5.

YÜZEYSEL TEMELLER
En önemli şey, en önemli şeyi en önemli tutmaktır.

Yüzeysel temeller yapısal yükleri yüzeye yakın zemine

ileten temellerdir. Bunlar tekil temelleri ve radye temelleri
kapsar.
 5.1. TEKİL TEMELLER
Bir tekil temel, uygulanan yapısal yükleri bir kolon veya
taşıyıcı duvar altında yeteri kadar geniş bir zemin alanı
üzerine yaymak üzere yapılan genişletmedir. Tipik olarak
her kolon ve her taşıyıcı duvar kendi tekil temeline
sahiptir. Bu yüzden düzinelerce tekil temel olabilir.
 Temel tipleri
Tekil temeller, temel olarak düşük maliyetleri ve yapım
kolaylığı nedeniyle, en yaygın temel türüdür. En sık olarak
orta ve iyi zemin koşullarına sahip bölgelerdeki küçük ve
orta büyüklükteki yapılarda kullanılırlar ve istisnai olarak
iyi zemin veya sığ ana kayaların olduğu yerlerde bazı
büyük yapılarda bile kullanılabilirler. Yayılmış ayaklıklar,
Şekil 6.1'de gösterildiği gibi bireysel ihtiyaçları karşılamak
için farklı şekillerde ve boyutlarda oluşturulabilir. Bunlar
aşağıdakileri içerir:
 Temel tipleri

Tekil temeller, temel olarak düşük maliyetleri ve yapım

kolaylığı nedeniyle, en yaygın temel türüdür. En sık olarak
orta ve iyi zemin koşullarına sahip bölgelerdeki küçük ve
orta büyüklükteki yapılarda kullanılırlar ve istisnai olarak
iyi zemin veya sığ ana kayaların olduğu yerlerde bazı
büyük yapılarda bile kullanılabilirler. Tekil temeller, Şekil
5.1'de gösterildiği gibi bireysel ihtiyaçları karşılamak için
farklı şekillerde ve boyutlarda oluşturulabilir. Bunlar
aşağıdakileri içerir:
Şekil 5.1. Tekil temel şekilleri ve boyutları
 Temel tipleri
Kare Tekil temeller: plan boyutu BxB dir. Zemin yüzeyinden tabanın
tabanına kadar olan derinlik veya gömme derinliği D'dir ve kalınlık
T'dir. Kare ayaklar genellikle merkezi bir konumda bulunan tek bir
sütunu destekler.
Dikdörtgen tekil temeller B x L plan boyutlarına sahiptir, burada L
en uzun boyuttur. Bunlar, engeller yeterince geniş bir taban alanına
sahip bir kare ayağın inşasını önlediğinde veya büyük moment
yükleri yalnızca bir yönde mevcut olduğunda faydalıdır.
Dairesel tekil temellerin plan görünüşü yuvarlaktır. Bunlar
genellikle aydınlatma direkleri, bayrak direkleri ve enerji nakilt
hatlarına temel olarak kullanılmaktadırlar. Bu temeller büyük
derinliğe ulaşırsa (yani DB yaklaşık 3’den büyük olursa), daha çok
derin temel gibi davranırlar.
 Temel tipleri
Sürekli tekil temeller(duvar temeller veya şerit temeller
olarak da bilinir) taşıyıcı duvarları desteklemede kullanılır.
Birleşik temeller birden fazla kolun destekleyen
temelledir. Bunlar, kolonların her biri kendi temeline
sahip olamayacak kadar birbirine yakın yerleştirildiği
zaman yararlıdır.
Halka tekil temeller sürekli temelin daire şekilli olanıdır.
Bu tip temel çoğunlukla zemin üzerinde dairesel
depolama tanklarının duvarlarını desteklemede
kullanılmaktadır.
 Temel tipleri
Tekil temellerin bazen mülkiyet sınırına, diğer yapıya veya dış
duvarların biri veya daha fazlasının ötesinde yer alamayacağı bir
başka yere çok yakın inşa etmek gerekir. Bu durum Şekil 5.2’de
gösterilmiştir. Böyle bir temel kolon altında ortalanmayacağı için,
yük eksantrik olacaktır. bu durum temelin dönmesine ve böylece
kolonda istenmeyen momentlere ve yer değiştirmelere neden
olabilir. Bu probleme bir çözüm yolu baş kirişli temel kullanmaktır.
Bu temel, dış kolon altında eksantrik yüklenmiş temeli bir bağlantı
kirişi ile iç kolona bağlamaktadır. Bu düzenleme eksantrik yüke
karşı koymak için dış temelde gerekli momenti sağlar. Bazen de
daha rijit bir temel sistemi sağlamak amacıyla bir yapıdaki tekil
temellerin tümünü birleştirmede bağ kirişleri kullanılır.
Temel tipleri

Şekil 5.2. İnşaatın mülkiyet sınırı dışına taşamadığı

Durumda dış kolonları desteklemede bağ kirişli
Temelin kullanımı
 Malzemeler
On dokuzuncu yüzyılın ortalarından önce hemen hemen tüm tekil
temeller Şekil 5.3’de gösterildiği gibi taştan yapılmaktaydı. Moloz
taş temeller, harç ile birleştirilen gelişigüzel boyutlu malzemeden
inşa edilirken, kesme taş temeller belirli boyutlarda kesilen ve
yontulan taşlardna inşa edilmekteydi. Bu temellerin çekme
mukavemeti çok küçüktü. Bu yüzden, inşaatçılar eğilme
gerilmelerini izin verilebilir düzeyde tutmak ve böylece çekme
yenilmelerinden kaçınmak için büyük yükseklik-genişlik oranları
kullanmak zorunda kalmışlardır. Şekil 5.4’de tipik bir betonarme
temel görülmektedir. Bunlar çok güçlü, ekonomik, dayanıklı ve
kolay inşa edilebilen temellerdir. Betonarme temeller eski kagir
temellerden çok daha incedir. Bu nedenle, büyük kazılar
gerektirmez ve bodrumları işgal etmezler.
Malzemeler

Şekil 5.3. a)kesme taştan b) moloz taştan yapılan

temel
Malzemeler

Şekil 5.4. Donatılı betondan yapılmış temel

 5.2. RADYE TEMELLER
Yüzeysel temellerin ikinci tipi radye temellerdir. Radye,
aslında genellikle yapının tüm temas yüzeyini kuşatan
büyük bir yüzeysel temeldir. Daima betonarmeden
yapılırlar. Silolar, bacalar ve diğer kule yapıları radye
temellerle desteklenir. Radye temeller ayrıca depolama
tanklarını ve büyük makineleri desteklemek için kullanılır.
Houston'daki 75 katlı Teksas Ticaret Kulesi, dünyadaki en
büyük radye temeli olan yapılardan biri. Radye 3 m
kalınlığındadır ve cadde seviyesinin 19,2 m altına
yerleştirilmiştir.
 6.2. RADYE TEMELELR

Şekil 5.5. Radye temel

 5.3. TABAN BASINCI
Bir yüzeysel temel ve onu destekleyen zemin arasındaki
arayüzeyi tanımlayan en önemli parametre temas
basıncıdır. Bu büyüklük, temelin tabanında birim alana
düşen temas kuvvetidir. Mühendisler on dokuzuncu
yüzyılda temas basıncının öneminin farkına varmışlardır.
Böylece taşıma gücü ve oturma teorilerinde daha sonraki
gelişmeler için temel oluşturmuşlardır.
 Taban basıncının dağılımı
Her ne kadar taban basıncının sığ bir temelin taban alanı
boyunca integrasyonu, temel ile zemin arasında etki eden
kuvvete eşit olmak zorunda olsa da, bu basıncın eşit şekilde
dağılması gerekmez. Analitik çalışmalar ve saha ölçümleri
gerçek dağılımın, aşağıdakiler de dahil olmak üzere çeşitli
faktörlere bağlı olduğunu göstermektedir:
• Uygulanan yükün eksantristliği
• Uygulanan momentin büyüklüğü
• Temelin yapısal rijitliği
• Zeminin gerilme deformasyon özellikleri
• Temel tabanının pürüzlüğü
 Taban basıncının dağılımı

Şekil 6.6. Konsantrik düşey yüke maruz kalan yüzeysel

Temellerin tabanında temas basıncı dağılımı
a)Kil üzerinde esnek temel
b)Kum üzerinde esnek temel
c) Kil üzerinde rijit temel
d)Kum üzerinde rijit temel
e)Basitleştirilmiş dağılım
 Taban basıncının dağılımı
Şekil 6.6’da eksenel yüklere maruz kalan yüzeysel temellerin
tabanındaki basıncının dağılımı görülmektedir. Tamamen
esnek temeller, üniform temas basıncını muhafaza etmek için
gerekli olduğu kadar eğilirler. Halbuki tamamen rijit temeller
üniform otururlar. Ancak temas basıncında değişim olur.
Gerçek yüzeysel temeller rijit olmaya yakındır. Bu yüzden
taban basıncı üniform değildir. Bununla birlikte, böyle bir
dağılıma dayandırılan taşıma gücü ve oturma analizleri çok
karmaşık olacaktır. bu nedenle eksenel düşey yükler altındaki
basıncı temel boyunca üniform varsaymak gelenekseldir. Bu
basitleştirme ile ortaya çıkan hata önemli değildir.
 Taban basıncının dağılımı
Radye temellerin kalınlık-genişlik oranı çok küçük olup,
münferit temellerden daha esnektirler. Ayrıca,
radyelerdeki eğilme gerilmeleri daha dikkatli
değerlendirilir ve daha detaylı donatı çeliği planlaması
geliştirilir. Bu nedenle, radyeler üzerindeki temas basıncı
dağılımını belirlemede daha ayrıntılı analizler yapılır.
Yüzeysel temelleri analiz ederken, temelin kenarları
boyunca herhangi bir kayma sürtünmesini ihmal etmek ve
tüm yükün tabana iletildiğini kabul etmek geleneksel ve
mantıklıdır. Bu yüzeysel ve derin temeller arasındaki
önemli bir analitik farktır.
 Taban basıncının hesaplanması
Bir yüzeysel temelin tabanı boyunca oluşan taban basıncı (veya
brüt taban basıncı):
P + Wf
q= - uD
A
q=taban basıncı
P=Düşey kolon yükü
Wf=temelin ağırlığı varsa üzerindeki zemin ağırlığını da içerir
A= temelin alanı
uD=Temelin tabanındaki boşluk suyu basıncı
 Taban basıncının hesaplanması
Boşluk suyu basıncı terimi, temelin bir kısmının yeraltı su seviyesi altında olduğu zaman,
suyun kaldırma kuvvetini ifade eder. Eğer yeraltı su seviyesi D’den daha büyük bir derinlikte
ise, o zaman uD=0 olarak alınır.
Sürekli temellerde uygulanan yükler 2000 kN/m gibi birim uzunluk başına kuvvet olarak
ifade edilir. Hesap kolaylığı bakımından bu birim uzunluk b olarak tanımlanır ve genellikle
1m dir (şekil 5.7).

P / b + Wf / b
q= - uD
B

Şekil 5.7. Sürekli temeller üzerindeki yüklerin tanımı

 ÖRNEK
Şekilde 500 kN ‘luk bir kolon yükünü taşıyan 1.5x 1.5 m2 kare bir temel görülmektedir. Taban
basıncını hesaplayınız.

W f = 1.5m x1.5m x1.5m x24 = 81 kN

A = 1.5x1.5 = 2.25 m 2
u D = (1.5 - 1.2)x9.81 = 2.94 kN/ m 2
500 + 81
q= - 2.94 = 255.3 kN/ m 2
2.25
 ÖRNEK
0.7 metre genişliğinde sürekli bir temel 110 kN/m ‘lik bir duvar yükünü desteklemektedir.
Bu temelin tabanı zemin yüzeyinden 0.5 m aşağıdadır ve zeminin birim ağırlığı 17.5 kN/m3
dür. Yeraltı su seviyesin zemin yüzeyinden 10 metre aşağıdadır. Taban basıncını hesaplayınız.

w f / b = 0.7x0.5x 24 = 8.4 kN/ m

110 + 8.4 2
q= - 0 = 169.1 kN/ m
0.7
KAYNAKLAR:
Coduto D.P., Kitch W.A. And Yeung M.R. Foundation Design Principles and Practices, Third
Edition, Pearson
Deprem Yönetmeliği, 2019