UNIVERZITET „DŽEMAL BIJEDIĆ“ U MOSTARU

GRAĐEVINSKI FAKULTET
ODSJEK GEODEZIJA I GEOINFORMATIKA

INŽENJERSKA GEODEZIJA I
8. Geodetske mreže i vrste mreža u inženjerstvu.

Doc. dr. sc. Jasmin Taletović

E-mail: jasmin.taletovic@hotmail.com
MOSTAR 2021
 Definicija i svrha posebnih kontrolnih mreža
• Zadaća geodetske profesije u projektiranju i izvedbi inženjerskih projekata je
ustanoviti relativne položaje tačaka koje su relevantne za projekt i iskolčiti
osmišljeni projekt na terenu i tako omogućiti njegovu izgradnju.
• Ponekad geodetska se aktivnost proširuje i na period eksploatacije objekta kako
bi se ustanovio stabilnost izgrađenog objekta i njegov utjecaj na okoliš.
• Kod projektovanja i izgradnje te eksploatacije dužnost geodeta svodi se na
precizno pozicioniranje mnoštva tačaka, a ono je moguće samo ako postoji
kontrolna mreža s koje se vrši pozicioniranje.
• Kod rješenja mnogih inženjersko-tehničkih problema geodeti su primorani
kreirati posebnu mrežu tačaka koja će im služiti kao osnova za mjerenje situacija
na terenu, s koje će se obilježiti na terenu glavne tačke projekta i time omogućiti
njegovu izgradnju, i s koje će se u vrijeme eksploatacije moći pratiti stabilnost
izgrađenih objekata, ili eventualni pomaci i deformacije.
• Kontrola i praćenje ne ograničava samo na izgrađene objekte, već i na okoliš, jer
promjene situacija na terenu mogu izazvati neželjene promjene u prirodi, koje
kod krajnjih kriznih situacija mogu voditi i do katastrofa.
 Definicija i svrha posebnih kontrolnih mreža
• Planirani i izgrađeni objekti mogu biti raznih veličina i karaktera
(aerodromi, saobraćajnice, građevinski i industrijska postrojenja, sportski
objekati, tuneli, kanali, brane, urbana područja, prirodni objekti i fenomen
(vulkanske erupcije, tektonske promjene, klizišta, poplavljena područja i
glacijalne aktivnosti).
• Svim ovim projektima zajedničko je ostvarenje osnove pozicioniranja, a to
je kotrolna mreža.
• Većina inženjerskih projekata su lokalnog karaktera i zahtijevaju lokalnu
kontrolnu mrežu.
• Tačke državnog premjera mogu nam poslužiti za inženjerske projekte pod
uslovom da poziciona pouzdanost zadovoljava zahtjeve projekta.
 Definicija isvrha posebnih kontrolnih mreža
• Kod nekih inženjerskih projekata (mostovi i tuneli) zahtjevi tačnosti znatno
nadilaze ono što nam državni premjer može pružiti i kod takvih projekata
kontrolna mreža mora biti isključivo lokalnog karaktera i ne smije se vezati za
državni premjer.
• Takve se kontrolne mreže nazivaju mreže specijalne namjene. U stvarnosti broj
projekata gdje se zahtijevaju mreže specijalnih namjena je mnogo veći nego onih
koji se oslanjaju samo na državi premjer.
• Broj tačaka i oblik lokalne mreže zavisi o karakteru i obimu projekta te
konfiguraciji terena.
• Idealni oblik je kombinacija geodetskih četverokuta i centralnih sistema trokuta,
ali idealni oblici rijetko se mogu ostvariti.
• Poznavanje projekta i njegovih zahtjeva uz brižno rekognosciranje terena vodi do
neke vrste optimalnog rješenja mreže. Treba paziti da najvažnije tačke mreže
budu na geološko stabilnom području, van zone građevinske aktivnosti ali da
istovremeno oblik mreže zadovoljava uvjete pozicione pouzdanosti potrebne za
ostvarenje inženjerskog projekta.
Primjeri geometrijskih oblika kontrolne mreže
Horizontalne 2D mreže
 Definicija i svrha posebnih kontrolnih mreža
• Ako znamo približne koordinate, geodetske instrumente i njihovu preciznost,
vrsta mjerenja, metodom simulacije mogu se izračunati elipse pogrešaka
tačaka kontrolne mreže a priori, prije mjerenja i izjednačenja.
• Ovakva analiza kvalitete mreže je jedna vrsta garancije da će oblik mreže
zajedno sa specificiranim mjerenjima i njihovom preciznosti dati
zadovoljavajuće rezultate.
• Tek kad a priori analiza pokaže da se očekivana tačnost može postići, pristupa
se stabilizaciji pojedinih tačaka mreže.
• Stabilizacija slijedi normalne geodetske zahtjeve, jedino kod tačaka od
posebnog značaja za projekt često se pristupa izgradnji relativno skupih
tačaka s prisilnim centriranjem.
• Kod armirano betonskih i čeličnih stupova ugrađuju se uređaji za prisilno
centriranje standardnih geodetskih instrumenata.
• Takvi stupovi moraju biti solidno usidreni na terenu kako temperaturne razlike
ne bi uzrokovale pomake tačke.
 Definicija i svrha posebnih kontrolnih mreža
• Terenska mjerenja kontrolne mreže sastoje se od opažanja koja su u skladu
s dimenzijom i svrhom mreže.
• Kod 1D mreža, t.j. visinskih mreža, visinske razlike su dobivene geometrijskim
ili trigonometrijskim nivelmanom.
• Kod pozicionih 2D mreža mjerenja se sastoje ili od kosih dužina, koje trebamo
reducirati na elipsoid, ili neku konformnu projekciju, uglova, pravaca, azimuta,
ili horizontalnih vektora dobivenih GNSS-om.
• Kod prostornih 3D mreža imamo kombinaciju mjerenja iz 1D i 2D mreža,
visinskih, horizontalnih i kosih mjerenja.
• Kontrolne mreže posebnih namjena mjerene su klasičnim terestričkim
metodama, da bi danas satelitske metode sve više dobile na značajnosti i
upotrebi.
• Metode mjerenja i obrada satelitskih opažanja sve su jednostavnije i
kvalitetnije i tendencija je svakako u povećanju učešća satelitskih mjerenja u
inženjerskoj geodeziji, pogotovo kod uspostave osnovne kontrolne mreže.
Vrste i metode premjera geodetskih mreža
 Geodetske mreža za obilježavanje objekata
• U inženjerskoj geodeziji postavlja se nova mreža čiji je cilj snimanje,
obilježavanje i praćenje gradnje i eksploatacije objekta.
• Važno je da li će mreža za obilježavanje biti slobodna ili neslobodna,
odnosno da li će njena tačnost (oblik i veličina) zavisiti od grešaka mjerenja
(slobodna mreža) ili i od unaprijed datih (fiksnih) veličina (neslobodna).
• Za obilježavanje objekata najčešće se projektuju i izravnavaju slobodne
mreže, jer su mjerenja u ovakvim mrežama tačnija od ranijih mjerenja čiji
bi rezultat ušli u izravnanje mreže.
Unutrašnji i spoljni elementi mreže
• Elementi mreže koji nisu vezani za koordinani sistem (pravci, uglovi, dužine
i visinske razlike) nazivaju se unutrašnji elementi mreže.
• Elementi mreže koji su vezani za koordinatni sistem (koordinate, direkcioni
uglovi i kote) nazivamo spoljni elementi mreže.
 Geodetske mreža za obilježavanje objekata
Slobodna mreža
• Slobodna mreža može imati tri data (fiksna) bilo koja spoljna elementa (npr.
tri koordinate, dvije koordinate i direkcioni ugao, itd.) i ti elementi neće
uticati na oblik i veličinu mreže.
• Dati spoljni elementi će djelovati na njenu rotaciju i translaciju a mreža kao
cjelina neće se mijenjati (i dalje ostaje slobodna).
• U nivelmanskoj mreži može biti dat (fiksan) bilo koji jedan spoljni elemenat
(kota) ali ta kota neće uticati na oblik mreže nego će uticati samo na
translaciju po visini a mreža u cjelini neće se mijenjati.
• Ako je mreža slobodna ona će bez obzira na jednu datu kotu i dalje ostati
slobodna.
 Geodetske mreža za obilježavanje objekata
Neslobodne mreže
• Neslobodne mreže dijelimo u zavisnosti od datih (fiksnih) elemenat koji utiču na oblik i veličinu
mreže.
• Dati elementi mogu biti unutarnji, spoljni ili unutarnji i spoljni.
• Neslobodna mreža sa datim unutarnjim elementima je mreža u kojoj ima datih unutarnjih
elemenata odnosno elemenata koji nisu mjereni i koji će svakako uticati na tačnost (oblik i
veličinu) mreže.
• Neslobodna mreža sa datim spoljnim elementima je takva mreža koja ima datih spoljnih
elemenata koji utiču na tačnost mreže. To znaći da ima više od tri data spoljna elementa.
• Neslobodna mreža sa datim unutarnjim i spoljnim elementima je mreža u kojoj i unutarnji i
spoljni elementi utiču na tačnost mreže.
• Inženjerske mreže najčešće se izravnavaju kao slobodne mreže.
Prilikom postavljanja mreže za obilježavanje trena se pridržavati opštih pravila:
• Projekat mreže se radi na idejnom projektu,
• Mreža mora da obuhvati cijelo gradilište i udovolji njegovim potrebama do kraja gradnje,
• Tačnost mreže mora biti homogena za cijelo gradilište i mora biti 2x veća od tačnosti obilježavanja objekta,
• Treba pojedine dijelove osovine objekta uklopiti u samu mrežu.
 Geodetske mreža za obilježavanje objekata
Pored triangulacijske i poligonske mreže u inženjerskoj geodeziji koriste se i specijalne
mreže:
• Mreža za obilježavanje trasa komunikija
• Mreža regulacionih osovina
• Mreža pravougaonika.
• Mreža za obilježavanje trasa komunikacija prati komunikaciju (cestu, željeznicu, …) a
može biti triangualciona ili poligonaka. Često puta je samo poligonski vlak koji nazivamo
operativni poligon a služi za obilježavanje trase komunikacije. Operativni poligon se
razvija (pruža) duž trase i sa njega se obilježava trasa i oko trase.
• Mreža regulacionih osovina se koristi za obilježavanje naselja. Tačke ove mreže
projektuju se na regulacionom planu po sredini ulica ili njenom jednom kraju. Sa ovakve
mreže iskolčavaju se novoplanirani objekti.
• Mreža pravougaonika najčešće služi za obilježavanje industrijskih objekata, novih
naselja, aerodroma isl. Karakteristika ovih objekata je da se grade na ravnim terenima u
velikim i gustim kompleksima pa i mreža pravougaonika mora biti gusta. Vodi se računa
kod projektovanja mreža da se ne unište tokom gradnje ida nisu u zoni deformacija
terena nastalih usljed kopanja temelja.
 Geodetske mreža za obilježavanje objekata

Geodetske mreža za obilježavanje objekata

Elementi geodetske mreže:
a) Unutrašnji (pravci, dužine, uglovi, visinske razlike)
b) Spoljni (koordinate, direkcioni uglovi, kote)

Geodetske mreže:
1. Slobodne mreže (spoljni elementi)
2. Neslobodne mreže (unutrašnji, spoljni i kombinacija)
3. Specijalne mreže (obilježavanje trasa komunikacija, regulacionih
osovina, pravougaonika)
 Datum i izjednačenje kontrolne mreže posebnih namjena
• Izjednačenje mjerenja u inženjerskoj geodeziji uglavnom se primijenjuje metoda
najmanjih kvadrata u kome se svako mjerenje izrazi kao funkcija nepoznatih
nezavisnih parametara.
• Osnovni parametri su visine repera kod 1D mreža ili koordinate tačaka kod 2D ili 3D
mreža.
• Uslovni model metode najmanjih kvadrata primijenjuje se jedino kod izjednačenja
individualnih poligonih vlakova.
• Minimalni broj parametara koji nam omogućuju računanje koordinata naziva se
datum mreže.
• Kod vertikalnih mreža dovoljno je poznavati visinu samo jednog repera i onda s
mjerenim visinskim razlikama možemo izračunati visine ostalih tačaka. Kod visinske
mreže datum se sastoji od jednog parametra.
• Kod 2D mreže datum se sastoji od tri parametra, ako su mjerene udaljenosti tačaka:
koordinata jedne tačke i direkcionog ugla prema drugoj tački, ili koordinate još jedne
tačke.
 Datum i izjednačenje kontrolne mreže posebnih namjena

• Izjednačenja kontrolnih mreža u kojima je samo datum fiksiran nazivamo

izjednačenja s minimalnom prisilom.
• Ako su u dvo-dimenzionalnoj mreži fiksirane dvije ili više tačaka, onda se
izjednačenje obavlja s punom prisilom.
• Ako datum sačinjavaju sve tačke kontrolne mreže izjednačenje se zove
slobodno.
• Najpoželjniji datumi u inženjerskoj geodeziji su oni koji ne mijenjaju unutarnju
geometriju mreže, a to je izjednačenje slobodne mreže, ili izjednačenje s
minimalnom prisilom.
• Zbog toga se kod preciznih inženjerskih projekata osnovna kontrolna mreža
projekta uvijek izjednačuje ili kao slobodna mreža, ili kao mreža s minimalnom
prisilom.
 Datum i izjednačenje kontrolne mreže posebnih namjena
• Kod izjednačenja kontrolnih mreža posebnih namjena pretežno se upotrebljava
metoda najmanjih kvadrata. Glavna karakteristika modela je definiranje svakog
mjerenja kao eksplicitne funkcije nekih nezavisnih parametara, koja se obično
ne mjere.
• Za vertikalne i horizontalne kontrolne mreže osnovni parametri su visine (kote)
tačaka i ortogonalne koordinate.
• Za numeričko računanje bazičnih parametara visina i koordinata nepoznatih
tačaka, izvjestan broj tih parametara mora biti poznat i proglašen fiksnim,
želimo li izračunati vrijednosti ostalih.
• Minimalan broj parametara koji su potrebni za računanje tvori osnovu ili datum
kontrolne mreže.
• Kod visinskih mreža dovoljno je poznavati visinu jedne tačke da bi se izračunale
visine ostalih. Datum visinskih mreža sačinjava jedan parametar.
 Datum i izjednačenje kontrolne mreže posebnih namjena
• U klasičnim horizontalnim mrežama gdje se opažaju azimuti, pravci, uglovi,
udaljenosti i GNSS vektori najmanje koordinate jedne tačke moramo fiksirati, a
bez GNSS mjerenja uz fiksnu tačku za minimalni datum moramo poznavati i
jedan smjerni ugao, a onda se mogu numerički vrednovati ostali parametri.
• Terenska mjerenja su neovisna o izboru datuma i ona sačinjavaju takozvanu
unutarnju geometriju mreže. Relativni položaji tačaka kontrolne mreže potpuno
su određeni mjerenjima koji ih povezuju.
• Geometriju mreže definiraju mjerenja. Klasična opažanja nisu povezana ni s
kakvim sistemom visina, kod vertikalnih mreža, ili koordinata kod horizontalnih
mreža.
• Čvrsti fiksni okvir visina i koordinata koji nam omogućuje definiciju
parametričkog modela, a koji ne dobivamo iz mjerenja tvori datum kontrolne
mreže.
 Datum i izjednačenje kontrolne mreže posebnih namjena
• Ako je rang matrice normalnih jednadžbi N manji od njene dimenzije, rang(N)< u , to
jest manji od broja nepoznanica, matrica se ne može direktno invertirati, jer je njena
determinanta jednaka nuli.
• Razlika između broja nepoznanica i ranga matrice normalnih jednadžbi zove se defekt
ranga, defekt datuma ili manjak osnove, a označava se simbolom d. Manjak datuma
je minimalni broj koordinatnih patrametara koje moramo fiksirati da bi matrica N
postala nesingulamom i da onda možemo izračunati njezin inverzni oblik.
• Geodetske kontrolne mreže u kojima datum nije strogo definiran zovu se slobodne
mreže. Njihovo rješenje parametrijskim modelom zahtijeva matematičku formulaciju
uvjeta datuma.
• Osim standardnog parametrijskog modela 𝑙መ = 𝑓(𝑥) ො moramo definirati dodatne uvjete
koji će riješti problem datuma. Ti dodatni uvjeti formulirani su uvjetnim modelom, a
njihov broj mora biti jednak defektu ili manjku datuma (d): 𝑙መ = 𝑓1 (𝑥)
ො i 𝑓2 𝑥ො = 0
• Literatura:
• Frankić K. 2011, Inženjerska geodezija, Građevinski fakultet u Sarajevo
• Pašalić, S. 1995, Inženjerska geodezija, Građevinski fakultet u Sarajevu.