SAYFA 1

Tekil temeller

→Şerit temeller

Radyeler

Kazıklı temeller

Ayak temeller

Koson temeller

Sig temeller Temeller Derin temeller Şekil 11.2 Temellerin sınıflandırılması.

Yapı, insanlar tarafından yapılan, zeminle ilişkisi olan, sabit, herhangi bir şeydir (Şekil 11.1) (Golder,
1971). Bina, köprü, yol, baraj, silo, dayanma (istinat) duvarı vb. Yapılara örnek olarak verilebilir.
Yapılara gelen yükler, sabit yükler (kendi ağırlığı, sabit eşya vb.), hareketli yükler, dinamik yükler, kar
yükleri, su basınçlanı, yanal zemin basınçları vb. Olabilir. Yakler, yatay, dişey vb. Olabilir.

Temel, yapı yüklerini zemine aktaran elemandır. Bir temel sistemi, bir veya bir çok temelden
oluşabilir

Temel zemini; yapı yüklerini doğrudan veya temeller vasıtasıyla taşıyan zemin ortamıdır. Yapı
yüklerinin doğrudan taşınması (toprak baraj gibi) durumunda, temel zemini, temel olarak da
adlandirilir. Yapı yüklerinin temeller vasıtasıyla aktanlması durumunda ise, temel zemini ile temel
arasmda, aynılmaz bir karşilikh etkileşim söz konusudur

Temeller, genel olarak iki ana gruba ayrılırlar. Sig temeller ve derin temeller. Şekil 11.2’de temellerin
genel bir simitlandırılması görülüyor.

SIĞ temeller (yüzeysel temeller), yapı yüklerini, zemin yüzüne yakın

Olan sig derinliklere aktanrlar Tekil (münferit temel, pabuc) temeller,

Serit (mütemadi, sürekli temeller ve radye temeller (radye, radye jeneral,

SAYFA 3

Plak temel), sığ temellere örnek olarak verilebilir. Şekil 11.3-11.8’de çeşitli sığ temel tipleri ve
sistemleri görülüyor.
Sayfa 4

a) Duvar veya parde altı şerit temel

Sayfa 5

a) Bir doğrultuda uzanan Spik bir şeril temel sistemi

b) İki doğrultuda uzanan tipik bir şerit femel sistemi (Izgara temel)

Şekil 11.7 Şerit temel sistemleri (Karkas binalarda).

Yapı yükleri, zemin yüzüne yakın zemin ortama güvenli bir şekilde taşıttırılamazsa, zemin ıslah edilir
(stabilizasyon, iyileştirme) veya derin temeller ile, yükler derindeki sağlam tabakaya aktarılır. Kankh
temeller, derin temellere örnek olarak verilebilir (Şekil 11.9).
Sayfa 7

11.2 Bir temelin göçmesi veya temel zemininin kırılması

Bir temeli, sifirdan (0) başlayarak, gittikçe artan bir biçimde yükleyelim (Q. Yük, kN). Yükü temel taban
alanına bölerek zemine uygulanan basıncı bulalım (q-Q/A, basınç, kN/m²) (Şekil11.10).

a) Zemin içinde, üzerinde temeL

Bu basınca bazen brüt basınç (q) da denilir (Şekil 11.10). Net basınç, qe brüt basınç-derinlik basıncı
(zeminde önceden var olan basınç)-q-y,Dr olarak tanımlanır. Bir yandan da, temelin oturmasını
(çökmesini) ölçelim ve oturma

Basınç grafiğini çizelim (Şekil 11.11).

Uggen kama
Kinima yüzeylen Zemin hareket yarilari
Termel
Kabarma
Emin taşıma gücü (Gemin) YOK (basing) (N/m2)
Gücü (sinir) -Göçme
Sekil 11.11 Bir temelin göçmen Şekil 11.11’deki oturma yük eğrisinden görüleceği üzere, başlangıçta
yak veya basing arttıkça, oturmalar da artar. Ancak, sınır (nihai, son) taşıma gücüne varıldığında, yük
artırdmasa da oturmalar devam ederek. Büyük değerlere ulaşır ve zemin, kayma yüzeyleri boyunca
kınlarak, semul goger Burada kinian (makaslanan) temel zeminidir. Temelin kendis konimanuş
olabilir. Temelin kendisinin de karitmiast (kesine. Zarobalanma egiline sts) başka koşullarda salasid
Femelin kendisinin
 Sayfa 8

tasarımında (kalınlık, donatı vb.) bu olaylar dikkate alınır. Temellerin tasarımı ayrı bir konudur. Temel
zemininin kırılması ile zemine fazla giren veya yan yatan temel de artık işlev yapamaz. Temelin
kendisinin kınılması (Kolon çevresinde zımbalama, kolon yan yüzlerinden geçen kesitlerde kesilme,
kolon yan yüzleri hizasında altta eğilme çatlakları vb.) temelin kendisinin tasarımında incelenir.
Göçme anında, temelin veya temel zemininin birim alanının (1 m² vb.) taşıyabileceği gerilme (basınç)
değerine, sınır taşıma gücü (q kN/m² vb.) denilir. A (11.1) Qr, temelin göçmesine veya temel
zeminin kınılmasına neden olan toplam yüktür (toplam sınır taşıma gücü veya sınır yük, kN vb.)
(QqsinA). A, temel taban alanını gösteriyor. Temelin yüklenmesi, zeminin kırılması, model taşıma
gücü deneyleri ile de gösterilebilir. Şekil 11.12'de kuma oturan bir model şerit temelin yüklenmesi ve
zeminin kırılması görülüyor.
Sayfa 9

Temel zemininde göçme olması istenmez ve bu olaya karşı belli bir güvenlik (emniyet) olması gerekir.
Emin (emniyetli, güvenli) taşıma gücü (kapasitesi) (zemin emniyet gerilmesi), qemin, kN/m² vb.
Zeminde kırılma meydana gelmeden ve yapıya zarar verebilecek oturmalar oluşmadan, temel
zemininin güvenli olarak taşıyabileceği gerilme (basınç) değeridir. Temellerin tasarımında (Taban
boyutlarının belirlenmesinde), zeminin emin taşıma gücünün (Zemin emniyet gerilmesinin) bilinmesi
gereklidir

Qemi: Zeminin emin taşıma gücü (kN/m² vb.), G, Güvenlik sayısı (taşıma gücü için) 2-5 arasında
değişir. Taşıma gücü için güvenlik sayısı, G. Zeminin ve yapının koşullarına göre seçilir. İyi özelliklere
sahip (taşıma gücü yüksek, oturma eğilimi düşük, iyi öğrenilmiş, nispeten homojen vb.) zeminlerde
veya sıradan yapılarda düşük, sorunlu zemin veya önemli yapılarda yüksek alınır. Bazen, emin taşıma
gücü, aşağıdaki gibi de tanımlanır.

D: Temel derinligi (temel tabami ile zemin yüzeyi arasındaki düşey uzaklık (Şekil 11.11) (D sig
temellerde tipik olarak 1-3 m vb. Olabilir.). 7: Temel derinliği boyunca zeminin birim agirligi.

Bir temel için toplam emin taşıma gücü veya güvenli (emniyeli erminyak. Qu (kN vb), aşağıdaki gibi
yazılabili Zeminde de turi kinima meyl etchilir Genel Kayma
Sayfa 10

Yüzüne kadar uzanırlar. Yanlarda kabarma eğrisinde, kırılma noktası belirgindir.

Yerel kayma kırılmasında (Şekil 11.13b), kırılma yüzeyleri belirgin olmayıp, oturma-yük eğrisinde,
kırılma noktası belirgin değildir. Yanlarda kabarma görülür. Zambalama kayma kırılmasında (Şekil
11.13c), temel, yanlarda kabarma veya kınılma yüzeyleri oluşmadan, göreli olarak büyük oturmaya
uğrar. Oturma-yük eğrisinde, yerel kayma kırılmasına benzer olarak, kırılma noktası belirgin değildir.
Sonuçlar açısından, yerel ve zımbalama kayma kırılmaları aynı grupta düşünülür. Genel kayma
kırılması sıkı veya sert zeminlerde; yerel kayma kırılması ise, gevşek veya yumuşak zeminlerde
meydana gelir. Bu konuda çeşitli ölçütler olup, Dr>0.70 ise genel kayma kırılmasının, Dr<0.30 ise yerel
veya zımbalama kayma kırılmasının meydana geldiği, genel olarak söylenebilir.

a) Genel kayma kenima

b) Yerel kayma kinimas
 Sayfa 11

Bir zeminin emin taşıma gücü çeşitli yöntemlerle belirlenebilir

Taşıma gücü teorileri ile (Terzaghi, Meyerhof, Hansen vb.)

Plaka Yüldeme Deneyl, PLT)

Emin taşıma gücünün belirlenmesi yöntemler Şekil 11.14 Emin (güvenli) taşıma gücünin belirlenme
yöntemleri. 11.3 Terzaghi Taşıma Gücü Teorisi

Zeminin taşıma gücünü belirlemek için bir çok taşıma gücü teorisi vardir (Prandil, 1921; Terzaghi,
1943, Meyerhof, 1951 vb). Birbirine benzer olan bu teorilerden, Terzaghi Taşıma Gücü Teorisi kisac.
Açıklanacaktır. Terzaghi Taşıma Gücü Formüla, şerit temel (iki boyutlu koşullar) için, aşağıdaki
kabuller yapılarak çıkarılmıştır (Şekil 11.15).1 Zemin, Kaninjen izotrop ve yarım sonsuzdur. 21 AB
tabati ban sintumelidir (pimieli rahank 3) Termol tabam altanda, ABC zemin llogen kurma meydana
teli u in temelle bertikan sağıya doğru harckel
Sayfa 12

Eder ve CAB açısı-CBA açısı- zeminin içsel sürtünme açısı)’dir. ABC bölgesine aktif bölge denilir. 4) CD,
CF kırılma yüzey kısımlarn, logaritmik spiraldir. ACF ve ACD bölgeleri geçiş bölgeleri adını alır. 5) BFG,
ADE pasif bölgeler olup, FG, DE kınlma yüzey kısımları, düzlem (doğru)’dir ve FGB açısı FBG açısı= 45°-
6/2 dir. 6) Kırılma yüzeylerinin, temel derinliği (D) içindeki kısmı ihmal edilir ve bunun yerine, temel
taban düzeyinde, PoyDr üniform yayılı yükün (derinlik basıncı, sürşarj) etkidiği düşünülür. Ayrıca,
temel yan yüzleri ile zemin arasındaki sürtünmeler ihmal edilir. Zeminin, genel bir zemin (c-6 zemini)
olduğu düşünülür

ABC kamasının düşey dengesini düşünelim (Şekil 11.16). ABC kamasına aşağıya doğru etkiyen
kuvvetler, Q (sınır yük) ve W (kamanın ağırlığı), aşağıdaki gibi yazılabilir.

Q q B ve W= 1 YB² tan

CB ve CA yüzeylerine etkiyen kohezyon kuvvetleri (C) ise şöyledir. C=cCB c B 2 cos 2 cos
Sayfa 13

Pp, CB ve CA yüzlerine etkiyen, bu yüzlerin normalleri ile şekildeki yönde, sürtünme açısı (zeminin
zeminle olan sürtünme açısı, 8-6) kadar dönen toplam pasif itkiyi göstermektedir. ABC kaması için
düşey denge

Elde edilir. P. Pasif itki; zeminin kohezyonundan ileri gelen Pp. Yayılı yükten Ppq ve zeminin
ağırlığından gelen Ppy bileşenlerinden oluşur. Bunlar, Bağıntı 11.5’de yerine konulup, düzenlenirse,

Bagmiti 11.7. jerit temel di boyutlu durum için) tvin Terraghi Tasnia Ciles Formatadir Bari sekil
Vatsayileri ile Terzaghi Taşıma Gian Famille boy inta durumlar için asagidaki gibi genelleştirilmiştir
Sayfa 14

Temel

Kinima

Temal (Düşey kesit)

Arakesit

Şerit temel (Plan)

Kare temel (Plan

Datos semel (Plan)

Brut ve net hasing kavramlazma kasut olarak, brut sinir tasuma gücü (9), net snur taşıma gücü (q,
brut emin tasuma ged (10) Ve net emin tayar gue benzer biçimde mimansiir
Sayfa 15

Qar Zeminin (Temelin) sınır taşıma gücü (kN/m²), c: Temel zemininin kohezyonu (kN/m²), y: Temel
zemininin birim ağırlığı (kN/m³), B: Temel genişliği (kısa kenar veya çap, m), No, No, N.: Taşıma gücü
katsayıları (boyutsuz) olup, temel zemininin içsel sürtünme açısının bir fonksiyonudurlar. Bunlar,
Tablo 11.1’de görülmektedir

Ki, ki temel şekil katsayıları (boyutsuz) olup, Tablo 11.2’de verilmektedir. Çeşitli biçimlerdeki (Şerit,
kare, daire vb.) temellerin kırılma yüzey miktarları farklı olup (Şekil 11.17), şekil katsayıları da farklı
olur. Po’: Temel taban düzeyindeki düşey efektif gerilme (o’-a-u).

Yeraltı suyunun mevcut olması durumunda; eğer yeraltı su düzeyi, temel taban düzeyinde veya daha
yukarıda ise (Şekil 11.18, 1-1, 3-3 durumlanı), Bağinti 11.8’deki 3. Terimde, y yerine y, batik birim
ağırlık alınır. Eğer, yeraltı su düzeyi, temel tabanından itibaren B kadar aşağıda veya daha derinde ise
(2-2, 4-4 durumları), 3. Terimdeki y yerine, Ya, temel zeminin doğal birim ağırliği, y, alınır. Yeraltı su
düzeyi, temel tabanı ile tabandan itibaren B derinliği arasında ise (5-5 durumu), Y ile y, arasında lineer
interpolasyon (doğrusal ara değer bulma) yapılabilir veya basitlik için, y (7=Y-YY-10) batik birim ağırlık
alinir.

Şekil 11/18 Taşıma geen formülünde çeşitle YASD durumlar Son yıllarda bazı yazarlar, yer alti su
düzeyinin konumu için, B yerine B-D, sleutünün küllamimasmi önermektedirler.
Sayfa 17

Zeminde yerel kayma kınlmasının olacağı değerlendiriliyorsa (Yumuşak veya yumuşağa yakın, gevşek
veya gevşeğe yakın zeminlerde), sınır taşıma gücünde azaltma yapılmalıdır. Azaltma iki türlü abilir.
Birinci yaklaşımda, genel kayma kınılması için verilen Ne, Ng, N, yerine, yerel kayma kırılması için
verilen Ne, N, N, katsayılanı zeminin içsel sürtünme açısı ile (Bazı tablo ve grafiklerde, genel kayma
kırılması için Ne. Ne, N,’nin yanında, Ne, No, N, değerleri de o ile verilmektedir, bunlar burada
verilmiyor.), Bağıntı 11.8’de kullanılır ve Bağıntı 11.8’de c yerine, azaltılmış değer olan c-(2/3)e
kullanılır. İkinci yaklaşımda, içsel sürtünme açısı aşağıdaki gibi azaltıldıktan (6) sonra, 6’ye karşılık
gelen genel kayma kırılması için verilen Ne. Na, N, degerleri kullanılır ve c”, Baginti 11.8’de kullanılır. 2

Cc, tan o—tano veya tan tan o (11.9) Üç eksenli deneyden elde edilen nin, düzlem deformasyon
deneyinden (plane strain) elde edilenden birkaç derece daha küçük olduğu bilinmektedir. Şerit
temellerde ideal olarak kullanılmalıdır.

Bağinti 11.8 incelendiğinde üç terimden oluştuğu görülür. Bunlardan

Birincisi temel zemininin kohezyonunun (c), ikincisi temel derinliğinin

(D), üçüncüsü temel genişliğinin (B) ve temel zemininin ağırlığının (y)

Taşıma gücüne katkısını gösteriyor. İçsel sürtünme açısı (6) ise her üç

Terimde yer alarak (N.. N. N) taşıma gücüne katkı yapıyor. Yani,

Taşıma gücü sadece zeminin özelliklerine bagli değildir, temel ile ilgili

Bilgilere göre de değer almaktadır.

Zemin Mekaniğinde Terzaghi’den sonra bir çok taşıma gücü teorisi ortaya atılmıştır (Meyerhof, Brinch
Hansen, Balla, Vesic vb. 10’dan fazla). Bunların türetilmeleri Terzaghi mekanizmasına (Kirilma
yüzeyleri için kabuller vb.) çok benzer olup, ayni formdadırlar (3 terimli). Bunların taşıma gücü
katsayılan da Terzaghi’ninkilere çok yakın olup, sadece N.lar biraz farklidir. Dünyada genellikle, Tablo
11.1’de verile Güncelleştirilmiş Terzaghi taşıma gücü katsayıları kullanılmaktadır. Bir zeminin
(temelin) taşıma gücünün taşıma gücü formülü ile belirlenmesi için yukanda belirtilen, zemine (c. 6. 7.
Yer altı suyunun
Sayfa 18

Varlığı, derinliği vb.) ve temele (B, L, Df, temel şekli (Kare, daire, dikdörtgen vb.) ait bilgilerin bilinmesi
gerekir. Bu bilgiler, te gel zemini için temsil edici olmalıdır. Bu bilgiler, temel zemininin incelenmesi ile
elde edilir. Temel zemininin incelenmesi, inceleme çukurlarından sondaja kadar değişen yöntemlerle
yapılır. İncelemenin derinliği, anlamlı derinlikten olamaz. Anlamlı derinlik ise, temelin
yüklenmesinden en çok etkilenen derinlik olarak genellikle temel genişliğinin (1.5-2) kati kadardır. Bu
inceleme sırasında zeminden ömekler alınarak, bunlar üzerinde ilgili deneyler (Serbest basınç deneyi,
kesme kutusu veya üç eksenli deney vb.) yapılarak gerekli bilgiler (c, 6. Y vb.) elde edilir. C ve için
laboratuar deneyleri yapma olanağı yoksa, bu değerler ilgili tablolardan yaklaşık olarak alınabilir.
Ancak hesaplanan emin taşıma gücü değerleri, taşıma gücü tabloları ile verilen değerlerle uyumlu
olmalıdır. Zira yüksek o değerleri, çok yüksek taşıma gücü değerleri verebilir.

c. Q. 7, B, D, vb. Arttıkça, taşıma gücü de artar. Yani teorik olarak taşıma gücü sadece zeminle ilgili
bilgilere bağlı değildir, temele ait bilgilere de baglidir. Bunlardan zemine bağlı olan c, 4, y sıkı veya
sert zeminlerde daha yüksek değerlere, gevşek veya yumuşak zeminlerde daha düşük değerlere
sahiptir. Böylece sıkı veya sert zeminlerin daha yüksek taşıma gücüne, gevşek veya yumuşak
zeminlerin daha düşük taşıma gücüne sahip oldukları anlaşılır.

11.4 Arazi denevleri il Emin taşıma gücünün belirlenmesi, arazı deneyleri ile de yapılabilir. Bu amaçla
kullanılan arazi deneylerinin başlıcalan; Standart Penetrasyon Deneyi (SPT), Koni Penetrasyon Deneyi
(CPT), Presiyometre Deneyi (PMT), Plaka Yükleme Deneyi (PLT) vb. Dir. Standart Penetrasyon Deneyi
ile Emin taşıma glienfin, Standart Penetrasyon Deneyi ile belirlenmesi için bir çok yaklaşım olup,
burada başlıca ikisine kisica değinilecektir. Terzaghive Pock (1967), bu hususta bir grafik vermiştir
(Şekil 11.19)
Sayfa 19

Temel genişliği, B (m)

Şekil 11.19 Terzaghi ve Peck (1967) Grafigi.

Bu grafikte, temelin 25 mm’lik toplam (mutlak) oturması dikkate alınarak, zeminin emin taşıma gücü,
izin verilebilir taşıma basıncı q₂, adıyla verilmektedir. Burada, izin verilebilir taşıma basıncı, oturma
koşulunu da kapsadığından, öyle adlandırılmaktadır (Normal olarak sadece emin taşıma gücü, oturma
koşulunu kapsamaz.) ve emin taşıma gücüne karşılık gelmektedir. Terzaghi ve Peck, izin verilebilir
toplam (mutlak) oturmayı, tekil temeller için 25 mm olarak önermektedirler. Bu değer başkaları
tarafından küçük bulunup, daha farklı verilebilmektedir. Bu grafiği kullanırken, temel tabanından
itibaren B veya daha doğru olarak 2B (Tekil temeller için 2B anlamlı derinliği daha iyi temsil ediyor.
Şerit temeller için bunun 3B alınması uygun olur.) kadar bir derinlik boyunca, ortalama SPT sayısı
(Nor) kullanılır. Bunun için 2B derinliği boyunca bulunan alan, eşdeğer dikdörtgene dönüştürülür
Sayfa 20

Şekil 11.20 Nen’nin belirlenmesi.

Şekil 11.19’de yatay cksende temel genişliği, B, işaretlenerek, düşey çıkılır. İlgili SPT sayısına ait eğriye
ulaşılarak, buradan yatayla, izin verilebilir taşıma basıncı, 9, belirlenir. Ortalama SPT sayısı,
grafiktekilere tam uymuyor arada kalıyorsa, interpolasyon (ara değer bulma) yapılır. Radye temeller
için grafikten bulunan taşıma gücü 2 ile çarpılır. Çünkü radyelerde, izin verilebilir mutlak oturma
değeri, gene Terzaghi ve Peck’e göre 50 mm olarak öneriliyor. Eğer temel zemini, yeraltı suyu altında
ise, grafikten bulunan değerin yarısı alınır (Yeraltı suyu taşıma gücünü azaltır.).

Meyerhof, Terzaghi ve Peck in değerlerinin küçük çıktığı, bu nedenle böylece bulunan değerlerin % 50
artinimas (1.5 ile çarpılması) gerektiğini belirtmiştir. Bu yaklaşım, Meyerhof Yöntemi veya
Değiştirilmiş Terzaghi-Peck Yöntemi olarak ayrı bir yöntem olarak bilinir.

Meyerhof, esas olarak emin taşıma güco için aşağıdaki bağıntıyı

Vermiştir.
Sayfa 21

Burada qa: 25 mm’lik izin verilebilir mutlak oturma için izin verilebilir taşıma basıncı (kN/m²), Nort:
temel tabanı altında 2B derinliği boyunca ortalama SPT sayısı (Şekil 11.20), B: Temel genişliği (m), Dr.
Temel derinliği (m). Meyerhof DSB olmasını belirtmiştir.

Günümüzde izin verilebilir mutlak oturma değerleri 25 mm’den daha büyüktür (Bkz. İzin verilebilir
oturma değerleri). Bu nedenle gerek Terzaghi’nin, gerekse Meyerhof’un verdiği izin verilebilir taşıma
basınçları (q.), izin verilebilir oturma değerleri ile orantılı olarak artırılmalıdır.

a) Koni Penetrasyon Deneyi ile

Koni penetrasyon deneyi ile emin taşıma gücünün belirlenmesi için, L’Herminier (1953), şu basit
bağıntıyı vermiştir.
Sayfa 22

Temel taban düzeyinden itibaren, 2B derinliği için ortalama koni uç direnci. Qcorts gemin: kN/m²

Meyerhof, qe ile N arasında şu ilişkiyi vererek, qoort dan elde edilecek Not’nin, Bağıntı 11.10’da
kullanılabileceğini önermiştir.

Burada qe’nin birimi kN/m² dir. N ile qe arasında, literatürde buna benzer, ama farklı ilişkiler de
vardır.

b) Presivometre Deneyi ile

Presiyometre deneyi ile zeminin emin taşıma gücünün belirlenmesinde, aşağıdaki basit bağıntı
verilebilir (Baguelin ve Diğerleri, 1978; vb.)

Pe Temel taban düzeyinden itibaren 28 derinligi boyunca. Ortalama net limit basme:. PMT
deneyinden elde edilen p-z ilişkisi once p-z ilişkisine dönüştürülür. Herhangi bir derinlikteki net limit
basınç, p. Asagidaki baginti le elde edilir.

Dusanalen derinlikte net timit basing, pioli derinlikte limit basing pigili deney derinliginde, kunet
durumunda toplam yaral basme a Dency delinliginde efektif düşey gerilme, K Sakune teki toprak
basmei, katsayıs (gill tablolardan veya yaklaşık olarak 0.5 olarak altinabilir. N. Igih deriptilag su
derinliği (yüksekliği)
Sayfa 23

Plaka Yükleme Deneyi ile

Zeminin emin taşıma gücü, bir arazi deneyi olan plaka yükleme deneyi ile de belirlenebilir. Deney,
temel taban düzeyinde, kare veya daire biçimli çelik bir plakanın, adım adım yüklenmesi ve yükler
altında, plakanın oturmasının ölçülmesi olarak özetlenebilir (Şekil 11.23).

Şekil 11.23 Plaka yükleme deneyi

Plakanin kenar uzunluğu veya çapı 0.3-0.7 m arasındadır. Kalınlıg en az 25 mm (Rijit)’dir. Deney için
açılan çukurun genişliği, plaka genişliğinin en az 5 katı olması gerekir. Böylece, çukur derinliginin,
deney sonuçları üzerine olan etkisi önlenmiş olur. Plaka deney çukurunda
Sayfa 24

Zemin yüzüne yerleştirilir veya bazen B/D-B/D, Plaka, çeşitli biçimlerde yüklenebilir (Şekil 11.24).

Ağırlikler

Hidrolik kriko,

Yükleme kolonu Plaka Oran uygulanır.

Kiriş Plaka Ankraj kazklan

Şekil 11.24 Plaka yükleme deney düzenleni.

Plaka, bir yükleme platformu vasıtasıyla veya bir kiriş vb. Den tepki (reaksiyon) alarak, hidrolik kriko
(veren) ile yüklenebilir. Platformda, ağırlık olarak, kum torbaları, taş, demir, malzeme vb.
Kullanılabilir. Plakanın oturmalan, iki deformasyon saati ile ölçülür. Deformasyon saatleri, plakanın
oturmalarından etkilenmeyecek bir sisteme takılırlar(Şekil 11.25).

Yukleme, ulim adim yapılır Piakanm tahmin edilen sin lasime giten, 5-10 admma bölünerek uygulamr
Her edirda oturmalar durane kadar beklenilir. Şekil 11-26’da, tipik his dendy senus grafigi ortayer.
Sayfa 25

Şekil 11.26 Tipik bir plaka yükleme deney grafigi.

Yüklemeye, zeminde göçme (kırılma) oluşuraya kadar veya plaka emin taşıma gücünün bir kaç katına
kadar devam edilir. Plakanın emin taşıma gücü, plaka sınır taşıma gücünün bir güvenlik sayısına
bölünmesi ile bulunur.

Oturma-yük eğrisinde, kırılma noktası belirgin değilse veya plaka, sınır taşıma gücüne kadar
yüklenmemişse, ampirik bir şekilde, omeğin 10 mm. Lik oturm karşılık gelen plaka taban basing
değerinin yanıst almarak, plakamın emin taşıma gucu belirlenir

Plakanm bir model (küçük) temel olması nedeniyle, temel için. Zeminin entin taşıma gücü,
kohezyonlu zeminlerde,
Sayfa 26

Zeminin özelliklerinin derinlikle değişmediği durumda plaka yükleme deneyi uygun bir deneydir.
Ancak böyle bir duruma nadiren rastlanılır. Zeminin düşey kesiti derinlikle genellikle değişir, sıkça da
tabakalanma görülür. Cines Zemin özelliklerinin (sıkılık, zemin cines kayma direnci parametreleri vb.)
derinlikte değiştiği durumlarda, plaka yükleme deney sonuçları yanıltıcı olur (Şekil 11.27). Çünkü,
plaka yükleme deney sonuçları, yaklaşık (1.5-2)B, derinliğindeki zemin kalınlığımın davranışını yansıtır.
Oysa (1.5-2)B,, çok daha büyük derinlikleri kapsar. Bir temel altında, anlamlı derinlik, D., olayların
(taşıma gücü, oturma vb.) büyük bölümünün meydana geldiği derinlik olarak tanımlanır. Anlamlı
derinlik, genellikle temel taban basınç değerinin % 20’ye azaldığı derinlik olarak tanımlanır.
Boussinesq Çözümü’nden B kenar boyutlu bir kare veya daire alan için anlamlı derinlik (1.5-2)B
kadardır. Anlamlı derinlik şerit temeller için 3B kadardır. Şekil 11.27’deki gibi bir zeminde, plaka
yükleme deneyi yüzey altındaki sıkı çakıldan dolay yüksek taşıma gücü değeri verecektir. Oysa temel,
ağırlıklı olarak taşıma gücü düşük olan yumuşak kile yük aktarmaktadır (güvensiz durum). Bunun tersi
de (yüzeyde yumuşak kii, altında sik çakıl) olabilir tekonomik olmayan durum). Bu ve benzeri
nedenlerden dolayı, plaka yükleme deneyi, gittikçe daha az kullanılmaktadır. 1940’lara kadar plaka
yükleme deneyi, zeminin emin taşına gücünü en syi veren bir deney olarak görülüyordu. Ancak bu
düşünce yukarıda anlattlan nedenlerden Jolay değişmiştir.

Plaka Yukleme Deneyinin ksmes arari deneuleri (Standart Penetrasyon Deneyi (SPTT. Koni
Panctimsyon Deneyi (CPT)
Sayfa 27

11.27 Yanıltici plaka yükleme deneyi.

Plaka yükleme deneyi aynca uzun zaman alması nedeniyle pahalı bir deneydir. Deney için birkaç
kişinin birkaç gün çalışması gereklidir. Yeraltı su düzeyinin altında yapılması, çok gülç, hatta
olanaksızdır, Büyük derinliklerde yapılması zordur.

Plaka yükleme deneyinin bir çok sakıncasını azaltan veya ortadan kaldıran diğer arazi deneyi, vida
(veya vidalt) plaka yükleme deneyidir (Şekil 11.28), Vida plaka yükleme deneyi: birbirine eklenmiş
çelik çubuklarım ucundu yer alan bir vida adımlı, dairesel bir metal plakanm (Cape 0.3 m vb.),
istenilen derinlige, vida gibi döndürülerek indirilmesi. Çabuk kurulabilen ankrajli bir seyyar yükleme
düzeni ile yüklenmesi ve oturmalarının alçülmesi de yapılır (Janhu ve Senneset. 1973: Garga ve Quin,
1974). Bu deney, plaka yukleme deneyine göre daha ucuz, daha az zaman alan, ceşitli derinliklerde ve
yer alt su düzeyinin altında da yapılabilen bir deneydir. Gelecek için umut veren bu deney, geliştirilme
Sayfa 28

11.5 Emin taşıma gücü tablolarıÖnemsiz işlerde veya ilk tasarımlarda, zeminin emin taşıma gücü,
tablolardan belirlenebilir. Temel zemini doğru olarak öğrenildikten sonra, zemin cinsine ve durumuna
karşılık gelen emin taşıma gücü değeri, tablodan alınır. Zemin cinsini (sinifim) ve durumunu (Kum ve
çakıllarda sıkılık-gevşeklik, silt ve killerde sertlik-yumuşaklık) belirlerken, temel altında, genişliğin en
az 1.5 katı kadar bir derinlik incelenmelidir (inceleme çukuru, el veya motorlu burgularla sondaj,
dönel sondaj yb.), Zira, yüzeydeki zemin sıklıkla yanıltıcı olabilmektedir. Tablolar, kaba, tahmini
değerler verirler. Çünkü tablolar, Bağinti 11.8’deki bilgileri (Zeminin kayma direnci parametrelerini,
temel derinliğini, zeminin birim ağırlığını, temel şeklini vb.) dikkate almamaktadir, Tablo 11.3’te,
ortalama bazı bilgiler verilmektedir.
Sayfa 29

Şekil 11.30 Eksantrik yüklü temel Temeller çok çeşitli eksantrikliklere maruz kalabilir. Şekil 11.31’de
en sık rastlanılan çeşitler görülmektedir.
Sayfa 30

Hem merkezi normal kuvvet, hem de eğilme momenti etkisindeki temel, eksantrik olarak etkiyen tek
bir yükle yüklenmiş duruma dönüştürülebilir (Şekil 11.30). Bu durumda, eksantrisite, (diş merkezlilik,
merkez dışılık, teorik eksantrisite vb., e)

Olur. Myy veya AM Ilgili eksene göre (burada y-y ekseni) momentlerin cebirsel toplamı (kNm vb.), N
veya IN: temel tabanına gelen tüm düşey yüklerin toplam (kN vb.). Eksantrisitenin birimi uzunluk
boyutundadır (m vb.),
Sayfa 31

Eksantrik yüklü temel, aym koşullarda, merkezi yüklü temele göre daha az yük taşır. Merkezi yüklü
temelin (şerit) her iki yanında kırılma yüzeyleri meydana gelirken, eksantrik yüklü temelin sadece bir
tarafında (eksantrikligin yer aldığı tarafta veya karşı tarafta) kırılma yüzeyi meydana gelir (Uzuner.
1975, Moroglu. 2002 vb.) (Şekil 11.32). Temel
Sayfa 32

Daima eksantrisite tarafina doğru döner. Taşıma gücü, kabaca kırılma yüzeyleri boyunca, zeminin
kayma direncini yenme gibi düşünülürse, kırılma yüzeyleri daha az olan eksantrik yüklü temelin, daha
az yük taşıdığı söylenebilir (Şekil 11.32).

Merkezi ve eksantrik yüklü temellerde kinlma yüzeyleri Yazılabilir. Ne: eksantrik yüklü temelin toplam
taşıma gücl, N merkezi yüklü temelin toplam taşıma gücü. Eksantrisite artikea, temelin toplam taşıma
güell azahr. Eksantrik yüklü temellerin taşıma gieünü belirlemek için bir kaç yöntem vardır. Aşağıda
bunların başlcalan açıklanmaktadir

a) Geleneksel Yöntem
b) Bu yöntemde, önce temel altindaki taban basine dağrisi, bazı kabullerle belirlenir Temeller,
eğilmeye kara litencien acisindan esnek ve rijit temel dive skive synlabilir. Esack temej, daha
kolay emlebilen mee temeldir Rijit temel, elmey ir görch olarak büyük direnci olan temel
olup, kalin temeldir (Sex 11.34, Esnek temel ogibideen rijt rimel eğilmez, taban: dialem kair
Pratikte ince rudveler, narin sert temeller VD: esnek temel, hetonarme teki temeller.
Betomirme kalin erit
Sayfa 33

Temeller, kalın radyeler vb. Rijit temel kabul edilirler. Esnek ve rijit temellerin yükleme altındaki
oturma, deformasyon ve taban basınç dağılışları farklıdır. Şekil 11.34’de bu davranışlar görülüyor. Bu
davranışlar, kohezyonlu ve kohezyonsuz zeminlerde aynca farklılıklar gösterir.

Şekil 11.33 Ince (Esnek) temele örnek

Şekil 11.34 Esnek ve rigt temellerin davranne ve taban basınç dağılışları Merkezi yüklu rijit
temellerde, taban basınçlarının eğrisel dağılışlan

Yerine, basitlik sağladığı için, ortalama üniform taban basing dagilis kullanılır.
Sayfa 34

İri taneli zeminlere oturan eksantrik yüklü rijit temellerde, taban basınç dağılışı, Şekil 11.35b (Kum,
çakıl)’deki özelliklerini korumakta, ancak dağılışın ağırlık merkezi, eksantrik olarak etkiyen yükün
altına doğru kaymaktadir (Uzuner, 1975), (Şekil 11.35)

Deneysel Kabul Büyük eksantrisite durumu Καρτες · (Temassiz, aralıklı) Küçük eksantrisite durumu
Şekil 11.35 Eksantrik yüklü temelde, tipik basınç dağalışı. Geleneksel yöntemde, eksantrik yüklü rijit
bir temel altındaki basing dağılışlarını belirlemek için şu kabuller yapılmaktadır. 1) Taban basıncının
dağılış biçimi doğrusal (lineer) dir. 2) Dağılışın bileşkesi, eksantrik olarak etken yüke eşittir (Y-0). 3)
Dağılışın bileşkesi ile eksantrik yük, ayni düşey doğrultudadir (2M-0), 4) Zeminle, temel arasında
çekme gerilmesi oluşamaz. Çekme gerilmesi meydana gelen alanda, temel ile zemin teması kaybolur.
Geleneksel yöntemin bu kabullerinin geçerliligi, deneysel çalışmalarla gösterilmiştir (Uzuner, 1975,
1980) Bit yönde eksantriklige maruz bir dikdörtgen temelde, taban basme dağılışları geleneksel
yönteme göre şöyledir Yuk çekirdek icinde (e,<1/6) Boyle bir durumda taban basınç dagilışı yamuk
bicmis olup, Şekil 11.36a da görülüyor.
Sayfa 35

Şekil 11.36 Eksantrik yüklü bir dikdörtgen alan altında, taban basınç dağılışları

Yük çekirdek si üzerinde (özel durum, e-L/6): Bu durumda, taban basınç dağılışı üçgen biçimli
(kopmamış üçgen) olup, en büyük değeri, aşağıda veriliyor(Şekil 11.336b).

Yük çekirdek dışında (e,>1/6): Böyle bir durumda, temel tabant ile zeminin teması, belli bir alanda
kaybolur (Kopmuş üçgen dağılış). Geleneksel yöntemin koşullar çerçevesince, taban basınç dağılışı
oluşur (Şekil 11 36c). Dağilişin en büyük değeri,
Sayfa 37

İki doğrultuda eksantik yüklü dikdörtgen alanlarda eksantrisitenin çekirdek dışında olması durumunda
taban basing dağılışında kopma meydana gelir. Bu durumda taban basınç dağılışını ve kopmuş bölgeyi
belirlemek için grafik yöntemtuzun formüller burada açıklanmamaktadır (Altıntaş, 1987). Bileşke
eksantrikliğin çekirdek dışında kalıp kalmadığı, şekil ölçekli çizilerek, noktanın yeri kontrol edilir.
Ayrıca bu kontrol analitik olarak yapılabilir. Dahası, en küçük gerilmenin negatif çikip çıkmadığı
hesapla anlaşcht.

Geleneksel Yönteme göre, eksantrik yüklu bir temelin taşıyabileceği yük, aşağıdaki kabule göre
belirlenir. Tuhan basınç dağılışının maksimum değeri (G.), zeminin emin tuşuma gücünü (g) veya
başka bir deyişle, merkezi yüklü aynı koşullardaki temelin çemin taşıma gücüinu
Sayfa 38

Ömegin, eksantrisitenin genişlik üzerinde olduğu bir duvar altı şerit temeli, merkezi yüklü aynı temele
göre, Şekil 11.39’daki taralı alanlar kadar daha az yük taşır Genel olarak eksantrisite arttıkça, toplam
taşıma gücü (Toplam sınır veya güvenli yük) azalır (Şekil 11.40).

Şekil 11.40 Yük-eksamtrisite ilişkisi

Araltılmış Genişlik (Boyut) (Veya Yararlı Genişlik Kavraml (Meyerhof, 1953) Yönteml

Meyerhof (1953), eksantrik yüklü bir temelin tassyabileceği yakin,

Eksantrisitenin (zerinde yer aldrei boyanmin 2e kadar azaltılması ile olde

Sayfa 39

Edilen azaltılmış boyutlu temelin, merkezi yüklü olarak taşıyabileceği yüke eşit olduğunu ortaya
atmıştır (Şekil 11.41).

Şekil 11.41 Meyerhof (Azaltılmış Genişlik) Yöntemi.

Ni: BL boyutlu temelin eksantrik olarak taşıyabileceği yük, N₂: B’L boyutlu temelin mertezi olarak
taşıyabileceği yük. İki yönde eksantriklik olması durumunda, er iki boyutta da azaltma yapılır (Şekil
11.41). Kenarlardaki azaltmalar sonucu, yeni durumda kisa kenar, önceki durumdaki eski kısa kenar
olmayabilir.

Dikkat edilirse Azaltılmış Boyut Yöntemi, temelin taban basınç

Dağılışı ile ilgilenmeyip, yüklerle ilgileniyor. Bu yöntem, azaltılmış

Boyutlu temelin taban basing dağılışım üniform kabul ediyor, eksantrik

Yüklü olanın taban basınç dagilisi ile ilgilenmiyor.

Bazı ülkelerde Azalulmuş Boyut Yöntemi, diger başkalarında da Geleneksel Yöntem kullanılsyor. Rijit
temellerin kendilerinin tasarımında her yerde Geleneksel Yöntem (Rijit Kabul) kullanılıyor.
Sayfa 40

Şekil 11.42 Iki yönde eksantrik yüklü temel (Azaltılmış Genişlik Yöntemi).

a) Azaltma Katsayıları Yöntemi

Bu yöntemde, eksantrik yüklü bir temelin taşıyabileceği yükü (N.) belirlemek için; aynı temelin
merkezi yüklenmesi durumunda bulunacak yük (Na), bir azaltma katsayısı (a) ile çarpılır.

A, azaltma katsayısı, eksantrisite (e/B) ve derinlige (DB) bagh olarak deneysel olarak belirlenir. Uzuner
(1975) tarafından, orta sıkı kumda, model şerit temeller üzerinde yapılan deneyler sonucu önerilen
azaltma katsayılan, Şekil 11.43 ve Tablo 11.4’te görülmektedir.
Sayfa41

11.7 Depremler ve Zeminlerin (Temellerin) Taşıma Gücü

Depremler zemine dinamik yük aktarır. Henüz zeminlerin dinamik taşıma gücü konusunda
uygulanabilir bir taşıma gücü förmülü ortaya konmamıştır. Depremlerin zemine olan önemli bir etkisi,
temellerin oturması üzerindedir. Özellikle gevşek, gevşek-orta sıkı, orta sıkı taneli zeminlerde
depremlerin yol açtığı oturma önemlidir. Bu konuda bazı yaklaşımlar vardır.

Depremlerin zeminde yol açtığı en önemli olay sıvılaşma (Bkz. 6. Bölüm)’dir. Bilindiği üzere, özellikle
suya doygun gevşek-orta sıkı arası taneli zeminler, deprem etkileri altında sıvılaşarak taşıma güçlerini
kaybederler. Bu da temellerin (dolayısıyla yapının) göçmesine yol açar. Bu bakımdan sivilaşma riskli
zeminler islah edilmeli veya kazıklı temel yapımına gidilmelidir

11.8 Zeminin (temelin) taşıma gücünün artırılması

Bir zemin ortamının, düşünülen yapıyı taşıma gücü ve oturma açılarından güvenli olarak
taşıyamayacağı anlaşılırsa, çeşitli seçeneklere başvurulabilir. Bunlar, yapının yerinin değiştirilmesi,
derin temel (Kazikh temel vb.) kullanılması, zeminin islah (Stahdizasyum, sağlamlaştırma vb) (On
yükleme, enjeksiyon, agir tokmaklama zemin değişinimesi (Kota zemmin kaldırılarak yerine lys
derecelenmis in taneliceminin kompaksiyonla yerleştirilmesi vb.), podsentetik (de) kallammas vt dir
Baseçenekler, maliyet, eldeki araç geres der
Sayfa 42

Geosentetikler, sentetik hammaddelerden üretilen, geçirimli dokuma (geotekstil), geçirimsiz örtü

(membran) veya ağ (geonet veya geoağ) vb. Türde olan ürünlere verilen genel bir addır.
Geosentetikler, yeni bir malzeme olarak Geoteknik Mühendisliğinde bir çok amaç (Taşıma gücünün
artırılması, drenaj, geçirimsizlik, farklı zemin tabakalarını ayırma vb.) için gittikçe artan bir şekilde
kullanılmaktadır.

Bunlardan taşıma gücü yetersiz olan zeminin taşıma gücünün artırılmasını açıklayabiliriz. Bu amaçla,
geotekstil örtüler (tabakalar), kompaksiyonla yerleştirilen temel zeminine düşeyde aralıklarla yatay
olarak konulur (Şekil 11.44).

Geotekstil örtüler (fabakalar)

Şekil 11.44 Zeminin taşıma gücünün geotekstillerle (Donatlarla) artırılması

Şekil 11.45 Duemine ilma mekanizmas

Geotekstillerin zeminin taşma gücünü artırmalarının mekanizmasına biraz değinelim Şekil 1146 da
görüleceği üzere, geotekstil olmast durumunda da zeminin kurilmasi, geotekstilsis (Donatisiz)
durumdaki gibidir (Şekil 11.45) Temel altında oluyan ve adeta temelin bir parçası gibi harekes eden
Degeri kama aşağıya doğru hareket ederek, bitişik zemini yanlura dogru, onlar da zemini yukar doğru
itures. Sekilde belusilen: Upik kirilma yüzeşten ulaymasına yol açar
Sayfa 43

Yanlarında kabarmalar meydana gelir. Bu sırada geotekstil çekmeye uğrar ve çevresindeki zeminle
arasında tıpkı betonarmedeki gibi (Toprakarme veya donatılı zemin) çekme etkisine ters yönde
sürtünme gerilmeleri oluşur. Geotekstiller bu şekilde kırılmayı zorlaştırarak, toplam sınır taşıma
gücünü veya sınır yükü (Qamir), dolayısıyla da sınır taşıma gücünü (qsinir) artırırlar. Moroğlu, Uzuner
ve Şadoğlu (2005), tek bir geotekstil tabaka kullanarak sıkı, kuma oturan merkezi yüklü model yüzey
şerit temelle yaptıkları deneysel çalışmada, sınır taşıma gücünün (veya sınır yükün), donatısız aynı
zemine göre % 50’den fazla arttığını belirtmişlerdir. Benzer bulgu, başka araştırmacılarca da
belirtilmiştir.