεων..., κι έτσι
οδήγησαν στην κατασκευή αεροσκαφών μεγάλων απαιτήσεων.
Σε ότι αφορά την πολιτική χρήση, πριν από το Β’ Παγκόσμιο
Πόλεμο (περίοδος του Μεσοπολέμου), το αεροπλάνο περιορίζοταν
σε μερικές πειραματικές μεταφορές του ταχυδρομείου και στις
μετακινήσεις μιας μικρής ελίτ επιβατών, στις ΗΠΑ. Η ανάπτυξη της
πολιτικής αεροπορίας, στις διάφορες χώρες, καθορίζοταν από τους
εκάστοτε πολιτικούς, οικονομικούς και γεωγραφικούς παράγοντες. Η

1Σύγχρονη Παγκόσμια Ιστορία (20ος αιώνας), συλλογικό έργο, τόμος 3, σελ. 276, εκδ.
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006.
222
πολιτική αεροπορία ήταν αρχικά επιδοτούμενη από τα κράτη. Τα
Βρετανικά πολιτικά αεροσκάφη είχαν κλασικά ονόματα, όπως
«Heracles», «Aurora», «Cleo», «Skulla»...
Οι μεγάλες αποστάσεις της Ηπειρωτικής Αμερικής, πρόσφεραν
στις αερογραμμές ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα έναντι των
σιδηροδρόμων και των οδικών μεταφορών, που δεν ίσχυε στην ίδια
έκταση στις Ευρωπαϊκές Χώρες. Τη δεκαετία του 1930, τα κυριότερα
αεροσκάφη ήταν: το Boeing 247, το Lockheed «Electra» και το
Douglas DC2, καθώς και το μεγαλύτερο DC3 (στις ΗΠΑ). Η
αξιοσημείωτη βελτίωση στην απόδοση και στην αξιοπιστία των
εμπορικών αεροπλάνων στο διάστημα, μεταξύ των δύο πολέμων,
οφειλόταν στις εξελίξεις σε όλους τους τομείς, κατασκευής και
λειτουργίας των αεροσκαφών.
Στο διάστημα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου - και κυρίως μετά
τον πόλεμο - διάφοροι φορείς στη Γερμανία διεξήγαγαν πολλές
αεροναυτικές έρευνες. Μια καινοτομία ήταν ο «κινητήρας
αεριώθησης», που οφείλοταν σε ένα νεαρό Γερμανό, απόφοιτο
μηχανολόγο, τον Ohain. Ο κινητήρας αεριώθησης του Ohain
χρησιμοποιήθηκε σε ένα πειραματικό αεροπλάνο τον Αύγουστο του
1939. Η πορεία ανάπτυξης του κινητήρα αεριώθησης στη Βρετανία
άρχισε με ένα νεαρό ταξίαρχο της αεροπορίας, ο οποίος εκτός από
τις ικανότητες του, είχε θεωρητικές γνώσεις, αποφασιστικότητα και
αγάπη για τις αεροπορικές πτήσεις. Κατατάχτηκε στη RAF ως
εκπαιδευόμενος και αργότερα του ανατέθηκε να γράψει μια
πραγματεία με θέμα «Μελλοντική ανάπτυξη του σχεδίου
κατασκευής (design) των αεροσκαφών».1 Υποστήριξε ότι οι πτήσεις
με μεγάλες ταχύτητες και σε μεγάλες αποστάσεις θα έπρεπε να
γίνονται σε μεγάλο υψόμετρο, όπου η αντίσταση του αέρα είναι
μικρότερη. Πήρε δίπλωμα ευρεσιτεχνίας το 1930 και ασχολήθηκε με
την ανάπτυξη του κινητήρα αεριώθησης το Μάρτιο του 1936. Ο
κινητήρας αυτός απαιτούσε υλικά που να μπορούν να αντέξουν σε
μεγάλες καταπονήσεις και θερμοκρασίες.
Κατά την μεταπολεμική περίοδο, που πραγματοποιείται
οικονομική ανάπτυξη, το αεροπλάνο περνάει σε ένα ολοκληρωμένο
σύστημα αεροπορικών μεταφορών, το οποίο σφραγίζει το δεύτερο
ήμισυ του 20ου αιώνα (από το 1950 και μετά). Η πολιτική αεροπορία

1 Donald Cardwell, όπ. παρ., σελ. 462.

223
εδραιώνεται ως μέσο μεταφοράς, αρχικά στις ΗΠΑ με την κατασκευή
μεγάλων Τζετς και οι αεροπορικές, μεταφορές ξεπέρασαν τις
σιδηροδρομικές, κυρίως στις μεγάλες αποστάσεις. Εξίσου δυναμική
ανάπτυξη στην πολιτική αεροπορία, παρατηρήθηκε και στον
Καναδά, στην Ευρώπη και στη Σοβιετική Ένωση, όπου ο όγκος των
αεροπορικών δρομολογίων σημείωσε εντυπωσιακή άνοδο:
Διπλασιάστηκε μεταξύ 1948 και 1965.1 Ειδικότερα, μεγάλη αύξηση
αεροπορικών μεταφορών σημειώθηκε στα υπερατλαντικά ταξίδια
(από το 1958). Από τότε η ανάπτυξη των διεθνών αεροπορικών
μεταφορών έγινε ταχύτατη και το 1970 έφτασε τα 300 εκατομμύρια
επιβάτες το χρόνο, ενώ το 1997 έφτασε το 1,2 δισεκατομμύρια
επιβάτες.2 Η μεγαλύτερη αεροπορική εταιρεία στον κόσμο, ιδρύθηκε
από τον Έντουαρντ Μπόινγκ, το 1961 στις ΗΠΑ.

4.2.14. Η Ιατρική
Η Ιατρική - της οποίας το ιστορικό είναι στενά συνδεδεμένο με
τη Χημεία - είχε να επιδείξει αρχικά ελάχιστα στοιχεία προόδου,
παρά την εξέλιξη της επιστήμης, κάτι που δεν συνέβαινε με άλλα
επαγγέλματα. Ωστόσο, οι επιστήμονες, γιατροί, αναφέρουν ως
παραδείγματα αποτελεσματικής αντιμετώπισης ασθενειών, τον
επιλόχειο πυρετό και τη χολέρα, που αντιμετωπίστηκαν θετικά,
κοντά στα μέσα του 19ου αιώνα.
Οι αρχικές έρευνες του Γάλλου χημικού και βιολόγου Παστέρ
(1822-1895) αφορούσαν την οργανική χημεία. Τα πειράματα του
αποκατέστησαν, το 1857, τη θεωρία του, ιδιαίτερα «την οπτική
δράση των οργανικών κρυστάλλων και την ισομέρεια». Εδραίωσε τη
θεωρία του για τους νοσογόνους μικροοργανισμούς και την
επιστήμη της μικροβιολογίας. Τεχνολογικά και επιστημονικά, η
δεκαετία του 1860, υπήρξε καρποφόρα.
Η γνωστότερη ανακάλυψη στη σύγχρονη ιατρική και τη χημική
τεχνολογία ήταν τα αντιβιοτικά. Ο Αλεξάντερ Φλέμινγκ (Fleming),
1881 - 1955, στο Λονδίνο αναζητούσε, για μεγάλη χρονική περίοδο,
το φάρμακο που θα κατέστρεφε τα παθογόνα μικρόβια, χωρίς να
προκαλεί βλάβες στον οργανισμό. Το 1928, ενώ μελετούσε ένα

1 Σύγχρονη Παγκόσμια Ιστορία (20ος αιώνας), Συλλογικό έργο, τόμος 5, Έκδοση

Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006.
2 Σύγχρονη Παγκόσμια Ιστορία, τόμος 5, όπ. παρ., σελ. 278.

224
σύνολο οργανισμών σταφυλόκοκκου, έπεσε πάνω σε αυτούς, ένα
είδος μούχλας και τους κατέστρεψε. Ο A. Fleming, παρότι
αναγνώρισε τη σημασία της ανακάλυψης του αυτής, δεν έκανε
τίποτα για την αξιοποίηση της, μέχρι το 1938, όταν δύο άλλοι
γιατροί/ερευνητές στην Οξφόρδη κατάφεραν να απομονώσουν την
πενικιλίνη και ύστερα από επιτυχημένες δοκιμές σε ζώα το 1941,
μπόρεσαν να τη δοκιμάσουν σε βαριά ασθενή, που έπασχε από
σηψαιμία. Η πενικιλίνη επέφερε σοβαρή βελτίωση της κατάστασης
του. Επειδή η Βρετανία αδυνατούσε - λόγω του πολέμου - να την
αξιοποιήσει και να παράγει μεγάλης κλίμακας παραγωγή του νέου
αυτού φαρμάκου, ανέλαβαν οι ΗΠΑ το ρόλο αυτό. Μέχρι το 1944
(απόβαση στη Νορμανδία) παρήγαγαν αρκετή διαθέσιμη ποσότητα
για τη θεραπεία των ασθενών.
Η ανακάλυψη των ακτίνων Χ το 1895, καθώς και η ανακάλυψη
της ραδιενέργειας του Ουρανίου το 1896 αποτέλεσαν μια άλλη
επανάσταση στην Ιατρική. Οι ακτίνες Χ αξιοποιήθηκαν άμεσα στην
Ιατρική, ενώ η ραδιενέργεια χρησιμοποιήθηκε για τη θεραπεία του
καρκίνου. Η πρόοδος στην πυρηνική φυσική ήταν ραγδαία μεταξύ
των δύο πολέμων του 20ου αιώνα. Μια ακόμα ανακάλυψη της
Γερμανικής χημικής βιομηχανίας ήταν αυτή του αναλγητικού
(παυσίπονου), που έγινε γνωστό με την ονομασία ασπιρίνη.

4.2.15. Η τρίτη Βιομηχανική επανάσταση

4.2.15.1. Η πληροφορική
Το δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα ήρθε η τρίτη Βιομηχανική
επανάσταση με την εφεύρεση της πληροφορικής.1 Ο προσωπικός
υπολογιστής (PC) έγινε μέσα σε λίγο χρόνο ένα από τα πιο
διαδεδομένα εργαλεία στο χώρο εργασίας - και όχι μόνο -, που
άλλαξε την καθημερινή ζωή του ανθρώπου στο σπίτι, στην εργασία,
στην ψυχαγωγία. Το 1981, η εταιρεία IBM λάνσαρε, πρώτη, τον
προσωπικό υπολογιστή, ο οποίος κατόρθωσε να εισβάλλει δυναμικά
στην αγορά. Σήμερα τα PC σε ολόκληρο τον κόσμο αριθμούν
εκατομμύρια. Είναι προσιτά σε όλους και έχουν κατακτήσει το χώρο
εργασίας, του σχολείου, της πληροφόρησης και του ελεύθερου
χρόνου.

1 Σύγχρονη Παγκόσμια Ιστορία, όπ. παρ., τόμος 8, σελ. 277.

225
 Από το 1955, οι ΗΠΑ είχαν ηγηθεί στην τεχνολογία των
υπολογιστών, παρότι τα επόμενα χρόνια είχε κερδίσει έδαφος και η
Ιαπωνία. Στην περίπτωση του «καθολικού υπολογιστή» (ENIAC),
λέγεται ότι προέκυψε ως αποτέλεσμα πολυάριθμων
λεπτομερειακών προσθηκών, οι οποίες οδήγησαν στην ολοκλήρωση
του. Ο ENIAC (Electronic Numerical Integrator and Calculator, 1943-
1946) υπήρξε ο κύριος πρόγονος όλων των αμερικανικών
ηλεκτρονικών υπολογιστών.
Ο υπολογιστής αντιπροσωπεύει σήμερα μια από τις
κυριότερες στρατηγικές τεχνολογίες. Βρίσκεται σε κάθε εκδήλωση
της ιδιωτικής, επαγγελματικής και δημόσιας ζωής. Ο καθολικός
υπολογιστής είναι προϊόν του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα.
Από το 1968, οι ΗΠΑ προχώρησαν στη δημιουργία
διασύνδεσης χιλιάδων δικτύων, που χρησιμοποιούν κοινό
πρωτόκολλο επικοινωνίας: WWW (World, Wide, Web = παγκόσμιος
ιστός). Κάθε χρήστης PC, εφοδιασμένος με αποκωδικοποιητή
(Μόντεμ) μπορεί να συνδεθεί με το διαδίκτυο μέσω ενός παροχέα
πρόσβασης (σε τράπεζες, ηλεκτρονικό ταχυδρομείο κ.λπ.). Από τότε,
η σύνδεση ενός υπολογιστή με το διαδίκτυο (Internet) έγινε
εξαιρετικά απλή. Το διαδίκτυο πήρε ταχεία ανάπτυξη και έφτασε να
καλύπτει τράπεζες, επιχειρήσεις, βιβλιοθήκες, δημόσιες υπηρεσίες,
οικογένειες... κ.ά. Με τη δημιουργία του WWW, οι διαθέσιμες
πληροφορίες του διαδικτύου πλήθυναν και πήραν προσιτή μορφή
(από το 1991). Το internet έχει το χαρακτήρα πολυμέσου: εκτός από
κείμενα παρουσιάζει και εικόνες, ταινίες, ήχους... Ο κάθε χρήστης
έχει τη δυνατότητα να έχει πρόσβαση στις πληροφορίες αυτές, αλλά
και να εισάγει στο διαδίκτυο τις δικές του. Το διαδίκτυο σήμερα
απλώνεται σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Η λέξη «τεχνολογία» δημιουργήθηκε το 17ο αιώνα. Μεταξύ
1700 και 1900 κύριοι εκφραστές της τεχνολογίας ήταν οι χώρες της
Δυτικής Ευρώπης και οι ΗΠΑ. Από το 1945 εισέρχεται στο club της
τεχνολογίας και η Ιαπωνία.
Προϊόντα του 20ου αιώνα ήταν επίσης η ατομική ενέργεια και
τα διαστημικά ταξίδια. «... Όπως ο μηχανισμός των Αντικυθήρων - το
πρώτο ίσως παράδειγμα μαθηματικής τεχνολογίας - σηματοδοτεί την
αρχή της ιστορίας μας, έτσι ο υπολογιστής την ολοκληρώνει».1

1 Donald Cardwell, όπ. παρ., σελ. 537.

226
 4.2.15.2. Η ψηφιακή τεχνολογία
Η ψηφιακή τεχνολογία καλύπτει μια ευρύτατη περιοχή
εφαρμογών και η εξέλιξη της συνεχίζεται χωρίς σταματημό. Η
εφαρμογή GPS για παράδειγμα - εφοδιασμένο με λογισμικό
πλοήγησης - είναι γνωστό σε όλους τους οδηγούς, επαγγελματίες
και μη. Πληροφορεί ποια είναι ακριβώς η θέση του αυτοκινήτου
μέσα στο οδικό δίκτυο και ποια διαδρομή είναι γενικά καλύτερη να
ακολουθήσει για να φτάσει στον προορισμό του. Γνωρίζει δηλ. τα
χαρακτηριστικά του δρόμου (κύριες και δευτερεύουσες αρτηρίες).
Πρόκειται για μια σημαντική εφεύρεση της ψηφιακής τεχνολογίας,
που διευκολύνει τους οδηγούς να κυκλοφορούν στις μεγάλες κυρίως
πόλεις, που το οδικό δίκτυο είναι πολυδαίδαλο.
Η νέα ανακάλυψη του «Waze» είναι ένα σύστημα πλοήγησης
εξελιγμένης μορφής. Το waze πάει πολύ μακρύτερα από το GPS: Δεν
γνωρίζει απλά ποια διαδρομή είναι γεωγραφικά συντομότερη, αλλά
ποια διαδρομή, αυτή τη στιγμή, είναι καλύτερη, με τις παρούσες
κυκλοφοριακές συνθήκες (μποτιλιάρισμα, ατυχήματα κ.λπ.), που
δυσκολεύουν την κυκλοφορία των αυτοκινήτων. Το GPS, σε
σύγκριση με το waze είναι παρωχημένο.
Με άλλα λόγια, το waze δεν περιέχει απλά ένα στατικό χάρτη
του οδικού δικτύου, όπως το GPS, αλλά παρέχει και τρέχουσες
ενημερώσεις για τις κυκλοφοριακές συνθήκες των δρόμων, άρα
αποφεύγει τους δρόμους, όπου υπάρχει μεγάλη κυκλοφοριακή
συμφόρηση. Η εφαρμογή αυτή έγινε εφικτή χάρη στην ψηφιακή
τεχνολογία την τελευταία τριακονταετία.

4.2.16. Η ατομική βόμβα

Το πρόγραμμα κατασκευής της ατομικής βόμβας ανέπτυξαν οι
Η.Π.Α. (Office of Scientific Research and Development). Τον
Αύγουστο του 1942, θεσπίστηκε το Μανχάταν, ως περιφέρεια του
σώματος των μηχανικών για τη διεξαγωγή των απαραίτητων
εργασιών, σχετικά με το πρόγραμμα της ατομικής βόμβας. Μέχρι το
1945, τα επί μέρους προβλήματα είχαν ξεπεραστεί και
κατασκευάστηκαν δύο ατομικές βόμβες, μια ουρανίου και η άλλη
του πλουτωνίου, με τεράστια εκρηκτική δύναμη. Τον Ιούλιο του
1945 έγινε επιτυχής δοκιμή της βόμβας πλουτωνίου στην έρημο
New Mexico. Ένα μήνα αργότερα, στις 6 Αυγούστου 1945, οι
Αμερικανοί έριξαν στη Χιροσίμα (Ιαπωνία) την πρώτη βόμβα
227
ουρανίου και λίγο μετά στις 9 Αυγούστου 1945, τη δεύτερη βόμβα
πλουτωνίου, στο Ναγκασάκι, με δραματικές συνέπειες, τόσο σε
ανθρώπινες ζωές, όσο και σε περιβαλλοντικές καταστροφές.
Στην περιοχή της έκρηξης παράγεται φωτιά εκατομμυρίων
βαθμών και λάμψη που τυφλώσει σε απόσταση χιλιομέτρων. Το
ωστικό κύμα που προκαλείται κατά την έκρηξη, απλώνεται με
τεράστια ταχύτητα και καταστρέφει τα πάντα στο διάβα του. Η
ακτινοβολία έχει καταστροφικές συνέπειες, ακόμα και μετά από
πολλά χρόνια.1
Οι βόμβες στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι άλλαξαν το
συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των ισχυροτέρων χωρών και έφεραν
την εποχή του Ψυχρού Πολέμου ανάμεσα στις Η.Π.Α. και στη
Σοβιετική Ένωση. Το 1949, όταν η ΕΣΣΔ έφτιαξε τη δική της ατομική
βόμβα, δημιουργήθηκε μια νέα ισορροπία δυνάμεων στον πλανήτη.
Τα επόμενα χρόνια απέκτησαν ατομικές βόμβες και εισήλθαν στον
κόσμο της ατομικής ενέργειας η Βρετανία, η Γαλλία, η Κίνα και η
Ινδία και σήμερα η Βόρεια Κορέα. Το νέο σκηνικό, οδήγησε στην
«Ισορροπία του Τρόμου», που μπορεί - αν χαθεί ο έλεγχος - να
προκαλέσει την καταστροφή του πλανήτη.

4.2.17. Η κατάκτηση του διαστήματος

Τώρα που ο άνθρωπος έχει κατακτήσει τη γη με τα θαλάσσια
ταξίδια του Χρ. Κολόμβου, του Βάσκο ντα Γκάμα, του Φερδινάνδου
Μαγγελάνου και άλλων θαλασσοπόρων, η προσοχή του ανθρώπου
στράφηκε στο διάστημα.
Στα διαστημικά ταξίδια επιδόθηκαν με ιδιαίτερο ζήλο και
ανταγωνιστική διάθεση οι ΗΠΑ και η Κομμουνιστική Ρωσία. Η Ρωσία
γεωγραφικά ανήκει στην Ευρώπη. Όμως, ιδεολογικά και
συναισθηματικά μοιάζει να ανήκει στο δικό της κόσμο. Η Αμερική
κατοικείται από Ευρωπαϊκούς λαούς, άρα είναι προέκταση της
Ευρώπης. Μερίδιο των επιτυχιών της ανήκει και στην Ευρώπη.
Το μέλλον στον τομέα αυτό διαγράφεται εξίσου τολμηρό, αν
όχι τολμηρότερο. Μπορεί κανείς να υποθέσει ότι τους επόμενους
αιώνες, ο άνθρωπος θα επικεντρωθεί στην κατάκτηση του
διαστήματος και στα διαστημικά ταξίδια.

1 Σύγχρονη Παγκόσμια Ιστορία, όπ. παρ., τόμος 4, σελ. 280.

228
 Το Φεβρουάριο του 1962, ο πλωτάρχης J.H. Glenn «διέγραψε
τροχιά γύρω από τη γη» κι έτσι ξεκίνησε μια σειρά από Αμερικανικές
πτήσεις, που οδήγησαν στην αποστολή «Απόλλο». Οι αποστολές
αυτές έφτασαν στο αποκορύφωμα τους τον Ιούλιο του 1969 με την
προσελήνωση του Armstrong και του Aldrin και την ασφαλή
επιστροφή τους στη γη: προσθαλάσσωση στον Ειρηνικό Ωκεανό.1
Πρόγραμμα διαστημικών ταξιδιών εφήρμοσε και η Σοβιετική
Ένωση.

4.2.18. Τα επιτεύγματα στην ψυχαγωγία

4.2.18.1. Το ραδιόφωνο
Το ραδιόφωνο εμφανίστηκε ουσιαστικά τον 20ο αιώνα.
Ξεκίνησε με τη θεωρία του Maxwell. Το 1879, η Ακαδημία επιστημών
του Βερολίνου πρόσφερε ένα βραβείο σε αυτόν, που θα μπορούσε
να αποδείξει ότι ένα μεταβαλλόμενο (ή μεταβατικό) ηλεκτρικό
πεδίο δημιουργεί ένα μεταβατικό μαγνητικό πεδίο και αντίστροφα.
Τα πειράματα που έγιναν επιβεβαίωσαν τη θεωρία του Maxwell κι
έτσι εδραιώθηκε η αλήθεια για τα ηλεκτρονικά κύματα (τύπου
Maxwell), στον κενό χώρο. Τα Ερτζιανά κύματα, δηλ. τα
ηλεκτρομαγνητικά κύματα, η διάδοση των οποίων σε συχνότητα
3.000 γιγαχέρτς αποτελεί τη βάση στην οποία στηρίζεται η
λειτουργία των ραδιοεπικοινωνιών. Η πιο αξιοσημείωτη τεχνολογική
και βιομηχανική ανάπτυξη στο πρώτο τρίμηνο του 20ου αιώνα, ήταν
αυτή της ραδιοφωνικής βιομηχανίας και φυσικά της ηλεκτρονικής
τεχνολογίας.
Το 1920, εγκαταστάθηκε στο Πίτσμπουργκ των ΗΠΑ
(Πενσυλβάνια) ο πρώτος ραδιοφωνικός σταθμός, που μετέδιδε
μουσική και ειδήσεις και τον επόμενο χρόνο μετέδωσε τα
αποτελέσματα των προεδρικών εκλογών στην Αμερική.2 Οι έρευνες
βέβαια για την εφεύρεση αυτή ξεκίνησαν κοντά στο τέλος του 19ου
αιώνα. Τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, οι τεχνολογικές
καινοτομίες συνέβαλαν στη βελτίωση της μετάδοσης και λήψης του
ραδιοφώνου και άνοιξαν το δρόμο στη μαζική εξάπλωση των
ραδιοφωνικών συσκευών. Στη διάρκεια του μεσοπολέμου, το
ραδιόφωνο γίνεται το σημαντικότερο μέσο επικοινωνιών σε μεγάλες

1 Donald Cardwell, όπ. παρ., σελ. 484.

2 Σύγχρονη Παγκόσμια Ιστορία, όπ. παρ., τόμος 3, σελ. 277.
229
αποστάσεις και αντιπροσωπεύει μια ακόμα επανάσταση στον κόσμο
της πληροφόρησης. Οι εφαρμογές του στην καθημερινή ζωή, καθώς
και στο στρατιωτικό τομέα ήταν πολλές και πολύτιμες, είτε ως
όργανο εκπαίδευσης, είτε ως όργανο πληροφόρησης, προπαγάνδας
και προσηλυτισμού των μαζών...

4.2.18.2. Η Τηλεόραση
Τα πρώτα ηλεκτρονικά συστήματα τηλεόρασης εμφανίστηκαν
τη δεκαετία του 1920, στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη.
Η τηλεόραση στην εφαρμογή της εμφανίστηκε μέσα στη
δεκαετία του 1940 (περί το 1947-48) στις ΗΠΑ και συναγωνίστηκε με
επιτυχία τον κινηματογράφο, που διέκοψε για ένα διάστημα την
ταχεία ανοδική του πορεία. Μετά από μια μακρά περίοδο
πειραματισμών για τη μετάδοση κινουμένων εικόνων σε απόσταση,
μέσω ηλεκτρονικών σημάτων, γίνεται πραγματικότητα η τηλεόραση
περί το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.1 Πρώτη χώρα παραγωγής
ασπρόμαυρων τηλεοπτικών προγραμμάτων ήταν οι ΗΠΑ και από το
1950 άρχισαν οι δοκιμές της έγχρωμης τηλεόρασης, που τελικά
λειτούργησε τη δεκαετία του 1960. Στην Ευρώπη η τηλεόραση
άρχισε να εκπέμπει ασπρόμαυρα προγράμματα τη δεκαετία του
1960 και την επόμενη δεκαετία άρχισε να λειτουργεί η έγχρωμη.
Η τηλεόραση - μαζί με το αυτοκίνητο - χαρακτηρίζουν έκτοτε
τις κοινωνίες του πλανήτη. Η τηλεόραση στον τομέα της
επικοινωνίας και της πληροφόρησης υπερακόντισε τις εφημερίδες
και το ραδιόφωνο. Στις ΗΠΑ κυριάρχησε από την αρχή η κρατική
τηλεόραση, παράλληλα με την ιδιωτική. Στην Ευρώπη αντίθετα
κυριάρχησε μόνο η κρατική τηλεόραση μέχρι τη δεκαετία του 1980.
Το 1970, οι οικογένειες που διέθεταν συσκευή τηλεόρασης
αντιπροσώπευαν, στις ΗΠΑ το 98% των νοικοκυριών, ενώ στην
Ευρώπη το 80%.2
Η τηλεόραση κατέστησε εφικτή, σε καθημερινή βάση, τη
γνώση μακρινών πολιτιστικών γεγονότων. Η τηλεοπτική βιομηχανία
διεθνοποιήθηκε, με την καλωδιακή τηλεόραση και την
απελευθέρωση των κρατικών μονοπωλίων. Προγράμματα
μορφωτικά, αναψυχής, έρευνας, επικαιρότητας..., μακρινά και
κοντινά..., φτάσουν στο σπίτι των θεατών, χωρίς περιορισμούς, και

1, 2 Σύγχρονη Παγκόσμια Ιστορία, τόμος 6, όπ. παρ., σελ. 277.

230
τους γνωρίζουν τις συνήθειες, τον πολιτισμό, τα ήθη και έθιμα των
διαφόρων κοινωνιών ... Αλλάζουν τη χρήση του ελεύθερου χρόνου
και όλος ο κόσμος έρχεται πιο κοντά. Το πλήγμα που έφερε στον
κινηματογράφο ήταν σοβαρό.

4.2.18.3. Ο κινηματογράφος
4.2.18.3.1. Η εφεύρεση και η εξέλιξή του
Η εφεύρεση του κινηματογράφου ήταν έργο των αδελφών
August (1862-1954) και Louis Lumière (1864-1948), γιοί του Antoine
από τη Besançon της Γαλλίας. Ανακάλυψαν τη συσκευή, που ήταν
συγχρόνως μηχανή λήψης και μηχανή προβολής και εύκολα
μπορούσε να κατασκευαστεί από τους βιομήχανους, ενώ καθόρισαν
σε δεκαπέντε (15) τον αριθμό των εικόνων που έπρεπε να
αποτυπώνονται το δευτερόλεπτο για μια καλή εικόνα. Η πρώτη
ιδιωτική προβολή των αδελφών Lumière έγινε στις 22 Μαΐου 1895
στο Παρίσι και από τις 28 Δεκεμβρίου 1895 άρχισαν να
διοργανώνουν τακτικές παραστάσεις με εισιτήριο στο Μπουλβάρ
ντε Καπησί, αρ. 15. Έτσι, γεννήθηκε ο κινηματογράφος. Τα επόμενα
χρόνια έγιναν πολλές προσπάθειες να προικισθεί με ήχο και λόγο. Η
γέννηση του «ομιλούντος» κινηματογράφου τοποθετείται το 1927
στις ΗΠΑ. Οι προσπάθειες της Ουώρνερ Μπρος και Φοξ απέδωσαν
καρπούς. Η έρευνα για τον έγχρωμο κινηματογράφο ξεκίνησε το
1897, το αποτέλεσμα ωστόσο της έρευνας έγιναν αισθητά το 1934.1
Συγχρόνως σχεδόν με τους αδελφούς Lumière άρχισε να
ασχολείται με τον κινηματογράφο και ο Georges Méliès (1861-
1938). Θεωρείται από τους πρώτους επαγγελματίες
κινηματογραφιστές, καθώς και ο πρώτος που κατασκεύασε
κινηματογραφικά στούντιο στο Παρίσι. Οι προβολές γίνονταν με
μηχανήματα που κατασκεύαζε ο ίδιος. Οι ταινίες του μικρού μήκους,
αφορούσαν θέματα τρέχουσας επικαιρότητας, από το εργασιακό

1 - Ζώρζ Σαρανσόλ, ο κινηματογράφος, τόμοι 2, Επιμέλεια Ελληνικής Έκδοσης

Ροζίτα Σώκου, Έκδοση ΠΑΠΥΡΟΣ LAROUSSE, Αθήνα 1968.
- Κιθ Ρίντερ, Ιστορία του Παγκόσμιου κινηματογράφου, έκδοση Αιγόκερως, Αθήνα
2000.
- Γιάννης Σολδάτος, Ιστορία του Ελληνικού κινηματογράφου, τόμοι 3 (1900-2007),
έκδ. Αιγόκερως, Αθήνα 2000.
231
περιβάλλον ή κοινωνικά ή μυθοπλαστικά, όπως το «Ταξίδι στη
Σελήνη» και το «2.000 λεύγες υπό τη θάλασσα» το 1907.1
Ο George Mélièr - όπως και οι Αφοί Lumière - πρόβαλε τα
πρώτα χρόνια, τις ταινίες του σε πρόχειρους εξωτερικούς (π.χ.
πλατείες) και εσωτερικούς χώρους (π.χ. καφετέριες). Το νέο είδος
ψυχαγωγίας εντυπωσίασε το ευρύ κοινό, κι έτσι οι πλανόδιοι
κινηματογραφιστές έγιναν πολλοί. Τον 20ο αιώνα έγινε η μαζικότερη
μορφή ψυχαγωγίας. Δεν έμεινε όμως -μόνο- ένα βιομηχανικό
προϊόν, αλλά σταδιακά εξελίχθηκε σε είδος καλλιτεχνικό/πολιτιστικό
και εισήλθε στην κατηγορία της τέχνης (της 7ης τέχνης). Η ανάπτυξη
του ήταν ταχεία. Δημιουργήθηκαν μεγάλες κινηματογραφικές
αίθουσες προβολής στη Γαλλία και στη λοιπή Ευρώπη, που δέχονταν
τους θαυμαστές του νέου αυτού είδους ψυχαγωγίας. Το 1927, από
«βωβός» ο κινηματογράφος έγινε «ομιλητικός». Γεννήθηκαν οι
ταινίες μεγάλου μήκους με ιστορίες (σενάρια)
φανταστικές/ψυχαγωγικές, όπως και τα ντοκιμαντέρ, οι ταινίες
επικαιρότητας, οι επιστημονικές, οι έρευνας, οι κινουμένων σχεδίων
κ.λπ. Από ασπρόμαυρες οι ταινίες έγιναν έγχρωμες. Μεταξύ 1932-
1934, υιοθετήθηκε η μέθοδος της τριχρωμίας κι άρχισε να
αναπτύσσεται ο έγχρωμος κινηματογράφος. Το 1953, επινοήθηκε η
μέθοδος του σινεμασκόπ, η πανοραμική οθόνη (= οπτική μέθοδος
μεγέθυνσης της εικόνας σε μεγάλη οθόνη). Από τη δεκαετία του
1970, η ανάπτυξη της τηλεόρασης φέρνει στον κινηματογράφο τις
τεχνικές του video, ενώ η ηλεκτρονική προσφέρει στον
κινηματογράφο πολλές δυνατότητες κατασκευής εικόνων.
Αξιοποιούνται οι ψηφιακές τεχνικές, που ωθούν τον κινηματογράφο
στο χώρο της αναπαράστασης (προσομοίωσης) με τη χρήση
τεχνολογιών εικονικής πραγματικότητας.

4.2.18.3.2. Η Σχολή Vincennes

Ο ιδρυτής του οίκου Πατέ (Charles Pathé) ήταν ένας έμπορος,
που άρχισε να ενδιαφέρεται για την αναπαραγωγή στις ταινίες, της
φωνής και της μουσικής. Εγκατέστησε το ατελιέ του στο προάστιο
του Παρισιού Vincennes. Επρόκειτο για μια μικρή επιχείρηση, που
αδυνατούσε να ανταγωνιστεί τη «Σταρ Φιλμ» του G. Méliès. Περί το

1 Θανάσης Ρέντζης, Η προέλευση του κινηματογράφου, Εγκυκλοπαιδικοί θησαυροί,

τόμος 17, Εκδοτική Αθηνών, σελ. 196-198.
232
1900, ο Charles Pathé προσέλαβε τον Ferdinand Zekka και
δραστηριοποιήθηκε στην παραγωγή ταινιών στις οποίες ήταν ο ίδιος
ηθοποιός και σκηνοθέτης. Το 1902, κατασκεύασε στούντιο και
μεγάλωσε την παραγωγή του, με ταινίες ιστορικές, πολιτικές,
επίκαιρες, ρεαλιστικές, τολμηρές, θρησκευτικές, ακροβατικά... κ.ά.
Πολύ γρήγορα ο οίκος Pathé αναπτύχθηκε και οργανώθηκε:
Γύρισε φιλμ, άνοιξε παραρτήματα σε άλλες χώρες, όπως στις ΗΠΑ,
στη Βρετανία, στη Γερμανία, στο Βέλγιο, στην Ιταλία, στην Ισπανία,
στη Ρωσία, στην Καλκούτα, στη Σιγκαπούρη. Το 1908, δημιούργησε
στούντιο και εργοστάσια στις ΗΠΑ. Ο Charles Pathé έγινε πλέον
βιομήχανος, όπως οι αδελφοί Lumière. Από το 1896, ο Leon Gaumon
παρουσίασε το «Χρονοφωτογράφο Ντεμενύ». Το 1906 δημιούργησε
στούντιο και ανέθεσε την παραγωγή στη γραμματέα του Αλις Γκυ. Η
Γαλλία κυριαρχούσε πλέον στην αγορά κινηματογράφου.
Παράλληλα αναπτύχθηκε ο κινηματογράφος στη Βρετανία και
δημιουργήθηκε η Αγγλική Σχολή, η οποία ενέπνευσε τους πρώτους
Αμερικανούς σκηνοθέτες. Στις ΗΠΑ ανακαλύφθηκε ένα νέο είδος
κινηματογράφου το «Ουέστερν», που κυριάρχησε για πολλά χρόνια.
Παράλληλα, αναπτύχθηκε το Μιούζικαλ, με βασικό εκπρόσωπο το
Φρεντ Αστέρ, το γκανγκστερικό φιλμ και η κωμωδία με τον Charly
Chaplin. Στην Ιταλία ο κινηματογράφος γεννήθηκε το 1905. Πολύ
σύντομα και η Δανία πήρε θέση στην πρώτη γραμμή του
κινηματογράφου και επεκτάθηκε στη Γερμανία, που βρίσκονταν
ακόμα σε λήθαργο.
Ο κινηματογράφος πλέον σε Ευρώπη και Αμερική μετατράπηκε
σε βιομηχανία. Ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, ο κινηματογράφος αναπτύσσεται
πιο γρήγορα από την Ευρώπη. Αρχίζει να δημιουργείται η
απαραίτητη βιομηχανική και εμπορική υποδομή και το θεσμικό
πλαίσιο. Εμφανίζονται ειδικευμένοι τεχνικοί και οι αίθουσες
προβολής εφοδιάζονται με σύγχρονα μηχανήματα. Ως φυσική
συνέπεια πρόβαλε το «Σταρ Σύστεμ» με τις παχυλές αμοιβές.
Μετά από τις εξελίξεις αυτές, τα σημαντικότερα γεγονότα που
σημάδεψαν -μεταπολεμικά- τον κινηματογράφο ήταν το ανανεωτικό
«Νέο Κύμα» (Nouvelle Vague) στη Γαλλία, η αφύπνιση της Γερμανίας
και της Ρωσίας, ο Νεορεαλισμός στην Ιταλία, το Αμερικανικό
αντεργκράουντ (ριζοσπαστική καλλιτεχνική κίνηση με έργα τέχνης),
οι σουρεαλιστικές (=υπερρεαλιστικές) επιρροές στην Ευρώπη, οι
υπερπαραγωγές υψηλού κόστους στις ΗΠΑ, η εμφάνιση της
233
τηλεόρασης, που προκάλεσε την αντίδραση του κινηματογράφου,
ιδιαίτερα στην Αμερική, ο οποίος σε αντιπερισπασμό πρόβαλε την
οθόνη-γίγας, που ανταγωνίστηκε με σχετική επιτυχία την μικρή
οθόνη της τηλεόρασης.
Ο κινηματογράφος δεν περιορίζεται, ωστόσο, μόνο στην
ψυχαγωγία, έχει να παρουσιάσει και άλλα είδη, όπως το
ντοκιμαντέρ επίκαιρα, ταξίδια, εξερευνήσεις, ηλεκτρονική,
παλαιοντολογία, ιατρική, κοινωνιολογία, ιστορία, επιστημονικό
κινηματογράφο (ταινίες έρευνας, διδακτικές), κινούμενα σχέδια,1
τον ερασιτεχνικό κινηματογράφο... κ.ά.

***
Η εφεύρεση του κινηματογράφου δεν άφησε ασυγκίνητη τη
νέα Ελλάδα. Από το 1896 άρχισαν να προβάλλονται ταινίες μικρού
μήκους και το 1914 γυρίστηκε η πρώτη ταινία μεγάλου μήκους.
Σταδιακά δημιουργήθηκαν κινηματογραφικές αίθουσες και άρχισαν
να προβάλλονται ξένες παραγωγές, αρχικά του βωβού και αργότερα
(το 1934) του ομιλούντος κινηματογράφου, πρώτα σε ασπρόμαυρη
οθόνη και μετά σε έγχρωμη. Από τις πρώτες δεκαετίες του 20ου
αιώνα, άρχισαν να εμφανίζονται δειλά κινηματογραφικές
επιχειρήσεις. Τη δεκαετία του 1950, ο Ελληνικός κινηματογράφος
πήρε θέση στην εσωτερική αγορά. Η πρόοδος ήταν σημαντική, ώστε
τη δεκαετία του 1960 να κατέχει σημαντικό μερίδιο στην εσωτερική
αγορά κινηματογράφου.
Σταδιακά, οι δημιουργούμενες κινηματογραφικές αίθουσες,
άρχισαν να προβάλουν ξένες παραγωγές, αρχικά Γαλλικές και
Ιταλικές και αργότερα Χολιγουντιανές, που μετέφεραν στο ελληνικό
κοινό τα καταναλωτικά πρότυπα των χωρών παραγωγής. Η
ταραγμένη δεκαετία του 1940 ανέστειλε την πρόοδο του Ελληνικού
κινηματογράφου. Έτσι, η Ελλάδα ξεκίνησε ουσιαστικά να γράφει
ιστορία στον κινηματογράφο τη δεκαετία του 1950.
Με την έναρξη της δεκαετίας του 1970, εμφανίστηκε στο
κινηματογραφικό προσκήνιο ο νέος σκηνοθέτης Θόδωρος
Αγγελόπουλος με την ταινία «Αναπαράσταση», που διακρίθηκε ως η

1 Γιάννης Βασιλειάδης, Κινούμενα Σχέδια, Εγκυκλοπαιδικοί θησαυροί, τόμος 17,

Εκδοτική Αθηνών, σελ. 204 - 206.
234
καλύτερη ταινία της χρονιάς στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης του 1970.
Η συζήτηση με θέμα τη διάκριση μεταξύ παλιού εμπορικού
κινηματογράφου και νέου καλλιτεχνικού κινηματογράφου
αναζωπυρώθηκε με σκοπό τη ρήξη μεταξύ «κατεστημένου» και
«καινούργιου». Ο Θ. Αγγελόπουλος ήταν ο εκφραστής αυτού του
νέου κινηματογράφου. Ο καθαρά εμπορικός κινηματογράφος βάδιζε
προς τη Δύση του. Ο Νέος Ελληνικός Κινηματογράφος (ΝΕΚ)
γεννήθηκε και πάλευε να επιβιώσει. Δεν κατάφερε όμως να κερδίσει
το ενδιαφέρον των θεατών.
Το 1980, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος βραβεύτηκε με το «Χρυσό
Λιοντάρι» στο Φεστιβάλ της Βενετίας για την ταινία
«Μεγαλέξανδρος» και το 1997 βραβεύτηκε με το «Χρυσό Φοίνικα»
στο Φεστιβάλ των Καννών για την ταινία του «Μια αιωνιότητα και
μια μέρα».

235
236
ΚΕΦ. 5. Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ

237
238
 ΚΕΦ. 5. Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ

«Τα θαυμάσια του κόσμου πολλά

σαν τον άνθρωπο όμως κανένα».
Σοφοκλέους, Αντιγόνη (497-406 π.Χ.)

«Αρετήν επαίνει».
Σόλων, (640-560 π.Χ.)

Όταν άρχισα να ασχολούμαι με το έργο αυτό - «Ευρώπη, ο

καρπός της Ελλάδος»1 - ένιωσα ότι η μη αναφορά στην πνευματική
και καλλιτεχνική ζωή της Ευρώπης, θα άφηνε ένα μεγάλο κενό και
θα αδικούσε του Ευρωπαίους πνευματικούς δημιουργούς. Το
ανεπαρκές γνωστικό μου επίπεδο, πάνω στο θέμα αυτό, μου
δημιουργούσε αναστολές. Τελικά, αποφάσισα να τολμήσω.
Περιορίστηκα όμως σε μια άκρως συνοπτική παρουσίαση,
αλιεύοντας πληροφορίες από εργασίες αξιόλογων ερευνητών,
λαμπρούς γνώστες της Ευρωπαϊκής πνευματικής και καλλιτεχνικής
ζωής, τους οποίους και ευχαριστώ.

5.1. Η Ελληνική κληρονομιά στην Ευρώπη

Είναι γενικά γνωστό ότι ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός
οικοδομήθηκε πάνω στα πνευματικά επιτεύγματα των Ελλήνων: Του
Αρχαίου και του Ελληνοχριστιανικού πολιτισμού. Η Αρχαία Ελληνική
Γραμματεία - ιδιαίτερα της Χρυσής Εποχής της Αθήνας - γίνεται
παράγοντας «αναγέννησης» της Ευρώπης, η οποία ετοιμάζεται,
δειλά, μέχρι τη γέννηση του Δάντη το 1265 στη Φλωρεντία της
Ιταλίας, που σφραγίζει με το έργο του, το τέλος του «Μεσαίωνα» και
ανοίγει το δρόμο για την «αναγέννηση».
Από την άλλη, η ίδρυση του πρώτου Χριστιανικού Κράτους
(του Βυζαντίου) είχε τη δική του επίδραση στην Ευρωπαϊκή, αλλά
και στη παγκόσμια ιστορία. Η σύζευξη του Ελληνισμού με το
Χριστιανισμό συνέβαλε στη μακροβιότητα της Βυζαντινής
αυτοκρατορίας. Την ίδια εποχή που το Βυζάντιο ήκμαζε πνευματικά,

1 Ο τίτλος είναι φράση που αναφέρεται στο θαυμάσιο βιβλίο του Παναγιώτη
Κανελλόπουλου «Ιστορία του Ευρωπαϊκού πνεύματος», τόμος 1, σελ. 37, έκδοση «ΤΟ
ΒΗΜΑ».
239
το δυτικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας βυθίζοταν σε ένα
βαθύ και διαρκή «Μεσαίωνα». Το βαθύ σκοτάδι της Δυτικής
Ευρώπης διαρκεί μέχρι περίπου τις παραμονές της άλωσης της Νέας
Ρώμης (Κωνσταντινούπολης), από τους Οθωμανούς. Τότε περίπου
αρχίζει η «αναγέννηση» της Ευρώπης.
Έτσι, άρχισε να αναδύεται ένας νέος κόσμος, μια άλλη
πνευματική και καλλιτεχνική ζωή, μια άλλη δομή σχέσεων Εκκλησίας
και Κράτους, διαφορετική στην ανατολή, διαφορετική στη Δύση,
διαφορετική στους Καθολικούς, διαφορετική στους Προτεστάντες.
Το Βυζάντιο φώτισε το Δυτικό Ευρωπαϊκό κόσμο και συνέβαλε
αποφασιστικά στην «αναγέννηση» του.1
Η πιο μεγάλη εξωτερική απειλή για την Ευρώπη ήταν το Ισλάμ,
το οποίο υποεκτιμήθηκε. Η γρήγορη εξάπλωση του αποδείχτηκε
μοιραία τόσο για το Βυζάντιο (επομένως και για την Ευρώπη), όσο
και για το Χριστιανισμό.
Ο 6ος και ο 7ος αιώνας - παρότι πρόκειται για μια σκοτεινή
πνευματικά περίοδο του Βυζαντίου - έσωσαν την Ευρώπη, που δεν
είχε ακόμα διαμορφωθεί, κλείνοντας το δρόμο στο Ισλάμ, που θα
καθιστούσε αδύνατη τη διαμόρφωση της. Χωρίς τον Ηράκλειο, τον
Κωνσταντίνο Δ’ και τον Λέοντα Γ’, η Ευρώπη θα δέχοταν τη βίαιη
εισβολή λαών - όπως αυτοί στην Ισπανία -, που θα έδιναν ένα
διαφορετικό νόημα ζωής. Το Ισλάμ αφύπνισε τους Άραβες. Η
επικράτησή του στην Ευρώπη θα σήμαινε ότι η σύζευξη του
ελληνικού πνεύματος με το Χριστιανισμό δε θα μπορούσε να
γεννηθεί.
Το οριστικό σχίσμα των Εκκλησιών Δυτικής (Ρωμαιοκαθολικής)
και Ανατολικής (Ορθόδοξης), συνέβη το 1054, επί βασιλείας του
Κωνσταντίου Θ’ Μονομάχου, με πατριάρχη Κωνσταντινούπολης το
Μιχαήλ Κηρουλάριο (1043-1058), ο οποίος συγκρούστηκε με το
φιλόδοξο Πάπα Λέοντα Θ’ (1049-1054) και με αμοιβαίους
αφορισμούς δίχασαν τη χριστιανοσύνη για πάντα.
Το Βυζάντιο ουσιαστικά συνδέει την Αρχαία Ελλάδα με τη
Νεότερη. Η Βυζαντινή πνευματική παραγωγή θεωρείται συνέχεια
της Αρχαίας Ελληνικής και το έδαφος, που βρίσκονται οι ρίζες της
νεοελληνικής πνευματικής παραγωγής.

1Κανελλόπουλος Παναγιώτης, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, έκδοση ΤΟ

ΒΗΜΑ Βιβλιοθήκη, Αθήνα.
240
 Είναι επίσης γνωστό ότι η Ελληνική κοινή γλώσσα είχε
διαδοθεί σε όλες τις χώρες γύρω από τη Μεσόγειο και αποτελούσε
μέσο επικοινωνίας για τους λαούς αυτούς, ανεξάρτητα από την
εθνική τους ταυτότητα.
Είναι φυσικό βέβαια, η λογοτεχνία της πρωτοβυζαντινής
περιόδου να έχει και την επίδραση της Ρωμαϊκής. Η καθαρά
βυζαντινή λογοτεχνία αποσπάστηκε από τη Ρωμαϊκή και άρχισε να
αποκτά τη δική της προσωπικότητα αργότερα, ίσως την εποχή του
Ιουστινιανού Α’ (527-565). Επίσης, η εξάπλωση της Χριστιανικής
θρησκείας επηρέασε σημαντικά την πνευματική παραγωγή, τόσο το
θεματολόγιο, όσο και τις μορφές γραφής.
Είναι επίσης γνωστό ότι, τους πρώτους αιώνες τα πνευματικά
κέντρα της Ελληνιστικής περιόδου, διατηρούσαν ακόμη τη φήμη και
την ακτινοβολία τους (Αθήνα, Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια, Πέργαμος,
Έφεσος). Η Κωνσταντινούπολη δεν θα μπορούσε να υστερήσει, - ως
πρωτεύουσα του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους - στα γράμματα και
στις επιστήμες. Σταδιακά εξελίχθηκε σε ένα αξιόλογο κέντρο
εκπαίδευσης και παραγωγής πολιτισμού. Η τυπογραφία1 δεν είχε
ακόμα ανακαλυφθεί, γι’ αυτό και η διάσωση των κλασικών
κειμένων, γινόταν με την αντιγραφή των χειρογράφων, που
συνέβαλε σ’ αυτό. Επί Μ. Κωνσταντίνου Α’ (306-337) έγινε το πρώτο
εργαστήριο αντιγραφής χειρογράφων. Η χριστιανική θρησκεία, από
την πρωτοβυζαντινή περίοδο δεν διώκεται πλέον. Έγινε αποδεκτή,
κυριάρχησε έναντι των εθνικών ειδωλολατρικών θρησκειών και το
κράτος έγινε προστάτης και εκφραστής της. Η επικράτηση και η
εξάπλωση του Χριστιανισμού επηρέασε, όπως ήταν φυσικό, και την
εξέλιξη των γραμμάτων και τεχνών.
Στα επόμενα, θα αναφερθούμε συνοπτικά σε μερικούς από
τους πνευματικούς εκπροσώπους από τους πρώτους αιώνες της
Βυζαντινής εποχής μέχρι την άλωση και την «Αναγέννηση» της
Ευρώπης (Κοσμικούς και Εκκλησιαστικούς).2
• Οι τρεις Ιεράρχες: α) Μ. Βασίλειος (330-379), επίσκοπος.
Άφησε πλούσιο συγγραφικό έργο σε ασκητικά και δογματικά
θέματα. Επίσης, σειρά ομιλιών, που αποτελούν πρότυπο ρητορικής.

1Η τυπογραφία ανακαλύφθηκε το 1455 στη Γερμανία από τον Ιωάννη Γουτεμβέργιο.

2 Λαμπάκης Στέλιος, πνευματικός βίος και πολιτισμός, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος
5... σελ. 588-627, έκδοση ΔΟΜΗ ΑΕ, Αθήνα.
241
β) Γρηγόριος Ναζιανζηνός (327-390): Διακρίθηκε ως εκκλησιαστικός
ρήτορας. Είναι γνωστοί οι λόγοι του «περί θεότητος του Υιού και
Λόγου του Θεού». Διασώθηκε πλήθος επιστολών του, καθώς και
έμμετρα κείμενα του. Χρημάτισε πατριάρχης στην
Κωνσταντινούπολη γ) Ιωάννης Χρυσόστομος (344-407). Κατέλαβε
τον πατριαρχικό θρόνο στην Κωνσταντινούπολη το 398. Οι πολλές
ομιλίες του αποτελούν πλούσια πηγή κοινωνικών πληροφοριών και
ήταν εξαιρετικά δημοφιλείς.
• Προκόπιος (500-560): Ιστοριογράφος. Σπούδασε ρητορική
και πιθανότατα νομικά. Διορίστηκε γραμματέας του στρατηγού
Βελισάριου. Το ιστορικό του έργο, σε οκτώ βιβλία έχει τον τίτλο
«Υπέρ των πολέμων». Είχε την επίδραση του Ηροδότου και του
Θουκυδίδη. Η πραγματεία του «περί κτισμάτων», που γράφηκε κατά
παραγγελία του Ιουστινιανού, εξυμνεί την οικοδομική
δραστηριότητα του αυτοκράτορα.
• Αγαθίας (538-582): Σπούδασε στην Αλεξάνδρεια. Ήταν
συνεχιστής του έργου του Προκοπίου. Στο ιστορικό του έργο, σε
πέντε βιβλία, καταγράφει τα γεγονότα των πολέμων εναντίον των
Γότθων, των Βανδάλων, των Φράγκων και των Περσών της περιόδου
μέχρι το 558. Τα ποιήματα του τα «Δαφνιακά», συμπεριλαμβάνονται
στην «Παλατινή ανθολογία».
• Ιωάννης Δαμασκηνός (675-750): Μοναχός, Θεολόγος,
μελωδός, εικονόφιλος, θετός αδελφός του Κοσμά του Μελωδού.
Έγραψε την «Πηγή γνώσεως» και πραγματείες περί εικόνων.
Σημαντικό είναι και το υμνογραφικό του έργο.
Στην πνευματική δραστηριότητα της Μεσοβυζαντινής
περιόδου αναφέρονται:
• Λέων ΣΤ’ ο σοφός (886-912) αυτοκράτορας. Μαθητής του
πατριάρχη Φωτίου. Αποδίδονται σ’ αυτόν διάφορα έργα
νομοθετικού περιεχομένου, Δημόσιας Διοίκησης, στρατιωτικής
τακτικής. Η προσωπική συγγραφική του δραστηριότητα
περιλαμβάνει κείμενα πεζά και έμμετρα...
• Κωνσταντίνους Ζ’ Πορφυρογέννητος (945-959):
Αυτοκράτορας. Στην εποχή του αναπτύχθηκε ένας κύκλος ανθρώπων
του πνεύματος με σημαντικό έργο. Στον ίδιο τον αυτοκράτορα
αποδίδονται τα έργα: «Προς τον υιόν Ρωμανόν» (συμβουλές στο γιό
του), «Περί βασιλείου τάξεως» (περιγραφή της Αυλικής

242
εθιμοτυπίας), «Περί Θεμάτων» (απεικόνιση της διοικητικής
υποδιαίρεσης της χώρας), «Ο Βίος του Βασιλείου» (αφορά τον
ιδρυτή της Μακεδονικής Δυναστείας). Αναφέρεται επίσης (ο
Κωνσταντίνος Ζ’) ως εμπνευστής μιας μεγάλης ιστορικής
«Εγκυκλοπαίδειας» στην οποία ανθολογούνται εκτεταμένα
αποσπάσματα από ιστορικά έργα, κατά θέμα.
• Μιχαήλ Ψελλός (1018-1078): Η φυσιογνωμία του Μιχαήλ
Ψελλού κυριαρχεί τον 11ο αιώνα. Ήταν από τους πολυγραφότερους
λόγιους της Βυζαντινής λογοτεχνίας. Είχε υψηλή παιδεία. Κατέλαβε
υψηλά αξιώματα σε δημόσιες θέσεις. Έπαιξε σημαντικό ρόλο στα
πολιτικά πράγματα και διακρίθηκε στις ραδιουργίες. Ήταν
καθηγητής της φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Μαγναύρας και
λάτρης της κλασικής παιδείας. Τα σημαντικότερα έργα του ήταν:
«χρονογραφία», «Ιστορία σύντομος», Ρητορικά κείμενα,
«Διδασκαλία Παντοδαπή» με θέματα φιλοσοφικά, αστρολογικά,
μετεωρολογικά..., έργα καθαρά θεολογικά, ψυχολογικά και
λογοτεχνικής κριτικής, καθώς και πολυάριθμη επιστολογραφία.
Η Υστεροβυζαντινή περίοδος (1081-1453) παρουσιάζει
αξιόλογη και εκτεταμένη πνευματική και συγγραφική
δραστηριότητα, παρότι περιέχει την παρακμή και την πτώση της
Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
• Νικηφόρος Βρυένιος (1080-1138): Ιστορικός. Έγραψε την
«Ύλη Ιστορίας», που αφορούσε τα κατορθώματα του πεθερού του
Αλεξίου Α’ Κομνηνού και προβάλλει τις στρατιωτικές ικανότητες του.
Μετά τον πρόωρο θάνατο του η Άννα Κομνηνή, σύζυγος του και
κόρη του Αλεξίου Α’ συνέχισε το έργο του συζύγου της και έγραψε
την «Αλεξιάδα», που συνεχίζει να εξιστορεί τα στρατιωτικά
κατορθώματα του πατέρα της. Το έργο της έχει αξιόλογη ιστορική
και λογοτεχνική αξία. Η Άννα είχε επιμελημένη παιδεία.
• Νικηφόρος Βλεμμύδης (1197-1269): Ήταν από τους πιο
παραγωγικούς βυζαντινούς συγγραφείς. Μετά την άλωση της
Βασιλεύουσας από την Δ’ σταυροφορία κατέφυγε στη Νίκαια. Ήταν
δάσκαλος του Γεωργίου Ακροπολίτη και του μετέπειτα αυτοκράτορα
Θεόδωρου Β’ Λάσκαρη. Το κυριότερο μέρος των έργων του είναι
φιλοσοφικό και θεολογικό. Ενδιαφέρουσα είναι και η αλληλογραφία
του, καθώς και η αυτοβιογραφία του, που παρέχει στοιχεία για την
εκπαίδευση και για το κοινωνικό περιβάλλον.

243
 • Γεώργιος Παχυμέρης (1242-1310): Βυζαντινός λόγιος,
σημαντικός στοχαστής και επιστήμονας. Γεννήθηκε στην Νίκαια.
Στην Κωνσταντινούπολη βρέθηκε το 1261, με την ανάκτηση της
Πόλης. Εκεί συνέχισε τις σπουδές του. Κατέλαβε εκκλησιαστικά και
πολιτικά αξιώματα, ανέπτυξε διπλωματική δραστηριότητα. Έγραψε
το ιστορικό έργο «Συγγραφικές Ιστορίες» που καλύπτει γεγονότα της
περιόδου 1258 έως το 1308. Τα έργα του εντάσσονται στις
κατηγορίες: Ρητορική, φιλοσοφία, θεολογία, μαθηματικά,
αστρονομία, ποίηση και Μουσική.
• Νικηφόρος Γρηγοράς (1295-1360): Βυζαντινός φιλόσοφος,
Θεολόγος, ιστορικός, αστρονόμος. Γεννήθηκε στην Ηράκλεια του
Πόντου κι εκεί έμαθε τα πρώτα γράμματα. Σε ηλικία 20 χρονών
εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου συνέχισε τις σπουδές
του και αργότερα συνεργάστηκε με τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β’
Μετά το θάνατο του Ανδρόνικου Β’ καταδικάστηκε για τις ιδέες του
και φυλακίστηκε. Στη φυλακή έγραψε το μεγαλύτερο μέρος του
ιστορικού του έργου, τη «Ρωμαϊκή Ιστορία», που καλύπτει την
περίοδο από 1204 μέχρι το 1359. Έγραψε ακόμα συγγράμματα
φιλοσοφικά, θεολογικά, ρητορικά, βίος Αγίων και επιστολές.
• Θεόδωρος Μετοχίτης (1270-1332): Κατάγοταν από την
Κωνσταντινούπολη. Άφησε ένα πλούσιο έργο: Σχόλια για τον
Αριστοτέλη, εγχειρίδιο αστρονομίας, αυτοβιογραφικά ποιήματα,
καθώς και διαφόρους λόγους, ιδιαίτερα οι «Βασιλικοί λόγοι» για τον
Ανδρόνικο Β’, με πλούσια ιστορικά στοιχεία. Σημαντική ήταν και η
σειρά φιλοσοφικών και ιστορικών πραγματειών του, με τίτλο
«Σύμμεικτα».
• Μάξιμος Πλανούδης (1255-1305), καταγωγής από τη
Νικομήδεια της Βιθυνίας. Σε μικρή ηλικία εγκαταστάθηκε στην
Κωνσταντινούπολη. Μετέφρασε στα ελληνικά λατινικούς
συγγραφείς: έργα του Οβιδίου, του Σκιπίωνος, του Κικέρωνα, του
Κάτωνα, του Ιερού Αυγουστίνου. Δίδαξε στη Βασιλεύουσα αρχαίους
Έλληνες ποιητές, ρητορική, γραμματική, μαθηματικά, ιατρική,
μουσική. Τα γραπτά του περιλαμβάνουν θεολογικές πραγματείες
(ήταν ανθενωτικός), γραμματικά βοηθήματα, ρητορικά γυμνάσματα,
επιστολές, έμμετρα κείμενα, σχόλια για τους αρχαίους Έλληνες

244
συγγραφείς: Ηρόδοτο, Σοφοκλή, Ευριπίδη, Θουκυδίδη κ.λπ., καθώς
και έργα σχετικά με τα μαθηματικά.1
• Ιωάννης ΣΤ’ Καντακουζηνός (1293-1383), αυτοκράτορας του
Βυζαντίου. Αυτοανακηρύχθηκε αυτοκράτορας το 1341. Προκάλεσε
Εμφύλιο Πόλεμο (1341-1347). Έθεσε τέλος στη δράση των
«Ζηλωτών» στη Θεσσαλονίκη. Παραιτήθηκε από το θρόνο υπέρ του
Ιωάννη Ε’ και έγινε μοναχός. Υπέρμαχος του «ησυχασμού», έγραψε
θεολογικές μελέτες και μια ιστορία της περιόδου 1320 - 1356.
• Κυδώνης Δημήτριος (1324-1398), Βυζαντινός λόγιος και
αξιωματούχος στην υπηρεσία του Ιωάννη Καντακουζηνού και του
Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου. Φιλοενωτικός. Μετέφρασε έργα του Θωμά
του Ακινάτη στην ελληνική γλώσσα. Εκτός από θεολογικά έργα,
έγραψε πανηγυρικούς και επιστολές.
• Μανουήλ Χρυσολωράς (1350-1415), Βυζαντινός λόγιος και
διπλωμάτης, στενός συνεργάτης του αυτοκράτορα Μανουήλ Β’
(1348-1425). Δίδαξε προσκεκλημένος στα πανεπιστήμια της
Φλωρεντίας το 1400 και της Πάβιας το 1402, όπως και στην
Κωνσταντινούπολη. Μετέφρασε την πολιτεία του Πλάτωνα,
απέδωσε στα Ελληνικά τη λατινική λειτουργία του Πάπα Γρηγορίου
του Μέγα, συνέταξε εγχειρίδιο Ελλην. Γραμματικής, για τους
σπουδαστές στη Δύση με τίτλο «Ερωτήματα». Προσχώρησε στη
Δυτική Παπική Εκκλησία. Ανέλαβε διπλωματικές αποστολές.
• Γεώργιος Γεμιστός-Πλήθων (1360-1452), Βυζαντινός
φιλόσοφος, Νεοπλατωνικών τάσεων. Συμμετείχε στη Σύνοδο της
Φερράρας - Φλωρεντίας. Ανθενωτικός. Ανέπτυξε ένα ιδιόμορφο
φιλοσοφικό - θρησκευτικό σύστημα.
• Βησσαρίων (1403-1472): Ουμανιστής, Μητροπολίτης
Νικαίας. Υπέρμαχος της ένωσης των εκκλησιών. Διαδραμάτισε
σημαντικό ρόλο στη Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας. Προώθησε
σημαντικά την αναγέννηση των Ελληνικών γραμμάτων στη Δύση και
ενίσχυσε τους Έλληνες, που είχαν καταφύγει εκεί μετά την άλωση. Η
προσωπική συλλογή από Αρχαία χειρόγραφα, αποτέλεσε τον
πυρήνα της Μαρκιανής βιβλιοθήκης της Βενετίας. Έγραψε
θεολογικές και φιλοσοφικές μελέτες και άλλα έργα ποικίλου
περιεχομένου.

1 βλ. Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρωπαϊκού πνεύματος, τόμοι 1-3,

έκδοση ΤΟ ΒΗΜΑ Βιβλιοθήκη.
245
 • Γεώργιος Σφραντζής ή Φραντζής (1401-1478). καταγωγής
από τη Λήμνο. Απέκτησε αξιόλογη μόρφωση. Συμμετείχε σε
διπλωματικές αποστολές. Κατέγραψε τις εμπειρίες του στο
«χρονικό» του. Πρόσφερε τις υπηρεσίες του στον Κωνσταντίνο ΙΑ’
Παλαιολόγο, στο Μυστρά και μετά στην Κωνσταντινούπολη.
• Λαόνικος Χαλκοκονδύλης (1430-1490), καταγωγής από την
Αθήνα. Το ιστορικό του έργο τιτλοφορείται «Αποδείξεις ιστοριών»
και περιγράφει γεγονότα της περιόδου 1298-1463. Η κεντρική ιδέα
του έργου του ήταν η πορεία της ανερχόμενης δύναμης των
Οθωμανών και της βαθμιαίας επικράτησης τους.
Είναι αυτονόητο ότι η απαρίθμηση αυτή των πνευματικών
εκπροσώπων του Βυζαντίου δεν είναι εξαντλητική.

Η Ποίηση1: Η Βυζαντινή ποίηση διακρίνεται σε θύραθεν (= με

κοσμικό περιεχόμενο) και σε ιερά. Η τελευταία (η ιερά) διακρίνεται
σε θρησκευτική και σε λειτουργική. Η θύραθεν και η θρησκευτική
ποίηση, ακολούθησαν αρχαιοπρεπή λόγο, ενώ η λειτουργική
απλούστερες γλωσσικές μορφές. Τον 4ο αιώνα, εκτός από τον
Γρηγόριο Ναζιανζηνό και τον Συνέσιο, ασχολήθηκαν με την ποίηση
και ορισμένοι άλλοι. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς τους τελευταίους
άντλησαν τα θέματα τους από την Αρχαία Ελληνική μυθολογία.
Αναφέρονται οι εξής: 1) Κόιντος ο Σμυρναίος με το έπος «τα καθ’
Όμηρον» ή τα «παραλειπόμενα του Ομήρου». 2) Τρυφιόδωρος,
επική ποίηση με θέμα την άλωση της Τροίας, 3) Κόλουθος, αντλεί κι
αυτός τα θέματά του από τον Τρωικό πόλεμο. 4) Παλλαδάς, του
οποίου 160 επιγράμματα έχουν συμπεριληφθεί στην «Παλατινή
ανθολογία», με γνωμικό και αποφθεγματικό περιεχόμενο. 5) Νόννος
ο Πανοπολίτης με το έπος Διονυσιακά, ποιητική εξιστόρηση της ζωής
του Διονύσου. 6) Μουσαίος, μαθητής του Νόννου, έγραψε το
«επύλλιο» (επικό ποίημα μικρής έκτασης) και «Τα καθ’ Ηρώ και
Λέανδρου». 7) Χριστόδωρος, ποιητική περιγραφή των αγαλμάτων
των δημόσιων λουτρών στην Κωνσταντινούπολη. 8) Αθηναΐδα
(αυτοκράτειρα Ευδοκία) κόρη του Αθηναίου φιλοσόφου Λεοντίου,
που είχε σπουδάσει στην Αθήνα. Τα ποιήματά της αποτελούν
σύνθεση ομηρικών λέξεων, φράσεων και στίχων, με θέματα

1 Ανάστος Μίλτων, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 18, Ποίηση, σελ. 111-112.
246
θεολογικά. Το όνομα της συνδέθηκε με την ίδρυση (το 425) του
πρώτου Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης.
Ειδικότερα, την εποχή του Ιουστινιανού (527-565) διακρίνουμε
στη ποίηση, τους:
Αγαθία (538-582): Εκτός από ιστοριογράφος - που ήδη
αναφέραμε - έγραψε και ποίηση. Η ποιητική του συλλογή είχε τίτλο
τα «Δαφνιακά» σε εννέα βιβλία. Έγραψε επίσης και επιγράμματα,
από τα οποία έχουν διασωθεί ελάχιστα. Τα θέματα τους ήταν
ποικίλα.
Παύλος Σιλεντάριος: Εκτός από τα επιγράμματα έγραψε και
ποίηση με τίτλο «Έκφραση του ναού της Αγίας Σοφίας» με εντολή
του Ιουστινιανού, με σκοπό να εγκωμιάσουν την οικοδομική
δραστηριότητα του Αυτοκράτορα.
Αναφέρεται επίσης και ο Γεώργιος Πισίδης, διάκονος της Αγίας
Σοφίας, ως ποιητική φυσιογνωμία, ο οποίος έζησε την εποχή του
Ηρακλείου (610-641) στην Κωνσταντινούπολη. Έγραψε επική
ποίηση, που αναφέρεται στο μεγαλύτερο μέρος της στους πολέμους
του Ηρακλείου εναντίον των Περσών και των Αβάρων. Επίσης
έγραψε διάφορα επιγράμματα και στιχουργήματα θρησκευτικού
περιεχομένου.
Αξιόλογη υπήρξε την ίδια εποχή η εξέλιξη της λειτουργικής
ποίησης (για τις ανάγκες της θείας λειτουργίας). Ως κυριότερος
εκπρόσωπος αυτής της μορφής ποίησης, αναφέρεται ο Ρωμανός ο
Μελωδός, ο καλύτερος των υμνογράφων (συναξάρια, τροπάρια,
κοντάκια, τα οποία μελοποίησε ο ίδιος). Η θεματολογία τους
αντλείται από την Παλαιά και Κοινή Διαθήκη.

Αρχιτεκτονική: Το 532, επί Ιουστινιανού, άρχισε η ανέγερση

του Ναού της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, αφιερωμένος
στην του θεού Σοφία, αριστούργημα της Βυζαντινής αρχιτεκτονικής.1
Η μελέτη και η επίβλεψη του έργου ανατέθηκε σε δύο σπουδαίους
αρχιτέκτονες τον Ανθέμιο από τις Τράλλεις και τον Ισίδωρο από τη
Μίλητο (και οι δύο πόλεις στην Ιωνία της Μ. Ασίας). Το κολοσσιαίο
αυτό έργο αποπερατώθηκε σε 6 χρόνια και έκτοτε αποτελεί
πολιτιστικό θησαυρό, που κοσμεί την ανθρωπότητα, εφάμιλλο των

1 Παπαρρηγόπουλος Κων., ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 9, Εκδ. National

geographic, σελ. 110 και εξής, Αθήνα.
247
μεγαλύτερων μνημείων του κόσμου, χάρη στους δύο σπουδαίους
αυτούς αρχιτέκτονες, οι οποίοι δεν έμειναν μόνο στην εφαρμογή
των γνώσεων τους στην αρχιτεκτονική, αλλά ασχολήθηκαν και με τα
μαθηματικά. Ο πρώτος (ο Ανθέμιος) κατάρτησε υπόμνημα για την
«Αριθμητική εισαγωγή...», ενώ ο δεύτερος (ο Ισίδωρος) ασχολήθηκε
με τον Αρχιμήδη και τον Ευκλείδη. Ο αδελφός του Ανθέμιου, ο
Αλέξανδρος διακρίθηκε στην ιατρική με το έργο του θεραπευτικά.

Τέχνη:1 Η Βυζαντινή τέχνη διαμορφώθηκε, ενσωματώνοντας

διάφορες πολιτιστικές παραδόσεις, με συγκερασμό στοιχείων τόσο
των Ελληνιστικών χρόνων της Ανατολής, όσο και της Δύσης. Η
κοσμική αρχιτεκτονική στα δημόσια κτίρια της εποχής ακολούθησε
τα πρότυπα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Στην εκκλησιαστική
αρχιτεκτονική, η πρώτη μορφή του χριστιανικού ναού προέρχεται
από τη Ρωμαϊκή Βασιλική. Ο βασικός τύπος παραλλάσσοταν
ανάλογα με τον τόπο και τον χρόνο. Από τον 6ο αιώνα και εξής, η
Εκκλησιαστική Βασιλική οδηγήθηκε στη Βασιλική με τρούλο, που
παρέχει περισσότερο εσωτερικό φωτισμό και προσδίδει στο ναό
μεγαλύτερη μεγαλοπρέπεια.
Για τον εσωτερικό ζωγραφικό διάκοσμο του ναού
χρησιμοποιήθηκε το ψηφιδωτό και η τοιχογραφία. Η ψηφιδωτή
διακόσμηση χαρακτηρίζεται από χρωματική αρμονία και λιτότητα. Η
πορεία της ψηφιδωτής διακόσμησης ακολούθησε τις εξελίξεις της
αρχιτεκτονικής. Οδηγήθηκε στην επέκταση της σε βιβλικά θέματα
και στην απεικόνιση των αγίων. Παράλληλα εξελίχθηκε και η
τοιχογραφία. Τα δείγματα ωστόσο που έχουν διασωθεί είναι λίγα.
Η γλυπτική δεν ευδοκίμησε στο Βυζάντιο. Χρησιμοποιήθηκε
μόνο για την κατασκευή ανδριάντων, κυρίως των αυτοκρατόρων, για
την ανάγλυφη διακόσμηση μνημείων, καθώς και για κιονοστοιχίες ...
κ.λπ. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης και οι μικρογραφίες, καθώς
και τα δείγματα μικροτεχνίας στην μεταλλουργία και η
χρυσοκεντητική για τη διακόσμηση ενδυμάτων και ιερατικών
αμφίων.

1- Παπαρρηγόπουλος Κων., όπ. παρ., τόμος 11, Βυζαντινή τέχνη, σελ. 114 και εξής,
Αθήνα.
- Γαλάβαρης Γεώργιος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 18, σελ. 114-120,
Εκδοτική Αθηνών.
248
 Η τέχνη1 στη μεσοβυζαντινή εποχή, είχε την αρνητική
επίδραση των πολέμων της αυτοκρατορίας και των καταστροφών
που προκλήθηκαν από τις επιδρομές των βαρβάρων, καθώς και από
τους καταστροφικούς σεισμούς του 6ου αιώνα, με συνέπεια μεγάλα
κτιριακά συγκροτήματα αντιπροσωπευτικά της βυζαντινής
αρχιτεκτονικής να ερειπωθούν. Η τέχνη της περιόδου αυτής εστίαζε
το ενδιαφέρον της, κυρίως στην Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, καθώς
και στην αγιογραφία, στα ψηφιδωτά και στις τοιχογραφίες. Η
σημαντικότερη εξέλιξη ήταν η σταδιακή προσαρμογή των παλαιών
ναών τύπου Βασιλικής, σε νέους τύπους ναών με μορφολογικές
αποκλίσεις.2
Παρά τη συρρίκνωση της αυτοκρατορίας, η τέχνη και τα
γράμματα, την τελευταία αυτή περίοδο, σημείωσαν εντυπωσιακή
εξέλιξη και παραγωγή όχι μόνο στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και σε
άλλα πνευματικά και καλλιτεχνικά κέντρα του βυζαντίου, όπως στη
Θεσσαλονίκη, στην Ήπειρο, στο Μυστρά, στην Αχρίδα, στο Άγιον
Όρος…, τόσο στον τομέα της Αρχιτεκτονικής, όσο και στον τομέα της
ζωγραφικής (Αγιογραφίας) και του ψηφιδωτού. Οι εξελίξεις αυτές
είχαν ως επίκεντρο κυρίως τη Χριστιανική θρησκεία και το έργο της.

5.2. Το ξεκίνημα της Αναγέννησης στην Ευρώπη

Αυτή ήταν περίπου η εικόνα της πνευματικής ζωής στο
Βυζάντιο σε μια εποχή που ήταν καθοριστική, για το μέλλον της
Δυτικής Ευρώπης. Την ώρα που στην τελευταία φάση του Βυζαντίου
κυριαρχούσαν ο Νικηφόρος Γρηγοράς, ο Θεόδωρος Μετοχίτης, ο
Γεώργιος Πολυμέρης, ο Δημήτριος Κυδώνης, ο Μανουήλ
Χρυσολωράς, ο Γεώργιος Γεμιστός (Πλήθων), ο Βησσαρίων, ο
Γεώργιος Σφραντζής (ή Φραντζής), ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, ...
κ.ά., στη Δύση η Ιταλία ετοίμαζε την αναγέννηση της με το Δάντη
(1265-1321), τον Πετράρχη (1304-1374), το Βοκκάκιο (1313-1375). Ο
Δάντης είναι ο πρώτος μεγάλος Ευρωπαίος ποιητής. Έζησε σε μια
κρίσιμη εποχή, την ώρα που η Ευρώπη στο ξεκίνημα της χρειάζοταν
μια μεγάλη πνευματική προσωπικότητα να τη συνοδέψει. Γεννήθηκε
στη Φλωρεντία, μια πόλη με «συνειδητούς πολίτες». Ένα από τα

1Χατζηδάκης Μανώλης, Ιστορία ..., τόμος 20, σελ. 96 και εξής.

2 Παπαρρηγόπουλος Κων., όπ. παρ., τόμος 11, Αρχιτεκτονία, σελ. 116 και εξής,
καθώς και τόμος 16, Εκδ. National geographic, Αθήνα.
249
σημαντικότερα πνευματικά έργα του Δάντη είναι η «Θεία
Κωμωδία». Ο Πετράρχης, ποιητής, ήταν ο πρώτος μεγάλος
ουμανιστής της αναγέννησης. Ασχολήθηκε με την εκλεπτυσμένη
λυρική ποίηση. Ο Βοκκάκιος, ήταν ποιητής και πεζογράφος. Το
σημαντικότερο από τα πνευματικά του έργα, θεωρείται το
Δεκαήμερο, συλλογή 100 διηγημάτων του συγγραφέα. Και οι τρεις
αυτοί αποτελούν την τριάδα της ιστορίας του πνεύματος, που
κήρυξε την «αναγέννηση» στην Ευρώπη.
Την ίδια εποχή έζησε ο Θωμάς ο Ακινάτης (1225-1274), Ιταλός,
Άγιος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, καθηγητής θεολογίας.
Μελέτησε τα έργα του Διονυσίου Αεροπαγίτου, του Ιωάννη
Δαμασκηνού και του Αριστοτέλη. Η διδασκαλία του αποτυπώθηκε
στο έργο του «Σύστημα Θεολογίας».
Μια άλλη μεγάλη πνευματική προσωπικότητα του λόγου και
της τέχνης ήταν ο Ιταλός Μιχαήλ Άγγελος (Μικελάντζελο) 1475-
1564, ζωγράφος, γλύπτης, αρχιτέκτονας, ποιητής, που η παρουσία
του στην πνευματική ζωή της Ευρώπης συνέπεσε με το ξεκίνημα της
«αναγέννησης της».
Εκτός όμως από τους εργάτες του λόγου, τις βάσεις για το
ξεκίνημα της «Αναγέννησης» τις έθεσαν και οι εργάτες της τέχνης,
ιδιαίτερα της ζωγραφικής (τοιχογραφίες, φορητές εικόνες,
ψηφιδωτά...). Όταν πέθανε ο Ιωάννης Χους (1370-1415), Τσέχος
θρησκευτικός μεταρρυθμιστής, καθηγητής Πανεπιστημίου
(καταδικάστηκε για τις ιδέες του και θανατώθηκε στην πυρά), η
αναγέννηση του πνεύματος στην Ευρώπη, στο λόγο και στην τέχνη,
ήταν στο ξεκίνημα της, αλλά προχωρούσε. Οι βάσεις της
«αναγέννησης» είχαν τεθεί ήδη στην Ιταλία. Την ώρα αυτή, άνοιγαν
οι δρόμοι στην Ευρώπη να ανταποκριθεί στα μηνύματα του Αρχαίου
Ελληνικού πνεύματος, αλλά και στο ανθρώπινο μήνυμα
(εξωδογματικό) του Χριστιανισμού. Οι σοφοί της εποχής του
Βυζαντίου που αναφέραμε, στάθηκαν στη μέση. Νέοι δρόμοι δεν
φάνηκε να είναι ορατοί.
Άλλοι πνευματικοί άνθρωποι που έζησαν στο ξεκίνημα της
Αναγέννησης της Ευρώπης ήταν ο Σάντρο Μποττιτσέλλι, Φλωρεντία
(1445-1510) ζωγράφος με πλούσιο και σπάνιο έργο, ο Λεονάρντο ντα
Βίντσι (1452-1519), Φλωρεντία, καλλιτέχνης (ζωγράφος) και
επιστήμονας, ο Τζιοβάννι Μπελλίνι (1430-1516), Ιταλός ζωγράφος...
κ.ά.
250
 Στα επόμενα, θα είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς την
πνευματική ζωή του Βυζαντίου από αυτή της Δυτικής Ευρώπης. Οι
πνευματική εκπρόσωποι του Βυζαντίου κατακλύζουν την Ευρώπη
και συμβάλλουν στην αναγέννηση της. Θα φανεί έτσι ποια ήταν η
προσφορά των Ελλήνων στην αναγέννηση της Ευρώπης.
Ο Δημήτρης Κυδώνης (1324-1398), πρώτος αυτός έκανε
δυνατή την πνευματική επικοινωνία ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση.
Ο Μανουήλ Χρυσολωράς (1350-1415) έκανε το επόμενο βήμα:
εγκαταστάθηκε στην Ιταλία και έγινε δάσκαλος της Ελληνικής
γλώσσας και του Ελληνικού λόγου. Ανέλαβε διπλωματικές
αποστολές. Δίδαξε στα πανεπιστήμια στην Ιταλία και ασπάστηκε τον
καθολικισμό (έγινε καρδινάλιος). Η παρουσία του Μ. Χρυσολωρά
στην Ιταλία (Φλωρεντία) ήταν τον ίδιο αιώνα που έζησαν και
μεγαλούργησαν ο Δάντης, ο Πετράρχης και ο Βοκκάκιος.
Στο τέλος του 14ου αιώνα και ολόκληρο τον 15ο αιώνα, οι
Πετράρχης, Βοκκάκιος και ο Καλούσι Σαλουτάτι επιδόθηκαν σε μια
εκστρατεία αναζήτησης, συγκέντρωσης και αντιγραφής
χειρογράφων αρχαίων συγγραφέων, όχι μόνο στην Ιταλία, αλλά και
πέραν αυτής, στην Κωνσταντινούπολη, στη Κρήτη, στην Ελβετία, στη
Γερμανία, στη Γαλλία ..., χειρόγραφα που θα καταστρέφονταν αν δεν
τα συνέλεγαν. Σ’ αυτή την ομάδα των Ιταλών ερευνητών
εντάχθηκαν, κοντά στο τέλος του 15ου αιώνα και τέσσερις Έλληνες: Ο
Βησσαρίων, ο Ανδρόνικος, ο Κάλλιστος, ο Κωνσταντίνος Λάσκαρις
και ο Ιανός Λάσκαρις. Όμως, ο σημαντικότερος που ασχολήθηκε με
το έργο αυτό ήταν ο Πόντζιο Μπρατσιολίνι, μαθητής του
Χρυσολωρά. Ο Μπρατσιολίνι ασχολήθηκε κυρίως με τα λατινικά
χειρόγραφα. Με τα ελληνικά χειρόγραφα (ανεύρεση και διάσωση)
διακρίθηκε ο Σικελός Τζιοβάνι Αουρίστα, διάδοχος του Χρυσολωρά
στην έδρα των Ελληνικών γραμμάτων στο Πανεπιστήμιο της
Φλωρεντίας. Ο Χρυσολωράς ήταν επίσης δάσκαλος του Λεονάρντο
Μπρούνι (1369-1444), Ιταλός σοφός των πρώτων 50 χρόνων του 15ου
αιώνα, ο οποίος γνώριζε πολύ καλά ελληνικά, χρημάτισε
γραμματέας στο Βατικανό, ήταν συλλέκτης και μεταφραστής
αρχαίων ελληνικών κειμένων, αλλά και ιστοριογράφος. Ήταν επίσης
σύγχρονος του Έλληνα φιλοσόφου Γεωργίου Γεμιστού - Πλήθωνα και
του Γερμανού Νικόλαου Κουζάνου (Cusanus) -1430-1464-
Ρωμαιοκαθολικού Θεολόγου. Θεωρήθηκε πρόδρομος της
«αναγέννησης».
251
 Ανατολή (Βυζάντιο) και Δύση βρίσκονται σε αντίθετη πορεία: Η
πρώτη, που βαίνει προς τη δύση της, τροφοδοτεί τη δεύτερη (τη
Δύση), - που ετοιμάζεται να ανατείλει - με πνευματικούς
εκπροσώπους και συμβάλλει μαζί της στην αλλαγή του κόσμου.1
Τα πνευματικά κέντρα ήταν, από το ένα μέρος η
Κωνσταντινούπολη και ο Μυστράς και από το άλλο η Φλωρεντία,
μόνη, στην Ιταλία. Από τον κύκλο των πολιτών της τελευταίας
ξεπήδησαν, μεγάλοι άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών,
όπως είχε συμβεί και στην αρχαία Αθήνα. Η αναγέννηση απλώνεται
σταθερά σε ολόκληρη την Ευρώπη. Πρόκειται για ένα πολύπλευρο
κίνημα, που στηρίζεται στο στοχασμό, στη ποίηση, στην καλλιτεχνία,
στη Μουσική ..., με κεκτημένη ταχύτητα, που δεν έχει επιστροφή.2
Η καταρρέουσα Ανατολή, πέφτοντας στα χέρια των
Οθωμανών, περνά τη σκυτάλη του Ευρωπαϊκού πνεύματος στη
Δυτική Ευρώπη. Οι μεγάλοι Έλληνες λόγου και τέχνης του Βυζαντίου
φεύγουν για την Ιταλία, όπου μαθαίνουν τους Ιταλούς Ελληνικά και
τους διδάσκουν την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία. Ο Ιταλικός
λογοτεχνικός λόγος φτάνει στο αποκορύφωμα του. Οι πνευματικοί
Έλληνες που έφτασαν εκεί μετά την άλωση, βοήθησαν στην παγίωση
της «αναγέννησης» και στην επέκταση της σ’ ολόκληρη την Ευρώπη.
Στα επόμενα θα αναφερθούμε συνοπτικά στους πνευματικούς
εκπροσώπους της πρώτης περιόδου της «αναγέννησης» στην
Ευρώπη:

5.2.1. Ιταλία
• Μιχαήλ Άγγελος (1475-1564), Ζωγράφος, Γλύπτης και
ποιητής: Πατέρας του ήταν ο Lodovico Buonarroti (Μπουοναρρότι)
και μητέρα του η Φραντσέσκα, η οποία πέθανε πολύ νέα. Βιογράφοι
του ήταν ο Τζιόρτζιο Βαζάρι (1512-1574) σημαντικός καλλιτέχνης,
καλός χειριστής του λόγου και αισθητικός κριτικός, καθώς και ο
μαθητής του Ασκάνιο Κοντίβι (1520-1574).
Σε ηλικία 15 χρόνων, ο Μιχαήλ Άγγελος άρχισε να πλάθει τα
πρώτα σημαντικά του έργα. Ήταν ήδη μεγάλος καλλιτέχνης. Την
περίοδο 1501 - 1505, στη Φλωρεντία πλάθει το έργο του «Δαβίδ»,

1 Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, τόμος 2, έκδοση

ΤΟ ΒΗΜΑ Βιβλιοθήκη, Αθήνα.
2 Παν. Κανελλόπουλος, όπ. παρ., τόμος 2, Αθήνα.

252
ένα άγαλμα γίγας, θαυμάσιο. Άλλα σπουδαία έργα του Μιχαήλ
Άγγελου ήταν η «Μαντόνα της Βρύγης» σε φυσικό μέγεθος, της
Παρθένου Μαρίας με το θείο βρέφος (1506) κ.λπ.
Από το 1534, ο Μιχαήλ Άγγελος ήταν στην υπηρεσία του Πάπα
Παύλου Γ’ (1468-1549). Από το 1536 εργάζεται συστηματικά στο
Σιξτίνειο Παρεκκλήσι του Βατικανού, δημιουργώντας το έργο του «η
Δευτέρα Παρουσία», ένα «μεγαλούργημα». Στη διάρκεια της
συνεργασίας του με τον Πάπα Παύλο Γ’ ασχολήθηκε πολύ με τις
τοιχογραφίες. Τα θαυμάσια έργα του Μιχαήλ Άγγελου τόσο στη
γλυπτική (και στη ποίηση), όσο και στη ζωγραφική, είναι πολλά. Στη
αρχιτεκτονική, επίσης, η συμβολή του ήταν μεγάλη, από
καλλιτεχνική άποψη.
Παιδικός φίλος του Μιχαήλ Άγγελου ήταν ο Πιέτρο Τορριτζιάνι,
ο οποίος αναδείχθηκε, στις αρχές του 16ου αιώνα σημαντικός
γλύπτης στην Αγγλία και μετά στη Σεβίλλη στην Ισπανία. Άλλοι
μεγάλοι καλλιτέχνες στην Ιταλία το 15ο αιώνα ήταν ο Ντονατέλλο,
μεγάλος γλύπτης με πολλές αρετές (1386-1466), Φλωρεντία και ο
Μποττιτσέλλι (1445-1510) ζωγράφος και γλύπτης, Φλωρεντία,
«πλάστης της πιο ηδονικής Αφροδίτης».1
Στις 17 Φεβρουαρίου 1564, ο Μιχαήλ Άγγελος κατέληξε σε
ηλικία 89 χρόνων. Η τελευταία του επιθυμία ήταν να μεταφερθεί η
σορός του στη Φλωρεντία.
• Λεονάρντο ντα Βίντσι (1452-1519), καλλιτέχνης και
επιστήμονας. Έζησε κυρίως στη Φλωρεντία και στο Μιλάνο.
Ενδιαφέρθηκε για όλους τους κλάδους της τέχνης (ζωγραφική,
γλυπτική, αρχιτεκτονική), ακόμα και της επιστήμης. Ως ζωγράφος
ιδιαίτερα είναι δημιουργός περίφημων έργων.
Οι δύο «γίγαντες» του πνεύματος, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και
ο Μιχαήλ Άγγελος χειρίστηκαν το λόγο και την τέχνη με τρόπο
θαυμάσιο. Το έργο τους παραμένει ζωντανό. Ο Λεονάρντο ήταν
οραματιστής, ερευνητής, είχε φιλοσοφικές ιδέες, έφτασε στη μεγάλη
ποίηση. Για το Λεονάρδο το γράψιμο ήταν κύριο έργο, όπως και η
τοιχογραφία, ο ζωγραφικός πίνακας, η γλυπτική, το αρχιτεκτονικό
σχέδιο... Το συγγραφικό του έργο είναι επίσης μεγάλο. Το πιο
γνωστό του κείμενο ήταν τότε η «πραγματεία περί ζωγραφικής». Το

1 Παν. Κανελλόπουλος, όπ. παρ., τόμος 4, σελ. 27, κεφ. 33.

253
1826 είχε δημοσιευθεί κι ένα άλλο κείμενο με περιεχόμενο την
υδροδυναμική.
Σε ηλικία 30 χρόνων ο Λεονάρντο ντα Βίντσι πήγε στο Μιλάνο,
όπου συνέχισε το έργο του ως ποιητής και ως καλλιτέχνης. Πολλά
από τα ποιήματα του εκφράζουν φιλοσοφικούς στοχασμούς. Ο
Λεονάρντο έβλεπε πολλά οράματα σχετικά με τη συντέλεια του
κόσμου, τα οποία συνδέονταν κυρίως με τη φοβερή δύναμη του
νερού και της φωτιάς. Τα συγγράμματα του πάνω στο θέμα αυτό
είναι πολλά.
• Ραφαήλ (Ραφαέλο Σάντσιο, 1483-1520), Ιταλός ζωγράφος και
αρχιτέκτονας. Εργάστηκε στην Περούτζια, στη Φλωρεντία και στη
Ρώμη, στην αυλή του Πάπα Ιουλίου Β’ και του Πάπα Λέοντα Γ’. Στα
αριστουργηματικά έργα του (παρτραίτα) περιλαμβάνονται διάσημες
Παναγίες, η Μεταμόρφωση, ο θρίαμβος της Γαλατείας, τοιχογραφίες
και πολλά άλλα.
• Νικολό Μακιαβέλλι (1469-1527), διπλωμάτης, γεννήθηκε στη
Φλωρεντία. Ασχολήθηκε με την πεζογραφία, το πολιτικό δοκίμιο, το
θέατρο, την ποίηση (στίχοι)... Ο Μακιαβέλλι ήταν μεγάλος τεχνίτης
του λόγου, χωρίς να είναι μεγάλος ποιητής. Η πνευματική παρουσία
του εκδηλώνεται, κυρίως, στις αρχές του 16ου αιώνα. Βρήκε διέξοδο
στη σάτιρα και στην κωμωδία, όπως και το λογοτεχνικό είδος της
«νουβέλας» και στο θέατρο. Μεγάλο έργο του Μακιαβέλλι είναι
επίσης το «Discorsi» από το οποίο βγήκε ο «Ηγεμόνας», το άλλο
έργο του Μακιαβέλλι. Σημαντικά έργα του είναι ακόμα «Η τέχνη του
πολέμου» και «Η ιστορία της Φλωρεντίας», σε οκτώ βιβλία.
• Φραντσέσκο Γκουιτσιαρντίνι (1483-1540) ιστοριογράφος,
όπως και ο Λορέντσο Magnifico, σύγχρονος και φίλος του, και οι δύο
από τη Φλωρεντία. Ο Γκουιτσιαρντίνι έδρασε επίσης ως διπλωμάτης,
ως πολιτικός και ως στρατιωτικός ηγέτης. Έγραψε την ιστορία της
πατρίδας του Φλωρεντίας από το 1378 μέχρι το 1509. Το
σημαντικότερο όμως έργο του είναι η ιστορία της Ιταλίας, που
έγραψε μετά το 1537, λίγο πριν πεθάνει. Καλύπτει την περίοδο από
το 1494 μέχρι το 1534.
• Οι τέχνες στη Βενετία.
Η Ζωγραφική
Πρώτος ο Τζιοβάννι Μπελλίνι (1430-1516) κατάφερε να
ανεβάσει τη Βενετσιάνικη ζωγραφική στο επίπεδο της ζωγραφικής
254
της Τοσκάνης. Η Βενετία είναι αυτή που πραγματοποίησε το 16ο
αιώνα το θαύμα του χρώματος. Όταν στη Φλωρεντία και στην
κεντρική Ιταλία προτιμούσαν οι ζωγράφοι - για να φτάσουν στην
τέλεια αρμονία - την «αυστηρότητα» του σχεδίου και τη
«σταθερότητα» της σύνθεσης, στη Βενετία πρωταγωνιστούσε το
χρώμα στη ζωγραφική. Ένας απ’ αυτούς, που χρησιμοποίησε με τον
καλύτερο τρόπο το χρώμα, ήταν ο Τζιοβάννι Μπελλίνι (1430-1516).
Από το εργαστήριο του Μπελλίνι βγήκαν δύο από τους
μεγαλύτερους ζωγράφους της Βενετίας: ο Τζιορτζόνε και ο
Τσιτσιάνο.
Η αναγέννηση ξεκίνησε για την αρχιτεκτονική στην Ιταλία, με
ένα θαυμάσιο τρούλο, που ήταν έργο του Μπρουνελλέσκι (1377-
1446) και κοσμούσε τον καθεδρικό ναό της Φλωρεντίας. Υπάρχει και
ένας δεύτερος τρούλος, που αφορούσε το Ναό του Αγίου Πέτρου
της Ρώμης, έργο του Μιχαήλ Άγγελου. Ο Μπρουνελλέσκι είναι ο
πρώτος μεγάλος αρχιτέκτονας, που σφραγίζει την αναγέννηση και
μαζί με τον Λεόν Μπαττίστα Αλμπέρτι επηρέασαν αποφασιστικά την
εξέλιξη της αρχιτεκτονικής.
Ο Μπρουνελλέσκι ήταν λοιπόν στη Βενετία πρωτοπόρος της
αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής. Η πρώτη αυτή περίοδος
εκπροσωπείται επίσης από τον Λεόν Μπαττίστα Αλμπέρτι (1404-
1472). Το θαυμάσιο αρχιτεκτονικό δημιούργημα του 16ου αιώνα στη
Βενετία, το οποίο στέγασε τη βιβλιοθήκη της πόλης, είναι έργο του
Γιάκοπο Τάττι (Σανσοβίνο), φίλου του Τιτσιάνο. Η βιβλιοθήκη αυτή
χτίστηκε για να στεγάσει κυρίως τα ανεκτίμητα χειρόγραφα του
Βησσαρίωνα. Βρίσκεται απέναντι από το παλάτι των Δόγηδων.

***

Η μεγάλη ώρα για την Ευρώπη ήταν πλέον παρούσα. Η

απελευθέρωση του ανθρώπου από το σκοτάδι της άγνοιας είχε
αρχίσει να ακουμπά την κοινωνία. Η συμβολή του Λούθηρου (1483-
1546) σ’ αυτό το «φως» υπήρξε καθοριστική. Ήταν ο άνθρωπος που
απελευθέρωνε την πίστη από τη θεολογική σχολαστικότητα και
διασπούσε το κράτος της παπικής εκκλησίας. Στην προσπάθεια της
Ευρώπης να διαμορφώσει την ταυτότητα της, οι συγκρούσεις ήταν
διαρκείς και αιματηρές.

255
 Η θρησκευτική μεταρρύθμιση ήταν το μεγάλο κίνημα στην
ιστορία της Ευρώπης. Το κίνημα αυτό, τη στιγμή που έπαιρνε με το
Λούθηρο τη μορφή του, διασταυρώθηκε με άλλα μεγάλα γεγονότα
του πνεύματος. Την ίδια περίοδο που η Ιταλική αναγέννηση
παγιώνοταν, η ανακάλυψη του τυπογραφείου στη Γερμανία
πλημμύρισε την Ευρώπη από πνευματικά έργα, ο Γενουάτης
Χριστόφορος Κολόμβος ανακάλυπτε το νέο κόσμος της Αμερικής, ο
Πορτογάλος Μαγγελάνος πραγματοποιούσε - με κατεύθυνση προς
Δυσμάς - τον πρώτο γύρο της γης, ο άλλος Πορτογάλος Βάσκο ντε
Γκάμα - περιπλέοντας το ακροατήριο της Καλής Ελπίδας - έφτασε
στις Ινδίες, ο Λούθηρος έδινε τη μάχη του κατά του παπισμού, ο
Πολωνός αστρονόμος Κοπέρνικος (1473-1543) διατύπωνε τη θεωρία
του ότι η γη και οι άλλοι πλανήτες περιστρέφονται γύρω από τον
ήλιο. Λίγο αργότερα, άνοιγε ο δρόμος της νέας Ιατρικής, γεννήθηκε
ο συνθέτης Πιερλουίτζι ντα Παλεστρίνα, ενώ πλησίαζε η ώρα να
γεννηθούν ο Γαλλιλέος (1564-1642) στην Ιταλία και ο Ισαάκ Νεύτων
(1642-1727) στην Αγγλία.1
Ο Βενετός Μάρκο Πόλο (1254-1324), ποντοπόρος ναυτικός, το
1275, άρχισε την πορεία του με προορισμό την Κίνα. Επέστρεψε στη
Βενετία το 1295 και αφηγήθηκε το ταξίδι του γράφοντας ένα βιβλίο
με έντονο το φανταστικό στοιχείο. Σίγουρα ο Χριστόφορος Κολόμβος
είχε μελετήσει αυτό το βιβλίο, πριν ξεκινήσει το ταξίδι του για την
Αμερική.
Όλα αυτά συνιστούν τη μεγάλη αλλαγή που συνέβαινε στην
Ευρώπη. Το ανθρώπινο πνεύμα εξαπλωνόταν και μεγαλουργούσε.
Όλοι μαζί, λογοτέχνες και καλλιτέχνες, ναυτικοί και αστρονόμοι,
ουμανιστές και μεταρρυθμιστές... συνεργάστηκαν στη μεγάλη
αλλαγή της ιστορίας, που σημειώθηκε με αφετηρία το έτος 1500
περίπου.
• Μάξιμος Γραίκος ή κατά κόσμον Μιχαήλ Τριβώλης (1480-
1556). Γεννήθηκε στην Άρτα μεταξύ 1470 και 1480. Για το Μάξιμο
Γραικό έγραψε ο Ηλίας Ντενίσωφ στο βιβλίο του με τίτλο «Μάξιμος
ο Γραικός και η Δύση».
Ο Μάξιμος έθεσε τα πρώτα θεμέλια της Ρωσικής γλώσσας.
Είναι από τους πρώτους ιδρυτές της γραμματικής της (Ρωσικής
γλώσσας). Με τις συνθέσεις του, ηρωικών και ελεγειακών ιάμβων,

1 Παν. Κανελλόπουλος, όπ. παρ., τόμος 5, κεφ. 41, σελ. 26.

256
βρίσκεται στην αφετηρία της Ρωσικής στιχοποιίας, σύμφωνα με τους
κανόνες της κλασικής προσωδίας.1 Φυσικά, η προσφορά του
Μάξιμου Γραίκου στη Ρωσία είναι πολύ ευρύτερη.
Δεν είναι μόνο ο Ντενίσωφ που μίλησε με θερμά λόγια για το
Μάξιμο Γραίκο. Κι άλλοι λόγιοι της Ρωσίας, όπως ο Γκόρσκι,
ασχολήθηκαν, πολύ αργότερα κατά το 19ο αιώνα (ΙΘ’), με την
προσωπικότητα του Γραικού. Όμως, το βιβλίου του Ντενίσωφ έριξε
πολύ φως στη ζωή και στην πνευματική εξέλιξη του Γραικού. Ο
Μάξιμος ήταν ουμανιστής στην Ιταλία, μοναχός στο μοναστήρι του
Σαβοναρόλα και αργότερα μοναχός στο Άγιον Όρος.
Ο Σαβοναρόλα (1452-1498), Ιταλός Δομινικανός2 μοναχός,
ήταν Ηγούμενος στη μονή του Αγίου Μάρκου στη Φλωρεντία.
Εγκαθίδρυσε εκεί ένα νέο ημιδημοκρατικό σύστημα διακυβέρνησης.
Αφορίστηκε από την Πάπα, θανατώθηκε με απαγχονισμό και το
σώμα του κάηκε στη Πυρά.
Το 1517, ο Μάξιμος Γραικός ξεκίνησε για τη Ρωσία (από το
Άγιον Όρος), συνοδευόμενος από δύο μοναχούς. Ήταν τότε 52
χρόνων. Έζησε στη Ρωσία άλλα 38 χρόνια, από τα οποία τα 26 τα
πέρασε στη φυλακή. Έφτασε στη Μόσχα το 1518. Όταν τελείωσαν, -
ο Μάξιμος και οι συνοδοί - το έργο τους, ζήτησαν από τον Τσάρο να
τους αποδεσμεύσει να επιστρέψουν στο Άγιον Όρος. Ο Τσάρος
αποδέσμευσε τους συνοδούς του, όχι όμως και το Μάξιμο. Ο
Μάξιμος φαίνεται ότι είχε γίνει απαραίτητος στον Τσάρο και στο
Μητροπολίτη της Ρωσίας. Στο διάστημα αυτό ο Μάξιμος Γραικός
κατηγορήθηκε άδικα, με συκοφαντίες. Στράφηκαν εναντίον του ο
Τσάρος Βασίλειος Γ’ και ο Μητροπολίτης Δανιήλ. Το 1525,
καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη. Απελευθερώθηκε το 1551 σε
ηλικία 80 χρόνων περίπου, αφού άλλαξαν πολλά στη Ρωσία.
Ο Μάξιμος Γραικός έγινε η μεγάλη αφετηρία της πνευματικής
ζωής στη Ρωσία. Πέθανε στο κελί της Λαύρας του Αγίου Στεφάνου
στις 21 Ιανουαρίου 1556, σε ηλικία πάνω από 80 χρόνων.

1 Προσωδία: Μουσικός τονισμός λέξεων, όπως στην Αρχαία Ελληνική γλώσσα, με

βάση τη μακρά ή βραχεία συλλαβή, δηλ. προφορά λέξεων (κατά την αρχαιότητα) με
διάκριση μακρών και βραχέων φθόγγων και μουσικός τονισμός...
2 Δομινικανοί: Μοναστικό τάγμα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, που ίδρυσε το

1215 ο Άγιος Δομίνικος για την καταπολέμηση των αιρέσεων.

257
 • Λουκριτία Βοργία (1480-1519), Δούκισσα της Φερράρας,
περίφημη καλλονή, προστάτιδα των γραμμάτων. Χρησιμοποιήθηκε
από τον πατέρα της και τον αδελφό της για την προώθηση των
πολιτικών φιλοδοξιών τους.
• Τουρκουάτο Τάσσο (1544-1595). Ήταν γιος του ποιητή
Μπερνάντο Τάσσο (1493-1569). Σπούδασε φιλοσοφία και
λογοτεχνία. Σε ηλικία 18 χρόνων ήταν ήδη διάσημος. Το 1562, είχε
ήδη έτοιμο ένα δικό του έμμετρο ποιητικό έργο (έπος) με τίτλο
«Rinaldo». Από το 1565 συνδέθηκε με τον ηγεμονικό οίκο ντ’ Εστέ
της Φερράρα. Το «μεγάλο έργο» του είναι το ποιμενικό θεατρικό
έργο «Αμύντας». Επίσης, και το «Μέγα έπος», «Η απελευθερωμένη
Ιερουσαλήμ».
• Τομάζο Καμπανέλλα (1568-1639), Φιλόσοφος και ποιητής.
Κατηγορήθηκε ως αιρετικός και έμεινε 27 χρόνια στη φυλακή. Εκεί,
ξύπνησε ο ποιητής μέσα του και δυνάμωσε ο φιλόσοφος. Έγραψε το
πιο γνωστό από τα έργα του «Η πολιτεία του ήλιου». Οραματίστηκε
την ιδεώδη πολιτεία του, η οποία βασίζεται σε δύο Αρχές: Στην Αρχή
της Δημοκρατίας και στην αρχή της κοινωνικής και οικονομικής
ισότητας. «Το πρόβλημα της τεκνοποιίας ρυθμίζεται με μοναδικό
κριτήριο την ευγονία».1 Στα χρόνια της φυλακής οφείλονται και τα
περισσότερα ποιήματα του.
• Τζιορντάνο Μπρούνο (1548-1600), Φιλόσοφος και
συγγραφέας. Έγραψε αρκετές πραγματείες και μια θεατρική
κωμωδία με τίτλο «Ο Λαμπαδιφόρος». Είχε τραγικό τέλος: Κάηκε στη
πυρά με εντολή της Ιεράς Εξέτασης για τις αιρετικές του δοξασίες. Το
πνεύμα του, το είχαν αναστατώσει ο Αρχαίοι φιλόσοφοι, καθώς
επίσης και ο Διονύσιος Αεροπαγίτης. Δίδαξε στα Πανεπιστήμια του
Παρισιού και της Τουλούζη, καθώς και στο «College de France».
• Γαλιλαίος (1564-1642), Ιταλός Επιστήμονας. Αναφέρθηκα
ειδικότερα σ’ αυτόν στην ενότητα της Τεχνολογίας.
• Καραβάτζιο (1571-1610), Ιταλός ζωγράφος. Έζησε
πολυτάραχη ζωή. Έδινε στα θέματα του ένα δραματικό ρεαλισμό. Η
τεχνοτροπία του επηρέασε πολλούς Ευρωπαίους ζωγράφους.
Πέθανε νέος, σε ηλικία 37 χρόνων.
Στις εικαστικές τέχνες, καθώς και στην πνευματική ζωή
γενικότερα, την εποχή του Τουρκουάτο Τάσσο, του Μπρούνου, του

1 Παν. Κανελλόπουλος, όπ. παρ., τόμος 6, κεφ. 65, σελ. 286.

258
Καμπανέλα και του Γαλιλαίου, η Ιταλία συνέχισε να διατηρεί ένα
καλό επίπεδο. Ο Τζαν Λορέντο Μπερνίνι (1598-1680) ήταν ένας
μεγάλος γλύπτης και αρχιτέκτονας, ο Τιτσιάνο (1488-1576),
ζωγράφος, ο Καραβάτζιο ... και πολλοί άλλοι έζησαν την εποχή αυτή
και άφησαν σημαντικό έργο. Επίσης, ο Γκουίντο Ρένι (1575-1642)
ζωγράφος, δούλεψε στη Ρώμη και στην Μπολόνια. Επηρεασμένος
από το Ραφαήλ έφτασε τον κλασικισμό σε υψηλά επίπεδα. Ο
Γκουίντο ήταν ουσιαστικά αυτοδίδακτος.
• Μπενβενούτο Τσελίνι (1500-1571), Φλωρεντία,
επεξεργαστής μετάλλων και συγγραφέας. Εργάστηκε στη Βασιλική
Αυλή του Φραγκίσκου Α’ της Γαλλίας. Ένα από τα γνωστά του έργα
είναι η Νύμφη του Φοντανεμπλώ, χάλκινο ανάγλυφο.
• Φραντσέσκο Πριματίτσιο (1504-1570), Μπολόνια,
ζωγράφος και αρχιτέκτονας. Εγκαταστάθηκε στη Γαλλία. Συμμετείχε
στις εργασίες διακόσμησης του Φοντανεμπλώ.
• Νικολό ντελλ’ Αμπάτε (1509-1571), Ιταλός ζωγράφος. Το
1552, συνεργάστηκε με τον Πριματίτσιο στη διακόσμηση του
Φοντανεμπλώ.

Η Αρχιτεκτονική στην Ιταλία

Η αναγέννηση στην αρχιτεκτονική στην Ιταλία ξεκίνησε με τους
τρούλους των εκκλησιών και συγκεκριμένα με το θαυμάσιο τρούλο
που κοσμούσε τον καθεδρικό ναό της Φλωρεντίας και ήταν έργο του
αρχιτέκτονα Μπρουνελλέσκι (1377-1446). Υπάρχει βέβαια και ένας
δεύτερος τρούλος στο ναό του Αγίου Πέτρου της Ρώμης, έργο του
Μιχαήλ Άγγελου. Ο Τρούλος έχει ουσιαστικά Ασιατική καταγωγή.
Ο Μπρουνελλέσκι ήταν στην Ιταλία πρωτοπόρος της
αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής. Η πρώτη αυτή περίοδος,
εκπροσωπείται από τον Λεόν Μπατίστα Αλμπέρτι (1404-1472).
Παράλληλα, υπήρξαν στη Βενετία, στις αρχές του 15ου αιώνα, οι
γλύπτες Ντονατέλλο, Λούκα ντέλλα Ρόμπια, Λορέντσο Γκιμπέρτι και
ο ζωγράφος Μασάτσιο. Το θαυμάσιο αρχιτεκτονικό δημιούργημα
του 16ου αιώνα στη Βενετία, το οποίο στέγασε τη βιβλιοθήκη της
πόλης είναι έργο του Γιάκοπο Τάττι (Σανσοβίνο), φίλου του Τιτσιάνο.
Η βιβλιοθήκη αυτή χτίστηκε (1536-1553) για να στεγάσει τα
ανεκτίμητα χειρόγραφα του Βησσαρίωνα. Βρίσκεται απέναντι από το
παλάτι από το παλάτι των Δόγηδων.

259
 Τον καιρό εκείνο - αρχές του 15ου αιώνα - στην Ιταλία, η
αρχιτεκτονική βρισκόταν πολύ ψηλά στην εκτίμηση των
πνευματικών ανθρώπων και της κοινωνίας. Ό, τι σκέφτηκαν και
έπραξαν οι αρχιτέκτονες το πρώτο μισό του 15ου αιώνα στη
Φλωρεντία, επηρέασε τις επόμενες εξελίξεις για μεγάλη χρονική
περίοδο.
Στην Ιταλία λοιπόν, η αρχιτεκτονική αναγέννηση ξεκίνησε από
τις Εκκλησίες, ενώ στη Γαλλία - όπως θα δούμε παρακάτω - ξεκίνησε
από τα παλάτια. Ο Ναός ήταν κατά το Μεσαίωνα στην Ευρώπη το
ορμητήριο για την αρχιτεκτονική. Όμως, μετά τα πρώτα βήματα της
αναγέννησης, άρχισε να έχει η αρχιτεκτονική και ένα δεύτερο
ορμητήριο. Αυτό ήταν οι ιδιωτικές κατοικίες. Προς αυτή την
κατεύθυνση «το ίδρυμα για έκθετα παιδιά» - με κίονες Κορινθιακού
τύπου - ήταν το πρώτο μεγάλο έργο του Μπρουνελλέσκι, που άρχισε
να χτίζεται το 1420. Πάντως, οι ναοί δεν έπαψαν να είναι η μεγάλη
πηγή των αρχιτεκτονικών εμπνεύσεων.
Ο ναός του Σαν Lorenzo, κτίσμα του 15ου αιώνα, είναι ένα
ακόμα ιστορικό μνημείο της αρχιτεκτονικής, της εποχής του
Μπρουνελλέσκι και - μετά το θάνατο του - του Αντώνιο Μανέττι,
που τον διαδέχθηκε. Είναι ναός τρίκλινης Βασιλικής, με ωραίους
κίονες κορινθιακού ύφους.
Επίσης, το παλάτσο Ροντελλάι, που σχεδίασε ο Αλμπέρτι και
την αρχιτεκτονική ευθύνη για την ανέγερση του, ανέλαβε ο
Μπερνάντο Ροσσελίνο, χτίζοταν από το 1446 μέχρι το 1451. Το
παλάτσο αυτό μαζί με το παλάτσο Πίττι (που βασίζεται σε σχέδια
του Μπρουνελλεσκι) και το παλάτσο των Μεδίκων, έργο του
Μικελότσο Μικελότσι (1396-1472) άνοιξαν το δρόμο για όλα τα
μεγάλα έργα στη Ιταλία: ιδιωτικά Μέγαρα, ακόμα και κοινά σπίτια. Η
γοτθική τάση αρχίζει να εγκαταλείπεται και τη θέση της παίρνει ο
«κλασικισμός».
Άλλοι αρχιτέκτονες που διακρίθηκαν στη Φλωρεντία, στη Ρώμη
και στο Μιλάνο ήταν οι: Μικελότσο, Μπερνάντο Ροσσελίνο,
Φιλαρέτε... Ο Αλμπέρτι, ειδικότερα, εκτός από Αρχιτέκτονας, υπήρξε
και συγγραφέας. Δύο από τα συγγράμματα του ήταν το «περί
ζωγραφικής», που το έγραψε το 1436 και το δοκίμιο «De status»,
που το έγραψε λίγο πριν το 1464.
Ο Αλμπέρτι κάνει απόλυτο θεωρητικό διαχωρισμό της
Αναγέννησης από το Μεσαίωνα και συνδυάζει άμεσα την
260
αρχιτεκτονική με την πολεοδομία. Τα τελευταία ίχνη του γοτθικού
ρυθμού εξαφανίζονται.
Ο Φιλαρέτε, δείγματα της πρακτικής αρχιτεκτονικής του
ικανότητας έδωσε στο Μιλάνο. Ιδιαίτερη θέση στην ιστορία του
πνεύματος παίρνει η πραγματεία που έγραψε με αντικείμενο την
αρχιτεκτονική. Την έγραψε στο Μιλάνο μεταξύ 1460 και 1464.
Με τους Αλμπέρτι, Μικελότσο, Μπερνάντο Ροσσελίνο,
Φιλαρέτε, Αγκοστίνο ντι Ντούτσιο... κλείνει ο κύκλος της γενιάς των
αρχιτεκτόνων, που έδρασαν μετά το Μπρουνελλέσκι. Η τρίτη γενιά
αρχιτεκτόνων του 15ου αιώνα απαρτίζεται από τους εξής
κυριότερους εκπροσώπους της: Ματτέο Τσιβιτάλι, Μπενεντέτο ντα
Μαγιάνο, Τζοβάνι Αμαντέο, Τζουλιάνο, Μπραμάντε (φίλος του
Λεονάρντο ντα Βίντσι).
Η Βενετία μπήκε κάπως αργά στην αρχιτεκτονική αναγέννηση.
Χρειάστηκε να εγκατασταθούν εκεί οι αρχιτέκτονες Πιέτρο
Λομπάρντο και Φρα Τζιοκόντο ντα Βερόνα για να αφυπνιστεί και να
αρχίσει να υιοθετεί τη νέα γραμμή που είχε επικρατήσει στην
αναγέννηση.
Ο αρχιτέκτονας Μπραμάντε, παρωνύμιο του Ντονάτο ντ’
Άντζελο (1444-1514), που άρχισε το «μεγαλούργημα» του νέου
Αγίου Πέτρου στο Βατικανό και που - πολύ αργότερα - «στεφάνωσε»
με τρούλο ο Μιχαήλ Άγγελος, εργάστηκε και στο Μιλάνο και στη
Ρώμη και αναδείχθηκε μεγάλος δάσκαλος του κλασικισμού.
Ο Τζουλιάνο ντα Σανγκάλλο (1443-1516) αρχιτέκτονας από τη
Φλωρεντία, δημιούργησε δύο αντιπροσωπευτικά οικοδομήματα στο
τέλος του 15ου αιώνα: Την έπαυλη του Πότζο και το ναό της Σάντα
Μαρία ντέλε Κάρτσερι στο Πράτο. Στη Ρώμη, ο Τζουλιάνο διορίστηκε
από τον Πάπα Ιούλιο Β’ συνυπεύθυνος με τον Μπραμάντε για την
ανέγερση του μεγάλου ναού του Αγίου Πέτρου.
Ο Ραφαήλ (Ραφαέλο Σάντσιο ή Σάντι), 1483-1520, ζωγράφος
και αρχιτέκτονας. Εδώ τον αναφέρουμε ως αρχιτέκτονα. Εργάστηκε
στην Περούτζια στη Φλωρεντία και στη Ρώμη, στην αυλή του Πάπα
Ιουλίου Β’ και του Πάπα Λέοντα Γ’ ως προϊστάμενος αρχιτέκτονας
και επόπτης κτισμάτων. Ήταν άριστος γνώστης του κλασικισμού.
Στην αρχιτεκτονική του 16ου αιώνα δραστηριοποιήθηκε και ο
Μιχαήλ Άγγελος, συνεργαζόμενος και με το Βατικανό και άφησε
πλούσια και θαυμαστά έργα.

261
 Στην Ιταλία από την εποχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας
αγαπούσαν πολύ τις εξοχικές βίλλες (ή επαύλεις). Υπήρχαν πράγματι
τότε, στις αρχές της αναγέννησης «αναρίθμητες» επαύλεις, προ
παντός γύρω από τη Φλωρεντία. Οι αρχιτέκτονες - από τον Αλμπέρτι
και πολλούς άλλους - ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με την αισθητική των
επαύλεων. Οι Ιταλικές επαύλεις έχουν ποικίλες αρχιτεκτονικές
μορφές και διακοσμήσεις.
Αναφέρουμε συνοπτικά και τους παρακάτω Ιταλούς
αρχιτέκτονες που δραστηριοποιήθηκαν την ίδια περίπου χρονική
περίοδο:
• Μπραμάντε, παρωνύμιο του Ντονάτο ντ’ Άντζελο (1444-
1514). Εργάστηκε στο Μιλάνο και στη Ρώμη, όπου αναδείχθηκε
δάσκαλος του κλασικισμού.
• Τζιάκομο Μπαρότσι ντα Βινιόλα (1507-1573). Οικοδόμησε
σημαντικά κτίρια στη Ρώμη και αλλού.
• Τζιάκομο ντέλλα Πόρτα (1540-1602), συνέχισε το έργο του
Βινιόλα στο ναό του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, μετά το θάνατο του
Βινιόλα.
• Όταν πέθανε ο Μιχαήλ Άγγελος το 1564, τον διαδέχθηκε στην
ευθύνη για το μεγάλο έργο στο ναό του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, ο
Τζιάκομο Μπαρότσι ντα Βινιόλα, που ανήκει στη δεύτερη γενιά
αρχιτεκτόνων του 16ου αιώνα
• Ντομένικο Φοντάντα (1543-1607). Είχε μόνος του την
ευθύνη των έργων του ναού του Αγίου Πέτρου μετά το θάνατο του
ντέλλα Πόρτα.
• Κάρλο Μαντέρνα (1556-1629), ανιψιός του Φοντάνα,
αποπεράτωσε, το 1612, τη Βασιλική του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη.
• Τζαν Λορέντζο Μπερνίνι (1598-1680), Αρχιτέκτονας και
γλύπτης. Εργάστηκε στη Ρώμη, όπου φιλοτέχνησε έργα σε πολλές
Εκκλησίες κ.λπ.
Μνημονεύουμε τέλος το Βιτρούβιο, Ρωμαίο Αρχιτέκτονα του
πρώτου π.Χ. αιώνα. Η πραγματεία του «περί αρχιτεκτονικής
τροφοδότησε την περίοδο από το 15ο αιώνα την εξέλιξη του
Ευρωπαϊκού κλασικισμού».
Οι αρχιτέκτονες του 16ου αιώνα στην Ιταλία ήταν πολλοί, και
θα ήταν δύσκολο να αναφερθούμε σε όλους και στο έργο τους.

262
 5.2.2. Γερμανία
Τις τελευταίες δεκαετίες του 15ου αιώνα εμφανίζονται στις
Γερμανικές χώρες πολλοί εργάτες των κλασικών γραμμάτων, όπως ο
Αγκρίκολα, ο Ρούχλιν, ο Κέλτις... κ.ά. Ο Αγκρίκολα (1443-1485) ήταν
μαθητής, στο Πανεπιστήμιο της Φερράρα, του Θεσσαλονικέα
Θεόδωρου Γαζή και έμαθε ελληνικά. Γεννήθηκε στις Κάτω Χώρες,
αλλά έδρασε και δίδαξε στη Γερμανία. Τα Ελληνικά έδωσαν στη
Γερμανία τον κύριο τόνο της Ουμανιστικής παιδείας στα
Πανεπιστήμια. Ο Θεόδωρος Γαζής (1400-1478), Βυζαντινός λόγιος,
λατινιστής, δίδαξε την ελληνική γλώσσα και τη φιλοσοφία στην
Ιταλία και μετέφρασε Έλληνες κλασικούς στη Λατινική γλώσσα.
• Χανς Χολμπάιν, ο πρεσβύτερος (1465-1524), Γερμανός
ζωγράφος και Χαράκτης.
• Μελάχθων (Φίλιππος Σβάρτσερτ) 1497-1560. Γερμανός
μεταρρυθμιστής, συνεργάτης και φίλος του Λούθηρου. Διατηρούσε
καλές φιλικές σχέσεις και με τον Έρασμο. Συνέταξε την «Αυγουστέα
Ομολογία» (το 1530) και αναδείχθηκε αρχηγός της μεταρρύθμισης
μετά το θάνατο του Λούθηρου. Ήταν ανιψιός του Γιόχαν Ρούχλιν
(1455-1522) Γερμανού Ουμανιστή, ο οποίος προώθησε τις ελληνικές
και εβραϊκές σπουδές στη Δύση. Ο Γιόχαν υπέστη διώξεις από την
Ιερά Εξέταση. Μιλούσε πολύ καλά Ελληνικά. Η αγάπη του για το
Αρχαίο Ελληνικό πνεύμα και την Ελληνική γλώσσα ήταν μεγάλη. Δεν
ήταν μόνο καλός φιλόλογος, αλλά και καλός νομικός. Δίδαξε την
Ελληνική και λατινική φιλολογία σε διάφορα πανεπιστήμια. Ο Γιόχαν
Ρούχλιν αναδείχθηκε ως συντάκτης του λεξικού της Λατινικής
γλώσσας.
• Ούλριχ Φον Χούττεν (1488-1523). Ιππότης και πολεμιστής,
ποιητής και ουμανιστής. Ήταν ο μόνος αληθινός ποιητής στον κύκλο
των Γερμανών ουμανιστών. Ήταν σατιρικός ποιητής, αλλά και
ανανεωτής του λυρικού Γερμανικού στίχου. Έδωσε νέο ρυθμό στο
Γερμανικό λυρικό τραγούδι.
ΣΗΜ. Ουμανισμός = ανθρωπισμός, α) φιλοσοφική αντίληψη,
που θέτει τον άνθρωπο και τις ανθρώπινες αξίες πάνω από
οτιδήποτε άλλο. β) σεβασμός προς το συνάνθρωπο. Θεμελιώδες
πνευματικό κίνημα της αναγέννησης, που γεννήθηκε το 14ο αιώνα
στην Ιταλία και εξαπλώθηκε σταδιακά σε όλη την Ευρώπη. Γνώρισε
την κορύφωση του το 16ο αιώνα. Χαρακτηρίζεται από την επιστροφή
στα κείμενα των αρχαίων κλασικών από τα οποία άντλησε πρότυπα
263
ζωής, συγγραφικής δημιουργίας και σκέψης. Κυριότεροι
εκπρόσωποι: Πετράρχης, Φιτσίνο, Πίκο ντε λα Μιραντόλα, Ρούχλιν,
Έρασμος.
• Άλμπερτ Ντύρερ (1471-1528), Γερμανός ζωγράφος.
Γεννήθηκε στη Νυρεμβέργη. Εργάστηκε στη Βασιλεία (Ελβετία), στο
Στρασβούργο, στη Βενετία και φυσικά στη Νυρεμβέργη. Επιδόθηκε
κυρίως στην ελαιογραφία και στη χαρακτική, αλλά και στο σχέδιο,
στην υδατογραφία, στην χαλκογραφία, στην ξυλογραφία. Όταν το
1505 πήγε για δεύτερη φορά στην Ιταλία (Μπολόνια, Μιλάνο,
Βενετία, όχι όμως στη Φλωρεντία), ήταν ένας ώριμος καλλιτέχνης. Η
παραμονή του στη Βενετία τον οδήγησε στη ζωγραφική μεγάλων
πινάκων με χρώμα. Αργότερα έγραψε και εξέδωσε έργα διδακτικά
περί ζωγραφικής, θεωρητικού και τεχνικού περιεχομένου.
Τη Νυρεμβέργη, την πόλη του Άλμπρεχτ Ντύρερ και του
Πιρκχάιμερ, τίμησαν με την παρουσία τους, εκεί, και πολλοί άλλοι
καλλιτέχνες και άνθρωποι του πνεύματος, όπως ο Αινείας Σίλβιος
ντε Ρικολλομίνι (πριν γίνει Πάπας Πίος Β’), ο Βησσαρίων, ο
Λούθηρος, ο Ούλριχ Φον Χούτεν, ο Κορνάρος Κέλτις και πολλοί
άλλοι. Εκεί έμειναν και εργάστηκαν φυσικά και πολλοί ζωγράφοι.
Δύο αξιόλογοι απ’ αυτούς ήταν, ο Χανς Πλαυντενβούρφ και ο άλλος
ο Μιχαήλ Βολγκεμούτ. Ο πρώτος, ο Χανς, πολιτογραφήθηκε στη
Νυρεμβέργη το 1457. Ήταν σπουδαίος καλλιτέχνης. Μαθητής του
ήταν ο Μιχαήλ Βολγκεμούτ (1434-1519).
Η Νυρεμβέργη ανέδειξε επίσης τρεις σπουδαίους γλύπτες: τον
Φάιτ Στος (1447-1533), τον Πέτερ Φίσερ τον πρεσβύτερο (1460-
1529) και τον Άνταμ Κραφτ (1460-1508). Ο πρώτος δούλεψε το ξύλο,
ο δεύτερος το χαλκό και ο τρίτος το λιθάρι.
• Ματτίας Γκρυνέβαλντ (1475-1528), Γερμανός ζωγράφος.
Ανήκει στη κατηγορία των μεγάλων ζωγράφων του κόσμου. Θα
μπορούσε να συγκριθεί με τον Άλμπρεχτ Ντύρερ. Έργο μεγάλης
εκφραστικής δύναμης είναι το «αριστούργημα» του, το «Πολύπτυχο
του Ίζενχαΐμ». Κι όμως στο ξεκίνημα του έμεινε απαρατήρητος.
• Λουκάς Κράναχ, ο πρεσβύτερος. Γεννήθηκε το 1472 σε
κωμόπολη της Φραγκονίας, κοντά στη Βαμβέργη. Ήταν στενός
συνεργάτης του Λούθηρου. Σε ώριμη ηλικία ασχολήθηκε με την
προσωπογραφία και την ξυλογραφία. Ασχολήθηκε επίσης με το
γυναικείο γυμνό, στη ζωγραφική.

264
 • Χανς Χολμπάιν, ο νεότερος (1497-1543), Γερμανός
ζωγράφος και χαράκτης. Εγκαταστάθηκε γύρω στο 1515 στη
Βασιλεία της Ελβετίας και εντάχθηκε στον κύκλο των ουμανιστών.
Στα θρησκευτικά έργα του επηρεάστηκε από τον Ιταλικό κλασικισμό.
Το 1532 εγκαταστάθηκε στην Αγγλία ως ζωγράφος της Αυλής.
Ανέπτυξε πολύπλευρη δραστηριότητα. Ασχολήθηκε με την
υαλογραφία, την ξυλογραφία, την τοιχογραφία και τη ζωγραφική
πινάκων (πορτραίτα).
• Κόνραντ Βιτς (1400-1445), Γερμανός ζωγράφος,
εγκατεστημένος στη Βασιλεία. Ζωγράφισε κυρίως θρησκευτικούς
πίνακες με «πλαστική δύναμη».

5.2.3. Γαλλία
Ο 15ος αιώνας στην ιστορία του Γαλλικού πνεύματος σημειώνει
βραδεία έξοδο της Γαλλικής Λογοτεχνίας από το Μεσαίωνα. Οι
Γάλλοι ασχολήθηκαν, την εποχή αυτή, κυρίως με στίχους, χρονικά,
δοκίμια, φάρσες, απομνημονεύματα. Θα αναφερθούμε στους
κυριότερους εκπροσώπους:
• Φίλιππος ντε Κομμύν (1447-1511), αφηγητής
χαρακτηριστικός της ιστορίας και της ζωής της εποχής του στη
Γαλλία. Έγινε πρίγκιπας του Ταλμόν το 1472, Βαρώνος του Αρζαντόν
το 1473, εχρημάτισε σύμβουλος του Δούκα της Βουργουνδίας
Καρόλου του Τολμηρού και των τριών βασιλέων της Γαλλίας, του
Λουδοβίκου ΙΑ’, του Καρόλου Η’ και του Λουδοβίκου ΙΒ’. Έγραψε το
«χρονικό του Λουδοβίκου ΙΑ’», καθώς και το «χρονικό του Καρόλου
Η'», που δεν είναι απλά απομνημονεύματα, αλλά περισσότερο μια
επισκόπηση της Γενικής ιστορίας και πολιτικής των Βασιλιάδων στη
Γαλλία, ιδιαίτερα του Λουδοβίκου ΙΑ’. Το 16ο αιώνα η Γαλλία έκοψε
οριστικά τις σχέσεις της με το Μεσαίωνα, όσο δεν τις έκοψαν η
Γερμανία και η Αγγλία.1
• Ζαν Φρουασσάρ (1337-1404). Γάλλος χρονικογράφος. Τα
χρονικά του αποτελούν ζωντανή απεικόνιση της φεουδαρχικής
κοινωνίας στη Γαλλία την περίοδο 1325-1400.
• Φρανσουά Βιγιόν (1431-1463), ποιητής. Είναι ο πρώτος
μεγάλος της λυρικής ποίησης της Γαλλίας. Είχε μια πολυτάραχη ζωή.
Κινδύνευσε πολλές φορές να οδηγηθεί στην αγχόνη. Τα ποιητικά του

1 Παν. Κανελλόπουλος, όπ. παρ., τόμος 5, σελ. 401 - 402, κεφ. 52.
265
έργα είναι πολλά και σημαντικά. Το 1456, έγραψε τη «Μικρή
Διαθήκη», ένα ποίημα 40 στροφών των οκτώ στίχων. Το 1461,
πέρασε όλο το καλοκαίρι στη φυλακή. Όταν αποφυλακίστηκε
έγραψε τη «Μεγάλη Διαθήκη», ένα μεγάλο ποίημα, που απαρτίζεται
από 173 στροφές των οκτώ στίχων. Το έργο αυτό χαρακτηρίζεται ως
το «αριστούργημα» του Γαλλικού ποιητικού λόγου.
• Πιέρ ντε Ρονσάρ (1524-1585), λυρικός ποιητής. Λόγω
πρόωρης κώφωσης αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη στρατιωτική
του σταδιοδρομία και να αφοσιωθεί στη σπουδή της λατινικής και
Ελληνικής φιλολογίας. Επιδίωξε την ανανέωση της μορφής της
Γαλλικής ποίησης. Υπήρξε ποιητής της αυλής του Καρόλου Θ’. Το
ερωτικό ίνδαλμα του από την εποχή που ήταν στο κολλέγιο ντε
Κοκερέ, είχε το όνομα «Cassandre», την οποία ερωτεύτηκε στην
ηλικία των 26 χρόνων. Ωστόσο, η Κασσάνδρα δεν τον αγάπησε. Τότε,
ο Ρονσάρ έγραψε τα 229 σονέτα, που αποτέλεσαν τη μεγάλη
συλλογή ποιημάτων και σονέτων, που εμπνεύστηκε από την
ομορφιά της Κασσάνδρας. «Amours de Cassandre» (1552).
• Μαργαρίτα της Ανγκουλέμ (1492-1549), βασίλισσα της
Ναβάρας, σύζυγος του Ερρίκου ντ’ Αλμπρέ, βασιλιά της Ναβάρας. Η
Ναβάρα εκτεινόταν σε εδάφη της ΝΔ Γαλλίας και της Β. Ισπανίας. Η
Μαργαρίτα ήταν προστάτιδα των προτεσταντών και των
ουμανιστών. Έγραψε μια συλλογή διηγημάτων και ποιημάτων (το
περίφημο «επταήμερο»), καθώς και ωραιότατες επιστολές προς τον
αδελφό της.
• Φρανσουά Ραμπελαί (1484-1553), Γάλλος συγγραφέας.
Περιπλανώμενος σπουδαστής, γιατρός, εφημέριος του Μεντόν. Το
έργο του εντάσσεται στη λογοτεχνική κατηγορία των αλμανάκ.1 Ο
Ραμπελαί αποτελεί «πρότυπο των ουμανιστών της αναγέννησης,
που αγωνίζονταν να ανανεώσουν το φιλοσοφικό και ηθικό ιδεώδες
της εποχής τους, υπό το φως της αρχαίας σκέψης». Είχε
καταπληκτική φαντασία. Ήταν ελληνομαθής, και από τους
καλύτερους χειριστές της Γαλλικής γλώσσας.
• Ζακ Αμυό (1513-1593), ουμανιστής, ανακτορικός
πρωθιερέας του Καρόλου Θ’ και του Ερρίκου Γ’. Μετέφρασε στα
Γαλλικά τους Βίους του Πλουτάρχου. Ήταν καθηγητής Ελληνικών και

1 Ετήσιο ημερολόγιο ή βιβλίο, συχνά εικονογραφημένο, με τα σημαντικότερα

γεγονότα της χρονιάς που πέρασε.
266
Λατινικών στο Πανεπιστήμιο του Μπουρζ. Χρησιμοποιήθηκε για
διπλωματικές αποστολές.
• Κλεμάν Μαρό (1496-1544), ποιητής, πιστός στις
Μεσαιωνικές ποιητικές φόρμες. Έγραψε έργα κομψής αυλικής
ποίησης, καθώς και επιγράμματα. Μετέφρασε στα Γαλλικά το
Βιργίλιο και Οβίδιο, καθώς και ψαλμούς της Παλαιάς Διαθήκης.
• Λουίζα Λαμπέ (1524-1566) Λυών, ποιήτρια. Έγραψε
(φλογερά) ερωτικά σονέτα, που την ανέδειξαν αξιόλογη στη
γυναικεία ποίηση. Έχει στους στίχους της αυθόρμητο πάθος. Οι
στίχοι της και ο πεζός λόγος της «ζουν σαν να έχουν γραφεί
σήμερα».
• Ζαν Ντορά (Ντινεμαντί 1508-1588), Γάλλος ποιητής και
ουμανιστής, δάσκαλος του Ρονσάρ και του Ντυ Μπελαί. Μέλος της
«Πλειάδας» ο Ζαν Ντορά είχε φανατική προσήλωση στους Αρχαίους,
ιδιαίτερα στους Έλληνες. Τους Αρχαίους τους θαύμαζε. Τους είχε
όμως και πρότυπο για την αναμόρφωση της Γαλλικής γλώσσας. «Ο
Ντορά απάγγειλε ολόκληρο τον «Προμηθέα Δεσμότη» του Αισχύλου,
από την αρχή ως το τέλος στα Ελληνικά, δίχως καμιά διακοπή».1
Ο μαθητής του Ντορά, Πιέρ ντε Ρονσάρ, νεαρός ακόμα
σπουδαστής, μετέφρασε τον Πλούτο του Αριστοφάνη στα Γαλλικά. Ο
Ρονσάρ έκανε ανώτατες φιλολογικές σπουδές στο Κολέγιο (ντε
Κοκερέ), οι οποίες τον ανέδειξαν άριστο Ελληνιστή. Ο Ρονσάρ και οι
φίλοι του, λόγιοι, είχαν την ιδέα να δώσουν στην ομάδα τους την
ονομασία «Πλειάς». Πριν απ’ αυτούς, στην Αλεξάνδρεια των
Πτολεμαίων, είχε δοθεί η ονομασία αυτή στον κύκλο των
δραματικών ποιητών, που προσπαθούσαν να αναγεννήσουν την
κλασική τραγωδία και τους είχε συγκεντρώσει εκεί ο Πτολεμαίος Β’ ο
Φιλάδελφος. Ο Ρονσάρ ήταν το «λαμπρότερο» άστρο της Γαλλικής
«Πλειάδας».
Ο Ρονσάρ ήταν από τους πρώτους Γάλλους, που για να δώσει
στο πνεύμα του μια ιδιαίτερη παιδεία, στράφηκε στην Αρχαία
Ελληνική ποίηση. Όταν τον 17ο αιώνα και το 18ο αιώνα, πολλοί
Γάλλοι, που διακρίθηκαν στα γράμματα και στην ποίηση, δεν ήξεραν
καθόλου ελληνικά, ο Ρονσάρ και ο Ραμπελαί εκαλλιέργησαν
ιδιαίτερα τη σχέση τους με το ελληνικό πνεύμα και την ελληνική

1 Παν. Κανελλόπουλος, όπ. παρ., τόμος 5, κεφ. 55, σελ. 487.

267
γλώσσα. «Ο Ρονσάρ ευτύχησε να ‘χει δάσκαλο ένα φανατικό εραστή
του Ελληνικού πνεύματος...».1 Τ’ ΄όνομα του ήταν Ζαν Ντορά.
Στη γαλλική «Πλειάδα» συμμετείχαν, εκτός από το Ρονσάρ και
ο Ιωακείμ ντυ Μπελλαί (1552-1630), ο Ζαν Αντουάν ντε Μπαΐφ, ο
Ρεμί Μπελλώ, ο Ζοντέλ, ο Ποντύ ντε Τυάρ και ο δάσκαλος τους Ζαν
Ντορά. Ένας άλλος ποιητής που συνδέθηκε με την Πλειάδα ήταν ο
Ολιβιέ ντε Μανιύ (1529-1561), ο οποίος έγραψε καλούς στίχους και
σονέτα και ήταν, πιθανότητα, ο μεγάλος έρωτας της Λουίζας Λαμπέ
(Λυών). Με την Πλειάδα συνδέθηκε και ο Ζακ Γκρεβέν (1538-1570),
που ασχολήθηκε με το δράμα (τραγωδία). Έγραψε επίσης λυρικά
ποιήματα και σονέτα.
Στα χρόνια του Ρονσάρ - και συγκεκριμένα το 1572 - στο Παρίσι
και στη Γαλλική επαρχία - έγινε η «νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου»,
δηλ. η σφαγή των προτεσταντών με εντολή της Αικατερίνης των
Μεδίκων,2 μητέρας του Βασιλιά Καρόλου Θ’. Ο Ρονσάρ βρισκόταν τη
νύχτα αυτή στο Παρίσι, στη βασιλική Αυλή και σίγουρα θα ήταν γι’
αυτόν μια ηθική δοκιμασία. «Πίστευε στο θεό της αγάπης και της
φιλανθρωπίας».
Ο Ρονσάρ πέθανε το 1585. Τότε επισκέφτηκε για τελευταία
φορά το Παρίσι.
• Μονταίνιος (Michel de Montaigne, 1533-1597).
Συγγραφέας, θαυμαστής του Πλούταρχου. Έζησε στην περιοχή
Μπορντώ-Περιγκέ. Το όνομα Μονταίνιος δεν είναι το πραγματικό
πατρώνυμο του. Ένας πρόγονος του (προπάππος του πατέρα του)
είχε αγοράσει στην περιοχή Πέριγκορ, το παλατάκι «Montaigne» κι
έτσι τη θέση του οικογενειακού επιθέτου πήρε η ονομασία
«Montaigne». Ο πατέρας του, Πιέρ Αικέμ, διακρίθηκε ως πολίτης του
Περιγκέ και του Μπορντώ και πήρε υπεύθυνα πολιτικά αξιώματα,
στα οποία τον διαδέχθηκε ο γιος του, ο Michel, σε μια ταραγμένη
εποχή, χωρίς οι πόλεμοι να τον παρασύρουν σε ακρότητες και
φανατισμούς, τόσο στην πολιτική του δράση, όσο και στην
πνευματική του ζωή.

1Παν. Κανελλόπουλος, όπ. παρ., τόμος 5, κεφ. 55, σελ. 486.

2 Μέδικοι: Ιταλικός οίκος Τραπεζιτών, που εκυβέρνησε τη Φλωρεντία από το 15ο ως
το 18ο αιώνα. Αικατερίνη των Μεδίκων (1519-1589), σύζυγος του Ερρίκου Β’ (1546-
1559), Βασιλιά της Γαλλίας.
268
 Γνώρισε τον Ετιέν ντε λα Μποεσί (1530-1563), κι αυτός Γάλλος
συγγραφέας του 16ου αιώνα, με τον οποίο έγιναν εγκάρδιοι φίλοι. Ο
Ετιέν έγραψε σονέτα (λυρικά ποιήματα συγκεκριμένης γραφής) και
δοκίμια. Πέθανε νέος σε ηλικία 33 χρόνων. Μετέφρασε ελληνικά
κείμενα στα Γαλλικά. Ήταν λαμπρό πνεύμα και έξοχος χαρακτήρας.
Ο θάνατος του πόνεσε πολύ τον αγαπημένο του φίλο Michel.
Ο Μονταίνιος, το 1570, παραιτήθηκε από τα Δημόσια
αξιώματα και αποσύρθηκε στα κτήματα του, όπου αφοσιώθηκε στην
μελέτη και στο γράψιμο. Διαμόρφωσε τα δοκίμια του (πρώτη
έκδοση το 1580, οριστική έκδοση το 1595) σε τρεις τόμους. Η μελέτη
του αποκάλυψε πολλές άγνωστες πλευρές της ζωής.
• Μολιέρος, ψευδώνυμο του Ζαν Μπατίστ Ποκελέν (1622-
1673), Γάλλος θεατρικός δραματουργός. Φοίτησε στο Ινσουιτικό
σχολείο του Κλερμόντ και αργότερα σπούδασε νομικά, αλλά
αφοσιώθηκε τελικά στο θέατρο. Διηύθυνε περιοδεύοντα θίασο,
όπου ανέβασε τις πρώτες κωμωδίες του. Το 1659 εγκαταστάθηκε
στο Παρίσι, προστατευόμενος του Λουδοβίκου ΙΔ’. Ανέβασε έμμετρα
και πεζά έργα για την ψυχαγωγία της Αυλής ή/και του Παρισινού
κοινού: κωμωδίες, βουκολικά, ηρωικά ... Ήταν ηθοποιός θιασάρχης
και σκηνοθέτης των έργων του. Οι κυριότερες κωμωδίες του είναι:
«Σχολείο γυναικών», «Δον Ζουάν», «έρωτας γιατρός»,
«Μισάνρθωπος», ο «Φιλάργυρος», «ο Ταρτούφος», «ο
Αρχοντοχωριάτης», «ο κατά φαντασίαν ασθενής» ...
Άλλες πνευματικές προσωπικότητες στη Γαλλία, την πρώτη
αυτή περίοδο της αναγέννησης, ήταν:
• Αγρίππα ντ’ Ωμπινιέ (1552-1630), συγγραφέας,
Καλβινιστής, σύγχρονος του Ερρίκου Δ’. Το ερωτικό του ποίημα «η
άνοιξη», είναι χαρακτηριστικό δείγμα της ποίησης Μπαρόκ.
• Ιωακείμ ντυ Μπελλαί (1522-1560), ποιητής, συνεργάτης του
Πιέρ ντε Ρονσάρ.
• Ζακ Πελετιέ (1517-1582), ποιητής και ουμανιστής, μέλος
της Πλειάδας.
• Βωκελέν ντε Φρεναί (1535-1607), ποιητής.
• Ζαν ντε Λα Φονταίν (1621-1695), συγγραφέας. Έγραψε
έμμετρα κείμενα επηρεασμένα από το Βοκκάκιο και τον Αριόστο.
Έγραψε επίσης τους περίφημους μύθους, που εμπνεύστηκε από τον
Αίσωπο.

269
 • Ζαν Λα Μπρυγιέρ (1645-1696), συγγραφέας. Το έργο του
«Χαρακτήρες», που εμπνεύστηκε από το Θεόφραστο,
συγκαταλέγεται στα «κλασικά» έργα της Γαλλικής λογοτεχνίας.
• Μαρτίν Σονγκάουερ (1450-1491), Γάλλος ζωγράφος και
χαράκτης (Αλσατία) από τους σημαντικότερους του 15ου αιώνα. Έργα
του «Η κοίμηση της Θεοτόκου», «ο πειρασμός του Αγίου Αντωνίου»,
«Το θείον πάθος» ... κ.ά.
• Ρενέ Ντεκάρτ (Ρενάτος Καρτέσιος) 1596-1650, φιλόσοφος,
μαθηματικός και φυσικός. Ακολούθησε σταδιοδρομία στρατιωτικού
και ταξίδεψε σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες. Το 1629, εγκαταστάθηκε
στην Ολλανδία. Χρειάστηκε να εργαστεί πολύ για να αποδείξει τη
θεμελιώδη ενότητα της επιστήμης - και να πεισθεί και ο ίδιος -
πράγμα που προϋπέθετε τη ρήξη με την Αριστοτελική θεωρία (;) ...1
• Ζαν Φουκέ (1415-1481), Γάλλος ζωγράφος. Μυήθηκε στους
νεοτερισμούς της Ιταλικής αναγέννησης, κατά τη διάρκεια
παραμονής του στη Ρώμη. Είχε καλλιτεχνική ωριμότητα και
μεγαλοπρέπεια.
• Ρισελιέ Αρμάντ Ντυ Πλεσί (1585-1642), Ιερωμένος
(Καρδινάλιος) και πολιτικός. Χρημάτισε Υπουργός πολέμου και
εξωτερικών. Ίδρυσε τη Γαλλική Ακαδημία το 1634. Εφάρμοσε
μεταρρυθμίσεις στην οικονομία, στο στρατό, στη Νομοθεσία, στους
θεσμούς και δημιούργησε τις προϋποθέσεις της συγκρότησης της
Γαλλικής Αποικιακής Αυτοκρατορίας.
• Pierre Πυζέ (1620-1694), ζωγράφος, γλύπτης και
αρχιτέκτονας. Εκπρόσωπος του μπαρόκ και του ρεαλισμού.
Φιλοτέχνησε τους Ατλάντες στο παλαιό Δημαρχείο της Τουλόν,
Θρησκευτικά έργα στη Γένουα και άλλα έργα στις Βερσαλλίες ...

Η Γαλλική Αρχιτεκτονική
Στην κοιλάδα του ποταμού Λουάρ (Loire), του μεγαλύτερου σε
μήκος ποταμού της Γαλλίας, που ξεκινάει από την Ορλεάνη,
συνεχίζει Νοτιοδυτικά και χύνεται στον Ατλαντικό ωκεανό, ξεκίνησε
η πρώτη Γαλλική αναγέννηση στην αρχιτεκτονική. Το ύφος της
τέχνης, ιδιαίτερα της αρχιτεκτονικής, έμεινε καθαρά Γαλλικό. Οι
Βασιλείς της Γαλλίας του οίκου των Βαλουά, αγαπούσαν ιδιαίτερα
την κοιλάδα του ποταμού αυτού. Εκεί στις όχθες του Λουάρ έχτισαν

1 Larousse, τόμος 3, Έκδοση «ΤΟ ΒΗΜΑ».

270
οι Βασιλείς (και οι ευγενείς μεγιστάνες) τα μεγαλοπρεπή παλάτια
τους (σύμπλεγμα παλατιών και πύργων), που όμοια τους δεν
υπάρχουν.
Τα βασικά σχέδια τα κατάρτισαν Ιταλοί αρχιτέκτονες. Το
σύνολο συνδυάζει με γαλλικό τρόπο τη γοτθική παράδοση με την
αναγέννηση. Το σύμπλεγμα αυτό - παλατιών και πύργων - σε όσα
κτίσματα έχει διατηρηθεί - αποκαλύπτει τα αρχιτεκτονικά βήματα
και τις καλλιτεχνικές τάσεις της εποχής εκείνης (16ος αιώνας).
Ο Γάλλος αρχιτέκτονας, Φιλιμπέρ Ντελόρμ (1514-1570), Λυών,
καλλιτέχνης, θεωρητικός και κατασκευαστής, υπήρξε κορυφαίος
εκπρόσωπος της αναγέννησης και συγγραφέας της «πραγματείας
περί αρχιτεκτονικής»
Άλλος μεγάλος αρχιτέκτονας της εποχής στη Γαλλία ήταν ο
Φρανσουά Μανσάρ (1598-1666). Με τα δύο σπουδαία έργα του
αρχιτέκτονα αυτού - το «Σατώ ντε Μπλουά» και το «Σατώ ντε
Μαιζόν» - σε μικρή απόσταση από το Παρίσι, άνοιξε ο δρόμος για τη
Γαλλική μεγάλη αρχιτεκτονική, που οδήγησε στο ανάκτορο των
Βερσαλλιών, της εποχής του Λουδοβίκου 14ου (ο βασιλιάς ήλιος).
Ένας ακόμα από τους αρχιτέκτονες - διακοσμητές του 16ου
αιώνα, που διακρίθηκε ιδιαίτερα, ήταν ο Ζακ Αντρουέ ντυ Σερσώ
(1510-1585), που συνεδύαζε την αρχιτεκτονική με την εξωτερική και
εσωτερική διακόσμηση και με ένα κομψό στυλ επίπλων.
Στις όχθες του Λουάρ στην περιοχή Τουραίν υπάρχει το παλάτι
Βιλλαντρύ, γαλλικού αναγεννησιακού ύφους του 16ου αιώνα. Το
παλάτι αυτό είχε τους ωραιότερους κήπους της Γαλλίας, που είχαν
γίνει, χάρη στο ταλέντο και στην ευαισθησία του Ζακ Αντρουέ ντυ
Σερσώ. Τα κτίσματα αυτά αποτελούν ένα δείγμα της Γαλλικής
αρχιτεκτονικής του 16ου αιώνα, δηλ. της πρώιμης περιόδου του
αναγεννησιακού πνεύματος στη Γαλλία. Τα χαρακτηριστικά
γνωρίσματα αυτής της περιόδου οφείλονται στο συνδυασμό
γοτθικών και αναγεννησιακών στοιχείων για το σχηματισμό ενός
οικοδομικού συνόλου. Ενώ στην Ιταλική αναγέννηση σημειώθηκε
επιστροφή στις κλασικές ρίζες της αρχιτεκτονικής, στη Γαλλία
χρειάστηκε να υπάρξει μια μεταβατική περίοδος, όπου, μέσα στην
περίοδο αυτή, υπήρξε ανάμειξη γοτθικών στοιχείων με
αναγεννησιακά στοιχεία. Στη Γαλλία, η αρχιτεκτονική αυτή μορφή
εκδηλώθηκε σε κάστρα, πύργους και παλάτια στην ύπαιθρο και

271
γύρω από το Παρίσι, κυρίως για τους Βασιλιάδες της και τους
αυλικούς τους.
Ένα πολύ ωραίο παλάτι χτίστηκε στα τέλη του 15ου αιώνα στο
Φονταινεμπλώ, νοτιοανατολικά του Παρισιού. Η εξωτερική του όψη
δεν εντυπωσίαζε και όλη η γοητεία του οφείλοταν στις αυλές του,
στους κήπους του, στις ταράτσες του, στις λίμνες του, καθώς και στα
χαρακτηριστικά και στη διακόσμηση των εσωτερικών χώρων του.
Ο Φραντσέσκο Πριματίτσιο (1504-1570), Ιταλός ζωγράφος και
αρχιτέκτονας, έφτασε στη Γαλλία το 1532 για να συμμετάσχει, μαζί
με το Ρόσσο Φιορεντίνο, στις εργασίες διακόσμησης του παλατιού
του Φονταινεμπλώ.
Λούβρο: Παλαιό Βασιλικό ανάκτορο στη Δυτική Όχθη του
Σηκουάνα στο Παρίσι, σήμερα στεγάζει Το Μουσείο του Λούβρου. Η
ανέγερση του άρχισε το 1204, την εποχή του Φιλίππου Β’ Αυγούστου
(1165-1223), συνεχίστηκε από τους επόμενους βασιλιάδες και πήρε
την τελική του μορφή επί Ναπολέοντος Βοναπάρτη. Το ανάκτορο
αυτό έγινε Μουσείο μεταξύ 1791 και 1793.
Οι κυριότεροι αρχιτέκτονες που εργάστηκαν για την ανέγερση
του ανακτόρου αυτού ήταν οι: Πιέρ Λεσκό, Αντρουέ ντυ Σερσώ,
Λεμερσιέ, Κ. Περρώ, Περσιέ, Φονταίν, Βισκόντι, Λεφυέλ...
• Ζαν Γκουζόν (1510-1566), γλύπτης. Συνεργάστηκε με τον
Πιέρ Λεσκό στη διακόσμηση του Λούβρου.
• Ζερμαίν Πιλόν (1540-1590), γλύπτης, ισχυρή καλλιτεχνική
προσωπικότητα. Συνεδύαζε το ρεαλισμό με το μανιερισμό.1

5.2.4. Ισπανία
Όσο η Ισπανία ήταν υπό το καθεστώς των Αράβων, παρέμενε
στο περιθώριο των εξελίξεων της Ευρωπαϊκής αναγέννησης. Μόλις
το 1492 που υποχρεώθηκαν οι Άραβες Μουσουλμάνοι να
εγκαταλείψουν τα ισπανικά εδάφη και να παραδώσουν και την
τελευταία ισπανική βάση, τη Γρανάδα, άρχισε η χώρα αυτή να
εισέρχεται στον Ευρωπαϊκό αιώνα της αναγέννησης. Όμως, το 1492
δεν συνέβη μόνο η απελευθέρωση ολοκλήρου της Ιβηρικής
Χερσονήσου, αλλά και η ανακάλυψη του νέου κόσμου της Αμερικής
από το Χριστόφορο Κολόμβο (το 1495). Τα κείμενα του Χριστόφορου

1 Μανιερισμός: Έλλειψη φυσικότητας και πρωτοτυπίας. Επιτήδευση στο ύφος ενός

καλλιτεχνικού έργου.
272
Κολόμβου (ημερολόγια και επιστολές) έδωσαν το εναρκτήριο
λάκτισμα της Ισπανικής λογοτεχνικής έκφρασης της εποχής της
αναγέννησης.
Η Ισπανία υπήρξε πάντα, στο θρήσκευμα, Ρωμαιοκαθολική.
Εκεί αναπτύχθηκε ο Ιησουιτισμός (από το τάγμα των Ιησουιτών του
Αγίου Ιγναντίου ντε Λογιόλα), με τον οποίο η Ρωμαιοκαθολιή
Εκκλησία πολέμησε τους μεταρρυθμιστές του Λούθηρου και του
Καλβίνου. Πρόκειται για μια εποχή, όπου η πνευματική αφύπνιση
του Ισπανικού λαού γίνεται ορατή και συμμετέχει και η Ισπανία στην
πνευματική αναγέννηση της Ευρώπης. Σημαντικό μερίδιο
συμμετοχής σ’ αυτή την εξέλιξη είχαν ο Έλληνας ζωγράφος Δομίνικος
Θεοτοκόπουλος, 1541-1614, Ελ Γκρέκο - και ο Ισπανός Μιγκουέλ ντε
Θερβάντες. Ο Γκρέκο υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους
ζωγράφους της ανθρωπότητας, αιώνες μπροστά από την εποχή του.
Γνώστης της Βυζαντινής και της Δυτικοευρωπαϊκής ζωγραφικής,
έφυγε το 1567 από την Κρήτη (το Χάνδακα) για τη Βενετία και τη
Ρώμη και το 1577 εγκαταστάθηκε οριστικά στο Τολέδο της Ισπανίας.
Το 1547 γεννήθηκε στην Ισπανία - στην πόλη Αλκαλά ντε
Ενάρες ΒΔ της Μαδρίτης - ο Μιγκουέλ ντε Θερβάντες, αυτός που
δημιούργησε το «Δον Κιχώτη», τον ήρωα όλων των εποχών, οι
περιπέτειες του οποίου δεν έπαψαν μέχρι σήμερα να εμπνέουν τους
ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Ο Θερβάντες ήταν συγγραφέας. Το
1570 κατετάγη στον Ισπανικό στρατό ως απλός στρατιώτης,
πολέμησε στη ναυμαχία της «Ναυπάκτου» εναντίον του
Οθωμανικού στόλου και έχασε το αριστερό του χέρι. Οι δύο στόλοι
συναντήθηκαν στην είσοδο του Κορινθιακού κόλπου, στα νησιά
Εχινάδες, στις 7 Οκτωβρίου 1571 (βλ. παραπάνω κεφ. 2). Ο
Θερβάντες εμπνεύστηκε τις ιστορίες που αφηγείται, με χιούμορ και
σατιρικούς τόνους, στα μυθιστορήματα του «Δον Κιχώτη». Έγραψε
επίσης υποδειγματικές νουβέλες, καθώς και κωμωδίες και
τραγωδίες. Το 1569, δημοσιεύθηκαν τα πρώτα ποιήματά του.
Αρκετά νωρίτερα (13ος -14ος αιώνας) έζησαν και ανέπτυξαν το
πνευματικό τους έργο, ο Χουαν Ρουίθ (1285-1350) κληρικός και
ποιητής, που έγραψε το σημαντικό «βιβλίο του καλού έρωτα», στη
γλώσσα του λαού… και ο Ροϋμόνδος νε Λουλ (1235-1315),
Καταλανός θεολόγος και ποιητής. Έγραψε στη λατινική, στην
Καταλανική και στην Αραβική γλώσσα πολλές πραγματείες
θεολογίας και φιλοσοφίας.
273
 • Ο Φερνάντο ντε Ρόχας (1465-1541), δραματουργός
Εβραϊκής καταγωγής, έγραψε το έργο «Η Θελεστίνα»
(τραγικοκωμωδία), που άρεσε πολύ. Πρόκειται για έργο
αφηγηματικό σε μορφή διαλόγου.
Όμως, ο «Χρυσούς αιώνας» της Ισπανίας οφείλει την ύπαρξη
του στο Χριστόφορο Κολόμβο, στην απομάκρυνση των Αράβων
μωαμεθανών από τα Ισπανικά εδάφη, στη προσωπικότητα της
Ισαβέλλας Α’ της Καθολικής, συζύγου του Φερδινάρδου Β’
κληρονόμου του θρόνου της Αραγώνας1 και την πολιτική της, καθώς
και του συζύγου της, που οργάνωσε το νέο κράτος, περιορίζοντας τις
εξουσίες των ευγενών.
• Ο Γκαρθιλάσο ντε λα Βέγκα (1503-1536) ήταν ο πρώτος
λυρικός ποιητής της Ισπανίας. Έγραψε λυρική και βουκολική ποίηση,
σημαντικός εκπρόσωπος του χρυσού αιώνα της χώρας. Πέθανε όμως
νέος, σε ηλικία 33 χρόνων. Κι όμως πρόλαβε να διαμορφώσει το
έξοχο ύφος των ποιημάτων του, να μελετήσει τη λατινική ποίηση, να
αντλήσει γνώσεις από τους Πετράρχη και Βοκκάκιο. Η ζωή του ήταν
γεμάτη περιπέτειες. Πολέμησε στη Ναβάρα (Β. Ισπανία), στην Ιταλία,
στη Ρόδο, στη Νότια Γαλλία. Εκεί τραυματίστηκε σε μια μάχη και
πέθανε.
• Ο Χουάν ντελ Ενθίνα (1468-1529), μοναχός στο Βατικανό
και Ισπανός ποιητής και συνθέτης, ιδρυτής του Ισπανικού θεάτρου.
Είναι ο πρώτος που έγραψε, στην Ισπανία, θεατρικά έργα για
«κοσμική σκηνή», ανοίγοντας το δρόμο στους συμπατριώτες του
Λόπε ντε Βέγκα (1562 - 1635) και Πέντρο Καλντερόν ντε λα Μπάρκα
(1600- 1681), συγγραφέων δραματουργών.
• Ο Λουίς ντε Λεόν (1527-1591), ήταν σοφός λόγιος, ποιητής
και θεολόγος (μοναχός). Έγραψε ποιήματα και πεζά που
χαρακτηρίζονται από ένα βαθύ μυστικισμό. Εμπνεύστηκε τα θέματα
του από τη Βίβλο, την αρχαιότητα και την Ιταλική αναγέννηση. Ήταν
καθηγητής του πανεπιστημίου της Σαλαμάνκα. Φυλακίστηκε γιατί
παρεξηγήθηκε ο τρόπος που ερμήνευσε τις γραφές.
• Ο Ιγνάτιος ντε Λογιόλα (1491-1556), Μοναχός, Άγιος της
Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, ιδρυτής της εταιρείας του Ιησού με την

1 Αραγώνα: Αυτόνομη περιφέρεια της ΒΑ Ισπανίας. Το 1137 πραγματοποιήθηκε η

επανένωσή της με την κομητεία της Βαρκελώνης και αναδείχθηκε μεγάλη δύναμη
της Μεσογείου.
274
ονομασία «τάγμα των Ιησουιτών», που τέθηκε στην υπηρεσία του
Πάπα Παύλου Γ’. Ο Λογιόλα έγραψε σημαντικά πνευματικά έργα.
Απεβίωσε στις 31 Ιουλίου 1556, σε ηλικία 65 χρόνων.
• Ο Χουάν ντε Βαλντές (1499-1541). Συγγραφέας και
ουμανιστής. Στο έργο του «Διάλογος για τη γλώσσα»,
πραγματεύεται στην Καστιλιανή γλώσσα της εποχής του. Άφησε,
μετά το θάνατό του, μια σειρά σημαντικών θρησκευτικών
πραγματειών, γραμμένες όλες στην Καστιλιανή γλώσσα.
• Ο Φερναντο ντε Χερρέρα (1537-1597) από τη Σεβίλλη
Ανδαλουσίας, λόγιος και ουμανιστής. Δάσκαλος του ήταν - όπως και
του Λουίς ντε Λεόν - ο Γκαρθιλάσο ντε λα Βέγκα. Ο Φερνάντο ήταν,
κι αυτός, μεγάλος ποιητής του Χρυσού αιώνα της Ισπανίας.
Καλλιέργησε επίσης, όσο κανένας άλλος, τα σονέτα, που είναι πυκνά
σε νοήματα και στίχους.
Η Σεβίλλη πρωτεύουσα της Ανδαλουσίας στην Ισπανία, είναι
εμπορικό και τουριστικό κέντρο. Διαθέτει φρούριο με ανάκτορα και
έργα τέχνης, κυρίως του 14ου αιώνα, καθεδρικό ναό του 15ου αιώνα,
πολλά έργα τέχνης, Μέγαρα και ναούς, Μουσείο καλών τεχνών και
αρχαιολογικό. Γνώρισε μεγάλη άνθηση υπό το καθεστώς των
Αράβων Ομεϋαδών. Ανακατακτήθηκε από τον Φερδινάρδο Γ’ της
Καστίλλης.
• Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Ελ Γκρέκο (1541-1614),
Έλληνας ζωγράφος από το Ηράκλειο της Κρήτης, ο οποίος έζησε και
δημιούργησε το έργο του στο Τολέδο της Ισπανίας. Γνώστης της
Βυζαντινής και της Δυτικής ζωγραφικής, έφυγε το 1567 για τη
Βενετία, όπου εργάστηκε στο εργαστήρι του Ενετού ζωγράφου
Τιτσιάνο. Το 1577, εγκαταστάθηκε οριστικά στο Τολέδο της Ισπανίας.
Η τεχνοτροπία του ήταν εξπρεσιονιστική.1 Θεωρείται, μαζί με το
Γκόγια, από τους κορυφαίους Ισπανούς ζωγράφους. Ο ίδιος όμως
δεν ξέχασε ποτέ ότι είναι Έλληνας και εξακολουθούσε να υπογράφει
τα έργα του στα Ελληνικά.
Η Ισπανία είχε μακρά καλλιτεχνική παράδοση. Όμως, όταν
έφτασε ο Θεοτοκόπουλος εκεί το 1577, η ζωγραφική ήταν σε ύφεση.
Στο 16ο αιώνα εμφανίστηκε κάποια κινητικότητα και άρχισε να
καλλιεργείται, σε υψηλό επίπεδο, τόσο η ζωγραφική, όσο και η

1 Εξπρεσιονισμός: Καλλιτεχνικό και λογοτεχνικό κίνημα, που χαρακτηρίζεται από

εκφραστική ένταση και πρωτοτυπία.
275
γλυπτική. Έγιναν τα πρώτα σημαντικά βήματα προόδου και φυσικά
εμφανίστηκαν οι πρώτοι Ισπανοί καλλιτέχνες. Πάντως, η ζωγραφική
ειδικότερα δυσκολεύτηκε να απαρνηθεί το Μεσαίωνα.
Το 16ο αιώνα, σημαντικοί ζωγράφοι - όπως ο Χουάν ντε
Μπορκόνια - που εργάστηκαν στους καθεδρικούς ναούς του Τολέδο
και της Άβιλα και ο Φερνάντεθ, που εργάστηκε στη Σεβίλλη,
κατάφεραν να αφομοιώσουν, με ομαλό τρόπο, στοιχεία της Ιταλικής
παράδοσης. Όλοι οι Ισπανοί ζωγράφοι αφιέρωσαν την τέχνη τους σε
θρησκευτικά θέματα, αποφεύγοντας τα εγκόσμια (θέματα). Μόνο
κατά το δεύτερο ήμισυ του 16ου αιώνα καλλιεργήθηκε συστηματικά
η προσωπογραφία. Ο δημοφιλέστερος Ισπανός ζωγράφος το 16ο
αιώνα, λίγο πριν από το Γκρέκο, ήταν ο Λουίς ντε Μοράλες (1510-
1586).
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ήταν μεγάλος δημιουργός στη
θρησκευτική ζωγραφική και έξοχος στην προσωπογραφία (έκανε
πολλά πορτραίτα, κυρίως γυναικών).
Τα τελευταία χρόνια ζωής του Γκρέκο ήταν δύσκολα. Η υγεία
του είχε κλονιστεί. Συνέχισε ωστόσο να εργάζεται ως το τέλος της
ζωής του. Στις 7 Απριλίου 1614 πέθανε στο Τολέδο. Λόγω
προστριβών του γιού του με την Εκκλησία, τα οστά του Greco
μεταφέρθηκαν, το 1618, αλλού, άγνωστο που και χάθηκαν τα ίχνη
τους.
• Η Αγία Τερέζα (1515-1582): Το 1515 γεννήθηκε στην Άβιλα
(= Καστίλη Ισπανίας) μια νέα, που ονομάστηκε Τερέζα. Σε ηλικία 18
χρόνων μπήκε σε μοναστήρι στην περιοχή της. Το όραμα του Ιησού
Χριστού άρχισε να γίνεται βίωμα της. Πίστευε πως ο
προτεσταντισμός κλονίζει τον καθολικό Χριστιανισμό. Δεν σκέφτηκε
όμως ποτέ να αντιδικήσει με τους προτεστάντες. Δημιούργησε ένα
ίδρυμα για γυναίκες, το οποίο διηύθυνε η ίδια και ονομάστηκε
«Οίκος του Αγίου Ιωσήφ». Εκεί έγραψε το πρώτο της έργο, την
αυτοβιογραφία της, στην Ισπανική γλώσσα, όπου περιγράφει όλα τα
οράματα της και όλα τα παθήματα της. Έγραψε επίσης δύο άλλα
έργα, κι αυτά στα Ισπανικά: «Οι οδοί της τελειότητας» και «το
εσωτερικό κάστρο», καθώς και στίχους με ωραίο λυρισμό μιας
«ρομαντικής θρησκευτικής ψυχής». Πέθανε το 1582. Ανακηρύχθηκε
Αγία 40 χρόνια μετά το θάνατο της.

276
 • Ο Χουάν ντε λα Κρούθ, Λυρικός ποιητής. «Η ποίηση του...
είναι καθαρή έκφραση της ψυχής, που παλεύει να ενωθεί με το
θεό».1
• Ο Λόπε ντε Βέγκα (1562-1635). Συγγραφέας, έγραψε
θεατρικά έργα, θρησκευτικά δράματα, ένα ποιμενικό ειδύλλιο,
ποιήματα ... Διακρίθηκε στον ποιμενικό λυρισμό. Αντλεί τα θέματα
του από την ιστορική, θρησκευτική και λαϊκή παράδοση της
Ισπανίας. Ήταν φίλος του Θερβάντες.
• Ο Λουίς ντε Γκόνγκονα (1561-1627), ποιητής. Διακρίθηκε
στη λυρική ποίηση. Το επιτηδευμένο ύφος της ποίησης του
δημιούργησε σχολή, γνωστή ως γκονγκορισμός.

ΕΣΚΟΡΙΑΛ
Είναι ανάκτορο και μονή στους πρόποδες της Σιέρα ντε
Γκουανταράμα, ΒΔ της Μαδρίτης. Πρόκειται για την εκπλήρωση ενός
τάματος του Φίλιππου Β’ (1527 - 1598), ύστερα από τη νίκη του στο
Σαιν Κεντέν κατά των Γάλλων. Προορίζονταν για Βασιλική νεκρόπολη
και κέντρο μελετών στην υπηρεσία της αντιμεταρρύθμισης.
Οικοδομήθηκε μεταξύ 1563 και 1584 από τον Χουάν Μπατίστα ντε
Τολέδο, τον Ιταλό Τζαμπατίστα Καστέλο και τον Χουάν ντε Ερέρα, σε
κλασικό ρυθμό. Περιλαμβάνει πολλά έργα τέχνης διαφόρων
καλλιτεχνών της εποχής, μεταξύ των οποίων και του Ελ Γκρέκο.2
Ο «Χρυσούς αιώνας» του Ισπανικού πνεύματος και της
Ισπανικής τέχνης ολοκληρώθηκε μετά το θάνατο του Φίλιππου Β’. Η
ύπαρξη του Φίλιππου Β’ στην Ισπανία ήταν συνυφασμένη με την
καλλιτεχνική και πνευματική ζωή της χώρας αυτής και του «Χρυσού
αιώνα» της.
Όταν στην Ισπανία συνέβαιναν όλα αυτά, στην Αγγλία της
Ελισάβετ Α’ (1533 - 1603) ξεκίναγε η μεγάλη πνευματική ανάπτυξη
της χώρας της και η θαλασσοκρατία της.

5.2.5. Πορτογαλία
Η Πορτογαλία του 16ου αιώνα ήταν ήδη «μεγάλη» σε
υπερπόντια ταξίδια. Είχε ξεπεράσει και την Ισπανία. Θα ήταν ακόμα
μεγαλύτερη αν ο Γενουάτης Χριστόφορος Κολόμβος και ο

1 Παναγιώτης Κανελλόπουλος, όπ. παρ., τόμος 6, κεφ. 60, σελ. 102 - 104.
2 Πάπυρος - LAROUSSE, τόμος 2, σελ. 168, Αθήνα 2003.
277
Πορτογάλος Μαγγελάνος δεν έθεταν τον εαυτό τους στη διάθεση
της Ισπανικής αυλής. Ο Βάσκο ντε Γκάμα έμεινε αντίθετα πιστός στη
χώρα του την Πορτογαλία.
Η Πορτογαλική λογοτεχνία μέχρι τις αρχές του 16ου αιώνα δεν
είχε ακόμα κάνει αξιόλογα βήματα. Θέλεις η συγγένεια των
γλωσσών με την Ισπανία, θέλεις η επιρροή της ισπανικής αυλής, δεν
βοήθησαν στην ανάπτυξη της πνευματικής ζωής στην Πορτογαλία.
• Η πρώτη σημαντική φυσιογνωμία στην Πορτογαλική
πνευματική ζωή ήταν ο Γκιλ Βισέντε (1465-1536) δραματουργός,
έγραψε στην Πορτογαλική και Καστιλιανή γλώσσα. Θεμελιωτής του
Πορτογαλικού θεάτρου έγραψε έργα, θεατρικού και πατριωτικού
περιεχομένου, φάρσες και κωμωδίες. Έγραψε πολλά θεατρικά έργα
στα πορτογαλικά, στα ισπανικά και ορισμένα και στις δύο γλώσσες.
Ο Βισέντε ήταν ποιητής με πλούσια φαντασία. Στα πρώτα του
θεατρικά έργα επηρεάστηκε από το παράδειγμα του Ισπανού Χουάν
ντελ Ενθίνα - για τον οποίο μιλήσαμε παραπάνω - ο οποίος ήταν ο
πρώτος που έγραψε θεατρικά έργα για «κοσμική» σκηνή στην
Ιβηρική Χερσόνησο. Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ήταν το
λυρικό και το κωμικό στοιχείο.
• Φρανσίσκο ντε Σα ντε Μιράντα (1485-1558). Επηρεάστηκε,
όπως και πολλοί άλλοι, από την Ιταλική αναγέννηση, όπως ο
Φρανσίσκο ντε Χολάνα, ο οποίος γνώρισε τη Ρώμη, το 1540, και το
Μιχαήλ Άγγελο και, όταν γύρισε στην Πορτογαλία, έγραψε 4
διαλόγους για τη ζωγραφική.
Ο Φρανσίσκο ντε Σα ντε Μιράντα εισήγαγε στην Πορτογαλία,
όταν γύρισε από την Ιταλία, το σονέτο και έγινε ο αναμορφωτής του
πορτογαλικού λυρισμού.
Το πανεπιστήμιο της Κοΐμπρα του 14ου αιώνα, που βρίσκοταν
στη Λισαβώνα, μεταφέρθηκε το 1537 στην αρχαία πόλη στη Βόρεια
όχθη του ποταμού Μοντέγκο, ενισχύθηκε από το βασιλιά της
Πορτογαλίας (1502-1557), έγινε το κέντρο ζωηρής πνευματικής ζωής,
στην οποία συμμετείχαν και γυναίκες - ανάμεσα τους και η Πάουλα
Βισέντε, κόρη του θεατρικού συγγραφέα - και δημιουργήθηκε ένας
κύκλος, όπου καλλιεργούνταν τα γράμματα.
• Αντόνιο Φερέιρα (1528-1569). Έγραψε γνήσια λυρική
ποίηση. Η σύντομη ζωή του υπήρξε δημιουργική. Πέθανε σε ηλικία
41 χρόνων από το θανατηφόρο λοιμό, που ενέκυψε την εποχή αυτή.

278
Έγραψε δύο κύκλους σονέτων, ένα σημαντικό δείγμα της
πορτογαλικής λυρικής ποίησης. Έγραψε ακόμα και για το θέατρο.
Μοντεμόρ (1520-1561), Πορτογάλος, έγραψε όμως το κύριο
έργο του στα Ισπανικά, σε πεζό λόγο. Έχει τίτλο «Διάνα». Η επιτυχία
του έργου ήταν μεγάλη και μεταφράστηκε σε ξένες γλώσσες. Ο
Μοντεμόρ ανήκει ουσιαστικά στην Ισπανική λογοτεχνία.
Η Πορτογαλία το 16ο αιώνα, παρότι ήταν μια μικρή χώρα, είχε
πραγματοποιήσει δυσανάλογα μεγάλα επιτεύγματα. Είχε φτάσει
πρώτη το 1497 - 1498 με το Βάσκο ντε Γκάμα στην Ινδία και το 1500
με τον Πέδρο Αλβάρες Καμπράλ ανακάλυψε τη Βραζιλία, που έγινε
Πορτογαλική κτήση.
• Λουίς ντε Καμόενς (1525-1580), ποιητής της Πορτογαλίας,
έγραψε ποιήματα, που ακολουθούν τη Μεσαιωνική (ποιμενικά) και
την αναγεννησιακή παράδοση (σονέτα). Είναι ο δημιουργός του
μεγάλου Εθνικού Έπους «οι Λουσιάδες». Σπούδασε (μάλλον) στο
πανεπιστήμιο της Κόΐμπρα. Ήταν ουμανιστής και με μεγάλη
μόρφωση. Έγραψε στην Πορτογαλική γλώσσα. Ο έρωτας έκανε την
ποίηση του νεαρού ποιητή λυρική, την πιο λυρική φωνή της
Πορτογαλίας. Με λυρική ποίηση και με θεατρικά έργα ξεκίνησε ο
Καμόενς το δύσκολο δρόμο της πνευματικής ζωής του. Ένιωσε την
πρώτη πικρή δοκιμασία στο Μαρόκο, ως Πορτογάλος στρατιώτης,
από το 1547 ως το 1549. Πολέμησε και τυφλώθηκε στο δεξί του μάτι.
Επέστρεψε στην Πορτογαλία φτωχός και ερωτευμένος με τη
Νατερσία. Το 1553 μπαρκάρισε για τις Ινδίες ως απλός στρατιώτης,
με την υποχρέωση να υπηρετήσει εκεί τρία χρόνια. Από τις αρχές
του 16ου αιώνα η Γκόα, στις Δυτικές ακτές των Ινδιών, είχε γίνει
Πορτογαλική αποικία. Το δρόμο τον είχε ανοίξει ο Βάσκο ντε Γκάμα
το 1498.1
Το 1567, είχε τελειώσει τη συγγραφή του «μεγάλου έργου»
του. Είχε ζήσει πολλές περιπέτειες και είχε γράψει μερικά από τα
καλύτερα λυρικά ποιήματα του. Όμως, η αντοχή του είχε εξαντληθεί,
δεν μπορούσε να μείνει άλλο στην ξενιτιά. Ήταν ήδη 43 χρονών το
1567, χωρίς χρήματα και ξεχασμένος. Η επιστροφή ήταν δύσκολη.
Χρειάστηκαν ακόμα 2 χρόνια για να φτάσει στη Λισαβώνα το 1570
(με έρανο χρημάτων φίλων του).

1 βλ. Παν. Κανελλόπουλος, όπ. παρ.

279
 Το 1572, δημοσιεύθηκε το μεγάλο έπος του Λουίς ντε Καμόενς,
αλλά δεν είχε την αναμενόμενη επιτυχία. Η επιτυχία ήρθε αργότερα,
αφού ο ποιητής είχε πεθάνει, το 1580, από το λοιμό που ενέκυψε
στη Λισαβώνα. Ο τίτλος του έργου του ήταν «οι Λουσιτανοί».1

5.2.6. Αγγλία
Την εποχή αυτή (15ος
και 16ος αιώνας), η Αγγλική γλώσσα δεν
είχε ακόμα διαμορφωθεί. Περισσότερο ο πεζός λόγος. Οι κυριότεροι
εκπρόσωποι της πνευματικής ζωής της Αγγλίας κατά την πρώτη αυτή
περίοδο της Ευρωπαϊκής αναγέννησης ήταν:
• Τσώσερ Τζέφρυ (1340-1400), συγγραφέας ο πιο διάσημος
μετά το Σαίξπηρ και ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της
Αγγλίας. Έγραψε, μεταξύ άλλων, το ποίημα «Τρωίλος και Χρυσηίδα»,
καθώς και τις «Ιστορίες του Καντέμπουρυ» (= γεωγραφική περιοχή
της Νότιας Αγγλίας).
• Τόμας Μάλορυ (1408-1471), συγγραφέας, Το έργο του «ο
Θάνατος του Αρθούρου» είναι το πρώτο έπος σε πεζό λόγο στην
Αγγλική γλώσσα.
• Τόμας Ουάιατ (1503-1542), ποιητής, εγκαινίασε πρώτος τη
μορφή του σονέτου στην Αγγλική γλώσσα.
• Χένρυ Χάουαρτ, κόμης του Σάρρεϋ (1518-1547), ποιητής,
έγραψε κι αυτός σονέτα. Εγκαινίασε πρώτος στην Αγγλία τους
στίχους, χωρίς ομοιοκαταληξία.
Η Αγγλική ποίηση - όπως και η Γερμανική - είχε καλλιεργήσει
ιδιαίτερα τη μπαλάντα (= μικρό λυρικό ποίημα, αφηγηματικό με
λίγες οκτάστιχες στροφές, καθώς και μουσική σύνθεση για πιάνο με
διάθεση νοσταλγική). Εμφανίστηκε το 14ο αιώνα. Η κύρια περίοδος
της λαϊκής μπαλάντας των Άγγλων και των Σκώτων ήταν ο 15ος
αιώνας, ο οποίος ήταν ακόμα φτωχός σε ποιητές.
• Τόμας Μορ (1478-1535). Συγγραφέας, ουμανιστής,
πολιτικός και νομομαθής. Στην αρχή του 16ου αιώνα ξεχώριζε στην
Αγγλία, η προσωπικότητα του. Θεωρούνταν ένα από τα πιο έντιμα

1 Λουσιτανία: Ιστορική περιοχή της Ιβηρικής Χερσονήσου, η οποία περιελάμβανε

τμήμα της σημερινής επικράτειας της Πορτογαλίας, μαζί με ένα τμήμα της Ισπανίας.
Κάτοικοι της ήταν οι Λουσιτανοί. Η εθνότητα των Λουσιτανών είχε ως έδρα της τη
βόρεια Πορτογαλία.
280
και θαρραλέα πνεύματα στην Ευρώπη.1 Προτιμούσε την απέριττη
εμφάνιση και απέφευγε την Αυλή και τους Ηγεμόνες, όταν το
μπορούσε (τουλάχιστο στη αρχή της καριέρας του). Αγαπούσε την
ισότητα και απεχθάνοταν τον αυταρχισμό. Ήταν καλός φίλος του
Έρασμου, τον οποίο υποκίνησε να γράψει το έργο «Μωρίας
Εγκώμιο». Νέος στράφηκε προς τη μελέτη της Ελληνικής λογοτεχνίας
και φιλοσοφίας. Σπούδασε στο Λονδίνο νομικά για να ικανοποιήσει
την επιθυμία του πατέρα του.
Το 1505, παντρεύτηκε μια νεαρή επαρχιοτοπούλα, είχε ένα
ευτυχισμένο γάμο και έκανε πολλά παιδιά. Επέζησαν τρεις κόρες και
ένας γιός. Όμως, η νεαρή μητέρα είχε ένα πρόωρο θάνατο. Το 1511,
λίγο μετά την κηδεία της γυναίκας του, ο Τόμας Μορ παντρεύτηκε
ξανά μια χήρα για να φροντίζει την οικογένεια του. Βοηθούσε όλους
τους ανθρώπους, που είχαν ανάγκη τη βοήθεια του.
Το 1518, ο βασιλιάς Ερρίκος Η’ (1509-1547) πήρε τον Τόμας
Μορ στην αυλή του, με το ζόρι, και του έδωσε το πρώτο υψηλό
αξίωμα: μέλος του βασιλικού μυστικοσυμβουλίου και μερικά χρόνια
αργότερα τον προήγαγε σε Λόρδο Καγκελάριο. Τότε ο Τόμας Μορ
είχε ήδη γράψει αρκετά από τα έργα του, πεζά και έμμετρα. Το έργο
ωστόσο που τον έκανε διάσημο ως συγγραφέα έχει τον τίτλο
«Ουτοπία», που έγραψε το 1515-1516 στη λατινική γλώσσα. Η λέξη
«Ουτοπία» δημιουργήθηκε με το συνδυασμό δύο ελληνικών λέξεων,
των «ου» και «τόπος», που σημαίνει «ου τόπος», δηλ. ανύπαρκτος
τόπος. Ο συγγραφέας της «Ουτοπίας» είχε και την αδύνατη πλευρά
του: Ήταν άκαμπτος διώκτης των θρησκευτικών μεταρρυθμίσεων,
επομένως και έναντι των αιρετικών.
Ο Ερρίκος Η’ ήρθε σε ρήξη με τον Πάπα, γιατί ο τελευταίος
αρνήθηκε να του δώσει διαζύγιο ή να ακυρώσει το γάμο του με την
Αικατερίνη του Αραγώνος (= περιφέρεια της ΒΑ Ισπανίας), για να
παντρευτεί την Άννα Μπόλεϋν με την οποία ήταν ερωτευμένος.
Μετά τη ρήξη αυτή με τον Πάπα, αποφάσισε να ανεξαρτητοποιήσει
την Αγγλική Εκκλησία και να γίνει ο ίδιος επικεφαλής της. Το 1531, ο
Ερρίκος χώρισε τη σύζυγο του Αικατερίνη, η οποία πέθανε το 1536
στην Αγγλία. Το 1532, ο Τόμας Μορ βλέποντας ότι δε μπορεί να
αποφύγει το σχίσμα με το Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, παραιτήθηκε
από τα Δημόσια αξιώματα του. Το 1533, ο Ερρίκος Η’ παντρεύτηκε

1 Παναγιώτης Κανελλόπουλος, όπ. παρ. (έκδοση Το ΒΗΜΑ).

281
την Άννα Μπόλεϋν, η οποία μερικούς μήνες αργότερα γέννησε την
Ελισάβετ, διάδοχο του θρόνου, μετέπειτα βασίλισσα της Αγγλίας.
Το 1534, το Αγγλικό Κοινοβούλιο αναγκάστηκε να ψηφίσει
πράξη νομιμοποίησης της Άννας Μπόλεϋν ως συζύγου του Ερρίκου
Η’ και να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία της θρησκευτικής Αγγλίας
από τον Πάπα. Ο Τόμας Μορ και ο Τζων Φίσερ, επίσκοπος,
φυλακίστηκαν γιατί αρνήθηκαν να ψηφίσουν. Ο Τζων Φίσερ
αποκεφαλίστηκε. Οι Οικείοι του Τόμας Μορ προσπάθησαν μάταια
να τον μεταπείσουν να υποχωρήσει για να γλιτώσει την αγχόνη. Το
1534 αποκεφαλίστηκε κι αυτός. Ήταν τότε 57 χρόνων. Το 1534, έγινε
η πρώτη χρήση της νέας ονομασίας της Αγγλικής Εκκλησίας, που είχε
ηγέτη το βασιλιά και ονομάστηκε «Αγγλικανική».
Όταν ο Έρασμος πληροφορήθηκε το θάνατο του φίλου του
Τόμας Μορ κυριεύθηκε από απελπισία. Ένα περίπου χρόνο
αργότερα πέθανε και ο ίδιος.
Η Ελισάβετ (1558-1603), Βασίλισσα της Αγγλίας και της
Ιρλανδίας, κόρη του Ερρίκου Η’ και της Άννας Μπόλεϋν,
εγκαθίδρυσε την Αγγλικανική Εκκλησία ως «μέση οδό μεταξύ
Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και προτεσταντισμού». Η Ελισαβετιανή
περίοδος υπήρξε εποχή πνευματικής και πολιτιστικής ακμής. Η
Αγγλία έγινε η πρώτη ναυτική δύναμη στον κόσμο και η Αγγλική
λογοτεχνία γνώρισε το απόγειο της. Ο Σαίξπηρ μεσουρανούσε.
Τα βήματα που σημειώθηκαν στη Αγγλία στον πνευματικό
λόγο, αυτή την περίοδο ήταν:
• Γουίλιαμ Σαίξπηρ (1564-1616). Δραματουργός, θεατρικός
συγγραφέας και ηθοποιός. Το θεατρικό έργο του εντυπωσιάζει με
την πολυμορφία του, τη ζωντάνια του ύφους του και τη
δραματουργική δομή του. Το έργο του περιλαμβάνει επίσης
ποιήματα και σονέτα.1
Τα 37 θεατρικά έργα του είναι μεταφρασμένα στα ελληνικά
και τα περισσότερα έχουν παιχθεί στα ελληνικά θέατρα. Τα
ποιήματα του, «αριστουργήματα» της Αγγλικής ποίησης, είναι: το
«Αφροδίτη και Άδονις» επικολυρικό, δημοσιεύθηκε το 1593 και «ο
βιασμός της Λουκριτίας», το θέμα είναι κι εδώ ερωτικό,
δημοσιεύθηκε το 1594. Έγραψε επίσης ένα ακόμα ποίημα με τίτλο

1Βασίλης Ρώτας, μεταφραστής και σχολιαστής του έργου του Σαίξπηρ στα Ελληνικά,
Εκδόσεις Επικαιρότητα, ειδική έκδοση ΔΟΛ 2009.
282
«Ο Φοίνικας και η Τρυγώνα», μια συλλογή με ερωτικά ποιήματα και
μια συλλογή με ερωτικά σονέτα.
Όμως, ο Σαίξπηρ είναι αυτός που οδήγησε το δημιουργούμενο
Ευρωπαϊκό πνευματικό χώρο στο θέατρο, που μέχρι τότε μόνο οι
Αρχαίοι Έλληνες είχαν προσεγγίσει. Αναφέρουμε μερικά από τα 37
θεατρικά του έργα: Ο «Ρωμαίος και η Ιουλιέτα», ο «Άμλετ» που είχε
γράψει σε πεζό λόγο (όχι σε ποιητικό), βασιλόπουλο και «πρότυπο
αρετής», «Η Δωδεκάτη νύχτα», κωμωδία, γράφτηκε το 1601. «Το
τέλος καλό όλα καλά», δημοσιεύθηκε το 1623, «Το ημέρωμα της
Στρίγγλας», ο «Τίτος Ανδρόνικος», «ο έμπορος της Βενετίας», «πολύ
κακό για το τίποτα», «όπως αγαπάτε», «Τέλος καλό όλα καλά», «Ο
Οθέλος», «ο Βασιλιάς Ληρ», «ο Τίμων ο Αθηναίος», ο «Μάκβεθ», «ο
Περικλής», «η Τρικυμία», το «Αντώνιος και Κλεοπάτρα»1... και
αρκετά ακόμα με τίτλους ονόματα Βασιλιάδων της Αγγλίας (Ερρίκος,
Ριχάρδος ...).
Κατά τους ειδικούς, η νεότερη Ευρωπαϊκή τραγωδία - μετά την
αρχαία Ελληνική - γεννήθηκε το 1587 από τον Κρίστοφερ Μάρλοου
(1564 - 1594), όχι από το Σαίξπηρ (1564 - 1616). Ο Μάρλοου ήταν
δραματουργός, ο μεγαλύτερος της Ελισαβετιανής εποχής, πριν από
το Σαίξπηρ. Οι δυό τους γεννήθηκαν την ίδια χρονιά, το 1564. Ο
Μάρλοου γεννήθηκε στο Καντέρμπουρι (= Νότια Αγγλία), εκεί που -
στον καθεδρικό ναό του - δολοφονήθηκε το 1170 ο αρχιεπίσκοπος
Τόμας Μπέκετ. Φίλος του Μάρλοου ήταν ο σερ Ουώλτερ Ράλη,
θαλασσοπόρος και ποιητής (θα τον συναντήσουμε παρακάτω).
Ο Μάρλοου πέθανε νέος σε ηλικία 30 χρόνων. Σκοτώθηκε σε
καυγά μέσα σε μια ταβέρνα του Λονδίνου, στις όχθες του Τάμεση -
όπου συνέτρωγε με τρεις συντρόφους του - για ασήμαντη αφορμή.
Τότε που έφυγε από τη ζωή ο Μάρλοου, ο Σαίξπηρ είχε γίνει ήδη
γνωστός, ως συγγραφέας.
Ο Μάρλοου ήταν έξοχος ποιητής μόλις στα 23 του χρόνια.
Πρώτος εφάρμοσε στα δραματικά του έργα το στίχο χωρίς

1 Η Κλεοπάτρα ήταν κόρη του Πτολεμαίου Η’ και πρώτη γυναίκα Βασίλισσα της
Αιγύπτου. Συνολικά κυβέρνησαν επτά βασίλισσες της Ελληνικής Δυναστείας των
Πτολεμαίων με το όνομα αυτό. Η Κλεοπάτρα Ζ’ (51 - 31 π.Χ.) ερωμένη του Καίσαρα
και αργότερα του Μάρκου Αντώνιου, ήταν η τελευταία απόγονος των Πτολεμαίων και
η τελευταία Βασίλισσα της Αιγύπτου, πριν την οριστική κατάλυση της Ελληνιστικής
Αιγύπτου από τους Ρωμαίους. Το ομώνυμο έργο του Σαίξπηρ γράφτηκε το 1607.
283
ομοιοκαταληξία. Ήταν λυρικός ποιητής, όπως εξ’ άλλου και ο
Σαίξπηρ. Το καλύτερο λυρικό του ποίημα είναι οι στίχοι που
απευθύνει ένας ερωτευμένος βοσκός στην αγαπημένη του.
Μερικά από τα θεατρικά έργα του Κρίστοφερ Μάρλοου είναι:
«Ο Ταπερλάνος ο Μέγας», χωρισμένο σε δύο θεατρικές ενότητες, «Η
σφαγή στο Παρίσι», με θέμα τη νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου, «Η
τραγωδία της Διδώς», που το ‘γραψε μαζί με τον Τόμας Νας (1567-
1601), «Η τραγική ιστορία του Ντόκτορ Φάουστ», ο «Εδουάρδος Β’»
και ο «Εβραίος της Μάλτας».
Ο Τζώρτζ Τσάπμαν (1559-1634) ήταν Άγγλος συγγραφέας,
μεταφραστής του Ομήρου. Έγραψε και τραγωδίες με πρότυπο το
Μάρλοου, καθώς και κωμωδίες και άνοιξε το δρόμο στο Σαίξπηρ
στην τραγωδία και στη λυρική ποίηση.
Άλλοι εκπρόσωποι της Αγγλικής πνευματικής ζωής την περίοδο
αυτή, ήταν:
• Τζων Νοξ (1514-1572), Σκώτος οπαδός της μεταρρύθμισης.
Συνέβαλλε στην εγκαθίδρυση της στην Αγγλία και υπήρξε από τους
ιδρυτές της «Πρεσβυτεριανής»1 εκκλησίας της Σκωτίας.
Η λέξη «Πουριτανοί (Puritans)» εγκαινιάστηκε στην Αγγλία
πριν το 1570 για να χαρακτηρίσει αυτούς που ζητούσαν
αυτοκάθαρση της Αγγλικανικής εκκλησίας και του πουριτανισμού
γενικότερα από οτιδήποτε θύμιζε τη Ρωμαιοκαθολική εκκλησία. Ο
Τζων Νοξ φοίτησε πιθανότατα στο πανεπιστήμιο της Γλασκώβης και
χειροτονήθηκε ιερέας.
• Ρότζερ Άσσαμ (1515-1568), προτεστάντης. Το
σημαντικότερο έργο του στην Αγγλική γλώσσα άρχισε να το γράφει
το 1563 και δημοσιεύθηκε το 1570. Ο τίτλος του έργου ήταν «Ο
Σχολάρχης». Ο Ρ. Άσσαμ ήταν καθηγητής των Ελληνικών στο
Καίμπριτζ και δάσκαλος της νεαρής, μετέπειτα Βασίλισσας Ελισάβετ.
Όταν η Ελισάβετ ανέβηκε στο θρόνο της Αγγλίας, κάλεσε κοντά της
τον Άσσαμ ως γραμματέα.

1 Πρεσβυτεριανισμός: Θεολογικό/Εκκλησιαστικό σύστημα που δημιουργήθηκε από

τον Καλβίνο, σύμφωνα με το οποίο η εκκλησιαστική διοίκηση σε όλα τα επίπεδα
ασκείται από τους Πρεσβυτέρους (μικτό σώμα λαϊκών και κληρικών, που αποτελούν
το Πρεσβυτέριο), καθώς και το σύνολο των μεταρρυθμισμένων Εκκλησιών, που έχουν
υιοθετήσει το σύστημα αυτό.
284
 • Σερ Φίλιπ Σίντνευ (1554-1586). Συγγραφέας, πολύ νέος
ασκήθηκε στη λογοτεχνία. Έγραψε σονέτα και ένα ειδυλλιακό
βουκολικό ιπποτικό. μυθιστόρημα, το «Αρκαδία» το 1590. Ανέλαβε
διπλωματικές αποστολές. Έζησε στο Παρίσι τη νύχτα του Αγίου
Βαρθολομαίου. Πέθανε νέος σε ηλικία 32 χρόνων από γάγγραινα,
μετά τον τραυματισμό του σε μάχη στην Ολλανδία. Στον έρωτα της
ζωής του για την ωραία Πηνελόπη, αδελφή του τραγικού Έσσεξ,
ατύχησε. Η Πηνελόπη τον αρνήθηκε.
• Τζων Λίλυ (1554-1606), εγγονός του Ουίλλιαμ Λίλυ (1468-
1522). Το 1578 δημοσίευσε ένα αφηγηματικό έργο σε πεζό λόγο με
τίτλο «Ευφυής» (Euphues), που προξένησε μεγάλη εντύπωση.
Έγραψε και πολλά άλλα έργα, ιδίως θεατρικά, κωμωδίες (σε πεζό
λόγο).
• Ρόμπερ Γκρην (1560-1592), πεζογράφος. Το ύφος του
μοιάζει με αυτό του Τζων Λίλυ. Επιδόθηκε στον αφηγηματικό πεζό
λόγο και στο θέατρο, με δικούς του εκφραστικούς τρόπους,
ιδιαίτερα σ’ αυτό που περιέχει προσωπικές εξομολογήσεις.
• Ρίτσαρ Χούκερ (1553-1600). Η συμβολή του στη
διαμόρφωση του Αγγλικού πεζού λόγου είναι σημαντική. Ο λόγος
του είναι προσεγμένος και λιτός. Με το «μεγάλο» έργο του «οι νόμοι
της εκκλησιαστικής πολιτείας» αναζητούσε την ισορροπία ανάμεσα
στα δύο άκρα και την πέτυχε με τη σωστή χρήση του αγγλικού πεζού
λόγου.
• Τόμας Νας (1567-1601). Έγραψε σατιρικά και ρεαλιστικά
έργα. Συνεργάστηκε με τον Κρίστοφερ Μάρλοου στη συγγραφή μιας
τραγωδίας. Ήταν φίλος του Ρόμπερ Γκρην.
• Τόμας Ντέλονη (1543-1600). Έγραψε στίχους και έγινε
γνωστός για τις λαϊκού τύπου μπαλάντες του.
• Τόμας Λοτζ (1558-1625). Γιος Λόρδου Δημάρχου του
Λονδίνου. Σπούδασε νομικά, αλλά προτίμησε να ασχοληθεί με τη
λογοτεχνία.
• Ουώλτερ Ράλλη (1552-1618). Ποιητής, φιλόσοφος,
ρήτορας, ιστορικός, ναυτικός, εξερευνητής... (βλ. παρακάτω).
• Νίκολας Μπρέτον (1545-1626). Ήταν από τους καλύτερους
του ποιμενικού λυρισμού στην Αγγλία. Τα ποιμενικά του έργα είναι
μελωδικά και αρέσουν.

285
 • Τζων Μίλτον (1608-1674), ποιητής. Έγραψε θρησκευτική,
φιλοσοφική και βουκολική ποίηση. Υποστήριξε τον Κρόμγουελ
(στρατιωτικό και πολιτικό), ο οποίος ως αρχηγός της αντιπολίτευσης
στην Αγγλία, έλαβε μέρος στην εμφύλιο πόλεμο και νίκησε. Ο Τζων
Μίλτον - με την παλινόρθωση των Στιούαρτ - εγκατέλειψε το
δημόσιο βίο και, τυφλός, υπαγόρευσε μια μεγάλη ποιητική σύνθεση
με τίτλο «Ο Χαμένος Παράδεισος».
• Εδμόνδος Σπένσερ (1552-1599). Έγραψε βουκολικά
ποιήματα. Γέμισε μια ολόκληρη εποχή - την Ελισαβετιανή εποχή - με
την πλημμύρα των στίχων του. Ο Ε. Σπένσερ μετά από 7 χρόνια στο
Καίπριτζ, προετοιμάστηκε για τη λογοτεχνική του αποστολή.
Μελέτησε τους αρχαίους Έλληνες και τους Λατίνους συγγραφείς. Το
1579, έδωσε στη δημοσιότητα το έργο του «το ημερολόγιο ενός
βοσκού» και το αλληγορικό έπος «Η Νεραϊδοβασίλισσα». Έγραψε
επίσης και πολλά σονέτα, καθώς και το σημαντικό έργο του με τίτλο
«Επιθαλάμιον». Το 1590 δημοσιεύτηκαν τα τρία πρώτα βιβλία του
ποιητικού έργου του, τα οποία είναι αφιερωμένα στη βασίλισσα
Ελισάβετ.
Το 1561, έφτασε στη Σκωτία η Μαρία Στιούαρτ (1542-1587) σε
ηλικία 19 χρ., πολύ όμορφη και με πνευματικά ενδιαφέροντα, όπου
την περίμενε ο βασιλικός θρόνος. Ήταν Ρωμαιοκαθολική.
Παντρεύτηκε τρεις φορές. Με το δεύτερο άνδρα της, τον Ντάρνλεϋ,
έκανε ένα γιο, τον Ιάκωβο, που το 1567 έγινε βασιλιάς της Σκωτίας
ως Ιάκωβος ΣΤ’ και το 1603 διαδέχτηκε τη Μεγάλη Ελισάβετ στην
Αγγλία, ως Ιάκωβος Α’ (1603 - 1625).
Στον εμφύλιο πόλεμο, η Μαρία Στιούαρτ νικήθηκε και
φυλακίστηκε και αφού κατάφερε να δραπετεύσει από τη φυλακή,
νικήθηκε ξανά από το στρατό του ετεροθαλούς αδελφού της. Ζήτησε
καταφύγιο στην Αγγλία και το 1587 σε ηλικία 45 χρόνων οδηγήθηκε
στην αγχόνη και αποκεφαλίστηκε. Ο Φρ. Σίλλερ συγκινήθηκε και την
έκανε ηρωίδα μιας τραγωδίας του, που δικαιώνει τη μορφή της.
Η διαδοχή από τον Ιάκωβο Α’ (1603-1625) του θρόνου της
Αγγλίας το 1603 ήταν - ιδιαίτερα για το Ουώλτερ Ράλη -
καταστροφική. Το Νοέμβριο του ιδίου χρόνου ο Ράλη καταδικάστηκε
σε θάνατο ως προδότης. Κατάφερε όμως να υπερασπιστεί τον εαυτό
του με επιτυχία, κι έτσι η ποινή του θανάτου δεν εκτελέστηκε.
Φυλακίστηκε όμως για 12 χρόνια. Μέσα στη φυλακή έγραψε μια
μεγάλη παγκόσμια ιστορία. Ο πρώτος τόμος εκδόθηκε το 1612.
286
 Την εποχή αυτή στην Αγγλία και γενικότερα στην Ευρώπη οι
καταδίκες και οι θάνατοι για ασήμαντη αφορμή (π.χ. ως προδότες,
γιατί διαφωνούσαν με την απόφαση του Βασιλιά) ήταν στην
«ημερησία διάταξη». Πόσοι αξιόλογοι, πνευματικοί άνθρωποι δεν
καταδικάστηκαν και οδηγήθηκαν στην αγχόνη και στην πυρά, για
δήθεν προδοσία, επειδή διαφωνούσαν με την απόφαση του
Βασιλιά...

5.2.7. Άλλες χώρες της Ευρώπης

• Ιωάννης Χους (1370-1415), Τσέχος θρησκευτικός
μεταρρυθμιστής, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Πράγας.
Επηρεάστηκε από τον Ιταλικό ουμανισμό. Αγωνίστηκε κατά των
υπερβάσεων εξουσίας της ιεραρχίας της Εκκλησίας. Αφορίστηκε και
τελικά συνελήφθη και θανατώθηκε στην πυρά, ως αιρετικός.
• Μαρτίνος Λούθηρος (1483-1546). Γεννήθηκε το Νοέμβριο
1483 στη Βόρεια Θουριγγία (Γερμανικό κρατίδιο). Ήταν γιος του Χανς
και της Μαργαρίτας, μιας πολύτεκνης οικογένειας, η οποία είχε
ακόμα άλλα 6 παιδιά. Ως φοιτητής στο Πανεπιστήμιο διακρίθηκε.
Τον Ιούλιο 1505 είχε τελειώσει τις φιλοσοφικές και θεολογικές
σπουδές του και μπήκε στο μοναστήρι των ερημιτών του Αγίου
Αυγουστίνου. Το 1512, σε ηλικία 29 χρόνων, διορίστηκε καθηγητής
θεολογίας στο Πανεπιστήμιο του Βίττενπεργκ. Φίλος του Λούθηρου
ήταν ο Ουμανιστής Μελάνχθων (Melanchthon), εξελληνισμένο
όνομα με το οποίο είναι γνωστός στην ιστορία του πνεύματος. Ο
Μελάνχθων το 1518, σε ηλικία 21 χρόνων έγινε καθηγητής των
Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο του Βίττενμπεργκ.
Σύμφωνα με το Λούθηρο μόνο η πίστη, που κυριεύει την
καρδιά δικαιώνει τον άνθρωπο. Η πίστη οφείλεται στη χάρη του
θεού.1 Στη σύλληψη των ιδεών αυτών, βοήθησε το Λούθηρο, με το
έργο του, ο Ιερός Αυγουστίνος (354-430), θεολόγος, που διέπρεψε
ως καθηγητής ρητορικής. Ο Αυγουστίνος προσηλυτίστηκε στο
Χριστιανισμό το 387 και αγωνίστηκε εναντίον των αιρέσεων. Άφησε
ένα πλούσιο συγγραφικό έργο.
Ο Λούθηρος ήταν πολυγραφότατος. Στα γραπτά του κείμενα
«υπάρχουν διατυπώσεις μεγάλου πνευματικού βάρους».2 Το

1 Παναγ. Κανελλόπουλος, όπ. παρ., τόμος 5, κεφ. 42, σελ. 36.

2 Του ιδίου, όπ. παρ., τόμος 5, κεφ. 42.
287
σημαντικότερο ωστόσο έργο του ήταν η μετάφραση της Καινής
Διαθήκης στη Γερμανική γλώσσα. Αργότερα, μετέφρασε και την
Παλαιά Διαθήκη.1
Η ισχυρότερη φωνή κατά της Παπικής Ρώμης ήταν ασφαλώς
αυτή του Λούθηρου. Δεν έλλειψαν όμως κι άλλες. Ξεχώρισαν οι
φωνές του Ελβετού Τσβίνγκλι και του Γάλλου Καλβίνου.
• Τσβίνγκλι: Ξεκίνησε από Ουμανιστής και έγινε
μεταρρυθμιστής. Ήταν φανατικός αναγνώστης του Ομήρου, του
Πινδάρου, του Δημόκριτου, του Κικέρωνα, καθώς και του Έρασμου.
Ύψωσε τη φωνή του λίγο μετά το Λούθηρο, γι’ αυτό κι έχασε το
προβάδισμα. Το 1519, ένας φοβερός λοιμός έστειλε στο θάνατο ένα
μεγάλο αριθμό του πληθυσμού της Ζυρίχης. Την ώρα που οι μεγάλοι
Εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι έφευγαν «τρέχοντας» για να σωθούν,
ο Τσβίνγκλι έμεινε και πρόσφερε τις υπηρεσίες του στους
αρρώστους. Στο τέλος η πανώλη χτύπησε και τον ίδιο, αλλά ευτυχώς
σώθηκε.
• Καλβίνος Ιωάννης (Ζαν Κωβέν-Cauvin) - 1509-1564:
Καθοριστική ήταν η επίδραση - λόγων και έργων - του Λούθηρου
πάνω στον Καλβίνο. Σε ηλικία 25 χρόνων, ο Καλβίνος ήταν
πασίγνωστος για τις μεταρρυθμιστικές του ιδέες. Έγραψε το έργο,
εκείνο που έγινε η βάση του «Καλβινισμού». Δημοσιεύθηκε το 1536
στη Βασιλεία (Ελβετία). Χαρακτηρίστηκε ως ένα από τα
«αριστουργήματα» του 16ου αιώνα. Βασικό έργο του Καλβίνου ήταν
επίσης και το «Institutio», που έγραψε νέος.
• Έρασμος (Erasmus, 1469-1536): Ήταν Ολλανδός
Ουμανιστής, γνήσιος πρόγονος των μη φανατικών, δηλ. αυτών που
έχουν τις δικές τους αρχές, τη δική τους πίστη, τις δικές τους ιδέες
και ξέρουν να συζητούν φιλικά, χωρίς να αλληλο-υβρίζονται, έστω κι
αν διαφωνούν. Πίστευε στην ελευθερία του πνεύματος.
Επιμελήθηκε μιας νέας έκδοσης της Καινής Διαθήκης. Γεννήθηκε
πιθανόν στο Ρόττερνταμ από πατέρα ιερωμένο. Έχασε πολύ νωρίς
τους γονείς του, μαθήτευσε στις μοναστηριακές σχολές, όπου τον
έστειλαν οι επίτροποι που διαχειρίζονταν την οικογενειακή
περιουσία του. Από το 1495 και για 4 χρόνια ήταν στο Παρίσι,
κυρίως για σπουδές. Εκεί γνώρισε τον Ιερώνυμο, μαθητή του

1 Του ιδίου, όπ. παρ., τόμος 5, κεφ. 42, σελ. 63.

288
Πλήθωνα, που τον ενημέρωσε στα Ελληνικά με βάση την «Ελληνική
Γραμματεία».
Ο Έρασμος έγινε γνωστός το 1500, αφού επέστρεψε από ένα
ταξίδι στην Αγγλία. Το βιβλίο που τον έκανε γνωστό είχε τίτλο
«Adagia». Μετά από αυτό έγραψε το «Enchiridion Militis Christiani»,
μια παιδαγωγική εισαγωγή στο Χριστιανισμό. Το 1496, όσο
βρισκόταν στο Παρίσι είχε αρχίσει να σχεδιάζει τους «Διαλόγους
του». Η πρώτη έκδοση έγινε το 1516. Οι διάλογοι αυτοί -
«Colboquia» - είναι «προϊόν ελεύθερου πνεύματος». Παράλληλα, οι
επιστολές του είναι «πρότυπα λαμπρού λατινικού ύφους και
πλούσια πηγή της ιστορίας». Το 1516 παρέδωσε στη δημοσιότητα
διάφορα άλλα συγγράμματα του, όπως μια πραγματεία στην οποία
έγραφε ότι χωρίς τη γνώση των Ελληνικών, κάθε λατινική μόρφωση
είναι ατελής. Στην Αγγλία το 1509, έγραψε και δημοσίευσε ένα
ακόμα έργο με τίτλο «Μωρίας εγκώμιον», σατιρικό, υποκινούμενος
από το στενό του φίλο Τόμας Μορ. Στην αντιπαράθεση του με το
Λούθηρο, ο Έρασμος απάντησε με δύο διατριβές, με τίτλο
«Hyperaspistès». Στις 11 Ιουλίου 1536, σε ηλικία 70 περίπου χρόνων,
ο Έρασμος απεβίωσε.
• Ρεμπράντ, παρωνύμιο του Βαν Ρέιν (1606-1669), Ολλανδός
Ζωγράφος και χαράκτης. Οι συνθέσεις του και οι προσωπογραφίες
του έχουν μεγάλη εκφραστική δύναμη και τον καθιστούν έναν από
τους σπουδαιότερους καλλιτέχνες. Θεωρείται επίσης και κορυφαίος
χαράκτης.
• Φρανς Χαλς (1580-1666), Ολλανδός ζωγράφος. Επιδόθηκε
στην προσωπογραφία και στην Ρωπογραφία (= είδος ζωγραφικής,
που χρησιμοποιεί ως θέμα σκηνές από την καθημερινή ζωή...).
• Ζαν Κλουέτ (1485-1540), Φλαμανδός ζωγράφος και
σχεδιαστής, εγκατεστημένος στη Γαλλία, ως καλλιτέχνης της
Βασιλικής Αυλής του Φραγκίσκου Α’. Ασχολήθηκε κυρίως με την
προσωπογραφία.
• Φρανσουά Κλουέ (1510-1572), γιος του Ζαν, ζωγράφος στην
υπηρεσία της Αυλής.
• Πέτρος-Παύλος Ρούμπενς (1577-1640), Φλαμανδός
ζωγράφος. Εργάστηκε σε διάφορες Αυλές Δουκών, Βασιλέων κ.λπ.
Τα έργα του χαρακτηρίζονται από σφρίγος και λαμπρά χρώματα,
εκφραστικά με σκηνές αισθησιακές και σκηνές βίας. Αποτελούν

289
«συγκερασμό του Φλομανδικού ρεαλισμού και της μεγάλης Ιταλικής
Σχολής».
• Παράκελσος, παρωνύμιο του Μπομπάστους Φον Χαχενχάιμ
(1493 - 1541) Ελβετός γιατρός. Γεννήθηκε στη Σουαβία της Ελβετίας.
Σε αυτόν οφείλει η ανθρωπότητα την πρώτη κλινική περιγραφή της
νόσου που έφεραν στην Ιταλία οι Γάλλοι στρατιώτες. Εξού και η
ονομασία «Γαλλική». Σήμερα λέγεται «Σύφιλη», σοβαρό
αφροδισιακό νόσημα, που επηρεάζει το νευρικό σύστημα. Ήταν ο
Παράκελσος που καθιέρωσε τη θεραπεία της νόσου με εσωτερική
χρήση χημικών (μεταλλικών) ουσιών. Ήταν πρωτοπόρος και σε
πολλά άλλα ιατρικά θέματα: Δίδαξε ότι οι ασθένειες οφείλονται σε
ανισορροπία των χημικών συστατικών του σώματος, αντιμετώπισε
αποτελεσματικά πολλές ασθένειες, που ως τότε θεωρούνταν
ανίατες, μελέτησε τη συγκέντρωση αλάτων στον ανθρώπινο
οργανισμό κ.λπ.
Από την ηλικία των 15 χρόνων έγινε περιπλανώμενος φοιτητής
χωρίς να πάρει κανένα πανεπιστημιακό δίπλωμα. Το συγγραφικό
του έργο εκτείνεται σε πολλούς τομείς. Πέθανε το 1541, σε ηλικία 48
χρονών.
• Κοπερνικός Νικόλαος (1473-1543), Πολωνός αστρονόμος.
Διατύπωσε τη θεωρία ότι η γη και οι άλλοι πλανήτες περιστρέφονται
γύρω από τον ήλιο. Η εγκυρότητα της θεωρίας του αναγνωρίστηκε
πολύ αργότερα, το 17ο αιώνα, χάρη στην εφεύρεση της Διόπτρας.
• Χριστιανός Χάνσεν (1803-1883), Δανός αρχιτέκτονας,
εκπρόσωπος του κλασικισμού. Εγκατεστημένος στην Αθήνα,
σχεδίασε το κτίριο του Πανεπιστημίου Αθηνών.
• Αουγκούστ Στριντμπεργκ (1849-1912), Σουηδός
δραματουργός, μυθιστοριογράφος και δοκιμιογράφος.

5.3. Η Επόμενη περίοδος της πνευματικής Ευρώπης1

θα αναφερθούμε συνοπτικά στους κυριότερους εκπροσώπους:

5.3.1. Γαλλία
• Σταντάλ, ψευδώνυμο του Ανρί Μπελ (1783-1842), Γάλλος
συγγραφέας. Υπηρέτησε στο στρατό του Ναπολέοντα.

1Εγκυκλοπαιδικό λεξικό Πάπυρος LAROUSSE, Εκδοτικός Οργανισμός ΠΑΠΥΡΟΣ,

Αθήνα.
290
 • Ενγκρ Ζαν Ωγκούστ (1780-1867). Ζωγράφος, καθηγητής,
Ηγέτης της κλασικής σχολής, βραβευμένος με το μεγάλο βραβείο της
Ρώμης το 1801. Διακρίθηκε για το εκλεπτυσμένο σχέδιο του.
• Εζεν Ντελακρουά (1798-1863), ζωγράφος της ρομαντικής
σχολής. Φιλοτέχνησε μεγάλες τοιχογραφίες στο Παρίσι. Πίνακες του:
«Η σφαγή της Χίου» (1824), «Η είσοδος των σταυροφόρων στην
Κωνσταντινούπολη» (1840), λιθογραφίες... κ.ά.
• Φραγκουάρ Ζαν-Ονορέ (1732-1806). Ζωγράφος και
χαράκτης.
• Ντενί Ντιντερό (1713-1784), Γάλλος συγγραφέας. και
φιλόσοφος. Διαμόρφωσε μια νέα μορφή μυθιστορήματος και
διατύπωσε μια νέα μορφή αισθητικής... κ.ά.
• Σαρλ Μοντεσκιέ (1689-1755), συγγραφέας, φιλόσοφος,
φιλελεύθερος, πολιτικός ...
• Βολταίρος, ψευδώνυμο του Φρανσουά Αρουέ (1694-1778),
συγγραφέας. Τα πρώτα ποιήματα του ενόχλησαν την εξουσία,
φυλακίστηκε και στη συνέχεια εξορίστηκε στην Αγγλία για 3 χρόνια.
Τις φιλοσοφικές του ιδέες τις αποτύπωσε σε ποιήματα.
• Αντρέ ντε Σενιέ (1762-1794), ποιητής, γιος διπλωμάτη,
γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη από μητέρα Ελληνίδα
Κυπριακής καταγωγής. Ήταν ελεγειακός λυρικός ποιητής. Συνθέθεσε
ιάμβους και πολιτική σάτιρα. Διαμαρτυρήθηκε για τις αγριότητες της
Οθωμανικής κατοχής και πέθανε με αποκεφαλισμό στη λαιμητόμο.
• Ζαν Ρασίν (Racine) ή Ρακίνας (1639-1699), δραματικός
ποιητής. Αρχικά προσπάθησε να συνδυάσει τις λογοτεχνικές του
φιλοδοξίες με την Εκκλησιαστική σταδιοδρομία του, στο τέλος όμως
κατέληξε να αφοσιωθεί στο θέατρο. Έγραψε πολλά θεατρικά έργα
(και τραγωδίες).
• Αλφόνς ντε Λαμαρτίν, Λαμαρτίνος (1790-1869), ποιητής και
πολιτικός. Καθιερώθηκε από την πρώτη ποιητική του συλλογή. Ήταν
το ίνδαλμα των ρομαντικών ποιητών. Είχε ελεύθερες απόψεις.
Υπήρξε Υπουργός Εξωτερικών της Γαλλίας.
• Ζυλ Μισ(ε)λέ (1798-1874). Ιστορικός, φιλελεύθερος,
έγραψε μια μνημειώδη ιστορία της Γαλλίας (1833-1846), καθώς και
την ιστορία της Γαλλικής επανάστασης (1847-1853). Συνέχισε το
συγγραφικό του έργο με σειρά βιβλίων αφιερωμένων στο μυστήρια
της φύσης και της ανθρώπινης ψυχής.

291
 • Φρανσουά Ρενέ ντε Σατωμπριάν (1768-1848), συγγραφέας,
έζησε τα πρώτα γεγονότα της Γαλλικής επανάστασης ως
ανθυπολοχαγός, αλλά αργότερα έφυγε για την Αμερική. Όταν
επέστρεψε στη Γαλλία προσχώρησε στο στρατό των Εμιγκρέδων.
Εξορίστηκε στην Αγγλία όπου έγραψε ένα δοκίμιο για τις
επαναστάσεις (1797). Επέστρεψε στη Γαλλία και έγινε κήρυκας
ηθικής τάξεως. Παρέμεινε νομιμόφρων και έγινε ίνδαλμα της
ρομαντικής και φιλελεύθερης νεολαίας. Συνέθεσε μια νοσταλγική
επισκόπηση της ζωής και της εποχής του. Μετά από ένα ταξίδι στην
Ανατολή, εξέδωσε το οδοιπορικό του, όπου περιέγραψε και την
Ελλάδα, έργο που επανεξέδωσε αργότερα με ένα φιλελληνικό
προοίμιο, στο οποίο υπερασπιζόνταν την υπόθεση της Ελληνικής
ανεξαρτησίας.
• Βίκτωρ Ουγκό (1802-1885), συγγραφέας. Αρχικά έγραψε
απλά ποίηση, αλλά αργότερα τον κέρδισε η ρομαντική ποίηση.
Συγχρόνως, υιοθέτησε φιλελεύθερες πολιτικές απόψεις. Μετά το
θάνατο της κόρης του Λεοπολντίν, αφοσιώθηκε στην πολιτική και
εκλέχτηκε βουλευτής το 1848. Ήταν φιλέλληνας και υποστήριξε την
Ελληνική επανάσταση του 1821. Το 1862, έγραψε το μυθιστόρημα
του «οι Άθλιοι», που γνώρισε μεγάλη επιτυχία.
• Σαρλ Μπωντλαίρ (1821-1867), ρομαντικός ποιητής,
εξέφρασε την τραγικότητα της ανθρώπινης μοίρας, αναζητώντας το
αληθινό νόημα των πραγμάτων, μέσω της ποιητικής δύναμης. Το
κυριότερο έργο του είναι τα «Άνθη του Κακού» (1857), που έγινε
αιτία να καταδικαστεί για προσβολή της δημόσιας αιδούς. Στο
ποίημα του «Οι Φάροι» αναφέρει τους ζωγράφους που ξεχωρίζει.
Αυτοί είναι οι: Ρούμπενς, Λεονάρντο ντα Βίντσι, Ρεμπράντ, Μιχαήλ
Άγγελος, Πυζέ, Βαττώ, Γκόγια και Ντελακρουά.
• Αντουάν Βαττώ (1684-1721), ζωγράφος επηρεασμένος από
τον Ρούμπενς και τους Βενετσιάνους ζωγράφους. Εμπνέεται από το
θέατρο, κυρίως από την κωμωδία. Εξαίρετος σχεδιαστής και
«κολορίστας» ...
• Άλφρεντ ντε Μυσέ (1810-1857), λογοτέχνης. Έγραψε
θεατρικά έργα, ποιήματα, διηγήματα και αυτοβιογραφικά έργα. Είχε
μια «θυελώδη» ερωτική σχέση με τη Γεωργία Σάνδη (Ζωρζ Σαντ) -
1804 - 1876 - Γαλλίδα Συγγραφέα.

292
 • Ανρί Ρουσσώ (1844-1910), ζωγράφος (αυτοδίδακτος).
Ζωγράφησε ναΐφ έργα, τα οποία χαρακτηρίζονται από μια
«παράδοξη ποιητική έμπνευση».
• Ανατόλ Φρανς (1844-1924), συγγραφέας. Έγραψε ιστορικά
και ηθογραφικά μυθιστορήματα.
• Σαρλ Πεγκύ (1873-1914), συγγραφέας, φιλελεύθερος.
Διακατέχεται από βαθύ μυστικισμό. Έγραψε επίσης ποίηση και
«μυστήρια». Σκοτώθηκε στην αρχή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
• Πωλ Βαλερύ (1871-1945), ποιητής και δοκιμιογράφος.
Ασχολήθηκε με τα μαθηματικά και το φιλοσοφικό στοχασμό,
προσπαθώντας να θεμελιώσει μια θεωρία του για την ενότητα της
πνευματικής δημιουργίας και μια πνευματική ηθική. Έγραψε ποίηση
και στοχασμούς για τη γλώσσα, τη ζωγραφική, τις επιστήμες και
διαλόγους Σωκρατικής μορφής. Ασχολήθηκε επίσης με το θεατρικό
έργο.
• Ζεράρ ντε Νερβάλ, ψευδώνυμο του Ζεράρ Λαμπρυνί (1808-
1855), συγγραφέας. Έγραψε σονέτα, πεζά, μυθιστορήματα,
μετάφραση του Φάουστ του Γκαίτε ...
• Εμίλ Ζολά (1840-1902), συγγραφέας, ηγετική μορφή του
Νατουραλισμού. Έγραψε ένα μεγάλο κύκλο μυθιστορημάτων,
κριτικές μελέτες σε θέματα τέχνης και λογοτεχνίας.
• Κλωντ Μονέ (1840-1926), ζωγράφος, εκπρόσωπος του
εμπρεσιονισμού (από το impression, soleil levant = εντύπωση,
ανατέλλων ήλιος), Γαλλική Σχολή ζωγραφικής, που εμφανίστηκε από
το 1874 μέχρι το 1886. Αποσκοπούσε στην απόδοση κινητικότητας
της μεταβαλλόμενης φύσης των φαινομένων.
• Αντρέ Ζιντ (1869-1951). Συγγραφέας. Το αρχικό συγγραφικό
του έργο εμπνέεται από το πάθος του για την ελευθερία και την
πίστη του στην αξία της ειλικρίνειας, ενώ το κατοπινό του, εκφράζει
την πολιτική στράτευση. Επιχειρεί επίσης να εκσυγχρονίσει τον
ουμανισμό. Τον Αντρέ Ζιντ - όπως και τον Πωλ Βαλερύ - διακρίνει,
στο έργο του, μια «υπερβολική λογική λεπτότητα στην επιλογή
εκφράσεων και νοημάτων, που ανακόπτει τον αυθορμητισμό του».1
• Αντρέ Μπρετόν (1896-1966), συγγραφέας, εισηγητής του
υπερρεαλισμού.
1Παν. Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρωπαϊκού πνεύματος, τόμος 5, κεφ. 53, σελ.
425, εκδ. ΤΟ ΒΗΜΑ.
293
 • Ζαν Πωλ Σαρτρ (1905-1980), φιλόσοφος και συγγραφέας.
Ανέπτυξε τις ιδέες του σε μυθιστορήματα και θεατρικά έργα. Το
1964, αποποιήθηκε το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας.
• Ρομπέρ Σουμάν (1886-1963), Γάλλος πολιτικός. Διατέλεσε
Υπουργός Εξωτερικών. Συνέταξε σχέδιο ίδρυσης της Ευρωπαϊκής
Κοινότητας άνθρακα και Χάλυβα (1951). Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού
Κοινοβουλίου. Θεωρείται ο «πατέρας της Ευρώπης».
• Αλπέρ Καμύ (1913-1960). Έγραψε δοκίμια, μυθιστορήματα
και θεατρικά έργα. Τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ το 1957.
• Πωλ Κλωντέλ (1868-1955), λογοτέχνης και διπλωμάτης.
Ποιητής και θεατρικός συγγραφέας. Στα έργα του εκφράζει την
πίστη ότι οι εσωτερικές συγκρούσεις του ανθρώπου και η αντίθεση
σάρκας και πνεύματος αίρονται με την υπέρβαση του εγώ και την
αναγνώριση της σωτήριας αγάπης του θεού.
• Κάμιγ Κ. (1864-1943). Γλύπτρια, αδελφή του Πωλ Κλωντέλ.
Προικισμένη καλλιτέχνης.1

5.3.2. Γερμανία
• Μάρτιν Χάιντεγκερ (1889-1976), Γερμανός φιλόσοφος.
• Μαξ Βέμπερ (1824-1920), Γερμανός κοινωνιολόγος.
Εισηγητής της θεωρίας της «κατανόησης» και της μεθοδολογίας των
«ιδιοτύπων» της μελέτης των κοινωνικών φαινομένων.
• Ερρίκος Σλήμαν (1822-1890), Αρχαιολόγος και
επιχειρηματίας. Το 1868, άρχισε την αρχαιολογική του
δραστηριότητα στην Κρήτη, στην Ιθάκη, στην Πελοπόννησο, στην
Τροία. Παντρεύτηκε Ελληνίδα και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα.
• Γιόχαν Φον Γκαίτε (1749-1832), συγγραφέας. Ασχολήθηκε
με το μυθιστόρημα και το δράμα. Αναδείχθηκε σε έναν από τους
σημαντικότερους εκπροσώπους του κινήματος «Θύελλα και ορμή»,
καθώς και στην πολιτική, διετέλεσε Υπουργός. Είχε επαφή με τη
Γαλλική επανάσταση. Έκανε επιστημονικές έρευνες: μεταμορφώσεις
των φυτών, η θεωρία των χρωμάτων…. Ήταν φίλος με το Σίλερ.
• Φρήντριχ Φον Σίλερ (1759-1805), Γερμανός δραματουργός
και ποιητής. Τα ιστορικά θεατρικά του έργα αποτελούν συγκερασμό

1Εγκυκλοπαιδικό λεξικό Πάπυρος Larousse, τόμος 3, Εκδοτικός Οργανισμός

ΠΑΠΥΡΟΣ, Αθήνα.
294
της κλασσικής τραγωδίας και του Σαιξπηρικού δράματος. Έγραψε
επίσης λυρικά ποιήματα.
Η ιστορία της Ζαν ντ’ Αρκ (1412-1431), ενέπνευσε το Σίλερ να
γράψει ένα από τα ωραιότερα δραματικά του έργα. Ως Αγία Ιωάννα
έδωσε και στον Μπέρνατ Σόου την έμπνευση να γράψει ένα από τα
καλύτερα έργα στην παγκόσμια πνευματική ιστορία. Η ζωή της Ζαν
ντ’ Αρκ ενέπνευσε και πολλούς άλλους, όπως τον Έντμον Ρισέ,
ιστοριογράφο, τον Ανατόλ Φρανς, έξοχο διανοητή και
μυθιστοριογράφο, τον Άντριου Λανγκ (Άγγλο) ποιητή και
πεζογράφος ... κ.ά.
Ο Φάουστ ήταν ήρωας έργων της λογοτεχνίας, της μουσικής
των εικαστικών τεχνών και του κινηματογράφου. Η αφετηρία του
μύθου τοποθετείται σε ένα υπαρκτό πρόσωπο, κάποιο Γ. Φάουστ
(1480 - 1540). Η πρώτη εκδοχή του μύθου εμφανίστηκε το 1587 στη
Φρανκφούρτη. Ο Κρίστοφερ Μάρλοου το 1590 και αργότερα ο
Γκαίτε (1808-1832) χρησιμοποίησαν το Φάουστ ως ήρωα στα έργα
τους, εμπνέοντας έτσι τον κινηματογράφο και τη Μουσική.
• Στέφαν Τσβάιχ (1881-1942), Αυστριακός συγγραφέας. Τα
λογοτεχνικά δοκίμια του και οι βιογραφίες του ιστορικών
προσωπικοτήτων διακρίθηκαν για την προσεγμένη ψυχολογική
ανάλυση τους.
• Γιοχάνες Κέπλερ (1571-1630), Γερμανός αστρονόμος,
οπαδός του Νικ. Κοπέρνικου (1473-1542), Πολωνός. Ανακάλυψε
τους νόμους της κίνησης των πλανητών.
• Λεοπόλδος Φον Ράνκε (1795-1886), ιστορικός. Υπήρξε ένας
από τους πρωτοπόρους της Γερμανικής ιστοριογραφίας το 19ο
αιώνα.
• Ιμάνουελ Καντ (1724-1804), Γερμανός φιλόσοφος.
Γεννήθηκε στο Καλίνινγκραντ, πρώην Καινιξβέργη της Ρωσίας στη
Βαλτική. Δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της γενέτειρας του, όπου έζησε
ένα λιτό βίο. Τα έργα του αναφέρονται στη μεταφυσική των ηθών
(1785) και στην κριτική του πρακτικού λόγου (1788).
Πραγματεύονται την αυτονομία της ανθρώπινης βούλησης και το
σεβασμό του καθολικού νόμου. Έγραψε επίσης σχέδιο για διαρκή
ειρήνη (1795) και μεταφυσική των ηθών (1797).
• Μπότο Στράους (1944- ), συγγραφέας. Τα έργα του είναι
θεατρικά, αφηγηματικά. Παρουσιάζει την τραγική διάσταση της

295
σύγχρονης μοναξιάς και την έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ των
ανθρώπων.
• Νταβίντ Φρήντριχ Στράους (1808-1874), θεολόγος και
ιστορικός. Έργο του «Η ζωή του Ιησού» (1835).
• Άρτουρ Σοπενχάουερ (1788-1860) Γερμανός φιλόσοφος.
• Φρήντριχ Νίτσε (1844-1900), φιλόσοφος. Σπούδασε
κλασική φιλοσοφία, την οποία δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της
Βασιλείας - Ελβετία (1869-1879). Συνδέθηκε με το Βάγκνερ
(μουσικό) και επηρεάστηκε από τον Σοπενχάουερ (φιλόσοφο). Τα
κυριότερα έργα του είναι: «Η γέννηση της τραγωδίας», «Η
χαρούμενη γνώση», «Τάδε έφη Ζαρατούστρα», «πέρα από το καλό
και το κακό»...

Καρλ Μαρξ (1818-1883)

Ο Καρλ Μαρξ ήταν ένας Γερμανός φιλόσοφος, οικονομολόγος
και πολιτικός, υλιστής και προοδευτικός. Γεννήθηκε στις 15 Μαΐου
1818 σε μια καθολική πόλη, την Τρηρ ή Τρεβήροι της Ρηνανίας
(Πρωσία), της οποίας η επίσημη θρησκεία ήταν ο Ευαγγελικός
προτεσταντισμός. Η Ρηνανία είχε προσαρτισθεί στη Γαλλία κατά
τους Ναπολεοντείους πολέμους, αλλά λίγο πριν τη γέννηση του
Καρλ Μαρξ ενσωματώθηκε ξανά στην Πρωσία και οι Εβραίοι της
Τρηρ απαγορεύονταν να ασκούν το επάγγελμα τους. Ο πατέρας του
Καρλ, δικηγόρος το επάγγελμα, αναγκάστηκε να προσηλυτισθεί στον
Λουθηρανισμό για να μπορεί να ασκήσει τη δικηγορία.
Ο Καρλ είχε την ενθάρρυνση του πατέρα του να διαβάζει
αδιάλειπτα. Τα χρόνια της προσάρτησης της Ρηνανίας στη Γαλλία, η
οικογένεια του καλλιέργησε την προτίμηση του πατέρα του για τις
Γαλλικές ιδέες στην πολιτική, στη θρησκεία, στη τέχνη, στη ζωή.
Άλλος πνευματικός μέντορας του νεαρού Καρλ Μαρξ ήταν ο
Βαρώνος Λούντβιχ φον Βεστφάλεν καλλιεργημένος κυβερνητικός
αξιωματούχος, ο οποίος εισήγαγε τον Κ. Μαρξ στην ποίηση και τη
Μουσική και του γνώρισε την κόρη του Τζένη, τη μελλοντική γυναίκα
του.
Ο Κ. Μαρξ επηρεάστηκε επίσης από τη φιλοσοφία του Χέγκελς
και από τους Γάλλους θεωρητικούς σοσιαλιστές, καθώς και από τη
Βρετανική πολιτική οικονομία, για τη διαμόρφωση της δικής του
προσέγγισης των ιστορικών και κοινωνικών φαινομένων (του
ιστορικού υλισμού). Έθεσε ως γενική ερμηνευτική αρχή την «πάλη
296
των τάξεων» και μετέτρεψε το προλεταριάτο σε παράγοντα
χειραφέτησης της ανθρωπότητας. Συνδέθηκε με εργατικούς κύκλους
και από κοινού με τον Φρήντριχ Ένγκελς συνέταξε το κομμουνιστικό
μανιφέστο, το 1848.
Το βιβλίο ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ του κομμουνιστικού κόμματος, αρχίζει
ως εξής: «Ένα φάντασμα πλανιέται στην Ευρώπη, το φάντασμα του
κομμουνισμού», «Όλες οι δυνάμεις της Ευρώπης έχουν συνάψει ιερά
συμμαχία για να καταπολεμήσουν τα φάντασμα αυτό» και τελειώνει:
«Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε».
Για να αποδείξει ότι το χρήμα ήταν «ριζοσπαστικά
ισοπεδωτικό» επικαλέστηκε μια ομιλία του Κίμωνα του Αθηναίου,
που παρουσιάζει το χρήμα ως «πόρνη εσύ του γένους των
ανθρώπων», καθώς και ένα απόσπασμα από την Αντιγόνη του
Σοφοκλέους: «Γιατί κανένα νόμιμο κακό για τους ανθρώπους δεν
βγήκε σαν το χρήμα...».
Οι πρώτες φιλοδοξίες του Μαρξ ήταν λογοτεχνικές. Ως
φοιτητής του Πανεπιστημίου του Βερολίνου έγραψε ένα βιβλίο με
ποιήματα, ένα έμμετρο δράμα κι ένα μυθιστόρημα. Όσο ήταν ακόμα
φοιτητής στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, μελέτησε τη Ρητορική
του Αριστοτέλη, το Δημόκριτο και τον Επίκουρο...
Αφού απελάθηκε από τη Γερμανία και αργότερα από τη
Γαλλία, κατέφυγε στο Λονδίνο, όπου έθεσε τις βάσεις του μεγάλου
έργου του, γνωστού με τον τίτλο Κεφάλαιο (Α’ τόμος), στο οποίο
περιγράφει με ακρίβεια τις κινητήριες δυνάμεις της καπιταλιστικής
εκμετάλλευσης (θεωρία της υπεραξίας). Το 1864 αναδεικνύεται σε
ένα από τα κυριότερα ηγετικά στελέχη της Α’ Διεθνούς, στην οποία
επέβαλε ως στόχο την εξάλειψη του καπιταλισμού.
Ο Καρλ Μαρξ δεν είναι, σε καμία περίπτωση, δημιουργός ενός
άκαμπτου ή δογματικού συστήματος (όπως εφάρμοσε τη θεωρία
του η Ρωσία του Λένιν). Ο όρος Μαρξισμός παραπέμπει σε πλήθος
ερμηνείες του έργου του.
Ο Κ. Μαρξ για να ολοκληρώσει το έργο του «Το κεφάλαιο» -
που έχει χαρακτηριστεί ως «αριστούργημα» - το δούλευε 20
ολόκληρα χρόνια, μέχρι το θάνατο του. Ήταν τελειομανής. Εκεί που
νόμιζε ότι το ολοκλήρωσε, διαπίστωνε ότι είχε ακόμα πολλές
ελλείψεις και ξεκινούσε πάλι από την αρχή. Οι ημερομηνίες που
συμφωνούσε με τον εκδότη του, να παραδώσει το έργο, δεν
τηρούνταν ποτέ. Έτσι, ο πρώτος τόμος κατάφερε να δημοσιευθεί το
297
1867, αλλά μόνο μετά το θάνατο του επηρέασε στοχαστές,
συγγραφείς, επαναστάτες (για παράδειγμα το Λένιν της Ρωσίας).
Οι άλλοι δύο τόμοι γράφηκαν και εκδόθηκαν μετά το θάνατο
του από τον προσωπικό του φίλο και συνεργάτη Φρήντριχ Ένγκελς
με βάση τις σημειώσεις του (Μαρξ), που άφησε (μετά το θάνατο
του) πάνω στο θέμα αυτό: τους στοχασμούς του, τους
προβληματισμούς του, τις προτάσεις του, τα προσχέδια του..., αλλά
και τις συζητήσεις που είχαν οι δύο φίλοι (ο Καρλ και ο Φρήντριχ)
μεταξύ τους.
Ο Μαρξ επιθυμούσε να βελτιώσει το έργο του, ξανά και ξανά,
τόσο στο περιεχόμενο, όσο και στο ύφος του1.

***

Η ενασχόληση του με τη δημοσιογραφία σε εφημερίδα της

Κολωνίας (Ρηνανίας) και η πολεμική εναντίον του κατεστημένου, του
Πρωσικού απολυταρχισμού, της πνευματικής ανεπάρκειας, των
φιλελεύθερων αντιπάλων του..., έκανε πολλούς εχθρούς σε
κυβερνήσεις και αντιπολίτευση. Η πέννα του τρομοκρατούσε τους
εστεμμένους της Ευρώπης.
Ο Καρλ Μαρξ παντρεύτηκε τη Τζένη Βεστφάλεν τον Ιούνιο του
1843. Γνώρισε τη φτώχεια και την οικογενειακή δυστυχία. Πέθαναν
σε μικρή ηλικία τρία παιδία του: δύο αγόρια και ένα κορίτσι.
Γνώρισε και την οικογενειακή τραγωδία.

ΦΡΗΝΤΡΙΧ ΕΝΓΚΕΛΣ (1820-1895)

Γερμανός θεωρητικός του σοσιαλισμού και πολιτικός. Είχε
προσωπική φιλία με τον Καρλ Μαρξ και συνεργάστηκε μαζί του στη
σύνταξη κειμένων, που αποτέλεσαν τα θεμέλια του Μαρξισμού:
Γερμανική ιδεολογία (1845-1846) και Μανιφέστο του
Κομμουνιστικού κόμματος (1848). Μετά το θάνατο του Καρλ Μαρξ,
επιμελήθηκε και εξέδωσε το δεύτερο και τον τρίτο τόμο του
Κεφαλαίου.

1- FRANCIS WHEEN, Καρλ Μαρξ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ, Η βιογραφία ενός ημιτελούς

αριστουργήματος, εκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, Αθήνα 2017.
- ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ, ΦΡΗΝΤΡΙΧ ΕΝΓΚΕΛΣ, ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ του Κομμουνιστικού
Κόμματος, Εκδόσεις ΑΛΤΕΡ ΕΓΚΟ Α.Ε., Αθήνα 2018.
298
 Σημαντική υπήρξε επίσης η προσωπική του συμβολή στη
διαμόρφωση του Ιστορικού υλισμού.1 (Η κατάσταση της εργατικής
τάξης στην Αγγλία 1845, Αντι-Ντύριγκ 1878, Η καταγωγή της
οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους 1884), καθώς
και η πολιτική του δράση με επίκεντρο τη δημιουργία της Β’
Διεθνούς.

5.3.3. Ισπανία
Τη Β’ περίοδο της Ευρωπαϊκής αναγέννησης, η Ισπανία
εκπροσωπείται, κυρίως από τα εξής άξια τέκνα της:
• Φρανθίσκο Γκόγια (1745-1828). Ζωγράφος και χαράκτης,
επίσημος ζωγράφος του Βασιλία Καρόλου Δ’ (1789). Μετά την
απώλεια της ακοής του (κώφωση), διαμόρφωσε τεχνολογία τολμηρή
και ενίοτε βίαιη, ακόμα και αισθησιακή, σπάνιας ελευθερίας και
αποτελεσματικότητας. Στηλίτευσε τις συμφορές του πολέμου και
ειδικότερα του Ναπολέοντα, καθώς και το απολυταρχικό καθεστώς
του Φερδινάρδου Ζ’. Αυτοεξορίστηκε στο Μπορντώ της Γαλλίας
(1824).
• Πάμπλο Πικάσο (1881-1973), Ζωγράφος, Χαράκτης και
Γλύπτης. Το 1904 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι. Οι εκπληκτικές
εικαστικές και πλαστικές μεταμορφώσεις του μαρτυρούν τα φυσικά
προτερήματα του δημιουργού τους: Γαλάζια και ροζ περίοδος (1901-
1905), κυβισμός, νεοκλασικισμός, υπερρεαλισμός και αφηρημένη
τέχνη, εξπρεσιονισμός. Τα έργα του βρίσκονται στα Μουσεία στο
Παρίσι και τη Βαρκελώνη.

5.3.4. Αγγλία/Βρετανία
• Τζων Μπένυαν (1628-1688), Πεζογράφος, διακρίθηκε
ιδιαίτερα στον αφηγηματικό λόγο. Η μοντέρνα εξέλιξη της
λογοτεχνίας στην Αγγλία χρονολογείται από το 1660. Το πρώτο έργο
του ήταν οι «Στεναγμοί από την κόλαση». Άλλα συγγράμματα του
είναι: «Η νέα Ιερουσαλήμ», «ο ιερός πόλεμος», «το μεγαλείο της
ψυχής». Ο Μπένυαν μπήκε τρεις φορές φυλακή για κηρύγματα σε
παράνομες συγκεντρώσεις.

1 Ιστορικός υλισμός: Μαρξιστική αντίληψη της ιστορίας που εξαρτά σε τελική

ανάλυση όλα τα ιστορικά, πολιτικά και κοινωνικά φαινόμενα από τον οικονομικό
παράγοντα και αποδίδει καταλυτικό ρόλο στην πάλη των τάξεων.
299
 • Ντάνιελ Ντήφοου (1660-1731), Συγγραφέας. Ασχολήθηκε
με το εμπόριο και την πολιτική. Έγινε διάσημος με το μυθιστόρημα
«Ροβινσώνας Κρούσος».
• Λόρδος Βύρων Μπάυρον (1788-1824), Βρετανός ποιητής
και φιλέλληνας. Στην ποίηση του εξέφρασε μια μελαγχολική άποψη
για τη ζωή. Επίσης, εξύμνησε τους επαναστατημένους ήρωες. Η
Ελλάδα υπήρξε πηγή έμπνευσης του. Πέθανε στο Μεσολόγγι από
ασθένεια.
• Γουίλιαμ Χόγκαρθ (1697-1764), Ζωγράφος και χαράκτης.
• Τσαρλς Ντίκενς (1812-1870), Βρετανός συγγραφέας.
Έγραψε μυθιστορήματα με θέματα από τα παιδικά του χρόνια, όπως
«Όλιβερ Τουίστ», «Μεγάλες προσδοκίες», «Χριστουγεννιάτικες
ιστορίες»... κ.ά.
• Κάρολος Δαρβίνος, εξελληνισμένο όνομα του Τσαρλς
Νταργουίν (1809-1882) Βρετανός φυσιοδίφης. Πραγματοποίησε τον
περίπλου της γης, έκανε παρατηρήσεις και συνέλεξε στοιχεία για την
ποικιλότητα των ειδών. Διαμόρφωσε τη θεωρία του - σχετικά με την
εξέλιξη των βιολογικών ειδών - γνωστής ως Δαρβινισμός, την οποία
ανέπτυξε στο έργο του «Η προέλευση των ειδών μέσω της φυσικής
επιλογής».
• Άνταμ Σμιθ (1723-1790) Σκώτος οικονομολόγος και
φιλόσοφος, θεμελιωτής της οικονομικής σκέψης και συγγραφέας
οικονομικών έργων.
• Ντέιβιντ Ρικάρντο (1772-1823), Βρετανός οικονομολόγος,
Πρωτεργάτης της αγγλικής Κλασικής Σχολής διατύπωσε το νόμο των
φθινουσών αποδόσεων, καθώς και μια θεωρία για την αξία, που
βασίζεται στην εργασία. Η επίδραση του στην εξέλιξη της
οικονομικής σκέψης υπήρξε σημαντική.

5.3.5. Ρωσία
• Ντοστογιέφσκι Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς (1821-1881), Ρώσος
συγγραφέας. Ακολούθησε το δρόμο της λογοτεχνίας, κερδίζοντας
την εύνοια του Νακράσοφ και του Μπελίνσκι. Είχε φιλελεύθερες
πολιτικές σκέψεις και καταδικάστηκε σε θάνατο. Έλαβε χάρη και
εκτοπίστηκε στη Σιβηρία. Από τη δοκιμασία αυτή, μετά την
επιστροφή του (από τη Σιβηρία), σε συνδυασμό με την αστάθεια στη
ζωή του (θάνατος της κόρης του, κρίσεις επιληψίας, χαρτοπαικτικό

300
πάθος ...), οδηγήθηκε στην πεποίθηση ότι ο πόνος και η ταπείνωση
συνιστούν ουσιαστικό λόγο ύπαρξης και ότι η αρμονία δεν μπορεί
να επέλθει, σε ατομικό επίπεδο, παρά μόνο με την αγάπη.
• Νεκράσοφ Νικολάι Αλεξέβιτς (1821-1877), συγγραφέας και
δημοσιολόγος (= αυτός που ασχολείται με το δημόσιο δίκαιο).
Έγραψε ποίηση εμπνεόμενος από λαϊκά θέματα και διηύθυνε
φιλελεύθερα περιοδικά, που σφράγισαν τις πολιτικές και
λογοτεχνικές εξελίξεις στη Ρωσία.
• Μπελίνσκι ή Μπιελίνσκι Βισαρίον Γκριγκόριεβιτς (1811-
1848), Ρώσος κριτικός και δημοσιολόγος. Συνέβαλε στην
επικράτησης του ρεαλισμού στη Ρωσία.
• Τολστόι Λέων (Λιεφ Νικολάγεβιτς) (1828-1910),
συγγραφέας, το έργο του σκιαγραφεί ποικίλες εκφάνσεις της
Ρωσικής κοινωνίας και έγινε το είδωλο της Ρωσικής νεολαίας.
Θεατρικό έργο του η «Άννα Καρένινα».
• Τολστόι Αλεξέι Νικολάγεβιτς (1883-1945), συγγραφέας.
Έγραψε μια μυθιστορηματική τριλογία, που αναφέρεται στις
διαδρομές των Ρώσων διανοουμένων, καθώς και ιστορικά
μυθιστορήματα.
• Τσέχωφ Άντον Πάβλοβιτς (1860-1904). Κορυφαίος Ρώσος
θεατρικός συγγραφέας και διηγηματογράφος. Έγραψε ορισμένα από
τα σημαντικότερα διηγήματα (και νουβέλες) της παγκόσμιας
λογοτεχνίας.
• Μπολσόι μπαλέτα, Ρωσία. Συγκρότημα κλασικού χορού.
Ήταν από τα κορυφαία συγκροτήματα του είδους. Το 1825,
στεγάστηκε στο μεγάλο θέατρο ως αυτοκρατορικό Μπαλέτο. Στη
διάρκεια της ιστορίας του, συνεργάστηκε με μεγάλους χορογράφους
και ανέδειξε περίφημους χορευτές.
• Νιζίνσκι Βασλάφ (1889-1950). Ρώσος χορευτής και
χορογράφος του κλασικού μπαλέτου, πολωνικής καταγωγής.
5.4. Οι Μεγάλοι Μουσουργοί της Ευρωπαϊκής Αναγέννησης1
• Τζοβάνι Πιερλουίτζι Παλεστρίνα (1525-1594), Ιταλός
συνθέτης από τους μεγαλύτερους δασκάλους της πολυφωνικής
μουσικής. Συνέθεσε λειτουργίες, μοτέτα1, ύμνους και Μαδριγάλια.

1Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ-LAROUSSE, Εκδοτικός Οργανισμός ΠΑΠΥΡΟΣ,

Αθήνα.
301
 • Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ (1685-1750), Γερμανός συνθέτης
και Διευθυντής ορχήστρας του πρίγκιπα Λεοπόλδου στο Κέτεν,
Αρχιμουσικός της Σχολής του Αγίου Θωμά στη Λειψία. Συνέθεσε
έργα φωνητικής και οργανικής θρησκευτικής μουσικής.
• Βιλ(χ)ελμ Φρήντμαν Μπαχ (1710-1784), Γερμανός συνθέτης
και αρχιμουσικός, μεγαλύτερος γιος του Γιόχαν Σεμπάστιαν. Υπήρξε
από τους πρωτοπόρους της σονάτας και από τους πιο επινοητικούς
συνθέτες της εποχής του.
• Καρλ Φιλίπ Εμανουέλ Μπαχ (1714-1788), Γερμανός
συνθέτης, δευτερότοκος γιος του Γιόχαν Σεμπάστιαν. Μουσικός του
βασιλιά της Πρωσίας Φρειδερίκου Β’, καθώς και μουσικός
διευθυντής της πόλης του Αμβούργου.
• Γιόχαν Κρίστιαν Μπαχ (1735-1782), Γερμανός συνθέτης,
έκτος (6ος) γιος του Γιόχαν Σεμπάστιαν, οργανίστας του Καθεδρικού
ναού του Μιλάνου το 1760, προσκεκλημένος συνθέτης στο θέατρο
του Βασιλιά του Λονδίνου.
• Λούντβιχ Βαν Μπετόβεν (1770-1827), Γερμανός Συνθέτης,
οπαδός των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης. Από το 1802, υπέφερε
από κώφωση. Ωστόσο, καταξιώθηκε ως συνθέτης και πρόδρομος του
ρομαντισμού. Συνέθεσε κουαρτέτα εγχόρδων, σονάτες για πιάνο,
κονσέρτα για πιάνο... κ.λπ.
• Μότσαρτ, Βόλφγκανγκ Αμαντέους (1756-1791), Γερμανός
συνθέτης, από τους κορυφαίους της Όπερας: «Οι γάμοι του
Φίγκαρο», «Ντον Τζοβάνι», «Έτσι κάνουν όλες», «Ο μεγάλος
αυλός»... Ασχολήθηκε με όλα τα μουσικά είδη και συνέθεσε
συμφωνίες, κονσέρτα για πιάνο, μουσική δωματίου, θρησκευτική
μουσική ... κ.λπ.
• Γιόζεφ Χάυντν (1732-1809), Αυστριακός Μουσικοσυνθέτης.
• Ζωρζ Μπιζέ (1838-1875), Γάλλος Μουσικόσυνθέτης.
• Καρλ Βέμπερ (1786-1826), Γερμανός συνθέτης και
αρχιμουσικός.
• Αντόνιο Βιβάλντι (1678-1741), Ιταλός συνθέτης και
δεξιοτέχνης του βιολιού. Διορίσθηκε καθηγητής βιολιού σε ίδρυμα
στη Βενετία (Άσυλο για ορφανά και νόθα κορίτσια). Συνέθεσε

1Μοτέτο: Δυτικοευρωπαϊκή μουσική σύνθεση, για μια ή περισσότερες φωνές - με ή

χωρίς συνοδεία - συχνά θρησκευτικού χαρακτήρα.
302
όπερες και θρησκευτική μουσική, καθώς και συνθέσεις για ορχήστρα
(σονάτες, κονσέρτα)... κ.ά.
• Σούμπερτ Φραντς (1797-1828), Αυστριακός
Μουσικοσυνθέτης. Συνέθεσε συμφωνίες, έργα για πιάνο και
μουσική δωματίου.
• Φρεντερίκ Σοπέν (1810-1849), Πολωνός μουσικοσυνθέτης
και πιανίστας. Οι ρομαντικού χαρακτήρα συνθέσεις του, εκφράζουν
τρυφερότητα, πάθος και μελαγχολία.
• Έκτορ Μπερλιόζ (1803-1869), Γάλλος μουσικοσυνθέτης. Τα
έργα του διακρίνονται από δραματική ένταση και λαμπρότητα της
ενορχήστρωσης: «Φανταστική συμφωνία», «Μεγάλη νεκρώσιμη
ακολουθία», «Ρωμαίος και Ιουλιέτα», «Η καταδίκη του Φάουστ»,
«οι Τρώες», «Η ελληνική επανάσταση»... κ.λπ.
• Φραντς Λιστ (1811-1886), Ούγγρος συνθέτης και πιανίστας.
Μεγάλος δεξιοτέχνης. Συνέθεσε συμφωνικά ποιήματα (πρελούδια),
τη «συμφωνία Φάουστ», μια μεγάλη σονάτα, ουγγρικές ραψωδίες
για πιάνο, ορατόρια, λειτουργίες.
• Γιαχάνες Μπραμς (1833-1897), Γερμανός συνθέτης.
Συνέθεσε λήντερ μουσική δωματίου, έργα για πιάνο, κονσέρτα, οι
συμφωνίες του διακρίνονται για τη λυρική τους φόρτιση... κ.λπ.
• Ρίχαρντ Βάγκνερ (1813-1883), Γερμανός Συνθέτης,
Αρχιμουσικός της Αυλής της Δρέστης. Βοηθήθηκε από το Φραντς
Λιστ, Ούγγρο μουσικό, του οποίου την κόρη παντρεύτηκε και έτσι
μπόρεσε να αφοσιωθεί στο έργο του. Συνέθεσε οπερέτες «ο
ιπτάμενος Ολλανδός», «Ταγχώνζερ», «Λοενγκρίν» και πολλά άλλα.
Έδωσε έμφαση στην εκφραστική δύναμη της Ορχήστρας. Οι όπερες
του διακρίνονται για την ενότητα του λόγου-μουσικής-φωνών-
οργάνων, καθώς και για την εσωτερική θεματική ενότητα.
• Γιόχαν Στράους Β’ (1825-1899), Γερμανός συνθέτης, γιός
του Γιόχαν Στράους Α’ (1804-1849), διευθυντή των αυτοκρατορικών
αυλικών χορών, συνέθεσε (ο Β’) περίφημα βαλς και οπερέτες... «ο
Γαλάζιος Δούναβης», «Βιενέζικο αίμα»...
• Ρίχαρντ Στράους (1864-1949), Γερμανός συνθέτης και
αρχιμουσικός. Συνεδύαζε τη ρομαντική παράδοση με το κλασικό
ιδεώδες. Συνέθεσε όπερες («Ηλέκτρα», «Ιππότης με το ρόδο», «Η
Αριάδνη στη Νάξο»). Συνέθεσε επίσης συμφωνικά ποιήματα με

303
πλούσια ενορχήστρωση («Δον Ζουάν», «θάνατος και μεταμόρφωση»
κ.λπ.)...
• Τσαϊκόφσκι Πιοτρ Ίλιτς (1840-1893), Ρώσος
Μουσικοσυνθέτης, καθηγητής, Διευθυντής Ορχήστρας και συνθέτης
στο Ωδείο της Μόσχας. Το έργο του συνδυάζει την Ιταλική μελωδία
και το Γερμανικό ρομαντισμό. Περιλαμβάνει έργα για πιάνο,
συμφωνίες, μπαλέτα, κονσέρτα, όπερες...
• Χέρμπερ Φον Κάραγιαν (1908-1989). Αυστριακός
αρχιμουσικός. Ιδρυτής του Πασχαλινού Φεστιβάλ του Ζαλτσμπουργκ
(1967), ισόβιος διευθυντής της φιλαρμονικής ορχήστρας του
Βερολίνου (1954-1989). Οι εκτελέσεις του διακρίνονταν για την
ακρίβεια και την προσήλωση στην παράδοση.
• Μποροντίν Αλεξάντρ (1833-1887), Ρώσος συνθέτης.
Συνέθεσε την όπερα «Πρίγκιπας Ιγκόρ», καθώς και κουαρτέτα,
συμφωνίες και το συμφωνικό ποίημα «Στις Στέπες της κεντρικής
Ασίας» (1880).
• Προκόφιεφ Σεργκέι (1891-1953), Ρώσος συνθέτης και
πιανίστας. Τα έργα του για πιάνο και ορχήστρα, η μουσική
δωματίου, τα μπαλέτα, οι όπερες, τραγούδια και ρομάντσες και τα
υπόλοιπα έργα του ... χαρακτηρίζονται από μεγάλη ρυθμική ένταση
και έκφραση ...
• Ραχμάνινοφ Σεργκέι Βασίλιεβιτς (1873-1943), Ρώσος
συνθέτης και πιανίστας, από τους μεγαλύτερους δεξιοτέχνες
(πιανίστες) της εποχής του. Έχει συνθέσει έργα για πιάνο (κονσέρτα,
πλερούδια, σονάτες, όπερες, συμφωνίες...).

5.5. Η Νεοελληνική πνευματική και καλλιτεχνική ζωή1

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας - από την κατάλυση του
Βυζαντίου το 1453 -, η σκλαβιά εξαφάνισε την πνευματική ζωή της
χώρας και την παραγωγή πνευματικού έργου. Ο Ελληνισμός
αναγκάστηκε να αναπτύξει την πνευματική του δραστηριότητα στις
φραγκοκρατούμενες περιοχές: Κρήτη, Κύπρο, νησιά του Αιγαίου,
Επτάνησα, αλλά και στη διασπορά. Η Εκκλησιαστική λογοτεχνία
αποτέλεσε μέρος της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

1Πολίτης Λίνος, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μορφωτικό ίδρυμα της

Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 2015.
304
 Ο 18ος αιώνας ήταν για τα ελληνικά γράμματα αντι-ποιητικός.
Τα σποραδικά λογοτεχνικά έργα του 18ου αιώνα, εποχή του
Διαφωτισμού, ανήκουν σε Έλληνες της διασποράς και είναι
στοχαστικά ποιητικά έργα. Ο Νεοελληνικός διαφωτισμός είχε ως
κύριους εκπροσώπους τον Αδαμάντιο Κοραή (1748-1833), το Ρήγα
Φερραίο Βελεστινλή (1757-1798) και τους Ηγεμόνες της
Μολδοβλαχίας.
Η Κρήτη από το 1211 ως την κατάληψη της από τους Τούρκους
το 1669 ήταν υπό Βενετική κυριαρχία, για 450 χρόνια.1 Η Κρητική
πνευματική ζωή της εποχής της Ενετοκρατίας προετοίμασε το
έδαφος για την άνθιση της Κρητικής λογοτεχνίας, που συνέβη τα
τελευταία 100 χρόνια πριν την κατάλυση του νησιού (το 1669) από
τους Οθωμανούς. Την περίοδο αυτή έδωσε αξιόλογα έργα
γλωσσικής και λογοτεχνικής αρτιότητας. Στην πρώτη φάση (από το
δεύτερο ήμισυ του 14ου αιώνα) η Κρητική λογοτεχνία ήταν συνέχεια
της Βυζαντινής παράδοσης. Αργότερα, σημειώθηκαν οι πρώτες
επιδράσεις από τη Δυτική Ευρώπη, μια που το νησί κατεχόταν από
τους Ενετούς.
Η δεύτερη φάση της Κρητικής λογοτεχνίας (1590-1669) ήταν
περίοδος άνθησης του Κρητικού θεάτρου: τραγωδία, κωμωδία,
ποιμενικό και θρησκευτικό δράμα.
Οι κυριότεροι εκπρόσωποι της Κρητικής λογοτεχνίας ήταν ο
Γεώργιος Χορτάτσης [η «Ερωφίλη», η «Πανώρια» (Βουκολικό δράμα)
και ο «Κουτσούρμπος» κωμωδία], ο Ανδρέας Τρωίλος («ο Βασιλεύς
Ροδολίνος») και ο Βιτσέντζο Κορνάρο («Η θυσία του Αβραάμ»
θρησκευτικό δράμα, ο «Ερωτόκριτος» έμμετρο ερωτικό
μυθιστόρημα...).
Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς το 1669,
η πνευματική και καλλιτεχνική παράδοση μεταφέρθηκε στα
Επτάνησα. Η κληρονομιά της Κρήτης, αφενός, και οι Ιταλικές
πολιτιστικές επιδράσεις, αφετέρου, διαμόρφωσαν την πνευματική
ταυτότητα στα Επτάνησα.2 Επίσημη γλώσσα στα νησιά του Ιονίου
ήταν τότε η Ιταλική. Η λογοτεχνία όμως υιοθέτησε την απλή

1 Δρακόπουλος Φ.Α., Νεοελληνική Λογοτεχνία, συλλογικό έργο «Ελλάδα», τόμος 7,

Εκδοτικός Οργανισμός ΠΑΠΥΡΟΣ, Αθήνα 2016, σελ. 16-23.
2 Δ. Αγγελάτος, Η Λογοτεχνία στα Επτάνησα, συλ. έργο «ΕΛΛΑΔΑ», τόμος 7,

έκδοση Πάπυρος, Αθήνα 2016, σελ. 28-35.

305
Ελληνική, τη Δημοτική και όχι την αρχαΐζουσα. Ως προς τον
ιδεολογικό προσανατολισμό, το πνευματικό έργο στα Επτάνησα είχε
τα χαρακτηριστικά: Λυρισμός, σάτιρα, κωμωδία, πολεμική -
πατριωτική ποίηση. Οι πνευματικές, ιδεολογικές και καλλιτεχνικές
αναζητήσεις δεν έπαψαν να βρίσκονται «σε διαρκή και γόνιμη
σχέση» με την Ευρώπη. Η ίδρυση του Πανεπιστημίου των Ιονίων
νήσων το 1824 - η Ιόνιος Ακαδημία - έπαιξε ένα πολύ θετικό ρόλο
στην πολιτιστική εξέλιξη της Επτανήσου.
Οι κυριότεροι εκπρόσωποι της Επτανησιακής πνευματικής
ζωής είναι: ο Διονύσιος Σολωμός (1789-1857), ο Ανδρέας Κάλβος
(1789-1832), ο Ιωάννης Ζαμπέλιος (1787-1832), ο Αντώνιος Μάτεσις
(1794-1875), ο Ιάκωβος Πολυλάς (1826-1896), ο Ανδρέας
Λασκαράτος (1811-1901)... κ.ά.
Μετά την ένωση της Επτανήσου με τη μητέρα Ελλάδα το 1864,
η πνευματική και πολιτιστική παράδοση ακολουθεί φθίνουσα
πορεία. Από τους πρώτους εκπροσώπους της περιόδου αυτής ήταν ο
Λευκάδιος Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879), ο οποίος είχε
υποστεί την επίδραση του δημοτικού τραγουδιού. Άλλος
επτανησιακός ποιητής ήταν ο Λορέντζος Μαβίλης (1860-1912).
Έγραψε εξαίρετα σονέτα.
Ο ελληνικός ρομαντισμός1 στην πνευματική ζωή της χώρας
εμφανίστηκε αμέσως μετά την ίδρυση του νεότερου Ελληνικού
κράτους το 1830 και εκτονώθηκε το 1880. Ξεκίνησε από τους
Έλληνες της διασποράς, που είχαν την επαφή με τον Ευρωπαϊκό
Διαφωτισμό και τώρα βρέθηκαν στο ελευθερωμένο τμήμα της
Ελλάδας. Κορυφαίος εκπρόσωπος της επόμενης λογοτεχνικής
περιόδου ήταν ο Κωστής Παλαμάς (1859-1943).
Σε ότι αφορά τη γλώσσα, οι ρομαντικοί λογοτέχνες
ακολούθησαν την καθαρεύουσα, που θεωρούσαν συνδετικό κρίκο
με την Αρχαία Ελληνική κλασική εποχή, χωρίς να αποκλείονται
βέβαια και κάποιοι δημοτικιστές.
Η γλωσσική μεταστροφή από την καθαρεύουσα στη δημοτική
γλώσσα των πνευματικών δημιουργών, η διεύρυνση της
θεματολογίας και η αλλαγή της τεχνοτροπίας, οδήγησαν στην

1 Γεράσιμος Γ. Ζώρας, ο Ελληνικός Ρομαντισμός, συλ. έργο «Ελλάδα», τόμος 7,

έκδοση Πάπυρος, σελ. 35 - 39.
306
ανανέωση των Ελληνικών γραμμάτων στο τέλος του 19ου αιώνα.1
Όπως ήδη αναφέραμε, κύριος εκπρόσωπος της γενιάς αυτής ήταν ο
Κωστής Παλαμάς.
Τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα εμφανίζονται σημαντικές
προσωπικότητες στην πνευματική ζωή του τόπου, όπως ο Ν.
Καζαντζάκης (1883-1957) στον τομέα της λογοτεχνίας και
φιλοσοφίας, ο Κων/νος Καβάφης (1863-1933) στη ποίηση, ο Άγγελος
Σικελιανός (1884-1951)στην ποίηση κ.λπ.
Το 1930, εμφανίζονται νέες τάσεις πνευματικής δημιουργίας,
που καλύπτουν τη λογοτεχνία (ποίηση, πεζογραφία), τη ζωγραφική,
τη μουσική, τη φιλοσοφία... Ενδεικτικά, στη ζωγραφική εμφανίζονται
ο Μόραλης, ο Γκίκας, ο Τσαρούχης κ.ά., στη φιλοσοφική σκέψη ο
Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, ο Ευάγγελος Παπανούτσος, ο Παν.
Κανελλόπουλος, ο Κων. Τσάτσος, ο Κων. Δεσποτόπουλος, ο
Κορνήλιος Καστοριάδης, ο Κώστας Παπαϊωάννου... κ.ά.
Ιδιαίτερα, στη ποίηση διακρίθηκαν ο Γιώργος Σεφέρης
(βραβείο Νόμπελ), ο Οδυσσέας Ελύτης (βραβείο Νόμπελ), ο Γιάννης
Ρίτσος, ο Νικηφόρος Βρεττάκος κ.λπ. Στην πεζογραφία ο Άγγελος
Τερζάκης, ο Στρατής Μυριβήλης, ο Ηλίας Βενέζης, ο Κοσμάς Πολίτης,
ο Γιώργος Θεοτοκάς κ.λπ.
Μέσα στη δεκαετία του 1930, ήρθε στην Ελλάδα ο
υπερρεαλισμός, με κυριότερους εκπροσώπους τον Αντρέα Εμπειρίκο
(1901-1975), το Νίκο Εγγονόπουλο (1910-1985), ποιητή και
ζωγράφο, το Νομπελίστα Οδυσσέα Ελύτη (1911-1996), ποιητή.
Η πεζογραφία αφορά κυρίως το μυθιστόρημα και την
οργανωμένη αφήγηση σοβαρών προβλημάτων της κοινωνίας.
Υιοθετήθηκε η δημοτική γλώσσα και ακολουθήθηκε η σύμπλευση με
τα Ευρωπαϊκά ρεύματα.
Σ’ αυτό το σημείο θεωρούμε χρήσιμο να αναφερθούμε στους
Έλληνες Μουσικούς, που έδρασαν τη σύγχρονη κυρίως εποχή, αφού
η Ελλάδα τη περίοδο της Ευρωπαϊκής αναγέννησης ήταν
υποδουλωμένη στον Τουρκο-οθωμανικό δυνάστη.
Τα πρώτα βήματα Δυτικοποίησης της μουσικής στην Ελλάδα,
έγιναν από την «Ιόνιο Σχολή» το 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα,
χωρίς όμως να ξεχαστεί η παράδοση. Σημαντικός εκπρόσωπος της

1 Μ.Γ. Μερακλής, Από τη γενιά του ’80 στη γενιά του ’30, συλ. έργο «ΕΛΛΑΔΑ»,
τόμος 7, όπ. παρ., σελ. 40-50.
307
Σχολής αυτής ήταν ο Νικόλαος Μάντζαρος (1795-1872) από την
Κέρκυρα, ο οποίος μελοποίησε τον Εθνικό Ύμνο σε στίχους
Διονύσιου Σολωμού. Ο Ν. Μάντζαρης έκανε αξιόλογες σπουδές και
άφησε πλούσιο έργο.
Ο Σπύρος Σαμάρας (1861-1917), συνθέτης, κορυφαίος
εκπρόσωπος της Επτανησιακής Σχολής, σπούδασε στο Παρίσι και
σταδιοδρόμησε στην Ιταλία μέχρι το 1911. Συνέθεσε των ύμνο των
ολυμπιακών αγώνων σε στίχους Κωστή Παλαμά. Ήταν ο πρώτος
Έλληνας συνθέτης που διέπρεψε στο εξωτερικό (Μιλάνο) με τις
όπερες του και σημείωσε μεγάλη επιτυχία.
Πολλοί Έλληνες συνθέτες, την εποχή αυτή σπούδασαν στο
εξωτερικό, κυρίως στο Παρίσι και επηρεάστηκαν από τα εκεί
κινήματα. Οι σημαντικότεροι Εκπρόσωποι της Σχολής αυτής ήταν: ο
Μάριος Βάρβογλης (1885-1967), ο Πέτρος Πετρίδης, ο Αλ. Κόντης, ο
Ορ. Αργυρόπουλος, ο Γιάννης Κωνσταντινίδης (1903-1984) με το
ψευδώνυμο Κώστας Γιαννίδης, ο οποίος ενέταξε στη μουσική του
γνήσια δημοτικά στοιχεία σε έργα για πιάνο, βιολί, ορχήστρα,
χορωδία, Μουσικό θέατρο και ελαφρύ τραγούδι. Άλλοι σημαντικοί
μουσικοσυνθέτες ήταν ο Μανώλης Καλομοίρης, ο Αριστοτέλης
Κουντούρωφ (της Ρωσικής Σχολής) και ο Δημήτρης Λάλας, μαθητής
του Βάγκνερ.
Στην ανανέωση της Ελληνικής Μουσικής συνέβαλε ο Μαέστρος
Δημήτρης Μητρόπουλος (1896-1960). Θεμελιωτής ωστόσο των
μουσικών πρωτοποριακών κινημάτων στην Ελλάδα θεωρείται ο
Νίκος Σκαλκώτας (1904-1949) με ένα πλούσιο σε ποιότητα και
ποσότητα έργο. Πέθανε όμως νέος, σε ηλικία 45 χρόνων, το 1949.
Την ίδια εποχή ένα άλλο όνομα, ισοδύναμο σε μέγεθος, ο Γιάννης
Χρήστου (1926-1970) παίρνει τη σκυτάλη. Οραματιστής, έζησε
περίπου όσο και ο Σκαλκώτας, όμως ένα μεγάλο μέρος του έργου
του δεν σώθηκε. Τρίτος στη σειρά είναι ο μαθηματικός Γιάννης
Ξενάκης (1921-2001), που θεωρείται ως ένας σημαντικός μουσικός
δημιουργός μεταπολεμικά, παγκόσμια. Την ίδια εποχή έζησε και η
Μαρία Κάλλας (1923-1977), κορυφαία υψίφωνος στο λυρικό
θέατρο.
Η «έντεχνη» κίνηση στη μουσική εμφανίστηκε τη δεκαετία του
1960 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα: Ήταν μια κίνηση επανόδου της
μουσικής στην παράδοση, στις ρίζες της. Κύριοι φορείς των αλλαγών
αυτών είναι οι συνθέτες Μάνος Χατζηδάκης και ο Μίκης
308
Θεοδωράκης. Το δρόμο των Χατζηδάκη και Θεοδωράκη
ακολούθησαν και νεότεροι δημιουργοί, όπως ο Σταύρος Ξαρχάκος, ο
Γιάννης Μαρκόπουλος, ο Μάνος Λοΐζος... κ.ά. Παράλληλα,
αναπτύσσεται και το «νέο κύμα» με πρωτοπόρο το συνθέτη Γιάννη
Σπανό.
Μερικοί ακόμα σύγχρονοι συνθέτες στο ελαφρολαϊκό
τραγούδι είναι: ο Μίμης Πλέσσας, ο Σταμάτης Σπανουδάκης, ο
Γιώργος Χατζηνάσιος, ο Θάνος Μικρούτσικος, ο Χρήστος
Νικολόπουλος και πολλοί άλλοι.

309
310
 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2

Η Συνθήκη των Σεβρών

Τα Ιόνια νησιά
Το Brexit
Ο coronοios (COVID -19)

311
312
 Με τη Συνθήκη των Σεβρών - Παρίσι (Αύγουστος 1920):
1. Διασφαλίζοταν η ελεύθερη ναυσιπλοΐα στα Στενά του
Βοσπόρου με τον έλεγχο επιτροπής των Ευρωπαϊκών χωρών, στην
οποία συμμετείχε και η Ελλάδα.
2. Η Δυτική Θράκη (Ευρωπαϊκό έδαφος) επικυρώθηκε στην
Ελλάδα [την είχε παραδώσει η Βουλγαρία στους συμμάχους με τη
Συνθήκη του Neuilly (Νεϊγύ)].
3. Η Ανατολική Θράκη (Ευρωπαϊκό έδαφος) και τα νησιά
Ίμβρος και Τένεδος, παραχωρούνταν στην Ελλάδα.
4. Η τύχη της Κωνσταντινούπολης θα αποφασιζόταν αργότερα.
Έως τότε, θα παρέμενε υπό συμμαχική κατοχή.
5. Κατοχυρώνονταν τα δικαιώματα της Ελλάδας επί των
υπολοίπων νήσων στο Αιγαίο Πέλαγος.
6. Η προσωρινή διοίκηση της Σμύρνης Αϊδινίου (και της
ενδοχώρας) αναθέτονταν για πέντε (5) χρόνια στην Ελλάδα. Στο
τέλος της πενταετίας, οι κάτοικοι θα αποφάσιζαν με δημοψήφισμα
υπέρ ή κατά της παραμονής τους με την Ελλάδα. Δεδομένου ότι η
μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων της περιοχής αυτής ήταν Έλληνες
και Ευρωπαίοι Χριστιανοί πολίτες, είναι βέβαιο ότι θα παρέμενε
Ελληνική.
ΣΗΜ. Πληθυσμός της περιοχής Σμύρνης - Αϊδινίου: Έλληνες
Χριστιανοί 170.000, Ευρωπαίοι Χριστιανοί 30.000, Τούρκοι 70.000.
Σύνολο 270.000 κάτοικοι.
Όλα αυτά τα πήρε πίσω ο Ατατούρκ με την Συνθήκη της
Λωζάνης (Ιούλιος 1923) ως «δωράκι» της Ευρώπης, εκτός των
παραγράφων 2 και 5 (το Αιγαίο και τα νησιά του), που επιχειρεί να
αλώσει η σημερινή Τουρκία, παραβιάζοντας το Διεθνές Δίκαιο και
διαστρεβλώνοντας την ιστορία.

Τα Ιόνια νησιά
Το 1386, οι Ενετοί παγίωσαν την κυριαρχία τους στην Κέρκυρα.
Το 1485 ακολούθησε η Ζάκυνθος, το 1500 η Κεφαλλονιά, το 1503 η
Ιθάκη και το 1699 η Λευκάδα. Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας, τα
Ιόνια νησιά γνώρισαν την οικονομική και πνευματική ακμή τους. Το
1797, περιήλθαν στη Γαλλία (Ναπολέων) και από το 1799 στους
Ρώσους και στους Τούρκους. Το 1800 ιδρύθηκε η Ιόνιος Πολιτεία
υπό την επικυριαρχία της Πύλης και το 1807 τα νησιά κατέληξαν και
πάλι στην αυτοκρατορική Γαλλία. Το 1815, με τη Συνθήκη των
313
Παρισίων, τέθηκαν υπό την Βρετανική «προστασία». Το 1817,
εκλέγεται η πρώτη Ιόνιος Βουλή, η οποία ψήφισε το Σύνταγμα της
Πολιτείας, που εγκαθιστούσε δεσποτικό ουσιαστικά καθεστώς,
καθώς παραχωρούσε στο Βρετανό αρμοστή ευρύτατες εξουσίες. Ο
Βρετανικός δεσποτισμός και η επικράτηση των ελεύθερων ιδεών
συνετέλεσαν στην ανάπτυξη των λαϊκών εξεγέρσεων του 1848 και το
1849. Το 1864, τα Ιόνια νησιά παραχωρήθηκαν στο απελευθερωμένο
τμήμα του Ελληνικού Κράτους, αφού προηγουμένως ο νέος βασιλιάς
του Ελληνικού Βασιλείου, Γεώργιος Α΄, της Δυναστείας των
Γκλύξμπουργκ, δευτερότοκος γιος του βασιλιά της Δανίας
Χριστιανού, είχε επιλεγεί από τις Δυνάμεις και είχε αναλάβει τα
καθήκοντά του.

Το BREXIT
Το 2015, η πολιτική αντιπαράθεση στη Βρετανία με στόχο την
εξουσία, μεταξύ «Συντηρητικών» και «Εργατικών», με έντονη την
αίσθηση του λαϊκισμού να υπερακοντίζει τα συμφέροντα της χώρας
και έντονη την αίσθηση του κόμπλεξ υπεροχής των Βρετανών έναντι
των άλλων Ευρωπαίων, η αντιπολίτευση εκμεταλλεύτηκε την
κατάσταση και ζήτησε την έξοδο της χώρας από την Ε.Ε.,
αδιαφορώντας για τις συνέπειες που θα είχε μια τέτοια κίνηση, τόσο
για τη Βρετανία (κυρίως), όσο και για το μέλλον της λοιπής Ευρώπης.
Ο Πρωθυπουργός Ντέιβιντ Κάμερον του Συντηρητικού
κόμματος ενέδωσε - από απερισκεψία ή ανωριμότητα - και έπραξε
αυτό που ήθελε η αντιπολίτευση: το Δημοψήφισμα. Ο Βρετανικός
λαός, ευκολόπιστος στην πολιτική δημαγωγία, ψήφισε επιπόλαια
«έξω» από την Ε.Ε.
Οι διαδικασίες αποχώρησης ολοκληρώθηκαν το 2019 - 2020.
Οι αρνητικές συνέπειες από την έκβαση αυτή του
Δημοψηφίσματος έχουν αρχίσει ήδη να γίνονται αισθητές. Θα
φανούν περισσότερο στο μέλλον.
Οι Βρετανοί ψηφοφόροι είναι τα εύκολα θύματα της πολιτικής
δημαγωγίας. Η επιπολαιότητα τους δεν είναι η πρώτη φορά που
εκδηλώνεται. Θυμίζω την εποχή των συσκέψεων της Γιάλτας στη
Κριμαία των ηγετών των ΗΠΑ, της Ρωσίας και της Βρετανίας, κοντά
στη λήξη του Β’ Παγκοσμίου πολέμου: Στις βουλευτικές εκλογές στη
Βρετανία εκείνης της περιόδου, καταψηφίστηκε ο Γουίνστον
Τσώρτσιλ, πρωτεργάτης της νίκης του πολέμου και κέρδισε ο
314
Κλέμεντ Άτλη του εργατικού κόμματος, σχεδόν άγνωστος, που δεν
είχε προσφέρει τίποτα στο Β’ Παγκόσμιο πόλεμο.
Τον πρώτο καιρό μετά το Δημοψήφισμα, ακούστηκαν φωνές
από ορισμένους «παντογνώστες» Ευρωπαίους (και Έλληνες), ότι -
για παράδειγμα - οι Βρετανοί ψήφισαν «Έξω» από την Ευρώπη,
γιατί ονειρεύονται να επαναφέρουν την παντοκρατορία της
Βρετανίας στις θάλασσες... και άλλα τέτοια φαιδρά. Κανείς δεν
σκέφτηκε να αποδώσει το γεγονός αυτό στη δημαγωγία του φαύλου
πολιτιστικού συστήματος, που είχε ως μοναδικό σκοπό τη νομή της
εξουσίας. Το ερώτημα είναι: γιατί ο Κάμερον ενέδωσε στο
Δημοψήφισμα και γιατί οι Βρετανοί ψηφοφόροι πίστεψαν τους
δημαγωγούς/λαϊκιστές.

Ο CORONOIOS COVID - 19
Με την αυγή του 2020, ενέσκηψε η Πανδημία του Κορονοϊού,
COVID - 19, μιας ιογενούς μεταδοτικής νόσου, που ξεκίνησε από την
Κίνα το 2019 και σε λίγους μήνες εξαπλώθηκε σ’ ολόκληρο το κόσμο,
στο Βόρειο και στο Νότιο ημισφαίριο. Φυσικά επικράτησε και στην
Ευρώπη, επομένως και στην Ελλάδα. Τα κρούσματα ήταν πολλά και
οι θάνατοι το ίδιο. Οι κυβερνήσεις όλων των χωρών πήραν μέτρα
διοικητικά κατασταλτικά για να μειώσουν την εξάπλωση, μέτρα
όμως που έφεραν την παγκόσμια (και την Ευρωπαϊκή) οικονομία σε
αδιέξοδο. Ο ανθρώπινος οργανισμός δεν ήταν προετοιμασμένος με
τα κατάλληλα σε ποιότητα και ποσότητα αντισώματα να
δημιουργήσει ανοσία και να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο, τα δε
υπάρχοντα φάρμακα δεν ήταν συμβατά και ικανά να πολεμήσουν τη
νόσο και να ελαχιστοποιήσουν την εξάπλωση. Η παγκόσμια
κοινότητα, με τους εξειδικευμένους επιστήμονες ερευνητές,
επιδόθηκε σε ένα αγώνα δρόμου για να εφεύρει το αντιγόνο
(φάρμακο και εμβόλιο), που εισερχόμενο στον οργανισμό θα
προκαλέσει το σχηματισμό αντισωμάτων, που θα συμβάλουν στην
καταπολέμηση της νόσου. Μέχρι να συμβεί αυτό η ανθρωπότητα
βρίσκεται σε αναμονή.

315
 ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Οι πρωτο-Έλληνες προέρχονται από το χώρο της εξάπλωσης

των Ινδοευρωπαίων της Ευρασίας, που περιφέρονταν σε μικρές ή
μεγάλες ομάδες αναζητώντας φυσική τροφή, την οποία
χρησιμοποιούσαν ακατέργαστη. Μεταξύ των περιοχών που
μετακινήθηκαν οι Ινδοευρωπαίοι, αναφέρονται η Μακεδονία, η
Βόρεια Ήπειρος, τα νησιά του Ιονίου, η Ηπειρωτική Ελλάδα.
Την πρώιμη Νεολιθική εποχή, ο άνθρωπος πέρασε από το
«θηρευτικό» βίο στο παραγωγικό στάδιο της πολιτιστικής ιστορίας
της ανθρωπότητας με την εξασφάλιση της υλικής βάσης της ζωής
από σταθερές πηγές. Έπαψε να έχει άμεση εξάρτηση από τη φύση
και έγινε παραγωγός τροφής μέσω της γεωργίας και της
κτηνοτροφίας. Η μεταβολή αυτή υπήρξε η πρώτη μεγάλη
επανάσταση στην ιστορία της ανθρωπότητας, η οποία δημιούργησε
την ανάγκη μόνιμης κατοικίας σε ένα τόπο και τη δημιουργία
οικισμών.
Άλλες μεγάλες εξελίξεις της προϊστορικής αυτής εποχής ήταν η
ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας ως μέσου μεταφοράς και θαλασσίου
εμπορίου, η αξιοποίηση των μετάλλων, ο αποικισμός στα παράλια
της Μεσογείου, η ανακάλυψη της αλφαβητικής γραφής, η
περισσότερο οργανωμένη μορφή ζωής, η αρχή δημιουργίας της
πόλης - κράτους.
Ο Ελληνισμός της αρχαιότητας, ιδιαίτερα της κλασικής εποχής,
έθεσε τις βάσεις όλων των δημοκρατικών θεσμών, που διέπουν
σήμερα την ανθρωπότητα, εννοούμε τα ευνομούμενα κράτη: της
ισότητας έναντι των νόμων, του κοινοβουλευτισμού, της ελευθερίας
του λόγου, της εκλαΐκευσης της δημόσιας παιδείας, της ρύθμισης
των οικογενειακών σχέσεων, κι ακόμα όλες τις «κοινωνικές, αστικές
και οικονομικές αρχές» των οποίων τους καρπούς νέμονται στην
εποχή μας οι λαοί της Δυτικής Ευρώπης και φυσικά του λοιπού
δημοκρατικού κόσμου.1 Η διάδοχος εποχή δημιούργησε τον
Ανατολικό Ελληνισμό - που αργότερα συνδέθηκε με το χριστιανισμό
- και ένωσε τους λαούς της Ασίας, κατέστησε την ελληνική γλώσσα
υπερεθνική, διέδωσε τον ελληνικό πολιτισμό και έδωσε στην

1 βλ. Παπαρρηγόπουλος Κων., όπ. παρ., τόμος 12, σελ. 246, Αθήνα.
316
ανθρωπότητα, που ακόμα διαβιούσε σε πρωτόγονη κατάσταση, τα
φώτα της γνώσης και του πολιτισμού.
Όταν η Ελλάδα μεσουρανούσε, οι χώρες της σημερινής
Ευρώπης δεν υπήρχαν καν. Οι όποιοι αρχέγονοι λαοί, περιφέρονταν
στη γεωγραφική αυτή περιοχή, είχαν διαβίωση νομαδική, οι
επιδρομές τους για λεηλασίες ήταν συνεχείς, η ανθρώπινη ζωή δεν
είχε καμία αξία ... Η μόνη αναλαμπή στο σκοταδισμό της περιοχής,
που σήμερα αποκαλούμε Ευρώπη, ήταν η έλευση της Ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας. Χωρίς την ύπαρξη του Ελληνικού στοιχείου, που
προετοίμασε το έδαφος με τις αξίες που παρήγαγε, δεν γνωρίζουμε
αν το αποτέλεσμα για τη Ρώμη, επομένως και για τη σημερινή
Ευρώπη, θα ήταν το ίδιο.
Οι Έλληνες παρήγαγαν τα αγαθά του πνεύματος και του
πολιτισμού με την ελευθερία της δράσης, ενώ οι Ρωμαίοι
κυβερνούσαν τις κατακτήσεις τους με τη δύναμη τους. Όφειλαν τη
δύναμη τους στη Διοίκηση, στη νομοθεσία και στον πόλεμο.
Όταν στον αποκαλούμενο Ευρωπαϊκό Μεσαίωνα, η Ευρώπη
ολόκληρη μαστίζοταν από έριδες και πολέμους, και ήταν βυθισμένη
στο σκοτάδι, ο Ανατολικός Ελληνισμός μέσω του Βυζαντίου ήκμαζε.
Δεν γνώρισε Μεσαίωνα.
Η αναταραχή που υπάρχει σήμερα μέσα στις ισλαμικές χώρες
και η «Ειρηνική» εισβολή στα Ευρωπαϊκά εδάφη των προσφύγων και
μεταναστών από τις χώρες αυτές που προέκυψε, μπορεί να
αποδειχθεί, μακροπρόθεσμα, όχι και τόσο «αθώα». Μπορεί να έχει
στο μέλλον ολέθριες συνέπειες για τους λαούς της Ευρώπης. Οι λαοί
του Ισλάμ δεν ενσωματώνονται εύκολα και άρα δεν
εξευρωπαΐζονται. Παραμένουν πάντα ξένα σώματα μέσα στις
τοπικές κοινωνίες.
«Το αρχαίο Ελληνικό πνεύμα έδωσε στο νεότερο δυτικό κόσμο
τα αντικειμενικά μέτρα του ωραίου, του αγαθού και της αλήθειας».
« ... το «Ευρωπαϊκό» πνεύμα - έχει ως «απώτερη βασική πηγή του
στην Ελλάδα, τον πρωταρχικό Ελληνικό νόμο, που έκανε την ιστορία
να ‘ναι ιστορία για όλους τους λαούς όλων των Ηπείρων να μπουν
στο παγκόσμιο χώρο».1

1Κανελλόπουλος Παν., Ιστορία του Ελληνικού πνεύματος, τόμος 1, Έκδοση ΤΟ

ΒΗΜΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, σελ. 37-58, Αθήνα, τόμος 1.
317
 «Η Ευρώπη είναι ακριβώς ο καρπός της Ελλάδος».1
Για αρκετούς αιώνες υπήρξε διάσταση μεταξύ αρχαίας
Ελληνικής φιλοσοφίας και Χριστιανισμού. Η φιλοσοφική συζήτηση
για το δόγμα, διαίρεσε τη Χριστιανική πίστη σ’ αυτούς που πίστευαν
στο Ορθόδοξο Χριστιανικό δόγμα και σ’ αυτούς που πίστευαν στις
αιρέσεις. Η ελληνική φιλοσοφία για την Ορθοδοξία ανήκε, τους
πρώτους αιώνες, στις αιρέσεις. Η Ειρηνική συμβίωση της
φιλοσοφίας με το Χριστιανισμό ήταν επομένως αδύνατη. Η
Ορθοδοξία προσπαθώντας να χτυπήσει τις αιρέσεις στην πηγή, τα
έβαλε με την Ελληνική φιλοσοφία. Οι Έλληνες ταυτίστηκαν με την
ειδωλολατρία. Με τον καιρό, αυτό άλλαξε. Οι εκπρόσωποι του
Χριστιανικού Ελληνισμού, προσπάθησαν να πείσουν, ότι η συμβίωση
τους δεν ήταν αδύνατη και ότι η Ελληνική φιλοσοφία ήταν
απαραίτητη και «κόσμημα» για την Ελληνική ψυχή.2 Εξ άλλου, οι
Χριστιανοί μιλούσαν και έγραφαν Ελληνικά, προσεύχονταν στα
Ελληνικά, παρακολουθούσαν τη λειτουργία στα Ελληνικά και
διάβαζαν τις «γραφές» στα Ελληνικά. Ωστόσο, το όνομα των
Ελλήνων και τα παράγωγα του, δεν είχαν γίνει ακόμα αποδεκτά από
το χριστιανισμό. Αυτά συνέβαιναν για αρκετούς αιώνες, ώσπου
άρχισε να καταλαγιάζει η εχθρότητα του Χριστιανισμού εναντίον των
Ελλήνων (μετά τον 6ο αιώνα, τον αιώνα του Ιουστινιανού).
Τα τελευταία λείψανα της αρχαίας Ελληνικής θρησκείας
εξαφανίστηκαν οριστικά κοντά στον 9ο αιώνα και η ορθοδοξία
υπερίσχυσε των αιρέσεων.
Στο πολιτικό επίπεδο είχε ήδη αρχίσει να επικρατεί το ελληνικό
πνεύμα και η Ελληνική γλώσσα και να αποσύρεται η λατινική. Η
Κωνσταντινούπολη ήταν πάντα μια ελληνική πόλη.3

***
Στις αρχές του 19ου αιώνα, η Βιομηχανική επανάσταση στη
Μεγάλη Βρετανία ήταν σε εξέλιξη. Η ατμομηχανική ήταν σε
1Κανελλόπουλος Παν., όπ. παρ., τόμος 1, σελ. 17-38.
2 βλ. Ευάγγελος Ψαράς, ο Αφελληνισμός των Ελλήνων, εκδ. «ΔΙΟΝ» Θεσσαλονίκη
2007, σελ. 17-38.
3Σε ότι αφορά τον Ευρωπαϊκό Μεσαίωνα και την Ευρωπαϊκή Αναγέννηση

παραπέμπουμε στο βιβλίο μας «Η Μακραίωνη πορεία του Ελληνισμού», τόμος 2,

επίλογος, Ηλεκτρονική έκδοση.
318
εφαρμογή και άρχισε να υιοθετείται σταδιακά από όλες τις
Ευρωπαϊκές χώρες. Ο Adam Smith (1723-1790), θεωρητικός του
ελεύθερου εμπορίου και της προ-βιομηχανικής εποχής, με τον
«Πλούτο των Εθνών», που έγραψε το 1776 και ο David Ricardo
(1772-1823), μεταγενέστερος, με το έργο του «Αρχές Πολιτικής
Οικονομίας και φορολογίας», που έγραψε το 1817, τάραξαν τα νερά
της εποχής τους. Το εμπόριο, ιδιαίτερα το διεθνές, αναπτύσσοταν
ταχύτατα με την αυτοκρατορική Βρετανία, αλλά και την Ολλανδία να
αναπτύσσουν την εντονότερη δραστηριότητα. Ο φιλελευθερισμός
επικρατούσε στις διακρατικές συναλλαγές, η εμπορική ναυτιλία
έπαιρνε τη θέση της στις διεθνείς εμπορευματικές μεταφορές, το
χρηματοπιστωτικό σύστημα (τράπεζες) και η επενδυτική
δραστηριότητα ανέδειξαν τη δύναμη τους στο νέο οικονομικό
σύστημα, ο ανταγωνισμός και το κυνήγι του πλούτου από ιδιωτικά
και κρατικά εγχειρηματικά συμφέροντα κυριαρχούσαν στις Διεθνείς
αγορές... Όλα αυτά έφεραν τον καπιταλισμό ως οικονομικό
σύστημα, που ακολουθούσε τη βιομηχανική επανάσταση και
εξαπλώθηκε σταδιακά, αλλά γρήγορα στην Ευρώπη και στον κόσμο.
Το νεότερο Ελληνικό Κράτος είναι περίπου της ίδιας γενιάς με
τη γέννηση της βιομηχανικής επανάστασης και την εμφάνιση του
καπιταλισμού ως οικονομικού συστήματος. Ήταν επόμενο οι ιδέες
αυτές να φτάσουν και στη νεοσύστατη Ελλάδα, μέσω των Ελλήνων
της διασποράς και των φιλελλήνων. Άρχισε έτσι μια κινητικότητα
που χαρακτήρισε την περίοδο αυτή και μέχρι ουσιαστικά την
παγκόσμια οικονομική κρίση 1929-1933. Το νέο αυτό φαινόμενο της
βιομηχανικής επανάστασης και του καπιταλισμού άνοιγε νέα πεδία
οικονομικής δράσης και επιδρούσε δραστικά στις δομές του Κράτους
και της κοινωνίας.1

***
Με την πρωτοβουλία της Γαλλίας, στις 18-4-1951, υπογράφηκε
η Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακας και Χάλυβος, που
περιελάμβανε τις χώρες Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Βέλγιο, Ολλανδία
και Λουξεμβούργο. Όμως, και η πρωτοβουλία αυτή δεν κρίθηκε

1ΔΙΟΝ. Δ. ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ, Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ,

1821-2012, Ηλεκτρονική Έκδοση, Αθήνα 2013.
319
επαρκής, γι’ αυτό και το 1955, οι χώρες αυτές αποφάσισαν να
προχωρήσουν σε ευρύτερη συνεργασία. Στις 25 Μαρτίου 1957
υπογράφηκε η Συνθήκη της Ρώμης για τη δημιουργία της
Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ), που τέθηκε σε ισχύ τον
Ιανουάριο του 1958.
Οι μνήμες των πολέμων ήταν ακόμα νωπές. Ως επικρατέστερο
κίνητρο για την κίνηση αυτή των Ευρωπαϊκών χωρών αναφέρεται ο
«φόβος του πολέμου», που επισκίασε κι αυτά ακόμα τα οικονομικά
κίνητρα για ανασυγκρότηση των οικονομιών της Ευρώπης. Η
Ευρώπη πλήρωσε ακριβά τους πολέμους αυτούς και αναζητούσε
λύση σύντομη, μόνιμη και ασφαλή. Ταυτόχρονα, η Γερμανία
αναζητούσε συμμαχίες για την επανένωση της και ο πλέον
πρόσφορος δρόμος για να πετύχει τον εθνικό της στόχο ήταν η
υποστήριξη της «Ευρωπαϊκής ιδέας» για να κερδίσει την
εμπιστοσύνη των εταίρων της.1
Με τα χρόνια, εξέλειπε η κινητήρια δύναμη του «φόβου του
πολέμου», που υποχρέωνε τις Ευρωπαϊκές χώρες να συνυπάρχουν
«εν Ειρήνη». Οι παλιοί που έζησαν τη μνήμη του πολέμου, έφυγαν
από τη ζωή και οι οδυνηρές μνήμες έσβησαν. Μαζί με τους λαούς
έφυγαν και οι παλιοί ηγέτες, που έζησαν κι αυτοί τη φρίκη του
πολέμου και οραματίστηκαν μια άλλη Ευρώπη. Οι νεότεροι
πληθυσμοί γνώρισαν την Ευρώπη της Ειρήνης, της Δημοκρατίας και
της ευημερίας. Το 1990, εξέλειπε και το τελευταίο κίνητρο που
κρατούσε την Ευρώπη ενωμένη: Το «σιδηρούν παραπέτασμα και ο
ψυχρός πόλεμος». Οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης
απελευθερώθηκαν και η Ρωσία ενσωματώθηκε (;;) στο Δυτικό
Καπιταλιστικό Σύστημα, προσπάθησε τουλάχιστον, αν και ο τωρινός
ηγέτης της χώρας αυτής δεν το δείχνει καθαρά.
Έτσι, άρχισε και πάλι να αναβιώνει ο εθνικισμός στη Ευρώπη,
ιδιαίτερα σε ορισμένες χώρες ο εθνοφυλετικός λόγος εκδηλώθηκε
έντονα. Η σημερινή ηγεσία της Ευρώπης, μπροστά στον κίνδυνο της
οικονομικής κρίσης, επέδειξε νωχελικότητα, ατολμία και μυωπική
συμπεριφορά. Η Ευρώπη σήμερα, εκτός από το φόβο της
κατάρρευσης, δεν έχει άλλο στήριγμα για τον επαναπροσδιορισμό
της. Έτσι, η οικονομική κρίση από Διεθνής έγινε Ευρωπαϊκή. Η

1 Timothy Gartoy Ash, Η κρίση της Ευρώπης, Foreign Attairs, The Hellenic
Edition, Οκτώβριος 2012, σελ. 80-101.
320
διστακτικότητα και οι πειραματισμοί της ηγεσίας, σε συνδυασμό με
την έλλειψη των επιβεβλημένων οργανωτικών μηχανισμών,
επέτρεψαν αυτή την εξέλιξη. Η οικονομική και νομισματική ένωση
ήταν απαραίτητο να συμπληρωθεί με τη δημοσιονομική και
νομισματική ένωση. Η Συνθήκη του Μάαστριχ της Ολλανδίας ήταν
μια μεταβατική λύση - άρα όχι οριστική - για την επιβίωση της
Ευρωζώνης και του κοινού νομίσματος.
Η ανομοιογένεια των χωρών της Ευρωζώνης από άποψη
οικονομική, κοινωνική, φυλετική, ιστορική..., αργά ή γρήγορα θα
αναδείκνυε τα προβλήματα από χώρα σε χώρα, που δύσκολα θα
μπορούσαν να επιλυθούν, χωρίς οργάνωση, χωρίς μηχανισμούς,
χωρίς σχέδιο παρέμβασης, χωρίς δημοσιονομική στρατηγική, χωρίς
αλληλεγγύη, χωρίς κεντρική κατεύθυνση. Οι «τακτικισμοί»
ορισμένων χωρών, προκειμένου να αποκομίσουν πολιτικά οφέλη,
δεν θα μπορούσαν να λύσουν τα προβλήματα της Ευρωζώνης.

***
Η Ευρώπη θυμίζει έντονα τη νοοτροπία και τη συμπεριφορά
των πνευματικών προγόνων της Αρχαίας Ελλάδας, πριν από 2.500
χρόνια με τις πόλεις-κράτη, που κατασπαταλούσαν ενέργεια,
ανθρώπινες ζωές και οικονομικούς πόρους, να «τρώγονται» μεταξύ
τους για να διατηρήσουν την αυτονομία τους, την ελευθερία τους
λες και η Αθήνα μόνη της ή η Σπάρτη μόνη της, θα μπορούσε να
επιζήσει και να μεγαλουργήσει, μέσα σε ένα περιβάλλον που άλλαζε
και μεγεθύνονταν. Γι’ αυτό και εχθρεύοταν το Μεγαλέξανδρο, ενώ
δέχθηκαν τη Ρώμη ως ελευθερωτή.

***
Θα ήταν άδικο αν υποστηρίζαμε ότι η Ευρώπη, στην πορεία
της ύπαρξης της δεν παρήγαγε αξίες, που αναφέρονται στην
οικονομική ανάπτυξη, στην πνευματική και καλλιτεχνική δημιουργία
στη Δημοκρατία και στον πολιτισμό. Σε σύγκριση με το λοιπό κόσμο
του πλανήτη, οι αξίες αυτές είναι αξεπέραστες: Η βελτίωση του
βιοτικού επιπέδου των λαών της, η ισότητα των πολιτών (ισονομία,
ισηγορία), τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ανεξαρτησία των
δικαστικών αρχών..., κατακτήσεις του Δημοκρατικού πολιτεύματος,
321
είναι υπαρκτές, έστω κι αν, κάποιες φορές, η εφαρμογή τους μπορεί
να μην ήταν πλήρης ή να ήταν ακόμα και υποκριτική. Ο
καταστατικός χάρτης του ΟΗΕ, επίσης βασίστηκε στα ιδεώδη της
Ελληνικής κλασικής αρχαιότητας, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.
Τα πανεπιστήμια της Ευρώπης αποτελούν κέντρο έλξης των
σπουδαστών από ολόκληρο τον κόσμο. Παρέχουν υψηλού επιπέδου
εκπαίδευση και γνώσεις στη λογοτεχνία, στη φιλοσοφία, στις
επιστήμες, στην καλλιτεχνία... Η πνευματική και καλλιτεχνική
κληρονομιά της αναγνωρίζεται και εκτιμάται.. Τα Μουσεία της
αποτελούν χώρους έλξης τουριστών και μη. Οι πόλεις της
πλημμυρίζουν από επισκέπτες.
Στο οικονομικό και κοινωνικό σκέλος, ειδικότερα ο
Δημοκρατικός καπιταλισμός - ελεγχόμενος και όχι ασύδοτος - έχει
συμφιλιωθεί με την κοινωνική πρόνοια και τα εύλογα και νόμιμα
κοινωνικά δικαιώματα, κατακτήσεις της εποχής μας στην Ευρώπη
και κατ’ επέκταση σταδιακά στον κόσμο. Εξακολουθεί ασφαλώς (ο
Δημοκρατικός καπιταλισμός) να βρίσκεται στο κέντρο των εξελίξεων
- μέχρι την ολοκλήρωση του - στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Όμως, παρά τις θετικές αυτές εξελίξεις, οι ηγέτες των
Ευρωπαϊκών χωρών δείχνουν αδύναμοι να διαχειριστούν τη σχέση
Κράτους και υπερκράτους, κέντρου και περιφέρειας... Η υπέρβαση
του (εθνικού) κράτους δεν έχει συμβεί ακόμα και οι φυγόκεντρες
δυνάμεις δεν εξέλειπαν. Και σήμερα ακόμα, οι μηχανισμοί της Ε.Ε.
δεν έχουν καταφέρει να δαμάσουν τις εθνικές περιχαρακώσεις και
να οδηγήσουν τα κράτη - μέλη της σε μια άλλη ισορροπία. Μια
ισορροπία εσωτερικής Ευρωπαϊκής συνοχής και αμοιβαιότητας.
Η Ρωσία στα ανατολικά της Ευρώπης αποτελεί την εξαίρεση.
Δεν φαίνεται να έχει επιλέξει να ακολουθήσει την ίδια πορεία της
Ευρώπης. Ολισθαίνει μακριά από τις φιλελεύθερες αξίες του
Δυτικού κόσμου και φυσικά της Ε.Ε. Κινείται προς τον Εθνικισμό και
την απολυταρχία. Η Ρωσία του Πούτιν έχει επιστρέψει στην
επιθετικότητα και στη ρητορική του ψυχρού πολέμου.
Οι λαοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν έχουν ακόμα την πρόθεση
να συνδεθούν με τους μηχανισμούς, που θα τους περιόριζαν την
εθνική τους ταυτότητα. Θέλουν να έχουν το «πάνω χέρι». Όλες οι
αποφάσεις της Ένωσης να είναι της δικής τους αρεσκείας και να
ικανοποιούν τις δικές τους επιθυμίες και τα δικά τους συμφέροντα.
Είναι εν τούτοις, βέβαιο ότι στο βάθος της σκέψης των
322
πρωτεργατών της Ένωσης της Ευρώπης ήταν, η οικονομική ένωση
να επεκταθεί την κατάλληλη στιγμή, με το πέρασμα του χρόνου, σε
πολιτική και κοινωνική ολοκλήρωση. Η Συνθήκη του Μάαστριχτ ήταν
η αρχή. Το εγχείρημα δεν είναι ασφαλώς εύκολο. Χρειάζεται
πνευματική ωριμότητα των λαών της Ευρώπης, να ξεπεράσουν τα
ενδεχόμενα κόμπλεξ της επικράτησης έναντι των άλλων, τον
εγωκεντρισμό των εθνικών κυβερνήσεων. Οι συνθήκες που
επικρατούν στο οικονομικό κυρίως περιβάλλον - το διεθνές - μπορεί
επίσης να παίξουν ένα ρόλο ενθαρρυντικό ή αποθαρρυντικό στην
εξέλιξη αυτή.
Η ολοκλήρωση της ένωσης για να πραγματοποιηθεί τελικά
χρειάζεται -ηγέτες και λαοί στην Ευρώπη- να υπερβούν
προκαταλήψεις και εθνικά σύνορα, να απαλλαγούν από τη
νοοτροπία της εθνικής περιχαράκωσης, να ομονοήσουν ... και να
σταματήσουν να θεωρούν τις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες - μέλη της
Ένωσης, ξένες και εχθρικές. Χρειάζεται να συμφιλιωθούν με την ιδέα
ότι η Ευρώπη είναι μία, ενιαία και αδιαίρετη, μοναδική στον
πλανήτη, με κοινή ζωή, κοινή ιδεολογία, κοινά συμφέροντα. Αυτό
μπορεί να γίνει αν όλοι οι Ευρωπαίοι, λαοί και κυβερνήσεις,
αποβάλλουν τις εθνικές τους ιδεοληψίες και αγκαλιάσουν την
Ευρώπη και την πιστέψουν για δική τους πατρίδα. Οι τοπικές
περιφερειακές κυβερνήσεις οφείλουν να σέβονται και να
υπακούουν στην κεντρική κυβέρνηση και να εφαρμόζουν όλους τους
ενιαίους κανόνες που θα αποφασίζονται κεντρικά.
Όλα τα μέχρι τώρα λάθη της «Γηραιάς Ηπείρου» δεν πρέπει να
επαναληφθούν. Ο δρόμος της Ένωσης των χωρών (λαών) της
Ευρώπης, που οδηγεί στην αλληλοκατανόηση, στον αλληλοσεβασμό,
στην αλληλεγγύη και στην αμοιβαιότητα πρέπει να ολοκληρωθεί.
Δεν χωράνε εθνοκεντρικές ιδεοληψίες. Όσο οι ηγεσίες της Ευρώπης
δεν πιστεύουν σε αυτή την εξέλιξη, η ολοκλήρωση της θα
παραμείνει σε εκκρεμότητα.

323
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Garton Ash Timothy, Η κρίση της Ευρώπης, Foreign Attairs,

The Hellenic edition, Οκτώβριος 2012.
2. Cardwell Donald, Ιστορία της Τεχνολογίας, Μετάφραση Δημ.
Κατσέρης, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2000.
3. Delorme Jean, Οι ημερομηνίες σταθμοί του Μεσαίωνα, Que
sais-je? P.U.F. 2005, έκδοση στα Ελληνικά, Δ.Ο.Λ. 2007.
4. Jenkins Simon, Μια σύντομη ιστορία της Ευρώπης, εκδ.
Ψυχογιός, Αθήνα 2019.
5. Jacques Le Goff, Συνέντευξη στη Liberation, Διαδίκτυο,
13.5.2015.
6. EcK Werner, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, συλλογικό έργο,
Εκδοτική Αθηνών, τόμος 14.
7. BRYNJOLFON ERIC, Mcafee Andrew, Η θαυμαστή εποχή της
νέας τεχνολογίας, έκδοση «ΚΡΙΤΙΚΗ», Αθήνα 2016.
8. Γκαλμπρέιθ Τζον Κένεθ, το μεγάλο Κραχ του 1929, έκδοση Νέα
Σύνορα, Αθήνα 2000.
9. Hansen A. Harvey, Εισαγωγή εις τον Keynes, έκδοση
Παπαζήση, Αθήνα.
10. Fourastié Jean, Le Grand Espoir du XXe siecle, εκδ. Gallimard,
Paris 1963.
11. JUDT TONY, H Ευρώπη μετά τον πόλεμο, εκδ. Καθημερινή
(Αλεξάνδρεια), Αθήνα 2012.
12. Hunt Patrick, Οι δέκα Ανακαλύψεις, που άλλαξαν την ιστορία,
εκδόσεις Φυτράκη, Αθήνα 2011.
13. M.M. AUSTIN - P. VIDAL-NAQUET, Οικονομία και Κοινωνία
στην Αρχαία Ελλάδα, εκδόσεις ΔΑΙΔΑΛΟΣ, Αθήνα 1998.
14. Contogiorgis D. Georges, La theorie de Revolutions chez
Arristotes, Thèse de doctorat (d’ Etat), Paris II, 1975.
15. Kontogiorgis D. Dionysios, Le rôle du Commerce Extèrieur
dans le Développement économique en Grèce, Thèse de
Doctorat. Paris 1, 1966.
16. ECK Werner, Το Ρωμαϊκό Κράτος, Ιστορία του Ελληνικού
Έθνους, τόμος 14, εκδοτική Αθηνών.
17. David Ricardo, Αρχαί Πολιτικής Οικονομίας και Φορολογίας,
εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα 1938.
18. Καρλ Μαρξ, Φρήντριχ Ένγκελς, Μανιφέστο του
Κομμουνιστικού κόμματος, Εκδόσεις Άλτερ Έγκο Α.Ε., Αθήνα
2018.

324
19. Καρλ Μαρξ, Wheen Francis, Το Κεφάλαιο, Η Βιογραφία ενός
ημιτελούς αριστουργήματος, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα,
Αθήνα 2017.
20. Keynes J. Maynard, Γενική Θεωρία της Απασχόλησης, του
τόκου και του χρήματος, εκδ. Το ΒΗΜΑ, Αθήνα 2010.
21. Mazower Mark, Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του
Μεσοπολέμου (μετάφραση Σ. Μαρκέτος), Έκδοση Μορφωτικό
Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 2009.
22. Mazower Mark, Σκοτεινή Ήπειρος, έκδοση Καθημερινή
(Αλεξάνδρεια), Αθήνα 2013.
23. Marchal André, L’ Europe Solidaire, edition Cuzas, Paris 1964.
24. Myrdal Gunnar, Γεωργία και Οικονομική Ανάπτυξη, εκδ.
Παπαζήση, Αθήνα.
25. National Geographic, Οι ηγέτες της Ελλάδας, 1822-2011, Αθήνα
2012.
26. Nurkse Ragnar, Διεθνές Εμπόριο και Οικονομική ανάπτυξη,
εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα.
27. Perroux François, L’ économie du XXe siècle, P.U.F., Paris 1964.
28. Πολανυί Καρλ, Η εφεύρεση του Εμπορίου, Εναλλακτικές
εκδόσεις, Αθήνα 2017.
29. Roch Marc, Η Τράπεζα (Goldman Sachs), εκδόσεις Μεταίχμιο,
Αθήνα 2010.
30. Roch Mark, Καπιταλισμός εκτός νόμου, εκδ. Ημερησία Α.Ε.,
Αθήνα.
31. Ρίντερ Κιθ, Ιστορία του Παγκόσμιου κινηματογράφου, εκδόσεις
Αιγόκερως, Αθήνα 2000.
32. Σαρανσολ Ζωρζ, Ο κινηματογράφος, τόμοι 2, εκδ. Πάπυρος
Larousse, Αθήνα 1968.
33. Robert Paul, το τέλος του πετρελαίου, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα
2006.
34. Smith Adam, Έρευνα για τη φύση και τις αιτίες του πλούτου
των Εθνών, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
35. Ντόονσον Μαρία-Δήμητρα, Αρχιτεκτονική και πολεοδομία,
Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 4, έκδοση ΔΟΜΗ Α.Ε., Αθήνα.
36. Βάσκο ντα Γκάμα, το πρώτο ταξίδι στις Ινδίες, μετάφραση-
Σχόλια Μαρία Φερρέϊρα-Χιδίρογλου, εκδ. ΤΟ ΒΗΜΑ, Αθήνα
2005.
37. Η Αρχαία Ελλάδα (Πολιτική, Οικονομική και Κοινωνική
Ιστορία), τόμοι 9, συλλογικό έργο, επιστημονική επιμέλεια
Ουμπέρτο Έκο, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2018.

325
38. Rostow W. Whitman, Les étapes de la croissance économique,
édition du Seuil, Paris 1963.
39. Tooze Adam, Η ανάπτυξη της Γερμανίας είναι μη βιώσιμη,
Foreign Affairs. The Hellenic édition, Οκτώβριος 2012.
40. Triffin Roberk, Ο Νομισματικός Κανών του 20ου αιώνα,
Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα 1963.
41. Τσόρτσιλ Ουίνστον, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος,
μετάφραση Αντώνης Σαμαράκης, Τόμοι 4, έκδοση Ελληνική
Μορφωτική Εστία, Αθήνα.
42. Wells H.G., Σύντομη Ιστορία του κόσμου, μετάφραση Γ.
Μαραγκός, εκδ. ΚΕΔΡΟΣ, Αθήνα.
43. H.A. Winkler, Βαϊμάρη, η Ανάπηρη Δημοκρατία (1918-1933),
έκδοση Πόλις, Αθήνα.

***

1. Αναπολιτάνος Διονύσιος, Χριστιανίδης Ιωάννης, Επιστήμες στο

Βυζάντιο, Εγκυκλοπαίδεια «ΕΛΛΑΔΑ», τόμος 6, Πάπυρος -
Larousse, Αθήνα 2016.
2. Ανθούλη Δημοσθένους, Η Δυναστεία των Αγγέλων, Η πρώτη
Βυζαντινή άλωση το 1204, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 7. Η Δ’
σταυροφορία, Έκδοση ΔΟΜΗ ΑΕ, Αθήνα.
3. Αγριαντώνη Χριστίνα, Οι απαρχές της Εκβιομηχάνισης της
Ελλάδος το 19ο αιώνα, Ιστορικό Αρχείο Εμπορικής Τράπεζας,
Αθήνα.
4. Ανάστος Μίλτων, Ποίηση, Ιστορία του Ελληνικού έθνους, τόμος
18, Εκδοτική Αθηνών.
5. Αγγελάτος Δ., Η λογοτεχνία στα Επτάνησα, συλλογικό έργο
«ΕΛΛΑΔΑ», τόμος 7, έκδοση ΠΑΠΥΡΟΣ-Larousse, Αθήνα
2016.
6. Ανδρεάδης Μ. Ανδρέας, Ιστορία των Εθνικών δανείων, έκδοση
Εστία, Δ. Ν. Καραβία, Αθήνα 1904.
7. Ανδρεάδης Ανδρέας, Εθνικά δάνεια και Ελληνική Δημόσια
Οικονομία, Α’ Έκδοση 1925, Ανατύπωση Δ.Ν. Καραβία, Αθήνα
2010.
8. Ανδρόνικος Μανόλης, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 8,
Η κλασική τέχνη, Ολυμπία: Ο Ναός του Διός, Εκδοτική
Αθηνών. Του ιδίου Οικοδομήματα της Ακρόπολης Αθηνών,
Παρθενών... όπ. παρ.

326
9. Αντωνίου Αθανάσιος, Η Ελληνική Γραφή, Ιστορία των
Ελλήνων, τόμος 2, έκδοση ΔΟΜΗ Α.Ε., Αθήνα, του ιδίου
Πανελλήνιοι Αγώνες, όπ. παρ.
10. Βακαλούδη Αναστασία, Η μονοκρατορία του Μ. Κωνσταντίου
Α’, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 5, έκδοση ΔΟΜΗ Α.Ε., Αθήνα.
11. Βασιλειάδης Γιάννης, Κινούμενα Σχέδια, Εγκυκλοπαιδικοί
θησαυροί, τόμος 17, Εκδοτική Αθηνών.
12. Γλύκατζη-Αρβελέρ Ελένη, Γιατί το Βυζάντιο, έκδοση
Μεταίχμιο, Αθήνα.
13. Γιαννακόπουλος Κων., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος
21, Εκδοτική Αθηνών.
14. Γκότοβος Αθανάσιος, Εθνοτικός Λόγος και κρίση Χρέους,
Foreign Attairs, The Hellenic edition, Οκτώβριος 2012.
15. Δρακόπουλος Δημήτριος, Ο ελληνικός κόσμος τον 8ο αιώνα
π.Χ., Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 2, εκδ. ΔΟΜΗ Α.Ε., Αθήνα.
Του ιδίου Αποικισμός... τον 8ο και 6ο αιώνα, όπ. παρ. Του
ιδίου. Η πνευματική ζωή, Ομηρικοί Ύμνοι, Διδακτική ποίηση,
Ιστορία των Ελλήνων, όπ. παρ. Του ιδίου Αρχαϊκή Τέχνη,
Αρχιτεκτονική-Γλυπτική-Ζωγραφική, όπ. παρ.
16. Δεσποτόπουλος Κων/νος, Δημοκρατία και κλασικός
πολιτισμός, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 3, Έκδοση ΔΟΜΗ
Α.Ε., Αθήνα.
17. Δημαράς Κων/νος, Ο Διαφωτισμός, Ιστορία του Ελληνικού
Έθνους, τόμος 26, Εκδοτική Αθηνών.
18. Δρακόπουλος Φ.Α., Νεοελληνική Λογοτεχνία, συλ. έργο
«ΕΛΛΑΔΑ», τόμος 7, ΠΑΠΥΡΟΣ - Larousse, Αθήνα 2016.
19. Δρακάτος Κων/νος, Ο μεγάλος κύκλος της ελληνικής
Οικονομίας (1945 - 1995), εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ, Αθήνα 1997.
20. Δρακόπουλος Δημήτριος, Η πνευματική ζωή, Ομηρικοί Ύμνοι,
Διδακτική ποίηση, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 2, εκδ. ΔΟΜΗ
Α.Ε., Αθήνα. Του ιδίου, η Αρχαϊκή Τέχνη, Αρχιτεκτονική -
Γλυπτική - Ζωγραφική, όπ. παρ.
21. Δεδούση Χριστίνα, Θέατρο, κωμωδία, Ιστορία του Ελληνικού
Έθνους, τόμος 13. Εκδοτική Αθηνών. Της ιδίας «Μένανδρος»,
όπ. παρ.
22. Ζολώτας Ξενοφών, Πλαίσια και κατευθύνσεις της Βιομηχανικής
ανάπτυξης, Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα 1976.
23. Ζουμπουλάκης Κλεάνθης, Το τέλος του πελοποννησιακού
πολέμου, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 3, εκδ. ΔΟΜΗ Α.Ε.,
Αθήνα.

327
24. Ζώρας Γεράσιμος, ο Ελληνικός Ρομαντισμός, συλ. έργο
«ΕΛΛΑΔΑ», τόμος 7, εκδ. ΠΑΠΥΡΟΣ - Larousse, Αθήνα 2016.
25. Ηλιαδάκης Μ. Τάσος, Ο εξωτερικός δανεισμός, στη Γένεση και
Εξέλιξη του Νέου Ελληνικού Κράτους, 1824-2009, έκδοση
Μπατσιούλας, Αθήνα 2011.
26. Θεοχάρης Δημήτριος, Ιστορία των Ελληνικού Έθνους, τόμος 1,
σελ. 46, 47, Εκδοτική Αθηνών, 2015.
27. Θεοτοκάς Γιάννης, Χαρλάντη Τζελίνα, Η ελληνόκτητη
Ναυτιλία, Ιστορία του Ελληνισμού, Εκδόσεις Ελληνικά
Γράμματα, Αθήνα.
28. Θεοδωρακόπουλος Ιωάννης, Επιστήμη και Φιλοσοφία, Ιστορία
του Ελληνικού Έθνους, τόμος 4, Εκδοτική Αθηνών. Του ιδίου
Σωκράτης, του ιδίου Πλάτων, του ιδίου Αριστοτέλης, όπ. παρ.
29. Ίδρυμα Κων/νου Μητσοτάκη - Εστία, Μπροστά από την εποχή
1990 - 1993, Αθήνα 2013.
30. Ισοκράτης (436 - 338 π.Χ.), Πανηγυρικός, μετάφραση Σωκράτη
Παπαϊωάννου, εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, ΑΘΗΝΑ.
31. Καραγάτσης Μ., Ιστορία την Ελλήνων (Ο Αρχαίος κόσμος)
έκδοση Εστία - Κολλάρου, Αθήνα.
32. Κανελλόπουλος Παναγιώτης, Ιστορία του Ευρωπαϊκού
πνεύματος, έκδοση ΤΟ ΒΗΜΑ Βιβλιοθήκη, Αθήνα.
33. Καλογεράς Βάιος, Τα πρώτα βήματα της «καχεκτικής
Δημοκρατίας» (της Βαϊμάρης), Ιστορικό Αρχείο, εφ. Επενδυτής,
Αθήνα.
34. Καραμανώλης Γεώργιος, Ελληνική φιλοσοφία, λογοτεχνία,
ιστοριογραφία, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 4, έκδοση ΔΟΜΗ
Α. Ε., Αθήνα 2007.
35. Καργάκος Ι. Σαράντος, Μέγας Αλέξανδρος, Ο άνθρωπος
φαινόμενο, τόμος 3, έκδοση Real News, Αθήνα 2014.
36. Κονομής Νικόλαος, Η ακμή των Επιστημών, φιλοσοφία,
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 13, Εκδόσεις Δαίδαλος,
Αθήνα 2004.
37. Κόκκινος Διονύσιος, Ιστορία της Νεότερης Ελλάδος (1800-1945)
τόμοι 4, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1970.
38. Κοντογιώργης Γιώργος, Πολιτικό Σύστημα και πολιτική,
έκδοση Πολύτιπο Αθήνα 1985.
39. Κοντογιώργης Διον. Μιχαήλ, Ενέργεια και Ανταγωνισμός,
Κοινοτικές απαιτήσεις και Εθνικές Ανακατατάξεις,
Διδακτορική διατριβή, Αθήνα 2007.

328
40. Κοντογιώργης Δημ. Διονύσιος, Ανάπτυξη και Εθνικός
Προγραμματισμός, η περίπτωση της Ελλάδας, Εκδόσεις
Παπαζήση, Αθήνα 2007.
41. Κοντογιώργης Δ. Διονύσιος, Η οικονομία της Νεότερης
Ελλάδας (1821-2012), Ηλεκτρονική έκδοση
(dionysioskontogiorgis.blogspot.GR), Αθήνα 2013.
42. Κοντογιώργης Δ. Διονύσιος, Η Μακραίωνη πορεία του
Ελληνισμού, τόμοι 3, Ηλεκτρονική Έκδοση, Αθήνα 2018.
43. Κοντογιώργης Δ. Διονύσιος, Σύντομη Οικονομική Ιστορία του
Ελληνισμού (από την προϊστορική εποχή μέχρι σήμερα),
Ηλεκτρονική έκδοση, Αθήνα 2019.
44. Λαμπάκης Στέλιος, Πνευματικός Βίος και Πολιτισμός, Ιστορία
των Ελλήνων, τόμοι 5 και 7, έκδοση ΔΟΜΗ Α.Ε., Αθήνα.
45. Λυμπεράτος Μιχ., Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης, Βηματισμός
προς το Φασισμό, Ιστορικό Αρχείο, εφ. Επενδυτής, Αθήνα.
46. Λυπουρλής Δημήτριος, Η Ιατρική, Ιστορία του Ελληνικού
Έθνους, τόμος 13, Εκδοτική Αθηνών. Του ιδίου Ιπποκράτης ο
Κώος, τόμος 9, όπ. παρ., 2015.
47. Μαργαρίτης Γιώργος, Η εμπλοκή στον Εμφύλιο, Ιστορία του
Νέου Ελληνισμού, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, τόμος 13,
Αθήνα.
48. Μελέτης Ιωάννης, Φυσικό και Γεωγραφικό πλαίσιο (Η γένεση
της Αιγαιΐδος, ο κόσμος των νησιών κ.λπ.), Ιστορία του
Ελληνικού Έθνους, τόμος 1, Εκδοτική Αθηνών, 2015.
49. Μερακλής Μ.Γ., Από τη γενιά του ’80 στη γενιά του ’30, συλ.
έργο «Ελλάδα», τόμος 7, εκδ. ΠΑΠΥΡΟΣ-Larousse, Αθήνα
2016.
50. Μήττα Δήμητρα, Η θρησκεία και η λατρευτική ζωή, Ιστορία
των Ελλήνων, τόμος 3, εκδ. ΔΟΜΗ Α.Ε., Αθήνα. Της ιδίας Η
πνευματική ζωή, όπ. παρ.
51. Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής
γλώσσας, Έκδοση Δ.Ο.Λ., Αθήνα 2002.
52. Μπακολάκης Γεώργιος, Η Τέχνη της Ελληνιστικής Εποχής,
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος 13, Εκδοτική Αθηνών.
53. Μπενάκης Λίνος (και Μυρτώ Δραγώνα), Η Στωική φιλοσοφία,
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 13, Εκδοτική Αθηνών.
54. Νικολούδης Νικόλαος, οι Ύστατοι Παλαιολόγοι, Ιστορία των
Ελλήνων, τόμος 7, Αθήνα. Του ιδίου «Ιωάννης Ε’ και Μανουήλ
Β’», όπ. παρ., τόμος 7, έκδοση ΔΟΜΗ Α.Ε., Αθήνα.

329
55. Ομήρου Ιλιάδα, τόμοι Α’ και Β’, Μετάφραση Θεοδ.
Μαυρόπουλος, Εκδόσεις Ζήτρος-Το ΒΗΜΑ, Αθήνα 2001.
56. Ομήρου Οδύσσεια, τόμοι Α’ και Β’, Μετάφραση - Σχόλια
Ζήσιμος Σιδέρης, Εκδόσεις ΔΑΙΔΑΛΟΣ, Προλεγόμενα-
Εισαγωγή «Το Ομηρικό ζήτημα», Γιάννης Κ. Κορδάτος, Αθήνα.
57. Παπαρρηγόπουλος Κων., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμοι
1 - 26, Εκδόσεις National Geographic, Αθήνα.
58. Παπαϊωάννου Κώστας, Τέχνη και Πολιτισμός στην Αρχαία
Ελλάδα, εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 1998.
59. Πεσαμτζόγλου Ιωάννης, Η Σύνδεση της Ελλάδας μετά της ΕΟΚ,
Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα 1962.
60. Πελεκίδης Χρύσης, «Πεντηκονταετία», Ιστορία των Ελλήνων,
τόμος 3, Εκδόσεις ΔΟΜΗ ΑΕ, Αθήνα.
61. Πολίτης Λίνος, Ιστορία της Νεοελληνικής λογοτεχνίας,
Μορφωτικό ίδρυμα της Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 2015.
62. Ρέτζης Θανάσης, Η προέλευση του κινηματογράφου,
Εγκυκλοπαιδικοί θησαυροί, τόμος 17, Εκδοτική Αθηνών.
63. Ρώτας Βασίλης, μεταφραστής και σχολιαστής του έργου του
Σαίξπηρ στα Ελληνικά, έκδοση Επικαιρότητα, Ειδική Έκδοση
Δ.Ο.Λ., Αθήνα 2009.
64. Σημίτης Κώστας, Πολιτική για μια δημιουργική Ελλάδα, 1996-
2004, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2005.
65. Σημίτης Κώστας, Εκτροχιασμός, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2012.
66. Σταυρίδου-Ζάφρακα Αλκμήνη, Η παλινόρθωση των πρώτων
Παλαιολόγων, Ιστορία των Ελλήνων, έκδοση ΔΟΜΗ Α.Ε.,
Αθήνα.
67. Σολδάτος Γιάννης, Ιστορία του Ελληνικού κινηματογράφου,
τόμος 3 (1900 - 2007), Έκδοση Αιγόκερως, Αθήνα 2000.
68. Σιδέρης Γιάννης (1898-1975), Ιστορία του Ελληνικού θεάτρου,
τόμος 3, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα.
69. Σούμας Θεόδωρος, Ελληνικός κινηματογράφος,
Εγκυκλοπαίδεια «ΕΛΛΑΔΑ», Εκδοτικός Οργανισμός
ΠΑΠΥΡΟΣ, Αθήνα 2016.
70. Σύγχρονη παγκόσμια ιστορία, συλ. έργο, τόμος 1, Εκδόσεις
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006.
71. Ταμπάκη Άννα, Αργυροπούλου Ρωξάνη, Νεοελληνικός
Διαφωτισμός, Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 8, Εκδ. ΔΟΜΗ Α.Ε.
Αθήνα.
72. Τρυπάνης Κων., Η ποίηση, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους,
τόμος 4, Εκδοτική Αθηνών.

330
73. Φερεντίνος Γιώργος, Γκιώνη Μαρία, Παραγωγική Διαδικασία,
Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 1, εκδ. ΔΟΜΗ Α.Ε., Αθήνα.
74. Φορτσάκης Π. Θεόδωρος, Το Δίκαιο της Ενέργειας, εκδόσεις
Α.Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 2009.
75. Χαρλαύτη Τζελίνα, Εμπορική ναυτιλία, Ιστορία του Νέου
Ελληνισμού 1770-2000, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
76. Χατζηδάκης Μανώλης, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 2,
Εκδοτική Αθηνών, Μεσοβυζαντινή Τέχνη.
77. Χεκίμογλου Ευάγγελος, Η πτώχευση του 1893 και ο Διεθνής
Οικονομικός έλεγχος, Ε’ ιστορικά, Ελευθεροτυπία, Απρίλιος
2011, Αθήνα.
78. Ψαράς Ευάγγελος, ο Αφελληνισμός των Ελλήνων, έκδοση
«ΔΙΟΝ», Θεσσαλονίκη 2007.

ΔΙΟΝ. Δ. ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ
2021

331