(123doc) Kien Thuc Co Ban Mon Ngu Van Lop 6 7 8 9 Thcs Tac Gia Tac Pham Binh Luan

nguyÔn träng hoµn
nhµ xuÊt b¶n ®¹i häc s ph¹m

_____________________________________________________________
lêi nãi ®Çu
Thùc hiÖn Ch¬ng tr×nh Trung häc c¬ së (Ban hµnh kÌm theo QuyÕt ®Þnh sè 03/Q§-
BGD&§T ngµy 24-1-2002 cña Bé trëng Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o), ph¬ng ph¸p d¹y häc m«n
Ng÷ v¨n ®îc ®æi míi theo híng tÝch hîp – trong ®ã träng t©m cña yªu cÇu d¹y häc phÇn V¨n
lµ §äc - hiÓu v¨n b¶n (çc trÝch ®o¹n hoÆc t¸c phÈm v¨n häc trän vÑn, çc v¨n b¶n nhËt
dông). §©y lµ yªu cÇu lÇn ®Çu tiªn ®îc gäi tªn mét çch chÝnh thøc trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷
v¨n, x¸c ®Þnh nh÷ng néi hµm cô thÓ ®Ó häc sinh thùc hiÖn mét chuçi thao t¸c chiÕm lÜnh
gi¸ trÞ t¸c phÈm, híng tíi hiÖu qu¶ hµnh dông vµ kÕt nèi kiÕn thøc víi çc phÇn TiÕng ViÖt,
TËp lµm v¨n.
Nh»m cung cÊp tµi liÖu tham kh¶o cho gi¸o viªn vµ häc sinh vÒ lÜnh vùc nµy, chóng
t«i biªn so¹n bé s¸ch §äc - hiÓu v¨n b¶n (gåm bèn cuèn, theo s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 6, 7, 8,
9). V× ®©y lµ mét lÜnh vùc lÝ thó vµ cã liªn quan tíi nhiÒu b×nh diÖn cña ho¹t ®éng ®äc -
hiÓu, nªn trong mçi cuèn s¸ch, chóng t«i sÏ tr×nh bµy mét sè vÊn ®Ò cã tÝnh kh¸i qu¸t cã liªn
quan ®Õn viÖc thùc hµnh ®äc - hiÓu v¨n b¶n Ng÷ v¨n ë líp ®ã.
Cuèn §äc - hiÓu v¨n b¶n Ng÷ v¨n 6 gåm:
- PhÇn mét: VÒ quan niÖm vµ gi¶i ph¸p ®äc - hiÓu v¨n b¶n Ng÷ v¨n, nhËn thøc bíc
®Çu vÒ lÝ thuyÕt ®äc - hiÓu tríc nhu cÇu ®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc Ng÷ v¨n ë trêng
Trung häc c¬ së.
- PhÇn hai: Thùc hµnh ®äc - hiÓu v¨n b¶n Ng÷ v¨n 6, øng dông quan ®iÓm vµ gi¶i ph¸p
®äc - hiÓu trong nh÷ng bµi cô thÓ, mçi bµi ®îc cÊu t¹o theo ba môc:
I - Gîi ý
II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm
III - Liªn hÖ
Néi dung môc Gîi ý cña mçi bµi häc lµ c«ng viÖc chuÈn bÞ t©m thÕ, cung cÊp nh÷ng
kiÕn thøc c«ng cô ®Ó chiÕm lÜnh môc tiªu cña bµi ®äc - hiÓu, ®ã lµ çc yÕu tè ®Æc trng
thÓ lo¹i, çc th«ng tin chän läc vÒ t¸c gi¶, t¸c phÈm, ®¹i ý, tãm t¾t bµi häc vµ x¸c ®Þnh lêi
kÓ hoÆc çch thøc ®äc v¨n b¶n.
Néi dung môc Gi¸ trÞ t¸c phÈm ®îc h×nh thµnh trªn c¬ së lÝ gi¶i nh÷ng gi¸ trÞ chñ yÕu
(theo thø tù hoÆc tæng hîp) tõ çc c©u hái phÇn ®äc - hiÓu v¨n b¶n cña s¸ch gi¸o khoa, thÓ
nghiÖm mét l« gÝch tiÕp cËn v¨n b¶n (tõ cÊu tróc ®Õn néi dung vµ ý nghÜa).
2
Néi dung môc Liªn hÖ cã kÕt cÊu më, nh»m ®¸p øng nhu cÇu ®a d¹ng: cã thÓ giíi thiÖu
mét v¨n b¶n t¬ng ®¬ng hoÆc gÇn gòi víi bµi häc ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho ngêi ®äc cã ®iÒu
kiÖn so s¸nh; cã thÓ cung cÊp mét sè nhËn ®Þnh tiªu biÓu ®Ó tham kh¶o khi ®¸nh gi¸ vÒ
t¸c gi¶, t¸c phÈm; còng cã thÓ cung cÊp mét bµi v¨n, bµi th¬ viÕt vÒ bµi häc ®ã nh»m giíi
thiÖu mét çch hiÓu hoÆc më réng trêng liªn tëng.
Chóng t«i nghÜ r»ng: Ph¬ng thøc ®äc - hiÓu v¨n b¶n Ng÷ v¨n ch¾c ch¾n kh«ng chØ lµ
®iÒu quan t©m cña mét ç nh©n. RÊt mong çc thÇy, c« gi¸o vµ çc b¹n häc sinh trong qu¸
tr×nh sö dông cuèn s¸ch nµy gãp cho nh÷ng ý kiÕn quý b¸u ®Ó chóng t«i cã dÞp bæ khuyÕt.
Xin ch©n thµnh c¶m ¬n.
Hµ Néi, 2002 - 2003

nguyÔn träng hoµn
3
con rång ch¸u tiªn
(TruyÒn thuyÕt)
I - Gîi ý
1. ThÓ lo¹i:
§äc kÜ Chó thÝch cã dÊu sao () trong s¸ch gi¸o khoa (SGK) vµ ghi nhí mét sè ý
chÝnh:
a) TruyÒn thuyÕt lµ lo¹i truyÖn d©n gian kÓ vÒ çc nh©n vËt vµ sù kiÖn cã liªn quan
®Õn lÞch sö thêi qu¸ khø.
Tuy vËy, truyÒn thuyÕt lµ t¸c phÈm nghÖ thuËt truyÒn miÖng chø kh«ng ph¶i lÞch sö
nªn nã thêng cã yÕu tè tëng tîng, k× ¶o.
TruyÒn thuyÕt thÓ hiÖn quan ®iÓm, th¸i ®é vµ çch ®¸nh gi¸ cña nh©n d©n ®èi víi
çc sù kiÖn vµ nh©n vËt lÞch sö ®îc kÓ.
b) TruyÒn thuyÕt cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi thÇn tho¹i. Çc chi tiÕt hoang ®êng, k×
¶o vèn lµ ®Æc trng cña thÇn tho¹i còng thêng xuyªn ®îc sö dông trong truyÒn thuyÕt lµm
chøc n¨ng "huyÒn ¶o ho¸" çc nh©n vËt, sù kiÖn; thÓ hiÖn sù t«n sïng, ngìng mé cña nh©n
d©n ®èi víi çc nh©n vËt ®· ®i vµo truyÒn thuyÕt. Cã nhiÒu c©u chuyÖn thÇn tho¹i ®îc
"lÞch sö ho¸" ®Ó trë thµnh truyÒn thuyÕt (vÝ dô nh truyÒn thuyÕt thêi çc vua Hïng), ®iÒu
®ã chøng tá sù ph¸t triÓn tiÕp nèi cña truyÒn thuyÕt sau thÇn tho¹i trong lÞch sö v¨n häc
d©n gian. VÒ vÊn ®Ò nµy, t¸c gi¶ KiÒu Thu Ho¹ch trong tiÓu luËn TruyÒn thuyÕt anh hïng
trong thêi k× phong kiÕn cho r»ng: "TruyÒn thuyÕt lµ mét thÓ tµi truyÖn kÓ truyÒn miÖng,
n»m trong lo¹i h×nh tù sù d©n gian; néi dung cèt truyÖn cña nã lµ kÓ l¹i truyÖn tÝch çc
nh©n vËt lÞch sö hoÆc gi¶i thÝch nguån gèc çc phong vËt ®Þa ph¬ng theo quan ®iÓm cña
nh©n d©n; biÖn ph¸p nghÖ thuËt phæ biÕn cña nã lµ khoa tr¬ng, phãng ®¹i, ®ång thêi nã
còng sö dông nh÷ng yÕu tè h ¶o, thÇn k× nh cæ tÝch vµ thÇn tho¹i; nã kh¸c cæ tÝch ë chç
kh«ng nh»m ph¶n ¸nh xung ®ét gia ®×nh, sinh ho¹t x· héi vµ sè phËn ç nh©n mµ thêng ph¶n
¸nh nh÷ng vÊn ®Ò thuéc ph¹m vi quèc gia, d©n téc réng lín; nã kh¸c thÇn tho¹i ë chç nhµo
nÆn tù nhiªn vµ x· héi trªn c¬ së sù thËt lÞch sö cô thÓ chø kh«ng ph¶i hoµn toµn trong trÝ t-
ëng tîng vµ b»ng trÝ tëng tîng" (NhiÒu t¸c gi¶. TruyÒn thèng anh hïng d©n téc trong lo¹i
h×nh tù sù d©n gian ViÖt Nam, NXB Khoa häc x· héi, H., 1971).
c) Çc truyÒn thuyÕt vÒ thêi ®¹i Hïng V¬ng - thêi ®¹i më ®Çu lÞch sö ViÖt Nam (çch
ngµy nay kho¶ng bèn ngh×n n¨m vµ kÐo dµi chõng hai ngh×n n¨m) nh: Con Rång ch¸u Tiªn;
4
B¸nh chng, b¸nh giÇy; S¬n Tinh, Thñy Tinh; Th¸nh Giãng... ®Òu g¾n víi viÖc nhËn thøc vÒ
nguån gèc d©n téc vµ c«ng cuéc dùng níc, gi÷ níc díi thêi çc vua Hïng.
2. §¹i ý:
TruyÒn thuyÕt Con Rång ch¸u Tiªn gi¶i thÝch nguån gèc cao ®Ñp cña ®Êt níc ViÖt
Nam, niÒm tù hµo vµ tinh thÇn ®oµn kÕt g¾n bã gi÷a çc d©n téc kh¸c nhau trªn kh¾p mäi
miÒn Tæ quèc.
3. Tãm t¾t:
Ngµy xa ë miÒn ®Êt L¹c ViÖt cã mét vÞ thÇn thuéc nßi Rång, tªn lµ L¹c Long Qu©n.
Trong mét lÇn lªn c¹n gióp d©n diÖt trõ yªu qu¸i ®· gÆp vµ kÕt duyªn cïng nµng ¢u C¬ vèn
thuéc dßng hä ThÇn N«ng, sèng ë vïng nói cao ph¬ng B¾c. Sau ®ã ¢u C¬ cã mang vµ ®Î ra
çi bäc trong cã mét tr¨m trøng; tr¨m trøng l¹i në ra mét tr¨m ngêi con. V× L¹c Long Qu©n
kh«ng quen sèng trªn c¹n nªn hai ngêi ®· chia nhau mçi ngêi mang theo n¨m m¬i ngêi con, ng-
êi lªn rõng, kÎ xuèng biÓn.
Ngêi con trëng theo ¢u C¬ ®îc t«n lªn lµm vua, xng lµ Hïng V¬ng, ®ãng ®« ë ®Êt
Phong Ch©u, ®Æt tªn níc lµ V¨n Lang. Khi vua cha chÕt th× truyÒn ng«i cho con trëng, tõ
®ã vÒ sau cø cha truyÒn con nèi ®Õn mêi mÊy ®êi, ®Òu lÊy hiÖu lµ Hïng V¬ng.
Do tÝch nµy mµ vÒ sau ngêi ViÖt Nam lu«n tù hµo lµ con ch¸u çc vua Hïng, cã nguån
gèc cao quý "Con Rång ch¸u Tiªn".

1. TruyÒn thuyÕt Con Rång ch¸u Tiªn cã nhiÒu chi tiÕt thÓ hiÖn tÝnh chÊt k× l¹, lín
lao, ®Ñp ®Ï vÒ nguån gèc vµ h×nh d¹ng cña L¹c Long Qu©n vµ ¢u C¬. Tríc hÕt, c¶ hai ®Òu
thuéc dßng dâi çc thÇn. L¹c Long Qu©n lµ con trai thÇn Long N÷ (thêng ë díi níc), ¢u C¬
thuéc dßng hä ThÇn N«ng (ë trªn nói). Thø hai, L¹c Long Qu©n cã søc khoÎ v« ®Þch, cã
nhiÒu phÐp l¹, thêng gióp d©n diÖt trõ yªu qu¸i, d¹y d©n çch trång trät, ch¨n nu«i; ¢u C¬
xinh ®Ñp tuyÖt trÇn.
2. MÆt kh¸c, vÒ viÖc kÕt duyªn cña L¹c Long Qu©n cïng ¢u C¬ vµ chuyÖn ¢u C¬ sinh
në cã nhiÒu ®iÒu k× l¹: Mét vÞ thÇn sèng díi níc kÕt duyªn cïng mét ngêi thuéc dßng hä
ThÇn N«ng ë trªn nói cao; ¢u C¬ kh«ng sinh në theo çch b×nh thêng. Nµng sinh ra mét çi
bäc mét tr¨m trøng, tr¨m trøng l¹i në ra mét tr¨m ngêi con ®Ñp ®Ï l¹ thêng. §µn con kh«ng
cÇn bó mím mµ tù lín lªn nh thæi, mÆt mòi kh«i ng«, khoÎ m¹nh nh thÇn. L¹c Long Qu©n vµ
¢u C¬ chia con ra lµm hai: n¨m m¬i ngêi theo cha xuèng biÓn, n¨m m¬i ngêi theo mÑ lªn nói.
5
Chia nh vËy lµ ®Ó khi cã viÖc g× th× gióp ®ì lÉn nhau.
Theo truyÖn nµy th× ngêi ViÖt lµ con ch¸u çc vua Hïng, thuéc dßng dâi Rång Tiªn.
3. Chi tiÕt tëng tîng, k× ¶o lµ nh÷ng chi tiÕt kh«ng cã thËt. §ã lµ nh÷ng chi tiÕt cã tÝnh
chÊt hoang ®êng, k× l¹. Trong truyÖn truyÒn thuyÕt, nh©n d©n s¸ng t¹o ra nh÷ng chi tiÕt t-
ëng tîng, k× ¶o nh»m dùng lªn nh÷ng c©u chuyÖn thÇn k×, gi¶i thÝch nh÷ng sù kiÖn, sù
viÖc cha thÓ gi¶i thÝch theo çch th«ng thêng hoÆc lµ ®Ó thÇn th¸nh ho¸ çc nh©n vËt mµ
nh©n d©n ngìng mé, t«n sïng.
Trong truyÖn Con Rång ch¸u Tiªn, nh÷ng chi tiÕt nµy cã vai trß t« ®Ëm tÝnh chÊt k× l¹,
®Ñp ®Ï cña çc nh©n vËt (L¹c Long Qu©n vµ ¢u C¬), sù kiÖn ¢u C¬ ®Î ra çi bäc tr¨m
trøng chøng tá ngêi ViÖt cã nguån gèc kh¸c thêng, rÊt cao quý vµ ®Ñp ®Ï. Qua viÖc thÇn k×
ho¸, linh thiªng ho¸ nguån gèc d©n téc, nh©n d©n ta muèn nh¾n nhñ ngêi ®êi sau h·y lu«n
lu«n tù hµo, t«n kÝnh tæ tiªn m×nh. §ång thêi, çc chi tiÕt tëng tîng, k× ¶o còng cã t¸c dông
lµm t¨ng søc hÊp dÉn, vÎ ®Ñp k× ¶o cña c©u chuyÖn.
Nh÷ng chi tiÕt tëng tîng, k× ¶o trong truyÖn võa ph¶n ¸nh mét tr×nh ®é hiÓu biÕt nhÊt
®Þnh ë giai ®o¹n lÞch sö s¬ khai, võa lµ kÕt qu¶ cña ãc tëng tîng phi thêng cña ngêi L¹c
ViÖt.
TruyÖn Con Rång ch¸u Tiªn tuy cã pha trén nhiÒu yÕu tè tëng tîng, k× ¶o nhng vÒ c¬
b¶n ®· gi¶i thÝch, suy t«n nguån gèc cña ®Êt níc ta. §ång thêi truyÖn còng thÓ hiÖn niÒm tù
hµo d©n téc, ý nguyÖn ®oµn kÕt, thèng nhÊt tõ xa xa cña céng ®ång ngêi ViÖt: dï ë bÊt cø
®©u, ®ång b»ng hay miÒn nói, trong nam hay ngoµi b¾c, ngêi ViÖt Nam ®Òu lµ con ch¸u
çc vua Hïng, cã chung dßng dâi "con Rång ch¸u Tiªn", v× thÕ ph¶i biÕt th¬ng yªu, ®ïm bäc
lÉn nhau.
B¸nh chng, b¸nh giÇy

(TruyÒn thuyÕt)
I - Gîi ý
1. §¹i ý:
TruyÒn thuyÕt B¸nh chng, b¸nh giÇy ®Ò cao lßng t«n kÝnh ®èi víi Trêi, §Êt vµ biÕt
¬n s©u s¾c ®èi víi tæ tiªn; ®ång thêi ca ngîi tµi n¨ng s¸ng t¹o cña con ngêi.
6
2. Tãm t¾t:
Vua Hïng V¬ng thø s¸u muèn t×m trong sè hai m¬i ngêi con trai mét ngêi thËt tµi
®øc ®Ó nèi ng«i nªn ®· ra ®iÒu kiÖn: kh«ng nhÊt thiÕt lµ con trëng, ai lµm võa ý nhµ
vua trong lÔ Tiªn v¬ng sÏ ®îc truyÒn ng«i. Çc lang ®ua nhau s¾m lÔ thËt hËu, thËt
ngon ®em vÒ lÔ Tiªn v¬ng.
Lang Liªu, ngêi con trai thø mêi t¸m, rÊt buån v× nhµ nghÌo, chØ quen víi viÖc trång
khoai trång lóa, kh«ng biÕt lÊy ®©u ra cña ngon vËt l¹ lµm lÔ nh nh÷ng lang kh¸c. Sau mét
®ªm n»m méng, ®îc mét vÞ thÇn m¸ch níc, chµng bÌn lÊy g¹o nÕp, ®Ëu xanh vµ thÞt lîn
lµm thµnh hai thø b¸nh lo¹i h×nh trßn, lo¹i h×nh vu«ng d©ng lªn vua. Vua thÊy b¸nh ngon, l¹i
thÓ hiÖn ®îc ý nghÜa s©u s¾c nªn lÊy hai thø b¸nh Êy tÕ Trêi, §Êt vµ lÔ Tiªn v¬ng, ®Æt
tªn b¸nh h×nh trßn lµ b¸nh giÇy, b¸nh h×nh vu«ng lµ b¸nh chng vµ truyÒn ng«i cho Lang
Liªu.
Tõ ®ã, viÖc gãi b¸nh chng vµ b¸nh giÇy cóng lÔ tæ tiªn trë thµnh phong tôc kh«ng thÓ
thiÕu trong ngµy TÕt cña ngêi ViÖt Nam.

1. "Tæ tiªn ta tõ khi dùng níc, ®· truyÒn ®îc s¸u ®êi" – lêi nãi cña vua Hïng x¸c ®Þnh
thêi gian x¶y ra c©u chuyÖn. Vua Hïng chän ngêi nèi ng«i trong hoµn c¶nh ®Êt níc thanh
b×nh vµ nhµ vua ®· giµ. ý ®Þnh cña vua trong viÖc chän ngêi nèi ng«i tøc ph¶i nèi ®îc chÝ
cña vua, kh«ng nhÊt thiÕt lµ con trëng. ChÝnh v× thÕ, nhµ vua dïng h×nh thøc thö tµi ®Ó
chän (nh©n lÔ Tiªn v¬ng, ai lµm võa ý vua sÏ ®îc truyÒn ng«i).
2. Trong sè çc ngêi con cña vua, chØ cã Lang Liªu ®îc thÇn gióp ®ì, v×: MÑ chµng tríc
kia bÞ vua cha ghÎ l¹nh, èm råi chÕt. So víi anh em, chµng lµ ngêi thiÖt thßi nhÊt. MÆt kh¸c,
tuy lµ con vua, nhng "tõ khi lín lªn, ra ë riªng" chµng "chØ ch¨m lo viÖc ®ång ¸ng, trång lóa,
trång khoai" – sèng cuéc sèng nh d©n thêng. §ång thêi, chµng lµ ngêi hiÓu ®îc ý thÇn:
"Trong trêi ®Êt, kh«ng g× quý b»ng h¹t g¹o"; ®ång thêi chµng cã trÝ s¸ng t¹o ®Ó thùc hiÖn
®îc ý ®ã: lÊy g¹o lµm b¸nh ®Ó lÔ Tiªn v¬ng.
3. Hai thø b¸nh cña Lang Liªu ®îc vua cha chän ®Ó tÕ Trêi, §Êt, Tiªn v¬ng vµ Lang Liªu
®îc chän nèi ng«i vua v×: hai thø b¸nh ®ã thÓ hiÖn c«ng søc lao ®éng ch¨m chØ, cÇn cï vµ
thÓ hiÖn sù quý träng nghÒ n«ng, quý träng s¶n phÈm do con ngêi lµm ra; hai thø b¸nh ®ã
thÓ hiÖn ý tëng s¸ng t¹o s©u xa: b¸nh trßn tîng h×nh Trêi, b¸nh vu«ng tîng h×nh §Êt, víi çch
thøc gãi "çc thø thÞt mì, ®Ëu xanh, l¸ dong lµ tîng cÇm thó, c©y cá mu«n loµi" vµ "l¸ bäc
ngoµi, mÜ vÞ ®Ó trong" thÓ hiÖn mèi quan hÖ kh¨ng khÝt gi÷a con ngêi víi thiªn nhiªn
7
trong lèi sèng vµ trong nhËn thøc truyÒn thèng cña ngêi ViÖt Nam; ®ång thêi thÓ hiÖn
truyÒn thèng ®oµn kÕt, g¾n bã vµ tinh thÇn ®ïm bäc nhau gi÷a nh÷ng ngêi d©n ®Êt ViÖt
vèn lµ anh em sinh tõ mét bäc trøng L¹c Long - ¢u C¬.
ViÖc vua Hïng chän Lang Liªu nèi ng«i chøng tá vua träng ngêi võa cã tµi cã ®øc võa cã
lßng hiÕu th¶o; ®ång thêi qua ®ã còng ®Ò cao lao ®éng vµ phÈm chÊt s¸ng t¹o trong lao
®éng cña nh©n d©n.
4. TruyÒn thuyÕt B¸nh chng, b¸nh giÇy cã nhiÒu ý nghÜa, trong ®ã næi bËt nhÊt lµ:
th«ng qua viÖc gi¶i thÝch nguån gèc sù vËt (b¸nh chng, b¸nh giÇy – hai thø b¸nh tiªu biÓu
cho truyÒn thèng v¨n ho¸ Èm thùc cña ngêi ViÖt Nam trong dÞp tÕt cæ truyÒn ViÖt Nam),
truyÖn ®Ò cao trÝ th«ng minh vµ lßng hiÕu th¶o cña ngêi lao ®éng, ®Ò cao nghÒ n«ng.
Qua çch vua Hïng lùa chän ngêi nèi ng«i lµ Lang Liªu, truyÖn cßn ®Ò cao ý thøc t«n kÝnh
tæ tiªn, x©y dùng phong tôc tËp qu¸n trªn c¬ së coi träng nh÷ng gi¸ trÞ s¸ng t¹o thiªng liªng vµ
giµu ý nghÜa cña nh©n d©n, ca ngîi truyÒn thèng ®¹o lÝ cao ®Ñp cña d©n téc ViÖt Nam.
Th¸nh giãng
(TruyÒn thuyÕt)
I - Gîi ý
1. §¹i ý:
TruyÒn thuyÕt Th¸nh Giãng ca ngîi ngêi anh hïng lµng Giãng ®· cã c«ng diÖt giÆc ¢n cøu
níc thêi vua Hïng V¬ng thø s¸u. TruyÖn ®· thÓ hiÖn søc m¹nh cña d©n téc ta, ®ång thêi ph¶n ¸nh
m¬ íc, kh¸t väng cã søc m¹nh v« ®Þch ®Ó ®¸nh ®uæi kÎ thï, b¶o vÖ ®Êt níc cña nh©n d©n ta
thêi xa.
2. Tãm t¾t:
Vµo ®êi vua Hïng V¬ng thø s¸u, ë lµng Giãng cã hai vî chång «ng l·o tuy ch¨m chØ lµm
¨n, l¹i cã tiÕng lµ phóc ®øc nhng m·i kh«ng cã con. Mét h«m bµ vî ra ®ång ím ch©n vµo mét
vÕt ch©n to, vÒ thô thai vµ mêi hai th¸ng sau sinh ra mét cËu con trai kh«i ng«. §iÒu k× l¹ lµ
tuy ®· lªn ba tuæi, cËu ch¼ng biÕt ®i mµ còng ch¼ng biÕt nãi cêi.
GiÆc ¢n xuÊt hiÖn ngoµi bê câi, cËu bÐ bçng cÊt tiÕng nãi xin ® îc ®i ®¸nh giÆc.
CËu lín bæng lªn. Sau khi ¨n hÕt "b¶y nong c¬m, ba nong cµ" do bµ con gom gãp mang
®Õn, cËu bÐ v¬n vai thµnh mét tr¸ng sÜ, mÆc gi¸p s¾t, cìi ngùa s¾t, cÇm roi s¾t x«ng
ra diÖt giÆc. Roi s¾t gÉy, Giãng bÌn nhæ c¶ nh÷ng bôi tre bªn ® êng ®¸nh tan qu©n
8
giÆc.
GiÆc tan, Giãng mét m×nh mét ngùa trÌo lªn ®Ønh nói råi bay th¼ng lªn trêi. Nh©n d©n lËp
®Òn thê, hµng n¨m lËp héi lµng ®Ó tëng nhí. Çc ao hå, nh÷ng bôi tre ®»ng ngµ vµng ãng ®Òu lµ
nh÷ng dÊu tÝch vÒ trËn ®¸nh cña Giãng n¨m xa.

1. Trong truyÒn thuyÕt Th¸nh Giãng cã nhiÒu nh©n vËt (bè mÑ, d©n lµng, vua, sø gi¶...) nh-
ng nh©n vËt chÝnh lµ Th¸nh Giãng. Nh©n vËt nµy ®îc x©y dùng b»ng rÊt nhiÒu chi tiÕt tëng t-
îng cã tÝnh chÊt k× ¶o: sinh ra kh¸c thêng (bµ mÑ chØ ím vµo vÕt ch©n l¹ mµ thô thai); thô thai
®Õn mêi hai th¸ng; ba tuæi mµ ch¼ng biÕt ®i ®øng, nãi cêi; khi giÆc ®Õn th× bçng dng biÕt nãi
vµ lín nhanh nh thæi, søc khoÎ v« ®Þch; ®¸nh tan giÆc l¹i bay vÒ trêi.
2. Çc chi tiÕt ®Æc biÖt trong truyÖn thÓ hiÖn rÊt nhiÒu ý nghÜa. Thø nhÊt. tiÕng nãi ®Çu
tiªn cña Giãng lµ tiÕng nãi ®ßi ®i ®¸nh giÆc. Chi tiÕt nµy chøng tá nh©n d©n ta lu«n cã ý thøc
chèng giÆc ngo¹i x©m. Khi cã giÆc, tõ ngêi giµ ®Õn trÎ con ®Òu s½n sµng ®¸nh giÆc cøu níc.
§©y lµ mét chi tiÕt thÇn k×: cha hÒ biÕt nãi, biÕt cêi, ngay lÇn nãi ®Çu tiªn, chó bÐ ®· nãi rÊt râ
rµng vÒ mét viÖc hÖ träng cña ®Êt níc. Thø hai, Giãng ®ßi ngùa s¾t, roi s¾t, ¸o gi¸p s¾t ®Ó
®¸nh giÆc. Giãng kh«ng ®ßi ®å ch¬i nh nh÷ng ®øa trÎ kh¸c mµ ®ßi vò khÝ, nh÷ng vËt dông ®Ó
®¸nh giÆc. §©y còng lµ mét chi tiÕt thÇn k×. Giãng sinh ra ®· lµ mét anh hïng vµ ®iÒu quan t©m
duy nhÊt cña vÞ anh hïng ®ã lµ ®¸nh giÆc. Thø ba, bµ con lµng xãm vui lßng gãp g¹o nu«i cËu bÐ.
Giãng lµ ®øa con cña nh©n d©n, ®îc nh©n d©n nu«i nÊng, d¹y dç. Søc m¹nh cña Giãng lµ søc
m¹nh cña nh©n d©n, søc m¹nh cña tinh thÇn ®ång søc, ®ång lßng. Thø t, Giãng lín nhanh nh thæi,
v¬n vai thµnh tr¸ng sÜ. §©y còng lµ chi tiÕt thÓ hiÖn søc m¹nh cña nh©n d©n, søc m¹nh cña d©n
téc. Khi hoµ b×nh lµ nh÷ng ngêi lao ®éng rÊt b×nh thêng, nhng khi chiÕn tranh x¶y ra, sù ®oµn
kÕt ®· ho¸ thµnh søc m¹nh b·o tè, phi thêng, vïi ch«n qu©n giÆc. Thø n¨m, GËy s¾t gÉy, Giãng
nhæ tre bªn ®êng ®¸nh giÆc. GËy s¾t lµ vò khÝ cña ngêi anh hïng. Nhng khi cÇn th× c¶ cá c©y
còng biÕn thµnh vò khÝ. §Æc biÖt lµ h×nh tîng c©y tre. C©y tre b×nh dÞ, r¾n ch¾c, ®· tham gia
vµo c«ng cuéc ®¸nh ®uæi qu©n thï tõ ngµy xa, thêi çc vua Hïng dùng níc cho ®Õn m·i sau nµy,
khi ph¶i ®èi ®Çu víi nh÷ng thø vò khÝ tèi t©n cña giÆc Ph¸p, giÆc MÜ, c©y tre vÉn cã nh÷ng
®ãng gãp lín lao, lËp nªn nh÷ng chiÕn c«ng vang déi khiÕn qu©n thï ph¶i khiÕp sî. Thø s¸u, Giãng
®¸nh giÆc xong, cëi ¸o gi¸p s¾t ®Ó l¹i vµ bay th¼ng lªn trêi. Giãng còng nh nh©n d©n hay chÝnh
lµ nh©n d©n, ®¸nh giÆc v× lßng yªu níc, c¨m thï giÆc, s½n sµng hi sinh th©n m×nh mµ kh«ng
®ßi hái ®îc khen thëng hay ban cho danh lîi.
3. ý nghÜa cña h×nh tîng Th¸nh Giãng. Nghe lêi hiÖu triÖu cña sø gi¶, mét cËu bÐ lªn ba
9
®ang kh«ng biÕt nãi biÕt cêi bçng nhiªn lín bæng thµnh tr¸ng sÜ vµ ®ßi ra trËn, dòng m·nh
chiÕn th¾ng kÎ thï - ®ã lµ íc m¬, kh¸t väng, lµ sù kÕt tinh truyÒn thèng dùng níc, gi÷ níc cña
d©n téc ViÖt Nam. Cã thÓ nãi: Th¸nh Giãng lµ h×nh tîng tiªu biÓu cña ngêi anh hïng chèng giÆc
ngo¹i x©m.
Giãng ®îc sinh ra tõ nh©n d©n, do nh©n d©n nu«i dìng. Giãng ®· chiÕn ®Êu b»ng tÊt
c¶ tinh thÇn yªu níc, lßng c¨m thï giÆc cña nh©n d©n. Søc m¹nh cña Giãng kh«ng chØ tîng
trng cho søc m¹nh cña tinh thÇn ®oµn kÕt toµn d©n, ®ã cßn lµ søc m¹nh cña sù kÕt hîp gi÷a
con ngêi vµ thiªn nhiªn, b»ng c¶ vò khÝ th« s¬ vµ hiÖn ®¹i.
Tõ truyÒn thèng ®¸nh giÆc cøu níc, nh©n d©n ta ®· thÇn th¸nh ho¸ nh÷ng vÞ anh hïng
trë thµnh nh÷ng nh©n vËt huyÒn tho¹i, tîng trng cho lßng yªu níc, søc m¹nh quËt khëi cña
d©n téc.
4. Sù thËt lÞch sö ®îc ph¶n ¸nh trong truyÖn Th¸nh Giãng lµ thêi ®¹i Hïng V¬ng.
Trªn c¬ së mét nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp trång lóa níc ®· kh¸ ph¸t triÓn, ngêi d©n V¨n
Lang ®· t¹o nªn c¶ mét nÒn v¨n minh rùc rì, ®ång thêi còng lu«n lu«n ph¶i chèng giÆc
ngo¹i x©m ph¬ng B¾c ®Ó b¶o vÖ ®Êt níc. Bªn c¹nh viÖc cÊy trång lóa níc, nh©n d©n
thêi bÊy giê ®· cã ý thøc chÕ t¹o vò khÝ chèng giÆc tõ chÊt liÖu kim lo¹i (b»ng s¾t).
TruyÒn thuyÕt còng ph¶n ¸nh: trong c«ng cuéc chèng ngo¹i x©m, tõ xa x a, chóng ta ®· cã
truyÒn thèng huy ®éng søc m¹nh cña c¶ céng ®ång, dïng tÊt c¶ çc ph ¬ng tiÖn ®Ó ®¸nh
giÆc.
S¬n Tinh, Thuû Tinh

(TruyÒn thuyÕt)
I - Gîi ý
1. XuÊt xø:
VÒ truyÒn thuyÕt S¬n Tinh, Thuû Tinh, cã ý kiÕn cho r»ng: TruyÖn S¬n Tinh, Thuû
Tinh b¾t nguån tõ kho tµng thÇn tho¹i cæ (thÇn tho¹i vÒ nói T¶n Viªn vµ thÇn tho¹i vÒ s«ng
§µ) nhng ®· ®îc lÞch sö ho¸ ®Ó thµnh mét truyÒn thuyÕt.
2. §¹i ý:
TruyÒn thuyÕt S¬n Tinh, Thñy Tinh gi¶i thÝch hiÖn tîng ma b·o, lò lôt thêng diÔn ra
g©y nh÷ng thiÖt h¹i lín cho cuéc sèng cña nh©n d©n trªn lu vùc s«ng Hång; ®ång thêi thÓ
hiÖn íc m¬ chinh phôc vµ chiÕn th¾ng thiªn nhiªn cña ngêi xa.
10
3. Tãm t¾t:
Hïng V¬ng thø mêi t¸m kÐn rÓ cho MÞ N¬ng. Mét h«m, c¶ S¬n Tinh (thÇn Nói) vµ
Thñy Tinh (thÇn Níc) cïng ®Õn cÇu h«n. Tríc hai chµng trai tµi giái kh¸c thêng, vua bÌn ra
®iÒu kiÖn: h«m sau, ai ®em sÝnh lÔ ®Õn tríc sÏ cho cíi MÞ N¬ng. S¬n Tinh ®Õn tríc, vµ r-
íc ®îc MÞ N¬ng vÒ nói. Thñy Tinh ®Õn sau, ®ïng ®ïng næi giËn, d©ng níc ®¸nh S¬n Tinh.
S¬n Tinh th¾ng, Thñy Tinh ®µnh rót qu©n.
Tõ ®Êy, cø h»ng n¨m, Thñy Tinh vÉn g©y ra ma giã, b·o lôt ®Ó tr¶ thï S¬n Tinh.

1. TruyÖn S¬n Tinh, Thñy Tinh cã thÓ chia thµnh ba ®o¹n. §o¹n mét (tõ ®Çu ®Õn "mçi
thø mét ®«i"): Vua Hïng thø mêi t¸m ra ®iÒu kiÖn kÐn rÓ. §o¹n hai (tiÕp theo ®Õn "thÇn
Níc ®µnh rót qu©n"): Cuéc giao tranh cÇu h«n gi÷a S¬n Tinh vµ Thñy Tinh, kÕt qu¶ S¬n
Tinh th¾ng. §o¹n ba (phÇn cßn l¹i): Cuéc tr¶ thï h»ng n¨m víi S¬n Tinh vµ nh÷ng thÊt b¹i cña
Thñy Tinh.
TruyÖn S¬n Tinh, Thuû Tinh ®îc g¾n víi thêi ®¹i Hïng V¬ng - thêi ®¹i më ®Çu lÞch sö
ViÖt Nam.
2. Trong truyÖn S¬n Tinh, Thñy Tinh cã hai nh©n vËt chÝnh, ®ã lµ S¬n Tinh vµ Thñy
Tinh. Mçi nh©n vËt chÝnh ®ã ®îc miªu t¶ b»ng nh÷ng chi tiÕt nghÖ thuËt tëng tîng, k× ¶o.
– Nh©n vËt S¬n Tinh: "vÉy tay vÒ phÝa ®«ng, phÝa ®«ng næi cån b·i; vÉy tay vÒ
phÝa t©y, phÝa t©y mäc lªn tõng d·y nói ®åi". S¬n Tinh cã thÓ "dïng phÐp l¹ bèc tõng qu¶
®åi, dêi tõng d·y nói, dùng thµnh luü ®Êt, ng¨n chÆn dßng níc lò. Níc s«ng d©ng lªn bao
nhiªu, ®åi nói cao lªn bÊy nhiªu". §©y lµ nh©n vËt tîng trng cho kh¸t väng vµ kh¶ n¨ng kh¾c
phôc thiªn tai cña nh©n d©n ta thêi xa.
– Nh©n vËt Thñy Tinh: "gäi giã, giã ®Õn; h« ma, ma vÒ"; cã thÓ "h« m©y, gäi giã lµm
thµnh gi«ng b·o rung chuyÓn c¶ ®Êt trêi". §©y lµ nh©n vËt tîng trng cho ma b·o, lò lôt thiªn
tai uy hiÕp cuéc sèng cña con ngêi.
3. TruyÖn S¬n Tinh, Thñy Tinh gi¶i thÝch hiÖn tîng lò lôt vµ thÓ hiÖn íc mong chÕ
ngù thiªn tai cña ngêi ViÖt Nam xa.
Sù tÝch hå g¬m
(TruyÒn thuyÕt)
11
I - Gîi ý
1. §¹i ý:
TruyÒn thuyÕt Sù tÝch Hå G¬m ca ngîi cuéc kh¸ng chiÕn chÝnh nghÜa cña nghÜa
qu©n Lam S¬n ®¸nh ®uæi giÆc Minh. Nhê cã søc m¹nh chÝnh nghÜa, hîp ý trêi lßng d©n,
cuéc khëi nghÜa ®· ®i ®Õn th¾ng lîi hoµn toµn.
2. Tãm t¾t:
Thêi giÆc Minh ®« hé níc ta, chóng g©y ra nhiÒu ®iÒu b¹o ngîc. Lª Lîi dùng cê tô
nghÜa t¹i Lam S¬n nhng ban ®Çu thÕ yÕu, lùc máng nªn thêng bÞ thua. §øc Long Qu©n
quyÕt ®Þnh cho nghÜa qu©n mîn thanh g¬m thÇn ®Ó giÕt giÆc.
Mét ngêi ®¸nh ç tªn lµ Lª ThËn ba lÇn kÐo líi ®Òu gÆp mét thanh s¾t, nh×n kÜ ho¸ ra
mét lìi g¬m. Sau ®ã Ýt l©u, Lª Lîi bÞ giÆc ®uæi, ch¹y vµo rõng b¾t ®îc chu«i g¬m n¹m
ngäc trªn c©y ®a, ®em tra vµo lìi g¬m ë nhµ Lª ThËn th× võa nh in, míi biÕt ®ã lµ g¬m
thÇn.
Tõ khi cã g¬m thÇn, nghÜa qu©n ®¸nh ®©u th¾ng ®Êy, cuèi cïng ®¸nh tan qu©n x©m
lîc.
Mét n¨m sau khi th¾ng giÆc, Lª Lîi ®i thuyÒn ch¬i hå T¶ Väng; Long Qu©n sai Rïa
Vµng lªn ®ßi l¹i g¬m thÇn. Tõ ®ã hå T¶ Väng ®æi tªn thµnh hå Hoµn KiÕm.

1. §øc Long Qu©n cho nghÜa qu©n mîn g¬m thÇn v× muèn nghÜa qu©n ®¸nh th¾ng
giÆc.
Long Qu©n lµ mét trong nh÷ng nh©n vËt thÇn k× do nh©n d©n s¸ng t¹o ra. B»ng chi
tiÕt Long Qu©n cho nghÜa qu©n Lª Lîi mîn g¬m thÇn, t¸c gi¶ d©n gian ®· chøng tá r»ng
cuéc khëi nghÜa cña nghÜa qu©n Lam S¬n hîp chÝnh nghÜa, lßng trêi, ®îc nh©n d©n hÕt
lßng ñng hé.
2. Lª Lîi kh«ng trùc tiÕp nhËn g¬m. Ngêi ®¸nh ç nhËn ®îc lìi g¬m díi níc, Lª Lîi nhËn
®îc chu«i g¬m trªn rõng, ®em khíp víi nhau th× "võa nh in". §iÒu ®ã chøng tá søc m¹nh cña
g¬m thÇn thùc chÊt lµ søc m¹nh ®oµn kÕt nh©n d©n ë kh¾p n¬i, trªn mäi miÒn Tæ quèc, tõ
miÒn xu«i cho ®Õn miÒn ngîc, tõ ®ång b»ng cho ®Õn miÒn rõng nói.
Mçi bé phËn cña thanh g¬m ë mét n¬i nhng khi khíp l¹i th× võa nh in, ®iÒu ®ã thÓ
hiÖn sù thèng nhÊt nguyÖn väng, ý chÝ chèng giÆc ngo¹i x©m cña toµn d©n téc.
12
Hai ch÷ "ThuËn Thiªn" (hîp lßng trêi) trªn lìi g¬m thÇn nhÊn m¹nh tÝnh chÊt chÝnh
nghÜa, hîp lßng ngêi, lßng trêi cña nghÜa qu©n Lam S¬n.
3. Søc m¹nh cña g¬m thÇn:
- Tõ khi cã g¬m, nhuÖ khÝ cña nghÜa qu©n ngµy mét t¨ng cao. Søc m¹nh cña g¬m thÇn
lµm cho qu©n Minh b¹t vÝa.
- Tõ bÞ ®éng trèn tr¸nh vµ thêng hay thua trËn, nghÜa qu©n chñ ®éng ®i t×m giÆc
®¸nh vµ ®· chiÕn th¾ng gißn gi·, ®uæi h¼n qu©n Minh vÒ níc.
4. §Êt níc ®· thanh b×nh, Long Qu©n cho Rïa Vµng lªn ®ßi l¹i g¬m. Khi Êy Lª Lîi ®ang
d¹o ch¬i trªn hå T¶ Väng, Rïa Vµng nh« lªn, lìi g¬m ®eo bªn m×nh Lª Lîi ®éng ®Ëy. Rïa
Vµng nãi: "Xin bÖ ha hoµn g¬m l¹i cho Long Qu©n". Vua rót g¬m n©ng vÒ phÝa Rïa
Vµng, Rïa Vµng ngËm lÊy vµ lÆn xuèng níc.
5. ý nghÜa:
TruyÖn Sù tÝch Hå G¬m tríc hÕt gi¶i thÝch tªn gäi cña Hå G¬m (Hoµn KiÕm) nhng
®iÒu chñ yÕu nh©n d©n ta muèn nãi ®Õn lµ tÝnh chÊt chÝnh nghÜa, hîp lßng trêi, ®îc
nh©n d©n ñng hé cña cuéc khëi nghÜa Lam S¬n.
TruyÖn ®Ò cao, suy t«n vai trß cña Lª Lîi, ngêi l·nh ®¹o cuéc khëi nghÜa Lam S¬n ®·
®îc nh©n d©n hÕt lßng ñng hé, cã c«ng ®¸nh ®uæi giÆc, ®em l¹i cho th¸i b×nh cho ®Êt níc,
nh©n d©n.
TruyÖn thÓ hiÖn kh¸t väng cña quÇn chóng nh©n d©n muèn ®îc sèng trong hoµ b×nh,
h¹nh phóc.
6. Mét truyÒn thuyÕt kh¸c cña níc ta còng cã h×nh ¶nh Rïa Vµng lµ An D¬ng V¬ng (hay
cßn gäi lµ truyÖn MÞ Ch©u - Träng Thuû).
H×nh ¶nh Rïa Vµng trong çc truyÒn thuyÕt cña ViÖt Nam tîng trng cho khÝ thiªng
s«ng nói, cho t×nh c¶m vµ trÝ tuÖ cña nh©n d©n.
Rïa Vµng trong truyÖn Sù tÝch Hå G¬m lµ sø gi¶ cña Long Qu©n cã vai trß "ph¸t
ng«n", thÓ hiÖn t×nh c¶m vµ trÝ tuÖ, kh¸t väng hoµ b×nh cña d©n téc.
sä dõa
(TruyÖn cæ tÝch)
13
I - Gîi ý
1. TruyÖn cæ tÝch lµ mét lo¹i truyÖn d©n gian ph¶n ¸nh cuéc sèng h»ng ngµy cña nh©n
d©n ta. Trong truyÖn cã mét sè kiÓu nh©n vËt chÝnh: nh©n vËt bÊt h¹nh (ngêi må c«i, con
riªng, ngêi em ót, ngêi cã h×nh d¹ng xÊu xÝ,...), nh©n vËt cã tµi n¨ng k× l¹, nh©n vËt th«ng
minh, nh©n vËt ngèc nghÕch, nh©n vËt lµ ®éng vËt (çc con vËt biÕt nãi n¨ng, cã ho¹t ®éng
vµ tÝnh çch nh con ngêi,...).
Trong truyÖn cæ tÝch thêng cã nh÷ng yÕu tè hoang ®êng, k× ¶o, ®ãng vai trß çn c©n
c«ng lÝ, thÓ hiÖn kh¸t väng c«ng b»ng, m¬ íc vµ niÒm tin cña nh©n d©n vÒ sù chiÕn
th¾ng cña çi thiÖn ®èi víi çi ¸c, çi tèt víi çi xÊu.
Theo t¸c gi¶ Chu Xu©n Diªn:
- TruyÖn cæ tÝch ®· n¶y sinh tõ trong x· héi nguyªn thuû, do ®ã cã nh÷ng yÕu tè ph¶n
¸nh quan niÖm thÇn tho¹i cña nh©n d©n vÒ çc hiÖn tîng tù nhiªn vµ x· héi cã ý nghÜa ma
thuËt. Song truyÖn cæ tÝch ph¸t triÓn chñ yÕu trong x· héi cã giai cÊp nªn chñ ®Ò chñ yÕu
cña nã lµ chñ ®Ò x· héi, ph¶n ¸nh nhËn thøc cña nh©n d©n vÒ cuéc sèng x· héi mu«n mµu
mu«n vÎ víi nh÷ng xung ®ét ®Æc trng cho çc thêi k× lÞch sö khi ®· cã chÕ ®é t h÷u tµi s¶n,
cã gia ®×nh riªng, cã m©u thuÉn giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp.
- TruyÖn cæ tÝch biÓu hiÖn çch nh×n hiÖn thùc cña nh©n d©n ®èi víi thùc t¹i, ®ång
thêi nãi lªn nh÷ng quan ®iÓm ®¹o ®øc, nh÷ng quan niÖm vÒ c«ng lÝ x· héi vµ íc m¬ vÒ
mét cuéc sèng tèt ®Ñp h¬n cuéc sèng hiÖn t¹i.
- TruyÖn cæ tÝch lµ s¶n phÈm cña trÝ tëng tîng phong phó cña nh©n d©n, vµ ë mét bé
phËn chñ yÕu, yÕu tè tëng tîng thÇn k× t¹o nªn mét ®Æc trng næi bËt trong ph¬ng thøc ph¶n
¸nh hiÖn thùc vµ íc m¬ (Tõ ®iÓn v¨n häc, tËp II, NXB Khoa häc x· héi, H., 1984).
Bµn vÒ chøc n¨ng cña truyÖn cæ tÝch, Gorki ®· cho r»ng:
"Trªn ®êi nµykh«ng cã çi g× lµ kh«ng cã t¸c dông gi¸o dôc, còng kh«ng lµm g× cã
nh÷ng truyÖn cæ tÝch kh«ng chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè "r¨n d¹y", nh÷ng yÕu tè gi¸o dôc.
Trong çc truyÖn cæ tÝch, ®iÒu tríc tiªn cã t¸c dông gi¸o dôc lµ "sù h cÊu" - çi kh¶ n¨ng k×
diÖu cña trÝ ãc chóng ta cã thÓ nh×n xa vÒ phÝa tríc sù kiÖn. TrÝ tëng tîng phãng tóng cña
nh÷ng ngêi kÓ truyÖn cæ tÝch ®· biÕt ®Õn nh÷ng "tÊm th¶m biÕt bay' hµng chôc thÕ kØ
tríc khi loµi ngêi ph¸t minh ra m¸y bay, ®· tiªn ®o¸n nh÷ng tèc ®é di chuyÓn k× diÖu trong
kh«ng gian tõ rÊt l©u tríc khi cã m¸y h¬i níc, m¸y næ vµ m¸y ®iÖn (Gorki bµn vÒ v¨n häc,
tËp I, NXB V¨n häc, H., 1970).
2. TruyÖn cæ tÝch ®îc chia lµm ba lo¹i:
14
– TruyÖn cæ tÝch vÒ loµi vËt: nh©n vËt chÝnh lµ çc con vËt. Tõ viÖc gi¶i thÝch
nh÷ng ®Æc ®iÓm, thãi quen, quan hÖ cña çc con vËt, t¸c gi¶ d©n gian ®óc kÕt nh÷ng kinh
nghiÖm vÒ thÕ giíi loµi vËt vµ çc vÊn ®Ò ®¹o ®øc, kinh nghiÖm sèng trong x· héi loµi
ngêi.
- TruyÖn cæ tÝch thÇn k×: cã nhiÒu yÕu tè thÇn k×, kÓ vÒ çc nh©n vËt nh ngêi em
ót, ngêi må c«i, ngêi cã tµi n¨ng k× l¹...
- TruyÖn cæ tÝch sinh ho¹t kÓ vÒ sù th«ng minh, s¾c s¶o, tµi ph©n xö cña çc nh©n
vËt g¾n víi ®êi thùc, Ýt cã hoÆc kh«ng cã çc yÕu tè thÇn k×.
3. §¹i ý:
Qua viÖc kÓ vÒ Sä Dõa - mét nh©n vËt dÞ d¹ng xÊu xÝ nhng cã tµi n¨ng ®Æc biÖt ®·
®îc hëng h¹nh phóc cïng c« con ót cña phó «ng, t¸c gi¶ d©n gian thÓ hiÖn nh÷ng íc m¬ c«ng
b»ng x· héi, nªu mét bµi häc s©u s¾c vÒ çch nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ ®ång thêi ®Ò cao nh÷ng
gi¸ trÞ ch©n chÝnh cña con ngêi.
4. Tãm t¾t:
Cã ®«i vî chång giµ, ph¶i ®i ë cho nhµ phó «ng vµ hiÕm muén con çi.
Mét h«m bµ vî vµo rõng h¸i cñi, uèng níc trong çi sä dõa, vÒ nhµ cã mang, Ýt l©u sau
sinh ra mét ®øa bÐ k× dÞ, kh«ng ch©n kh«ng tay, trßn nh mét qu¶ dõa. ThÊy ®øa bÐ biÕt
nãi, bµ gi÷ l¹i nu«i vµ ®Æt lu«n tªn lµ Sä Dõa.
Th¬ng mÑ vÊt v¶, Sä Dõa nhËn thay mÑ ch¨n ®µn bß nhµ phó «ng. CËu ch¨n bß rÊt
giái, con nµo còng bÐo khoÎ. Ba c« con g¸i nhµ phó «ng thay nhau ®a c¬m cho Sä Dõa. Hai
c« chÞ kªnh kiÖu thêng h¾t hñi cËu, chØ cã c« ót ®èi ®·i víi cËu tö tÕ.
Ph¸t hiÖn ra vÎ ®Ñp bªn trong çi vÎ k× dÞ cña Sä Dõa, c« ót ®em lßng th¬ng yªu. Sä Dõa
nhê mÑ ®Õn hái. Phó «ng th¸ch cíi thËt to nhng thÊy Sä Dõa mang ®ñ ®å th¸ch cíi ®Õn,
®µnh ph¶i g¶ c« ót cho Sä Dõa. Sä Dõa hiÖn nguyªn h×nh lµm mét chµng trai trÎ ®Ñp khiÕn
hai c« chÞ v« cïng ghen tøc.
Sä Dõa thi ®ç tr¹ng nguyªn vµ ®îc nhµ vua cö ®i sø níc ngoµi. Tríc khi ®i chµng ®a cho
vî mét hßn ®¸ löa, mét con dao vµ hai qu¶ trøng gµ ®Ó ®Ò phßng tai ho¹.
Sä Dõa ®i v¾ng, hai ngêi chÞ t×m çch h·m h¹i c« ót, ®Èy c« xuèng biÓn hßng cíp
chång em. Nhê cã çc ®å vËt chång ®a cho, c« ót tho¸t chÕt, ®îc chång cøu trªn ®êng ®i sø
vÒ.
Hai vî chång ®oµn tô. Hai c« chÞ thÊy em kh«ng chÕt, xÊu hæ bá nhµ ®i biÖt tÝch.
15
1. Sù ra ®êi cña Sä Dõa cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c thêng. Thø nhÊt, sù mang thai cña bµ
mÑ kh¸c thêng: uèng níc ma ë çi sä dõa bªn gèc c©y to. Thø hai, h×nh d¹ng khi ra ®êi kh¸c
thêng: kh«ng ch©n kh«ng tay, trßn nh mét qu¶ dõa. Thø ba, tuy h×nh d¹ng kh¸c thêng nhng Sä
Dõa biÕt nãi nh ngêi. Lín lªn vÉn kh«ng kh¸c lóc nhá, "cø l¨n l«ng lèc trong nhµ, ch¼ng lµm
®îc viÖc g×".
TruyÖn kÓ vÒ sù ra ®êi cña Sä Dõa, lo¹i nh©n vËt ngay tõ khi ra ®êi ®· mang lèt xÊu
xÝ. ChÝnh sù ra ®êi kh¸c thêng Êy bao hµm kh¶ n¨ng më ra nh÷ng t×nh huèng kh¸c thêng
®Ó ph¸t triÓn cèt truyÖn.
2. Nh÷ng chi tiÕt thÓ hiÖn sù tµi giái cña Sä Dõa: chµng ch¨n bß rÊt giái, thæi s¸o rÊt
hay, tù tin (ch¨n bß, giôc mÑ hái con g¸i phó «ng lµm vî vµ lo ®ñ sÝnh lÔ theo ®iÒu kiÖn
phó «ng ®Æt ra), th«ng minh (thi ®ç tr¹ng nguyªn), cã tµi dù ®o¸n t¬ng lai chÝnh x¸c (khi ®i
xø, ®a cho vî mét hßn ®¸ löa, mét con dao vµ hai qu¶ trøng gµ, dÆn vî ph¶i lu«n gi¾t trong
ngêi).
§äc truyÖn cæ tÝch Sä Dõa, cã thÓ thÊy mèi quan hÖ gi÷a h×nh d¹ng bªn ngoµi vµ
phÈm chÊt bªn trong cña nh©n vËt. VÒ h×nh thøc bÒ ngoµi, Sä Dõa dÞ d¹ng (trßn nh sä dõa)
®èi lËp víi phÈm chÊt bªn trong (th«ng minh, tµi giái). Sù ®èi lËp gi÷a h×nh d¹ng bªn ngoµi
vµ phÈm chÊt bªn trong cña Sä Dõa kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ b¶n chÊt vµ ch©n chÝnh cña con
ngêi, ®ång thêi thÓ hiÖn íc m¬ m·nh liÖt vÒ mét sù ®æi ®êi cña ngêi xa.
3. C« ót lÊy Sä Dõa v×: c« nhËn biÕt ®îc thùc chÊt vÎ ®Ñp bªn trong cña Sä Dõa
"kh«ng ph¶i ngêi phµm trÇn"; c« yªu Sä Dõa ch©n thµnh "cã cña ngon vËt lµ ®Òu giÊu ®em
cho chµng".
Kh¸c víi hai c« chÞ "¸c nghiÖt, kiªu k×, thêng h¾t hñi Sä Dõa; c« ót "hiÒn lµnh, tÝnh
hay th¬ng ngêi, ®èi ®·i víi Sä Dõa rÊt tö tÕ" ngay c¶ khi Sä Dõa míi ®Õn ë ch¨n bß vµ cßn
mang lèt xÊu xÝ. C« ót lµ ngêi th«ng minh, biÕt lo xa vµ xö trÝ kÞp thêi tríc t×nh huèng
hiÓm nguy ®Ó tho¸t n¹n (®©m chÕt ç, khoÐt bông ç chui ra, cä ®¸ vµo nhau bËt löa, níng
ç sèng ¨n qua ngµy, chê cã thuyÒn ®i qua th× gäi vµo cøu). Cã thÓ nãi: ®©y lµ con ngêi
b»ng t×nh th¬ng, t×nh yªu con ngêi ®Ó ®i ®Õn h¹nh phóc, nªn xøng ®¸ng ®îc hëng h¹nh
phóc. Cïng víi sù kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng ®Æc biÖt cña nh©n vËt Sä Dõa, sù t« ®Ëm nh÷ng
phÈm chÊt tèt ®Ñp cña nh©n vËt c« ót chÝnh lµ dông ý cña t¸c gi¶ d©n gian, nh»m thÓ
hiÖn ranh giíi gi÷a çi tèt vµ çi xÊu râ nÐt h¬n.
4. Trong truyÖn, Sä Dõa cã h×nh d¹ng xÊu xÝ nhng cuèi cïng ®· ®îc trót bá lèt, cïng c«
16
ót hëng h¹nh phóc, cßn hai c« chÞ ph¶i bá nhµ trèn ®i. Qua kÕt côc nµy, ngêi lao ®éng xa
thÓ hiÖn nh÷ng m¬ íc vÒ sù ®æi ®êi: Sä Dõa tõ th©n phËn thÊp kÐm, xuÊt th©n trong mét
gia ®×nh ®i ë, dÞ h×nh xÊu xÝ... trë thµnh ngêi ®Ñp ®Ï, cã t×nh th¬ng vµ th«ng minh tµi
giái, ®îc hëng h¹nh phóc. §ång thêi, ®ã còng lµ m¬ íc vÒ sù c«ng b»ng: ngêi th«ng minh, tµi
giái th× ®îc hëng h¹nh phóc, kÎ tham lam, ®éc ¸c th× bÞ trõng trÞ ®Ých ®¸ng.
5. TruyÖn Sä Dõa ®Ò cao, ca ngîi vÎ ®Ñp bªn trong cña con ngêi. Tõ ®ã, truyÖn nªu
mét bµi häc kinh nghiÖm khi ®¸nh gi¸ con ngêi: ph¶i xem xÐt toµn diÖn, kh«ng chØ dõng l¹i
ë biÓu hiÖn bÒ ngoµi. §ã lµ ý nghÜa nh©n b¶n, thÓ hiÖn ®¹o lý truyÒn thèng cña nh©n
d©n. TruyÖn cßn ®Ò cao lßng nh©n ¸i: "Th¬ng ngêi nh thÓ th¬ng th©n". ChÝnh lßng nh©n
¸i sÏ ®em l¹i h¹nh phóc cho con ngêi.
TruyÖn kh¼ng ®Þnh niÒm tin vµo sù chiÕn th¾ng cuèi cïng cña sù c«ng b»ng ®èi víi
nh÷ng bÊt c«ng, kh¼ng ®Þnh sù chiÕn th¾ng cña t×nh yªu ch©n chÝnh ®èi víi sù tham lam,
®éc ¸c.
th¹ch sanh
(TruyÖn cæ tÝch)
I - Gîi ý
1. §¹i ý:
TruyÖn kÓ vÒ Th¹ch Sanh – mét chµng trai nghÌo khæ, sím bÞ må c«i cha mÑ, cã lßng
dòng c¶m phi thêng vµ s½n sµng quªn m×nh v× ngêi kh¸c, sau bao tai ho¹ ®· ®îc vua g¶ c«ng
chóa vµ nhêng cho ng«i b¸u..., qua ®ã t¸c gi¶ d©n gian thÓ hiÖn íc m¬ c«ng lÝ x· héi vµ íc
m¬ vÒ mÉu ngêi lÝ tëng mang ®Çy ®ñ tµi n¨ng, phÈm chÊt cña nh©n d©n.
2. Tãm t¾t:
Th¹ch Sanh vèn lµ th¸i tö (con Ngäc Hoµng), ®îc ph¸i xuèng lµm con vî chång ngêi n«ng
d©n nghÌo khæ nhng tèt bông. Chµng sím må c«i cha mÑ, sèng lñi thñi díi gèc ®a, h¸i cñi
kiÕm sèng qua ngµy.
LÝ Th«ng - mét ngêi hµng rîu thÊy Th¹ch Sanh khoÎ m¹nh bÌn gi¶ vê kÕt nghÜa anh em
®Ó lîi dông. §óng dÞp LÝ Th«ng ®Õn lît ph¶i vµo ®Òn cho ch»n tinh hung d÷ ¨n thÞt, h¾n
bÌn lõa Th¹ch Sanh ®Õn nép m¹ng thay cho m×nh. Th¹ch Sanh ®· giÕt chÕt ch»n tinh. LÝ
Th«ng l¹i lõa cho Th¹ch Sanh bá trèn råi ®em ®Çu ch»n tinh vµo nép cho vua ®Ó lÜnh th-
ëng, ®îc vua phong lµm QuËn c«ng.
17
Nhµ vua cã c«ng chóa ®Õn tuæi kÐn chång. Trong ngµy héi lín, c«ng chóa bÞ ®¹i bµng
khæng lå qu¾p ®i. Qua gèc ®a chç Th¹ch Sanh ®ang ë, nã bÞ chµng dïng cung tªn b¾n bÞ
th¬ng. Th¹ch Sanh lÇn theo vÕt m¸u, biÕt ®îc chç ®¹i bµng ë. Vua mÊt c«ng chóa, v« cïng
®au khæ, sai LÝ Th«ng ®i t×m, høa g¶ con vµ truyÒn ng«i cho. LÝ Th«ng l¹i nhê Th¹ch
Sanh cøu c«ng chóa råi lõa nhèt chµng díi hang s©u.
Th¹ch Sanh giÕt ®¹i bµng, l¹i cøu lu«n th¸i tö con vua Thuû TÒ bÞ ®¹i bµng b¾t giam
trong còi cuèi hang tõ l©u. Theo ch©n th¸i tö, chµng xuèng th¨m thuû cung, ®îc vua Thuû TÒ
kho¶n ®·i rÊt hËu, tÆng nhiÒu vµng b¹c nhng chµng chØ xin c©y ®µn thÇn råi l¹i trë vÒ
gèc ®a.
Tõ khi ®îc cøu vÒ, c«ng chóa kh«ng cêi kh«ng nãi. Hån ch»n tinh vµ ®¹i bµng tr¶ thï, vu
v¹ cho Th¹ch Sanh khiÕn chµng bÞ nhèt vµo ngôc. Chµng ®¸nh ®µn, c«ng chóa nghe thÊy
liÒn khái bÖnh c©m. Th¹ch Sanh ®îc vua cho gäi lªn. Chµng kÓ l¹i râ mäi viÖc. Vua giao
cho chµng xö téi mÑ con LÝ Th«ng. §îc chµng tha bæng nhng hai mÑ con trªn ®êng vÒ ®·
bÞ sÐt ®¸nh chÕt, ho¸ kiÕp thµnh bä hung.
Th¹ch Sanh ®îc nhµ vua g¶ c«ng chóa cho. Çc níc ch hÇu tøc giËn ®em qu©n sang
®¸nh. Th¹ch Sanh l¹i lÊy ®µn ra g¶y khiÕn qu©n ®Þch quy hµng. ¡n kh«ng hÕt niªu c¬m nhá
cña Th¹ch Sanh, qu©n sÜ mêi t¸m níc kÝnh phôc råi rót hÕt vÒ.
Nhµ vua nhêng ng«i b¸u cho Th¹ch Sanh.

1. Sù ra ®êi vµ lín lªn cña Th¹ch Sanh rÊt kh¸c thêng. Chµng lµ th¸i tö, ®îc Ngäc Hoµng
sai xuèng ®Çu thai. Bµ mÑ mang thai nhiÒu n¨m míi sinh ra Th¹ch Sanh. Sau ®ã, Th¹ch Sanh
l¹i ®îc çc vÞ thÇn xuèng truyÒn cho vâ nghÖ vµ çc phÐp thÇn th«ng.
KÓ vÒ sù ra ®êi vµ lín lªn cña Th¹ch Sanh víi nh÷ng chi tiÕt kh¸c thêng, nh©n d©n ®·
t¹o sù hÊp dÉn cho c©u chuyÖn qua sù khëi ®Çu k× l¹. Nh÷ng nh©n vËt ra ®êi vµ lín lªn
kh¸c thêng sau nµy sÏ lËp ®îc nhiÒu chiÕn c«ng vÜ ®¹i (vÝ dô nh nh©n vËt Hª-ra-clÐt trong
thÇn tho¹i Hi L¹p).
2. Tríc khi ®îc kÕt h«n víi c«ng chóa, Th¹ch Sanh ®· tr¶i qua nhiÒu thö th¸ch: ®i canh
miÕu vµ giÕt chÕt ch»n tinh, xuèng hang diÖt ®¹i bµng cøu c«ng chóa råi l¹i bÞ LÝ Th«ng
lõa nhèt trong hang, hån ch»n tinh vµ ®¹i bµng tr¶ thï, vu v¹ khiÕn Th¹ch Sanh bÞ b¾t nhèt
trong ngôc.
Qua thö th¸ch, Th¹ch Sanh ®· béc lé nh÷ng phÈm chÊt tèt ®Ñp. §ã lµ sù chÊt ph¸c, thËt
18
thµ, vÞ tha, ®Æc biÖt lµ sù dòng c¶m vµ tµi n¨ng kh¸c ngêi.
3. Sù ®èi lËp gi÷a Th¹ch Sanh vµ LÝ Th«ng thÓ hiÖn ë çc chi tiÕt: vÒ tÝnh çch,
Th¹ch Sanh v« t, thËt thµ, vÞ tha, dòng c¶m trong khi LÝ Th«ng lõa läc, x¶o tr¸, vô lîi (kÕt
nghÜa víi Th¹ch Sanh chØ ®Ó lîi dông) vµ v« cïng ®éc ¸c; vÒ hµnh ®éng, Th¹ch Sanh giÕt
ch»n tinh, ®¹i bµng, cøu c«ng chóa, LÝ Th«ng hÌn nh¸t ®Èy Th¹ch Sanh thÕ m¹ng cho m×nh
nhng khi Th¹ch Sanh lËp ®îc c«ng lín th× l¹i t×m çch cíp c«ng.
§ã lµ sù ®èi lËp gi÷a thiÖn vµ ¸c, chÝnh nghÜa vµ gian tµ. Sù chiÕn th¾ng cña Th¹ch
Sanh ®èi víi LÝ Th«ng lµ sù chiÕn th¾ng cña çi ®Ñp, çi thiÖn ®èi víi çi ¸c, çi xÊu.
4. Chi tiÕt tiÕng ®µn trong c©u chuyÖn nµy cã nhiÒu ý nghÜa: gi¶i tho¸t cho Th¹ch
Sanh khái c¶nh tï téi vµ cíi ®îc c«ng chóa, tiÕng ®µn tîng trng cho c«ng lÝ. TiÕng ®µn
khiÕn cho qu©n mêi t¸m níc ch hÇu kh«ng cÇn ph¶i ®¸nh còng thÊt b¹i, tiÕng ®µn khi Êy t-
îng trng cho søc m¹nh cña chÝnh nghÜa.
5. Qua çch kÕt thóc c©u chuyÖn, nh©n d©n ta ®· thÓ hiÖn kh¸t väng vÒ mét cuéc
sèng c«ng b»ng (ë hiÒn gÆp lµnh, ë ¸c gÆp ¸c), nh÷ng ngêi hiÒn lµnh sÏ ®îc sung síng, h¹nh
phóc, nh÷ng kÎ ¸c tÊt yÕu sÏ bÞ trõng trÞ.
§©y lµ kÕt thóc phæ biÕn trong çc c©u chuyÖn cæ tÝch ViÖt Nam: Sä Dõa, C©y tre
tr¨m ®èt, TÊm Çm, C©y khÕ,...
em bÐ th«ng minh
(TruyÖn cæ tÝch)
I - Gîi ý
1. §¹i ý:
Em bÐ th«ng minh thuéc lo¹i truyÖn cæ tÝch sinh ho¹t, kÓ vÒ nh©n vËt th«ng minh –
mét kiÓu nh©n vËt kh¸ phæ biÕn trong truyÖn cæ tÝch ViÖt Nam vµ thÕ giíi.
Kh¸c víi phÇn lín çc c©u chuyÖn cæ tÝch quen thuéc, trong Em bÐ th«ng minh kh«ng
cã çc yÕu tè thÇn k× – ph¬ng tiÖn chñ yÕu gióp t¸c gi¶ d©n gian bªnh vùc ngêi nghÌo, thùc
hiÖn kh¸t väng c«ng lÝ, chÝnh nghÜa. Thay vµo ®ã lµ çc phÈm chÊt trÝ tuÖ cña con ngêi.
Th«ng qua viÖc gi¶i quyÕt çc thö th¸ch (gi¶i ®è), nh©n vËt chÝnh thÓ hiÖn sù th«ng minh,
tµi trÝ h¬n ngêi. T tëng chñ ®¹o trong truyÖn lµ sù ®Ò cao trÝ kh«n vµ kinh nghiÖm d©n
gian, t¹o nªn tiÕng cêi vui vÎ, th©m thuý cña nh©n d©n.
19
2. Tãm t¾t:
Cã «ng vua nä, v× muèn t×m ngêi hiÒn tµi nªn ®· cho mét viªn quan ®i dß la kh¾p c¶ n-
íc. Viªn quan Êy ®Õn ®©u còng ra nh÷ng c©u ®è o¸i o¨m, hãc bóa ®Ó thö tµi.
Mét h«m ®i qua çnh ®ång lµng kia, viªn quan thÊy hai bè con ®ang lµm ruéng bÌn hái
mét c©u rÊt khã vÒ sè ®êng cµy con tr©u cµy ®îc trong mét ngµy. «ng bè kh«ng tr¶ lêi ®îc,
cËu con trai nhanh trÝ hái vÆn l¹i khiÕn viªn quan thua cuéc. BiÕt ®· gÆp ®îc ngêi tµi, viªn
quan nä vÒ bÈm b¸o víi vua. Vua tiÕp tôc thö tµi, b¾t d©n lµng ®ã ph¶i lµm sao cho tr©u
®ùc ®Î ra tr©u con. B»ng çch ®Ó cho nhµ vua tù nãi ra sù v« lÝ trong yªu cÇu cña m×nh,
cËu bÐ ®· cøu d©n lµng tho¸t téi. CËu tiÕp tôc chøng tá tµi n¨ng b»ng çch gi¶i çc c©u ®è
tiÕp theo vµ ®îc nhµ vua ban thëng rÊt hËu.
Vua níc l¸ng giÒng muèn kÐo qu©n sang x©m lîc nhng tríc hÕt muèn thö xem níc ta cã
ngêi tµi hay kh«ng bÌn cho sø gi¶ mang sang mét chiÕc vá èc vÆn thËt dµi vµ ®è x©u sîi
chØ qua. TÊt c¶ triÒu ®×nh kh«ng ai gi¶i ®îc l¹i t×m ®Õn cËu bÐ. Víi trÝ th«ng minh kh¸c
ngêi, l¹i sèng gÇn gòi víi thùc tÕ, cËu bÐ võa ch¬i võa gi¶i ®è, kÕt qu¶ lµ tr¸nh ®îc cho ®Êt
níc mét cuéc chiÕn tranh. Nhµ vua thÊy thÕ bÌn x©y dinh thù ngay c¹nh hoµng cung ®Ó cËu
ë cho tiÖn viÖc hái han ®ång thêi phong cho cËu lµm tr¹ng nguyªn.

1. H×nh thøc dïng çc c©u ®è ®Ó thö tµi con ngêi rÊt phæ biÕn trong çc c©u chuyÖn
cæ tÝch. ViÖc ra c©u ®è vµ gi¶i ®è, liªn kÕt çc sù kiÖn, nh©n vËt xung quanh hÖ thèng
c©u ®è cã nhiÒu t¸c dông, trong ®ã chñ yÕu lµ t¹o ra çc t×nh huèng ®Ó ph¸t triÓn cèt
truyÖn, t¹o søc hÊp dÉn, cuèn hót ngêi ®äc, ngêi nghe. Bªn c¹nh ®ã, tµi n¨ng, phÈm chÊt trÝ
tuÖ cña çc nh©n vËt còng ®îc béc lé trong qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt çc c©u ®è mµ ngêi thêng
kh«ng gi¶i ®îc.
2. Sù mu trÝ, th«ng minh cña em bÐ ®îc thö th¸ch qua bèn lÇn, lÇn sau khã h¬n lÇn tríc:
- LÇn thø nhÊt: tr¶ lêi c©u hái phi lÝ cña viªn quan (kh«ng ai ®i cµy l¹i bá c«ng ®Õm sè
®êng cµy trong mét ngµy).
- LÇn thø hai: thay mÆt d©n lµng ho¸ gi¶i c©u ®è cña vua (b¾t tr©u ®ùc ®Î ra tr©u
con).
- LÇn thø ba: Tr¶ lêi c©u ®è vua giao cho chÝnh m×nh (vua ®· biÕt ngêi tµi lµ ai nªn
kh«ng cÇn ®è c¶ lµng n÷a).
- LÇn thø t: kh«ng ph¶i lµ chuyÖn gi¶i ®è ®Ó kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng. ViÖc gi¶i ®è liªn
20
quan ®Õn vËn mÖnh cña c¶ d©n téc (nÕu kh«ng ai gi¶i ®îc th× tøc lµ ®Êt níc kh«ng cã ngêi
tµi, khã cã thÓ chèng l¹i ®îc thÕ lùc hïng hËu cña giÆc).
3. Trong mçi lÇn ®îc thö th¸ch, em bÐ ®· dïng nh÷ng çch rÊt th«ng minh ®Ó gi¶i ®è.
LÇn thø nhÊt: ®è l¹i viªn quan b»ng mét c©u ®è t¬ng tù (ngùa mét ngµy ®i ®îc mÊy bíc?).
LÇn thø hai: t¹o t×nh huèng ®Ó vua tù nãi ra sù phi lÝ trong yªu cÇu cña m×nh ®èi víi d©n
lµng. LÇn thø ba: ®è l¹i nhµ vua. LÇn thø t: dïng kinh nghiÖm d©n gian ®Ó gi¶i ®è.
§iÒu ®¸ng chó ý lµ khi gi¶i ®è, em bÐ ®· kh«ng dùa vµo çc kiÕn thøc s¸ch vë mµ sö
dông çc kiÕn thøc ngay trong thùc tÕ ®êi sèng. Víi nh÷ng c©u ®è kh«ng thÓ cã lêi gi¶i, em
bÐ ®· ®Èy chÝnh ngêi ®è vµo thÕ bÝ, khiÕn cho c¶ ngêi ra c©u ®è, ngêi chøng kiÕn (vµ
nhÊt lµ çc thÝnh gi¶ cña c©u chuyÖn) bÞ bÊt ngê, th¸n phôc, lµm bËt ra tiÕng cêi vui vÎ.
4. C©u chuyÖn cæ tÝch Em bÐ th«ng minh ®Ò cao phÈm chÊt trÝ tuÖ cña con ngêi, cô
thÓ lµ ngêi lao ®éng nghÌo. §ã lµ trÝ th«ng minh ®îc ®óc rót tõ hiÖn thùc cuéc sèng v« cïng
phong phó. Nh÷ng ngêi n«ng d©n khi xa tuy kh«ng mÊy ai ®îc c¾p s¸ch ®Õn trêng nhng
nh÷ng kinh nghiÖm, nh÷ng kiÕn thøc hä cã ®îc lµ nhê cã cuéc ®êi, trêng häc cña hä lµ trêng
®êi.
B»ng çc t×nh huèng bÊt ngê, truyÖn ®· ®em l¹i cho ngêi ®äc, ngêi nghe nh÷ng tiÕng
cêi vui vÎ, thó vÞ.
c©y bót thÇn

(TruyÖn cæ tÝch Trung Quèc)
I - Gîi ý
1. §¹i ý:
Nhê th«ng minh, say mª, kiªn tr× häc vÏ nªn M· L¬ng – mét cËu bÐ nghÌo cã tµi n¨ng k×
l¹ ®îc thÇn gióp cho c©y bót cã thÓ vÏ ®Ó gióp ®ì ngêi l¬ng thiÖn vµ trõng ph¹t kÎ tµn ¸c.
C©u chuyÖn thÓ hiÖn kh¸t väng cña nh©n d©n vÒ c«ng lÝ x· héi ®ång thêi kh¼ng ®Þnh
gi¸ trÞ cña nghÖ thuËt ch©n chÝnh lµ nh»m phôc vô nh©n d©n lao ®éng.
2. Tãm t¾t:
M· L¬ng lµ cËu bÐ må c«i th«ng minh vµ say mª häc vÏ tõ nhá. Em vÏ kh¾p n¬i trªn nói,
ven s«ng, díi níc, trªn têng... nhng v× nghÌo, dÉu íc ao em vÉn kh«ng mua ®îc bót vÏ.
Mét h«m n»m m¬ em ®îc cô giµ r©u tãc b¹c ph¬ cho chiÕc bót thÇn b»ng vµng. M· L-
21
¬ng c¶m ¬n vµ v« cïng vui síng.
M· L¬ng vÏ chim, chim bay lªn trêi, vÏ ç, ç trên xuèng s«ng. Em vÏ cuèc, vÏ cµy, vÏ ®Ìn,
vÏ thïng móc níc cho ngêi nghÌo.
Tªn ®Þa chñ biÕt chuyÖn bÌn sai ®Çy tí b¾t M· L¬ng vÒ vÏ cho h¾n. BÞ tõ chèi, h¾n
tøc giËn, ®em giam M· L¬ng vµo chuång ngùa vµ bá ®ãi.
M· L¬ng vÏ b¸nh ®Ó ¨n, vÏ lß ®Ó sëi. §Þa chñ tøc giËn sai ®Çy tí giÕt M· L¬ng ®Ó cíp
bót thÇn. M· L¬ng vÏ thang ®Ó trÌo ra ngoµi, vÏ ngùa ®Ó ch¹y trèn, vÏ cung tªn b¾n chÕt tªn
®Þa chñ cÇm dao ®uæi theo.
Dõng ch©n ë mét thÞ trÊn, M· L¬ng vÏ tranh b¸n ®Ó kiÕm sèng. V× s¬ ý em ®Ó lé c©y
bót thÇn. Tªn vua tham lam, tµn ¸c b¾t M· L¬ng vÏ theo ý h¾n. M· L¬ng còng kh«ng chÞu,
em thËm chÝ cßn ch¬i kh¨m nhµ vua. Thay v× vÏ rång, vÏ phîng, M· L¬ng vÏ con cãc ghÎ,
con gµ trôi l«ng. Vua tøc giËn cíp lÊy c©y bót thÇn nhng h¾n vÏ nói vµng th× thµnh ra nói
®¸, vÏ c¶ thái vµng th× thµnh ra con m·ng xµ toan nuèt chöng c¶ vua.
ThÊy kh«ng ¨n thua, vua bÌn xuèng níc dç dµnh vµ høa g¶ c«ng chóa cho M· L¬ng. M·
L¬ng vê ®ång ý råi vÏ biÓn xanh, vÏ thuyÒn rång cho vua cïng c¶ triÒu thÇn ®i ch¬i ng¾m
ç. Cuèi cïng, M· L¬ng vÏ cuång phong d÷ déi nhÊn ch×m thuyÒn rång, ch«n vïi tªn vua tham
lam, ®éc ¸c.
Sau ®ã kh«ng ai biÕt M· L¬ng ®i ®©u. Cã ngêi nãi em ®· trë vÒ quª cò nhng còng cã
ngêi nãi em ®i kh¾p n¬i, dïng c©y bót thÇn ®Ó gióp ®ì nh÷ng ngêi nghÌo.

1. M· L¬ng thuéc kiÓu nh©n vËt cã tµi l¹, lu«n dïng tµi n¨ng ®Ó gióp ®ì mäi ngêi,
chèng l¹i kÎ tham lam, ®éc ¸c... rÊt phæ biÕn trong truyÖn cæ tÝch. Trong truyÖn cæ tÝch
ViÖt Nam cã mét sè nh©n vËt t¬ng tù M· L¬ng nh Th¹ch Sanh, Sä Dõa...
2. M· L¬ng vÏ giái v× em kh«ng nh÷ng cã tµi n¨ng mµ cßn rÊt ham mª häc vÏ. V× cã tµi
l¹i ham mª häc tËp nh vËy nªn M· L¬ng ®· ®îc tiªn «ng tÆng cho c©y bót thÇn cã thÓ gióp
em vÏ ®îc nh÷ng mäi vËt sèng ®éng nh ý muèn. Tuy nhiªn, chØ M· L¬ng míi sö dông ®îc
c©y bót ®ã, ®iÒu ®ã cho thÊy nghÖ thuËt ch©n chÝnh (®îc biÓu hiÖn qua sù thÇn k×)
chØ cã ®îc trong tay nh÷ng ngêi tµi n¨ng, ®øc ®é.
3. Víi nh÷ng ngêi nghÌo, M· L¬ng kh«ng vÏ nh÷ng cña c¶i s½n cã ®Ó hëng thô. Em vÏ
cho hä çi cµy, çi cuèc, çi thïng – nh÷ng vËt dông sinh ho¹t vµ ph¬ng tiÖn lao ®éng ®Ó s¶n
xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt. ViÖc lµm cña M· L¬ng rÊt cã ý nghÜa v× nã gióp cho con ngêi ®ì
22
vÊt v¶ nhng kh«ng v× thÕ mµ coi thêng gi¸ trÞ lao ®éng.
Víi nh÷ng kÎ tham lam, ®éc ¸c, hoÆc lµ M· L¬ng kiªn quyÕt cù tuyÖt (nh ®èi víi tªn
®Þa chñ) hoÆc lµ em chÕ giÔu (vÏ con cãc, con gµ trôi l«ng cho vua) Cuèi cïng em dïng
c©y bót thÇn ®Ó kÕt liÔu bän chóng.
M· L¬ng ®îc çc vÞ thÇn linh tÆng c©y bót thÇn còng cã nghÜa lµ ®îc trao sø mÖnh
gióp ®ì d©n nghÌo, trõ diÖt nh÷ng kÎ tµn ¸c, tham lam.
4. Trong truyÖn cã nhiÒu chi tiÕt lÝ thó vµ gîi c¶m:
– M· L¬ng vÏ chim, chim tung çnh bay vµ cÊt tiÕng hãt. M· L¬ng vÏ ç, ç b¬i léi tung
t¨ng.
– Tªn ®Þa chñ tëng M· L¬ng ®· chÕt ®ãi hoÆc chÕt rÐt nhng em ®· dïng c©y bót
thÇn vÏ b¸nh ®Ó ¨n, vÏ lß ®Ó sëi.
– Vua b¾t M· L¬ng vÏ rång, em vÏ mét con cãc ghÎ, b¾t vÏ phîng em l¹i vÏ mét con gµ
trôi l«ng.
– M· L¬ng gi¶ vê theo ý nhµ vua, em vÏ biÓn, vÏ ç, vÏ c¶ thuyÒn cho vua ®i xem ç, cuèi
cïng em vÏ cuång phong b·o tè nhÊn ch×m tªn vua tham lam.
5. VÒ ý nghÜa, truyÖn C©y bót thÇn thÓ hiÖn íc m¬ cña nh©n d©n cã ®îc søc m¹nh
vµ kh¶ n¨ng k× diÖu ®Ó gióp ®ì nh÷ng ngêi d©n nghÌo lao ®éng hiÖu qu¶ h¬n, ®ång thêi
trõng ph¹t nh÷ng kÎ tham lam, ®éc ¸c. TruyÖn nh»m kh¼ng ®Þnh nghÖ thuËt ch©n chÝnh
lu«n g¾n liÒn víi tµi n¨ng, ®øc ®é, tinh thÇn say mª s¸ng t¹o vµ chØ cã ý nghÜa khi nã phôc
vô cho nh÷ng môc ®Ých chÝnh ®¸ng cña con ngêi. TruyÖn cßn thÓ hiÖn m¬ íc vµ niÒm tin
vµo nh÷ng kh¶ n¨ng k× diÖu cña con ngêi.
«ng l·o ®¸nh ç vµ con ç vµng

(TruyÖn cæ tÝch cña A. Pu-skin)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
"Nh do mét phÐp thÇn th«ng nµo, ngay sau cuéc x©m l¨ng cña Na-p«-lª-«ng, ngay sau khi
nh÷ng ngêi Nga mÆc qu©n phôc ®Æt ch©n lªn thµnh Pa-ri, con ngêi thiªn tµi Êy ®· xuÊt
hiÖn vµ, trong cuéc ®êi ng¾n ngñi cña m×nh, ®· ®Æt nh÷ng nÒn mãng kh«ng g× lay
chuyÓn næi cho tÊt c¶ nh÷ng g× sau nµy sÏ kÕ tôc m×nh trong nghÖ thuËt Nga. Kh«ng cã
23
Pu-skin th× trong mét thêi gian rÊt dµi sÏ kh«ng cã ®îc G«-g«n, Tuèc-ghª-nhi-Ðp, §èt-xt«i-
Ðp-xki – tÊt c¶ nh÷ng con ngêi Nga vÜ ®¹i nµy ®Òu c«ng nhËn Pu-skin lµ vÞ thuû tæ tinh
thÇn cña m×nh.
Pu-skin lµ t¸c gi¶ nh÷ng vÇn th¬ tr÷ t×nh tuyÖt diÖu vÒ nh÷ng c¶m xóc ®»m th¾m vµ
m·nh liÖt, lµ ngêi ®· s¸ng t¹o nh÷ng thiªn hïng ca hïng tr¸ng vµ ®Çy trÝ tuÖ nh Ngêi kÞ sÜ
®ång, P«n-ta-va, nh÷ng truyÖn cæ tÝch tuyÖt ®Ñp nh Rót-xlan vµ Li-ót-mi-la, Nµng tiªn n-
íc; víi mét giäng trµo phóng s¾c s¶o l¹ lïng, Pu-skin ®· kÓ l¹i b»ng nh÷ng vÇn th¬ uyÓn
chuyÓn, cã mét ©m hëng vang déi, nh÷ng truyÖn cæ tÝch chøa chÊt trÝ th«ng minh cña
nh©n d©n Nga nh truyÖn Con gµ trèng vµng, TruyÖn ngêi ng d©n vµ con ç(1), TruyÖn «ng
cè ®¹o vµ b¸c lµm c«ng Ban-®a; Pu-skin ®· s¸ng t¸c vë kÞch lÞch sö u tó nhÊt cña nÒn v¨n
häc Nga mµ cho ®Õn nay vÉn kh«ng vë nµo s¸nh kÞp: vë B«-rÝt G«-®u-nèp mµ c«ng chóng
MÜ cã lÏ ®· ®îc biÕt qua vë ca kÞch næi tiÕng cña Mu-xèt-xki. Trong lÜnh vùc v¨n xu«i,
Pu-skin ®· viÕt cuèn tiÓu thuyÕt lÞch sö Ngêi con g¸i viªn ®¹i uý. Trong truyÖn nµy, víi çi
nh×n thÊu suèt cña mét nhµ sö häc, Pu-skin ®· x©y dùng nªn mét h×nh tîng sinh ®éng cña
ngêi C«-d¾c £-mª-li-en Pu-g¸t-sèp, ngêi ®· tæ chøc mét trong nh÷ng cuéc khëi nghÜa hïng
vÜ nhÊt cña n«ng d©n Nga. Nh÷ng truyÖn ng¾n Con ®Çm pÝch, §u-brèp-xki, Ngêi coi tr¹m
vµ mét sè truyÖn ng¾n kh¸c ®· ®Æt nÒn mãng cho v¨n xu«i Nga hiÖn ®¹i, m¹nh d¹n ®a vµo
v¨n häc nh÷ng ®Ò tµi míi, vµ trong khi gi¶i tho¸t ng«n ng÷ Nga ra khái ¶nh hëng cña tiÕng
Ph¸p, tiÕng §øc, ®ång thêi còng gi¶i tho¸t nÒn v¨n häc ra khái chñ nghÜa duy c¶m nh¹t nhÏo
mµ nh÷ng t¸c gi¶ tríc Pu-skin ®Òu m¾c ph¶i. Ngoµi ra, Pu-skin còng lµ ngêi ®Æt nÒn t¶ng
cho sù hoµ hîp gi÷a chñ nghÜa l·ng m¹n vµ chñ nghÜa hiÖn thùc, sù hoµ hîp mµ cho ®Õn
nay vÉn lµ ®Æc trng tiªu biÓu cña nÒn v¨n häc Nga, lµm cho nã cã mét ©m hëng riªng, mét
diÖn m¹o riªng...
Sù nghiÖp s¸ng t¸c cña Pu-skin lµ mét dßng th¸c th¬ v¨n réng r·i chãi läi. Pu-skin dêng
nh ®· th¾p lªn mét vÇng th¸i d¬ng míi trªn ®Êt níc gi¸ l¹nh, vµ ¸nh n¾ng cña vÇng th¸i d¬ng
Êy lËp tøc lµm cho nã ph× nhiªu, t¬i tèt lªn. Cã thÓ nãi r»ng tríc Pu-skin ë Nga cha cã mét
nÒn v¨n häc xøng ®¸ng ®îc ch©u ¢u chó ý ®Õn, cã ®îc mét chiÒu s©u vµ mét sù phong phó
ngang víi nh÷ng thµnh tùu k× diÖu cña s¸ng t¸c v¨n häc ch©u ¢u".
Gorki
(Gorki bµn vÒ v¨n häc, tËp I, NXB
V¨n häc, 1970)
2. T¸c phÈm:
(
1) TruyÖn ¤ng l·o ®¸nh ç vµ con ç vµng.
24
¤ng l·o ®¸nh ç vµ con ç vµng gåm 250 c©u th¬ do A.Puskin – ®¹i thi hµo Nga s¸ng t¸c
trªn c¬ së truyÖn d©n gian Nga, §øc.
Víi nghÖ thuËt x©y dùng çc t×nh huèng lÆp l¹i - t¨ng tiÕn cña cèt truyÖn, sù ®èi lËp
gi÷a b¶n chÊt cña çc nh©n vËt vµ sù tham gia tÝch cùc cña çc yÕu tè t ëng tîng, truyÖn ¤ng
l·o ®¸nh ç vµ con ç vµng ca ngîi niÒm biÕt ¬n ®èi víi nh÷ng tÊm lßng nh©n hËu, ®ång
thêi rót ra bµi häc ®Ých ®¸ng cho nh÷ng kÎ tham lam, béi b¹c.
3. Tãm t¾t:
Mét «ng l·o ®¸nh ç nghÌo ra biÓn. LÇn thø nhÊt kÐo líi chØ thÊy cã bïn, lÇn thø hai
kÐo líi ®îc c©y rong, lÇn thø ba th× b¾t ®îc con ç vµng. Ç vµng kªu van, høa tr¶ ¬n vµ
«ng ®· th¶.
Mô vî biÕt chuyÖn, m¾ng l·o mét trËn vµ n¨m lÇn b¾t «ng ra biÓn, ®ßi ç vµng ®¸p
øng nh÷ng yªu cÇu cña mô:
- LÇn thø nhÊt mô ®ßi ç gióp cho mét chiÕc m¸ng lîn míi.
- LÇn thø hai, mô vî l¹i "qu¸t to h¬n" vµ b¾t «ng l·o ra biÓn ®ßi ç vµng mét çi nhµ
réng.
- LÇn thø ba, mô vî l¹i "m¾ng nh t¸t níc vµo mÆt" «ng l·o vµ ®ßi lµm mét bµ nhÊt
phÈm phu nh©n.
- LÇn thø t, mô vî l¹i "m¾ng l·o mét th«i" vµ ®ßi ç cho lµm n÷ hoµng.
- LÇn thø n¨m, mô muèn lµm Long V¬ng ®Ó b¾t ç vµng hÇu h¹.
Ç vµng tøc giËn, lÊy l¹i tÊt c¶ nh÷ng thø ®· cho vµ «ng l·o trë vÒ l¹i thÊy tóp lÒu n¸t
ngµy xa, vµ trªn bËc cöa, mô vî ®ang ngåi tríc çi m¸ng lîn søt mÎ.

1. Trong truyÖn cã ®Õn n¨m lÇn «ng l·o ra biÓn gäi ç vµng. §©y lµ mét biÖn ph¸p lÆp
l¹i cã chñ ý cña truyÖn cæ tÝch. N¨m lÇn «ng ra víi n¨m t©m tr¹ng kh¸c nhau, tõ bèi rèi, ngîng
ngïng cho ®Õn ho¶ng sî. Th¸i ®é cña ç vµng vµ biÓu hiÖn cña biÓn c¶ còng thay ®æi, t¨ng
dÇn theo lßng tham cña mô vî. Çch kÓ chuyÖn nh vËy khiÕn cho c©u chuyÖn kh«ng hÒ
®¬n ®iÖu mµ tr¸i l¹i, ngµy cµng khiÕn cho b¹n ®äc c¶m thÊy hÊp dÉn, høng thó. §Æc
®iÓm tÝnh çch cña çc nh©n vËt, ®Æc biÖt lµ nh©n vËt mô vî «ng l·o, ngµy cµng ® îc t«
®Ëm, næi bËt h¬n lªn.
2. N¨m lÇn «ng l·o ra biÓn, c¶nh biÓn thay ®æi theo nh÷ng ®ßi hái cña mô vî «ng:
25
- LÇn thø nhÊt, mô ®ßi çi m¸ng míi: BiÓn gîn sãng ªm ¶.
- LÇn thø hai, mô ®ßi çi nhµ réng: BiÓn xanh ®· næi sãng.
- LÇn thø ba, mô ®ßi lµm nhÊt phÈm phu nh©n: BiÓn xanh næi sãng d÷ déi.
- LÇn thø t, mô ®ßi lµm n÷ hoµng: BiÓn næi sãng mï mÞt.
- LÇn thø n¨m, mô vî ®ßi lµm Long V¬ng: Mét c¬n d«ng tè kinh khñng kÐo ®Õn, mÆt
biÓn næi sãng Çm Çm.
Nh÷ng "ph¶n øng" cña biÓn t¨ng dÇn theo nh÷ng ®ßi hái ngµy cµng qu¸ qu¾t cña
mô vî «ng l·o. "Nh©n vËt" biÓn tuy kh«ng trùc tiÕp tham gia vµo cèt truyÖn nh ng ®·
thÓ hiÖn rÊt râ th¸i ®é cña t¸c gi¶ (vµ còng lµ cña nh©n d©n) tríc thãi tham lam v« h¹n
®é cña con ngêi – cô thÓ ë ®©y lµ cña mô vî «ng l·o.
3. Nh©n vËt mô vî «ng l·o tríc hÕt lµ ngêi hÕt søc tham lam. MÆc dï kh«ng cã c«ng lao
g× víi ç vµng nhng mô ®· liªn tôc ®a ra ®ßi hái, tõ nh÷ng ®ßi hái vÒ vËt chÊt (çi m¸ng lîn,
çi nhµ) cho ®Õn ®ßi hái vÒ c¶ cña c¶i vµ danh väng (nhÊt phÈm phu nh©n). Kh«ng tho¶
m·n víi cña c¶i vµ danh väng, mô ®ßi hái ®Õn quyÒn lùc tèi cao (n÷ hoµng). Lßng tham cña
mô ®i ®Õn tét cïng khi mô ®ßi ®îc lµm Long V¬ng, b¾t ç vµng hÇu h¹ bªn c¹nh. §ã lµ mét
®ßi hái qu¸ ®¸ng, vît qua mäi giíi h¹n cã thÓ chÊp nhËn trong ®¹o lÝ lµm ngêi.
Kh«ng chØ tham lam, mô vî «ng l·o cßn hÕt søc béi b¹c. Víi ç vµng nh thÕ ®· ®µnh,
ngay c¶ víi «ng l·o – ngêi võa lµ chång võa lµ ©n nh©n, mô còng ®èi xö ch¼ng ra g×. Cïng
víi lßng tham v« ®é, sù béi b¹c cña mô cµng ngµy cµng t¨ng:
- LÇn thø nhÊt, mô m¾ng chång lµ "®å ngèc".
- LÇn thø hai: mô qu¸t to, chöi chång lµ "®å ngu".
- LÇn thø ba, mô "m¾ng nh t¸t níc vµo mÆt" chång.
- LÇn thø t, mô "næi trËn l«i ®×nh, t¸t vµo mÆt «ng l·o", sau khi ®îc lµm n÷ hoµng, mô
®uæi th¼ng «ng l·o ra ngoµi.
- LÇn thø n¨m, mô "næi c¬n thÞnh né, sai ngêi ®i b¾t «ng l·o ®Õn" ®Ó «ng ®i t×m ç
vµng, b¾t nã ph¶i chiÒu theo ý thÝch ng«ng cuång cña mô.
Râ rµng lµ, lßng tham cña mô vî cµng t¨ng th× t×nh nghÜa vî chång cµng suy gi¶m. Khi
lßng tham lªn ®Õn ®Ønh ®iÓm, thËm chÝ mô vî cßn muèn g¹t h¼n «ng l·o ra ngoµi ®Ó ç
vµng trùc tiÕp hÇu h¹ mô.
4. C©u chuyÖn kÕt thóc b»ng h×nh ¶nh "tríc mÆt «ng l·o l¹i thÊy tóp lÒu n¸t ngµy xa,
26
vµ trªn bËc cöa, mô vî ®ang ngåi tríc çi m¸ng lîn søt mÎ". Çi kÕt côc Êy lµ tÊt yÕu nhng
còng ®· ®Ó l¹i cho ngêi ®äc ngêi nghe nhiÒu suy nghÜ. Víi «ng l·o, viÖc trë vÒ cuéc sèng
b×nh thêng h¼n sÏ tèt h¬n rÊt nhiÒu. Cßn víi mô vî, con ngêi kh«ng cã chót c«ng lao g× víi ç
vµng mµ l¹i ®ßi hái qu¸ nhiÒu th× viÖc mÊt hÕt nh÷ng g× mô ®· cã (mµ kh«ng ph¶i bá ra
chót c«ng søc nµo) lµ lÏ c«ng b»ng, mét sù trõng ph¹t ®Ých ®¸ng cho thãi tham lam v« ®é vµ
sù béi b¹c cña mô ®èi víi «ng l·o. §ã còng lµ sù thÓ hiÖn íc m¬ c«ng lÝ cña nh©n d©n.
5. Ç vµng trõng trÞ mô vî v× hai téi: tham lam vµ béi b¹c, trong ®ã lßng tham ®· lµm
mô mï qu¸ng, mÊt hÕt l¬ng tri. Tuy nhiªn, ë ®©y, téi béi b¹c cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh khiÕn
lßng tham trë nªn v« h¹n ®é vµ dÉn ®Õn sù trõng trÞ ®Ých ®¸ng cña ç vµng víi mô vî.
ý nghÜa tîng trng cña h×nh tîng ç vµng còng lµ ý nghÜa chñ ®Ò cña truyÖn:
- Ç vµng thÓ hiÖn niÒm biÕt ¬n ®èi víi nh÷ng tÊm lßng nh©n hËu.
- Ç vµng thÓ hiÖn íc m¬ c«ng lÝ vÒ sù trõng ph¹t ®èi víi kÎ vong ©n béi nghÜa, ®èi
víi lßng tham lam, Ých kØ ®Õn ®éc ¸c cña con ngêi.
Õch ngåi ®¸y giÕng

(TruyÖn ngô ng«n)
I - Gîi ý
1. TruyÖn ngô ng«n lµ lo¹i truyÖn kÓ, b»ng v¨n xu«i hoÆc v¨n vÇn;
TruyÖn ngô ng«n mîn chuyÖn vÒ loµi vËt, ®å vËt hoÆc vÒ chÝnh con ngêi ®Ó nãi
bãng giã, kÝn ®¸o chuyÖn con ngêi, nh»m khuyªn nhñ, r¨n d¹y con ngêi ta bµi häc nµo ®ã
trong cuéc sèng.
2. Trong lÞch sö v¨n häc, truyÖn ngô ng«n ra ®êi tõ rÊt sím. Tõ thêi cæ ®¹i ®· cã £-dèp
– mét nhµ th¬ Hi L¹p chuyªn viÕt truyÖn ngô ng«n b»ng th¬. Sau nµy cã La Ph«ng-ten còng
lµ mét t¸c gi¶ ngô ng«n næi tiÕng.
T¸c gi¶ TrÇn Gia Linh cho r»ng:
"TruyÖn ngô ng«n (cßn gäi lµ truyªn ngô ý). Lo¹i truyÖn chøa ®ùng nh÷ng quan niÖm
vÒ triÕt lÝ, ®¹o ®øc, nh÷ng bµi häc ®Êu tranh giai cÊp hay nh÷ng kinh nghiÖm sèng ®· ®-
îc tæng kÕt trong nh÷ng sù tÝch hoµn toµn tëng tîng. Çc nhµ t tëng trªn thÕ giíi tõ l©u ®·
s¸ng t¸c ngô ng«n ®Ó diÔn ®¹t çc quan niÖm, çc t tëng. Çc nhµ s¸ng t¸c ngô ng«n næi
tiÕng nh £-dèp (Hi L¹p cæ ®¹i), Phe-®r¬ (La M· cæ ®¹i), Trang Tö, LiÖt Tö (Trung Hoa cæ
27
®¹i, La Ph«ng-ten (Ph¸p, thÕ kØ XVII), Cr-lèp (Nga, thÕ kØ XIX), v.v... ë ViÖt Nam, truyÖn
ngô ng«n tiªu biÓu lµ cña d©n gian. Lµ nh÷ng Èn dô cã tÝnh chÊt truyÖn, phÇn cèt truyÖn t-
ëng tîng ra chØ lµ ph¬ng tiÖn, phÇn ý niÖm rót ra tõ cèt truyÖn ®ã míi lµ môc ®Ých.
Kh«ng nhÊt thiÕt sö dông çc yÕu tè thÇn k×, nÕu cã còng chØ lµ nh»m gióp ta cã thÓ diÔn
®¹t mét çch sinh ®éng nh÷ng kh¸i niÖm kh« khan. Cïng víi tôc ng÷, truyÖn ngô ng«n ViÖt
Nam lµ pho tîng triÕt lÝ d©n gian ®éc ®¸o" (Tõ diÓn v¨n häc, tËp II, NXB Khoa häc x· héi,
H., 1984)
3. T¸c phÈm:
TruyÖn Õch ngåi ®¸y giÕng phª ph¸n çch nh×n thÕ giíi h¹n hÑp cña chó Õch v× kiªu
ng¹o, huªnh hoang nªn ®· gÆp ph¶i kÕt côc bi th¶m. Qua c©u chuyÖn, t¸c gi¶ d©n gian nªu
ra bµi häc: ph¶i cè g¾ng häc hái ®Ó më réng tÇm hiÓu biÕt, tr¸nh chñ quan, kiªu ng¹o.
V× cã gi¸ trÞ kh¸i qu¸t rÊt cao nªn ®Çu ®Ò cña c©u chuyÖn "Õch ngåi ®¸y giÕng" ®·
trë thµnh mét thµnh ng÷ chØ nh÷ng kÎ cã ®Çu ãc h¹n hÑp, tÇm nh×n h¹n chÕ nªn sinh bÖnh
chñ quan kiªu ng¹o.
4. Tãm t¾t:
Mét con Õch sèng trong giÕng ®· l©u ngµy. Nã cø nghÜ m×nh lµ chóa tÓ, cßn bÇu trêi
chØ lµ chiÕc vung. §Õn khi ma to, níc d©ng lªn, Õch ra khái giÕng, Õch ®i l¹i nghªnh ngang,
kh«ng ®Ó ý ®Õn xung quanh, nªn bÞ mét con tr©u ®i qua dÉm bÑp.

1. Õch nghÜ bÇu trêi chØ bÐ nh mét çi vung v× nã sèng ë ®¸y giÕng ®· l©u ngµy, xa
nay cha tõng ra khái miÖng giÕng. Khi nh×n qua miÖng giÕng hÑp, bÇu trêi ®èi víi Õch
ch¼ng kh¸c g× mét chiÕc vung.
Çc con vËt sèng cïng víi Õch díi ®¸y giÕng nh nh¸i, cua, èc ®Òu bÐ nhá. Nã chØ cÇn
cÊt tiÕng kªu ép ép còng ®ñ lµm cho chóng ho¶ng sî. V× cha tõng gÆp kÎ nµo m¹nh h¬n
m×nh nªn Õch míi nghÜ nã lµ mét vÞ chóa tÓ.
2. Õch bÞ tr©u ®i qua dÉm bÑp v× nã ®· quen thãi chñ quan, kiªu ng¹o nh khi cßn ë
trong ®¸y giÕng, ®i kh¾p n¬i, kªu åm ép, nh©ng nh¸o nh×n trêi vµ kh«ng thÌm ®Ó ý g×
®Õn xung quanh. ViÖc Õch bÞ tr©u dÉm bÑp chØ lµ chuyÖn t×nh cê nhng nÕu Õch chÞu
khã ®Ó ý xung quanh th× ®· kh«ng x¶y ra tai ho¹. Ngîc l¹i, nÕu Õch kh«ng biÕt th©n biÕt
phËn nh vËy th× nÕu kh«ng bÞ tr©u dÉm, nã còng sÏ gÆp ph¶i mét tai ho¹ kh¸c.
3. Nh÷ng bµi häc tõ c©u chuyÖn Õch ngåi ®¸y giÕng:
28
- Mét m«i trêng nhá bÐ, h¹n hÑp, kh«ng cã sù giao lu sÏ lµm h¹n chÕ tÇm hiÓu biÕt thÕ
giíi xung quanh.
- Khi sèng l©u trong mét m«i trêng nh thÕ, sù hiÓu biÕt cña ngêi ta sÏ trë nªn n«ng c¹n,
h¹n hÑp, tõ ®ã dÔ n¶y sinh t©m lÝ chñ quan, kiªu ng¹o.
- Sù kiªu ng¹o, chñ quan rÊt dÔ khiÕn cho ngêi ta ph¶i tr¶ gi¸ ®¾t, cã khi mÊt m¹ng nh
chó Õch kia.
- Dï sèng ë trong m«i trêng nµo còng kh«ng nªn bã hÑp suy nghÜ, ph¶i chó ý häc hái ®Ó
më réng tÇm hiÓu biÕt.
– Khi thay ®æi m«i trêng sèng hoÆc lÜnh vùc nghÒ nghiÖp quen thuéc ph¶i thËn träng,
khiªm tèn t×m hiÓu ®Ó thÝch nghi. Tr¸nh chñ quan, kiªu ng¹o, suy nghÜ n«ng c¹n, h¹n hÑp.
thÇy bãi xem voi

I - Gîi ý
1. §¹i ý:
Th«ng qua c©u chuyÖn n¨m «ng thÇy bãi ph¸n vÒ voi, t¸c gi¶ d©n gian cho ta bµi häc
cuéc ®êi: muèn cã sù hiÓu biÕt ®óng ®¾n vÒ çc sù vËt hiÖn tîng cÇn ph¶i xem xÐt mét
çch toµn diÖn, kh«ng lÊy bé phËn thay cho toµn thÓ; ®ång thêi cßn ph¶i biÕt l¾ng nghe ý
kiÕn cña ngêi kh¸c.
2. Tãm t¾t:
N¨m «ng thÇy bãi rñ nhau chung tiÒn biÕu ngêi qu¶n voi ®Ó xem con voi cã h×nh thï
thÕ nµo. Mçi «ng xem mét bé phËn, cuèi cïng c·i nhau, kh«ng «ng nµo chÞu «ng nµo: «ng
xem vßi b¶o voi sun sun nh con ®Øa; «ng xem ngµ b¶o voi gièng çi ®ßn cµn; «ng xem tai
b¶o nã gièng çi qu¹t thãc; «ng xem ch©n b¶o voi sõng s÷ng nh çi cét ®×nh; «ng cuèi cïng
xem ®u«i, b¶o voi tun tñn nh çi chæi sÓ cïn.
C·i nhau v× kh«ng thÓ ph©n th¾ng b¹i, n¨m «ng ®¸nh nhau to¸c ®Çu, ch¶y m¸u.

1. V× lµ thÇy bãi (mï) nªn çc thÇy kh«ng thÓ xem voi tËn m¾t mµ chØ cã thÓ sê b»ng
tay. Con voi l¹i qu¸ to nªn mçi thÇy chØ sê ®îc mét bé phËn cña nã, thÕ nªn cïng xem mét con
29
voi mµ kh«ng ý thÇy nµo gièng ý thÇy nµo: thÇy sê vßi b¶o nã sun sun nh con ®Øa, thÇy sê
ngµ b¶o nã chÇn chÉn nh çi ®ßn cµn, thÇy sê tai b¶o nã bÌ bÌ nh çi qu¹t thãc, thÇy sê ch©n
c·i nã nh çi cét ®×nh, thÇy sê ®u«i l¹i nãi nã tun tñn nh çi chæi sÓ cïn. Th¸i ®é cña çc thÇy
ë ®©y kh«ng ph¶i lµ tù tin mµ lµ chñ quan ®Õn cùc ®oan: ai còng cho lµ m×nh ®óng nhÊt,
ngêi sau ph¶n b¸c ý kiÕn cña ngêi tríc ®Ó kh¼ng ®Þnh ý cña m×nh, kh«ng ai chÞu ai, cho
nªn tõ bµn t¸n çc thÇy chuyÓn sang x« x¸t, dÉn ®Õn kÕt côc lµ cuéc ®¸nh nhau to¸c ®Çu,
ch¶y m¸u.
2. Sai lÇm cña çc thÇy bãi lµ ë chç: ®¸ng lÏ ph¶i xem c¶ con voi th× mçi thÇy l¹i chØ sê
®îc mét bé phËn cña voi vµ b¶o r»ng ®ã lµ con voi. Vßi, ch©n, tai, ngµ, ®u«i ®óng lµ cña
con voi thËt, nhng míi chØ lµ nh÷ng bé phËn riªng lÎ, cha ph¶i lµ c¶ con voi.
NÕu çc thÇy chÞu khã l¾ng nghe ý kiÕn cña nhau, hái qu¶n tîng, kÕt hîp víi viÖc miªu
t¶, nhËn thøc cña mçi ngêi, çc thÇy sÏ biÕt con voi lµ nh thÕ nµo.
3. Nh÷ng bµi häc tõ truyÖn ThÇy bãi xem voi:
- Khi xem xÐt mét sù vËt (hoÆc sù viÖc) cÇn kÕt hîp çc gi¸c quan (tai nghe, m¾t
thÊy...).
- NÕu kh«ng cã ®iÒu kiÖn xem xÐt b»ng ®Çy ®ñ çc gi¸c quan th× ph¶i xem xÐt mét
çch toµn diÖn, kh«ng lÊy çi bé phËn, ®¬n lÎ thay cho çi toµn thÓ.
- CÇn ph¶i biÕt l¾ng nghe ý kiÕn cña ngêi kh¸c, võa nghe võa kÕt hîp víi ph©n tÝch,
®¸nh gi¸, tæng hîp cña riªng m×nh ®Ó cã ®îc mét çi nh×n chÝnh x¸c vµ ®Çy ®ñ nhÊt.
§eo nh¹c cho mÌo

I - Gîi ý
1. §¹i ý:
Th«ng qua cuéc häp vµ ý ®Þnh ®eo nh¹c cho mÌo cña hä hµng nhµ chuét bÞ thÊt b¹i,
c©u chuyÖn phª ph¸n sù tÝnh to¸n h·o huyÒn, vît xa kh¶ n¨ng thùc tÕ.
2. Tãm t¾t:
Bëi mÌo cø ¨n thÞt chuét m·i nªn chuét ph¶i t×m çch b¶o vÖ gièng nßi.
30
C¶ lµng chuét häp nhau l¹i. ¤ng Cèng cã s¸ng kiÕn ®eo nh¹c vµo cæ mÌo ®Ó mÌo ®i
®©u còng ph¸t ra tiÕng kªu, chuét nghe thÊy biÕt ®êng mµ ch¹y. C¶ lµng chuét ®Òu cho
çch ®ã rÊt hay nhng khi cö ngêi lµm th× ai còng chèi ®©y ®Èy. Rèt cuéc anh chuét Chï
kh«ng biÕt chèi vµo ®©u ®îc ®µnh ph¶i nhËn lêi. Khi thÊy chuét Chï rãn rÐn ®Õn, mÌo
nhe nanh, gi¬ vuèt khiÕn Chï véi vøt nh¹c ch¹y vÒ b¸o lµng.
Kh«ng ai d¸m bµn ®Õn çi nh¹c n÷a. Bëi thÕ nªn ®Õn tËn b©y giê, mÌo vÉn cø ¨n thÞt
chuét.

Lóc ®Çu, s¸ng kiÕn "®eo nh¹c cho mÌo" do «ng Cèng ®a ra ®îc c¶ lµng chuét ®ång
thanh ng thuËn nªn cuéc häp diÔn ra trong kh«ng khÝ rÊt s«i næi. Nhng khi bµn ®Õn viÖc
cö ngêi thùc hiÖn çi s¸ng kiÕn "tuyÖt diÖu" Êy th× ngîc l¹i, ai còng chèi ®©y ®Èy, t×m ®ñ
mäi lÝ do ®Ó trèn viÖc vµ ®ïn ®Èy çi viÖc chÕt ngêi Êy cho kÎ kh¸c. ¤ng Cèng ®ïn sang
anh Nh¾t, anh Nh¾t l¸u lØnh l¹i ®Èy sang cho chuét Chï. Rèt cuéc chuét Chï, v× kh«ng chèi
vµo ®©u ®îc n÷a mµ còng kh«ng biÕt ®Èy cho ai, nªn ®µnh ph¶i nhËn.
Sù ®èi lËp gi÷a hai c¶nh tîng Êy chøng tá lµng chuét ®a phÇn lµ nh÷ng kÎ "khi vui th×
vç tay vµo", chØ biÕt nãi su«ng, khi cÇn bµn ®Õn viÖc cô thÓ, liªn quan ®Õn tÝnh m¹ng
cña ç nh©n th× "ch¸y nhµ míi ra mÆt chuét", tõ «ng Cèng ®Õn anh Nh¾t, lé nguyªn h×nh lµ
nh÷ng kÎ chØ biÕt chØ tay sai khiÕn, ®ïn ®Èy c«ng viÖc cho ngêi kh¸c.
Cã thÓ nãi: viÖc t¶ çc lo¹i chuét trong truyÖn rÊt sinh ®éng, hãm hØnh, võa diÔn t¶ ® -
îc kh«ng khÝ chung cña hä hµng nhµ chuét võa thÓ hiÖn ®îc tÝnh çch s¾c nÐt cña tõng
nh©n vËt. Mçi nh©n vËt trong truyÖn l¹i t¬ng øng víi mét lo¹i ngêi trong lµng:
- ¤ng Cèng "rung rinh bÐo tèt" lµ bËc bÒ trªn, cã chót ch÷ nghÜa, kÎ c¶, cËy thÕ cËy
quyÒn, chØ ®ßi "¨n trªn ngåi trèc".
- Anh Nh¾t l¸u lØnh, kh«n ngoan, khÐo trèn tr¸nh c«ng viÖc t¬ng øng víi lo¹i chøc s¾c
"dë «ng dë th»ng".
- Anh Chï thËt thµ, chÊt ph¸c thuéc hµng ngò nh÷ng ngêi "thÊp cæ bÐ häng", thêng bÞ
bän chøc s¾c b¾t n¹t.
Trong cuéc häp cña lµng chuét (vµ còng lµ cña lµng x· tríc ®©y), ngêi cã quyÒn xíng
viÖc vµ sai khiÕn ngêi kh¸c lµ nh÷ng vÞ cã vai vÕ hµng ®Çu nh «ng Cèng, ngêi tù cho
m×nh çi quyÒn kh«ng ph¶i lµm nh÷ng viÖc nÆng nhäc, nguy hiÓm lµ nh÷ng vÞ chøc s¾c
dë dë ¬ng ¬ng nh anh Nh¾t. Cßn nh÷ng ngêi cïng ®inh, ë díi cïng trong bËc thang ph©n cÊp
31
x· héi nh anh Chï th× ph¶i g¸nh v¸c nh÷ng c«ng viÖc nÆng nhäc, nh÷ng kÕ ho¹ch nhiÒu khi
rÊt viÓn v«ng do çc vÞ chøc s¾c xíng lªn.
C©u chuyÖn nªu lªn nh÷ng bµi häc ë ®êi. Thø nhÊt, mét s¸ng kiÕn hay kÕ ho¹ch tèt ph¶i
cã ®iÒu kiÖn ®Ó thùc hiÖn nã. Dï tèt ®Õn mÊy nhng kh«ng thÓ thùc hiÖn ®îc trong thùc
tiÔn th× ®ã còng chØ lµ nh÷ng kÕ ho¹ch, s¸ng kiÕn viÓn v«ng, kh«ng cã gi¸ trÞ. Thø hai,
ngêi thùc hiÖn kÕ ho¹ch ph¶i cã ®ñ phÈm chÊt, n¨ng lùc ®Ó thùc hiÖn nã. NÕu chØ ®ïn
®Èy, trèn tr¸nh tr¸ch nhiÖm, b¾t mét ai ®ã ph¶i nhËn th× dï kÕ ho¹ch cã tÝnh thùc tiÔn còng
cha ch¾c ®· thùc hiÖn ®îc. Thø ba, mét héi ®ång toµn nh÷ng kÎ chØ biÕt nãi cho síng
miÖng råi ®ïn ®Èy tr¸ch nhiÖm cho ngêi kh¸c chØ cã thÓ lµ héi ®ång chuét, rÊt dÔ ®i ®Õn
nh÷ng quyÕt ®Þnh ¶o tëng, phi thùc tÕ.
B»ng nghÖ thuËt nh©n ho¸ ®Æc s¾c, truyÖn ®· l¸i rÊt khÐo, rÊt dÝ dám - c©u
chuyÖn vÒ loµi chuét thµnh c©u chuyÖn vÒ loµi ngêi. "Lµng chuét" ®îc miªu t¶ trong
truyÖn dÔ gîi liªn tëng ®Õn x· héi n«ng th«n tríc kia: còng mét «ng ®øng ®Çu lµ «ng Cèng
(«ng Cèng, «ng NghÌ) lµ lo¹i chøc dÞch trong lµng x·, cã nh÷ng tay thêng thêng bËc trung,
kh«n lái, c¬ héi nh chuét Nh¾t, l¹i còng cã nh÷ng ngêi thÊp cæ bÐ häng nh chuét Chï, chuyªn
ph¶i g¸nh chÞu mäi viÖc phu phen t¹p dÞch nÆng nhäc, hiÓm nguy.
Ch©n, tay, tai, m¾t, miÖng

I - Gîi ý
1. §¹i ý:
Ch©n, Tay, Tai, M¾t, MiÖng lµ truyÖn ngô ng«n sö dông biÖn ph¸p nh©n ho¸ çc bé
phËn trªn c¬ thÓ ngêi ®Ó nãi vÒ vÞ trÝ, vai trß quan träng cña mçi yÕu tè trong mét chØnh
thÓ, ®ång thêi nªu lªn mèi quan hÖ gi÷a çc ç nh©n con ngêi trong céng ®ång x· héi cña
m×nh.
2. Tãm t¾t:
C« M¾t, cËu Ch©n, cËu Tay vµ b¸c Tai v× ghen tÞ víi l·o MiÖng chØ ¨n mµ kh«ng lµm
g× c¶ nªn bµn nhau ®Ó mÆc l·o MiÖng, kh«ng cho l·o ¨n g× n÷a. MÆc l·o MiÖng tha hå
ng¹c nhiªn, söng sèt, sau khi th«ng b¸o cho l·o miªng biÕt, c¶ bän kÐo nhau ra vÒ.
32
Mét ngµy, hai ngµy, ba ngµy... c¶ bän ®· thÊy mÖt mái r· rêi. Kh«ng ai lµm næi viÖc
g× n÷a. §Õn ngµy thø b¶y th× kh«ng ai cßn chÞu næi. B¸c Tai lµ ngêi nhËn ra sai lÇm ®Çu
tiªn, bÌn nãi râ ph¶i tr¸i, rñ c¶ bän ®Õn xin lçi l·o MiÖng vµ l¹i cho l·o ¨n nh xa. ¡n xong ai
nÊy ®Òu khoÎ trë l¹i. Chóng hiÓu r»ng l·o MiÖng tuy thÕ nhng còng cã c«ng viÖc cña l·o,
mét c«ng viÖc rÊt quan träng, liªn quan ®Õn tÝnh m¹ng cña c¶ bän.
Tõ ®ã l·o MiÖng, c« M¾t, cËu Ch©n, cËu Tay vµ b¸c Tai l¹i sèng hoµ thuËn, ai lµm
viÖc nÊy, kh«ng ai cßn ghen tÞ víi ai n÷a.

Xa nay, phµm nh÷ng ngêi Ýt chÞu suy nghÜ th× nghi ngê, ghen tÞ. Hä hÇu nh chØ thÊy
nh÷ng g× m×nh lµm cho ngêi kh¸c mµ rÊt Ýt khi chÞu thÊy nh÷ng g× ngêi kh¸c ®· lµm cho
m×nh. C« M¾t, cËu Ch©n, cËu Tay, b¸c Tai so b× víi l·o MiÖng bëi v× hä cho r»ng: hä ph¶i
"lµm viÖc mÖt nhäc quanh n¨m, cßn l·o MiÖng ch¼ng lµm g× c¶, chØ ngåi ¨n kh«ng".
LËp luËn cña c« M¾t, cËu Ch©n, cËu Tay, b¸c Tai xuÊt ph¸t tõ nh÷ng biÓu hiÖn bÒ
ngoµi: M¾t ph¶i nh×n, Tay ph¶i lµm, Ch©n ph¶i ®i, Tai ph¶i nghe... TÊt c¶ dêng nh ®Òu
ph¶i phôc vô cho MiÖng, vµ theo hä – MiÖng chØ viÖc hëng thô, ch¼ng ph¶i lµm g×.
TruyÖn mîn çc bé phËn cña c¬ thÓ ngêi ®Ó nãi chuyÖn con ngêi. Cã thÓ vÝ c¬ thÓ
ngêi nh mét tæ chøc, mét céng ®ång, v.v... mµ Ch©n, Tay, Tai, M¾t, MiÖng lµ nh÷ng ç
nh©n trong tæ chøc céng ®ång ®ã. Tõ mèi quan hÖ nµy, truyÖn nh»m khuyªn nhñ con ngêi:
- Mçi ç nh©n kh«ng thÓ tån t¹i nÕu t¸ch khái mèi quan hÖ mËt thiÕt víi céng ®ång.
Mçi céng ®ång ®Òu cã tæ chøc, mèi quan hÖ liªn ®íi chÆt chÏ, tù quy ®Þnh chøc n¨ng
thÝch hîp.
- Sèng trong céng ®ång, cÇn cã tinh thÇn "mçi ngêi v× mäi ngêi, mäi ngêi v× mçi ngêi".
Treo biÓn
(TruyÖn cêi)
I - Gîi ý
1. ThÓ lo¹i:
§äc kÜ Chó thÝch cã dÊu sao () trong SGK vµ ghi nhí: TruyÖn cêi lµ lo¹i truyÖn kÓ
vÒ nh÷ng hiÖn tîng ®¸ng cêi trong cuéc sèng nh»m t¹o ra tiÕng cêi mua vui hoÆc phª ph¸n
33
nh÷ng thãi h, tËt xÊu trong x· héi.
VÒ truyÖn cêi d©n gian, t¸c gi¶ Chu Xu©n Diªn cho r»ng:
TruyÖn cêi d©n gian "cßn gäi lµ truyÖn tiÕu l©m (cã nghÜa lµ rõng cêi), lµ mét trong
nh÷ng thÓ lo¹i tù sù tiªu biÓu cho dßng v¨n hµi híc d©n gian, bao hµm nh÷ng lo¹i truyÖn
kh¸c nhau vÒ tÝnh chÊt cña ®èi tîng ph¶n ¸nh vµ do ®ã c¶ vÒ tÝnh chÊt hµi híc. ë truyÖn c-
êi d©n gian ViÖt Nam, ®ã lµ çc lo¹i truyÖn trµo phóng. Trong lo¹i truyÖn kh«i hµi, çi hµi
híc n»m trong nh÷ng hiÖn tîng tr¸i tù nhiªn. Nhng nh÷ng hiÖn tîng tr¸i tù nhiªn nµy mang
tÝnh hµi híc chØ ë møc ®é g©y nªn nh÷ng ph¶n øng vÒ mÆt t duy l« gÝch chø cha ph¶i lµ
nh÷ng ph¶n øng vÒ mÆt ®¹o ®øc - x· héi... Trong lo¹i truyÖn trµo phóng, çi hµi h íc n»m
trong nh÷ng con ngêi cã nh÷ng thãi xÊu ®i ngîc l¹i nh÷ng quan ®iÓm ®¹o ®øc – x· héi cña
nh©n d©n, nh thãi lêi biÐng, xu nÞnh, h¸ch dÞch v.v... TruyÖn trµo phóng do ®ã mang
nhiÒu ý nghÜa x· héi vµ cã gi¸ trÞ thÈm mÜ tÝch cùc h¬n so víi truyÖn kh«i hµi...
TruyÖn cêi d©n gian lµ mét biÓu hiÖn cña tÝnh l¹c quan, trÝ th«ng minh s¾c s¶o vµ
tinh thÇn ®Êu tranh chèng çi xÊu cña nh©n d©n lao ®éng. Song trong truyÖn cêi d©n gian,
còng thÊy biÓu hiÖn c¶ tÝnh kh«ng thuÇn nhÊt vµ nh÷ng h¹n chÕ vÒ t tëng nghÖ thuËt cña
ngêi n«ng d©n thêi xa (Tõ ®iÓn v¨n häc, tËp II, S®d).
Kho tµng truyÖn cêi cña níc ta rÊt phong phó víi nh÷ng c©u chuyÖn næi tiÕng nh Tr¹ng
Quúnh, Tr¹ng Lîn, Ba Giai Tó XuÊt... §èi tîng chñ yÕu cña nh÷ng c©u chuyÖn nµy lµ giai
cÊp thèng trÞ tham lam, kªnh kiÖu nhng dèt n¸t. TiÕng cêi khi ®ã trë thµnh vò khÝ s¾c bÐn
cña nh©n d©n lao ®éng chèng l¹i giai cÊp thèng trÞ.
Ngoµi ra cßn cã mét lo¹i truyÖn cêi kh¸c mµ ®èi tîng cña nã chÝnh lµ nh÷ng thãi h tËt
xÊu, nh÷ng hñ tôc l¹c hËu vÉn cßn r¬i rít trong cuéc sèng h»ng ngµy cña nh©n d©n. Khi ®ã,
tiÕng cêi cã t¸c dông khiÕn cho con ngêi trë nªn minh mÉn, s¸ng suèt, sèng lµnh m¹nh vµ
khoÎ kho¾n h¬n.
2. §¹i ý:
Do ai nãi g× còng nghe cho nªn nhµ hµng ç ph¶i bá dÇn tõng ch÷ vµ cuèi cïng ph¶i cÊt
c¶ tÊm biÓn b¸n hµng. ChuyÖn ®¸ng cêi ë chç nhµ hµng kh«ng lo b¸n ç mµ cø loay hoay víi
tÊm biÓn vµ nhÊt nhÊt lµm theo ngêi kh¸c mét çch thiÕu c©n nh¾c ®óng - sai.
3. Tãm t¾t:
Mét cöa hµng b¸n ç ®Ò biÓn: "ë ®©y cã b¸n ç t¬i". Vµi h«m l¹i cã mét ngêi ®i qua
b×nh phÈm mét c©u, nhµ hµng theo ®ã l¹i cÊt bít ®i mét hai ch÷:
34
- "ë ®©y cã b¸n ç t¬i".
- "ë ®©y cã b¸n ç".
- "Cã b¸n ç".
- "Ç".
Cßn mét ch÷ "ç" cuèi cïng, thÕ mµ vÉn cã ngêi ®Õn gãp ý. ThÕ lµ nhµ hµng bÌn cÊt
nèt c¶ tÊm biÓn.

1. Néi dung tÊm biÓn nhµ hµng ®· treo lªn cã bèn yÕu tè:
- "ë ®©y": chØ ®Þa ®iÓm.
- "Cã b¸n": chØ ho¹t ®éng kinh doanh cña nhµ hµng.
- "Ç": chØ mÆt hµng ®ang kinh doanh.
- "T¬i": chØ chÊt lîng, chñng lo¹i mÆt hµng, ph©n biÖt víi chñng lo¹i kh¸c (ç kh«
ch¼ng h¹n).
2. Cã bèn ngêi gãp ý vÒ tÊm biÓn:
- Ngêi thø nhÊt b×nh phÈm ch÷ "t¬i" (ch¶ lÏ xa nay b¸n ç ¬n?)
ý kiÕn nµy kh«ng tho¶ ®¸ng. Nh trªn ®· ph©n tÝch, ch÷ t¬i ë ®©y ngoµi ý nghÜa chØ
phÈm chÊt (t¬i) cßn cã ý nghÜa chØ chñng lo¹i (kh«ng ph¶i ç kh«), nªn ch÷ t¬i lµ cÇn thiÕt.
- Ngêi thø hai b×nh phÈm hai ch÷ "ë ®©y" (ch¶ lÏ ra hµng hoa mua ç).
ý kiÕn nµy tho¹t nghe cã vÎ cã lÝ. Tuy nhiªn, trong nghÖ thuËt qu¶ng ço, hai ch÷ "ë
®©y" kh«ng thõa. Chóng cã ý nghÜa t¸c ®éng, t¹o sù chó ý cho kh¸ch hµng (VÝ dô: A! §©y
råi. CÇy t¬ b¶y mãn).
- Ngêi thø ba bµn vÒ hai ch÷ "cã b¸n".
Cã ý kiÕn cho r»ng ý kiÕn nµy ®óng mét nöa (®Ó ch÷ b¸n, bá ch÷ cã). Ch÷ b¸n ®óng
lµ rÊt cÇn thiÕt, nã chØ tÝnh chÊt kinh doanh (b¸n chø kh«ng mua) Kh«ng cã ch÷ b¸n, e
r»ng kh¸ch hµng kh«ng biÕt n¬i nµy b¸n ç (h·y ®Õn mua) hay lµ mua ç (mang ç ®Õn mµ
b¸n). Tuy nhiªn, còng nh hai ch÷ "ë ®©y", ch÷ cã còng kh«ng thõa. Nã cã ý nghÜa kh¼ng
®Þnh, nhÊn m¹nh ho¹t ®éng kinh doanh cña nhµ hµng. NÕu bá ch÷ cã, tÊm biÓn vÉn ®ñ ý
nhng søc t¸c ®éng trong qu¶ng ço sÏ nhÑ ®i rÊt nhiÒu (so s¸nh ë ®©y b¸n ç vµ ë ®©y cã
b¸n ç).
35
- Ngêi cuèi cïng b¸n vÒ ch÷ "ç".
ý kiÕn nµy v« lÝ nhÊt. Ai b¸n bÊt cø mÆt hµng g×, b»ng çch nµy hay çch kh¸c,
còng ®Òu ph¶i qu¶ng ço cho mÆt hµng cña m×nh. Kh«ng qu¶ng ço, ai biÕt nhµ hµng cã
b¸n kh«ng mµ ®Õn mua, dï ç vÉn cø bµy ra ®Êy. RÊt cã thÓ ®©y còng lµ çch ch¬i kh¨m
cña ngêi l¸ng giÒng. ThÊy anh hµng xãm ai b¶o còng nghe, kh«ng cÇn suy xÐt ph¶i tr¸i,
anh ta bÌn ®a ra lêi gãp ý phi lÝ nhÊt trong sè çc lêi gãp ý cña mäi ng êi. ThÕ mµ anh chñ
cöa hµng vÉn cø nghe theo.
3. Nh vËy, c¶ bèn yÕu tè trong tÊm biÓn, ë møc ®é nµy hay møc ®é kh¸c ®Òu cÇn
thiÕt, thËm chÝ cã nh÷ng yÕu tè kh«ng thÓ lîc bá ®i ®îc (b¸n, ç, t¬i ). TiÕng cêi bËt ra v×
nhµ hµng treo biÓn mµ kh«ng hiÓu ý nghÜa c«ng viÖc m×nh ®· lµm, chØ nghe ngêi ta nãi
mµ kh«ng cÇn suy xÐt, r¨m r¾p lµm theo, rèt cuéc lµ l·ng phÝ tiÒn cña, c«ng søc mµ kh«ng
®îc viÖc g×, l¹i cßn bÞ mäi ngêi cêi chª.
4. Treo biÓn thuéc lo¹i truyÖn cêi nh»m phª ph¸n nh÷ng çi xÊu, çi ®¸ng cêi ngay trong
quÇn chóng nh©n d©n. ë ®©y lµ tÝnh chÊt thô ®éng, ba ph¶i "mêi b¶y còng õ, mêi t còng
gËt" cña nhµ hµng. Treo biÓn lªn ®Ó qu¶ng ço lµ mét c«ng viÖc rÊt cã ý nghÜa nh ng
chÝnh ngêi treo còng kh«ng nhËn thøc ®îc ý nghÜa ®ã, kh«ng cã chñ kiÕn cña m×nh, rèt
cuéc treo lªn råi l¹i cÊt ®i chØ v× nh÷ng ý kiÕn v« thëng v« ph¹t. ViÖc lµm khi ®ã võa tèn
c«ng, phÝ søc l¹i võa ®¸ng chª cêi.
TruyÖn cho ta bµi häc bæ Ých: khi lµm viÖc g× còng ph¶i suy nghÜ tríc sau. Còng cã
thÓ l¾ng nghe gãp ý cña ngêi kh¸c nhng ph¶i cÈn träng suy xÐt ®óng sai, kh«ng nh¾m m¾t
lµm bõa kÎo phÝ c«ng v« Ých mµ l¹i mang tiÕng "§Ïo cµy gi÷a ®êng", bÞ thiªn h¹ cêi chª.
Lîn cíi, ¸o míi

(TruyÖn cêi)
I - Gîi ý
1. §¹i ý:
Qua truyÖn Lîn cíi, ¸o míi, t¸c gi¶ d©n gian phª ph¸n tÝnh khoe khoang lè bÞch cña con
ngêi.
2. Tãm t¾t:
36
Anh chµng hay khoe cña võa may ®îc chiÕc ¸o míi, ®øng suèt tõ s¸ng ®Õn chiÒu cha
khoe ®îc th× gÆp mét anh chµng kh¸c còng ®ang t×m c¬ héi khoe con lîn cíi. Cuéc ®èi ®¸p
gi÷a hä thËt ®éc ®¸o:
- B¸c cã thÊy con lîn cíi cña t«i ch¹y qua kh«ng?
- Tõ lóc t«i mÆc çi ¸o míi nµy, t«i ch¼ng thÊy con lîn nµo ch¹y qua ®©y c¶!

1. Khoe khoang cña c¶i lµ mét thãi xÊu ®«i khi khiÕn ngêi khoe tù ®Èy m×nh vµo t×nh
thÕ lè bÞch, bÞ ngêi ®êi cêi chª. Nh÷ng ngêi khoe cña thêng lµ nh÷ng kÎ hîm hÜnh, coi cña
c¶i lµ trªn hÕt, cã chót g× mµ ngêi kh¸c kh«ng cã còng khoe ra ®Ó chøng tá lµ m×nh h¬n ng-
êi. Lo¹i ngêi nµy thêng xuÊt hiÖn nhiÒu tõ thêi xa, khi cuéc sèng cßn khæ cùc, gi¸ trÞ vËt
chÊt ®îc ®Æt lªn hµng ®Çu, thËm chÝ lµ duy nhÊt. Kh«ng chØ ngêi giµu khoe cña mµ ngay
c¶ ngêi nghÌo còng khoe. Ngêi giµu khoe cña v× hîm cña, ngêi nghÌo khoe cña v× hä cho ®ã
lµ çch tèt nhÊt ®Ó kh¼ng ®Þnh vÞ thÕ, che giÊu hoµn c¶nh thùc cña m×nh.
Anh ®i t×m lîn khoe cña trong t×nh huèng nhµ s¾p cã ®¸m cíi mµ lîn l¹i sæng mÊt. LÏ
ra trong c©u hái cña anh ph¶i cã nh÷ng th«ng tin mµ ngêi ®îc hái cÇn biÕt vÒ con lîn (con
lîn to hay nhá, mµu l«ng ra sao, gÇy bÐo thÕ nµo...), anh l¹i hái vÒ con lîn cíi. Th«ng tin nµy
lµ thõa víi ngêi ®îc hái (Ai cÇn biÕt con lîn Êy anh ®Ó lµm g×?).
2. Anh muèn khoe ¸o ®øng hãng ë cöa, ®îi ®îc ngêi ta khen. §øng m·i tõ s¸ng ®Õn
chiÒu mµ vÉn ch¼ng ¨n thua, ®ang ®Çy thÊt väng th× cã ngêi ch¹y qua, thÕ lµ kh«ng bá lì
dÞp may – còng ch¼ng cÇn biÕt ngêi ®ã hái g× – liÒn véi khoe ngay: "Tõ lóc t«i mÆc chiÕc
¸o míi nµy...". "ChiÕc ¸o míi" ë ®©y lµ mét th«ng tin thõa. Ngêi hái ®ang cÇn biÕt th«ng tin
vÒ con lîn, chø ®©u cÇn biÕt chiÕc ¸o anh ®ang mÆc lµ míi hay cò vµ anh mÆc nã tõ bao
giê!
3. T×nh tiÕt g©y cêi bËt ra ngay trong c©u hái cña anh ®i t×m lîn. Môc ®Ých cña anh
lµ hái ®Ó ngêi ta gióp anh t×m con lîn. Thay v× cung cÊp nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt vÒ con
lîn, anh l¹i nh»m vµo mét môc ®Ých kh¸c: khoe nhµ giµu, cç cíi to (Ngµy xa, ®¸m cíi mµ mæ
c¶ mét con lîn h¼n lµ to l¾m). Anh ®îc hái còng ch¼ng võa, lÏ ra chØ cÇn th«ng b¸o ®iÒu
mµ ngêi hái muèn biÕt (kh«ng nh×n thÊy con lîn), anh l¹i còng tranh thñ khoe lu«n chiÕc ¸o
míi cña m×nh.
Nh thÕ gäi lµ "kÎ c¾p bµ giµ gÆp nhau". Anh khoe cña l¹i gÆp ®óng çi anh còng
thÝch khoe cña, mµ anh kia khoe cña cßn tµi h¬n. Anh t×m lîn dï sao còng chØ cµi thªm
37
th«ng tin vµo mét çch khÐo lÐo (con lîn Êy lµ con lîn cíi), tõ ®ã khiÕn anh kia suy ra r»ng
nhµ anh s¾p cã cç bµn to l¾m. Anh khoe ¸o th× nãi huþch toÑt: Tõ lóc t«i mÆc çi ¸o míi
nµy... th«ng tin cña anh hoµn toµn kh«ng liªn quan g× ®Õn vÊn ®Ò mµ anh kia quan t©m
(con lîn bÞ sæng chuång).
4. Qua truyÖn Lîn cíi, ¸o míi, nh©n d©n ta phª ph¸n tÝnh hay khoe khoang cña con ngêi,
nhÊt lµ khoe khoang vÒ cña c¶i. TÝnh khoe cña biÕn con ngêi thµnh nh÷ng kÎ lè bÞch, hîm
hÜnh, trë thµnh ®èi tîng cho mäi ngêi cêi chª.
Con hæ cã nghÜa
(Vò Trinh)
I - Gîi ý
1. §äc ®äc kÜ Chó thÝch cã dÊu sao () trong SGK vµ ghi nhí:
- TruyÖn Con hæ cã nghÜa vµ truyÖn ThÇy thuèc giái cèt nhÊt ë tÊm lßng trong ch¬ng
tr×nh Ng÷ v¨n 6 ®îc gäi chung lµ truyÖn trung ®¹i ViÖt Nam.
- Trong lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam, thêi trung ®¹i (thÕ kØ X ®Õn hÕt thÕ kØ XIX), thÓ
lo¹i truyÖn v¨n xu«i ch÷ H¸n ®· ra ®êi cã néi dung phong phó vµ thêng mang tÝnh chÊt gi¸o
huÊn, cã çch viÕt kh«ng gièng h¼n víi truyÖn hiÖn ®¹i.
- TruyÖn trung ®¹i ViÖt Nam võa cã lo¹i truyÖn h cÊu (tëng tîng nghÖ thuËt) võa cã lo¹i
truyÖn gÇn víi kÝ (ghi chÐp sù viÖc), víi sö (ghi chÐp chuyÖn thËt); cèt truyÖn hÇu hÕt
cßn ®¬n gi¶n; nh©n vËt thêng ®îc miªu t¶ chñ yÕu qua ng«n ng÷ trùc tiÕp cña ngêi kÓ
chuyÖn, qua hµnh ®éng vµ ng«n ng÷ ®èi tho¹i cña nh©n vËt.
Trong bµi Kh¸i qu¸t vÒ v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, t¸c gi¶ Bïi Duy T©n cho r»ng: "V¨n
häc trung ®¹i ViÖt Nam, tõng ®îc gäi lµ V¨n häc cæ ViÖt Nam, tõng ®îc gäi lµ V¨n häc cæ
ViÖt Nam, V¨n häc ViÖt Nam tõ thÕ kØ X ®Õn hÕt thÕ kØ XIX, V¨n häc H¸n N«m, hoÆc
V¨n häc viÕt hay V¨n häc thµnh v¨n ViÖt Nam... thêi trung ®¹i. Dßng v¨n häc nµy, cã t¸c gi¶
lµ trÝ thøc thêi phong kiÕn (nhµ s, vua, quan, tíng lÜnh, nhiÒu nhÊt lµ nho sÜ) chÝnh thøc
ra ®êi tõ thÕ kØ X, khi d©n téc ta kh«i phôc ®îc nÒn ®éc lËp tù chñ. Sau ®ã, v¨n häc ngµy
cµng ph¸t triÓn víi nhiÒu danh gia kiÖt t¸c qua çc triÒu ®¹i phong kiÕn. V¨n häc viÕt cã hai
bé phËn: v¨n häc ch÷ H¸n vµ v¨n häc ch÷ N«m, ¶nh hëng lÉn nhau, hç trî nhau cïng tån t¹i vµ
ph¸t triÓn. V¨n häc ch÷ N«m tuy xuÊt hiÖn muén vµ kh«ng cã ®îc vÞ thÕ nh v¨n häc ch÷
H¸n, song víi tÝnh chÊt cña mét bé phËn v¨n häc tiÕng ViÖt, v¨n häc ch÷ N«m ngµy cµng
38
ph¸t triÓn m¹nh mÏ, giµnh ®îc vÞ trÝ quan träng vµ cuèi cïng chiÕm ®îc vÞ thÕ u viÖt trªn
v¨n ®µn. VÒ néi dung, v¨n häc viÕt chÞu sù chi phèi cña ý thøc hÖ phong kiÕn, cña tinh
thÇn d©n téc qua thùc tiÔn ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh dùng níc vµ gi÷ níc. V¨n häc viÕt chÞu
¶nh hëng cña t tëng Nho, PhËt, L·o, cña quan niÖm Tam gi¸o hoµ hçn, cã ®Æc ®iÓm vµ
tÝnh chÊt cña mét dßng v¨n häc thuéc hÖ thèng thi ph¸p v¨n häc ph¬ng §«ng trung ®¹i.
Nh vËy lµ, tõ sù h×nh thµnh ®Ðn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, tõ diÖn m¹o ®Õn tÝnh chÊt, tõ
thÓ lo¹i ®Õn v¨n tù, v¨n häc viÕt ®Òu cã nh÷ng nÐt riªng cña mét dßng v¨n häc cæ truyÒn
thèng" (Kh¶o vµ luËn mét sè thÓ lo¹i, t¸c gia, t¸c phÈm v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, NXB §¹i
häc Quèc gia, H., 2001).
2. Vò Trinh (1759-1828) cã tªn tù lµ Duy Chu, hiÖu lµ Lai S¬n, Nguyªn Hanh, Lan Tr×
ng gi¶; ngêi lµng Xu©n Lan, huyÖn L¬ng Tµi, trÊn Kinh B¾c (nay lµ tØnh B¾c Ninh). ¤ng
®ç h¬ng cèng n¨m 17 tuæi, lµm quan díi triÒu Lª. Khi nhµ NguyÔn lªn ng«i, «ng ®îc triÖu ra
lµm quan, tõng ®îc phong chøc ThÞ trung häc sÜ, H÷u tham tri bé H×nh, cã thêi k× bÞ Gia
Long ®µy vµo Qu¶ng Nam.
T¸c phÈm cña «ng gåm Lan Tr× kiÕn v¨n lôc (truyÖn), Sø yªn thi tËp (th¬), Ng« téc truy
viÔn ®µn kÝ (kÝ). Hai t¸c phÈm sau ®Òu ®· thÊt truyÒn.
3. XuÊt xø:
TruyÖn Con hæ cã nghÜa ®îc tuyÓn chän tõ tËp truyÖn ng¾n Lan Tr× kiÕn v¨n lôc
viÕt b»ng ch÷ H¸n cña Vò Trinh (víi nhiÒu ®Ò tµi kh¸c nhau, dù ®o¸n viÕt trong kho¶ng
1790-1802) - phÇn lín ®Òu s¸ng t¸c dùa trªn c¬ së çc truyÖn d©n gian lu hµnh ®¬ng thêi mµ
t¸c gi¶ thu thËp ®îc.
V¨n b¶n trong s¸ch gi¸o khoa trÝch tõ s¸ch V¨n xu«i tù sù ViÖt Nam thêi trung ®¹i, tËp
mét, do NguyÔn §¨ng Na tuyÓn chän vµ giíi thiÖu, Hoµng Hng dÞch.
4. Chñ ®Ò:
TruyÖn sö dông biÖn ph¸p nghÖ thuËt nh©n ho¸, chñ yÕu qua c©u chuyÖn vÒ loµi
hæ ®Ó nãi chuyÖn con ngêi, ®Ò cao ©n nghÜa trong cuéc sèng h»ng ngµy.
5. Tãm lîc:
TruyÖn Con hæ cã nghÜa gåm hai c©u chuyÖn vÒ loµi hæ:
TruyÖn thø nhÊt: Mét bµ ®ì hä TrÇn ngêi huyÖn §«ng TriÒu mét ®ªm nä ®îc hæ
câng vµo rõng. §Õn n¬i bµ thÊy mét con hæ çi ®ang sinh në rÊt khã kh¨n bÌn gióp hæ çi
sinh con trãt lät. Hæ ®ùc mõng rì ®µo lªn mét côc b¹c biÕu bµ. Nhê cã côc b¹c cña hæ mµ
39
bµ sèng qua ®îc n¨m mÊt mïa ®ãi kÐm.
TruyÖn thø hai: B¸c tiÒu ë huyÖn L¹ng Giang ®ang bæ cñi ë sên nói thÊy mét con hæ
bÞ hãc x¬ng bÌn gióp hæ lÊy x¬ng ra. §Ó t¹ ¬n, hæ biÕu b¸c mét con nai. Khi b¸c tiÒu mÊt,
hæ ®Õn viÕng. Tõ ®ã, mçi lÇn giç b¸c, hæ l¹i ®a dª hoÆc lîn vÒ biÕu gia ®×nh b¸c.

1. V¨n b¶n nµy thuéc thÓ lo¹i truyÖn trung ®¹i. TruyÖn cã hai ®o¹n. §o¹n mét kÓ
chuyÖn x¶y ra gi÷a hæ vµ mét bµ ®ì, ®o¹n thø hai kÓ chuyÖn con hæ víi b¸c tiÒu phu.
2. BiÖn ph¸p nghÖ thuËt chñ yÕu ®îc sö dông trong Con hæ cã nghÜa lµ biÖn ph¸p
nh©n ho¸. KÓ chuyÖn loµi hæ cã nghÜa lµ ®Ó t¹o ra sù so s¸nh t¬ng ph¶n, n©ng cao hiÖu
qu¶ gi¸o dôc. Con hæ vèn lµ loµi cÇm thó rÊt hung d÷, vËy mµ trong çch c xö cßn cã nghÜa
t×nh. Con ngêi h¬n h¼n loµi cÇm thó, trong cuéc sèng cµng ph¶i c xö cã nghÜa h¬n.
3. Trong truyÖn thø nhÊt, bµ ®ì TrÇn ®ì ®Î cho hæ nªn ®îc hæ biÕu côc b¹c, l¹i cßn ®a
ra tËn cöa rõng. Trong truyÖn thø hai, b¸c tiÒu gì x¬ng cho hæ, hæ kh«ng nh÷ng biÕu b¸c nai
mµ khi b¸c mÊt cßn vÒ viÕng, mçi ngµy giç cßn ®em thó rõng ®Õn biÕu gia ®×nh b¸c.
Bµ ®ì TrÇn nöa ®ªm bÞ hæ câng ®i, tëng bÞ hæ ¨n thÞt, tÐ ra lµ hæ nhê bµ gióp hæ çi
sinh con. Xong cßn biÕu bµ côc b¹c, ®a ra tËn cöa rõng. B¸c tiÒu phu sau khi gì x¬ng cho
hæ, chØ nãi ch¬i r»ng: "hÔ ®îc miÕng g× l¹ th× nhí nhau nhÐ", kh«ng ngê hæ mang nai ®Õn
thËt, l¹i cßn ®Õn viÕng vµ nhí ®Õn b¸c mçi khi ®Õn ngµy giç. §ã lµ nh÷ng chi tiÕt hay, thó
vÞ, cã tÝnh chÊt gîi më cho c©u chuyÖn.
Con hæ thø nhÊt chØ tr¶ ¬n bµ ®ì TrÇn cã mét lÇn, con hæ thø hai mang ¬n nghÜa vµ
tr¶ nghÜa suèt ®êi, ngay c¶ khi b¸c tiÒu ®· mÊt.
4. TruyÖn Con hæ cã nghÜa ®Ò cao çch sèng nghÜa t×nh trong cuéc sèng cña con ngêi.
Lµm ngêi ph¶i biÕt gióp ®ì nhau khi ho¹n n¹n, ngîc l¹i, khi ®îc ngêi kh¸c gióp ®ì ph¶i biÕt ghi
nhí ¬n nghÜa, t×m çch b¸o ®¸p ¬n nghÜa Êy.
MÑ hiÒn d¹y con

(TrÝch LiÖt n÷ truyÖn)
I - Gîi ý
1. ThÓ lo¹i:
40
§äc l¹i Chó thÝch cã dÊu sao () bµi Con hæ cã nghÜa trong SGK vµ lu ý: TruyÖn MÑ
hiÒn d¹y con (trÝch LiÖt n÷ truyÖn) cña Trung Quèc tuy ra ®êi sím h¬n çc truyÖn Con hæ
cã nghÜa vµ ThÇy thuèc giái cèt nhÊt ë tÊm lßng nhng còng ®îc xÕp vµo côm bµi truyÖn
trung ®¹i, v× çch diÔn ®¹t cã nh÷ng ®iÓm gièng nhau.
2. XuÊt xø:
TruyÖn MÑ hiÒn d¹y con ®îc trÝch dÞch tõ s¸ch LiÖt n÷ truyÖn cña Lu Híng (tríc C«ng
nguyªn, 77 - 6). ¤ng lµ nhµ nho, nhµ môc lôc häc, v¨n häc næi tiÕng ®êi H¸n, Trung Quèc cæ
®¹i.
TruyÖn nµy ®îc hai t¸c gi¶ ViÖt Nam lµ ¤n Nh NguyÔn V¨n Ngäc(1) (1890 -1942), TrÇn
Lª Nh©n(2) dÞch vµ xÕp vµo s¸ch Cæ häc tinh hoa (1925).
LiÖt n÷ truyÖn cña Lu Híng lµ mét bé s¸ch gåm b¶y quyÓn víi b¶y lo¹i nh©n vËt phô
n÷: "mÉu nghi", "hiÒn minh", "nh©n trÝ", "trinh thuËn", "tiÕt nghÜa", "biÖn th«ng", "bÕ
nghiÖt". Bé s¸ch ®· nªu 104 tÊm g¬ng tèt vµ xÊu nh»m ®Ò cao ®¹o ®øc vµ phª ph¸n nh÷ng
biÓu hiÖn v« ®¹o ®øc theo quan niÖm nhµ nho.
TruyÖn MÑ hiÒn d¹y con rót tõ s¸ch LiÖt n÷ truyÖn (lo¹i truyÖn vÒ nh÷ng ngêi ®µn bµ
cã phÈm tiÕt hoÆc khÝ ph¸ch anh hïng) cña Trung Hoa xa.
3. Chñ ®Ò:
Th«ng qua c©u chuyÖn MÑ hiÒn d¹y con, t¸c gi¶ nªu quan ®iÓm vÒ çch chän m«i tr-
êng, néi dung vµ çch thøc d¹y con.
4. Tãm t¾t:
ThÇy M¹nh Tö lóc nhá hay b¾t chíc, nªn ngêi mÑ ®· ph¶i chuyÓn nhµ tíi ba lÇn (tõ vÞ
trÝ gÇn nghÜa ®Þa chuyÓn ®Õn gÇn chî, råi ®Õn gÇn trêng häc) ®Ó cã chç ë phï hîp víi
viÖc häc tËp cña con. M¹nh mÉu gi÷ lêi, tr¸nh cho con hiÓu lÇm nhng còng rÊt c¬ng quyÕt
trong d¹y con.

C©u chuyÖn kÓ vÒ qu¸ tr×nh d¹y con cña M¹nh mÉu, tr¶i qua n¨m sù viÖc nh sau:
(
1) NguyÔn V¨n Ngäc lµ nhµ gi¸o, nhµ v¨n ®· biªn so¹n nhiÒu s¸ch cã gi¸ trÞ nh Nam thi hîp tuyÓn, TruyÖn cæ níc
Nam, Tôc ng÷ phong dao, Cæ häc tinh hoa (viÕt chung víi TrÇn Lª Nh©n),...
(
2) TrÇn Lª Nh©n (1887 - 1975) tù lµ Tö An, quª ë B¸t Trµng, Hµ Néi. ¤ng lµm nghÒ gi¸o dôc. Ngoµi Cæ häc tinh
hoa, cßn cã H¸n häc danh ng«n (1927).
41
Sù viÖc Hµnh ®éng cña con Suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña mÑ
1 ë gÇn nghÜa ®Þa, b¾t chíc "Chç nµy kh«ng ph¶i chç con ta ë ®îc"
®µo, ch«n, l¨n, khãc. - ChuyÓn nhµ ra gÇn chî.
2 ë gÇn chî, b¾t chíc çch n« "Chç nµy còng kh«ng ph¶i chç con ta ë
nghÞch, bu«n b¸n ®iªn ®¶o. ®îc" - ChuyÓn nhµ ra gÇn trêng häc.
3 ë gÇn trêng, b¾t chíc häc tËp "Chç nµy lµ chç con ta ë ®îc ®©y" –
lÔ phÐp, c¾p s¸ch vë. Yªn t©m vÒ chç ë.
4 Hái: "Ngêi ta giÕt lîn lµm Nãi ®ïa: "§Ó cho con ¨n ®Êy", råi hèi
g×?". hËn, ®i mua thÞt lîn vÒ cho con ¨n
thËt ®Ó gi÷ lêi.
5 Bá häc vÒ nhµ ch¬i. CÇm dao c¾t ®øt tÊm v¶i vµ b¶o:
"Con ®ang ®i häc mµ bá häc, th×
còng nh ta ®ang dÖt tÊm v¶i nµy mµ
c¾t ®øt ®i vËy".
Ba sù viÖc ®Çu cho thÊy: viÖc lùa chän m«i trêng sèng cã ý nghÜa v« cïng quan träng
trong viÖc h×nh thµnh nh©n çch trÎ th¬. Ngêi ViÖt Nam cã c©u: "GÇn mùc th× ®en, gÇn
®Ìn th× r¹ng" phÇn nµo thÓ hiÖn ý nghÜa t¬ng tù. Hai sù viÖc sau, bµ mÑ còng thÓ hiÖn
nh÷ng quan ®iÓm døt kho¸t trong çch d¹y con: Thø nhÊt, kh«ng ®îc nãi dèi trÎ; thø hai, kiªn
quyÕt híng trÎ vµo viÖc häc tËp – kÓ c¶ ph¶i chÊp nhËn tèn kÐm vÒ cña c¶i vËt chÊt. M¹nh
Tö häc tËp chuyªn cÇn, sau trë thµnh mét bËc ®¹i hiÒn, næi tiÕng vÒ ®¹o ®øc vµ hiÓu biÕt
réng chÝnh lµ nhê çch d¹y con nh thÕ cña ngêi mÑ.
V× th¬ng con rÊt mùc, M¹nh mÉu s½n sµng chuyÓn nhµ ®Ó chän cho con m«i tr êng
häc tËp thuËn lîi, còng nh s½n sµng söa ch÷a sai lÇm cña chÝnh m×nh; nhng còng kiªn
quyÕt rÌn luyÖn ý thøc häc tËp cho con.
Còng nh truyÖn Con hæ cã nghÜa, truyÖn MÑ hiÒn d¹y con mang nh÷ng ®Æc ®iÓm
tiªu biÓu cña truyÖn trung ®¹i: cèt truyÖn ®¬n gi¶n, néi dung mang tÝnh gi¸o huÊn, nh©n
vËt ®îc miªu t¶ chñ yÕu qua ng«n ng÷ trùc tiÕp cña ngêi kÓ chuyÖn vµ hµnh ®éng, ng«n
ng÷ ®èi tho¹i cña nh©n vËt. §iÓm kh¸c víi truyÖn Con hæ cã nghÜa lµ truyÖn MÑ hiÒn d¹y
con kh«ng nghiªng vÒ tÝnh h cÊu (tëng tîng) mµ gÇn víi kÝ (ghi chÐp sù viÖc) vµ gÇn víi
sö (ghi chÐp chuyÖn thËt).
42
thÇy thuèc giái cèt nhÊt ë tÊm lßng
(Hå Nguyªn Trõng)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Hå Nguyªn Trõng (1374-1446) tù M¹nh Nguyªn, biÖt hiÖu Nam ¤ng, ngêi DiÔn Ch©u,
NghÖ An, con trëng cña Hå Quý Li, lµm quan díi triÒu vua cha, tõng h¨ng h¸i chèng giÆc
Minh x©m lîc, bÞ giÆc Minh b¾t (cïng cha, em vµ ch¸u) ®em vÒ Trung Quèc. Nhê cã tµi
chÕ t¹o vò khÝ (sóng thÇn) nªn «ng ®îc lµm quan trong triÒu nhµ Minh tíi chøc Thîng th (t-
¬ng ®¬ng chøc Bé trëng ngµy nay). ¤ng mÊt t¹i Trung Quèc.
2. XuÊt xø:
Nam ¤ng méng lôc lµ mét t¸c phÈm v¨n xu«i ch÷ H¸n ®îc Hå Nguyªn Trõng viÕt trong
thêi gian ë Trung Quèc (cã thÓ hiÓu lµ: tËp s¸ch tëng nhí quª h¬ng cña Nam ¤ng) gåm 31
thiªn, néi dung chñ yÕu thÓ hiÖn håi øc cña mét ngêi xa xø, ®Ò cËp mét sè nÐt vÒ ®êi sèng
x· héi, lÞch sö, v¨n ho¸ ViÖt Nam thêi LÝ - TrÇn.
ThÇy thuèc giái cèt nhÊt ë tÊm lßng (Y thiÖn dông t©m) lµ thiªn thø 8 trong tËp s¸ch nãi
trªn.
3. Chñ ®Ò:
ThÇy thuèc giái cèt nhÊt ë tÊm lßng biÓu d¬ng phÈm çch cña ngêi thÇy thuèc: th¬ng
yªu ngêi bÖnh nghÌo, quyÕt t©m cøu sèng ngêi bÖnh kh«ng sî quyÒn uy, kh«ng sî nguy
hiÓm cho b¶n th©n m×nh.
4. Tãm t¾t:
¤ng Ph¹m B©n cã nghÒ y gia truyÒn, gi÷ chøc Th¸i y lÖnh, phông sù vua TrÇn Anh V-
¬ng. ¤ng thêng ®em tiÒn b¹c mua thuèc tèt vµ tÝch tr÷ thãc g¹o gióp ®ì ngêi nghÌo. Mét h«m
cã ngêi d©n ®Õn xin «ng ch÷a bÖnh gÊp cho ngêi nhµ ®ang nguy kÞch. §óng lóc ®ã th× sø
gi¶ cña vua ®Õn triÖu «ng vµo cung ch÷a bÖnh cho mét quý nh©n bÞ sèt. ThÊy kh«ng gÊp,
«ng ®· ®i ch÷a bÖnh cho ngêi ®µn bµ kia, sau ®ã ®Õn tá lßng thµnh víi vua. Khi hiÓu râ ý
«ng, vua tõ quë tr¸ch chuyÓn sang khen ngîi «ng "®· giái nghÒ nghiÖp l¹i cã lßng nh©n
®øc".
43
TruyÖn kÓ vÒ Ph¹m B©n - mét l¬ng y ch©n nh©n ®øc. ¤ng kh«ng nh÷ng ®· ®em hÕt
cña c¶i trong nhµ ra mua çc lo¹i thuèc tèt vµ tÝch tr÷ thãc g¹o, ch÷a trÞ, cÊp c¬m ch¸o cho kÎ
c¬ khæ mµ cßn dùng nhµ cho nh÷ng ngêi ®ãi kh¸t vµ bÖnh tËt, cøu sèng h¬n ngh×n ngêi.
Trong hoµn c¶nh cô thÓ, «ng kh«ng ng¹i nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng, ®i ch÷a cho ngêi
®µn bµ bÖnh nÆng tríc, cho quý nh©n ë trong cung sau, kh«ng ng¹i m¾c téi víi TrÇn Anh
V¬ng. Bëi thÕ, «ng ®· kh«ng bÞ tr¸ch m¾ng mµ cßn ®îc TrÇn Anh V¬ng khen ngîi.
ViÖc Th¸i y lÖnh tõ chèi vµo cung, ®i kh¸m vµ ch÷a cho ngêi bÖnh nÆng tríc, bÊt chÊp
lêi ®e do¹ cña quan Trung sø thËt ®¸ng c¶m phôc. Víi «ng, viÖc cøu cho ngêi bÖnh nÆng
ph¶i ®îc ®Æt lªn hµng ®Çu; cßn sù nguy hiÓm cho b¶n th©n, Th¸i y lÖnh tù chÞu tr¸ch
nhiÖm, «ng hi väng lµ V¬ng sÏ hiÓu vµ tha thø. ¤ng ®· d¸m nhËn phÇn nguy hiÓm vÒ m×nh
®Ó cøu ngêi bÖnh, kh«ng vin cí "trän ®¹o lµm t«i" ®Ó bá mÆc ngêi bÖnh.
Tríc çch xö sù cña Th¸i y lÖnh, th¸i ®é cña TrÇn Anh V¬ng tõ chç quë tr¸ch, chuyÓn
sang mõng rì, khen ngîi: "Ng¬i thËt lµ bËc l¬ng y ch©n chÝnh, ®· giái vÒ nghÒ nghiÖp l¹i
cã lßng nh©n ®øc, th¬ng xãt con ®á cña ta, thËt xøng víi lßng ta mong mái". Sù viÖc nµy
cho thÊy: TrÇn Anh V¬ng lµ mét ngêi s¸ng suèt, réng lîng. §ång thêi, nh÷ng ngêi lµm nghÒ y
h«m nay vµ mai sau ®äc truyÖn nµy cã thÓ rót ra cho m×nh nh÷ng bµi häc bæ Ých vÒ lßng
tËn tuþ th¬ng yªu, ý thøc cøu ngêi nh cøu m×nh, cÇn u tiªn ch÷a trÞ ngêi bÖnh nÆng – bÊt
kÓ ®Þa vÞ cña hä nh thÕ nµo.
So víi c©u chuyÖn vÒ TuÖ TÜnh, truyÖn ThÇy thuèc giái cèt nhÊt ë tÊm lßng tuy cã
mét vµi chi tiÕt kh¸c nhau nhng ®Òu kh¾c ho¹ næi bËt h×nh ¶nh cña mét vÞ l¬ng y ch©n
chÝnh, hÕt lßng v× ngêi bÖnh. Trong c¶ hai trêng hîp, ngêi nµo bÖnh nÆng cÇn gióp th× ®-
îc u tiªn ch÷a tríc, khi cøu gióp ngêi bÖnh kh«ng mong tr¶ ¬n. Tuy nhiªn, truyÖn ThÇy thuèc
giái cèt nhÊt ë tÊm lßng cßn cã t×nh huèng vÞ l¬ng y bÞ ®Æt trong hoµn c¶nh ngÆt nghÌo
h¬n do tr¸i lÖnh vua cã thÓ nguy h¹i ®Õn tÝnh m¹ng nhng «ng vÉn kiªn quyÕt ®Æt nhiÖm
vô cøu sèng ngêi bÖnh lªn trªn hÕt.
bµi häc ®êng ®êi ®Çu tiªn

(T« Hoµi)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
44
Nhµ v¨n T« Hoµi (tªn khai sinh lµ NguyÔn Sen), sinh ngµy 27 th¸ng 9 n¨m 1920 t¹i thÞ
trÊn NghÜa §«, Tõ Liªm, Hµ Néi; quª qu¸n: thÞ trÊn Kim Bµi, huyÖn Thanh Oai, tØnh Hµ
T©y.
T« Hoµi tham gia çch m¹ng tõ tríc Çch m¹ng th¸ng T¸m (1945) trong Héi ¸i h÷u c«ng
nh©n, Héi V¨n ho¸ Cøu quèc. Tõ 1945 - 1958 «ng lµm phãng viªn råi Chñ nhiÖm b¸o Cøu
quèc ViÖt B¾c. Tõ 1957 - 1958: Tæng th kÝ Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam. Tõ 1958 - 1980: Phã
Tæng th kÝ Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam. Tõ 1986 - 1996: Chñ tÞch Héi V¨n nghÖ Hµ Néi.
T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: 150 t¸c phÈm trong ®ã næi bËt lµ DÕ MÌn phiªu lu kÝ (truyÖn
dµi, 1942, t¸i b¶n nhiÒu lÇn); Quª ngêi (tiÓu thuyÕt 1943, t¸i b¶n nhiÒu lÇn). TruyÖn T©y
B¾c (tiÓu thuyÕt, 1954, t¸i b¶n nhiÒu lÇn); MiÒn T©y (tiÓu thuyÕt 1960, t¸i b¶n nhiÒu lÇn);
Tù truyÖn (håi ký, 1965, t¸i b¶n nhiÒu lÇn); Quª nhµ (tiÓu thuyÕt, 1970); Çt bôi ch©n ai (håi
ký, 1965, t¸i b¶n nhiÒu lÇn); TuyÓn tËp T« Hoµi (3 tËp, 1993). TuyÓn tËp truyÖn ng¾n T«
Hoµi (tríc vµ sau 1945, ba tËp, 1994); TuyÓn tËp truyÖn viÕt cho thiÕu nhi (hai tËp, 1994).
Nhµ v¨n ®· ®îc nhËn: Gi¶i nhÊt tiÓu thuyÕt cña Héi V¨n nghÖ ViÖt Nam 1956 (tiÓu
thuyÕt TruyÖn T©y B¾c). Gi¶i A Gi¶i thëng Héi V¨n nghÖ Hµ Néi 1970 (tiÓu thuyÕt Quª
nhµ); Gi¶i thëng cña Héi Nhµ v¨n ¸ Phi n¨m 1970 (tiÓu thuyÕt MiÒn T©y); Gi¶i thëng Hå
ChÝ Minh vÒ V¨n häc - NghÖ thuËt (®ît I - 1996).
2. XuÊt xø:
Kh«ng cam chÞu c¶nh sèng ®¬n ®iÖu, tï tóng vµ nh¹t nhÏo, DÕ MÌn quyÕt ®Þnh ra ®i
víi môc ®Ých më mang hiÓu biÕt, t×m ra ý nghÜa cho cuéc ®êi. TÝnh t×nh xèc næi, l¹i qu¸
tù tin, cuéc hµnh tr×nh m¹o hiÓm Êy DÕ MÌn gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n, tr¶i qua rÊt nhiÒu
vÊp v¸p, sai lÇm... nhng cuèi cïng DÕ MÌn ®· thu ®îc nh÷ng bµi häc bæ Ých. ViÕt DÕ MÌn
phiªu lu kÝ, nhµ v¨n T« Hoµi kÓ l¹i nh÷ng cuéc phiªu lu k× thó vµ ®Çy sãng giã cña DÕ MÌn.
Bµi häc ®êng ®êi ®Çu tiªn ®îc trÝch tõ ch¬ng mét cña truyÖn.
3. §¹i ý:
Cã vÎ ®Ñp cêng tr¸ng cña con nhµ vâ nhng tÝnh nÕt kiªu c¨ng, xèc næi, DÕ MÌn ®· g©y
ra çi chÕt cña DÔ Cho¾t vµ ©n hËn suy ngÉm vÒ bµi häc ®êng ®êi ®Çu tiªn.
4. Tãm t¾t:
CËy m×nh cã søc khoÎ, l¹i ®Ñp m·, DÕ MÌn hay khoe mÏ, thËm chÝ g©y gæ víi nh÷ng
ngêi xung quanh. V× nÓ hay còng v× kh«ng cè chÊp, kh«ng ai cã ph¶n øng g×, DÕ MÌn cµng
lÊy thÕ lµm ®¾c chÝ.
45
Cho ®Õn mét ngµy, DÕ MÌn n¶y ra ý nghÜ trªu chÞ Cèc. MÆc cho DÕ Cho¾t can ng¨n,
DÕ MÌn vÉn kh«ng chÞu, v× thÕ, chÞ Cèc ®· hiÓu lÇm vµ DÕ Cho¾t bÞ chÕt oan. DÕ
MÌn v« cïng hèi hËn nhng ®· muén. Tríc khi t¾t thë, DÕ Cho¾t ®· nãi cho DÕ MÌn bµi häc
®Çu tiªn.

§o¹n trÝch Bµi häc ®êng ®êi ®Çu tiªn thÓ hiÖn tµi quan s¸t vµ miªu t¶ tinh tÕ cña nhµ
v¨n T« Hoµi. TruyÖn ®îc kÓ ë ng«i thø nhÊt biÕn ho¸ sinh ®éng vµ hÊp dÉn ngêi ®äc.
DÕ MÌn cã mét ngo¹i h×nh cêng tr¸ng. Víi ®«i cµng mÉm bãng, nh÷ng çi vuèt ë ch©n,
ë khoeo cø cøng dÇn vµ nhän ho¾t, ®«i çnh... b©y giê thµnh çi ¸o dµi kÝn xuèng tËn chÊm
®u«i, l¹i thªm ®Çu... to ra vµ næi tõng t¶ng rÊt bíng, hai çi r¨ng ®en nh¸nh lóc nµo còng
nhai ngoµm ngo¹p nh hai lêi liÒm m¸y lµm viÖc..., DÕ MÌn thËt ra d¸ng con nhµ vâ. Oai
phong h¬n, DÕ MÌn cßn cã sîi r©u... dµi vµ uèn cong mét vÎ rÊt ®çi hïng dòng. D¬ng d¬ng tù
®¾c, chó ta ®i ®øng oai vÖ, lu«n tranh thñ mäi c¬ héi ®Ó thÓ hiÖn m×nh. ThØnh tho¶ng,
muèn thö sù lîi h¹i cña nh÷ng chiÕc vuèt, chó ta "co c¼ng lªn ®¹p phach ph¸ch vµo çc ngän
cá" hay chèc chèc l¹i trÞnh träng vµ khoan thai ®a c¶ hai ch©n lªn vuèt r©u. Tù cho m×nh lµ
nhÊt, chó kh«ng ngÇn ng¹i cµ khÞa víi tÊt c¶ mäi bµ con trong xãm (qu¸t çc chÞ Cµo Cµo, ®¸
anh Gäng Vã,...).
T¸c gi¶ võa miªu t¶ ngo¹i h×nh võa miªu t¶ hµnh ®éng ®Ó béc lé tÝnh çch cña DÕ MÌn:
kiªu c¨ng, xèc næi, ®iÖu ®µng, hung h¨ng vµ ngé nhËn. Trong ®o¹n v¨n, çc tÝnh tõ miªu t¶
h×nh d¸ng (cêng tr¸ng, mÉm bãng, nhän ho¾t, hñn ho¼n, gißn gi·, bãng mì, ®en nh¸nh,
ngoµm ngo¹p...); tÝnh tõ miªu t¶ tÝnh çch (bíng, h·nh diÖn, trÞnh träng, khoan thai oai vÖ,
tîn, giái, ghª gím...) ®îc thÓ hiÖn ®Æc s¾c. NÕu thay thÕ mét sè tõ cña t¸c gi¶ b»ng çc tõ
®ång nghÜa (hoÆc gÇn nghÜa) nh ®«i cµng mÉm bãng b»ng ®«i cµng mËp bãng, ®«i
cµng to bãng..., ng¾n hñn ho¼n b»ng ng¾n cñn, ng¾n tñn, ng¾n còn cìn..., ®i ®øng oai vÖ
b»ng ®i ®øng ch÷ng ch¹c, ®i ®øng ®µng hoµng, ®i ®øng oai l¾m... sù diÔn ®¹t sÏ thiÕu
chÝnh x¸c vµ thiÕu tinh tÕ.
Th¸i ®é cña DÕ MÌn víi DÕ Cho¾t lµ kÎ c¶, trÞch thîng (qua çch ®Æt tªn lµ DÕ
Cho¾t, vÝ von so s¸nh nh g· nghiÖn thuèc phiÖn, xng h« chó mµy, tÝnh t×nh khinh khØnh,
giäng ®iÖu bÒ trªn, d¹y dç). Kh«ng nh÷ng thÕ, DÕ MÌn cßn tá ra Ých kØ, kh«ng cho DÔ
Cho¾t th«ng ng¸ch sang nhµ, l¹i cßn m¾ng "§µo tæ n«ng th× cho chÕt".
Khi trªu chÞ Cèc, DÕ MÌn thËt hung h¨ng, kiªu ng¹o: "Sî g×? Mµy b¶o tao sî çi g×? Mµy
b¶o tao cßn biÕt sî ai h¬n tao n÷a!". ThËm chÝ, h¸t trªu xong, DÕ MÌn vÉn tù ®¾c, th¸ch
46
thøc: "Mµy tøc th× mµy cø tøc, mµy ghÌ ®Çu mµy ra cho nhá ®i, nhá ®Õn ®©u th× mµy
còng kh«ng chui næi vµo tæ tao ®©u!". Nhng khi chøng kiÕn chÞ Cèc ®¸nh Cho¾t, DÕ MÌn
khiÕp h·i "n»m im thin thÝt". BiÕt ch¾c chÞ Cèc ®i råi, míi d¸m "mon men bß lªn". Tõ hung
h¨ng, kiªu ng¹o, DÕ MÌn trë nªn sî h·i, hÌn nh¸t.
Bµi häc ®êng ®êi ®Çu tiªn DÕ MÌn rót ra chÝnh lµ sù tr¶ gi¸ cho nh÷ng hµnh ®éng
ng«ng cuång thiÕu suy nghÜ. Bµi häc Êy thÓ hiÖn qua lêi khuyªn ch©n t×nh cña DÕ Cho¾t:
"ë ®êi mµ cã thãi hung h¨ng bËy b¹, cã ãc mµ kh«ng biÕt nghÜ, sím muén råi còng mang v¹
vµo m×nh ®Êy". §ã còng lµ bµi häc cho chÝnh con ngêi.
Trong truyÖn, h×nh ¶nh nh÷ng con vËt ®îc miªu t¶ rÊt gièng víi chóng trong thùc tÕ.
DÕ MÌn vµ DÕ Cho¾t mçi con vËt mét vÎ. Mét bªn cêng tr¸ng kháe m¹nh, mét bªn bÖnh tËt,
èm yÕu. C¶ hai t¹o nªn mét thÕ giíi sinh ®éng, quen thuéc, gÇn gòi víi trÎ em.
s«ng níc cµ mau

(§oµn Giái)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
§oµn Giái (1925-1989) lµ tªn khai sinh, ngoµi ra nhµ v¨n cßn cã çc bót danh: NguyÔn
Hoµi, NguyÔn Phó LÔ, HuyÒn T; quª qu¸n: Ch©u Thµnh, TiÒn Giang.
Trong nh÷ng n¨m chèng thùc d©n Ph¸p, §oµn Giái c«ng t¸c trong ngµnh an ninh råi lµm
c«ng t¸c th«ng tin, v¨n nghÖ. TËp kÕt ra B¾c, tõ n¨m 1955 «ng chuyÓn sang lµm c«ng t¸c
s¸ng t¸c vµ biªn tËp s¸ch b¸o. §oµn Giái lµ Uû viªn Ban chÊp hµnh Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam çc
kho¸ I, II, III.
T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Ngêi Nam thµ chÕt kh«ng hµng (kÞch th¬, 1947), KhÝ hïng ®Êt
níc (kÝ, 1948), Nh÷ng dßng ch÷ m¸u Nam K× 1940 (kÝ, 1948), §êng vÒ gia h¬ng (truyÖn,
1948), ChiÕn sÜ Th¸p Mêi (kÞch th¬, 1949), Gi÷ v÷ng niÒm tin (th¬, 1954), TrÇn V¨n ¥n
(truyÖn kÝ, 1955), Ç bèng mó (truyÖn, 1956), Ngän tÇm v«ng (truyÖn kÝ, 1956), §Êt rõng
ph¬ng Nam (truyÖn, 1957), Hoa híng d¬ng (truyÖn ng¾n, 1960), Cuéc truy t×m kho vò khÝ
(truyÖn, 1962), Nh÷ng chuyÖn l¹ vÒ ç (biªn kh¶o, 1981), Tª gi¸c gi÷a ngµn xanh (biªn kh¶o,
1982).
2. XuÊt xø:
47
TruyÖn §Êt rõng ph¬ng Nam kÓ vÒ qu·ng ®êi lu l¹c cña chó bÐ An - nh©n vËt chÝnh -
t¹i vïng ®Êt U Minh miÒn T©y Nam Bé trong nh÷ng n¨m ®Çu cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p
(1946-1954). Qua hµnh tr×nh lu l¹c cña chó bÐ, t¸c gi¶ ®· ®a ngêi ®äc ®Õn víi nh÷ng c¶nh
thiªn nhiªn hoang d·, ph× nhiªu; nh÷ng con ngêi méc m¹c, ch©n chÊt, giµu lßng yªu níc, c¨m
thï giÆc ë miÒn ®Êt cùc nam Tæ quèc. Qua ®ã, t¸c phÈm mang ®Õn cho ngêi ®äc nh÷ng
hiÓu biÕt phong phó vµ t×nh yªu ®èi víi thiªn nhiªn, con ngêi ë miÒn ®Êt Êy.
Bµi häc S«ng níc cµ Mau ®îc trÝch tõ ch¬ng XVIII cña truyÖn.
3. §¹i ý:
§o¹n trÝch më ra khung c¶nh thiªn nhiªn hoang d·, réng lín, ®¸ng yªu vµ nhÞp sèng trï
phó trªn s«ng níc cña con ngêi ë vïng ®Êt cùc nam cña Tæ quèc.

C¶nh vËt s«ng níc Cµ Mau ®îc miªu t¶ theo con m¾t cña nh©n vËt chÝnh. Chó bÐ An
trªn ®êng ®i t×m gia ®×nh ®· lang thang phiªu b¹t xuèng m·i miÒn rõng ph¬ng Nam nµy.
NÕu t¸ch riªng ra khái bèi c¶nh réng lín cña t¸c phÈm th× ®©y lµ mét ®o¹n v¨n t¶ c¶nh rÊt
hoµn thiÖn.
C¶nh ®îc t¶ theo con m¾t cña chó bÐ An. Trêi xanh, níc xanh, kÌm theo ®ã lµ mét mµu
xanh bÊt tËn cña c©y l¸, tiÕng r× rµo kh«ng døt cña giã rõng vµ sãng biÓn... §o¹n v¨n cho
thÊy tÝnh ch©n thËt, tù nhiªn cña bót ph¸p miªu t¶. B¹n ®äc cã thÓ h×nh dung ra nh÷ng çnh
rõng ngËp mÆn xanh ngót m¾t, nh÷ng ng«i nhµ nhá n»m díi nh÷ng t¸n l¸ um tïm, vµ ®Æc
biÖt lµ mét hÖ thèng kªnh r¹ch ch»ng chÞt. Kh¸c víi nhiÒu n¬i, ph¬ng tiÖn ®i l¹i chñ yÕu lµ
xe cé th× ë ®©y, kªnh r¹ch nhiÒu ®Õn nçi ph¬ng tiÖn ®i l¹i chñ yÕu lµ thuyÒn bÌ. Cã nhiÒu
gia ®×nh suèt ®êi chØ sèng trªn nh÷ng chiÕc nhµ bÌ neo ®Ëu ë mét bÕn s«ng, bÕn chî,... §ã
ch¼ng ph¶i lµ mét nÐt rÊt l¹, rÊt ®éc ®¸o cña miÒn ®Êt nµy hay sao?
§ã lµ mét çi nh×n lít qua t¹o nh÷ng Ên tîng ban ®Çu. Khi ®i s©u vµo trong, giäng v¨n
miªu t¶ kh«ng cßn vÎ döng dng, l·nh ®¹m n÷a. Dêng nh chó bÐ ®· bÞ c¶nh vËt hÊp dÉn, cuèn
hót. TrÝ tß mß, ham hiÓu biÕt ®· khiÕn chó ph¸t hiÖn ra nh÷ng ®Æc ®iÓm tëng nh rÊt
b×nh thêng nhng l¹i hµm chøa nhiÒu ý nghÜa.
Tríc hÕt lµ nh÷ng tªn gäi. "ë ®©y, ngêi ta gäi tªn ®Êt, tªn s«ng kh«ng ph¶i b»ng nh÷ng
danh tõ mÜ lÖ, mµ cø theo ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña nã mµ gäi thµnh tªn". Nh÷ng r¹ch M¸i
GiÇm, kªnh Bä M¾t, kªnh Ba KhÝa,... mçi çi tªn ®Òu g¾n víi nh÷ng ®Æc ®iÓm cô thÓ, s¸t
thùc mµ l¹i ngå ngé. Ngay c¶ nh÷ng çi tªn nh N¨m C¨n, Cµ Mau ®· rÊt næi tiÕng, rÊt quen
48
thuéc, tëng nh lai lÞch cña chóng ®· lïi s©u vµo qu¸ v·ng còng ®îc gi¶i thÝch mét çch têng
tËn, cã lÏ ngay c¶ nh÷ng ngêi tõng sèng rÊt l©u ë miÒn ®Êt nµy còng thÊy bÊt ngê, ng¹c
nhiªn v× nh÷ng çi tªn gäi Êy. §iÒu k× diÖu lµ b¹n ®äc dêng nh quªn mÊt m×nh ®ang ®äc t¸c
phÈm mµ cø nghÜ r»ng m×nh ®ang ngåi trªn mét con thuyÒn nhá, d¹o qua nh÷ng r¹ch, nh÷ng
kªnh víi nh÷ng çi tªn l¹ lÉm vµ giµu søc gîi c¶m nµy, cßn chó bÐ An th× ®ang ®ãng vai mét
híng dÉn viªn tµi t×nh, khÐo lÐo ®a b¹n ®äc ®Õn víi çi thÕ giíi giµu sù tÝch kia. Sù khÐo
lÐo cña ngêi híng dÉn cßn ë chç, mÆc dï cha nãi g× ®Õn con ngêi nhng qua nh÷ng çi tªn,
b¹n ®äc ®· c¶m nhËn ®îc tÝnh çch cña ngêi d©n n¬i ®©y. Nh÷ng con ngêi ®Æt tªn cho
con kªnh, con r¹ch kh«ng dïng nh÷ng tõ hoa mÜ mµ dïng nh÷ng tõ méc m¹c ( M¸i GiÇm, Bä
M¾t, Ba KhÝa, N¨m C¨n...) kia chØ cã thÓ lµ nh÷ng con ngêi béc trùc, th¼ng th¾n, gi¶n dÞ,
chÊt ph¸c vµ sèng rÊt hån nhiªn. §ã lµ tÝnh çch chung cña nh÷ng ngêi d©n ph¬ng Nam
ch¨ng?
Cµng ®i dÇn ra phÝa cöa biÓn, giäng v¨n cµng trë nªn hÊp dÉn, l«i cuèn. Chó bÐ h¨ng
h¸i thuyÕt minh, gi¶i thÝch, ®«i khi cao høng cßn dõng l¹i ®Ó t¶ mét çch say sa. Chó t¶
dßng s«ng réng h¬n ngµn thíc ®ang Çm Çm ®æ ra biÓn. èng kÝnh m¸y quay lia theo lêi chó
t¶, quay trän c¶ c¶nh dßng s«ng N¨m C¨n hoµnh tr¸ng víi nh÷ng chi tiÕt m¹nh mÏ, sèng ®éng:
"ç níc b¬i hµng ®µn ®en tròi nh« lªn hôp xuèng nh ngêi b¬i Õch gi÷a nh÷ng ®Çu sãng
tr¾ng". Hai bªn bê s«ng vÉn lµ c¶nh nh÷ng rõng c©y bÊt tËn nhng sao kh¸c h¼n lóc ban
®Çu. Chóng kh«ng cßn gîi lªn vÎ ®¬n ®iÖu, buån ch¸n n÷a mµ thay vµo ®ã lµ mét c¶m gi¸c
hng phÊn, nång nhiÖt trong c¶m nhËn vÒ mét thÕ giíi ®Çy søc sèng. MÆc dï ® îc sinh ra
mét çch tù nhiªn nhng h×nh ¶nh nh÷ng c©y ®íc "mäc dµi theo b·i, theo tõng løa tr¸i rông,
ngän b»ng t¨m t¾p, líp nµy chèng lªn líp kia..." kh«ng gîi lªn c¶m gi¸c hoang vu mµ rÊt gÇn
gòi, Êm ¸p, tùa nh cã bµn tay s¾p ®Æt khÐo lÐo cña ai ®ã. §o¹n trªn chØ cã mét mµu xanh
®¬n ®iÖu cña trêi, cña níc, cña rõng c©y, ®Õn ®©y mµu xanh ®· ph©n ra nh÷ng s¾c th¸i
râ rµng: mµu xanh l¸ m¹, mµu xanh rªu, mµu xanh chai lä..., mçi mµu xanh lµ mét loµi, mét
thÕ hÖ c©y cèi nhng ®ång thêi còng t¹o nªn mét bøc tranh víi nh÷ng gam mµu phong phó, ®-
îc ®iÓm xuyÕt thªm b»ng nh÷ng ®êng nÐt rÊt l·ng m¹n: loµ nhoµ Èn hiÖn trong s¬ng mï vµ
khãi sãng ban mai.
ThuyÒn dõng l¹i ë chî N¨m C¨n. §iÓm mÊu chèt cña cuéc hµnh tr×nh (vµ còng lµ cña
®o¹n v¨n miªu t¶) nµy lµ thÕ giíi con ngêi. Còng lµ c¶nh chî bóa nhén nhÞp, ®«ng vui, ngêi
mua kÎ b¸n lao xao, tÊp nËp mµ sao Ên tîng khã quªn. Nh÷ng ®èng gç chÊt cao nh nói, nh÷ng
bÕn vËn hµ nhén nhÞp däc dµi theo s«ng, nh÷ng ng«i nhµ bÌ ban ®ªm ¸nh ®Ìn m¨ng s«ng
chiÕu rùc trªn mÆt níc nh nh÷ng khu phè næi,... Chî häp ngay trªn s«ng. Cã thÓ mua mäi thø
mµ kh«ng cÇn ph¶i bíc ch©n ra khái thuyÒn. Nh÷ng giäng nãi lÝu l«, nh÷ng çch ¨n vËn
49
sÆc sì cña çc d©n téc kh¸c nhau ®iÓm t« cho N¨m C¨n nh÷ng mµu s¾c ®éc ®¸o.
§o¹n trÝch hÇu nh rÊt Ýt t¶ ngêi. Chó bÐ An (hay lµ chÝnh t¸c gi¶) qu¸ say sa víi c¶nh
vËt mµ quªn mÊt con ngêi ch¨ng? Tuy vËy, chóng ta vÉn thÊy con ngêi xuÊt hiÖn ë kh¾p
n¬i. Tõ nh÷ng çi tªn kªnh, tªn r¹ch, tªn ®Êt ngå ngé, tõ c¶nh chî bóa tÊp nËp, ®«ng vui..., cuèi
cuéc hµnh tr×nh, chó bÐ cßn híng vÒ cËn c¶nh mét vµi g¬ng mÆt: nh÷ng ngêi con g¸i Hoa
kiÒu b¸n hµng xëi lëi, nh÷ng ngêi Chµ Ch©u Giang b¸n v¶i, nh÷ng bµ cô giµ ngêi Miªn b¸n r-
îu,... Kh«ng ai nãi víi ta mét lêi nµo, hay cã nãi th× ta còng ch¼ng nghe ®îc bëi rÊt nhiÒu thø
ng«n ng÷ kh¸c nhau nhng qua çch ¨n vËn sÆc sì, qua nh÷ng giäng nãi lÝu l« Êy ta còng
phÇn nµo c¶m nhËn ®îc cuéc sèng cña hä, t©m hån vµ tÝnh çch cña hä vµ cµng bÞ cuèn hót
bëi c¶nh s«ng níc n¬i nµy.
bøc tranh cña em g¸i t«i
(t¹ duy anh)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ v¨n T¹ Duy Anh (çc bót danh kh¸c: L·o T¹, Chu Quý, B×nh T©m) tªn khai sinh lµ
T¹ ViÕt D·ng, sinh n¨m 1959; quª qu¸n: Hoµng DiÖu, Ch¬ng MÜ, Hµ T©y; Héi viªn Héi Nhµ
v¨n ViÖt Nam; hiÖn c«ng t¸c t¹i Nhµ xuÊt b¶n Héi Nhµ v¨n.
T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Bíc qua lêi nguyÒn (tËp truyÖn, 1990), Khóc d¹o ®Çu (tiÓu
thuyÕt, 1991), L·o Khæ (tiÓu thuyÕt, 1992), HiÖp sÜ ¸o cá (truyÖn võa cho thiÕu nhi,
1993), Lu©n håi (tËp truyÖn, 1994); ¸nh s¸ng nµng (tËp truyÖn, 1997); Qu¶ trøng vµng (tËp
truyÖn thiÕu nhi, 1998); Vã ngùa trë vÒ (tËp truyÖn thiÕu nhi, 2000)...
Nhµ v¨n ®· ®îc nhËn: Gi¶i thëng truyÖn ng¾n n«ng th«n (b¸o V¨n nghÖ, b¸o N«ng
nghiÖp vµ §µi TiÕng nãi ViÖt Nam tæ chøc); Gi¶i thëng truyÖn ng¾n cña t¹p chÝ V¨n nghÖ
qu©n ®éi; Gi¶i thëng truyÖn ng¾n trong cuéc thi viÕt "T¬ng lai vÉy gäi" cña b¸o ThiÕu niªn
TiÒn phong; Hai gi¶i thëng cña Nhµ xuÊt b¶n Kim §ång cho hai tËp truyÖn: Qu¶ trøng vµng
vµ Vã ngùa trë vÒ.
2. §¹i ý:
Qua c©u chuyÖn, t¸c gi¶ biÓu d¬ng t×nh c¶m hån nhiªn, lßng nh©n hËu cña ngêi em g¸i
vµ sù hèi hËn ch©n thµnh cña ngêi anh trai.
3. Tãm t¾t:
50
Ngêi anh trai thêng bùc v× em g¸i (KiÒu Ph¬ng) nghÞch bÈn. Nhng khi biÕt KiÒu Ph-
¬ng cã n¨ng khiÕu héi ho¹, ngêi anh l¹i c¶m thÊy nh bÞ chäc tøc – thËm chÝ tá ra xÐt nÐt víi
em. Tríc thµnh c«ng cña ngêi em, c¶ nhµ mõng vui, lóc ®ã ngêi míi anh nhËn ra "t©m hån vµ
lßng nh©n hËu" cña em g¸i m×nh vµ v« cïng hèi hËn.

1. DiÔn biÕn t©m tr¹ng cña nh©n vËt ngêi anh trong truyÖn ph¸t triÓn qua nhiÒu
chÆng.
- ThÊy em g¸i KiÒu Ph¬ng tù chÕ mµu vÏ, ngêi anh cã ý coi thêng, gäi em lµ MÌo. Khi
tµi n¨ng héi ho¹ ë em g¸i ®îc ph¸t hiÖn, mäi ngêi xóc ®éng, mõng rì, ng¹c nhiªn; riªng ngêi anh
cã t©m tr¹ng kh«ng vui, v× c¶m thÊy m×nh thua kÐm, thÊy mäi ngêi chØ chó ý ®Õn em mµ
bá quªn m×nh. Khi ®øng tríc bøc tranh ®îc gi¶i nhÊt cña em g¸i trong phßng trng bµy, ngêi
anh tõ ngì ngµng chuyÓn sang h·nh diÖn vµ c¶m thÊy xÊu hæ.
ChÝnh v× thÕ, viÖc chän ngêi anh lµm ngêi kÓ chuyÖn ng«i thø nhÊt trong t¸c phÈm
Bøc tranh cña em g¸i t«i t¹o nªn tÝnh kh¸ch quan râ rÖt ®èi víi viÖc thÓ hiÖn qu¸ tr×nh hèi
lçi cña nh©n vËt ngêi anh.
- Sau khi tµi n¨ng héi ho¹ cña em g¸i m×nh ®îc ph¸t hiÖn, ngêi anh l¹i c¶m thÊy kh«ng
thÓ th©n víi em g¸i ®îc n÷a bëi vèn quen coi thêng em bÈn, nghÞch; l¹i tù cho lµ m×nh lµ
anh nªn ph¶i lµ ngêi h¬n h¼n em vÒ mäi mÆt. Bçng dng em g¸i ®îc ph¸t hiÖn cã tµi n¨ng héi
ho¹ – ®ång nghÜa víi viÖc em trë thµnh thµnh trung t©m chó ý trong gia ®×nh, th× sù mÆc
c¶m, tù ¸i trong ngêi anh diÔn ra lµ rÊt tù nhiªn, rÊt phï hîp víi t©m lÝ løa tuæi cña nh÷ng em
trai võa ®ang ë tuæi rÊt trÎ con l¹i võa ®ang rÊt cã ý thøc tù kh¼ng ®Þnh m×nh.
- T©m tr¹ng cña ngêi anh khi ®øng tríc bøc tranh "Anh trai t«i" cña em g¸i: Tho¹t tiªn lµ
sù ngì ngµng, råi ®Õn h·nh diÖn, sau ®ã lµ xÊu hæ. Anh ngì ngµng, kh«ng nghÜ trong con
m¾t cña em g¸i, h×nh ¶nh cña m×nh l¹i hoµn h¶o nh thÕ, kh¸c h¼n víi nh÷ng g× m×nh ®·
®èi xö víi em, nghÜ vÒ em vµ vÒ chÝnh m×nh tríc ®ã. Bëi vËy, ngêi anh ®· "nh×n nh th«i
miªn vµo dßng ch÷ ®Ò trªn bøc tranh". Tõ sù ngì ngµng ®ã, t©m tr¹ng ngêi anh chuyÓn sang
h·nh diÖn kh«ng chØ v× tµi n¨ng cña em, mµ cßn v× vÎ ®Ñp t©m hån cao thîng, vÞ tha cña
em g¸i. Cïng víi dßng ch÷ ®Ò "Anh trai t«i" lµ h×nh ¶nh "mét chó bÐ ®ang ngåi nh×n ra
ngoµi cöa sæ, n¬i bÇu trêi trong xanh. MÆt chó bÐ nh to¶ ra mét thø ¸nh s¸ng rÊt l¹. To¸t lªn
tõ cÆp m¾t, t thÕ ngåi cña chó kh«ng chØ sù suy t mµ cßn rÊt m¬ méng n÷a". §ã lµ mét ngêi
anh cña lßng mong íc, ®îc vÏ b»ng t×nh yªu, lßng bao dung, tin tëng cña ngêi em. ChÝnh v×
thÕ, sau "sù ngì ngµng, råi ®Õn h·nh diÖn", ngêi anh c¶m thÊy xÊu hæ v× díi m¾t cña em
51
g¸i, ngêi anh thËt "hoµn h¶o"; vËy mµ díi m¾t ngêi anh, em g¸i chØ lµ "MÌo con", hay
nghÞch bÈn, g©y khã chÞu. Ngêi anh day døt v× ®· Ých kØ, hÌn kÐm, nhá nhen – thËt
"kh«ng ph¶i" víi em g¸i.
2. §o¹n kÕt cña truyÖn, t¸c gi¶ viÕt: "T«i kh«ng tr¶ lêi mÑ v× t«i muèn khãc qu¸. Bëi v×
nÕu nãi ®îc víi mÑ, t«i sÏ nãi r»ng: Kh«ng ph¶i con ®©u. §Êy lµ t©m hån vµ lßng nh©n hËu
cña em con ®Êy".
§©y lµ mét kÕt thóc kh¸ bÊt ngê, cã hÖ qu¶ tõ c©u hái cña mÑ: "Con ®· nhËn ra con
cha" tríc ®ã vèn bao hµm nhiÒu nghÜa (còng cã thÓ ngêi mÑ hái vÒ ngêi anh ®îc t¸i hiÖn
trong trong niÒm mong íc cña em g¸i; ngêi anh trong con m¾t ng©y th¬ cña mét tµi n¨ng
chím në; hoÆc ngêi anh ë ngoµi ®êi so víi sù hoµn h¶o cña t¸c phÈm nghÖ thuËt). HiÓu nh
vËy sÏ c¾t nghÜa ®îc çc chÆng ph¸t triÓn cña tr¹ng th¸i t©m lÝ nh©n vËt, tõ: giËt s÷ng ng-
êi chuyÓn sang b¸m chÆt lÊy tay mÑ, råi ngì ngµng - h·nh diÖn - xÊu hæ, vµ cao trµo lµ
kh«ng tr¶ lêi mÑ - muèn khãc, chuyÓn ho¸ thµnh kÕt qu¶ tù nhËn thøc trong t©m tëng: "§Êy
lµ t©m hån vµ lßng nh©n hËu cña em con ®Êy".
Sù ph¸t hiÖn tinh tÕ, còng lµ thµnh c«ng nghÖ thuËt cña t¸c gi¶ thÓ hiÖn trong ®o¹n
kÕt nµy lµ ®Ó cho t×nh tiÕt cña c©u chuyÖn ph¸t triÓn mét çch tù nhiªn nh»m béc lé quan
niÖm râ rµng vÒ çi ®óng, çi sai trong cuéc sèng mét çch kh¸ch quan. C©u nãi thÇm trong
t©m trÝ cña ngêi anh thÓ hiÖn sù hèi hËn ch©n thµnh, cã tÝnh tÊt yÕu vµ thuyÕt phôc ngêi
®äc.
3. C« em g¸i trong truyÖn ®îc miªu t¶ kh¸ ngé nghÜnh (nghÞch, hay b«i bÈn lªn mÆt,
hay lôc läi çc ®å vËt), thÝch tù chÕ mµu vµ ham mª vÏ tranh. §ã lµ mét em g¸i hån nhiªn,
hiÕu ®éng, tµi vÏ tranh sím ®îc kh¼ng ®Þnh nhng kh«ng tù cao tù ®¹i. Em cã mét t×nh c¶m
v« cïng trong s¸ng, cao ®Ñp - t×nh c¶m ®ã biÓu hiÖn næi bËt trong bøc tranh "Anh trai t«i"
tham gia tr¹i thi vÏ quèc tÕ vµ ®îc gi¶i nhÊt. Nh÷ng biÓu hiÖn t×nh c¶m trong cuéc sèng
h»ng ngµy vµ thµnh c«ng nghÖ thuËt cña KiÒu Ph¬ng ®· gióp cho ngêi anh nhËn ra nh÷ng
h¹n chÕ cña b¶n th©n. MÆc dï bÞ anh ®èi xö nghiªm kh¾c, nhng KiÒu Ph¬ng hiÓu tÝnh
anh, vÉn rÊt th¬ng yªu anh. Bøc tranh "Anh trai t«i" do ®ã kh«ng chØ thÓ hiÖn tµi n¨ng
nghÖ thuËt ®Æc biÖt cña c« bÐ mµ cßn thÓ hiÖn vÎ ®Ñp t©m hån vµ nh©n çch cña KiÒu
Ph¬ng.
vît th¸c
(Vâ Qu¶ng)
52
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ v¨n Vâ Qu¶ng sinh n¨m 1920, quª ë §¹i Hoµ, huyÖn §¹i Léc, tØnh Qu¶ng Nam; Héi
viªn Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam.
Vâ Qu¶ng tham gia çch m¹ng tõ n¨m 1935, chÝnh thøc gia nhËp tæ chøc Thanh niªn
D©n chñ ë HuÕ. N¨m 1939, lµm tæ trëng tæ Thanh niªn Ph¶n ®Õ ë HuÕ. Th¸ng 9 n¨m 1941,
bÞ giÆc Ph¸p b¾t giam ë nhµ lao Thõa Phñ. Sau ®ã bÞ ®a ®i qu¶n thóc v« thêi h¹n ë x· §¹i
Hoµ. Çch m¹ng th¸ng T¸m 1945 «ng lµm uû viªn T ph¸p thµnh phè §µ N½ng, sau ®ã lµm
Phã chñ tÞch Uû ban kh¸ng chiÕn hµnh chÝnh §µ N½ng. N¨m 1947 lµm Héi thÈm chÝnh trÞ
(tøc lµ Phã ch¸nh ¸n) toµ ¸n qu©n sù miÒn Nam ViÖt Nam. Tõ 1948 ®Õn 1955 lµm ñy viªn
Ban ThiÕu niªn Nhi ®ång Trung ¬ng, ®ång thêi lÇn lît phô tr¸ch Nhµ xuÊt b¶n Kim §ång vµ
Xëng phim ho¹t h×nh. N¨m 1971, Vâ Qu¶ng vÒ c«ng t¸c t¹i Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam, phô tr¸ch
V¨n häc thiÕu nhi.
T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Çi th¨ng (truyÖn, 1961); Chç c©y ®a lµng (truyÖn, 1964); Çi
mai (truyÖn, 1967); Nh÷ng chiÕc ¸o Êm (truyÖn, 1970); Quª néi (truyÖn, 1973); Bµi häc tèt
(truyÖn, 1975); T¶ng s¸ng (truyÖn, 1978), Vîn hó (truyÖn, 1993); Kinh tuyÕn vÜ tuyÕn
(truyÖn, 1995); Gµ m¸i hoa (th¬, 1957); ThÊy çi hoa në (th¬, 1962); N¾ng sím (th¬, 1965);
Anh ®om ®ãm (th¬, 1970); M¨ng tre (th¬, 1972); Qu¶ ®á (th¬, 1980); ¸nh n¾ng sím (th¬,
1993); S¬n Tinh Thuû Tinh, Con 2, Nh÷ng chiÕc ¸o Êm (kÞch b¶n phim ho¹t h×nh), TuyÓn
tËp Vâ Qu¶ng (1998).
Ngoµi ra, nhµ v¨n cßn viÕt mét sè bµi nghiªn cøu phª b×nh v¨n häc thiÕu nhi, dÞch vµ
biªn so¹n viÕt b»ng tiÕng Ph¸p.
2. XuÊt xø:
§o¹n v¨n trong SGK ®îc trÝch tõ ch¬ng XI cña truyÖn Quª néi. Quª néi (1974) viÕt vÒ
cuéc sèng ë lµng Hoµ Phíc, ven s«ng Thu Bån, thuéc tØnh Qu¶ng Nam vµo nh÷ng ngµy sau
Çch m¹ng th¸ng T¸m 1945 vµ nh÷ng n¨m ®Çu cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p.
Nh©n vËt chÝnh cña truyÖn lµ hai em thiÕu niªn: Côc vµ Cï Lao.
3. §¹i ý:
Bµi Vît th¸c t¶ chuyÕn ngîc dßng s«ng Thu Bån trªn con thuyÒn do dîng H¬ng Th ®iÒu
khiÓn, ®o¹n tõ lµng Hoµ Phíc lªn nguån ®Ó lÊy gç dùng trêng häc sau ngµy Çch m¹ng th¸ng
T¸m thµnh c«ng.
53
1. Bµi v¨n ®îc më ®Çu b»ng c¶nh con thuyÒn c¨ng buåm giã, lít bon bon vÒ phÝa ng·
ba s«ng. C¶nh dßng s«ng vµ hai bªn bê qua sù miªu t¶ ë trong bµi ®· ®æi thay theo hµnh
tr×nh cña con thuyÒn ngîc dßng, theo trËt tù kh«ng gian. VÞ trÝ quan s¸t ®Ó miªu t¶ cña ngêi
kÓ chuyÖn trong bµi: trªn con thuyÒn nh×n dßng s«ng vµ c¶nh s¾c ®«i bê. VÞ trÝ Êy thÝch
hîp víi viÖc miªu t¶ c¶nh s¾c thiªn nhiªn vµ ho¹t ®éng cña con ngêi mét çch linh ho¹t. Ch¼ng
h¹n: t¶ c¶nh s«ng ë vïng ®ång b»ng th× ªm ®Òm, th¬ méng, thuyÒn rÏ sãng lít bon bon, tÇm
nh×n më ra phãng kho¸ng: chung quanh lµ "nh÷ng b·i d©u tr¶i ra b¹t ngµn ®Õn tËn nh÷ng
lµng xa tÝt"; t¶ c¶nh s¾p ®Õn ®o¹n nguy hiÓm cã nhiÒu th¸c ghÒnh th× kÐo ®èi tîng vµo
cËn c¶nh: nói cao nh ®ét ngét hiÖn ra ch¾n ngang tríc mÆt; ®Õn ®o¹n s«ng cã th¸c d÷ th×
®Æc t¶: níc tõ trªn cao phãng gi÷a hai v¸ch ®¸ dùng ®øng ch¶y ®øt ®u«i r¾n.
2. C¶nh con thuyÒn vît th¸c ®îc miªu t¶ nh mét trËn chiÕn: con ngêi trong t thÕ s½n
sµng (nÊu c¬m ¨n ®Ó ®îc ch¾c bông, ba chiÕc sµo b»ng tre ®Çu bÞt s¾t ®· chuÈn bÞ),
®ång thêi dßng níc còng ®ang hung h·n (níc tõ trªn cao phãng gi÷a hai v¸ch ®¸ dùng ®øng
ch¶y ®øt ®u«i r¾n). Trong khung c¶nh ®ã, h×nh ¶nh dîng H¬ng Th ®îc miªu t¶ næi bËt qua
ngo¹i h×nh g©n guèc, ch¾c khoÎ: ®¸nh trÇn, nh mét pho tîng ®ång ®óc, çc b¾p thÞt cuån
cuén, hai hµm r¨ng c¾n chÆt, quai hµm b¹nh ra, cÆp m¾t n¶y löa; ®éng t¸c m¹nh mÏ, døt
kho¸t: co ngêi phãng chiÕc sµo xuèng lßng s«ng nghe mét tiÕng "so¹c" rÊt m¹nh, gh× chÆt
®Çu sµo, lÊy thÕ trô l¹i.
Miªu t¶ dîng H¬ng Th ®èi ®Çu víi th¸c d÷, t¸c gi¶ ®· dïng nhiÒu çch so s¸nh rÊt thó vÞ:
khi th× dïng thµnh ng÷ d©n gian ®Ó so s¸nh ngang b»ng (®éng t¸c th¶ sµo vµ rót sµo nhanh
nh c¾t; h×nh ¶nh con ngêi nh mét pho tîng ®ång ®óc); khi th× dïng h×nh ¶nh cêng ®iÖu (d-
îng H¬ng Th "gièng nh mét hiÖp sÜ cña Trêng S¬n oai linh hïng vÜ") gîi sù liªn tëng víi
nh÷ng h×nh ¶nh huyÒn tho¹i anh hïng xa víi tÇm vãc vµ søc m¹nh phi thêng cña nh÷ng §am
San, Xinh Nh· b»ng x¬ng, b»ng thÞt ®ang hiÓn hiÖn tríc m¾t ngêi ®äc, nh»m kh¾c ho¹ næi
bËt vµ t«n vinh søc m¹nh cña con ngêi nh»m chÕ ngù thiªn nhiªn. Ngoµi ra, çch so s¸nh nµy
cßn ®èi lËp m¹nh mÏ víi mét h×nh ¶nh "dîng H¬ng Th ë nhµ, nãi n¨ng nhá nhÎ, tÝnh nÕt nhu
m×, ai gäi còng v©ng v©ng d¹ d¹" – qua ®ã t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh mét phÈm chÊt ®¸ng quý
cña ngêi lao ®éng: khiªm tèn, nhu m× ®Õn nhót nh¸t trong cuéc ®êi thêng, nhng l¹i dòng
m·nh, nhanh nhÑn, quyÕt liÖt trong c«ng viÖc, trong khã kh¨n, thö th¸ch.
3. §Æc biÖt, ë ®o¹n ®Çu vµ ®o¹n cuèi cña bµi cã hai h×nh ¶nh miªu t¶ nh÷ng c©y cæ
thô trªn bê s«ng. §ã lµ çc h×nh ¶nh: "Däc s«ng, nh÷ng chßm cæ thô d¸ng m·nh liÖt ®øng
trÇm ng©m lÆng nh×n xuèng níc", vµ "Däc sên nói, nh÷ng c©y to mäc gi÷a nh÷ng bôi lóp
54
xóp nom xa nh nh÷ng cô giµ vung tay h« ®¸m con ch¸u tiÕn vÒ phÝa tríc". Víi c©u tríc, t¸c
gi¶ sö dông biÖn ph¸p nh©n ho¸ h×nh ¶nh chßm cæ thô d¸ng m·nh liÖt ®øng trÇm ng©m
lÆng nh×n xuèng níc (chuyÓn nghÜa theo biÖn ph¸p Èn dô): thiªn nhiªn nh cïng cã t©m tr¹ng
lo l¾ng tríc thö th¸ch mµ nh÷ng ngêi trªn thuyÒn s¾p ph¶i ®¬ng ®Çu. Víi c©u sau, t¸c gi¶ sö
dông biÖn ph¸p so s¸nh h×nh ¶nh nh÷ng c©y to mäc gi÷a nh÷ng bôi lóp xóp nh nh÷ng cô giµ
vung tay h« ®¸m con ch¸u (chuyÓn nghÜa theo c¬ chÕ ho¸n dô): thiªn nhiªn nh còng phÊn
khÝch tríc niÒm vui chinh phôc vµ chiÕn th¾ng nh÷ng thö th¸ch cam go ®Ó tiÕn vÒ phÝa
tríc.
4. Bµi v¨n miªu t¶ c¶nh vît th¸c cña con thuyÒn trªn s«ng Thu Bån, ®o¹n tõ tríc ®Þa phËn
Phêng R¹nh ®Õn Trung Phíc. B»ng çc biÖn ph¸p nghÖ thuËt t¶ c¶nh, t¶ ngêi th«ng qua çc
h×nh ¶nh nh©n ho¸ vµ so s¸nh, t¸c gi¶ lµm næi bËt vÎ ®Ñp qu¶ c¶m cña con ngêi trªn khung
c¶nh thiªn nhiªn võa th¬ méng võa d÷ déi; ®ång thêi ca ngîi phÈm chÊt cña con ngêi lao ®éng
ViÖt Nam dòng c¶m mµ khiªm nhêng, gi¶n dÞ.
buæi häc cuèi cïng

(An-ph«ng-x¬ §«-®ª)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
An-ph«ng-x¬ §«-®ª (1840- 1897) lµ nhµ v¨n hiÖn thùc vµ nh©n ®¹o chñ nghÜa lín
cña níc Ph¸p ë nöa cuèi thÕ kØ XIX. ¤ng sinh t¹i Nim, tØnh L¨ng-g¬-®èc thuéc miÒn
nam níc Ph¸p, trong mét gia ®×nh kinh doanh t¬ lôa. Khi ngêi cha bÞ ph¸ s¶n, gia ®×nh
«ng ph¶i dêi ®Õn thµnh phè Li-«ng. CËu bÐ §«-®ª lµ mét häc sinh th«ng minh, rÊt ham mª
®äc s¸ch. Mêi l¨m tuæi, §«-®ª b¾t ®Çu lµm th¬ vµ viÕt tiÓu thuyÕt.
T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Chó nhãc (1886); Nh÷ng l¸ th viÕt tõ cèi xay giã (1869); T¸c-ta-
ranh xø Ta-rax- c«ng (1872), T¸c-ta-ranh trªn nói An-p¬ (1885), C¶ng Ta-rax-c«ng (1890).
T¸c phÈm cña An-ph«ng-x¬ §«-®ª thÊm ®Ém tinh thÇn nh©n ®¹o vµ tinh tÕ, giµu chÊt
th¬, nhiÖt thµnh göi g¾m niÒm tin vµo phÈm chÊt tèt ®Ñp cña con ngêi.
2. §¹i ý:
Th«ng qua c©u chuyÖn kÓ cña Phr¨ng vÒ buæi häc tiÕng Ph¸p cuèi cïng ë vïng And¸t
bÞ chiÕm ®ãng, t¸c gi¶ ca ngîi t×nh yªu ®Êt níc vµ ng«n ng÷ d©n téc cña nh÷ng ngêi Ph¸p.
55
3. Tãm t¾t:
C©u chuyÖn kÓ vÒ mét buæi s¸ng – nh thêng lÖ, cËu bÐ Phr¨ng ®Õn líp. Däc ®êng
cËu thÊy cã nh÷ng ®iÒu kh¸c h¼n mäi h«m. Phr¨ng vµo líp cµng thÊy ng¹c nhiªn h¬n. ThÇy
Ha-men ¨n mÆc tÒ chØnh nh trong ngµy lÔ. ThÇy kh«ng quë m¾ng mµ cßn nãi víi Phr¨ng
b»ng giäng dÞu dµng. Kh«ng khÝ trong líp trang träng. Cuèi líp cã cô giµ H«-de, b¸c ph¸t th
vµ nhiÒu ngêi kh¸c. Ho¸ ra ®ã lµ buæi häc tiÕng Ph¸p cuèi cïng. Phr¨ng ©n hËn v× m×nh ®·
kh«ng thuéc bµi – nhÊt lµ khi thÇy Ha-men gi¶ng bµi häc cuèi cïng thËt xóc ®éng. KÕt thóc
buæi häc thÇy Ha-men viÕt lªn b¶ng dßng ch÷ thÓ hiÖn lßng yªu níc cña mäi ngêi: "Níc Ph¸p
mu«n n¨m".

Xa nay, ®· lµ häc trß, khã ai v× lÝ do nµo ®ã mµ kh«ng cã nh÷ng lÇn ®i häc muén.
ThÕ nhng mäi chuyÖn l¹i cã thÓ ®îc më ra tõ chÝnh çi chi tiÕt kh«ng cã g× ®Æc biÖt Êy.
Khi ®i qua trô së x·, Phr¨ng thÊy mäi ngêi ®ang ®øng ®äc b¶n ço thÞ. §ã lµ mét tÝn hiÖu
xÊu bëi tõ khi qu©n Phæ chiÕm ®ãng vïng nµy, tÊm b¶ng Êy chØ toµn th«ng b¸o nh÷ng
®iÒu ch¼ng lµnh. CËu ®Õn líp, vµ ë ®ã mäi chuyÖn còng ®ang kh«ng gièng ngµy thêng
khiÕn chó ph¶i ng¹c nhiªn. LÏ ra líp ph¶i ån µo th× l¹i v« cïng b×nh lÆng, chó tëng sÏ bÞ thÇy
tr¸ch ph¹t th× thÇy l¹i nãi víi chó b»ng giäng dÞu dµng: "- Phr¨ng, vµo chç nhanh lªn con; líp
s¾p b¾t ®Çu häc mµ v¾ng mÆt con".
Trong c©u nãi cña thÇy cã çi g× lµ l¹! Dêng nh thÇy muèn nãi víi cËu r»ng, sù cã mÆt
cña cËu lµ v« cïng quan träng. NÕu nh cËu kh«ng ®Õn th× ®ã sÏ lµ ®iÒu hÕt søc ®¸ng
tiÕc.
Nhng nh thÕ vÉn cha hÕt nh÷ng ®iÒu l¹ lïng. Mét kh«ng khÝ kh¸c thêng, trang träng mµ
cËu cha tõng thÊy bao giê, thÇy gi¸o víi trang phôc dµnh cho ngµy lÔ, vµ nhÊt lµ sù xuÊt hiÖn
cña d©n lµng ë hai hµng ghÕ cuèi líp (ch¾c ®iÒu nµy cha bao giê x¶y ra) cµng khiÕn cho cËu
thªm bèi rèi.
Tõng bíc, tõng bíc mét, t¸c gi¶ dÉn chóng ta ®Õn víi sù kiÖn trung t©m mµ «ng muèn
®Ò cËp. T©m tr¹ng håi hép, b¨n kho¨n xen lÉn lo l¾ng cña cËu bÐ Phr¨ng ®· phÇn nµo gîi
më vÒ t×nh thÕ cña vïng An-d¸t lóc bÊy giê. Chi tiÕt mang ®Õn cho b¹n ®äc Ên t îng s©u
s¾c nhÊt vµ còng giµu ý nghÜa biÓu hiÖn nhÊt lµ sù xuÊt hiÖn cña d©n lµng. Tríc tiªn lµ
cô giµ H«-de, vÞ x· trëng tõng n¾m gi÷ nh÷ng träng tr¸ch lín lao trong x·, víi quyÓn tËp
®¸nh vÇn cò ®· sên mÐp vµ cÆp kÝnh lín ®Æt ngang trang s¸ch. §· tõng lµ x· trëng h¼n cô
kh«ng thÓ lµ ngêi cha biÕt ch÷, thÕ nhng cô vÉn mang cuèn tËp theo, ngoµi ra cßn b¸c ph¸t
56
th vµ nh÷ng ngêi kh¸c n÷a. Sù cã mÆt cña d©n lµng cµng kh¼ng ®Þnh mét biÕn cè träng
®¹i ®· vµ ®ang x¶y ra.
Khi sù c¨ng th¼ng cña cËu bÐ Phr¨ng lªn ®Õn ®Ønh ®iÓm, thÇy gi¸o lµ ng êi gi¶i to¶
t©m tr¹ng ®ã vÉn b»ng lêi nãi dÞu dµng vµ trang träng nh lóc ®Çu. §ã lµ viÖc qu©n Phæ
kh«ng chä phÐp c d©n hai vïng An-d¸t vµ Lo-ren häc tiÕng Ph¸p n÷a mµ thay vµo ®ã lµ
tiÕng §øc, vµ ®©y chÝnh lµ buæi häc Ph¸p v¨n cuèi cïng. Ph¶n øng cña cËu bÐ Phr¨ng cho
thÊy sù kiÖn nµy cã ý nghÜa lín nh thÕ nµo: "MÊy lêi ®ã lµm cho t«i cho¸ng v¸ng. A! Qu©n
khèn n¹n, th× ra ®ã lµ ®iÒu chóng võa niªm yÕt ë trô së x·.
Bµi häc Ph¸p v¨n cuèi cïng cña t«i!...".
§èi víi mét d©n téc, nçi ®au bÞ mÊt tiÕng nãi, mÊt ng«n ng÷ lín kh«ng kÐm g×, thËm
chÝ cßn lín h¬n nçi ®au mÊt níc. MÊt níc cßn cã thÓ ®Êu tranh giµnh l¹i níc, nhng khi ®·
mÊt ng«n ng÷ cã nghÜa lµ d©n téc ®ã ®· bÞ ®ång ho¸, mÊt b¶n s¾c d©n téc, mÊt kh¶ n¨ng
®oµn kÕt nhau l¹i ®Ó cã thÓ ®Êu tranh giµnh l¹i ®éc lËp chñ quyÒn. Qu©n x©m lîc thËt
v« cïng th©m ®éc, ®Ó ®ång ho¸ nh©n d©n çc vïng t¹m chiÕm, chóng ®· b¾t hä kh«ng ® îc
häc tiÕng nãi cña chÝnh m×nh, dÇn dÇn phô thuéc hoµn toµn vµo chóng. Sù ý thøc vÒ tÇm
quan träng cña ng«n ng÷ cµng lín bao nhiªu th× nçi ®au, lßng c¨m thï kÎ ®Þch cµng lín bÊy
nhiªu. Bëi vËy nªn ®èi víi c d©n vïng An-d¸t nµy, tin tøc b·i bá m«n tiÕng Ph¸p trong çc tr-
êng häc cã søc t¸c ®éng ®Æc biÖt. Sù cã mÆt cña hä trong líp häc ngµy h«m ®ã chñ yÕu lµ
®Ó con ch¸u m×nh ý thøc râ h¬n tÝnh chÊt nghiªm träng cña vÊn ®Ò, tõ ®ã kh«ng thÓ l·ng
quªn ng«n ng÷ d©n téc.
Dï míi chØ lµ mét cËu bÐ nhng Phr¨ng còng ®· c¶m nhËn rÊt râ nçi ®au, lßng c¨m thï
s«i sôc trong lßng. NÕu nh tríc ®©y cËu ®· tõng lµ mét cËu bÐ ham ch¬i, lêi häc th× b©y
giê cËu ®ang hÕt søc ©n hËn v× qu·ng thêi gian mµ m×nh ®· bá phÝ. Nhµ v¨n ®· miªu t¶
rÊt kÜ diÔn biÕn t©m lÝ cña cËu bÐ ®Ó tríc hÕt, «ng muèn cho mäi ngêi thÊy r»ng, kh«ng
chØ cã ngêi lín mµ ngay c¶ mét ®øa trÎ còng c¶m thÊy rÊt râ nçi ®au cña mét d©n téc bÞ
mÊt chñ quyÒn vµ ®ang cã nguy c¬ bÞ mÊt c¶ tiÕng nãi, ®ång thêi dêng nh qua ®ã «ng
còng bµy tá sù xóc ®éng m·nh liÖt cña m×nh tríc sù kiÖn nµy.
Trong t©m hån cËu bÐ cã mét sù biÕn ®æi t©m lÝ m¹nh mÏ: "Mµ t«i th× míi viÕt tËp
to¹ng! VËy lµ sÏ ch¼ng bao giê ®îc häc , ph¶i dõng ë ®ã !... Giê ®©y t«i tù giËn m×nh biÕt
mÊy vÒ thêi gian bá phÝ, vÒ nh÷ng buæi trèn häc ®i b¾t tæ chim hoÆc trît trªn hå. Nh÷ng
cuèn s¸ch võa n·y t«i cßn thÊy ch¸n ng¸n ®Õn thÕ, mang nÆng ®Õn thÕ, quyÓn ng÷ ph¸p,
quyÓn th¸nh sö cña t«i giê ®©y dêng nh nh÷ng ngêi b¹n cè tri mµ t«i sÏ rÊt ®au lßng ph¶i gi·
tõ. Còng gièng nh thÇy Ha-men. Cø nghÜ thÇy s¾p ®i vµ t«i kh«ng cßn ®îc gÆp thÇy n÷a,
57
lµ t«i quªn c¶ nh÷ng lóc thÇy ph¹t, thÇy vôt thíc kÎ".
Nçi ©n hËn s©u s¾c vß xÐ t©m can cËu khiÕn nh÷ng c©u v¨n nh hôt hÉng, nh bÞ c¾t
vôn ra víi nh÷ng dÊu c¶m, nh÷ng dÊu ba chÊm, chØ trong mét ®o¹n v¨n rÊt ng¾n cã hµng
lo¹t nh÷ng c©u tù hái, nh÷ng thµnh phÇn lÆp l¹i chøng tá cËu ®ang rÊt bèi rèi. Nh÷ng
quyÓn s¸ch ®¸ng ghÐt tríc kia nay bçng v« cïng th©n thiÕt. NhÊt lµ sù thay ®æi trong t×nh
c¶m cña cËu ®èi víi thÇy gi¸o. Nh÷ng ®øa trÎ nghÞch ngîm thêng kh«ng a nh÷ng «ng thÇy
nghiªm kh¾c, nhng giê ®©y, khi nghÜ ®Õn lóc s¾p ph¶i chia tay thÇy, cËu quªn hÕt nçi
®au khi bÞ thÇy tr¸ch ph¹t, chØ cßn l¹i mét nçi xóc ®éng v« bê.
Khi ®· thay ®æi çch nghÜ vÒ thÇy gi¸o, cËu chît hiÓu ra nguyªn do nh÷ng lêi nãi, viÖc
lµm kh¸c thêng cña thÇy. Tõ viÖc thÇy kh«ng tr¸ch ph¹t cËu khi cËu ®Õn muén, tõ nh÷ng lêi
nãi rÊt dÞu dµng cña thÇy tríc líp, thËm chÝ ngay c¶ khi cËu kh«ng tr¶ ®îc bµi thÇy còng
kh«ng m¾ng nh mäi khi. ThÇy nãi víi cËu mµ còng lµ nãi víi c¶ líp, víi tÊt c¶ d©n lµng ®ang
ngåi ®©y vÒ viÖc häc hµnh, vÒ tr¸ch nhiÖm cña mçi ngêi ®èi víi ®Êt níc. §Æc biÖt nh÷ng
lêi thÇy nãi vÒ tiÕng Ph¸p (m«n häc mµ xa nay çc cËu vÉn coi lµ b×nh thêng) bçng trë nªn
hÕt søc thÊm thÝa "... khi mét d©n téc r¬i vµo vßng n« lÖ, chõng nµo hä vÉn gi÷ v÷ng
tiÕng nãi cña m×nh th× ch¼ng kh¸c g× n¾m ®îc ch×a kho¸ chèn lao tï". Cã thÓ coi ®©y lµ
mét trong nh÷ng çch hiÓu ®óng ®¾n vµ s©u s¾c nhÊt vÒ tiÕng mÑ ®Î. TiÕng nãi lµ vèn
quý cña mét d©n téc. Cßn tiÕng nãi tøc lµ cßn gi÷ ®îc b¶n s¾c v¨n ho¸, linh hån d©n téc, cßn
tiÕng nãi nghÜa lµ cßn hi väng mét ngµy kia sÏ ®îc gi¶i tho¸t khái ¸ch n« lÖ... Lêi thÇy Ha-
men cã søc t¸c ®éng v« cïng lín lao bëi nã nãi ®óng t×nh c¶nh, t©m tr¹ng cña c d©n vïng An-
d¸t lóc nµy. Khi nãi nh÷ng lêi Êy, dêng nh thÇy cßn muèn truyÒn cho d©n lµng søc m¹nh,
lßng tin vµ vò khÝ ®Êu tranh: khi cha thÓ ®¸nh ®uæi ®îc qu©n thï th× çch thøc vµ vò khÝ
®Êu tranh tèt nhÊt chÝnh lµ ph¶i ra søc b¶o vÖ, g×n gi÷ tiÕng nãi cña d©n téc m×nh, kh«ng
®Ó cho kÎ ®Þch ®ång ho¸.
Trong khi thÇy gi¸o kiªn nhÉn gi¶ng gi¶i say sa, mäi ngêi "im ph¨ng ph¾c" cßn cËu bÐ
th× "cha bao giê ch¨m chó nghe ®Õn thÕ" vµ h¼n lµ còng cha bao giê cËu hiÓu bµi s©u s¾c
nh vËy. T¸c gi¶ trau chuèt, n¾n nãt tõng c©u, tõng ch÷, thÓ hiÖn thËt s¾c nÐt tõng ng êi,
tõng c¶nh ®Ó lµm næi bËt kh«ng khÝ thiªng liªng, trang träng cña buæi häc cuèi cïng. ThËm
chÝ khi t¶ tiÕng chim bå c©u gï trong bÇu kh«ng khÝ yªn lÆng, t¸c gi¶ cßn mîn lêi cËu bÐ
®Ó ch©m biÕm mét çch s©u cay: "LiÖu ngêi ta cã b¾t chóng ph¶i hãt b»ng tiÕng §øc
kh«ng nhØ?".
C¶nh kÕt thóc giê häc ®îc miªu t¶ hÕt søc Ên tîng. Dêng nh trong qu·ng thêi gian ng¾n
ngñi cña mét buæi häc, thÇy Ha-men ®· dµnh hÕt t©m søc ®Ó bï ®¾p nh÷ng kiÕn thøc mµ
58
mäi ngêi sÏ kh«ng bao giê cßn ®îc häc n÷a. TiÕng chu«ng ®ång hå ®iÓm b¸o kÕt thóc giê
häc, tiÕng kÌn cña bän lÝnh Phæ ®i tËp vÒ vang lªn ngoµi cöa sæ... ®a tÊt c¶ trë vÒ thùc t¹i.
ThÇy Ha-men ®· kiÖt søc cßn cËu häc trß, trong nçi xóc ®éng m·nh liÖt l¹i c¶m thÊy ch a
bao giê thÇy m×nh lín lao ®Õn thÕ.
"Níc Ph¸p mu«n n¨m!". C©u cuèi cïng thÇy viÕt lªn b¶ng ®· in s©u trong t©m trÝ
nh÷ng ngêi d©n vïng An-d¸t nh lµ lêi kh¼ng ®Þnh ý chÝ, søc m¹nh vÒ niÒm tin cña d©n téc
Ph¸p trong hoµn c¶nh lÞch sö Êy.
T¸c gi¶ ®· x©y dùng thµnh c«ng nh©n vËt thÇy gi¸o Ha-men vµ chó bÐ Phr¨ng qua
viÖc miªu t¶ ngo¹i h×nh, cö chØ, t©m tr¹ng vµ lêi nãi – ®Æc biÖt lµ çch kÓ chuyÖn ë ng«i
thø nhÊt gióp cho cËu bÐ béc lé xóc c¶m mét çch tù nhiªn, ch©n thµnh; ®ång thêi qua sù
quan s¸t cña cËu, h×nh ¶nh thÇy gi¸o Ha-men còng ®îc kh¾c ho¹ næi bËt víi t×nh yªu níc
nång nµn, yªu ng«n ng÷ tiÕng Ph¸p s©u nÆng.
An-ph«ng-x¬ §«-®ª qu¶ lµ mét nhµ v¨n bËc thÇy. Çch dÉn chuyÖn cña «ng rÊt l«i
cuèn, hÊp dÉn ngêi ®äc. Nh÷ng lêi çc nh©n vËt nãi ra ®îc ®Æt trong trong t×nh huèng
®Æc biÖt vµ çch s¾p xÕp rÊt hîp lÝ khiÕn chóng kh«ng hÒ kh« khan, gîng g¹o mµ tr¸i l¹i
g©y ®îc sù xóc ®éng m·nh liÖt ®èi víi b¹n ®äc vµ cã søc c¶m ho¸ s©u xa.
®ªm nay b¸c kh«ng ngñ

(Minh HuÖ)
i - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ th¬ Minh HuÖ (tªn khai sinh lµ NguyÔn §øc Th¸i) sinh n¨m 1927, Héi viªn Héi Nhµ
v¨n ViÖt Nam, quª ë thµnh phè Vinh. ¤ng tèt nghiÖp trêng Quèc häc Vinh n¨m 1945. ¤ng
tham gia ViÖt Minh vµ khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn ë NghÖ An th¸ng T¸m n¨m 1945.
Suèt nh÷ng n¨m th¸ng kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p, chèng ®Õ quèc MÜ x©m lîc, «ng
chñ yÕu ho¹t ®éng v¨n ho¸ v¨n nghÖ ë vïng Khu Bèn cò. ¤ng tõng lµm viÖc t¹i Nhµ xuÊt b¶n
V¨n häc, råi sau ®ã l¹i trë vÒ c«ng t¸c ë Héi V¨n nghÖ NghÖ An.
T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: TiÕng h¸t quª h¬ng (th¬, 1959); §Êt chiÕn hµo (th¬, 1970); Mïa
xanh ®Õn (th¬, 1972); §ªm nay B¸c kh«ng ngñ (th¬, 1985); Rõng xa, rõng nay (bót kÝ, 1962);
Ngän cê BÕn Thuû (truyÖn kÝ, 1974-1979); Ngêi mÑ vµ mïa xu©n (truyÖn kÝ, 1981); Phót
bi kÞch cuèi cïng (tiÓu thuyÕt, 1990); Thëng thøc th¬ viÕt vÒ B¸c Hå (tiÓu luËn, 1992).
59
Nhµ th¬ ®· ®îc nhËn: Gi¶i NhÊt chi héi v¨n nghÖ kh¸ng chiÕn Khu Bèn vµ Së Th«ng tin
tuyªn truyÒn Khu Bèn 1954 (th¬ Dßng m¸u ViÖt Hoa); Gi¶i thëng NguyÔn Du cña NghÖ - TÜnh
1986 (tËp th¬ §ªm nay B¸c kh«ng ngñ).
2. XuÊt xø:
§îc hoµn thµnh n¨m 1951, §ªm nay B¸c kh«ng ngñ cña Minh HuÖ lµ mét trong sè çc t¸c
phÈm ®Çu tiªn thÓ hiÖn h×nh tîng B¸c Hå vµ ®¹t ®îc nh÷ng thµnh c«ng ®¸ng ghi nhËn.
3. §¹i ý:
Bµi th¬ thÓ hiÖn ch©n thùc vÒ t×nh c¶m vÜ ®¹i cña B¸c Hå ®èi víi bé ®éi, d©n c«ng;
®ång thêi còng thÓ hiÖn lßng kÝnh yªu cña ngêi chiÕn sÜ (®éi viªn) ®èi víi l·nh tô.
II – Gi¸ trÞ t¸c phÈm

1. Bµi th¬ kÓ l¹i c©u chuyÖn mét ®ªm kh«ng ngñ cña B¸c Hå trªn ®êng Ngêi ®i chiÕn
dÞch trong thêi k× kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p vµ c¶m nghÜ cña ng êi chiÕn sÜ vÒ
B¸c.
2. H×nh tîng B¸c Hå trong bµi th¬ ®îc miªu t¶ qua con m¾t vµ c¶m nghÜ cña anh (®éi
viªn) chiÕn sÜ. Anh võa lµ ngêi chøng kiÕn mét ®ªm kh«ng ngñ cña B¸c, võa trùc tiÕp ®îc
®èi tho¹i víi B¸c cho nªn c©u chuyÖn ®îc kÓ l¹i mét çch tù nhiªn, sinh ®éng; ®ång thêi gióp
cho h×nh tîng trung t©m cña bµi th¬ lµ B¸c Hå ®îc ph¶n ¸nh võa ch©n thùc võa kh¸ch quan.
3. Bµi th¬ kÓ l¹i hai lÇn anh ®éi viªn thøc dËy nh×n thÊy B¸c kh«ng ngñ. Mçi lÇn t©m
tr¹ng vµ c¶m nghÜ cña anh ®èi víi B¸c cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau. LÇn thøc dËy thø nhÊt,
t©m tr¹ng anh tõ ng¹c nhiªn ("ThÊy trêi khuya l¾m råi – Mµ sao B¸c vÉn ngåi") ®Õn ¸i ng¹i,
lo l¾ng kh«ng yªn ("Anh n»m lo B¸c èm – Lßng anh cø bÒ bén") vµ trµo d©ng niÒm th¬ng
B¸c: ("Cµng nh×n l¹i cµng th¬ng"); ®ång thêi rÊt xóc ®éng khi chøng kiÕn t×nh c¶m cña B¸c
(B¸c ®èt löa sëi Êm cho chiÕn sÜ, B¸c nhÑ ch©n ®i dÐm ch¨n cho tõng ngêi). Trong tr¹ng
th¸i nh trong giÊc méng, anh c¶m nhËn ®îc sù vÜ ®¹i mµ gÇn gòi cña vÞ l·nh tô ("Bãng B¸c
cao lång léng - Êm h¬n ngän löa hång").
LÇn thø hai, tõ hèt ho¶ng ("Anh hèt ho¶ng giËt m×nh"), kh«ng chØ "ThÇm th× anh hái
nhá" nh lÇn tríc mµ tha thiÕt "véi vµng n»ng nÆc" mêi B¸c ngñ ("Mêi B¸c ngñ B¸c ¬i!... B¸c
¬i! Mêi B¸c ngñ"). Tríc c©u tr¶ lêi cña B¸c, anh ®éi viªn cµng c¶m nhËn ®îc tÊm lßng yªu th-
¬ng v« h¹n cña B¸c ®èi víi bé ®éi vµ nh©n d©n, cho nªn t©m tr¹ng cña anh thÊy ®îc lín lªn
bªn B¸c ("Lßng vui síng mªnh m«ng – Anh thøc lu«n cïng B¸c").
Trong bµi th¬, t¸c gi¶ kh«ng kÓ lÇn thøc dËy thø hai cña anh ®éi viªn, nhng lÇn thø ba
60
qua c©u th¬ "B¸c vÉn ngåi ®inh ninh" ngêi ®äc còng thÊy ®îc: trong ®ªm Êy anh ®éi viªn
nhiÒu lÇn thøc dËy vµ lÇn nµo còng chøng kiÕn B¸c Hå kh«ng ngñ. Tõ lÇn mét ®Õn lÇn
ba, t©m tr¹ng vµ c¶m nghÜ cña anh cã nh÷ng biÕn ®æi rÊt râ rÖt.
4. Trong ®o¹n kÕt bµi th¬, t¸c gi¶ viÕt:
...
§ªm nay B¸c kh«ng ngñ
V× mét lÏ thêng t×nh
B¸c lµ Hå ChÝ Minh.
Trong suèt cuéc ®êi ho¹t ®éng çch m¹ng cña m×nh, B¸c Hå ®· tr¶i qua nhiÒu ®ªm
kh«ng ngñ. Cßn nhí, thêi k× bÞ giam cÇm ë nhµ lao cña Tëng Giíi Th¹ch, B¸c tõng: "Mét
canh... hai canh... l¹i ba canh – Tr»n träc b¨n kho¨n giÊc ch¼ng thµnh"; råi gi÷a rõng ViÖt
B¾c chiÕn dÞch Thu - §«ng 1947, B¸c tõng: "C¶nh khuya nh vÏ ngêi cha ngñ – Cha ngñ v× lo
nçi níc nhµ". Bëi vËy, viÖc "§ªm nay B¸c kh«ng ngñ" lµ "mét lÏ thêng t×nh", v× "B¸c lµ Hå
ChÝ Minh" – vÞ l·nh tô vÜ ®¹i cña d©n téc ViÖt Nam.
5. §îc sö dông nh mét yÕu tè nghÖ thuËt næi bËt, tõ l¸y ®em ®Õn cho bµi th¬ mét vÎ
®Æc s¾c riªng. Tríc hÕt, tõ l¸y cã t¸c dông miªu t¶ t¹o h×nh ("VÎ mÆt B¸c trÇm ng©m – M¸i
lÒu tranh x¬ x¸c – B¸c vÉn ngåi ®inh ninh – Bãng B¸c cao lång léng"); tõ l¸y lµm t¨ng gi¸ trÞ
biÓu c¶m (”Anh ®éi viªn m¬ mµng"; "Thæn thøc c¶ nçi lßng"; "ThÇm th× anh hái nhá"; "Nh-
ng bông vÉn bån chån"; "Anh hèt ho¶ng giËt m×nh"; "Anh ®éi viªn n»ng nÆc").
lîm
(Tè H÷u)
i - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ th¬ Tè H÷u (tªn khai sinh lµ NguyÔn Kim Thµnh) sinh n¨m 1920 t¹i Thõa Thiªn -
HuÕ, mÊt n¨m 2002 t¹i Hµ Néi.
Sinh ra trong mét gia ®×nh nhµ nho nghÌo, tõ s¸u, b¶y tuæi Tè H÷u ®· häc vµ tËp lµm
th¬. ¤ng gi¸c ngé çch m¹ng trong thêi k× MÆt trËn D©n chñ vµ trë thµnh ng êi l·nh ®¹o
§oµn thanh niªn D©n chñ ë HuÕ. ¤ng b¾t ®Çu ®¨ng th¬ trªn b¸o tõ nh÷ng n¨m 1937-1938.
N¨m 1939, «ng bÞ thùc d©n Ph¸p b¾t giam. N¨m 1942, Tè H÷u vît ngôc tiÕp tôc ho¹t ®éng
61
çch m¹ng. N¨m 1945, «ng l·nh ®¹o khëi nghÜa ë HuÕ. Sau Çch m¹ng th¸ng T¸m, Tè H÷u
trë thµnh nhµ l·nh ®¹o t tëng, v¨n nghÖ cña §¶ng vµ Nhµ níc ta, ®ång thêi còng trë thµnh
nhµ th¬ lín cña nÒn v¨n häc çch m¹ng ViÖt Nam.
T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Tõ Êy (th¬, 1946); ViÖt B¾c (th¬, 1954); Giã léng (th¬, 1961);
Ra trËn (th¬, 1972); M¸u vµ hoa (th¬, 1977); Mét tiÕng ®ên (th¬, 1992); X©y dùng mét nÒn
v¨n nghÖ lín xøng ®¸ng víi nh©n d©n ta, thêi ®¹i ta (tiÓu luËn, 1973); Cuéc sèng çch m¹ng
vµ v¨n häc nghÖ thuËt (tiÓu luËn, 1981); Nhí l¹i mét thêi (håi kÝ, 2000).
Nhµ th¬ ®· ®îc nhËn: Gi¶i NhÊt gi¶i thëng v¨n häc Héi V¨n nghÖ ViÖt Nam (1954 -
1955); Gi¶i thëng v¨n häc ASEAN (1996); Gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc nghÖ thuËt
(®ît I, n¨m 1996).
2. XuÊt xø:
Bµi th¬ Lîm ®îc Tè H÷u s¸ng t¸c n¨m 1949, in trong tËp ViÖt B¾c (1946-1954).
3. §¹i ý:
B»ng çch kÕt hîp miªu t¶ víi kÓ chuyÖn vµ biÓu hiÖn c¶m xóc, t¸c gi¶ ®· kh¾c ho¹
næi bËt h×nh ¶nh Lîm - mét chó bÐ liªn l¹c thêi k× kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p hån nhiªn, nhanh
nhÑn vµ dòng c¶m. Lîm ®· hi sinh nhng h×nh ¶nh mét chó bÐ nhÝ nh¶nh, yªu ®êi Êy cßn in
®Ëm m·i trong lßng quª h¬ng ®Êt níc.
ii - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

Mét çi tªn ngå ngé vµ mét tÝnh çch nhÝ nh¶nh, hån nhiªn lµ Ên tîng ®Ëm nÐt cña nhµ
th¬ khi gÆp chó bÐ nµy. Dêng nh «ng kh«ng cÇn ph¶i dông c«ng chän läc, s¾p xÕp, trau
chuèt c©u ch÷. ¤ng ®Ó cho çi ®Ñp tù nã nh¶y móa, ca h¸t trong nh÷ng c©u th¬ cña m×nh
(®iÒu mµ nh÷ng ngêi non tay kh«ng bao giê d¸m lµm v× rÊt dÔ sa vµo sao chÐp, minh ho¹
lé liÔu). ¤ng lu«n n¾m b¾t ®îc çi hån cña sù vËt vµ khi lµm th¬, ®iÒu «ng quan t©m nhÊt
lµ thÓ hiÖn cho ®îc çi hån, çi thÇn th¸i cña sù vËt Êy. Bëi thÕ nªn çc h×nh ¶nh trong th¬
«ng lu«n hÕt søc sèng ®éng, gîi c¶m vµ kh«ng hÒ cã dÊu Ên kÜ thuËt. Çc c©u th¬ «ng miªu
t¶ chó bÐ Lîm sau ®©y cã thÓ coi lµ mét trong nh÷ng c©u th¬ hay nhÊt viÕt vÒ thiÕu nhi
ViÖt Nam:
- Ch¸u ®i liªn l¹c
Vui l¾m chó µ
ë ®ån Mang Ç
62
ThÝch h¬n ë nhµ!
Giäng ®iÖu, suy nghÜ cña chó còng hån nhiªn kh«ng kÐm g× ®iÖu bé, h×nh ¶nh bÒ
ngoµi. Qu¸ ®çi ng©y th¬, trong s¸ng, nh÷ng lêi chó nãi cã thÓ khiÕn cho nh÷ng tr¸i tim nh¹y
c¶m ph¶i nhãi ®au. Chó ®· coi viÖc ®¸nh giÆc (vèn lµ viÖc nguy hiÓm) lµ mét trß ch¬i con
trÎ!
C¶ ®o¹n th¬ dµi gåm toµn nh÷ng c©u th¬ bèn ch÷ theo nhÞp ng¾n (2/2) kh«ng hÒ cã
mét dßng béc lé c¶m xóc cña t¸c gi¶, chØ cã h×nh ¶nh chó bÐ Lîm ®ang ch¹y nh¶y, ®ang lÝu
l« trß chuyÖn tríc m¾t ngêi ®äc. Nhµ th¬ gièng nh mét nghÖ sÜ quay phim, ngêi xem kh«ng
thÊy ®îc «ng trªn khu«n h×nh nhng «ng ®ang hÕt søc ch¨m chó nh×n ng¾m nh©n vËt ngé
nghÜnh cña m×nh.
- Th«i chµo ®ång chÝ!
Chia tay, t¸c gi¶ gäi Lîm b»ng "®ång chÝ" thËt trang nghiªm. Lîm ®· ®i xa nhng
tiÕng cêi, giäng nãi trÎ th¬ vÉn vang lªn trong t©m trÝ t¸c gi¶. Nh ng ch¾c «ng còng
kh«ng thÓ ngê r»ng, c©u chµo trang nghiªm Êy Ýt l©u sau l¹i thµnh sù thËt. Khi nghe tin
nhµ, «ng ®· bËt lªn nh÷ng tiÕng kªu ®au xãt:
Ra thÕ
Lîm ¬i!...
C©u th¬ bèn ch÷ bÞ c¾t lµm ®«i. Trong nçi ®au kh«n xiÕt, c©u th¬ bËt lªn nh mét
tiÕng nÊc. Nhµ th¬ gäi chó bÐ b»ng tªn thËt, vµ chØ cã tªn thËt míi diÔn t¶ hÕt ® îc nçi ®au
trong «ng lóc nµy. Lîm ¬i!..., "chó bÐ lo¾t cho¾t" (çch gäi th©n th¬ng cña mäi ngêi), ®øa
ch¸u th©n yªu ®· hi sinh!
Mét h«m nµo ®ã
Nh bao h«m nµo
Chó ®ång chÝ nhá
Bá th vµo bao
H«m chia tay, «ng chµo trÞnh träng vµ th©n mËt: "Th«i chµo ®ång chÝ!", giê ®©y khi
t¸i hiÖn l¹i hoµn c¶nh hi sinh cña Lîm, «ng còng gäi chó theo çch Êy: "Chó ®ång chÝ nhá".
Lîm kh«ng cßn lµ mét chó bÐ ng©y th¬, tinh nghÞch, kh«ng cßn lµ ®øa ch¸u hån nhiªn, nhÝ
nh¶nh ngµy nµo n÷a, Lîm thùc sù trë thµnh ®ång chÝ, ®ång ®éi cña «ng, ®· hi sinh trong
khi ®ang lµm nhiÖm vô.
63
Dï chØ lµ mét chó bÐ nhng khi ®îc giao nhiÖm vô quan träng (Th ®Ò "Thîng khÈn"), L-
îm thËt gan d¹, qu¶ c¶m. H×nh ¶nh chó "Vôt qua mÆt trËn - §¹n bay vÌo vÌo" nh mòi tªn bay
bÊt chÊp mäi nguy hiÓm thËt ®Ñp nhng kh«ng khái gîi lªn nh÷ng t×nh c¶m xãt th¬ng. Khi
mét d©n téc l©m vµo hoµn c¶nh chiÕn tranh, nh÷ng ®øa trÎ còng ph¶i mang theo c¶ tuæi th¬
cña m×nh ra mÆt trËn.
Vµ ®©y ph¶i ch¨ng chÝnh lµ h×nh ¶nh khiÕn nhµ th¬ liªn tëng chó nh con chim chÝch,
nh¶y trªn ®êng vµng:
§êng quª v¾ng vÎ
Lóa trç ®ßng ®ßng
Ca l« chó bÐ
NhÊp nh« trªn ®ång
"Con chim chÝch" ®ang ë ngay trong çi thÕ giíi k× thó bao la cña nã. §ã lµ thÕ giíi quen
thuéc, n¬i tuæi th¬ ngµy ngµy ch¨n tr©u, c¾t cá, th¶ diÒu, ®a tiÕng s¸o vÐo von lªn nh÷ng
tÇng m©y cao, nh÷ng giÊc m¬ tuæi th¬ bay bæng vµo bÇu trêi cao réng. Ph¶i tha thiÕt g¾n bã
víi lµng quª, yªu nh÷ng con s«ng, nh÷ng çnh ®ång biÕt mÊy, nhµ th¬ míi cã thÓ gäi çnh
®ång lóa lµ "con ®êng vµng" vµ h×nh dung c¶nh chó ®i trªn çnh ®ång Êy "Nh con chim
chÝch – Nh¶y trªn ®êng vµng". Võa míi "Vît qua mÆt trËn – §¹n bay vÌo vÌo", h×nh ¶nh chó
bÐ ®i trªn çnh ®ång lóa nh lµm ngu«i ®i nçi ®au chiÕn tranh, ®a b¹n ®äc trë vÒ víi giÊc m¬
l·ng m¹n cña tuæi häc trß. Nhng:
Bçng loÌ chíp ®á
Th«i råi, Lîm ¬i!
Mét tiÕng kªu th¬ng xÐ ruét. GiÊc m¬ tan biÕn. TiÕng s¸o vôt t¾t vµ çnh ®iÒu ®øt
d©y chËp chên r¬i xuèng. Qu©n thï tµn ¸c vµ chiÕn tranh nghiÖt ng· ®· giÕt chÕt tuæi th¬,
xÐ to¹c bøc tranh ®Ñp nhÊt cña lµng quª ViÖt Nam. Nhµ th¬ - chiÕn sÜ nh lÆng ®i nh×n
ch¸u bÐ, ngêi ®ång chÝ nhá ng· xuèng gi÷a çnh ®ång quª h¬ng. Kh«ng cÇn miªu t¶ – mµ
lµm sao cã thÓ miªu t¶ ®îc c¶nh Lîm hi sinh nh thÕ nµo - chØ mét h×nh ¶nh "Chó ®ång chÝ
nhá - Mét dßng m¸u t¬i" ®· trµn ngËp nçi bµng hoµng!
Trong bµi th¬ ViÕng b¹n, nhµ th¬ Hoµng Léc khãc:
H«m qua cßn theo anh
§i ra ®êng quèc lé
64
H«m nay ®· chÆt cµnh
§¾p cho ngêi díi mé
Khãc nh thÕ lµ ®au ®ín l¾m, cµng ®au ®ín h¬n bëi ngêi ®ång ®éi ng· xuèng míi chØ
lµ mét chó bÐ cßn rÊt hån nhiªn, th¬ ng©y, tung t¨ng ch¹y nh¶y nh con chim chÝch, thÝch
cïng çc chó bé ®éi, thÝch tham gia kh¸ng chiÕn h¬n thÝch ë nhµ. Hai tiÕng "Lîm ¬i" l¹i ®îc
nh¾c l¹i trong tiÕng nÊc nghÑn ngµo.
Ch¸u n»m trªn lóa
Tay n¾m chÆt b«ng
Lóa th¬m mïi s÷a
Hån bay gi÷a ®ång
Chó bÐ ng· xuèng mµ tay vÉn "n¾m chÆt b«ng". Con chim chÝch b«ng, thiªn thÇn bÐ
nhá ®· yªn nghØ trªn çnh ®ång quª h¬ng ®ang "th¬m mïi s÷a". H¬ng th¬m lóa non thanh
khiÕt bao phñ quanh em hay hån em lÉn vµo h¬ng lóa th¬m ngµo ng¹t, em ®· ho¸ th©n vµo
quª h¬ng xø së, vµo thiªn nhiªn ®Êt níc.
Lîm ¬i, cßn kh«ng?
Nhµ th¬ nh tËn m¾t chøng kiÕn c¶nh Lîm ng· xuèng nhng «ng vÉn kh«ng thÓ tin r»ng
chó bÐ Êy ®· hi sinh. Chó chÝch b«ng xinh xinh vÉn ®ang nh¶y nhãt trªn cµnh víi ®«i ch©n
tho¨n tho¾t vµ çi ®Çu nghªnh nghªnh. Lîm vÉn sèng m·i trong lßng quª h¬ng, trong t×nh yªu
th¬ng cña t¸c gi¶ vµ trong lßng b¹n ®äc, em vÉn ®ang ®i tung t¨ng trªn con ®êng vµng, con
®êng cña tuæi th¬ yªu dÊu vµ cña quª h¬ng th©n thuéc ngµn ®êi.
ThÓ th¬ bèn ch÷ ®îc dïng rÊt nhuÇn nhuyÔn ®Ó kÓ chuyÖn, béc lé t©m t×nh. Víi
viÖc sö dông çc biÖn ph¸p nghÖ thuËt chän läc: chi tiÕt tiªu biÓu, dïng tõ l¸y, thay ®æi çch
xng h«, so s¸nh chÝnh x¸c, c©u hái tu tõ ®iÖp khóc,... ®· gãp phÇn t¹o nªn thµnh c«ng ®Æc
s¾c cña bµi th¬.
ma
(TrÇn §¨ng Khoa)
i - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
65
Nhµ th¬ TrÇn §¨ng Khoa sinh n¨m 1958, nguyªn qu¸n: x· Quèc TuÊn, huyÖn Nam S¸ch,
tØnh H¶i D¬ng; Héi viªn Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam; hiÖn c«ng t¸c t¹i T¹p chÝ V¨n nghÖ qu©n
®éi.
T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Tõ gãc s©n nhµ em (th¬, 1968); Gãc s©n vµ kho¶ng trêi (th¬,
1968); Th¬ TrÇn §¨ng Khoa (tËp I, 1970); Em kÓ chuyÖn nµy (th¬, 1971); Khóc h¸t ngêi anh
hïng (trêng ca, 1974); Trêng ca trõng ph¹t (th¬, 1973); Trêng ca d«ng b·o (th¬, 1983); Th¬
TrÇn §¨ng Khoa (tËp II, 1983); Bªn cöa sæ m¸y bay (th¬, 1986); Ch©n dung vµ ®èi tho¹i
(tiÓu luËn, 1999); §¶o ch×m (truyÖn vµ kÝ, 1999),...
Nhµ th¬ ®· ®îc nhËn: Gi¶i thëng th¬ b¸o ThiÕu niªn TiÒn phong (1968-1969-1971);
Gi¶i A cuéc thi th¬ b¸o V¨n nghÖ (1981-1982); Gi¶i thëng Nhµ níc n¨m 2001 víi çc t¸c
phÈm: Th¬ TrÇn §¨ng Khoa, Gãc s©n vµ kho¶ng trêi, Bªn cöa sæ m¸y bay.
2. XuÊt xø:
Bµi th¬ Ma ®îc TrÇn §¨ng Khoa s¸ng t¸c n¨m 1967, in trong tËp th¬ ®Çu tay Gãc s©n
vµ kho¶ng trêi.
3. §¹i ý:
T¶ c¬n ma rµo mïa h¹ ë vïng ®ång b»ng B¾c Bé, t¸c gi¶ sö dông réng r·i phÐp nh©n ho¸
kÕt hîp víi sù quan s¸t hån nhiªn, tinh tÕ, ca ngîi vÎ ®Ñp k× vÜ cña ngêi n«ng d©n.
ii – Gi¸ trÞ t¸c phÈm

Bµi th¬ ®îc s¸ng t¸c theo thÓ tù do (gåm çc nhÞp 1, 2, 3, 4 mµ chñ yÕu lµ nhÞp 2), v×
thÕ ngêi viÕt cã kh¶ n¨ng diÔn t¶ linh ho¹t çc ®èi tîng quan s¸t lóc tríc vµ trong c¬n ma.
Trong bµi th¬, nh÷ng ®éng tõ nh rèi rÝt, hµnh qu©n, móa, rung tai nghe, ®u ®a...
nh÷ng tÝnh tõ nh trßn träc lãc, mï tr¾ng, chÐo, chåm chåm, h¶ hª... ®îc sö dông rÊt ®óng
chç, gãp phÇn diÔn t¶ sinh ®éng h×nh d¸ng, tr¹ng th¸i vµ ho¹t ®éng cña mçi loµi lóc s¾p m a
vµ trong c¬n ma. §Æc biÖt, ë ®©y, phÐp nh©n ho¸ ®îc sö dông hÕt søc réng r·i:
- ¤ng trêi mÆc ¸o gi¸p ®en
- MÝa móa g¬m
- KiÕn hµnh qu©n
- Cá gµ rung tai nghe
- Bôi tre tÇn ngÇn gì tãc
66
- Hµng bëi bÕ lò con ®Çu trßn träc lãc
-SÊm ghÐ xuèng s©n khanh kh¸ch cêi
- C©y dõa sö dông tay b¬i
- Ngän mïng t¬i nh¶y móa...
PhÐp nh©n ho¸ nµy lµm cho c¶ thÕ giíi c©y cá, thiªn nhiªn trë nªn sèng ®éng, n¸o nøc
nh thÕ giíi ho¹t ®éng cña con ngêi. §äc bµi th¬, cã thÓ h×nh dung thiªn nhiªn nh ®ang vµo
mét trËn chiÕn: «ng trêi mÆc ¸o gi¸p ®en, mÝa móa g¬m, kiÕn hµnh qu©n nhng l¹i vÉn cã
nh÷ng ho¹t ®éng b×nh dÞ kh¸c nh gì tãc, b¬i, nh¶y móa, bÕ con,... PhÐp nh©n ho¸ ®îc sö
dông thµnh c«ng lµ nhê sù quan s¸t tinh tÕ, ngé nghÜnh rÊt hån nhiªn kÕt hîp víi kh¶ n¨ng
liªn tëng dåi dµo cña t¸c gi¶.
HÇu hÕt çc c©u th¬ chØ t¶ c¶nh thiªn nhiªn, ®Õn cuèi bµi míi hiÖn ra h×nh ¶nh con
ngêi:
Bè em ®i cµy vÒ
§éi sÊm
§éi chíp
§éi c¶ trêi ma.
Trong c¬n ma xèi x¶ vµ nh× nh»ng sÊm chíp, vãc d¸ng mét ngêi n«ng d©n hiÖn ra thËt
lín lao k× l¹. Víi søc liªn tëng phong phó cña cËu bÐ chÝn tuæi, h×nh ¶nh ngêi cha ®i cµy
qu¶ lµ mét tr¸ng sÜ cã vÎ ®Ñp vµ t thÕ hiªn ngang nh mét vÞ thÇn.
c« t«
(NguyÔn Tu©n)
i - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ v¨n NguyÔn Tu©n (cßn cã çc bót danh kh¸c: Ngét L«i QuÊt, Thanh Hµ, NhÊt
Lang, Tu©n, ¢n Ngò Tuyªn, TuÊn Thõa S¾c) sinh ngµy 10 th¸ng 7 n¨m 1910 t¹i Hµ Néi. Quª
qu¸n: lµng Mäc, th«n Thîng §×nh, x· Nh©n Môc (nay lµ phêng Nh©n ChÝnh), quËn Thanh
Xu©n, Hµ Néi; mÊt ngµy 28 th¸ng 7 n¨m 1987 t¹i Hµ Néi; Héi viªn s¸ng lËp Héi Nhµ v¨n
ViÖt Nam (1957).
67
Thêi thanh, thiÕu niªn, NguyÔn Tu©n theo gia ®×nh lµm ¨n sinh sèng ë nhiÒu n¬i, ®Æc
biÖt ë çc tØnh miÒn Trung: Kh¸nh Hoµ, Phó Yªn, Héi An, §µ N½ng, HuÕ, Hµ TÜnh vµ
Thanh Ho¸. ¤ng häc ®Õn bËc trung häc ë thµnh phè Nam §Þnh. N¨m 1929, do tham gia phong
trµo b·i kho¸, bÞ ®uæi häc vµ sau ®ã, do ph¶n ®èi chÕ ®é thuéc ®Þa, «ng ®· hai lÇn bÞ b¾t,
bÞ tï (mét lÇn t¹i B¨ng Cèc - Th¸i Lan vµ bÞ giam t¹i Thanh Ho¸ (1930) vµ lÇn thø hai bÞ b¾t
t¹i Hµ Néi, giam t¹i Nam §Þnh (1941).
Tõ nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kØ XX, NguyÔn Tu©n b¾t ®Çu viÕt v¨n vµ lµm b¸o, chñ yÕu
®¨ng trªn çc b¸o, t¹p chÝ: Trung B¾c t©n v¨n, §«ng T©y, An Nam t¹p chÝ, Tao ®µn, Hµ Néi
t©n v¨n, Thanh nghÞ, TiÓu thuyÕt thø b¶y. Tõ 1937, «ng chuyªn sèng b»ng nghÒ viÕt v¨n vµ
næi tiÕng tõ 1938, 1939 víi Mét chuyÕn ®i, Vang bãng mét thêi,...
Sau Çch m¹ng, n¨m 1946, NguyÔn Tu©n cïng víi ®oµn v¨n nghÖ sÜ vµo c«ng t¸c t¹i
Khu N¨m (Trung Bé). N¨m 1947, «ng phô tr¸ch mét ®oµn kÞch lu ®éng. Tõ n¨m 1948 ®Õn
1996, «ng gi÷ tr¸ch nhiÖm Tæng th kÝ Héi V¨n nghÖ ViÖt Nam. Thêi gian nµy, «ng ®· tham
gia nhiÒu chiÕn dÞch vµ vÒ çc vïng sau lng ®Þch ®Ó s¸ng t¸c. Sau 1954, NguyÔn Tu©n
sèng vµ ho¹t ®éng v¨n nghÖ ë Hµ Néi. Tõ n¨m 1958, «ng lµ Uû viªn Ban chÊp hµnh Héi Liªn
hiÖp V¨n häc nghÖ thuËt ViÖt Nam vµ lµ Uû viªn Ban chÊp hµnh Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam
(kho¸ I vµ II).
Nh÷ng t¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Ngän ®Ìn dÇu l¹c (phãng sù, 1939); Vang bãng mét thêi
(truyÖn ng¾n, 1940); ChiÕc l ®ång m¾t cua (tïy bót, 1941); Tãc chÞ Hoµi (tuú bót, 1943);
Tuú bót II (tuú bót, 1943); NguyÔn (truyÖn ng¾n, 1945); Chïa §µn (truyÖn, 1946); §êng vui
(tuú bót, 1949); T×nh chiÕn dÞch (bót kÝ, 1950); Th¾ng cµn (truyÖn, 1953); Chó Giao lµng
Seo (truyÖn thiÕu nhi, 1953); §i th¨m Trung Hoa (bót kÝ, 1956); Tuú bót kh¸ng chiÕn (tuú
bót, 1955); Tïy bót kh¸ng chiÕn vµ hoµ b×nh (tuú bót, 1956); TruyÖn mét çi thuyÒn ®Êt
(truyÖn thiÕu nhi, 1958); S«ng §µ (tuú bót, 1960); Hµ Néi ta ®¸nh MÜ giái (tuú bót, 1972);
TuyÓn tËp NguyÔn Tu©n (tËp I: 1981, tËp II: 1982).
Ngoµi ra, NguyÔn Tu©n cßn viÕt tiÓu luËn phª b×nh v¨n häc vµ dÞch giíi thiÖu v¨n
häc. Nhµ v¨n ®· ®îc nhËn: Gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc nghÖ thuËt (®ît I, n¨m
1996).
2. §¹i ý:
C« T« lµ mét bµi kÝ, NguyÔn Tu©n ghi l¹i nh÷ng Ên tîng vÒ thiªn nhiªn vµ cuéc sèng
cña nh÷ng con ngêi lao ®éng ë vïng ®¶o C« T« mµ nhµ v¨n thu nhËn trong chuyÕn th¨m
®¶o.
68
Bµi häc C« T« ®îc trÝch tõ phÇn cuèi cña bµi kÝ nãi trªn.

Më ®Çu ®o¹n kÝ, t¸c gi¶ t¶ bøc tranh toµn c¶nh hßn ®¶o sau c¬n b·o. Chän thêi ®iÓm
thÝch hîp, NguyÔn Tu©n cã dÞp thÓ hiÖn sù chiªm ngìng bÇu trêi cao xanh nguyªn thuû vµ
mét bÇu kh«ng khÝ trong m¸t nhÊt ë n¬i nµy. §ã lµ thêi kh¾c nh÷ng s¾c mµu ®Òu næi bËt
t¹o nªn nh÷ng m¶ng mµu t¬ng ph¶n rùc rì. C©y trªn ®¶o th× xanh mît, níc biÓn l¹i lam biÕc
®Ëm ®µ h¬n tÊt c¶ mäi khi cßn çt th× l¹i vµng rßn h¬n n÷a. Çch t¶ sù vËt ®i ®Õn tËn cïng
(xanh mît, lam biÕc) thËm chÝ vît qua c¶ çc giíi h¹n mµu s¾c (vµng rßn) Êy th× ®óng chØ
lµ v¨n NguyÔn Tu©n.
Kh«ng gièng nh mét sè c©y bót kh¸c thêng t×m çch xo¸ ®i çc dÊu Ên kÜ thuËt,
NguyÔn Tu©n lu«n béc lé çi t«i nghÖ sÜ cña m×nh ®Õn tËn cïng - ë ®©y lµ çch thøc quan
s¸t, miªu t¶. ¤ng "trÌo lªn nãc ®ån, nh×n ra bao la Th¸i B×nh D¬ng bèn ph¬ng t¸m híng", l¹i
cßn "quay gãt 180 ®é" ®Ó nh×n toµn c¶nh hßn ®¶o. Nh÷ng c©u, nh÷ng ch÷ dï chØ ®Ó t¶
ho¹t ®éng cña con ngêi mµ sao ®äc mét lÇn lµ nhí m·i.
Ngµy thø s¸u trªn ®¶o, ch¼ng kh¸c g× mét ho¹ sÜ khi muèn chiªm ngìng diÔn biÕn mÆt
trêi mäc, NguyÔn Tu©n ®· ph¶i dËy tõ canh t, trêi cßn tèi ®Êt, l¹i cßn cè ®i m·i ra ®Õn ®Çu
mòi ®¶o (v× sî ë bªn trong kh«ng nh×n thÊy hÕt ®îc ch¨ng?) chØ ®Ó "r×nh mÆt trêi lªn".
Vµ «ng ®· kh«ng uæng c«ng. Ngßi bót cña NguyÔn Tu©n ®îc dÞp béc lé hÕt vÎ tµi hoa
trong nghÖ thuËt sö dông ng«n tõ, kh¶ n¨ng liªn tëng, tëng tîng cña «ng còng ®îc ph¸t huy mét
çch tèi ®a. ¤ng vÝ "ch©n trêi, ngÊn bÓ s¹ch nh tÊm kÝnh lau hÕt m©y hÕt bôi". Çch so
s¸nh Êy lµ cã c¬ së bëi «ng nhÊn m¹nh ®©y lµ c¶nh ®Êt trêi sau c¬n b·o. Nhng lÊy viÖc lau
chïi mét tÊm kÝnh (kh«ng cã g× b¶o ®¶m lµ ®· s¹ch hÕt bôi) lµm ®èi tîng ®Ó so s¸nh víi sù
thanh khiÕt gÇn nh tuyÖt ®èi cña bÇu trêi sau c¬n b·o th× cã lÏ chØ NguyÔn Tu©n míi d¸m
lµm.
Ngoµi chi tiÕt ®ã ra, «ng dµnh thêi gian cßn l¹i hÇu nh chØ ®Ó t¶ mÆt trêi. ¤ng nh×n
thÊy mÆt trêi "trßn trÜnh phóc hËu nh lßng ®á mét qu¶ trøng thiªn nhiªn ®Çy ®Æn". Cha
hÕt, "qu¶ trøng hång hµo th¨m th¼m vµ ®êng bÖ ®Æt lªn mét m©m b¹c ®êng kÝnh m©m
réng b»ng c¶ mét çi ch©n trêi mµu ngäc trai níc biÓn höng hång". ThËt lµ mét søc liªn tëng
k× l¹. ¤ng ®Ó cho trÝ tëng tîng cña m×nh th¶ søc bay bæng. ThÊy mÆt trêi nh qu¶ trøng
®Æt trªn çi m©m, «ng l¹i liªn tëng tíi m©m lÔ phÈm tiÕn ra tõ trong b×nh minh ®Ó mõng
cho sù trêng thä cña tÊt c¶ nh÷ng ngêi chµi líi trªn mu«n thuë biÓn §«ng. §ã lµ m©m lÔ vËt
thiªn nhiªn thµnh kÝnh d©ng tÆng con ngêi hay chÝnh lµ tÊm lßng cña NguyÔn Tu©n dµnh
69
cho con ngêi mµ «ng ngìng mé vµ ®· bao lÇn ca ngîi?
H·y xem NguyÔn Tu©n t¶ viÖc ®i t¾m. Çi sù t¾m th× cã g× lµ l¹, «ng còng chØ nãi
r»ng móc gÇu níc giÕng déi lªn ®Çu, lªn cæ, lªn vai, lªn lng, nghÜa lµ nh mäi ngêi vÉn th-
êng lµm. Êy thÕ mµ thµnh mét çch chuyÓn ®Ò tµi thËt khÐo. Nãi ®Õn t¾m lµ nãi ®Õn
çi giÕng, mµ ë ®¶o th× mäi sinh ho¹t thêng ngµy hÇu nh ®Òu tËp trung quanh çi giÕng
níc ngät Êy. VËy th× c¶m høng cña «ng lµ c¶m høng vÒ çi giÕng chø kh«ng ph¶i vÒ çi sù
t¾m. Çi giÕng vui nh mét çi bÕn vµ ®Ëm ®µ m¸t nhÑ h¬n mäi çi chî trong ®Êt liÒn.
Giäng v¨n rÊt nhÑ nhµng nhng ngêi ®äc dÔ dµng c¶m nhËn ngay ®îc ®iÒu «ng muèn nãi:
çi giÕng chÝnh lµ linh hån cña hßn ®¶o nµy. §äc kÜ l¹i míi thÊy së dÜ «ng ®¹t ® îc hiÖu
qu¶ Êy bëi «ng ®· vÝ çi giÕng víi mét çi bÕn, mét çi chî ë ®Êt liÒn. Nãi ®Õn bÕn,
®Õn chî ai còng biÕt, ®ã lµ n¬i ®«ng vui, n¬i tô häp, gÆp gì cña mäi ngêi trong mét thêi
®iÓm nµo ®ã trong ngµy – n¬i çc th«ng tin trªn trêi, díi bÓ rÊt phong phó vµ lu«n lu«n
cËp nhËt.
Nãi ®Õn giÕng l¹i lµ çi cí ®Ó nãi ®Õn nh÷ng ngêi ®Õn lÊy níc giÕng. Nh trªn ®· nãi,
çi giÕng lµ n¬i mäi ngêi thêng hay tËp trung nhÊt, ë ®©y cã kh«ng biÕt bao nhiªu lµ ngêi
®Õn g¸nh vµ móc. Çi giÕng lµ c¶ mét çi x· héi trªn ®¶o thu nhá, ®øng tõ çi giÕng cã thÓ
quan s¸t, cã thÓ nghe ®îc toµn c¶nh cuéc sèng, h¬i thë cña cuéc sèng n¬i ®©y. Mét khung
c¶nh tÊp nËp víi nh÷ng thïng gç, nh÷ng cong, nh÷ng ang gèm (tÊt nhiªn ph¶i lµ ®å gç hoÆc
®å gèm v× nÕu b»ng kim lo¹i th× rÊt chãng bÞ gØ). Ngêi th× lÊy níc vÒ sinh ho¹t, ngêi th×
lÊy níc ®æ vµo s¹p thuyÒn chuÈn bÞ ra kh¬i, nh©n ®ã l¹i nãi ®Õn viÖc nu«i h¶i s©m, viÖc
hîp t¸c x· cho mêi t¸m thuyÒn lín nhá cïng ra kh¬i ®¸nh ç hång... Çc chi tiÕt, çc h×nh ¶nh
cø nh ®îc mét sîi d©y v« h×nh gi»ng nÝu, mãc xÝch vµo nhau, dï mçi chi tiÕt kh«ng cÇn
ph¶i thËt ®Æc s¾c, li k×, chØ cÇn ®iÓm xuyÕt qua th«i mµ vÉn kh«ng g©y ra c¶m gi¸c
liÖt kª nÆng nÒ, ngîc l¹i, nã cho ta thÊy mét kh«ng khÝ lao ®éng võa khÈn tr¬ng, tÊp nËp
võa thanh b×nh khi c¬n b·o ®· qua.
Cuèi cïng lµ mét chi tiÕt rÊt ®êi thêng nhng còng ®· ®îc trÝ tëng tîng cña t¸c gi¶ ch¾p
cho ®«i çnh: Tr«ng chÞ Ch©u Hoµ MÉn ®Þu con, thÊy nã dÞu dµng yªn t©m nh çi h×nh
¶nh biÓn c¶ lµ mÑ hiÒn mím ç cho lò con lµnh. Mét sù liªn tëng thËt xa x¨m, ®éc ®¸o. Nã
kh«ng chØ nhÊn m¹nh vÎ thanh b×nh cña cuéc sèng trªn ®¶o mµ cßn thÓ hiÖn sù thanh b×nh
cña biÓn c¶ sau nh÷ng ngµy b·o d«ng. Khi cuéc ®èi ®Çu gi÷a Con ngêi vµ vÞ ThÇn BiÓn
kÕt thóc, mÆt biÓn l¹i lÆng sãng vµ thiªn nhiªn l¹i hµo phãng ban tÆng nguån tµi nguyªn
giµu cã cña nã cho con ngêi.
Trong ®o¹n më ®Çu NguyÔn Tu©n nãi r»ng khi quan s¸t toµn c¶nh ®¶o C« T«, «ng
70
cµng thÊy yªu mÕn hßn ®¶o nh bÊt cø ngêi chµi nµo ®· tõng ®Î ra vµ lín lªn theo mïa sãng ë
®©y... Nãi nh thÕ ®óng nhng cha ®ñ. Cã thÓ bÊt cø ngêi d©n chµi nµo còng yªu mÕn hßn
®¶o cña m×nh nhng kh«ng ph¶i ai còng cã thÓ thÊy ®îc nh÷ng vÎ ®Ñp k× diÖu, lung linh cña
hßn ®¶o nµy nh ®äc trong trang v¨n cña NguyÔn Tu©n.
c©y tre viÖt nam

(ThÐp Míi)
i - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
ThÐp Míi tªn khai sinh lµ Hµ V¨n Léc, quª Qu¶ng An, T©y Hå, Hµ Néi; ho¹t ®éng trong
phong trµo Thanh niªn D©n chñ, Sinh viªn Cøu quèc, V¨n ho¸ Cøu quèc tríc Çch m¹ng th¸ng
T¸m. Nguyªn Phã Tæng biªn tËp, Ngêi B×nh luËn cÊp cao b¸o Nh©n D©n, Tæng biªn tËp b¸o
Gi¶i phãng, Uû viªn Ban Tuyªn huÊn Trung ¬ng Côc miÒn Nam, Uû viªn Ban ChÊp hµnh Héi
Nhµ b¸o ViÖt Nam, Uû viªn Ban ChÊp hµnh Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam, Hu©n ch¬ng §éc lËp
h¹ng nh×, Huy hiÖu 40 n¨m tuæi §¶ng, Huy ch¬ng G. Phu-xÝch cña Héi Nhµ b¸o quèc tÕ.
T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Tuyªn ng«n §¶ng Céng s¶n (cña C.M¸c vµ Ph.¡ng-ghen, ThÐp
Míi vµ S¬n Tïng dÞch, Lª V¨n L¬ng hiÖu ®Ýnh, 1946); Tr¸ch nhiÖm (1951); Thêi gian ñng
hé chóng ta (cña I.£-ren-bua, ThÐp Míi dÞch, 1954); ThÐp ®· t«i thÕ ®Êy (cña ¤-xtrèp-xki,
ThÐp Míi dÞch, 1955); H÷u nghÞ (1955); Hiªn ngang Cuba (1963); §iÖn Biªn Phñ, mét danh
tõ ViÖt Nam (1964); Trêng S¬n hïng tr¸ng (1969); Thêi dùng §¶ng (1984); Tõ §iÖn Biªn Phñ
®Õn 30-4 (1985); N¨ng ®éng Thµnh phè Hå ChÝ Minh (1990); C©y tre ViÖt Nam (2001).
2. XuÊt xø:
Bµi C©y tre ViÖt Nam lµ lêi b×nh cho bé phim cïng tªn cña çc nhµ ®iÖn ¶nh Ba Lan.
Th«ng qua h×nh ¶nh c©y tre (tîng trng cho ®Êt níc vµ con ngêi ViÖt Nam), bé phim ca ngîi
cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p cña d©n téc ta.
3. §¹i ý:
Bµi v¨n C©y tre ViÖt Nam nãi lªn sù g¾n bã th©n thiÕt vµ l©u ®êi cña c©y tre vµ con
ngêi ViÖt Nam trong ®êi sèng, s¶n xuÊt, chiÕn ®Êu. C©y tre cã nh÷ng ®øc tÝnh quý b¸u vµ
lµ biÓu tîng cña con ngêi ViÖt Nam: ngay th¼ng, thñy chung, can ®¶m.
71
Bµi kÝ C©y tre ViÖt Nam ®îc t¸c gi¶ ThÐp Míi viÕt ®Ó dïng lµm lêi b×nh, ®Ó thuyÕt
minh cho cuèn phim cïng tªn. Tuy ®îc xÕp vµo thÓ lo¹i kÝ nhng ®îc s¸ng t¸c víi môc ®Ých
trªn, C©y tre cßn thÓ hiÖn rÊt nhiÒu ®Æc ®iÓm cña thÓ lo¹i tuú bót kÕt hîp víi miªu t¶,
thuyÕt minh, tr÷ t×nh vµ b×nh luËn. B¶n th©n nã còng lµ mét cuèn phim quay chËm gióp
b¹n ®äc cã ®îc mét çi nh×n toµn c¶nh vÒ c©y tre ViÖt Nam.
Më ®Çu ®o¹n kÝ lµ mét nhËn ®Þnh: C©y tre lµ ngêi b¹n th©n cña n«ng d©n ViÖt
Nam, b¹n th©n cña nh©n d©n ViÖt Nam. Lèi kÕt cÊu trïng ®iÖp (ý sau gÇn nh lÆp l¹i ý tríc,
chØ thay ®æi mét tõ, mét ch÷) cña bµi kÝ cã t¸c dông nhÊn m¹nh, n©ng cao vµ më réng vÊn
®Ò. Nãi c©y tre lµ ngêi b¹n th©n cña n«ng d©n ViÖt Nam lµ ®· rÊt s¸t, rÊt ®óng nhng dêng
nh vÉn cha ®ñ, t¸c gi¶ kh¸i qu¸t lªn mét cÊp ®é míi: b¹n th©n cña nh©n d©n ViÖt Nam, ®Ó
x¸c ®Þnh chñ ®Ò trung t©m cña toµn bµi.
§Ó minh chøng cho ®iÒu ®ã, lêi v¨n cña ThÐp Míi nh mét èng kÝnh quay phim më
khÈu ®é lít kh¾p chiÒu dµi ®Êt níc, tõ Nam ra B¾c, tõ miÒn ngîc ®Õn miÒn xu«i, cuèi
cïng cËn c¶nh ë nh÷ng th«n xãm ngµn ®êi. Tre cã mÆt ë kh¾p n¬i. Cã thÓ mçi miÒn ®Êt n -
íc cã mét vµi lo¹i c©y kh¸c nhau nhng tre th× kh«ng n¬i nµo kh«ng cã. GÇn gòi, g¾n bã ®Õn
møc víi con ngêi, tre ®· thµnh bÇu b¹n th©n thiÕt tõ suèt bao ®êi.
Ngêi b¹n th©n thiÕt nhÊt cña nh©n d©n ViÖt Nam lµ c©y tre. Vµ c©y tre lµ Èn dô t-
îng trng cho ngêi n«ng d©n ch©n lÊm tay bïn, nhäc nh»n, lam lò, c¬ng trùc, ngay th¼ng,
m¹nh mÏ, lu«n lu«n híng ®Õn sù thanh cao, trong s¹ch. Còng nh con ngêi ViÖt Nam, tre cã
mét søc sèng m¹nh mÏ, ngay th¼ng: Vµo ®©u tre còng sèng, ë ®©u tre còng xanh tèt. Mét
phÈm chÊt ®¸ng quý cña tre lµ kh¶ n¨ng thÝch nghi cao víi mäi ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh bëi
thÕ nªn tre míi cã thÓ cã mÆt mµ lµm b¹n víi con ngêi ViÖt Nam kh¾p trong Nam ngoµi
B¾c, tõ miÒn xu«i tíi miÒn ngîc. T¸c gi¶ cã nh÷ng ph¸t hiÖn kh¸ tinh tÕ khi thÊy d¸ng tre v-
¬n méc m¹c, mµu tre t¬i nhòn nhÆn, thÓ hiÖn tÝnh çch cña con ngêi ViÖt Nam: méc m¹c,
tinh tÕ, uyÓn chuyÓn trong çch ®èi nh©n xö thÕ. Nhng trªn hÕt vÉn lµ søc m¹nh bÒn bØ,
søc sèng dÎo dai cña con ngêi nh còng ®îc truyÒn vµo thiªn nhiªn, c©y cá: Råi tre lín lªn,
cøng çp, dÎo dai, v÷ng ch¾c. Tre tr«ng thanh cao, gi¶n dÞ, chÝ khÝ nh ngêi.
ChØ trong mét ®o¹n v¨n ng¾n, t¸c gi¶ ®· vËn dông tèi ®a hiÖu qu¶ nghÖ thuËt cña çc
biÖn ph¸p nh©n ho¸, so s¸nh, ®em ®Õn cho b¹n ®äc nh÷ng sù c¶m nhËn rÊt míi mÎ vÒ c©y
tre th©n thuéc. Tuy nhiªn, ë phÇn nµy, ®o¹n v¨n thÓ hiÖn mµu s¾c chÝnh luËn lµ chñ yÕu.
Khi g¾n c©y tre víi ®êi sèng lao ®éng, chiÕn ®Êu cña nh©n d©n ViÖt Nam, m¹ch c¶m xóc
cña t¸c gi¶ míi thùc sù tu«n trµo.
§o¹n thø hai ®îc më ®Çu b»ng mét c©u th¬: Bãng tre trïm m¸t rîi. Tre cho con ngêi bãng
72
m¸t, ®iÒu gi¶n dÞ Êy ai còng nhËn thÊy. Nhng bëi tre ®· lµ b¹n cña con ngêi tõ ngµn ®êi
nay nªn díi bãng m¸t cña tre lµ cuéc sèng cña mét d©n téc víi c¶ mét truyÒn thèng v¨n ho¸ l©u
®êi. Trong m¹ch c¶m xóc Êy, t¸c gi¶ ®· viÕt nh÷ng c©u v¨n cã thÓ xÕp vµo nh÷ng c©u v¨n
xu«i hay nhÊt cña nÒn v¨n häc níc nhµ: Díi bãng tre cña ngµn xa, thÊp tho¸ng m¸i chïa cæ
kÝnh..., cèi xay tre, nÆng nÒ quay, tõ ngh×n ®êi nay, xay n¾m thãc. §»ng sau nh÷ng c©u
ch÷ diÔn t¶ mèi quan hÖ mËt thiÕt gi÷a tre vµ ngêi lµ chiÒu s©u v¨n ho¸ tinh thÇn cña d©n
téc vµ còng phÇn nµo thÓ hiÖn nh÷ng nçi nhäc nh»n, vÊt v¶ d»ng dÆc mµ nh÷ng ngêi n«ng
d©n ViÖt Nam ®· ph¶i tr¶i qua.
M¹ch c¶m xóc cña t¸c gi¶ tiÕp tôc ®îc khai triÓn theo híng cô thÓ ho¸. Tre g¾n bã víi
ngêi tõ lóc cßn n»m trong n«i cho ®Õn khi giµ yÕu. Víi mçi løa tuæi tre l¹i mang ®Õn nh÷ng
niÒm vui kh¸c nhau. TrÎ míi sinh cã chiÕc n«i ªm, lín thªm mét chót cã que ch¾t que chuyÒn,
lµm diÒu lµm s¸o, tre kÕt nèi nh÷ng t×nh quª méc m¹c qua chiÕc l¹t mÒm gãi b¸nh ch ng
xanh ®Ó "cho mai lÊy tróc, cho anh lÊy nµng", ®Õn khi giµ c¶ mét khóc tre thµnh chiÕc
®iÕu cµy còng ®ñ lµm vui... ThËt kh«ng cã c©y g× l¹i g¾n bã s©u s¾c, thuû chung víi con
ngêi nh c©y tre.
Cïng g¾n bã víi con ngêi trong lao ®éng s¶n xuÊt, trong ®êi sèng sinh ho¹t h»ng ngµy;
tre cßn cã sù ®ãng gãp rÊt lín lao trong cuéc chiÕn ®Êu chèng qu©n thï. Lò c íp níc dÉu cã vò
khÝ tèi t©n nh m¸y bay, xe t¨ng, ®¹i b¸c... cuèi cïng ph¶i cói ®Çu khuÊt phôc, ph¶i th¸o ch¹y
tríc gËy tÇm v«ng, tríc c©y tre ViÖt Nam kiªn cêng bÊt khuÊt. Tre ®· trë thµnh biÓu tîng
cho søc m¹nh, ý chÝ cña con ngêi ViÖt Nam. Cã lÏ khi dùng phim, ý nµy còng lµ m¹ch c¶m
xóc chñ ®¹o nªn khi thuyÕt minh ®Õn ®o¹n nµy, giäng ®iÖu cña t¸c gi¶ còng trë nªn m¹nh
mÏ h¬n bao giê hÕt. Nh÷ng c©u v¨n ®îc ng¾t theo nhÞp ng¾n, dån dËp. Nh÷ng biÖn ph¸p
nghÖ thuËt chñ ®¹o nh nh©n ho¸, so s¸nh, ®iÖp tõ, ®iÖp ng÷, ®iÖp cÊu tróc... ®îc sö dông
tËp trung, ®an xen, kÕt hîp víi nhau t¹o nªn nh÷ng trêng ®o¹n v¨n xu«i hoµnh tr¸ng:
Nh tre mäc th¼ng, con ngêi kh«ng chÞu khuÊt... tre lµ tÊt c¶, tre lµ vò khÝ. Mu«n ngµn
®êi biÕt ¬n chiÕc gËy tÇm v«ng ®· dùng nªn thµnh ®ång Tæ quèc! Vµ s«ng Hång bÊt khuÊt
cã çi ch«ng tre. GËy tre, ch«ng tre chèng l¹i s¾t thÐp cña qu©n thï. Tre xung phong vµo xe
t¨ng, ®¹i b¸c. Tre gi÷ lµng, gi÷ níc, gi÷ m¸i nhµ tranh, gi÷ ®ång lóa chÝn. Tre hi sinh ®Ó
b¶o vÖ con ngêi...
Tõ thuë çc vua Hïng dùng níc, tre ®· cïng Th¸nh Giãng ®¸nh tan giÆc ¢n, nay l¹i gãp
søc lËp nªn nh÷ng chiÕn c«ng vang déi. Víi nh÷ng chiÕn c«ng Êy, tre xøng ®¸ng ®îc phong
tÆng nh÷ng danh hiÖu cao quý: Tre, anh hïng lao ®éng! Tre, anh hïng chiÕn ®Êu!
ChiÕn tranh kÕt thóc, ®Êt níc s¹ch bãng qu©n thï (bé phim ®îc quay vµ bµi kÝ nµy ®îc
73
viÕt n¨m 1955, khi cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p võa míi kÕt thóc), Th¸nh Giãng mét m×nh
mét ngùa bay th¼ng vÒ trêi, nh÷ng ngêi n«ng d©n l¹i vÒ víi vên ruéng vµ c©y tre - dòng sÜ
l¹i trë vÒ víi luü tre quen thuéc ngµn ®êi. Nh÷ng thíc phim chÇm chËm tr«i, chiÕu nh÷ng
c¶nh thanh b×nh ªm ¶, vµ bµi kÝ còng ®i vµo phÇn kÕt b»ng giai ®iÖu khoan thai d×u dÆt:
DiÒu bay, diÒu l¸ tre bay lng trêi...
S¸o tre, s¸o tróc vang lng trêi...
Mét çi kÕt thËt ®Ñp, thËt ý nghÜa. Nã lµ nh÷ng nèt nh¹c xanh cuèi cïng cho mét b¶n
giao hëng, nh÷ng nèt chÊm ph¸ cuèi cïng cho mét bøc tranh toµn bÝch vµ còng lµ nh÷ng giai
®iÖu, h×nh ¶nh cuèi cïng cña mét bé phim trµn ®Çy søc sèng. Nhng m¹ch c¶m xóc cña t¸c
gi¶ nh vÉn cßn ®ang trµn trÒ, dµo d¹t...
lßng yªu níc

(I-li-a £-ren-bua)
i - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
I-li-a £-ren-bua (1891-1967) lµ nhµ v¨n u tó, nhµ ho¹t ®éng x· héi næi tiÕng cña Liªn
X«, sinh t¹i thµnh phè Ki-Ðp, trong mét gia ®×nh Do Th¸i, cha lµ viªn chøc. ¤ng tõng häc t¹i
Trêng trung häc sè 1 ë M¸t-xc¬-va. Thêi k× çch m¹ng 1905-1907, cËu häc sinh I.£-ren-bua
tham gia tæ chøc bÝ mËt cña §¶ng b«n-sª-vÝch. 1908, bÞ b¾t, bÞ chÝnh quyÒn Nga hoµng
kÕt ¸n vµ buéc ph¶i sang níc Ph¸p sèng cuéc ®êi lu vong. 1910, cho xuÊt b¶n t¹i Pa-ri mét sè
tuyÓn tËp th¬...; tõ ®ã ®Õn 1916 tiÕp tôc cho ra ®êi nhiÒu tËp th¬. Th¬ thêi k× nµy vang lªn
©m hëng phª ph¸n x· héi ch©u ¢u, phª ph¸n chiÕn tranh ®Õ quèc, chê mong sù sôp ®æ cña thÕ
giíi cò. Tõ 1915 ®Õn 1917, lµm phãng viªn vµ viÕt kÝ sù vÒ chiÕn tranh cho hai tê b¸o Nga ë
M¸t-xc¬-va vµ Pª-t¬-r«-gr¸t. 1917, trë vÒ níc Nga, nhng lóc ®Çu «ng kh«ng nhËn thøc ®îc ch©n
lÝ cña Çch m¹ng th¸ng Mêi... Mïa xu©n 1921, I.£-ren-bua ®i ra níc ngoµi vµ viÕt tiÓu thuyÕt
ch©m biÕm - triÕt lÝ Nh÷ng cuéc hµnh tr×nh k× l¹ cña Khu-li-« Khu-ren-nhi-t« vµ nh÷ng häc
trß cña «ng (1922) tá râ th¸i ®é phª ph¸n vµ phñ ®Þnh ®èi víi x· héi ch©u ¢u vµ chiÕn tranh
®Õ quèc, ®· ®îc Lª-nin ®¸nh gi¸ tèt. Tuy nhiªn, ph¶i ®Õn cuèi nh÷ng n¨m 20 vµ ®Çu nh÷ng
n¨m 30 (thÕ kØ XX) míi lµ thêi k× chuyÓn biÕn cña nhµ v¨n vÒ quan ®iÓm triÕt häc vµ
nghÖ thuËt. §ã còng lµ kÕt qu¶ cña viÖc «ng tÝch cùc th©m nhËp vµo c«ng cuéc x©y dùng
chñ nghÜa x· héi trªn ®Êt níc X« viÕt. Trong thêi gian cuéc chiÕn tranh vÖ quèc cña Liªn
74
X«, I.£-ren-bua næi tiÕng víi hµng ngh×n bµi b¸o vµ chÝnh luËn ngîi ca chñ nghÜa yªu níc
X« viÕt, n©ng cao lßng c¨m thï chñ nghÜa ph¸t xÝt, kh¼ng ®Þnh niÒm tin ®èi víi th¸ng lîi
cña lùc lîng chÝnh nghÜa vµ chñ nghÜa x· héi. Nh÷ng n¨m §¹i chiÕn II, tiÓu thuyÕt Lµn
sãng thø chÝn vµ truyÖn võa TuyÕt tan cña I.£-ren-bua g©y nªn nh÷ng cuéc tranh luËn gay
g¾t.
I.£-ren-bua ®· ®îc nhËn: Gi¶i thëng quèc gia 1942 víi tiÓu thuyÕt Pa-ri sôp ®æ (1941);
Gi¶i thëng Quèc gia 1948 víi tiÓu thuyÕt B·o t¸p (1946-1947); Gi¶i thëng Lªnin vÒ nh÷ng
cèng hiÕn cho sù nghiÖp cñng cè hoµ b×nh gi÷a çc d©n téc.
2. XuÊt xø:
Bµi häc Lßng yªu níc ®îc trÝch tõ bµi b¸o Thö löa cña I. £-ren-bua viÕt vµo cuèi th¸ng 6
n¨m 1942 - thêi k× khã kh¨n nhÊt trong cuéc chiÕn tranh vÖ quèc cña nh©n d©n Liªn X«
chèng ph¸t xÝt §øc x©m lîc (1941-1945).
3. §¹i ý:
T¸c gi¶ lÝ gi¶i lßng yªu bíc b¾t nguån tõ t×nh yªu víi tÊt c¶ nh÷ng sù vËt cô thÓ vµ b×nh
thêng nhÊt, gÇn gòi vµ th©n thuéc nhÊt; ®ång thêi kh¼ng ®Þnh: lßng yªu níc ®îc béc lé
®Çy ®ñ vµ s©u s¾c nhÊt trong nh÷ng hoµn c¶nh thö th¸ch gay g¾t cña cuéc chiÕn tranh vÖ
quèc.

NÕu chia bµi v¨n lµm hai phÇn, sÏ thÊy mçi phÇn cã nÐt ®Æc s¾c riªng. Më ®Çu ®o¹n
thø nhÊt, t¸c gi¶ viÕt: Lßng yªu níc ban ®Çu lµ lßng yªu nh÷ng vËt tÇm thêng nhÊt: yªu çi
c©y trång ë tríc nhµ, yªu çi phè nhá ®æ ra bê s«ng, yªu vÞ th¬m chua m¸t cña tr¸i lª mïa thu
hay mïa cá th¶o nguyªn cã h¬i rîu m¹nh. §ã lµ mét nhËn ®Þnh gi¶n dÞ, dÔ hiÓu. Tõ nhËn
®Þnh ®ã, t¸c gi¶ ®Æt lßng yªu níc trong thö th¸ch cña cuéc chiÕn tranh vÖ quèc ®Ó mçi
c«ng d©n X« viÕt nhËn ra vÎ thanh tó cña chèn quª h¬ng: ngêi vïng B¾c, ngêi xø U-crai-na,
ngêi xø Gru-di-a, ngêi ë thµnh Lª-nin-gr¸t, ngêi M¸t-xc¬-va... Kh«ng riªng ngêi cña mét vïng
nµo, biÓu hiÖn cña hä còng kh«ng hoµn toµn gièng nhau, nhng tÊt th¶y nh÷ng biÓu hiÖn ®-
îc liÖt kª ®ã ®Òu lµ nh÷ng ph¬ng diÖn kh¸c nhau cña lßng yªu níc.
§o¹n thø hai ®îc më ®Çu b»ng c©u v¨n h×nh ¶nh: Dßng suèi ®æ vµo s«ng, s«ng ®æ
vµo d¶i trêng giang V«n-ga, con s«ng V«n-ga ®i ra bÓ. Lßng yªu níc cña mçi ngêi nh nh÷ng
dßng suèi nhá híng vÒ ®¹i d¬ng bao la réng lín. §ã lµ mét c©u v¨n chuyÓn ý thËt uyÓn
chuyÓn, phï hîp nh quy luËt tù nhiªn, ®Ó b¾c cÇu víi mét c©u kh¸i qu¸t: Lßng yªu nhµ, yªu
75
lµng xãm, yªu miÒn quª trë nªn lßng yªu Tæ quèc.
Cã thÓ nãi: ®iÒu ®Æc s¾c nhÊt trong ®o¹n v¨n lµ çch biÓu hiÖn lßng yªu níc. §Æt
trong bèi c¶nh chiÕn tranh, tríc hÕt, ngêi d©n X« viÕt ë mçi vïng ®Òu nhí ®Õn vÎ ®Ñp tiªu
biÓu cña quª h¬ng m×nh. Ngêi vïng B¾c (nghÜ ®Õn çnh rõng bªn dßng s«ng Vi-na hay
miÒn Xu-c«-n«, nh÷ng ®ªm th¸ng s¸u s¸ng hång); ngêi xø U-crai-na (nhí bãng thuú d¬ng t lù
bªn ®êng, çi b»ng lÆng cña tra hÌ vµng ¸nh): nhí nh÷ng c¶nh vËt rÊt ®çi quen thuéc, tõng
g¾n bã víi cuéc sèng thanh b×nh. Ngêi xø Gru-di-a (ca tông khÝ trêi cña nói cao, nçi vui bÊt
chît, nh÷ng lêi th©n ¸i gi¶n dÞ, nh÷ng tiÕng cuèi cïng cña c©u t¹m biÖt); ngêi ë thµnh Lª-
nin-gr¸t (nhí dßng s«ng Nª-va réng vµ ®êng bÖ nh níc Nga ®êng bÖ, nh÷ng tîng b»ng ®ång
t¹c nh÷ng con chiÕn m· lång lªn, phè phêng mµ mçi c¨n nhµ lµ mét trang lÞch sö): ®ã lµ nçi
nhí vÒ vÎ ®Ñp cña ng«n ng÷, lêi nãi, niÒm tù hµo vÒ quª h¬ng xø së. Ngêi M¸t-xc¬-va (nhí
nh thÊy l¹i nh÷ng phè cò, ®¹i lé cña nh÷ng phè míi, ®iÖn Krem-li, nh÷ng th¸p cæ - dÊu hiÖu
vinh quang vµ nh÷ng ¸nh sao ®á): nçi nhí g¾n liÒn víi nh÷ng vÎ ®Ñp truyÒn thèng vµ niÒm
tin m·nh liÖt ë t¬ng lai...
§ã lµ nh÷ng vÎ ®Ñp g¾n víi nÐt riªng cña tõng vïng, rÊt tiªu biÓu vµ cã søc gîi nhÊt, ®Ó
thÓ hiÖn s©u s¾c nhÊt vÒ nçi nhí cña nh÷ng ngêi ë vïng ®ã. TÊt c¶ çc nçi nhí mang nh÷ng
nÐt ç biÖt ®ã, khi ®îc liÖt kª t¹o nªn mét tæng hoµ phong phó, ®a d¹ng vÒ t×nh yªu cña ngêi
d©n trong c¶ Liªn bang X« viÕt.
Bµi v¨n cña I. £-ren-bua nªu lªn mét ch©n lÝ ®óng ®¾n, phæ biÕn vµ s©u s¾c vÒ lßng
yªu níc.
lao xao
(Duy Kh¸n)
i - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ v¨n Duy Kh¸n (tªn ®Çy ®ñ: NguyÔn Duy Kh¸n) sinh n¨m 1934, mÊt n¨m 1993;
nguyªn qu¸n: Nam S¬n, QuÕ Vâ, B¾c Ninh; tró qu¸n: thµnh phè H¶i Phßng; héi viªn Héi Nhµ
v¨n ViÖt Nam.
Duy Kh¸n sinh trëng trong gia ®×nh n«ng d©n nghÌo. Häc dë dang trong vïng t¹m
chiÕm, trèn ra vïng tù do nhËp ngò. Tríc ë bé binh, sau vÒ qu©n chñng Phßng kh«ng Kh«ng
qu©n. Tõng lµm gi¸o viªn v¨n ho¸ trong qu©n ®éi, råi chuyÓn lµm phãng viªn ph¸t thanh
76
qu©n ®éi, thêng xuyªn ®i s¸t çc ®¬n vÞ chiÕn ®Êu, tham gia chiÕn dÞch §êng 9 Nam Lµo
1971, chiÕn dÞch Qu¶ng TrÞ 1972. VÒ t¹p chÝ V¨n nghÖ qu©n ®éi lµm biªn tËp viªn, phãng
viªn, tham gia ChiÕn dÞch Hå ChÝ Minh 1975. VÒ hu, qu©n hµm §¹i t¸.
T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: TrËn míi (tËp th¬, 1972); Tuæi th¬ im lÆng (truyÖn, 1986);
T©m sù ngêi ®i (tËp th¬, 1987).
Nhµ v¨n ®· ®îc nhËn Gi¶i thëng v¨n häc Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam n¨m 1987 víi t¸c phÈm:
Tuæi th¬ im lÆng.
2. XuÊt xø:
Bµi Lao xao ®îc trÝch trong tËp tù truyÖn Tuæi th¬ im lÆng cña nhµ v¨n Duy Kh¸n.
3. §¹i ý:
Qua viÖc miªu t¶ sù phong phó cña çc loµi chim, t¸c gi¶ thÓ hiÖn t×nh yªu tha thiÕt ®èi
víi vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn lµng quª.

Trong khi t¶ sè rÊt nhiÒu lo¹i chim, t¸c gi¶ lùa chän ®Ó s¾p xÕp theo tr×nh tù tõng
nhãm loµi gÇn nhau. §Çu tiªn lµ nhãm nh÷ng loµi chim "®Òu cã hä víi nhau. Hä cña
chóng ®Òu hiÒn c¶" (bå çc, chim ri, s¸o sËu, s¸o ®en, tu hó), tiÕp ®ã ®Õn bíc trung
gian lµ çc loµi chim nh¹n, b×m bÞp, chim ngãi..., sau cïng lµ nhãm nh÷ng loµi chim ¸c
(diÒu h©u, chÌo bÎo, qu¹ ®en, qu¹ khoang, c¾t,...).
Çch dÉn d¾t lêi kÓ rÊt tù nhiªn: tõ thiªn nhiªn ®Õn con ngêi, tõ chuyÖn trÎ em sang
chuyÖn çc loµi chim. MÆc dï môc ®Ých chÝnh lµ miªu t¶ thiªn nhiªn, t¶ çc loµi chim nhng
bµi v¨n h¼n sÏ mÊt ®i rÊt nhiÒu c¶m gi¸c k× thó nÕu nh kh«ng ®îc miªu t¶ qua con m¾t, trÝ
tëng tîng cña mét cËu bÐ. Mét thiªn nhiªn trong s¸ng, ®Çy mµu s¾c vµ ¨m ¾p nh÷ng kØ
niÖm, nh÷ng lêi v¨n t¬i rãi nh cha r¸o mùc: Chóng t«i ch¹y ïa ra, con c¾t cßn ngÊp ngo¶i.
B©y giê t«i míi tËn m¾t nh×n thÊy con c¾t... khiÕn cho bµi v¨n cã mét søc sèng m¹nh mÏ vµ
v« cïng t¬i t¾n.
VÒ çc loµi chim, t¸c gi¶ sö dông çch kÓ nh kh«ng ph¶i b»ng v¨n mµ lµ lêi nãi thêng,
còng kh«ng ph¶i do ai gîi ra mµ b¾t ®Çu tõ tiÕng kªu cña loµi bå çc ®Ó dÉn d¾t lêi kÓ;
tiÕp sau ®ã vËn dông cÊu tróc cña ®ång dao d©n gian ®Ó ph¸t triÓn m¹ch kÓ. M¹ch kÓ
gi÷a çc loµi chim hiÒn víi çc loµi chim ¸c ®îc tiÕp nèi bëi sù xuÊt hiÖn cña çc loµi chim
ngãi, chim nh¹n vµ chim b×m bÞp. §Æc biÖt, sù xuÊt hiÖn cña chim b×m bÞp nh lµ "cÇu
nèi" (khi nã kªu th× mét lo¹t chim ¸c, chim xÊu míi ra mÆt). §ång thêi, trong tõng nhãm loµi,
77
t¸c gi¶ dïng çc h×nh ¶nh sinh ho¹t, tËp tÝnh cña chóng ®Ó x©u chuçi thµnh m¹ch v¨n ph¸t
triÓn hîp lÝ vµ sinh ®éng.
ChØ riªng viÖc miªu t¶ nh÷ng ®éng t¸c hay nh÷ng ©m thanh cña çc loµi chim còng ®·
rÊt k× c«ng. Kh«ng cÇn ®Õn nh÷ng chi tiÕt dµi dßng, rêm rµ, mçi loµi chim næi bËt víi mét
yÕu tè ®Æc trng mµ dêng nh chØ t¸c gi¶ míi ph©n biÖt næi. Chim bå çc th× "kªu v¸ng lªn";
s¸o sËu, s¸o ®en "®Ëu c¶ lªn lng tr©u mµ hãt mõng ®îc mïa"; chim ngãi "s¹t qua"; nh¹n vïng
vÉy tÝt m©y xanh mµ kªu "chÐc chÐc"; b×m bÞp "suèt ®ªm ngµy róc trong bôi c©y"; diÒu
h©u "bay cao, mòi kho»m, ®¸nh h¬i tinh"; chÌo bÎo (nh÷ng mòi tªn ®en, mang h×nh ®u«i ç
tíi tÊp bay ®Õn"; qu¹ "lia l¸u",... Loµi chim hiÒn ®îc miªu t¶ b»ng tiÕng kªu vµ tiÕng hãt;
loµi "trung gian" ®îc miªu t¶ qua mµu s¾c, tiÕng kªu; loµi chim ¸c ®îc miªu t¶ qua ®éng t¸c
b¾t måi vµ çch sinh tån.
Mét ®iÓm næi bËt kh¸c n÷a lµ trong bµi v¨n, t¸c gi¶ ®· kÕt hîp t¶ vµ kÓ kh¸ nhuÇn
nhuyÔn. Ch¼ng h¹n: ®ang t¶ s¸o sËu, s¸o ®en hiÒn th× xen kÓ "con s¸o ®en tä toÑ häc
nãi"; ®ang kÓ con tu hó l¹i kÓ vÒ sù xuÊt hiÖn cña mïa tu hó trong v ên nhµ «ng TÊn;
hoÆc ®ang kÓ vÒ nguån gèc con "b×m bÞp" l¹i t¶ mµu s¾c, sau ®ã trë l¹i kÓ vÒ m«i tr -
êng sèng cña nã... Sù kÕt hîp t¶ vµ kÓ cßn ®îc thÓ hiÖn trong mèi quan hÖ ®Êu tranh sinh
tån gi÷a çc loµi, ch¼ng h¹n: viÖc tranh cíp måi gi÷a diÒu h©u vµ chÌo bÎo, gi÷a chÌo bÎo
vµ chim c¾t.
ë ®o¹n ®Çu bµi v¨n, t¸c gi¶ viÕt: Giêi chím hÌ. C©y cèi um tïm. C¶ lµng th¬m – t¸c gi¶
võa kÓ võa t¶, t¶ råi l¹i kÓ, sau ®ã l¹i t¶: C©y hoa lan në hoa tr¾ng xo¸... Còng nh vËy, kÕt
hîp t¶ vµ kÓ vÒ çc loµi chim, t¸c gi¶ võa thÓ hiÖn kh¶ n¨ng quan s¸t rÊt tinh tÕ, võa thay
®æi ®îc giäng v¨n lµm cho m¹ch v¨n uyÓn chuyÓn, sinh ®éng; ®ång thêi qua ®ã còng thÓ
hiÖn t×nh c¶m g¾n bã th©n thiÕt gi÷a t¸c gi¶ vµ thiªn nhiªn.
Mét vÎ ®Ñp kh¸c cña bµi v¨n lµ çch sö dông vµ chuyÓn ho¸ çc chÊt liÖu v¨n ho¸ d©n
gian, chñ yÕu lµ çc thµnh ng÷, çc c©u h¸t ®ång dao hay thËm chÝ c¶ nh÷ng c©u chuyÖn
cæ tÝch.
ChÞ DiÖp nhanh nh¶u:
- Bå çc lµ b¸c chim ri. Chim ri lµ d× s¸o sËu. S¸o sËu lµ cËu s¸o ®en. S¸o ®en lµ em tu
hó. Tu hó lµ chó bå çc...
C©u h¸t ®ång dao phæ biÕn cña trÎ em ®· ®îc thÓ hiÖn qua lêi nãi cña nh©n vËt khiÕn
cho b¹n ®äc cã c¶m gi¸c ®îc sèng trong mét bÇu kh«ng khÝ rÊt ®çi quen thuéc cña v¨n ho¸
d©n gian.
78
Còng theo çch thøc t¬ng tù, rÊt nhiÒu thµnh ng÷ (KÎ c¾p gÆp bµ giµ, Lia lia l¸u l¸u
nh qu¹ dßm chuång lîn) vµ çc chi tiÕt trong truyÖn cæ tÝch (Sù tÝch chim b×m bÞp, Sù tÝch
chim chÌo bÎo) ®îc ®a vµo t¸c phÈm lµm cho m¹ch v¨n ph¸t triÓn tù nhiªn, lêi kÓ sinh ®éng
mµ gÇn gòi víi ®êi sèng con ngêi; song ®«i khi chÝnh çch nh×n nhËn vµ ®¸nh gi¸ Êy còng
mang tÝnh ®Þnh kiÕn, g¸n ghÐp khiªn cìng. VÝ dô: tiÕng kªu cña chim b×m bÞp lµm cho
çc loµi chim ¸c xuÊt hiÖn...
Bµi v¨n ®· ®em ®Õn nh÷ng hiÓu biÕt thó vÞ vÒ ®Æc ®iÓm, tËp tÝnh, h×nh d¸ng cña
mét sè loµi chim, ®iÒu ®ã gióp chóng ta yªu mÕn h¬n vµ cã tinh thÇn tr©n träng gi÷ g×n vÎ
®Ñp cña thiªn nhiªn, c¶nh s¾c quª h¬ng.
cÇu long biªn - chøng nh©n lÞch sö

(Thuý Lan)
i - Gîi ý
1. ThÓ lo¹i:
CÇu Long Biªn - chøng nh©n lÞch sö lµ mét bµi b¸o cña Thuý Lan, ®¨ng trªn b¸o Ngêi
Hµ Néi. Nã ®îc coi lµ mét v¨n b¶n nhËt dông bëi tÝnh chÊt th«ng tin gÇn gòi víi cuéc sèng
h»ng ngµy ®ång thêi cßn hµm chøa gi¸ trÞ v¨n häc.
2. §¹i ý:
Qua viÖc giíi thiÖu sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn trong suèt mét thÕ kØ tån t¹i, cÇu Long
Biªn nh mét nh©n chøng lÞch sö sèng ®éng, ®au th¬ng vµ anh dòng cña thñ ®« Hµ Néi.

Bµi b¸o CÇu Long Biªn - chøng nh©n lÞch sö trÝch trong SGK cã thÓ chia ba ®o¹n.
§o¹n thø nhÊt (tõ ®Çu ®Õn "nh©n chøng sèng ®éng, ®au th¬ng vµ anh dòng cña thñ ®« Hµ
Néi"): t¸c gi¶ giíi thiÖu chung vÒ cÇu Long Biªn qua mét thÕ kØ tån t¹i. §o¹n thø hai (tõ
"CÇu Long Biªn khi míi kh¸nh thµnh" ®Õn "nhng vÉn dÎo dai, v÷ng ch¾c"): cÇu Long Biªn
nh mét nh©n chøng sèng ®éng, ®au th¬ng vµ anh dòng. §o¹n thø ba (tõ "B©y giê cÇu Long
Biªn" ®Õn hÕt): CÇu Long Biªn trong ®êi sèng hiÖn t¹i vµ c¶m nghÜ cña t¸c gi¶.
79
ë ®o¹n më ®Çu, tõ ®iÓm nh×n cña ng«i thø ba, t¸c gi¶ dïng ph¬ng thøc thuyÕt minh
®Ó cung cÊp cho ngêi ®äc nh÷ng hiÓu biÕt vÒ lai lÞch tªn gäi, ®é dµi, cÊu t¹o, träng lîng
cña cÇu, mèi quan hÖ gi÷a sù xuÊt hiÖn cña cÇu víi ®êi sèng lÞch sö - x· héi; qua ®ã kh¼ng
®Þnh vai trß "chøng nh©n lÞch sö" cña cÇu Long Biªn. So s¸nh víi t liÖu ®îc cung cÊp qua
hai ®o¹n §äc thªm vÒ cÇu Th¨ng Long vµ Ch¬ng D¬ng, cã thÓ thÊy quy m« cña cÇu Long
Biªn tuy nhá h¬n, song nã cã vai trß thËt quan träng vÒ nhiÒu mÆt trong suèt gÇn mét tr¨m
n¨m tríc khi cã hai c©y cÇu nãi trªn. §Æc biÖt, h¬n mét tr¨m n¨m tån t¹i ngay c¹nh Thñ ®«,
cÇu Long Biªn ®· trë thµnh chøng nh©n lÞch sö cho mét thÕ kØ ®au th¬ng vµ anh dòng cña
Thñ ®« Hµ Néi nãi riªng vµ cña d©n téc ViÖt Nam nãi chung.
N¨m 1945, cÇu ®îc ®æi tªn thµnh cÇu Long Biªn... Tõ kÝ øc cña mét cËu häc sinh thuë
cßn c¾p s¸ch ®Õn trêng, t¸c gi¶ dÉn ngêi ®äc trë vÒ víi mét thuë ®øng trªn cÇu Long Biªn
nh×n mµu xanh b·i mÝa, n¬ng d©u, b·i ng«, vên chuèi phÝa Gia L©m hay khi chiÒu xuèng,
nh×n vÒ phÝa Hµ Néi, thÊy nh÷ng ¸nh ®Ìn mäc lªn nh sao sa, gîi lªn bao quyÕn rò vµ kh¸t
khao... Ngîc thêi gian, t¸c gi¶ cßn ®a ngêi ®äc trë vÒ víi nh÷ng sù kiÖn lÞch sö: mïa ®«ng
n¨m 1946 - khi Trung ®oµn Thñ ®« rót khái Hµ Néi hëng øng Lêi kªu gäi toµn quèc kh¸ng
chiÕn cña B¸c Hå, nh÷ng n¨m th¸ng giÆc MÜ trót bom xuèng Hµ Néi... Çch tiÕp cËn vµ
dÉn d¾t Êy ®· t¹o nªn cho bµi kÝ mét nguån m¹ch ch¶y suèt tõ ®Çu ®Õn cuèi, dÔ ®îc ®ång
c¶m, sÎ chia. ViÖc trÝch dÉn mét bµi th¬ vµ lêi mét b¶n nh¹c (bµi Ngµy vÒ cña nh¹c sÜ L-
¬ng Ngäc Tr¸c vµ nhµ th¬ ChÝnh H÷u) ®· g©y ®îc Ên tîng m¹nh mÏ, ch©n thùc vµ cô thÓ
vÒ nh÷ng sù kiÖn lÞch sö mµ cÇu Long Biªn lµ mét nh©n chøng sèng. So víi ®o¹n tõ CÇu
Long Biªn khi míi kh¸nh thµnh ®Õn hµng ngh×n ngêi ViÖt Nam bÞ chÕt trong qu¸ tr×nh lµm
cÇu, ®o¹n nµy t¸c gi¶ sö dông mét ng«i kÓ kh¸c, kh«ng ph¶i tõ ng«i thø ba víi giäng trÇm
tÜnh, kh¸ch quan mµ trùc tiÕp tõ ng«i thø nhÊt víi hµng lo¹t nh÷ng tõ ng÷ cã s¾c th¸i biÓu
c¶m m¹nh mÏ nh: nhí nh in, trang träng, n»m s©u trong trÝ ãc, say mª ng¾m nh×n, yªu th¬ng,
quyÕn rò, kh¸t khao, bi th¬ng, hïng tr¸ng, nhãi ®au, oanh liÖt, oai hïng, th©n th¬ng, t¶ t¬i,
øa m¸u... Nhê thÕ, t×nh c¶m cña t¸c gi¶ béc lé râ rµng vµ tha thiÕt h¬n.
Khi ®äc bµi bót kÝ CÇu Long Biªn - chøng nh©n lÞch sö, cã ngêi ®· ®Æt vÊn ®Ò: cã
nªn thay tõ chøng nh©n b»ng tõ chøng tÝch? NÕu xÐt thuÇn tuý trªn ph¬ng diÖn nghÜa ®en
cña tõ th× cã thÓ ®îc, thËm chÝ cßn chÝnh x¸c h¬n (cÇu Long Biªn lµ mét sù vËt, kh«ng
ph¶i con ngêi). Nhng nÕu xÐt trªn ph¬ng diÖn v¨n häc, theo ý nghÜa h×nh tîng cña ng«n ng÷
th× l¹i kh«ng thÓ ®îc. Trong c¶m xóc cña t¸c gi¶, cÇu Long Biªn kh«ng ph¶i lµ mét sù vËt v«
tri v« gi¸c. H¬n mét tr¨m n¨m, mang trªn m×nh bao nhiªu vÕt th¬ng, tr¶i qua bao th¨ng trÇm,
cÇu Long Biªn còng cã thÓ lµ ®îc xem lµ mét chøng tÝch. Nhng lín lao h¬n thÕ, cÇu Long
Biªn ®· trë thµnh nh©n chøng – kh«ng chØ tr¶i qua mµ cßn chøng kiÕn – nh÷ng n¨m th¸ng
80
®au th¬ng nhng anh dòng vµ hµo hïng nhÊt cña d©n téc. §ã lµ cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p
vµ cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ oanh liÖt. T¸c gi¶ chØ nªu hai sù kiÖn nhng trong ®ã hµm
chøa biÕt bao gian khæ, bao mÊt m¸t ®au th¬ng vµ c¶ nh÷ng niÒm vui chiÕn th¾ng cña thñ
®« Hµ Néi. V× thÕ, cÇu Long Biªn chÝnh lµ chøng nh©n sèng ®éng, ®au th¬ng vµ anh
dòng cña lÞch sö d©n téc ViÖt Nam nãi chung vµ cña thñ ®« Hµ Néi nãi riªng.
Cuèi bµi kÝ, t¸c gi¶ viÕt: Cßn t«i, cè g¾ng truyÒn t×nh yªu c©y cÇu cña m×nh vµo
tr¸i tim hä, ®Æng b¾c mét nhÞp cÇu v« h×nh n¬i du kh¸ch ®Ó du kh¸ch ngµy cµng xÝch
gÇn l¹i víi ®Êt níc ViÖt Nam. §©y lµ mét c©u v¨n rÊt giµu s¾c th¸i biÓu c¶m. Coi cÇu
Long Biªn lµ mét chøng nh©n lÞch sö sèng ®éng, t¸c gi¶ ®· gîi ra cho b¹n ®äc nh÷ng liªn t-
ëng thó vÞ (b¾c mét nhÞp cÇu v« h×nh gi÷a d©n téc ViÖt Nam vµ du kh¸ch - bÌ b¹n quèc
tÕ) ®Ó cho nh÷ng t©m hån ngµy cµng gÇn gòi nhau h¬n, th«ng c¶m vµ chia sÎ víi nhau
nhiÒu h¬n.
bøc th cña thñ lÜnh da ®á

(Xi-¸t-t¬n)
i - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
N¨m 1854, Tæng thèng thø 14 cña níc MÜ lµ Phreng-klin Pi-¬-x¬ muèn ngêi da ®á nh-
îng bít ®Êt cho ngêi da tr¾ng. Tï trëng Xi-¸t-t¬n (Seattle) cña bé l¹c da ®á §u-oa-mix
(Duwamish) vµ Su-qua-mix (Supuamish) ®· tr¶ lêi víi ngêi ®¹i diÖn cña Tæng thèng Hoa
K× - bµi tr¶ lêi ®îc TiÕn sÜ Hen-ri A. XmÝt (Henry A.Smith) ghi vµ dÞch ra tiÕng Anh.
Bøc th ®îc coi lµ v¨n kiÖn hay nhÊt xa nay nãi vÒ mèi quan hÖ thiªng liªng cña çc téc ngêi
thiÓu sè ®èi víi ®Êt ®ai quª h¬ng ngµn ®êi cña hä vµ quan niÖm th©m thóy cña hä vÒ
m«i trêng sèng cña con ngêi còng nh tham väng th«n tÝnh cña mét ®Õ quèc.
2. §¹i ý:
B»ng mét giäng v¨n ®Çy søc truyÒn c¶m vµ thuyÕt phôc, Bøc th cña thñ lÜnh da ®á
®Ò cËp mét vÊn ®Ò cã ý nghÜa toµn nh©n lo¹i: con ngêi muèn tån t¹i tèt ®Ñp vµ bÒn v÷ng
th× ph¶i sèng hoµ hîp víi thiªn nhiªn, ph¶i biÕt b¶o vÖ ®Êt ®ai, nguån níc, kh«ng khÝ trong
lµnh vµ mu«ng thó.
81
Më ®Çu bøc th, thñ lÜnh da ®á ®· sö dông nhiÒu h×nh ¶nh nh©n ho¸: M¶nh ®Êt nµy
lµ bµ mÑ cña ngêi da ®á; B«ng hoa ng¸t h¬ng lµ ngêi chÞ, ngêi em; Ngêi da ®á, mám ®¸,
vòng níc, chó ngùa ®Òu "cïng chung mét gia ®×nh"... ®ång thêi còng sö dông nh÷ng h×nh
¶nh so s¸nh: Níc ãng ¸nh, ªm ¶ tr«i díi nh÷ng dßng s«ng, con suèi lµ m¸u cña tæ tiªn; TiÕng
th× thÇm cña dßng níc chÝnh lµ tiÕng nãi cña cha «ng. Nhê cã sù so s¸nh vµ nh©n ho¸, mèi
quan hÖ cña ®Êt víi con ngêi ®îc thÓ hiÖn g¾n bã hÕt søc th©n thiÕt, nh lµ anh chÞ em,
nh lµ nh÷ng ngêi con trong mét gia ®×nh, nh lµ con çi víi ngêi mÑ. Cha «ng, tæ tiªn cña ngêi
da ®á tån t¹i trong thiªn nhiªn, trong nh÷ng dßng níc, trong ©m thanh cña c«n trïng vµ níc
ch¶y. Thiªn nhiªn vµ m«i trêng cña ngêi da ®á lµ nh÷ng ®iÒu hÕt søc thiªng liªng.
TiÕp tôc triÓn khai m¹ch lËp luËn ®ã, trong ®o¹n tiÕp theo, t¸c gi¶ dïng thñ ph¸p ®èi
lËp ®Ó chØ ra sù kh¸c biÖt cña ngêi da ®á vµ ngêi da tr¾ng thÓ hiÖn ë th¸i ®é ®èi víi ®Êt
®ai. Ngêi da tr¾ng xa l¹ víi ®Êt, coi ®Êt lµ kÎ thï. Hä c xö víi ®Êt nh nh÷ng vËt mua ®îc, tíc
®o¹t ®îc, b¸n ®i ®îc nh mäi thø hµng ho¸. Ngêi da tr¾ng chØ biÕt khai th¸c, lÊy ®i nh÷ng
thø cÇn, ngÊu nghiÕn ®Êt ®ai cho tho¶ thuª c¬n thÌm kh¸t, chø quan t©m g× ®Õn viÖc ®·
®Ó l¹i ®»ng sau nh÷ng b·i hoang m¹c. Ngîc l¹i, ngêi da ®á g¾n bã, th©n thiÕt, coi ®Êt nh
mÑ, nh mét phÇn cña m×nh. Cha hÕt, sù kh¸c biÖt ®ã cßn thÓ hiÖn ë lèi sèng. Ngêi da
tr¾ng ån µo trong nhÞp sèng c«ng nghiÖp c¨ng th¼ng, hä kh«ng quan t©m ®Õn kh«ng khÝ,
chø nãi chi ®Õn thëng thøc tiÕng l¸ c©y lay ®éng vµo mïa xu©n hay tiÕng vç çnh cña c«n
trïng; hä kh«ng quý träng mu«ng thó nªn cµng kh«ng thÓ nghe ®îc ©m thanh lÎ loi cña chó
chim ®íp måi hay tiÕng tranh c·i cña chó Õch ban ®ªm bªn hå. Trong khi ®ã, ngêi da ®á
thÊy ®îc Kh«ng khÝ qu¶ lµ quý gi¸..., bëi lÏ bÇu kh«ng khÝ nµy lµ cña chung mu«ng thó, c©y
cèi vµ con ngêi - mµ kh«ng ph¶i ai kh¸c, chÝnh ngêi da tr¾ng còng cïng chia sÎ, hÝt thë bÇu
kh«ng khÝ ®ã.
T¸c gi¶ ®· dïng nhiÒu biÖn ph¸p nghÖ thuËt phèi hîp ®Ó nªu bËt sù kh¸c biÖt vµ thÓ
hiÖn th¸i ®é, t×nh c¶m cña m×nh. Ngoµi phÐp ®èi lËp, t¸c gi¶ cßn dïng ®iÖp ng÷ (T«i
biÕt... T«i biÕt... T«i thËt kh«ng hiÓu... T«i ®· chøng kiÕn... ngµi ph¶i ph¶i nhí... Ngµi ph¶i
g×n gi÷... ngµi ph¶i d¹y... ngµi ph¶i b¶o...) vµ so s¸nh t¬ng ph¶n, gi÷a ngêi da tr¾ng vµ ngêi da
®á vÒ th¸i ®é víi thiªn nhiªn, vÒ çch sèng.
T tëng næi bËt trong bµi v¨n lµ luËn ®iÓm §Êt lµ MÑ. Quan niÖm xuyªn suèt Êy gióp
®Ò cËp ®Õn hµng lo¹t hÖ qu¶. §iÒu g× x¶y ra víi ®Êt ®ai tøc lµ x¶y ra víi nh÷ng ®øa con
cña ®Êt. Con ngêi b¶o vÖ ®Êt ®ai lµ b¶o vÖ chÝnh m×nh. §Êt lµ MÑ nªn nh÷ng ngêi con
ph¶i cã nghÜa vô kÝnh träng, ch¨m sãc, b¶o vÖ. §Êt lµ MÑ cßn cã ý nghÜa ®Êt lµ nguån
82
sèng, lµ sù chë che, b¶o vÖ con ngêi. Sù g¾n bã nµy gióp cho con ngêi cã th¸i ®é c xö ®óng
®¾n víi ®Êt ®ai nãi riªng vµ víi thiªn nhiªn, m«i trêng nãi chung. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò cÊp
thiÕt cã tÝnh toµn cÇu. §ã ph¶i ch¨ng lµ lÝ do mét bøc th nãi vÒ chuyÖn mua b¸n ®Êt ®ai
çch ®©y h¬n mét thÕ kØ ®îc coi lµ v¨n b¶n hay nhÊt (trong sè nh÷ng v¨n b¶n kh¸c) nãi vÒ
thiªn nhiªn vµ m«i trêng?
§éng Phong Nha

(trÇn hoµng)
i - Gîi ý
1. ThÓ lo¹i:
Còng nh çc v¨n b¶n CÇu Long Biªn - chøng nh©n lÞch sö hay Bøc th cña thñ lÜnh
da ®á, §éng Phong Nha còng ®îc xem lµ mét v¨n b¶n nhËt dông.
2. XuÊt xø:
Bµi viÕt ®îc in trong Sæ tay ®Þa danh du lÞch çc tØnh Trung Trung Bé, NXB Gi¸o
dôc, 1998).
3. §¹i ý:
Qua v¨n b¶n nµy, b¹n ®äc thÊy ®îc vÎ ®Ñp léng lÉy, k× ¶o vµ tiÒm n¨ng kinh tÕ - du
lÞch ph¸t triÓn cña ®éng Phong Nha; tõ ®ã x¸c ®Þnh th¸i ®é tÝch cùc trong viÖc ®Çu t, b¶o
vÖ vµ gi÷ g×n vÎ ®Ñp tù nhiªn cña c¶nh quan.

Qu¶ng B×nh cã ®éng Phong Nha
Cã ®Ìo Mô Gi¹, cã phµ S«ng Gianh
(Ca dao)
Phong Nha n»m trong mét quÇn thÓ hang ®éng thuéc khèi nói ®¸ v«i KÎ Bµng, nªn cã
chç gäi lµ Phong Nha - KÎ Bµng, thuéc ®Þa phËn x· S¬n Tr¹ch, huyÖn Bè Tr¹ch, tØnh Qu¶ng
B×nh, n¬i vÉn ®îc xem lµ "§Ö nhÊt k× quan".
C¶nh s¾c cña ®éng Phong Nha ®îc t¸c gi¶ miªu t¶ theo tr×nh tù tõ xa ®Õn gÇn, tõ kh¸i
qu¸t ®Õn cô thÓ, råi tõ cô thÓ l¹i ®i ®Õn kh¸i qu¸t: tõ vÞ trÝ ®Þa lÝ ®Õn t¶ hai con ® êng
vµo ®éng (®êng thuû, ®êng bé) gÆp nhau ë bÕn s«ng Son; giíi thiÖu cÊu t¹o cña ®éng (gåm
83
hai bé phËn: §éng kh« vµ §éng níc), ®éng chÝnh gåm 14 buång, "çc dßng s«ng ngÇm" sau
®ã kh¸i qu¸t vÎ ®Ñp cña ®éng "mét thÕ giíi kh¸c l¹" – thÕ giíi cña tiªn c¶nh.
VÎ ®Ñp cña §éng kh« ®îc miªu t¶ cô thÓ qua çc chi tiÕt vÒ ®é cao (200 mÐt); nguån
gèc (xa lµ mét dßng s«ng ngÇm) vµ hiÖn t¹i víi nh÷ng "vßm ®¸ tr¾ng v©n nhò vµ v« sè cét
®¸ mµu xanh ngäc bÝch ãng ¸nh" cho thÊy vÎ ®Ñp k× thó cña ®éng.
VÎ ®Ñp cña §éng níc ®îc miªu t¶ kh¸ sinh ®éng vµ chi tiÕt víi "mét con s«ng ngÇm dµi
ch¶y suèt ngµy ®ªm díi nói ®¸ v«i nèi KÎ Bµng vµ khu rõng nguyªn sinh, s«ng s©u vµ níc rÊt
trong". PhÇn ®éng chÝnh ®îc miªu t¶ tØ mØ (gåm 14 buång th«ng nhau, buång ngoµi çch
mÆt níc 10 mÐt, tõ buång thø t hang cao 25-40 mÐt). Ngoµi ra cßn cã çc khèi ®¸ nhiÒu
h×nh khèi, mµu s¾c: khèi h×nh con gµ, khèi h×nh con cãc, khèi xÕp thµnh ®èt tróc dùng
®øng, khèi mang h×nh m©m x«i, khèi mang h×nh çi kh¸nh, ®éc ®¸o h¬n, cã khèi mang
h×nh çc tiªn «ng ®ang ngåi ®¸nh cê... t¹o nªn vÎ ®Ñp huyÒn ¶o vÒ s¾c mµu, lãng l¸nh nh
kim c¬ng cña ®éng.
C¶nh s¾c trong ®éng cßn ®îc t« ®iÓm thªm b»ng nh÷ng nh¸nh phong lan xanh biÕc,
kh«ng gian ®îc më réng b»ng mét sè b·i çt, b·i ®¸, çc ngâ ng¸ch.
VÎ ®Ñp cña ®éng võa cã nÐt hoang s¬, bÝ hiÓm, võa thanh tho¸t vµ giµu chÊt th¬ nhê
sù hoµ tÊu cña ©m "kh¸c nµo tiÕng ®µn, tiÕng chu«ng n¬i c¶nh chïa, ®Êt Bôt".
§o¹n v¨n sö dông mét hÖ thèng tõ ng÷ cã gi¸ trÞ gîi h×nh, gîi c¶m víi nh÷ng tÝnh tõ miªu
t¶ (léng lÉy, k× ¶o, hoang s¬, bÝ hiÓm, thanh tho¸t vµ giµu chÊt th¬), nh÷ng côm tÝnh tõ,
côm danh tõ (huyÒn ¶o vÒ s¾c mµu, lãng l¸nh nh kim c¬ng, thÕ giíi kh¸c l¹, thÕ giíi cña tiªn
c¶nh). Nh÷ng tõ ng÷ Êy khiÕn cho bµi v¨n võa cã vÎ ®Ñp cña mét bµi th¬ t¶ c¶nh võa t¹o cho
b¹n ®äc c¶m gi¸c nh ®ang ®îc chiªm ngìng bøc ho¹ cña mét ho¹ sÜ næi tiÕng nµo.
§éng Phong Nha kh«ng chØ xøng ®¸ng lµ th¾ng c¶nh næi tiÕng cña ViÖt Nam. RÊt
nhiÒu kh¸ch du lÞch níc ngoµi, trong ®ã cã c¶ nh÷ng nhµ nghiªn cøu ®Þa lÝ, thiªn nhiªn, m«i
trêng ®· ®Õn chiªm ngìng vµ thõa nhËn vÎ ®Ñp cã mét kh«ng hai cña ®éng. Theo lêi ph¸t
biÓu cña «ng trëng ®oµn th¸m hiÓm Héi ®Þa lÝ Hoµng gia Anh th× ®éng Phong Nha lµ
hang ®éng dµi nhÊt vµ ®Ñp nhÊt thÕ giíi, bao gåm b¶y çi nhÊt: hang ®éng dµi nhÊt; cöa
hang cao vµ réng nhÊt; b·i çt, b·i ®¸ réng vµ ®Ñp nhÊt; cã nh÷ng hå ngÇm ®Ñp nhÊt; hang
kh« réng vµ ®Ñp nhÊt; th¹ch nhò tr¸ng lÖ vµ k× ¶o nhÊt vµ dßng s«ng ngÇm dµi nhÊt. Lêi
®¸nh gi¸ ®ã võa khÝch lÖ võa nh¾c nhë chóng ta ph¶i cã tr¸ch nhiÖm b¶o tån, ®Çu t t«n t¹o
vµ khai th¸c tiÒm n¨ng cña ®éng Phong Nha mét çch hiÖu qu¶ vµ hîp lÝ.
84
cæng trêng më ra
(LÝ Lan)
I  Gîi ý
1. §¹i ý:
V¨n b¶n Cæng trêng më ra thuéc lo¹i v¨n b¶n nhËt dông. Néi dung c¬ b¶n cña nã lµ tÊm
lßng ngêi mÑ vµ t×nh th¬ng yªu con s©u s¾c. §iÒu ®ã ®îc thÓ hiÖn qua ý thøc vÒ tÇm
quan träng cña buæi ®Õn trêng ®Çu tiªn ®èi víi t©m hån trong tr¾ng cña mét ®øa trÎ. Ngoµi
ra, mét vÊn ®Ò còng kh«ng kÐm phÇn quan träng mµ ngêi viÕt muèn ®Ò cËp ®Õn trong
v¨n b¶n nµy lµ vai trß cña nhµ trêng ®èi víi toµn x· héi vµ víi mçi con ngêi.
2. Tãm t¾t:
§ªm tríc ngµy ®a con ®Õn trêng, ngêi mÑ kh«ng ngñ. Ng¾m nh×n con ngñ say, lßng ng-
êi mÑ båi håi xóc ®éng: nhí l¹i nh÷ng hµnh ®éng cña con ban ngµy, nhí vÒ thuë nhá víi
nh÷ng kØ niÖm s©u s¾c trong ngµy khai gi¶ng ®Çu tiªn... Lo cho t¬ng lai cña con, ngêi mÑ
liªn tëng ®Õn ngµy khai trêng ë NhËt  mét ngµy lÔ thùc sù cña toµn x· héi  n¬i mµ ai còng
thÓ hiÖn sù quan t©m s©u s¾c ®Õn thÕ hÖ t¬ng lai. §ã còng lµ t×nh c¶m, niÒm tin vµ kh¸t
väng cña ngêi mÑ ®èi víi t¬ng lai cña ®øa con.
II  Gi¸ trÞ t¸c phÈm

Trong ®êi, nh÷ng bíc ch©n ®Çu tiªn ®Õn trêng bao giê còng lµ ®iÒu thiªng liªng nhÊt.
HÇu nh kh«ng g©y Ên tîng b»ng nh÷ng t×nh tiÕt, sù kiÖn,... bµi v¨n Cæng trêng më ra
lµ dßng t©m tr¹ng håi hép cña mét ngêi mÑ trong ®ªm tríc ngµy ®a con ®Õn trêng häc buæi
®Çu tiªn.
Ngµy mai con ®Õn trêng. Ngêi mÑ thøc suèt ®ªm, suy nghÜ triÒn miªn vÒ ngµy ®i häc
®Çu tiªn cña con trong khi ®øa con, v× cßn nhá nªn rÊt v« t, chØ h¸o høc mét chót, sau ®ã ®·
ngñ ngon lµnh. §iÒu khiÕn ngêi mÑ kh«ng ngñ ®îc kh«ng ph¶i v× qu¸ lo l¾ng cho con. Mäi
thø (quÇn ¸o, giµy, cÆp, s¸ch vë,...) ®· ®îc chuÈn bÞ ®Çy ®ñ, kÜ lìng, kÓ c¶ vÒ t©m lÝ
(®øa con ®· tõng ®i häc mÉu gi¸o, tuÇn lÔ tríc ngµy khai gi¶ng ®· ®îc ®a ®Õn trêng ®Ó
lµm quen víi b¹n bÌ vµ thÇy c« gi¸o míi,...). ChØ ngêi mÑ míi hiÓu ®îc ®iÒu g× ®· khiÕn
m×nh ph¶i thao thøc ®Õn vËy.
Ngµy khai trêng cña ®øa con ®· lµm sèng dËy trong lßng ngêi mÑ mét Ên tîng thËt s©u
®Ëm tõ ngµy cßn nhá, khi còng nh ®øa con b©y giê, lÇn ®Çu tiªn ®îc mÑ (tøc bµ ngo¹i cña
85
em bÐ b©y giê) ®a ®Õn trêng. C¶m gi¸c ch¬i v¬i hèt ho¶ng khi nh×n ngêi mÑ ®øng ngoµi
çnh cæng trêng ®· khÐp cßn in s©u m·i cho ®Õn tËn b©y giê.
XÐt vÒ h×nh thøc bÒ ngoµi, vÒ çch xng h« th× dêng nh ngêi mÑ ®ang nãi víi ®øa con
nhng trong thùc tÕ, mÑ ®ang tù nãi víi m×nh. §èi tho¹i ho¸ ra ®éc tho¹i, nãi víi con mµ l¹i lµ
t©m sù víi chÝnh lßng m×nh – ®ã lµ t©m tr¹ng cña nh÷ng ngêi mÑ yªu th¬ng con nh yªu m¸u
thÞt, mét phÇn cuéc sèng cña m×nh. Çch nãi Êy võa thÓ hiÖn ®îc t×nh c¶m m·nh liÖt cña
ngêi mÑ ®èi víi ®øa con, võa lµm næi bËt t©m tr¹ng, kh¾c ho¹ ®îc t©m t t×nh c¶m, diÔn
®¹t ®îc nh÷ng ®iÒu khã nãi ra ®îc b»ng nh÷ng lêi trùc tiÕp.
VÉn b»ng giäng ®èi tho¹i, t¸c gi¶ ®· khÐo lÐo chuyÓn híng ®Ó nãi vÒ tÇm quan träng
cña gi¸o dôc ®èi víi sù ph¸t triÓn cña çc thÕ hÖ mai sau. Nªu lªn mét hiÖn tîng vÒ sù quan
t©m cña çc quan chøc NhËt ®èi víi gi¸o dôc, t¸c gi¶ ®i ®Õn kh¸i qu¸t: "Ai còng biÕt r»ng
mçi sai lÇm trong gi¸o dôc sÏ ¶nh hëng ®Õn c¶ mét thÕ hÖ mai sau, vµ sai lÇm mét li cã thÓ
®a thÕ hÖ Êy ®i chÖch c¶ hµng dÆm sau nµy".
KÕt thóc bµi v¨n, vµ còng lµ ®Ó kÕt thóc dßng t©m sù, t¸c gi¶ viÕt: "§i ®i con, h·y can
®¶m lªn, thÕ giíi nµy lµ cña con, bíc qua çnh cæng trêng lµ mét thÕ giíi k× diÖu sÏ më ra".
C©u v¨n nµy ®· nãi lªn ý nghÜa to lín cña nhµ trêng trong cuéc ®êi mçi con ngêi. Nh trong
mét c©u chuyÖn cæ tÝch k× diÖu, phÝa sau çnh cæng kia lµ c¶ mét thÕ giíi v« cïng hÊp
dÉn ®èi víi nh÷ng ngêi ham hiÓu biÕt, yªu lao ®éng vµ yªu cuéc sèng, thÕ giíi cña tri thøc
bao la, cña t×nh b¹n, t×nh thÇy trß nång Êm tha thiÕt, ch¾p çnh cho chóng ta bay cao, bay xa
tíi nh÷ng ch©n trêi cña íc m¬ vµ kh¸t väng.
mÑ t«i
(Ðt-m«n-®« ®¬ A-mi-xi)
I  Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Ðt-m«n-®« A-mi-xi (1846 - 1908) lµ nhµ v¨n I-ta-li-a, ngêi ®· viÕt bé s¸ch gi¸o dôc
Nh÷ng tÊm lßng cao c¶ næi tiÕng (trong ®ã cã ®o¹n trÝch MÑ t«i). Ngoµi ra, «ng cßn lµ t¸c
gi¶ cña nh÷ng cuèn s¸ch nh Cuéc ®êi cña nh÷ng chiÕn binh (1868), Cuèn truyÖn cña ngêi
thÇy (1890), Gi÷a trêng vµ nhµ (1892),... Trong nh÷ng cuèn s¸ch ®ã, vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a
thÇy vµ trß, gia ®×nh vµ nhµ trêng, quan hÖ bÌ b¹n,... ®îc thÓ hiÖn rÊt sinh ®éng qua nh÷ng
c©u chuyÖn hÊp dÉn vµ bæ Ých.
86
2. T¸c phÈm:
MÆc dï cã nhan ®Ò lµ MÑ t«i nhng v¨n b¶n l¹i ®îc viÕt díi d¹ng mét bøc th cña ngêi bè
göi cho con trai. Çch thÓ hiÖn ®éc ®¸o nµy gióp cho nh÷ng phÈm chÊt cña ngêi mÑ (néi
dung chñ yÕu cña t¸c phÈm) ®îc thÓ hiÖn mét çch kh¸ch quan vµ trùc tiÕp. §ång thêi qua
®ã, ngêi viÕt th cã ®iÒu kiÖn ®Ó béc lé trän vÑn th¸i ®é, c¶m xóc cña m×nh mµ kh«ng lµm
cho ngêi tiÕp thu (®øa con) ph¶i xÊu hæ, tõ ®ã nhanh chãng hiÓu ra vÊn ®Ò. Cã thÓ thÊy
v¨n b¶n cã çc líp sù kiÖn, ý nghÜa:
 En-ri-c« ¨n nãi thiÕu lÔ ®é víi mÑ.
 §au lßng (vµ c¶ tøc giËn) tríc çch xö sù cña En-ri-c«, ngêi bè viÕt th cho con ®Ó tr¸ch
cø vµ nh¾c nhë.
 Qua th¸i ®é vµ t×nh c¶m cña ngêi bè, vÎ ®Ñp cña ngêi mÑ ®îc thÓ hiÖn næi bËt.
3. §¹i ý:
Néi dung chÝnh cña v¨n b¶n nµy lµ vai trß, ý nghÜa cña ngêi mÑ ®èi víi con çi, qua ®ã
t¸c gi¶ nh¾c nhë mçi chóng ta ph¶i biÕt yªu th¬ng, kÝnh träng bè mÑ, cã th¸i ®é øng xö
®óng ®¾n ®èi víi bè mÑ.
4. Tãm t¾t:
V× ®îc viÕt díi d¹ng mét bøc th nªn v¨n b¶n nµy hÇu nh kh«ng cã cèt truyÖn. Tuy nhiªn,
cã thÓ c¨n cø vµo çch thÓ hiÖn cña v¨n b¶n (®· nãi ë trªn) ®Ó tãm t¾t nh÷ng nÐt chñ yÕu
nh sau:
En-ri-c« ¨n nãi thiÕu lÔ ®é víi mÑ. Bè biÕt chuyÖn, viÕt th cho En-ri-c« víi lêi lÏ võa
yªu th¬ng võa tøc giËn. Trong th, bè nãi vÒ t×nh yªu, vÒ sù hi sinh to lín mµ mÑ ®· dµnh cho
En-ri-c«... Tríc çch xö sù tÕ nhÞ nhng kh«ng kÐm phÇn quyÕt liÖt, gay g¾t cña bè, En-ri-
c« v« cïng hèi hËn.

VÒ h×nh thøc, ®©y lµ bøc th cña mét ngêi bè göi cho con nhng ®äc kÜ sÏ thÊy tiªu
®iÓm mµ çc nh©n vËt vµ chi tiÕt híng tíi l¹i lµ ngêi mÑ. ¤ng bè viÕt th cho con v× thÊy
con c xö kh«ng ®óng víi mÑ. §øa con ®äc bøc th sÏ nhËn ra ®îc lçi lÇm cña m×nh vµ cã
hµnh vi ®óng ®¾n, lÔ phÐp h¬n. Râ rµng ngêi mÑ kh«ng xuÊt hiÖn trùc tiÕp nhng l¹i cã vÞ
trÝ v« cïng quan träng trong bµi v¨n. Bëi vËy, tªn bµi MÑ t«i do t¸c gi¶ ®Æt hoµn toµn cã ý
nghÜa.
87
Khi thÊy En-ri-c« nãi ra nh÷ng lêi thiÕu lÔ ®é, ngêi bè ®· hÕt søc tøc giËn. ¤ng ®· viÕt
th cho con víi nh÷ng lêi lÏ tr¸ch cø gay g¾t. ¤ng ®· nãi th¼ng c¶m xóc cña m×nh khi thÊy En-
ri-c« m¾c lçi: "Sù hçn l¸o cña con nh mét nh¸t dao ®©m th¼ng vµo tim bè vËy". §Ó thªm søc
thuyÕt phôc, «ng cßn tëng tîng ra c¶nh En-ri-c« mÊt mÑ vµ gióp t¸c gi¶ h×nh dung, nÕu
®iÒu ®ã thùc sù x¶y ra th× sÏ khñng khiÕp ®Õn møc nµo. ThËm chÝ «ng cßn nãi r»ng: "thµ
r»ng bè kh«ng cã con, cßn h¬n thÊy con béi b¹c víi mÑ". Tuy nh÷ng lêi nh vËy cã h¬i qu¸
nÆng nÒ nhng h¼n ®· t¸c ®éng m¹nh vµo t©m trÝ En-ri-c«.
Th¸i ®é kiªn quyÕt vµ nghiªm kh¾c cña «ng bè, víi mét giäng ®iÖu hÕt søc ch©n t×nh
vµ s©u s¾c ®· khiÕn En-ri-c« c¶m thÊy xÊu hæ nhng ®ång thêi còng thÊy "xóc ®éng v«
cïng".
§Ó En-ri-c« hiÓu ®îc ý nghÜa vµ tÇm quan träng cña ngêi mÑ ®èi víi ®øa con, ngêi bè
®· kÓ l¹i nh÷ng sù viÖc chøng tá ngêi mÑ ®· yªu th¬ng, ®· hÕt lßng v× con (En-ri-c«) nh
thÕ nµo. Tõ c¶nh ngêi mÑ "thøc suèt ®ªm, cói m×nh trªn chiÕc n«i tr«ng chõng h¬i thë hæn
hÓn cña con..." cho ®Õn "s½n sµng bá hÕt mét n¨m h¹nh phóc ®Ó tr¸nh cho con mét giê ®au
®ín,... cã thÓ ®i ¨n xin ®Ó nu«i con, cã thÓ hi sinh tÝnh m¹ng ®Ó cøu sèng con". Qua ®©y
ta thÊy En-ri-c« cã mét ngêi mÑ yªu con m·nh liÖt. Bµ kh«ng chØ ch¨m lo cho con tõng li
tõng tÝ mµ s½n sµng hi sinh c¶ h¹nh phóc, c¶ tÝnh m¹ng cña m×nh v× con.
Trong nh÷ng trêng hîp t¬ng tù nh vËy, mét «ng bè kh¸c cã lÏ ®· qu¸t m¾ng, thËm chÝ
®¸nh ®ßn cËu con trai. Nhng «ng bè cña En-ri-c« ®· chän mét çch thøc mÒm dÎo mµ hiÖu
qu¶ nhÊt. B»ng çch viÕt th, «ng thÓ hiÖn cÆn kÏ nh÷ng suy nghÜ cña m×nh, ®ång thêi
gióp cËu con trai kh«ng ph¶i xÊu hæ tríc mÆt ngêi kh¸c (v× bÞ ¨n ®ßn hay bÞ m¾ng) mµ l¹i
cã thêi gian suy nghÜ, nhËn thøc ®îc vÊn ®Ò mét çch s©u s¾c h¬n. §ã lµ çch gãp ý võa tÕ
nhÞ, kÝn ®¸o mµ l¹i hiÖu qu¶.
Cuéc chia tay cña nh÷ng con bóp bª

(Kh¸nh Hoµi)
I  Gîi ý
1. VÒ kiÓu v¨n b¶n vµ ph¬ng thøc biÓu ®¹t:
V¨n b¶n nµy ®îc xÕp vµo nhãm v¨n b¶n nhËt dông. VÊn ®Ò träng t©m trong ®ã lµ
88
quyÒn trÎ em - mét trong nh÷ng néi dung c¬ b¶n mµ çc v¨n b¶n nhËt dông trong Ch ¬ng
tr×nh Ng÷ v¨n 7 ®Ò cËp.
Ph¬ng thøc biÓu ®¹t chñ yÕu cña v¨n b¶n lµ tù sù. Ngoµi ba cuéc chia tay t¹o thµnh ba
yÕu tè h¹t nh©n cña v¨n b¶n, t¸c gi¶ cßn sö dông ph¬ng thøc biÓu c¶m qua çch kÓ chuyÖn
®ång thêi béc lé trùc tiÕp c¶m xóc cña nh©n vËt chÝnh (còng lµ ngêi trong cuéc). Sù kÕt hîp
khÐo lÐo gi÷a hai ph¬ng thøc nµy gióp cho v¨n b¶n cã ®îc giäng ®iÖu truyÒn c¶m, gîi lªn
nhiÒu nçi xa xãt trong t©m hån b¹n ®äc.
2. §¹i ý:
Qua ba cuéc chia tay c¶m ®éng (cña nh÷ng con bóp bª, cña t×nh c¶m thÇy trß, bÌ b¹n vµ
cña hai anh em), v¨n b¶n gióp b¹n ®äc c¶m nhËn nh÷ng t×nh c¶m ch©n thµnh, s©u nÆng cña
hai anh em trong c©u chuyÖn, ®ång thêi c¶m nhËn ®îc nçi ®au ®¬n, xãt xa cña nh÷ng b¹n
nhá ch¼ng may r¬i vµo hoµn c¶nh gia ®×nh bÊt h¹nh, tõ ®ã biÕt th«ng c¶m vµ chia sÎ víi
nh÷ng ngêi b¹n Êy.
3. Tãm t¾t:
V× bè mÑ chia tay nhau, hai anh em Thµnh vµ Thuû còng ph¶i mçi ngêi mét ng¶: Thuû
vÒ quª víi mÑ cßn Thµnh ë l¹i víi bè. Hai anh em nhêng ®å ch¬i cho nhau, Thuû ®au ®ín
chia tay thÇy c«, khi chia tay cßn quyÕn luyÕn anh kh«ng muèn rêi,... Ba cuéc chia tay gîi lªn
ë b¹n ®äc nh÷ng xóc c¶m m¹nh mÏ cïng nçi xãt th¬ng cho c¶nh ngé mµ lÏ ra nh÷ng ngêi b¹n
nhá kh«ng ph¶i g¸nh chÞu.

TruyÖn Cuéc chia tay cña nh÷ng con bóp bª viÕt vÒ cuéc chia tay c¶m ®éng vµ ®au xãt
gi÷a hai anh em Thµnh vµ Thuû, do bè mÑ çc em li h«n. Nh©n vËt chÝnh trong truyÖn lµ
Thµnh (anh trai) vµ Thuû (em g¸i).
C©u chuyÖn ®îc kÓ theo ng«i thø nhÊt. Ngêi kÓ chÝnh lµ ngêi chøng kiÕn c©u
chuyÖn x¶y ra, trùc tiÕp tham gia cèt truyÖn – tøc lµ cïng chÞu nçi ®au v× sù mÊt m¸t vÒ
t×nh c¶m nh em g¸i m×nh. Çch lùa chän ng«i kÓ nµy gióp t¸c gi¶ cã ®iÒu kiÖn trùc tiÕp
thÓ hiÖn suy nghÜ, t×nh c¶m vµ diÔn biÕn t©m tr¹ng cña nh©n vËt, t¨ng thªm tÝnh ch©n
thùc cña truyÖn, lµm cho truyÖn hÊp dÉn vµ sinh ®éng h¬n. ChÝnh v× thÕ, mÆc dï tiªu ®Ò
cña truyÖn lµ Cuéc chia tay cña nh÷ng con bóp bª nhng ngêi ®äc vÉn hiÓu lµ cuéc chia tay
cña Thanh vµ Thuû. Tuy nhiªn, tiªu ®Ò truyÖn cßn mét hµm ý kh¸c. Nh÷ng con bóp bª thêng
gîi liªn tëng ®Õn sù hån nhiªn, trong s¸ng, v« t. Cuéc chia tay cña nh÷ng con bóp bª t¹o ra mét
89
t×nh huèng t©m lÝ - ®ã lµ cuéc chia tay kh«ng ®¸ng cã, còng nh kh«ng ®¸ng cã cuéc chia
tay gi÷a Thµnh vµ Thuû - hai anh em vèn rÊt mùc gÇn gòi, th¬ng yªu vµ lu«n lu«n quan t©m,
chia sÎ cïng nhau (biÕt anh bÞ r¸ch ¸o, Thuû ®em kim chØ ra tËn s©n bãng v¸ ¸o cho anh;
Thµnh tØ mØ gióp em trong häc tËp, chiÒu nµo còng ®Õn líp ®ãn em, võa ®i võa trß
chuyÖn; Thµnh nhêng hÕt ®å ch¬i cho em nhng Thuû l¹i sî "lÊy ai g¸c ®ªm cho anh" nªn l¹i
nhêng anh con VÖ SÜ,...).
§äc truyÖn, ®iÒu dÔ nhËn thÊy lµ gi÷a lêi nãi vµ hµnh ®éng cña Thuû béc lé nh÷ng
m©u thuÉn râ rÖt khi thÊy anh chia hai con bóp bª VÖ SÜ vµ Em Nhá ra hai bªn: trong suy
nghÜ, Thuû kh«ng muèn chia rÏ hai con bóp bª, nªn Thuû võa ng¹c nhiªn võa giËn d÷ "Sao anh
¸c thÕ!" ®· l¹i rÊt th¬ng Thµnh, sî ®ªm ®ªm kh«ng cã con VÖ SÜ canh giÊc ngñ cho anh. §Ó
gi¶i quyÕt ®îc m©u thuÉn Êy, chØ cã mét çch duy nhÊt lµ bè mÑ çc em kh«ng x¶y ra viÖc
chia tay. Nhng thùc tÕ thËt lµ nghiÖt ng·. Cuéc chia tay cña ngêi lín ®· ®Ó l¹i hËu qu¶ ®au
®ín cho çc em. Cuèi truyÖn, Thuû ®· ®Ó l¹i con VÖ SÜ, víi mét cö chØ vµ giäng nãi døt
kho¸t: "Em ®Ó nã ë l¹i..., Anh ph¶i høa..., Anh nhí cha? Anh høa ®i!" – mçi lêi khÈn kho¶n cña
Thuû nh mét nh¸t dao cøa vµo t©m hån cña ngêi ®äc. Chøng kiÕn c¶nh Thµnh vµ Thuû dµnh
sù quan t©m ch¨m chót cho nhau, ai ch¼ng ®éng lßng – nhÊt lµ ®èi víi Thuû, mét bÐ g¸i giµu
lßng vÞ tha, võa th¬ng anh, võa th¬ng c¶ nh÷ng con bóp bª, kh«ng chÞu ®Ó chóng chia l×a. Chi
tiÕt ®Ó l¹i con VÖ SÜ lµ mét chi tiÕt cã tÝnh cao trµo, ®Æc s¾c, giµu ý nghÜa nh©n v¨n cña
truyÖn.
Bè mÑ chia tay, Thuû ph¶i xa ng«i trêng th©n thiÕt. Toµn nh÷ng c¶nh quen thuéc trªn
con ®êng mµ hai anh em ®· ®i l¹i hµng ngh×n lÇn tõ tuæi Êu th¬, nhng h«m nay Thuû ®ét
nhiªn dõng l¹i, "m¾t cø nh×n ®au ®¸u vµo mét gèc c©y hay mét m¸i nhµ nµo ®ã", råi ®Õn
tríc líp 4B, "c¾n chÆt m«i im lÆng". B¹n bÌ kinh ng¹c. C« gi¸o kªu lªn söng sèt, an ñi vç vÒ
vµ tÆng Thuû cuèn sæ cïng c©y bót m¸y. ThËt c¶m ®éng tríc chi tiÕt c« kªu trêi "t¸i mÆt vµ
níc m¾t giµn giôa" khi biÕt råi ®©y Thuû kh«ng ®îc tiÕp tôc ®i häc n÷a.
Kh«ng chØ tiªu ®Ò cña truyÖn, kh«ng chØ hµnh ®éng ®Ó l¹i con bóp bª VÖ SÜ, chi
tiÕt khi d¾t Thuû ra khái trêng, t©m tr¹ng cña Thµnh "kinh ng¹c thÊy mäi ngêi ®i l¹i b×nh th-
êng vµ n¾ng vÉn vµng ¬m trïm lªn c¶nh vËt" còng thÓ hiÖn râ rÖt sù t¬ng ph¶n vµ phi lÝ
trong cuéc chia tay. Nã t¹o nªn t©m tr¹ng b¬ v¬, thÊt väng cña nh©n vËt trong truyÖn. §ã
còng lµ th«ng ®iÖp vÒ ý thøc b¶o vÖ t×nh c¶m gia ®×nh mµ nhµ v¨n muèn göi ®Õn ng êi
®äc.
90
Ca dao, d©n ca
Nh÷ng c©u h¸t vÒ t×nh c¶m gia ®×nh
I  Gîi ý
1. ThÓ lo¹i:
a) Ca dao, d©n ca lµ tªn gäi chung cña çc thÓ lo¹i tr÷ t×nh d©n gian kÕt hîp gi÷a lêi vµ
nh¹c, diÔn t¶ ®êi sèng néi t©m cña con ngêi. HiÖn nay cßn ph©n biÖt ca dao vµ d©n ca:
D©n ca lµ nh÷ng s¸ng t¸c kÕt hîp gi÷a lêi vµ nh¹c, ca dao lµ lêi th¬ cña d©n ca, ngoµi ra cßn
bao gåm c¶ nh÷ng bµi th¬ d©n gian mang phong çch nghÖ thuËt chung víi lêi th¬ d©n ca.
b) Ca dao, d©n ca thuéc lo¹i tr÷ t×nh, ph¶n ¸nh t©m t t×nh c¶m, thÕ giíi t©m hån cña
con ngêi (tr÷: ph¸t ra, bµy tá, thÓ hiÖn; t×nh: t×nh c¶m, c¶m xóc). Nh©n vËt tr÷ t×nh phæ
biÕn trong ca dao, d©n ca lµ nh÷ng ngêi vî, ngêi chång, ngêi mÑ, ngêi con,... trong quan hÖ
gia ®×nh, nh÷ng chµng trai, c« g¸i trong quan hÖ t×nh b¹n, t×nh yªu, ngêi n«ng d©n, ngêi phô
n÷,... trong quan hÖ x· héi.
c) Bªn c¹nh nh÷ng ®Æc ®iÓm chung víi th¬ tr÷ t×nh (cã vÇn, nhÞp, sö dông nhiÒu biÖn
ph¸p tu tõ,...), ca dao, d©n ca cã nh÷ng ®Æc thï riªng:
+ Ca dao, d©n ca thêng rÊt ng¾n, ®a sè lµ nh÷ng bµi gåm hai hoÆc bèn dßng th¬.
+ Sö dông thñ ph¸p lÆp (lÆp kÕt cÊu, lÆp dßng th¬ më ®Çu, lÆp h×nh ¶nh, lÆp ng«n
ng÷,...) nh lµ mét thñ ph¸p chñ yÕu ®Ó tæ chøc h×nh tîng.
d) Ca dao, d©n ca lµ mÉu mùc vÒ tÝnh ch©n thùc, hån nhiªn, c« ®óc, vÒ søc gîi c¶m
vµ kh¶ n¨ng lu truyÒn. Ng«n ng÷ ca dao, d©n ca lµ ng«n ng÷ th¬ nhng vÉn rÊt gÇn víi lêi nãi
h»ng ngµy cña nh©n d©n vµ mang mµu s¾c ®Þa ph¬ng rÊt râ.
2. §¹i ý:
ChiÕm khèi lîng lín trong kho tµng ca dao d©n téc, nh÷ng bµi ca dao vÒ t×nh c¶m gia
®×nh ®· diÔn t¶ ch©n thùc vµ xóc ®éng nh÷ng mèi quan hÖ t×nh c¶m võa th©n mËt, Êm
cóng võa rÊt thiªng liªng cña con ngêi ViÖt Nam. §ã lµ nçi nhí, lßng kÝnh yªu, biÕt ¬n «ng
bµ, cha mÑ, t×nh c¶m anh em ruét thÞt,...
1. Cã thÓ c¨n cø vµo lêi h¸t hoÆc néi dung c©u h¸t ®Ó x¸c ®Þnh çc c©u ca dao lµ lêi
cña ai nãi víi ai.
91
Bµi 1: C¨n cø vµo bèn ch÷ trong c©u cuèi cïng: "ghi lßng con ¬i!", cã thÓ ph¸n ®o¸n
®©y lµ lêi cña ngêi mÑ h¸t ru con.
Bµi 2: Theo hoµn c¶nh cña ngêi h¸t (cø ®Õn chiÒu l¹i ra ®øng ngâ sau mµ tr«ng vÒ quª
mÑ), cã thÓ ph¸n ®o¸n r»ng ®©y lµ lêi cña ngêi con g¸i lÊy chång xa quª nãi víi mÑ, nhí vÒ
quª mÑ (n¬i sinh ra vµ lín lªn).
Bµi 3: Néi dung cña c©u ca dao nµy lµ nçi nhí (cña con ch¸u) ®èi víi «ng bµ. C©u nµy
kh«ng cã tõ nµo nãi râ ®©y lµ lêi cña ai nhng c¨n cø vµo ý nghÜa ®ã cã thÓ cho r»ng ®©y
lµ lêi cña con ch¸u thÇm nãi víi «ng bµ (hoÆc ®ang nãi víi ngêi th©n) vÒ nçi nhí ®ã.
Bµi 4: Còng nh c©u thø ba, c©u hái nµy còng kh«ng cã tõ nµo chØ ra ®©y lµ lêi cña
ai. C¨n cø vµo néi dung (t×nh c¶m anh em trong gia ®×nh), cã mÊy kh¶ n¨ng:
-- §©y lµ lêi cña «ng bµ, c« b¸c nãi víi çc ch¸u.
 §©y lµ lêi cña cha mÑ dÆn dß con çi ph¶i biÕt yªu th¬ng nhau.
 §©y lµ lêi anh em trong nhµ t©m sù, b¶o ban lÉn nhau.
2. Trong bµi 1, b»ng lêi h¸t ru, ngêi mÑ muèn nãi víi con vÒ c«ng ¬n trêi biÓn cña cha
mÑ vµ nh¾n nhñ con ph¶i ghi lßng t¹c d¹ c«ng ¬n ®ã.
Çi hay cña bµi ca dao tríc hÕt lµ ë h×nh thøc truyÒn ®¹t. Kh«ng ph¶i b»ng lêi trùc tiÕp
mµ lµ lêi h¸t ru. Ngêi nghe h¸t cßn cha hiÓu g× vÒ néi dung c©u h¸t nªn søc t¸c ®éng lµ ë
giäng ®iÖu, ë t×nh c¶m yªu con rÊt mùc cña ngêi mÑ.
Bµi ca sö dông h×nh thøc vÝ von quen thuéc trong ca dao d©n ca. VÝ c«ng cha, nghÜa
mÑ nh nói ngÊt trêi, nh níc ë ngoµi biÓn §«ng lµ lÊy çi mªnh m«ng, vÜnh h»ng, v« h¹n cña
trêi ®Êt, thiªn nhiªn ®Ó so s¸nh, lµm næi bËt ý nghÜa: c«ng ¬n cha mÑ v« cïng to lín, kh«ng
thÓ nµo c©n ®ong ®o ®Õm hÕt ®îc. VÝ c«ng cha víi nói ngÊt trêi lµ kh¼ng ®Þnh sù lín
lao, vÝ nghÜa mÑ nh níc biÓn §«ng lµ ®Ó kh¼ng ®Þnh chiÒu s©u, chiÒu réng. §©y còng
lµ mét nÐt t©m thøc cña ngêi ViÖt. H×nh ¶nh mÑ kh«ng lín lao, k× vÜ nh h×nh ¶nh cha nh-
ng s©u xa h¬n, réng më vµ gÇn gòi h¬n. §èi c«ng cha víi nghÜa mÑ, nói víi biÓn lµ çch
diÔn ®¹t quen thuéc, ®ång thêi còng lµm cho çc h×nh ¶nh ®îc t«n cao thªm, trë nªn s©u s¾c
vµ lín lao h¬n.
Thµnh ng÷ cï lao chÝn ch÷ ®i liÒn ngay sau h×nh ¶nh nói cao biÓn réng võa cô thÓ
ho¸ c«ng cha, nghÜa mÑ võa thÓ hiÖn ©m ®iÖu t«n kÝnh, nh¾n nhñ cña c©u h¸t.
Nh÷ng c©u ca dao kh¸c còng nãi vÒ c«ng cha, nghÜa mÑ:
92
 C«ng cha nh nói Th¸i S¬n
NghÜa mÑ nh níc trong nguån ch¶y ra...
 ¥n cha nÆng l¾m ai ¬i

NghÜa mÑ b»ng trêi chÝn th¸ng cu mang...
3. CÇn hiÓu râ h¬n hoµn c¶nh cña bµi ca dao nµy. Ngµy xa, do quan niÖm "träng nam
khinh n÷", coi "con g¸i lµ con ngêi ta" nªn nh÷ng ngêi con g¸i bÞ Ðp g¶ hoÆc ph¶i lÊy chång
xa nhµ ®Òu ph¶i chÞu nhiÒu nçi khæ t©m. Nçi khæ lín nhÊt lµ xa nhµ, th¬ng cha th¬ng mÑ
mµ kh«ng ®îc vÒ th¨m, kh«ng thÓ ch¨m sãc, ®ì ®Çn lóc cha mÑ ®au èm, bÖnh tËt.
Nçi nhí mÑ cña ngêi con g¸i trong bµi ca dao nµy rÊt da diÕt. §iÒu ®ã ®îc thÓ hiÖn
qua nhiÒu tõ ng÷, h×nh ¶nh:
 ChiÒu chiÒu: kh«ng ph¶i mét lÇn, mét lóc mµ chiÒu nµo còng vËy.
 §øng ngâ sau: ngâ sau lµ ngâ v¾ng, ®i víi chiÒu chiÒu cµng gîi lªn kh«ng gian v¾ng
lÆng, heo hót. Trong khung c¶nh ¶m ®¹m, h×nh ¶nh ngêi phô n÷ c« ®¬n thui thñi mét m×nh
n¬i ngâ sau cµng nhá bÐ, ®¸ng th¬ng h¬n n÷a.
 ruét ®au chÝn chiÒu: chÝn chiÒu lµ "chÝn bÒ", lµ "nhiÒu bÒ". C©u ca dao kh«ng
nãi râ nh÷ng nçi ®au nµo nhng çch diÔn ®¹t lÊy çi cô thÓ (chÝn bÒ) ®Ó diÔn t¶ çi kh«ng
cô thÓ (t©m sù ngæn ngang) ®· cã søc gîi t¶ lín. Trong hoµn c¶nh Êy, ngêi con g¸i cã thÓ
®au v× nhiÒu lÏ: nhí nhµ, th¬ng cha th¬ng mÑ, buån v× kh«ng ®ì ®Çn g× ®îc cho mÑ, çm
c¶nh th©n phËn,... Dï lµ nçi ®au nµo th× çi kh«ng gian Êy còng lµm cho nã cµng thªm tª t¸i.
Çch sö dông tõ ng÷ ®èi xøng (chiÒu chiÒu - chÝn chiÒu) còng gãp phÇn lµm cho t×nh c¶nh
vµ t©m tr¹ng cña ngêi con g¸i cµng nÆng nÒ, ®au xãt h¬n.
4. Nçi nhí vµ sù yªu kÝnh ®èi víi «ng bµ ®îc diÔn t¶ trong bµi 3 qua h×nh thøc so s¸nh
quen thuéc, kh¸ phæ biÕn trong ca dao:
 Qua ®×nh ng¶ nãn tr«ng ®×nh

§×nh bao nhiªu ngãi th¬ng m×nh bÊy nhiªu
 Qua cÇu ng¶ nãn tr«ng cÇu

CÇu bao nhiªu nhÞp d¹ sÇu bÊy nhiªu...
Cïng kiÓu so s¸nh, thÓ hiÖn t×nh c¶m ®ã nhng bµi ca dao nµy cßn cã nh÷ng nÐt
riªng ®Æc s¾c qua viÖc sö dông nh÷ng tõ ng÷, h×nh ¶nh rÊt phï hîp víi t©m tr¹ng:
93
 Tr«ng lªn: thÓ hiÖn sù t«n kÝnh, tr©n träng.
 H×nh ¶nh nuéc l¹t võa gîi ý nghÜa "nhiÒu kh«ng kÓ xiÕt" võa thÓ hiÖn sù bÒn chÆt,
g¾n bã, cô thÓ ë ®©y lµ trong t×nh c¶m gia ®×nh, gi÷a con ch¸u víi «ng bµ.
- CÆp quan hÖ tõ bao nhiªu - bÊy nhiªu còng gãp phÇn kh¼ng ®Þnh t×nh c¶m, nçi nhí
da diÕt cña con ch¸u víi «ng bµ.
5. Trong bµi 4, t×nh c¶m anh em ®îc thÓ hiÖn qua nh÷ng lêi nh¾n nhñ t©m t×nh. H×nh
thøc thÓ hiÖn rÊt phong phó. Ban ®Çu lµ mét lêi phñ ®Þnh: "Anh em nµo ph¶i ngêi xa".
Ngay tõ ®Çu, hai ch÷ nµo ph¶i ®· xo¸ ®i nh÷ng quan niÖm kh«ng ®óng (kiÓu nh: "anh em
kiÕn gi¶ nhÊt phËn": ai còng chØ chó ý tíi sè phËn riªng cña m×nh, kh«ng lo ®Õn ng êi kh¸c)
vÉn thêng chia rÏ t×nh c¶m anh em trong gia ®×nh. TiÕp theo lµ lêi kh¼ng ®Þnh, kh«ng ph¶i
mét lÇn mµ lµ hai lÇn (cïng chung b¸c mÑ - cïng th©n).
C©u tiÕp theo vÉn sö dông giäng ®iÖu kh¼ng ®Þnh nhng ë møc cao h¬n:
Anh em nh thÓ tay ch©n
Trªn c¬ thÓ, tay vµ ch©n lµ nh÷ng bé phËn rÊt quan träng, lu«n g¾n liÒn víi c¬ thÓ, cã
quan hÖ mËt thiÕt víi nhau. LÊy tay, ch©n ®Ó so s¸nh, vÝ víi t×nh anh em lµ çch so s¸nh
giµu h×nh tîng vµ cã søc thuyÕt phôc cao: ®· lµ anh em ph¶i g¾n bã th©n thiÕt nh ch©n víi
tay, kh«ng ®îc xa rêi, ph¶i biÕt n¬ng tùa vµo nhau ("Mét giät m¸u ®µo h¬n ao níc l·").
6. Nh÷ng biÖn ph¸p nghÖ thuËt tiªu biÓu trong c¶ bèn bµi ca dao:
 ThÓ th¬ lôc b¸t.
 Çch vÝ von, so s¸nh.
 Nh÷ng h×nh ¶nh gÇn gòi, quen thuéc trong ®êi sèng hµng ngµy.
 §Æc biÖt, ng«n ng÷ vÉn mang tÝnh chÊt híng ngo¹i nhng kh«ng theo h×nh thøc ®èi
®¸p mµ chØ lµ lêi nh¾n nhñ, t©m t×nh.
nh÷ng c©u h¸t vÒ t×nh yªu

quª h¬ng, ®Êt níc, con ngêi
I  Gîi ý
1. §¹i ý:
94
Nhãm nh÷ng bµi ca dao nµy thÓ hiÖn t×nh yªu ch©n thµnh vµ lßng tù hµo cña ng êi
b×nh d©n xa ®èi víi quª h¬ng, ®Êt níc vµ con ngêi ViÖt Nam. Qua nh÷ng c¶nh trÝ thiªn
nhiªn, nh÷ng di tÝch v¨n ho¸ - lÞch sö, t¸c gi¶ d©n gian cßn thÓ hiÖn sù hiÓu biÕt vµ
niÒm tù hµo ®èi víi truyÒn thèng v¨n ho¸ - lÞch sö cña d©n téc.
2. Chó gi¶i:
a) Trõ bµi sè 4, trong çc bµi ca dao (®¸nh sè 1, 2, 3) ®Òu liÖt kª rÊt nhiÒu ®Þa danh
cïng çc di tÝch, chñ yÕu lµ cña Hµ Néi, Hµ T©y, L¹ng S¬n, Thanh Ho¸, HuÕ,... Çc ®Þa
danh, di tÝch nµy võa g¾n víi truyÒn thèng v¨n ho¸ (cÇu Thª Hóc, §µi Nghiªn, Th¸p Bót,...)
võa g¾n víi truyÒn thèng lÞch sö (s«ng Lôc §Çu gîi nhí chiÕn th¾ng V¹n KiÕp lÉy lõng, Hå
Hoµn KiÕm gîi truyÒn thuyÕt Long V¬ng cho Lª Lîi mîn g¬m thÇn ®Ó ®¸nh ®uæi giÆc
Minh x©m lîc,...).
ViÖc liÖt kª çc ®Þa danh, çc di tÝch v¨n ho¸ - lÞch sö võa cã ý nghÜa thÓ hiÖn vÎ
®Ñp cña ®Êt níc, quª h¬ng võa cho thÊy t×nh yªu, lßng tù hµo cña nh©n d©n ta ®èi víi
truyÒn thèng v¨n ho¸ - lÞch sö cña d©n téc.
b) Bµi ca dao thø nhÊt (®¸nh sè 1) ®îc viÕt theo lèi ®èi ®¸p. §©y lµ h×nh thøc diÔn
xíng rÊt quen thuéc cña v¨n ho¸ d©n gian. Vµo nh÷ng ngµy lÔ, tÕt, ë vïng B¾c Ninh vµ
nhiÒu n¬i kh¸c, con trai, con g¸i ®Õn lÔ héi ®îc chia thµnh hai bªn nam n÷ h¸t ®èi ®¸p víi
nhau. Mçi bªn h¸t xong mét c©u th× l¹i ®Õn bªn kia. Néi dung çc c©u h¸t thêng lµ lêi ®è,
hái vÒ phong tôc tËp qu¸n, vÒ nh÷ng di tÝch v¨n ho¸,... ®i xa h¬n n÷a lµ nh÷ng lêi bµy
tá t×nh c¶m bÌ b¹n, løa ®«i (tÊt nhiªn v× ë gi÷a ®¸m ®«ng nªn nh÷ng lêi bµy tá Êy còng
chØ cã tÝnh chÊt chung chung, t¹o kh«ng khÝ lµ chÝnh. Bëi thÕ nªn míi cã nh÷ng c©u
ca dao vui ®ïa, tinh nghÞch, kiÓu nh: "L¹i ®©y anh n¾m cæ tay - Anh hái c©u nµy: cã
lÊy anh kh«ng?".
Bµi ca dao nµy lµ mét trong nh÷ng lêi h¸t ®îc sö dông trong nh÷ng cuéc ®èi ®¸p nh
vËy.

1. Ca dao, d©n ca kh«ng chØ cã néi dung phong phó mµ cßn cã nh÷ng h×nh thøc thÓ
hiÖn rÊt ®a d¹ng. C©u ca "ë ®©u n¨m cöa nµng ¬i..." cã hai phÇn: phÇn ®Çu lµ c©u hái
cña chµng trai, phÇn sau lµ lêi ®¸p cña c« g¸i. H×nh thøc ®èi – ®¸p nµy cã rÊt nhiÒu trong
ca dao, d©n ca.
§Æt trong hoµn c¶nh diÔn xíng, c©u ca nµy thuéc chÆng h¸t ®è cña çc cuéc h¸t ®èi –
95
®¸p, mét h×nh thøc trai g¸i thö tµi nhau vÒ kh¶ n¨ng hiÓu biÕt kiÕn thøc lÞch sö, ®Þa lÝ.
Çc c©u hái vµ lêi ®¸p ®Ò cËp tíi nhiÒu ®Þa danh thuéc nhiÒu thêi k× ë B¾c Bé, ®ßi hái
ngêi ®¸p ph¶i lùa chän mét çch th«ng minh, t¹o nªn sù gÆp gì, cïng chia sÎ víi nhau vÒ niÒm
tù hµo, t×nh yªu quª h¬ng ®Êt níc.
H×nh thøc ®èi ®¸p nµy rÊt phæ biÕn trong ca dao.
VÝ dô:
 §ªm tr¨ng thanh anh míi hái nµng
Tre non ®ñ l¸, ®an sµng nªn ch¨ng
 Chµng hái th× thiÕp xin v©ng
Tre non ®ñ l¸, nªn ch¨ng hìi chµng?...
2. Trong ®èi ®¸p giao duyªn, çc chµng trai, c« g¸i cã thÓ lÊy nh÷ng ®Þa danh víi nh÷ng
®Æc ®iÓm næi bËt ®Ó thö tµi hiÓu biÕt. ë ®©y lµ nh÷ng kiÕn thøc vÒ lÞch sö, ®Þa lÝ,...
Chµng trai hái vÒ çc ®Þa danh ë nhiÒu thêi k× cña vïng B¾c Bé. Çc ®Þa danh ®ã kh«ng
chØ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ ®Þa lÝ tù nhiªn mµ cßn thÓ hiÖn nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ lÞch
sö, v¨n ho¸ næi bËt. Çch hái ®¸p nh trong bµi nµy võa lµ ®Ó chia sÎ sù hiÓu biÕt võa thÓ
hiÖn niÒm tù hµo vµ t×nh yªu ®èi víi quª h¬ng, ®Êt níc. C¶ ngêi hái vµ ngêi ®¸p ®Òu hiÓu
râ vµ n¾m v÷ng nh÷ng kiÕn thøc vÒ ®Þa lÝ, lÞch sö vµ v¨n ho¸, ®iÒu ®ã chøng tá hä lµ
nh÷ng ngêi rÊt am hiÓu vµ yªu mÕn quª h¬ng m×nh.
3. Ca dao cã nhiÒu bµi më ®Çu b»ng côm tõ Rñ nhau:
- Rñ nhau ®i cÊy ®i cµy...,
- Rñ nhau ®i t¾m hå sen....
Ngêi ta thêng "rñ nhau" khi ngêi rñ vµ ngêi ®îc rñ cã quan hÖ gÇn gòi, th©n thiÕt vµ
cïng chung mèi quan t©m, cïng muèn lµm mét viÖc g× ®ã. §iÒu nµy lµ mét trong nh÷ng
yÕu tè thÓ hiÖn tÝnh chÊt céng ®ång cña ca dao.
Trong bµi 2 cã c¶nh Rñ nhau xem c¶nh KiÕm Hå. KiÕm Hå tøc Hå Hoµn KiÕm (hay
cßn gäi lµ Hå G¬m), mét th¾ng c¶nh thiªn nhiªn ®ång thêi còng lµ mét di tÝch lÞch sö, v¨n
ho¸, g¾n víi truyÒn thuyÕt vÒ cuéc khëi nghÜa Lam S¬n, n¬i Rïa Vµng næi lªn ®ßi l¹i thanh
g¬m thÇn tõng gióp Lª Lîi ®¸nh tan giÆc Minh hung b¹o ngµy nµo. C©u "Rñ nhau xem c¶nh
KiÕm Hå" thùc ra lµ mét c©u dÉn, híng ngêi ®äc, ngêi nghe ®Õn th¨m hå G¬m víi nh÷ng tªn
gäi næi tiÕng (cÇu Thª Hóc, chïa Ngäc S¬n, §µi Nghiªn, Th¸p Bót), gãp phÇn t¹o nªn vÎ ®Ñp
hµi hoµ, ®a d¹ng võa th¬ méng võa thiªng liªng. Thñ ph¸p ë ®©y lµ gîi chø kh«ng t¶, hay nãi
96
çch kh¸c lµ t¶ b»ng çch gîi. ChØ dïng ph¬ng ph¸p liÖt kª, t¸c gi¶ d©n gian ®· gîi lªn mét
c¶nh trÝ thiªn nhiªn tuyÖt ®Ñp ngay gi÷a thñ ®« Hµ Néi.
Nh÷ng ®Þa danh vµ c¶nh trÝ ®ã gîi lªn t×nh yªu, niÒm tù hµo vÒ c¶nh ®Ñp, vÒ truyÒn
thèng lÞch sö, v¨n ho¸ cña ®Êt níc, quª h¬ng.
C©u cuèi bµi 2 (Hái ai x©y dùng nªn non níc nµy) lµ mét c©u hái tu tõ, cã ý nghÜa
kh¼ng ®Þnh, nh¾c nhë vÒ c«ng lao x©y dùng non níc cña «ng cha ta. Hå G¬m kh«ng chØ
lµ mét c¶nh ®Ñp cña thñ ®«, nã ®· trë thµnh biÓu tîng cho vÎ ®Ñp, cho truyÒn thèng v¨n
ho¸, lÞch sö cña c¶ ®Êt níc. §ã còng lµ lêi nh¾c nhë çc thÕ hÖ mai sau ph¶i biÕt tr©n träng,
g×n gi÷, x©y dùng vµ tiÕp nèi truyÒn thèng ®ã.
4. §êng vµo xø HuÕ rÊt ®Ñp. Non xanh níc biÕc gîi vÎ t¬i t¾n, sèng ®éng, çch vÝ von
"nh tranh ho¹ ®å" cµng lµm cho c¶nh vËt thªm th¬ méng. Kh«ng gian kho¸ng ®¹t, trong trÎo,
biÕc xanh. §ã lµ c¶nh trÝ thiªn nhiªn vµ còng lµ c¶nh ®Ñp do con ngêi t¹o ra.
Bµi ca dao vÒ xø NghÖ còng cã çch miªu t¶ t¬ng tù:
§êng v« xø NghÖ quanh quanh
Non xanh níc biÕc nh tranh ho¹ ®å
§©y còng lµ mét hiÖn tîng thêng thÊy trong ca dao. VÉn nh÷ng h×nh ¶nh Êy, chØ cÇn
thay ®æi ®Þa danh lµ ®· cã mét bµi ca dao míi. Dï sao ®iÒu ®ã còng thÓ hiÖn çch c¶m,
çch nghÜ cña nh©n d©n: ®Êt níc ta n¬i nµo còng ®Ñp, còng nªn th¬.
5. Trong nhãm bµi ca dao nµy, hÇu hÕt çc c©u ®îc s¸ng t¸c theo thÓ lôc b¸t hoÆc lôc
b¸t biÕn thÓ. Riªng hai c©u ®Çu cña bµi 4 l¹i cã h×nh thøc kh¸c thêng. Mçi c©u ®îc kÐo dµi
ra thµnh 12 tiÕng ®Ó gîi sù to lín, réng r·i cña çnh ®ång. Bªn c¹nh ®ã, çc biÖn ph¸p ®iÖp
tõ, ®iÖp ng÷, ®¶o ng÷, ®èi xøng gi÷a c©u 1 víi c©u 2 cµng t« ®Ëm c¶m gi¸c vÒ mét kh«ng
gian réng r·i, trµn ®Çy søc sèng.
6. Hai c©u cuèi cña bµi 4 cã nhiÒu çch hiÓu. Çch hiÓu phæ biÕn h¬n c¶ cho r»ng
®©y lµ hai c©u ca dao miªu t¶ vÎ ®Ñp cña c« g¸i. Tríc çnh ®ång mªnh m«ng, b¸t ng¸t, h×nh
¶nh c« g¸i cã vÎ nhá bÐ nhng c« chÝnh lµ ngêi lµm ra çnh ®ång "mªnh m«ng b¸t ng¸t" ®ã,
vµ h×nh ¶nh cña c« "nh chÏn lóa ®ßng ®ßng - PhÊt ph¬ díi ngän n¾ng hång ban mai" thËt
®Ñp, vÎ ®Ñp kÕt tinh tõ s¾c trêi, h¬ng ®Êt, tõ çnh ®ång "b¸t ng¸t mªnh m«ng" kia.
7. Theo çch hiÓu trªn th× ®©y lµ lêi chµng trai ®ang ng¾m c« g¸i ®øng trªn çnh
®ång. Ngoµi ra cßn cã çch hiÓu kh¸c, cho r»ng ®©y lµ lêi cña c« g¸i. §øng tríc çnh ®ång
"b¸t ng¸t mªnh m«ng" rîn ngîp, nh×n ®©u còng kh«ng thÊy bê, c« g¸i cÊt lªn nh÷ng tiÕng
97
than vÒ th©n phËn nhá bÐ, v« ®Þnh, gièng nh rÊt nhiÒu c©u ca dao kh¸c ®îc b¾t ®Çu
b»ng hai tiÕng "Th©n em... ":
- Th©n em nh h¹t ma sa,
H¹t vµo ®µi çc, h¹t ra ngoµi ®ång.
- Th©n em nh cñ Êu gai,
Ruét trong th× tr¾ng, vá ngoµi th× ®en.
nh÷ng c©u h¸t than th©n
I  Gîi ý
1. Hoµn c¶nh ra ®êi cña nh÷ng c©u h¸t than th©n:
Nh÷ng c©u h¸t than th©n còng chiÕm mét khèi lîng ®¸ng kÓ trong kho tµng ca dao,
d©n ca. Nh©n vËt tr÷ t×nh trong ®ã lµ nh÷ng con ngêi cã t×nh c¶nh ®¸ng th¬ng, chÞu nhiÒu
thua thiÖt trong x· héi. §ã lµ nh÷ng ngêi n«ng d©n, ngêi phô n÷, ngêi ë,... Mang th©n phËn
nhá bÐ, thÊp hÌn, mçi khi ®au khæ hä kh«ng biÕt b¸m vÝu vµo ®©u, chØ biÕt than thë ®Ó
råi rót cuéc cam chÞu sè phËn nh mét ®iÒu tÊt yÕu. Tõ ®ã, nh÷ng c©u h¸t than th©n ra ®êi.
Trong nh÷ng c©u h¸t than th©n, chóng ta thêng thÊy h×nh ¶nh con cß, con h¹c, con rïa,...
§ã ®Òu lµ nh÷ng con vËt bÐ nhá, ®¸ng th¬ng. Nh÷ng ngêi bÐ nhá, thua thiÖt t×m thÊy
trong h×nh ¶nh nh÷ng con vËt ®ã nh÷ng ®iÓm rÊt t¬ng ®ång víi cuéc sèng cña m×nh. Hä
nãi vÒ sù thua thiÖt cña nh÷ng con vËt ®ã lµ ®Ó tù vËn vµo m×nh, ®ång thêi còng lµ çch
®Ó t« ®Ëm nh÷ng c¶nh ngé ®¸ng th¬ng mµ chÝnh hä ®ang ph¶i g¸nh chÞu.
2. §¹i ý:
Néi dung chñ yÕu cña nh÷ng c©u h¸t than th©n lµ sù thÓ hiÖn mét çch kÝn ®¸o mµ
s©u s¾c t©m tr¹ng ®au khæ, tñi nhôc, ®¾ng cay cña nh÷ng ngêi cã th©n phËn bÐ nhá, thÊp
hÌn trong x· héi cò. Ngoµi ra, ®ã cßn lµ sù ®ång c¶m víi nh÷ng con ngêi cïng c¶nh ngé, lµ lêi
tè ço sù bÊt c«ng, ngang tr¸i trong x· héi phong kiÕn tríc ®©y.
1. Ngêi xa hay mîn con cß ®Ó nãi vÒ cuéc ®êi vµ th©n phËn cña m×nh v× con cß gÇn
gòi víi hä hµng ngµy trªn ®ång ruéng. MÆt kh¸c ®ã lµ con vËt hiÒn lµnh, nhá bÐ, chÞu khã
lÆn léi kiÕm ¨n. Nh÷ng phÈm chÊt ®ã gÇn gòi víi phÈm chÊt vµ th©n phËn cña ngêi n«ng
98
d©n.
VÝ dô:
- Con cß mµ ®i ¨n ®ªm
§Ëu ph¶i cµnh mÒm lén cæ xuèng ao
- ¤ng ¬i «ng vít t«i nao
T«i cã lßng nµo «ng h·y x¸o m¨ng
Cã x¸o th× x¸o níc trong
§õng x¸o níc ®ôc ®au lßng cß con.
- Con cß bay bæng bay la
Bay tõ cöa miÕu bay ra çnh ®ång
Cha sinh mÑ ®Î tay kh«ng
Cho nªn bay kh¾p t©y ®«ng kiÕm måi
Tríc lµ nu«i çi th©n t«i
Sau nu«i ®µn trÎ, nu«i ®êi cß con.
- Con cß léi b·i rau xanh
§¾ng cay chÞu vËy, than r»ng cïng ai.
2. Trong bµi 1 (SGK), cuéc ®êi vÊt v¶ cña con cß ®îc diÔn t¶ b»ng h×nh ¶nh ®èi lËp:
mét m×nh lËn ®Ën gi÷a níc non, h×nh ¶nh lªn th¸c xuèng ghÒnh, vît qua nh÷ng n¬i khã kh¨n,
nguy hiÓm. B¶n th©n cß th× lËn ®Ën, gÇy mßn. ViÖc vÊt v¶ ®ã kÐo dµi: bÊy nay chø
kh«ng ph¶i ngµy mét ngµy hai. Nh÷ng h×nh ¶nh ®èi lËp, nh÷ng n¬i nguy hiÓm, nh÷ng ao,
th¸c, ghÒnh, biÓn cho thÊy con cß ®· ph¶i tr¶i nhiÒu n¬i chèn, nhiÒu c¶nh huèng, chØ mét
m×nh nã thui thñi, vÊt v¶ ®Õn møc gÇy mßn. Cuéc ®êi lËn ®Ën ®îc diÔn t¶ kh¸ sinh ®éng,
Ên tîng.
Ngoµi néi dung than th©n, bµi ca cßn cã néi dung tè ço x· héi phong kiÕn bÊt c«ng.
X· héi ®ã ®· lµm nªn chuyÖn bÓ ®Çy, ao c¹n lµm cho th©n cß thªm lËn ®Ën, thªm gÇy
mßn. C©u hái tu tõ ®· gi¸n tiÕp tè ço x· héi phong kiÕn bÊt c«ng ®ã.
3. Côm tõ th¬ng thay lµ tiÕng than biÓu hiÖn sù ®ång c¶m, th¬ng xãt. Trong bµi nµy,
th¬ng thay ®îc lÆp l¹i 4 lÇn. ý nghÜa cña sù lÆp l¹i lµ:
99
 Mçi lÇn lµ mét lÇn th¬ng mét con vËt, mét c¶nh ngé. Bèn lÇn th¬ng thay, bèn con vËt,
bèn c¶nh ngé kh¸c nhau, nhng l¹i cïng chung víi th©n phËn ngêi lao ®éng.
 T« ®Ëm nçi th¬ng c¶m, xãt xa cho cuéc sèng khæ së nhiÒu bÒ cña ngêi lao ®éng.
 KÕt nèi vµ më ra nh÷ng nçi th¬ng kh¸c nhau, lµm cho bµi ca ph¸t triÓn.
4. Nh÷ng nçi th¬ng th©n cña ngêi lao ®éng thÓ hiÖn qua çc h×nh ¶nh Èn dô trong bµi
ca dao sè 2.
 Th¬ng con t»m lµ th¬ng cho th©n phËn bÞ bßn rót søc lùc cho kÎ kh¸c.
 Th¬ng lò kiÕn li ti lµ th¬ng cho th©n phËn bÐ nhá suèt ®êi ph¶i lµm lông kiÕm
miÕng ¨n.
 Th¬ng cho con h¹c lµ th¬ng cho cuéc ®êi phiªu b¹t, khèn khã, mái mÖt kh«ng cã t¬ng
lai (biÕt ngµy nµo th«i).
 Th¬ng cho con cuèc lµ th¬ng th©n phËn thÊp bÐ, dï cã than thë ®Õn kiÖt søc th×
còng kh«ng cã ngêi ®éng lßng, th¬ng xãt.
Bèn con vËt, bèn nçi khæ, bèn c¶nh ngé ®¸ng th¬ng kh¸c nhau lµm nªn nçi khæ nhiÒu
bÒ cña th©n phËn ngêi lao ®éng.
5. Nh÷ng bµi ca dao më ®Çu b»ng Th©n em:
- Th©n em nh h¹c ®Çu ®×nh
Muèn bay ch¼ng cÊt næi m×nh mµ bay.
- Th©n em nh giÕng gi÷a ®µng
KÎ thanh röa mÆt, kÎ phµm röa ch©n.
- Th©n em nh tÊm lôa ®µo
PhÊt ph¬ gi÷a chî biÕt vµo tay ai...
Nh÷ng bµi ®ã thêng nãi vÒ th©n phËn cña ngêi phô n÷ trong x· héi cò. Hä bÞ phô thuéc,
kh«ng cã quyÒn tù chñ, bÞ ®èi xö kh«ng c«ng b»ng.
NghÖ thuËt nh÷ng bµi nµy gièng nhau ë chç cã tõ Th©n em më ®Çu. Sau ®ã lµ tõ so
s¸nh. Sau n÷a lµ nh÷ng h×nh ¶nh ®îc so s¸nh: h¹t ma, tÊm lôa, con h¹c, çi giÕng... Mçi h×nh
¶nh so s¸nh lµ mét biÓu tîng gîi nªn th©n phËn cña ngêi phô n÷.
6. §äc c©u ca, cã thÓ thÊy h×nh ¶nh so s¸nh cã nh÷ng nÐt ®Æc biÖt:
100
 Tr¸i bÇn, tªn cña lo¹i qu¶ ®ång ©m víi tõ bÇn cã nghÜa lµ nghÌo khã.
 H×nh ¶nh tr¸i bÇn tr«i næi. Kh«ng nh÷ng thÕ, nã cßn bÞ giã dËp, sãng dåi. Sù vïi dËp
cña giã, cña sãng lµm cho tr¸i bÇn ®· tr«i næi, l¹i cµng bÊp bªnh v« ®Þnh. Nã chØ mong ®îc
d¹t, ®îc tÊp vµo ®©u ®ã nhng nµo cã ®îc.
C©u ca dao lµ lêi than cña ngêi phô n÷ trong x· héi cò vÒ cuéc ®êi nghÌo khã, ph¶i chÞu
bao sãng giã cña cuéc ®êi vµ kh«ng thÓ tù quyÕt ®Þnh ®îc sè phËn cña m×nh.
nh÷ng c©u h¸t ch©m biÕm
I  Gîi ý
1. Hoµn c¶nh ra ®êi cña nh÷ng c©u h¸t ch©m biÕm:
Dòng c¶m vµ th¼ng th¾n lµ nh÷ng phÈm chÊt tÝch cùc cña nh©n d©n ta. Nh÷ng phÈm
chÊt ®ã kh«ng chØ thÓ hiÖn trong cuéc ®Êu tranh víi çi ¸c, çi xÊu cña x· héi (phÇn lín lµ
cña giai cÊp thèng trÞ) mµ cßn ®îc thÓ hiÖn trong çch ®Êu tranh víi nh÷ng thãi h tËt xÊu
ngay trong néi bé cña m×nh.
Çch thøc ®Êu tranh còng rÊt phong phó. Ngoµi çc h×nh thøc ®Êu tranh trùc tiÕp (vÝ
dô nh çc cuéc khëi nghÜa n«ng d©n), nh©n d©n ta cßn vËn dông rÊt linh ho¹t çc h×nh thøc
®Êu tranh gi¸n tiÕp mµ ph¬ng thøc phæ biÕn nhÊt lµ lu truyÒn nh÷ng bµi ca ch©m biÕm
víi nh÷ng h×nh ¶nh Èn dô, ho¸n dô, nãi ngîc, phãng ®¹i,... rÊt ®éc ®¸o.
§èi tîng cña nh÷ng c©u h¸t ch©m biÕm tríc hÕt lµ tÇng líp thèng trÞ ë ®Þa ph¬ng víi
nh÷ng cËu cai, x· trëng, chøc dÞch trong lµng,... tÇng líp tuy còng thuéc giai cÊp thèng trÞ
nhng sèng kh¸ gÇn d©n, thËm chÝ ®· tõng tr¶i qua cuéc sèng cña chÝnh nh÷ng ngêi n«ng
d©n. Bªn c¹nh ®ã lµ t tëng mª tÝn dÞ ®oan (ch©m biÕm c¶ ngêi mª tÝn lÉn ngêi tuyªn
truyÒn mª tÝn, lîi dông sù mª tÝn cña ngêi kh¸c ®Ó kiÕm sèng...), lµ nh÷ng thãi h tËt xÊu
kh¸c nh thãi lêi biÕng, cÈu th¶, tham lam,...
2. §¹i ý:
Nh÷ng c©u h¸t ch©m biÕm (trong bµi häc) lµ sù chÕ giÔu, phª ph¸n cña nh©n d©n ta
®èi víi nh÷ng h¹ng ngêi, nh÷ng tÝnh çch, nh÷ng sù viÖc ®¸ng cêi, ®¸ng phª ph¸n trong x·
héi.
101
1. Bµi 1 giíi thiÖu chó t«i lµ ngêi hay (nghÜa lµ giái, nhng còng cã nghÜa lµ thÝch,
ham, nghiÖn) nhiÒu thø: nghiÖn rîu, nghiÖn chÌ, l¹i nghiÖn c¶... ngñ tra! Kh«ng nh÷ng thÕ,
chó cßn lµ ngêi rÊt "giµu íc m¬" - mµ toµn m¬ ®Ó... kh«ng ph¶i ®i lµm, ®Ó ngñ cho ®·
m¾t!
Hai c©u ®Çu cã ý nghÜa vµo bµi vµ giíi thiÖu nh©n vËt. Tríc khi ®a ra h×nh ¶nh chó
t«i, c« yÕm ®µo ®îc nh¾c ®Õn nh lµ mét nh©n vËt ®Ó "øng h«n" cho «ng chó. C« yÕm
®µo lµ h×nh ¶nh Èn dô vÒ mét c« g¸i trÎ ®Ñp, trong thùc tÕ sÏ t¬ng ph¶n víi h×nh ¶nh chó
t«i.
Bµi ca dao nµy ch©m biÕm h¹ng ngêi sa ®µ nghiÖn ngËp vµ lêi biÕng trong x· héi.
2. Nh¹i lêi nãi cña thÇy bãi víi ngêi ®i xem bãi, bµi ca dao lËt tÈy b¶n chÊt cña bän "nãi
dùa" - thùc chÊt lµ lîi dông t©m lÝ tß mß cña ngêi kh¸c ®Ó lõa bÞp, kiÕm tiÒn. Sù kh¼ng
®Þnh cña thÇy bãi nguþ biÖn vµ rÊt v« nghÜa (vÒ sù giµu nghÌo, giíi tÝnh cña mÑ cha, con
çi) v× chØ kh¼ng ®Þnh nh÷ng ®iÒu cã tÝnh tÊt yÕu, ai còng biÕt.
MÆc dï t¸c gi¶ d©n gian kh«ng b×nh luËn, nhng bµi ca vÉn to¸t lªn ý nghÜa ch©m
biÕm s©u s¾c vÒ hiÖn tîng mª tÝn dÞ ®oan trong x· héi.
3. Trong bµi ca, mçi con vËt tîng trng cho mét lo¹i ngêi: con cß tîng trng cho ngêi n«ng
d©n, cµ cuèng tîng trng cho nh÷ng kÎ cã quyÒn bÝnh, chim ri vµ chµo mµo tîng trng cho
®¸m lÝnh lÖ, chim chÝch tîng trng cho anh mâ díi chÕ ®é phong kiÕn. §iÒu thó vÞ lµ t¸c gi¶
cho tÊt c¶ çc con vËt ®ã "vµo vai", mçi con mét hµnh ®éng ®Ó thÓ hiÖn mét nÐt tÝnh
çch hay b¶n chÊt cña m×nh, tù béc lé m×nh - biÕn ®¸m ma cña con cß thµnh dÞp ®Ó chÌ
chÐn, kiÕm ch¸c.
Bµi ca cã tÝnh chÊt ngô ng«n râ rÖt, t¸c gi¶ d©n gian ®· mîn loµi vËt ®Ó phª ph¸n hñ
tôc ma chay.
4. Hai c©u ®Çu cña bµi ca cã kÕt cÊu ®Æc biÖt:
CËu cai nãn dÊu l«ng gµ
Ngãn tay ®eo nhÉn gäi lµ cËu cai
Hai c©u lµ hai ®Þnh nghÜa, ®ång thêi lµ hai "dÊu hiÖu" nhËn biÕt mét con ng êi: thø
nhÊt, cËu cai = nãn dÊu l«ng gµ (dÊu hiÖu quyÒn lùc); thø hai: ngãn tay ®eo nhÉn = gäi lµ
cËu cai (dÊu hiÖu giµu sang). Hai dÊu hiÖu nµy kh«ng cã nghÜa th«ng b¸o vÒ t©m hån,
tÝnh çch hay phÈm chÊt cña ®èi tîng. NÕu bá hai tiÕng "cËu cai" ®i, trong h×nh dung chØ
cßn chiÕc "nãn dÊu l«ng gµ" (quyÒn lùc) vµ "ngãn tay ®eo nhÉn" (khoe cña) cã vÎ rÊt trai
102
l¬!
Hai c©u tiÕp theo:
Ba n¨m ®îc mét chuyÕn sai
¸o ng¾n ®i mîn, quÇn dµi ®i thuª
Sù ®èi lËp vÒ sè lîng ë ®©y cã tÝnh chÊt g©y cêi. TÐ ra cËu cai nhµn thËt! C¬ héi ba
n¨m míi cã mét lÇn Êy, víi mét ngêi "quyÒn lùc" vµ "giµu sang" ®Õn thÕ mµ c¶ ¸o ng¾n lÉn
quÇn dµi ®Òu... kh«ng cã! Pha mét chót phãng ®¹i, ch©n dung cËu cai ®îc ®a ra ch©m
chäc, mØa mai, thÓ hiÖn th¸i ®é khinh ghÐt vµ th¬ng h¹i cña nh©n d©n.
B»ng nh÷ng nÐt ph¸c ho¹ ®iÓm xuyÕt, bµi ca dao lµm næi bËt ch©n dung vµ b¶n chÊt
cña cËu cai. chøc thÊp nhÊt trong qu©n ®éi thêi phong kiÕn.
S«ng nói níc Nam

(Nam quèc s¬n hµ)
I  Gîi ý
1. ThÓ th¬:
Bµi th¬ ®îc viÕt theo thÓ thÊt ng«n (b¶y ch÷) tø tuyÖt (bèn c©u), mét trong hai thÓ th¬
rÊt phæ biÕn ®êi §êng (thÊt ng«n tø tuyÖt vµ thÊt ng«n b¸t có), ®îc du nhËp sang níc ta vµ
còng trë thµnh mét thÓ th¬ phæ biÕn cña v¨n häc trung ®¹i. Quy ®Þnh vÒ thanh ®iÖu, vÇn
luËt trong th¬ thÊt ng«n tø tuyÖt rÊt chÆt chÏ, tuy nhiªn chØ cÇn lu ý sù hiÖp vÇn ë ch÷ thø
b¶y trong çc c©u 1, 2 vµ 4 (còng cã khi chØ cÇn hiÖp vÇn ë ch÷ thø b¶y trong c©u 2 vµ 4).
Trong bµi th¬ nµy, vÇn "" ®îc hiÖp ë c¶ ba c©u 1, 2 vµ 4).
2. T¸c gi¶:
T¸c gi¶ cña bµi th¬ nµy cha ®îc x¸c ®Þnh râ. Cã ý kiÕn cho r»ng: ®©y lµ bµi th¬ LÝ
Thêng KiÖt s¸ng t¸c trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng giÆc Tèng x©m lîc, võa ®Ó khÝch lÖ,
®éng viªn tinh thÇn binh sÜ võa khiÕn cho qu©n ®Þch ph¶i hoang mang, khiÕp sî. Tuy
nhiªn, l¹i cã ý kiÕn cho r»ng bµi th¬ nµy kh«ng ph¶i cña LÝ Thêng KiÖt mµ ®· cã tõ tríc ®ã.
Khi qu©n ®éi hai bªn tËp trung hai bªn bê s«ng Nh NguyÖt chuÈn bÞ ®¸nh nhau, çc vÞ thÇn
®· ®äc bµi th¬ nµy ®Ó phï trî cho LÝ Thêng KiÖt (bëi vËy, ®©y cßn ®îc gäi lµ bµi th¬
"ThÇn").
3. §¹i ý:
103
Bµi th¬ ®îc coi lµ b¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp ®Çu tiªn cña níc ta, ®îc s¸ng t¸c nh»m kh¼ng
®Þnh chñ quyÒn cña ®Êt níc, ®ång thêi nªu cao ý chÝ quyÕt t©m b¶o vÖ chñ quyÒn ®ã tríc
kÎ thï x©m lîc.
4. Chó gi¶i:
Çc tõ H¸n ViÖt trong bµi th¬ ®· ®îc gi¶i nghÜa kh¸ chi tiÕt trong s¸ch gi¸o khoa, tuy
nhiªn, cÇn lu ý ®Õn ch÷ "®Õ". "§Õ" ®îc dÞch lµ "vua", ngoµi ra, ch÷ "v¬ng" còng ®îc
dÞch lµ "vua" nhng ch÷ "®Õ" cao h¬n ch÷ "v¬ng". Vua níc Trung Quèc xa thêng tù xng lµ
"Hoµng ®Õ" víi nghÜa vÞ vua cao nhÊt, vua çc níc xung quanh lµ çc "v¬ng" víi nghÜa
chØ lµ vua çc níc nhá, thËm chÝ lµ ch hÇu, ph¶i phô thuéc vµo níc lín, h»ng n¨m ph¶i
d©ng phÈm vËt, nh©n tµi,...
§Ó kh¼ng ®Þnh vÞ thÕ hoµn toµn ®éc lËp, ngang b»ng víi Trung Quèc, t¸c gi¶ bµi th¬
®· dïng ch÷ "®Õ" chø kh«ng dïng ch÷ "v¬ng", ý lµ ®Æt hai vÞ vua ngang nhau, hai nÒn ®éc
lËp ngang nhau. §iÒu ®ã thÓ hiÖn mét ý thøc chñ quyÒn m¹nh mÏ.

Ngêi ViÖt Nam chóng ta rÊt tù hµo vÒ bµi th¬ Nam quèc s¬n hµ. Bµi th¬ nµy vèn ®îc
xem lµ v¨n b¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp ®Çu tiªn cña d©n téc  mét d©n téc bao ®êi nay lu«n
kh¸t khao tù chñ, ®éc lËp vµ kh«ng ngõng ®Êu tranh, bÊt kÓ hi sinh x¬ng m¸u v× ®éc lËp,
tù chñ.
T¬ng truyÒn, bµi th¬ nµy lµ cña LÝ Thêng KiÖt («ng hä Ng«, tªn TuÊn, tªn tù lµ Thêng
KiÖt), sau ®îc vua ban quèc tÝnh lÊy hä vua (hä LÝ), ngêi lµng An X¸ cò nay thuéc Qu¶ng
§øc, phÝa nam thµnh Th¨ng Long. Bµi th¬ Nam quèc s¬n hµ lµ t¸c phÈm v¨n häc mang chøc
n¨ng lÔ nghi. N¨m 1077, LÝ Thêng KiÖt chØ huy qu©n §¹i ViÖt ta ®¸nh tan mÊy chôc v¹n
qu©n Tèng t¹i phßng tuyÕn s«ng Nh NguyÖt. §· tõng cã truyÒn thuyÕt vÒ sù khÝch lÖ tinh
thÇn yªu níc cña bµi th¬, nã cßn ®îc gäi lµ bµi th¬ ThÇn. Trong Nam quèc s¬n hµ cã sù thèng
nhÊt cao ®é gi÷a c¶m xóc hµo s¶ng ®Çy chÊt th¬ víi chÊt nghÞ luËn chÆt chÏ, ®anh thÐp
®Çy tinh thÇn chiÕn ®Êu.
Hai c©u ®Çu cña bµi th¬ vang lªn dâng d¹c, t¸c gi¶ thay mÆt nh©n d©n tuyªn bè vÒ
tinh thÇn tù t«n d©n téc, ý thøc s©u s¾c vÒ ®éc lËp, chñ quyÒn:
Nam quèc s¬n hµ Nam ®Õ c
TiÖt nhiªn ®Þnh phËn t¹i thiªn th
(S«ng nói níc Nam vua Nam ë
104
Giíi phËn ®ã ®· ®îc ®Þnh râ rµng ë s¸ch trêi)
ë hai c©u më ®Çu nµy, ®Ó th©u tãm ®îc ý tø th©m thuý mµ t¸c gi¶ muèn göi g¾m,
cÇn c¾t nghÜa cho râ mét sè tõ quan träng. VÒ tõ ®Õ (trong: Nam ®Õ c), nÕu b¶n dÞch
®Òu dÞch lµ vua th× ®óng víi nghÜa ®en nhng cha thËt râ nghÜa mµ c©u th¬ muèn biÓu
®¹t. Trong tiÕng H¸n, tõ ®Õ vµ tõ v¬ng khi dÞch sang tiÕng ViÖt ®Òu lµ vua. Nhng ®Õ vµ
v¬ng l¹i chØ nh÷ng kh¸i niÖm kh¸c nhau. Trong lÞch sö, kh¸i niÖm v¬ng thêng dïng ®Ó chØ
«ng vua ch hÇu (phô thuéc, ®îc phong tíc) cßn ®Õ chØ mét «ng vua cña mét quèc gia ®éc
lËp, ngang hµng víi çc quèc gia kh¸c. Sau nµy, trong B×nh Ng« ®¹i ço NguyÔn Tr·i còng sö
dông tõ ®Õ víi ý nghÜa nµy:
Tõ TriÖu, §inh, LÝ, TrÇn bao ®êi x©y nÒn ®éc lËp
Cïng H¸n, §êng, Tèng, Nguyªn mçi bªn xng ®Õ mét ph¬ng
TiÕp ®ã, tõ c còng cÇn ph¶i lu ý. Ngoµi ý nghÜa lµ ë, tõ c cßn cã ý nghÜa lµ g¸nh v¸c,
hiÓu thªm nÐt nghÜa nµy h×nh ¶nh «ng vua cña LÝ Thêng KiÖt sÏ trë nªn ®Ñp h¬n, thÓ
hiÖn ®îc lÝ tëng v× nh©n d©n, x· t¾c cña t¸c gi¶.
C©u th¬ thø hai mang mét s¾c th¸i c¶m xóc m¹nh. Hµm ý s©u s¾c cña c©u th¬ nµy tô
trong tõ phËn, ý nghÜa cña tõ nµy g¾n víi quan niÖm thÇn bÝ cña ngêi xa. Tõ phËn rót gän
tõ tinh phËn chØ vïng sao trêi øng hîp víi nh÷ng khu vùc trªn mÆt ®Êt. ChÝnh cæ nh©n
Trung Quèc nãi: "Trêi th× cã çc v× sao, ®Êt th× cã çc ch©u vùc". Vua Quang Trung cña
chóng ta còng tõng nãi: "Trong kho¶ng vò trô ®Êt nµo sao Êy, ®Òu ®· ph©n biÖt râ rµng".
Nh vËy, ph¬ng Nam cã Nam ®Õ lµm chñ còng nh ph¬ng B¾c cã B¾c ®Õ lµm chñ. Ph¶i
®Õn c©u th¬ tiÕp theo hµm ý ë hai c©u ®Çu míi béc lé mét çch râ rµng, trän vÑn:
Nh hµ nghÞch lç lai x©m ph¹m
Nh÷ ®¼ng hµnh khan thñ b¹i h.
(Cí sao mµ kÎ thï l¹i d¸m ®Õn x©m ph¹m
Chóng mµy sÏ xem sù thÊt b¹i (mµ chóng mµy) ph¶i nhËn lÊy)
Nam quèc s¬n hµ ®îc lµm theo thÓ thÊt ng«n tø tuyÖt. Cã thÓ h×nh dung bè côc cña
thÓ th¬ nµy theo hai phÇn: hai c©u ®Çu vµ hai c©u cuèi. Trong ®ã c©u thø ba cã mét vÞ
trÝ rÊt quan träng trong viÖc triÓn khai tø th¬. B»ng viÖc chØ ra ®¹o lÝ, ra lÏ ph¶i, ë hai
c©u th¬ ®Çu, t¸c gi¶ ®· kh¼ng ®Þnh mét çch tuyÖt ®èi chñ quyÒn l·nh thæ víi mét th¸i ®é
cña mét d©n téc lu«n tr©n träng chÝnh nghÜa. §éc lËp, tù chñ lµ íc m¬, lµ kh¸t väng ngµn
®êi cña nh©n d©n ta ®· ®îc thÓ hiÖn mét çch s©u s¾c, ®Çy trÝ tuÖ. §Õn c©u th¬ thø ba
105
th× m¹ch th¬ ®· chuyÓn. Tõ kh¼ng ®Þnh ch©n lÝ sang luËn téi kÎ thï, nh÷ng kÎ lµm tr¸i víi
®¹o trêi, vi ph¹m ch©n lÝ. Hái (Nh hµ: cí sao?) mµ kh«ng cÇn sù tr¶ lêi, hái lµ ®Ó kh¼ng
®Þnh lÏ tÊt yÕu: chóng bay sÏ thÊy, tù chuèc lÊy b¹i vong. Nh vËy, mét l«gic ®¬n gi¶n mµ
hÕt søc chÆt chÏ ®· ®îc x¸c lËp. Søc m¹nh cña bµi th¬ chÝnh lµ ë ®Êy. Tõ tiÖt nhiªn (râ
rµng, døt kho¸t nh thÕ, kh«ng thÓ kh¸c) cho ®Õn ®Þnh phËn t¹i thiªn th (®Þnh phËn t¹i s¸ch
trêi) vµ cuèi cïng lµ hµnh khan thñ b¹i h (ch¾c ch¾n sÏ nhËn lÊy thÊt b¹i). C¶m høng triÕt
luËn ®· ®îc thÓ hiÖn b»ng mét giäng ®iÖu hµo s¶ng, ®anh thÐp, ®Çy uy lùc.
Bµi th¬ Nam quèc s¬n hµ ra ®êi g¾n liÒn víi sù kiÖn ®¸nh ®uæi giÆc Tèng x©m lîc.
Lêi th¬ thÓ hiÖn ý chÝ, søc m¹nh cña d©n téc, Èn chøa trong nh÷ng c©u ch÷ hïng hån lµ c¶
mét tinh thÇn yªu níc, mét chÝ khÝ anh hïng.
Phß gi¸ vÒ kinh

(Tông gi¸ hoµn kinh s  TrÇn Quang Kh¶i)
I  Gîi ý
1. ThÓ th¬:
Bµi th¬ ®îc viÕt theo thÓ ngò ng«n (n¨m ch÷) tø tuyÖt (bèn c©u) - mét thÓ th¬ ®îc du
nhËp tõ th¬ §êng. VÒ luËt, thÓ th¬ nµy c¬ b¶n gièng th¬ thÊt ng«n tø tuyÖt nhng chØ cã n¨m
ch÷ trong mçi dßng th¬. VÇn ®îc ®Æt ë cuèi çc c©u 2 vµ 4.
2. T¸c gi¶:
TrÇn Quang Kh¶i (1241 - 1294) lµ con trai thø ba cña vua TrÇn Th¸i T«ng. ¤ng lµ vÞ t-
íng v¨n vâ song toµn, tõng cã c«ng rÊt lín trong hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n M«ng
Nguyªn (1281 - 1285; 1287 - 1288), ®îc phong Thîng tíng. Sau chiÕn th¾ng vang déi ë Ch-
¬ng D¬ng, Hµm Tö, gi¶i phãng kinh ®« n¨m 1285, «ng ®i ®ãn Th¸i thîng hoµng TrÇn Th¸nh
T«ng vµ vua TrÇn Nh©n T«ng vÒ kinh. Khi ®ã, «ng ®· tøc c¶nh lµm bµi th¬ nµy.
3. §¹i ý:
Bµi th¬ thÓ hiÖn hµo khÝ chiÕn th¾ng vµ kh¸t väng th¸i b×nh cña d©n téc ta trong thêi
®¹i nhµ TrÇn.
Cã thÓ coi Phß gi¸ vÒ kinh lµ khóc ca kh¶i hoµn cña nh÷ng ngêi chiÕn th¾ng. Hai c©u
®Çu, t¸c gi¶ tãm t¾t rÊt ng¾n gän nh÷ng chiÕn th¾ng oanh liÖt, cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh
cña qu©n d©n ta. Hai c©u sau kh«ng chØ thÓ hiÖn kh¸t väng mµ cßn lµ ®êng lèi chiÕn lîc
106
®Ó b¶o vÖ nÒn ®éc lËp, x©y dùng nÒn th¸i b×nh mu«n thuë.
1. Bµi Phß gi¸ vÒ kinh ®îc viÕt theo thÓ ngò ng«n tø tuyÖt, còng gåm 4 c©u (tø tuyÖt)
nhng mçi c©u chØ cã 5 ch÷ (ngò ng«n) vµ còng hiÖp vÇn víi nhau ë hai dßng 2 vµ 4.
2. Còng nh bµi S«ng nói níc Nam, bµi Phß gi¸ vÒ kinh thiªn vÒ biÓu ý:
- Hai c©u ®Çu nªu rÊt v¾n t¾t chiÕn th¾ng lÉy lõng cña d©n téc trong cuéc chiÕn
tranh chèng qu©n M«ng - Nguyªn x©m lîc.
- Hai c©u sau lµ lêi ®éng viªn x©y dùng, ph¸t triÓn ®Êt níc trong c¶nh th¸i b×nh, ®ång
thêi kh¼ng ®Þnh sù bÒn v÷ng mu«n ®êi cña ®Êt níc.
ý thø nhÊt ®îc tr×nh bµy rÊt ng¾n gän, tËp trung vµo nh÷ng sù kiÖn (cíp gi¸o giÆc,
b¾t qu©n Hå), nh÷ng ®Þa ®iÓm chñ yÕu (Ch¬ng D¬ng, Hµm Tö), ý thø hai còng rÊt c«
®óc, hÇu nh kh«ng béc lé mét s¾c th¸i biÓu c¶m nµo. Nhng "lêi h÷u h¹n mµ ý v« cïng", c©u
th¬ cµng ng¾n, cµng sóc tÝch th× søc biÓu hiÖn l¹i cµng lín. Kh«ng lêi lÏ nµo thuyÕt phôc
h¬n nh÷ng chiÕn c«ng vang déi. Nhµ th¬ kh«ng liÖt kª theo trËt tù tríc - sau, chiÕn th¾ng
Ch¬ng D¬ng cßn nãng hæi ®îc kÓ tríc råi míi ®Õn trËn Hµm Tö çch ®ã hai th¸ng. Tù b¶n
th©n çc sù kiÖn ®· ®ñ søc g©y chÊn ®éng lßng ngêi. Hai c©u tríc ®· cã ý nghÜa nhÊn
m¹nh cho hai c©u sau: niÒm tin s¾t ®¸ vµo sù bÒn v÷ng mu«n ®êi (ngµn thu) cña ®Êt níc.
3. Tuy çch nhau ®Õn hai thÕ kØ nhng hai bµi th¬ S«ng nói níc Nam vµ Phß gi¸ vÒ kinh
cã nhiÒu ®iÓm t¬ng ®ång:
- VÒ néi dung: c¶ hai bµi ®Òu thÓ hiÖn khÝ ph¸ch kiªn cêng, tinh thÇn ®éc lËp tù chñ,
ý chÝ quyÕt t©m chèng giÆc ngo¹i x©m cña d©n téc.
- VÒ h×nh thøc: c¶ hai bµi ®Òu ng¾n gän, sóc tÝch mµ m¹nh mÏ, c« ®óc mµ th©m
trÇm. C¶m xóc hoµ trong ý tëng, ®îc thÓ hiÖn qua ý tëng.
buæi chiÒu
®øng ë phñ thiªn trêng tr«ng ra
(Thiªn Trêng v·n väng  TrÇn Nh©n T«ng)
I - Gîi ý
107
1. ThÓ th¬:
§©y cã thÓ coi lµ mét trong nh÷ng t¸c phÈm tiªu biÓu cho thÓ thÊt ng«n tø tuyÖt luËt §-
êng, tõ néi dung cho ®Õn h×nh thøc thÓ hiÖn.
 Niªm, luËt chÆt chÏ, ®óng quy t¾c.
 Thanh ®iÖu hµi hoµ.
 VÇn iªn gieo ë çc c©u 1, 2, 4.
 C¶m høng chñ ®¹o lµ c¶m høng vÒ c¶nh vËt, thiªn nhiªn.
2. T¸c gi¶:
§iÓm ®Æc biÖt trong bµi th¬ nµy chÝnh lµ t¸c gi¶. TrÇn Nh©n T«ng tõng lµ mét «ng
vua yªu níc, giái viÖc cÇm qu©n song còng kh«ng kÐm phÇn tµi hoa, lÞch l·m. Khi lµm vua,
«ng kh«ng qu¶n nguy hiÓm, trùc tiÕp cïng Th¸i thîng hoµng x«ng ra trËn tiÒn chØ huy qu©n
sÜ chiÕn ®Êu, ®¸nh tan ®¹o qu©n Nguyªn M«ng m¹nh vµ hung h¨ng khÐt tiÕng lóc bÊy
giê.
Bµi th¬ Buæi chiÒu ®øng ë phñ Thiªn Trêng tr«ng ra ®îc lµm khi «ng vÒ th¨m quª cò.
3. §¹i ý:
Bµi th¬ miªu t¶ phong c¶nh mét vïng quª thanh b×nh, yªn ¶. Con ngêi hoµ hîp víi thiªn
nhiªn trong mét c¶nh trÝ nªn th¬ dï h¬i trÇm l¾ng. Qua ®ã ta c¶m nhËn ®îc t×nh yªu, sù g¾n
bã s©u s¾c cña t¸c gi¶ ®èi víi quª h¬ng.

Vua TrÇn Nh©n T«ng lªn ng«i tõ n¨m 1278, tr¶i qua nh÷ng biÕn cè träng ®¹i cña d©n
téc (kh¸ng chiÕn chèng giÆc Nguyªn lÇn thø hai vµ lÇn thø ba) víi mét nh©n çch phi thêng:
võa lµm vua, lµm tíng ®uæi giÆc l¹i võa lµ mét thiÒn s (vÞ tæ thø nhÊt cña dßng thiÒn Tróc
L©m Yªn Tö). ¤ng cßn lµ nhµ v¨n ho¸, nhµ th¬ xuÊt s¾c cña thÕ kØ XIIi. Thiªn Trêng v·n
väng lµ mét trong nh÷ng bµi th¬ tiªu biÓu cña «ng. VÎ ®Ñp yªn b×nh, th¬ méng cña bøc tranh
lµng quª trong bµi th¬ nµy còng lµ nÐt ®Ñp b×nh dÞ cña mét t©m hån g¾n bã m¸u thÞt víi
chèn th«n d·, th¬ thíi tù do tù t¹i.
Th¬ §êng nãi chung lu«n ®ßi hái ®é hµm sóc cao trong çc ph¬ng thøc biÓu ®¹t.
ThÓ tø tuyÖt chøng tá rÊt râ ®iÒu nµy. Thiªn trêng v·n väng ®îc viÕt theo thÓ thÊt
ng«n tø tuyÖt: 4 c©u, mçi c©u 7 ch÷, hiÖp vÇn ë cuèi c©u 1, 2, 4. Mèi t×nh quª th¾m thiÕt
chøa ®ùng trong 28 ch÷ c« ®äng, thÇn t×nh. Ta cã thÓ theo bè côc chung cña mét bµi tø
108
tuyÖt ®Ó n¾m b¾t m¹ch c¶m xóc cña bµi th¬.
Bè côc cña mét bµi tø tuyÖt gåm 4 phÇn, øng víi 4 c©u: khëi (më), thõa (tiÕp c©u khëi
®Ó lµm trän ý th¬), chuyÓn (chuyÓn ho¸, c©u nµy cã chøc n¨ng rÊt quan träng v× nã béc lé
tø th¬), hîp (phèi hîp víi c©u chuyÓn ®Ó kÕt ®äng ý th¬). Nh×n tæng thÓ, c©u khëi + c©u
thõa lµm thµnh mét phÇn, phÇn cßn l¹i lµ c©u chuyÓn + c©u hîp.
§èi víi bµi Thiªn Trêng v·n väng, hai c©u ®Çu gîi ra khung c¶nh chiÒu quª yªn ¶ ®Õn
tÜnh lÆng, m¬ hå b»ng nh÷ng nÐt nh¹t ch×m, biÕn ¶o; hai c©u kÕt mang l¹i c¶m gi¸c Êm
¸p, th«n d·, thæi vµo bøc tranh quª mét søc sèng, mét hån quª.
Ngay tõ nhan ®Ò bµi th¬, chóng ta ®· thÊy kh«ng gian (phñ Thiªn Trêng) vµ thêi gian
(v·n: buæi chiÒu) tr÷ t×nh x¸c ®Þnh. Tõ ®iÓm nh×n (väng) Êy mµ nhµ th¬ göi g¾m t×nh quª
tha thiÕt cña m×nh trong nh÷ng quan s¸t vµ miªu t¶ tinh tÕ:
Tríc xãm sau th«n tùa khãi lång
Bãng chiÒu dêng cã l¹i dêng kh«ng
C©u khëi gîi më ra mét nÒn c¶nh th¬ méng, h×nh vµ s¾c nh¹t mê, xa xa. Gièng nh khãi
phñ (tù yªn) mµ dêng nh kh«ng cã khãi. TÇm nh×n xa cã thÓ dÉn tíi sù mê nhoÌ ®êng viÒn
c¶nh vËt. C©u thõa, b»ng chÝnh vÎ m¬ hå cña ¸nh chiÒu (tÞch d¬ng: s¸ch gi¸o khoa dÞch lµ
bãng chiÒu), ®· gîi më thªm ra h×nh s¾c xóc c¶m cô thÓ. C©u nµy cã h×nh thøc có ph¸p
tØnh lîc. Kho¶ng trèng do sù v¾ng mÆt cña chñ ng÷ (b¶n dÞch nghÜa trong s¸ch gi¸o khoa
chó thÝch lµ c¶nh vËt) t¹o nªn mét hiÖu qu¶ kh«ng ngê. Nã gîi ra mét tr¹ng th¸i hµi hoµ
cña v¹n vËt. TÊt c¶ nh thùc - nh h, nh h÷u h×nh - nh v« h×nh, nh ngng ®äng - nh tan
biÕn,... chØ cã niÒm rung ®éng tríc c¶nh s¾c Êy lµ x¸c ®Þnh. C©u th¬ thø hai víi côm
tõ nöa nh cã nöa nh kh«ng ph¶ng phÊt ý vÞ thiÒn. Nhµ s V¹n H¹nh trong bµi B¶o ®Ö tö
cã c©u:
Th©n nh ®iÖn ¶nh h÷u hoµn v«
(Th©n nh bãng chíp cã råi kh«ng)
Con ngêi trong quan niÖm thiÒn lµ con ngêi siªu nghiÖm, ®øng ngoµi sinh, diÖt, ®au
khæ tõ ®ã mµ ®Ó t©m yªn tÜnh, s¸ng suèt, v÷ng vµng. Bëi v× mäi thø ë ®êi ®Òu huyÔn ¶o,
t©m thÕ thiÒn "v« uý" (kh«ng sî h·i) vît lªn trªn nh÷ng huyÔn ¶o Êy ®Ó ®¹t ®Õn çi tù do tù
t¹i tuyÖt ®èi. Kh«ng ph¶i lµ sù trèn ch¹y khái trÇn thÕ mµ lµ mét th¸i ®é l¹c quan, tin t ëng
®Ó cã thÓ cïng song hµnh víi nh÷ng biÕn dÞch kh«n lêng. Theo ®ã, thêi gian trong t©m
thøc thiÒn lµ bÊt biÕn, lµ sù thøc nhËn çi ®Ñp ngoµi thêi gian sinh diÖt lu©n håi. §Æt côm
tõ B¸n v« b¸n h÷u ( nöa nh cã nöa nh kh«ng) vµo quan niÖm nµy cña nhµ thiÒn ®Ó c¶m
109
nhËn ®îc chiÒu s©u triÕt lÝ trong nh÷ng h×nh ¶nh tëng nh chØ lµ thùc t¶ trong bµi th¬. T¹i
sao kh«ng ph¶i lµ trong bãng chiÒu mµ l¹i lµ bªn bãng chiÒu (tÞch d¬ng biªn)? VÎ ®Ñp yªn ¶
cña lµng quª dêng nh ®îc gîi t¶ trong mét kh¾c ngng tÞch cña thêi gian. S¾c mê cña c¶nh vËt
trong chiÒu ®îc ghi l¹i b»ng mét t©m c¶m vît ra khái sinh diÖt thêng t×nh ®Ó ®¹t ®Õn vÎ
®Ñp h»ng tån, vÜnh cöu. Ph¶i lµ mét tr¹ng th¸i thanh th¶n l¾m, tÜnh t¹i l¾m th× trùc gi¸c
míi nh¹y bÐn ®Ó b¾t ®îc çi tho¸ng chèc mê ¶o Êy. B¶n dÞch th¬ ®¸nh mÊt ch÷ biªn cña
nguyªn t¸c trong c©u th¬ thø 2 nµy (vµ v× thÕ chuyÓn sai ý cña t¸c gi¶, bãng chiÒu trong
c©u nµy kh«ng ph¶i lµ chñ ng÷).
Trªn çi nÒn c¶nh mê nhÑ ®îc ho¹ theo bót ph¸p thuû mÆc ë hai c©u ®Çu, ®Õn hai
c©u th¬ cuèi, çi ªm ¶ thanh b×nh cña ®ång quª ®îc t¸c gi¶ cô thÓ b»ng c¶ h×nh ¶nh vµ thanh
©m:
Môc ®ång s¸o v¼ng tr©u vÒ hÕt
Cß tr¾ng tõng ®«i liÖng xuèng ®ång
C©u th¬ nµy gîi cho ta nhí ®Õn Bµ HuyÖn Thanh Quan sau nµy víi bµi th¬ ChiÒu h«m
nhí nhµ næi tiÕng:
ChiÒu trêi b¶ng l¶ng bãng hoµng h«n
TiÕng èc xa ®a v¼ng trèng dån.
G¸c m¸i ng «ng vÒ viÔn phè
Gâ sõng môc tö l¹i c« th«n.
Nhng chiÒu quª trong th¬ Bµ HuyÖn c« tÞch, buån. ChiÒu quª trong Thiªn Trêng v·n
väng cña TrÇn Nh©n T«ng tÜnh lÆng mµ kh«ng hiu qu¹nh. H×nh ¶nh tr©u vÒ trong tiÕng
s¸o, cß tr¾ng tõng ®«i tõng ®«i mét th¶ çnh xuèng ®ång gîi ra çi Êm ¸p yªn ¶ cña chiÒu quª.
T©m hån thi nh©n ®· hoµ vµo trong h¬ng vÞ th«n d·. C¶nh vËt thiªn nhiªn ®îc miªu t¶
trong sù c¶m nhËn cña mét tÊm lßng quª. C©u th¬ thø ba ®· biÕn çi h ¶o (trong hai c©u
®Çu) thµnh vÎ ®Ñp th¬ méng, ®Ó khÐp l¹i bµi th¬ b»ng h×nh ¶nh cß tr¾ng nhÑ nhµng, hån
quª më ra mªnh mang.
ThÕ lµ bªn c¹nh h×nh ¶nh mét «ng vua víi quyÒn uy tèi cao chóng ta l¹i cã thªm mét
ch©n dung TrÇn Nh©n T«ng - thi nh©n. Trong bµi th¬ nµy, bÖ rång, thÒm son, g¸c tÝa ®·
khuÊt h¼n, chØ thÊy mét con ngêi víi tÊm lßng quª ch©n thËt th¶ hån vµ vÎ ®Ñp cña chiÒu
n¬i th«n d·. Buæi chiÒu ®øng ë phñ Thiªn Trêng tr«ng ra lµ nÐt ®Ñp b×nh dÞ trong ch©n
dung cña mét «ng vua.
110
bµi ca c«n s¬n
(C«n S¬n ca  NguyÔn Tr·i)
I  Gîi ý
1. T¸c gi¶:
N¨m 1427, giÆc Minh sang x©m lîc níc ta. NhiÒu quan ®¹i thÇn (trong ®ã cã NguyÔn
Phi Khanh) bÞ chóng b¾t ®a sang Trung Quèc. NguyÔn Tr·i lµ con cña NguyÔn Phi Khanh,
muèn ®i theo cha ®Ó phông dìng. Nghe lêi cha khuyªn nhñ, NguyÔn Tr·i ®· ë l¹i, gia nhËp
nghÜa qu©n Lam S¬n ®Ó ®Òn nî níc, tr¶ thï nhµ.
Trong ®oµn qu©n cña Lª Lîi, NguyÔn Tr·i trë thµnh mét vÞ qu©n s kiÖt xuÊt. ¤ng cßn
dïng ngßi bót cña m×nh ®Ó lung l¹c ý chÝ chiÕn ®Êu cña kÎ thï. Nh÷ng bøc th cña «ng trong
Qu©n trung tõ mÖnh tËp tõng khiÕn cho V¬ng Th«ng cïng ®¸m qu©n sÜ cña h¾n mÊt tinh
thÇn ®Ó råi cuèi cïng ph¶i quy hµng, chÊm døt mêi n¨m ®« hé níc ta.
Khi ®Êt níc th¸i b×nh th× NguyÔn Tr·i l¹i gÆp ho¹. Víi b¶n tÝnh trung thùc, th¼ng
th¾n, «ng bÞ bän quan l¹i nÞnh thÇn ghen ghÐt. Nh©n çi chÕt cña nhµ vua, chóng ®· ghÐp
«ng vµo téi giÕt vua khiÕn «ng ph¶i chÞu çi chÕt rÊt th¶m khèc vµo n¨m 1442. H¬n hai m¬i
n¨m sau (1464), vua Lª Th¸nh T«ng míi gi¶i oan cho «ng.
2. T¸c phÈm:
Nh÷ng t¸c phÈm v¨n ch¬ng cña NguyÔn Tr·i cßn l¹i víi chóng ta ngµy nay rÊt phong
phó: øc Trai thi tËp, Quèc ©m thi tËp, Qu©n trung tõ mÖnh tËp,... ®Æc biÖt lµ B×nh
Ng« ®¹i ço - mét ¸ng thiªn cæ hïng v¨n, b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp thø hai cña n íc ta (sau
bµi Nam quèc s¬n hµ, t¬ng truyÒn lµ cña LÝ Thêng KiÖt).
Bµi C«n s¬n ca cã thÓ ®îc viÕt trong kho¶ng thêi gian NguyÔn Tr·i ço quan vÒ ë Èn
t¹i C«n S¬n (nay thuéc huyÖn ChÝ Linh - H¶i D¬ng).
§o¹n th¬ trong SGK nµy ®îc trÝch tõ bµi th¬ C«n S¬n ca rót trong tËp Th¬ ch÷ H¸n cña
NguyÔn Tr·i.
Trong ®o¹n trÝch cã hai néi dung cÇn chó ý:
 C¶nh ®Ñp cña C«n S¬n.
 T©m hån, tr¹ng th¸i ung dung, thanh th¶n cña nhµ th¬.
111
Hai néi dung nµy kh«ng t¸ch rêi nhau mµ tr¸i l¹i, ®îc g¾n kÕt hµi hoµ, tinh tÕ. Cø mét
c©u s¸u (c©u lôc) t¶ c¶nh l¹i ®i víi mét c©u t¸m (c©u b¸t) t¶ t×nh. C¶nh rÊt ®çi thanh b×nh,
ªm ¶, bªn c¹nh ®ã cã çi t×nh nhÑ nhµng, th¬ thíi cña mét t©m hån kho¸ng ®¹t, thanh cao.
C¶nh vµ t×nh hoµ quyÖn vµo nhau, cïng t«n nhau lªn: sù trong s¸ng cña c¶nh lµm cho t×nh
thªm mît mµ, t¬i t¾n, bªn c¹nh ®ã t×nh còng lµm cho c¶nh thªm huyÒn bÝ s©u xa.

Bµi th¬ t¶ c¶nh C«n S¬n, mét vïng nói non réng r·i, kho¸ng ®¹t vµ rÊt giµu chÊt th¬, n¬i
NguyÔn Tr·i tõng lui vÒ ë Èn nh÷ng n¨m cuèi ®êi.
Lµ mét nhµ th¬ cæ ®iÓn uyªn b¸c, tõng viÕt rÊt nhiÒu th¬ ch÷ H¸n (C«n S¬n ca còng
lµ mét bµi th¬ ch÷ H¸n) nhng khi t¶ phong c¶nh ®Êt níc, quª h¬ng, NguyÔn Tr·i ®· thÓ hiÖn
mét phong çch th¬ ®Ëm chÊt d©n téc qua çch dïng h×nh ¶nh vµ nhÊt lµ qua phong th¸i cña
mét nhµ nho ®Êt ViÖt.
Bµi th¬ rÊt gi¶n dÞ, dÔ hiÓu, kh«ng hÒ cã mét ®iÓn tÝch, ®iÓn cè nh trong s¸ng t¸c
cña çc t¸c gi¶ ®¬ng thêi. Më ®Çu lµ hai c©u th¬ t¶ suèi:
C«n S¬n suèi ch¶y r× rÇm
Ta nghe nh tiÕng ®µn cÇm bªn tai
§©y lµ câi thùc hay lµ câi m¬? §øng ngoµi cöa rõng, nghe tiÕng suèi ch¶y lµ thùc, ®i
s©u vµo trong, tiÕng suèi hoµ trong tiÕng giã, tiÕng l¸ vi vót nghe nh tiÕng ®µn cÇm th× ®·
lµ m¬. T©m hån nh¹y c¶m cña ngêi nghÖ sÜ ®· b¾t nhÞp ®îc víi cung ®µn huyÒn diÖu cña
thiªn nhiªn ®Ó cïng ng©n nga lªn nh÷ng giai ®iÖu trÇm bæng. §©y kh«ng thuÇn tuý lµ mét
phÐp so s¸nh mµ lµ tiÕng lßng cña nhµ th¬ ®· rung lªn cïng tiÕng ®Êt trêi.
Míi ®äc cã c¶m gi¸c hai c©u th¬ ®îc ph©n chia râ rµng: mét c©u t¶ c¶nh, mét c©u t¶
t×nh nhng thùc ra khã cã thÓ ph©n ®Þnh ®îc ®©u lµ t×nh, ®©u lµ c¶nh n÷a. Khi t©m hån
nhµ th¬ ®· ®ång ®iÖu víi thiªn nhiªn th× t×nh ®· hoµ trong c¶nh cßn c¶nh ®· thÊm ®Ém
chÊt t×nh. T×nh mang ®Õn cho c¶nh bao rung ®éng xao xuyÕn, cßn c¶nh còng khiÕn cho
t×nh trë nªn trong s¸ng v« cïng.
Hai c©u th¬ sau ®îc viÕt gi¶n dÞ ®Õn bÊt ngê:
C«n S¬n cã ®¸ rªu ph¬i,
Ta ngåi trªn ®¸ nh ngåi nÖm ªm.
Trong hai c©u th¬ ®Çu t¸c gi¶ t¶ suèi. Suèi dï sao còng lµ mét ®èi tîng quen thuéc cña
112
th¬ ca. Hai c©u nµy l¹i t¶ ®¸, mét sù vËt cã vÎ trÇn trôi, v« tri v« gi¸c, khã g©y ®îc xóc c¶m.
§éng t¸c cña t¸c gi¶ còng thËt b×nh dÞ, tù nhiªn (ta ngåi trªn ®¸), tùa nh mét b¸c tiÒu phu
®ang nghØ ng¬i sau khi kiÕm cñi mÖt nhäc. Cã kh¸c ch¨ng ®ã lµ mét t¶ng ®¸ rªu ph¬i vµ
c¶m gi¸c cña nhµ th¬ khi ngåi lªn trªn ®ã. Hai ch÷ rªu ph¬i trong b¶n dÞch thËt tµi t×nh, ®·
lµm biÕn ®æi thÇn th¸i cña hßn ®¸ tõ mét sù vËt v« tri v« gi¸c trë thµnh nÖm ªm, mét ®å vËt
quen thuéc, Êm cóng, gîi mét kh«ng khÝ Êm ¸p gia ®×nh.
Hai c©u tiÕp theo t¸c gi¶ t¶ c¶nh rõng th«ng:
Trong ghÒnh th«ng mäc nh nªm,
ChØ cÇn mét phÐp so s¸nh nhá (th«ng mäc nh nªm), b¹n ®äc ®· cã thÓ h×nh dung c¶nh
rõng th«ng víi nh÷ng c©y th«ng mäc dµy ®Æc, chen chóc nhau. C¶nh Êy l¹i khiÕn ta liªn t-
ëng ®Õn tiÕng giã th«ng reo vi vu suèt ®ªm ngµy, hoµ cïng tiÕng suèi ch¶y r× rÇm t¹o nªn
mét b¶n nh¹c k× diÖu. Gi÷a khung c¶nh t¬i t¾n, trong tiÕng nh¹c rõng du d¬ng Êy thÊp
tho¸ng bãng d¸ng cña mét Èn sÜ:
T×m n¬i bãng m¸t ta lªn ta n»m.
Ta ngåi trªn ®¸, ta lªn, ta n»m..., qu¶ lµ mét phong th¸i hÕt søc ung dung, tù t¹i. Nhí
NguyÔn Tr·i khi xa tõng theo Lª Lîi ®i ®¸nh giÆc, ngåi viÕt Th göi V¬ng Th«ng, Th göi Ph-
¬ng ChÝnh..., lÊy ®iÒu h¬n lÏ thiÖt dô ®Þch ra hµng, tõ bá d· t©m x©m lîc, khi kh¸ng
chiÕn kÕt thóc l¹i viÕt Ço b×nh Ng« dËy sãng... ta míi chît nhËn ra r»ng c¶nh m©y trêi non
níc Êy ®©u cã ph¶i ë chèn trÇn ai mµ ®· lµ níc non tiªn c¶nh. NguyÔn Tr·i ®· thµnh tiªn «ng
ngåi trªn t¶ng ®¸ rªu phong vuèt chßm r©u b¹c, hay l÷ng th÷ng ®i t×m mét n¬i bãng m¸t n»m
nghe giã th«ng reo, ®¾m m×nh trong ©m thanh tiÕng suèi.
NÕu chØ cã s¸u c©u th¬ nµy th«i, c¶nh trÝ C«n S¬n còng ®· rÊt ®Ñp víi rõng th«ng vi
vót, tiÕng suèi ch¶y rãc r¸ch ®ªm ngµy, l¹i cã c¶ mét tiªn «ng ®ang thÈn th¬ ng¾m c¶nh hãng
m¸t. Nhng dêng nh b¹n ®äc vÉn thÊy thiªu thiÕu mét çi g×, mét ®êng nÐt, mét ©m thanh
nµo ®ã ®Ó bøc tranh s¬n thuû thªm toµn mÜ. Çi thiªu thiÕu Êy lµ mét d¸ng tróc:
Trong rõng cã bãng tróc r©m
NÕu nh c©y th«ng tîng trng cho chÝ khÝ cña ngêi qu©n tö th× tróc (trong nhãm bèn
loµi c©y mai, lan, cóc, tróc) chÝnh lµ ngêi b¹n tri kØ cña thi nh©n. Th«ng v¬n m×nh ®øng
th¼ng, ®èi ®Çu víi giã t¸p ma sa tîng trng cho tÊm lßng ngay th¼ng, tróc mÒm m¹i thanh tao
tùa nh ngßi bót cña thi nh©n, nh tÊm lßng cña thi nh©n réng më ®ãn nhËn h¬ng s¾c, ©m
thanh cña ®Êt trêi. Bëi vËy nªn ë c©u th¬ trªn (Trong ghÒnh th«ng mäc nh nªm) ta míi chØ
thÊy bãng d¸ng cña mét tiªn «ng th× ®Õn c©u th¬ nµy, thi nh©n ®· xuÊt hiÖn:
113
Díi mµu xanh m¸t ta ng©m th¬ nhµn.
Giäng th¬ ng©n nga, ©m s¾c vót lªn ®Õn ®é cao lng chõng (díi mµu xanh m¸t) råi l¹i
l÷ng lê bu«ng xuèng (ta ng©m th¬ nhµn) nh lµn khãi lam chiÒu v¬ng vÊt trªn nh÷ng cµnh
th«ng, ngän tróc, theo giã lan dÇn xuèng díi thung xa.
D¸ng tróc vµ c©u th¬ ®· hoµn thiÖn bøc tranh C«n S¬n, khiÕn cho nã trë thµnh mét
chèn bång lai tiªn c¶nh thùc thô, nhÊt lµ khi trong ®ã thÊp tho¸ng bãng d¸ng mét thi nh©n.
Ngêi th¬ cã nÐt bót mÒm m¹i thanh tao cña mét cµnh tróc, l¹i tiÒm Èn chÝ khÝ, tÊm lßng
ngay th¼ng cña mét c©y b¸ch, c©y tïng (th«ng), ®· hoµ ®iÖu t©m hån m×nh vµo trong c¶nh
vËt, t¹o nªn mét bøc tranh th¬ bÊt tö.
sau phót chia li

(TrÝch Chinh phô ng©m khóc  §Æng TrÇn C«n)
I  Gîi ý
1. ThÓ th¬:
T¸c phÈm Chinh phô ng©m khóc ®îc diÔn N«m theo thÓ song thÊt lôc b¸t, kh¸ phæ
biÕn trong giai ®o¹n tõ gi÷a thÕ kØ XVIII ®Õn gi÷a thÕ kØ XIX víi çc t¸c gi¶ nh §oµn ThÞ
§iÓm, Phan Huy Ých, NguyÔn Gia ThiÒu, Cao B¸ Nh¹,... ThÓ th¬ nµy ®îc cÊu t¹o nh sau:
 Mét cÆp th¬ 7 ch÷ (song thÊt) ®i kÌm mét cÆp lôc b¸t. Sè c©u trong bµi kh«ng h¹n
chÕ.
 NhÞp trong hai c©u thÊt lµ nhÞp 3/4 (kh¸c víi nhÞp trong th¬ thÊt ng«n § êng luËt lµ
nhÞp 4/3).
 VÇn nhÞp trong c©u lôc b¸t cña thÓ th¬ nµy còng gièng nh vÇn nhÞp trong thÓ lôc b¸t
cña ca dao (vÇn ch©n hoÆc vÇn lng, nhÞp 2/2/2... hoÆc 4/4).
 Ch÷ thø 7 cña c©u thÊt trªn hiÖp vÇn víi ch÷ thø 7 cña c©u thÊt díi.
 Ch÷ thø 7 cña c©u thÊt díi l¹i hiÖp vÇn víi ch÷ thø 6 cña c©u lôc.
 Ch÷ thø 8 cña c©u b¸t l¹i hiÖp vÇn víi ch÷ thø 5 cña c©u thÊt tiÕp theo.
2. T¸c gi¶:
Chinh phô ng©m khóc trong nguyªn t¸c ®îc viÕt b»ng ch÷ H¸n. T¸c gi¶ ch÷ H¸n lµ §Æng
TrÇn C«n, ngêi lµng Nh©n Môc (nay thuéc quËn Thanh Xu©n - Hµ Néi), sèng vµo kho¶ng
114
nöa ®Çu thÕ kØ XVIIi. Thêi k× nµy, chiÕn tranh phong kiÕn x¶y ra liªn miªn khiÕn ®êi
sèng nh©n d©n v« cïng cùc khæ. ViÕt vÒ nçi buån, nçi khæ cña ngêi phô n÷ cã chång ra
trËn, §Æng TrÇn C«n muèn kÝn ®¸o béc lé th¸i ®é ph¶n ®èi chiÕn tranh, tè ço çc thÕ lùc
phong kiÕn v× lîi Ých riªng ®· ®Èy nh©n d©n vµo vßng binh löa.
Sau khi ra ®êi, Chinh phô ng©m khóc ®îc nhiÒu ngêi diÔn N«m ®Ó dÔ lu truyÒn trong
d©n gian. B¶n diÔn N«m (trong ®ã cã ®o¹n trÝch nµy) ®îc coi lµ cña §oµn ThÞ §iÓm, ngêi
lµng Giai Ph¹m, huyÖn V¨n Giang, tØnh Hng Yªn. Tuy nhiªn, l¹i cã ý kiÕn cho r»ng b¶n nµy
lµ cña Phan Huy Ých.
3. §¹i ý:
Chinh phô ng©m khóc lµ khóc ng©m vÒ nçi lßng sÇu th¬ng, nhí nhung cña ngêi phô n÷
cã chång ra trËn.
§o¹n trÝch Sau phót chia li thÓ hiÖn t©m tr¹ng, nçi lßng cña ngêi vî ngay sau cuéc chia
tay, tiÔn chång ®i lÝnh.
4. Chó gi¶i:
Çc ®Þa danh Hµm D¬ng, Tiªu T¬ng trong ®o¹n trÝch ®Òu ®îc sö dông víi ý nghÜa íc
lÖ, lÊy çi cô thÓ ®Ó biÓu hiÖn çi kh«ng x¸c ®Þnh. ViÖc ngêi chång ra trËn ë chiÕn trêng
nµo, ngêi vî kh«ng thÓ biÕt. Mîn çc ®Þa danh Hµm D¬ng, Tiªu T¬ng cña Trung Quèc, t¸c
gi¶ ®· khiÕn cho lêi th¬ thªm gîi c¶m, t©m tr¹ng cña ngêi phô n÷ lóc chia tay chång cµng
thªm xãt xa, da diÕt.

Chinh phô ng©m khóc trong nguyªn t¸c ch÷ H¸n viÕt theo thÓ th¬ kh¸c, ®îc §oµn ThÞ
§iÓm diÔn N«m b»ng thÓ song thÊt lôc b¸t  mét thÓ th¬ do ngêi ViÖt Nam s¸ng t¹o, më
®Çu b»ng hai c©u b¶y ch÷ (song thÊt), tiÕp ®Õn hai c©u 6 - 8 (lôc b¸t), bèn c©u t¹o thµnh
mét khæ, sè lîng khæ th¬ kh«ng h¹n ®Þnh. Ch÷ cuèi c©u 7 tríc vÇn víi ch÷ thø n¨m c©u 7
sau, ®Òu vÇn tr¾c. Ch÷ cuèi c©u 7 sau vÇn víi ch÷ cuèi c©u 6, ®Òu vÇn b»ng. Ch÷ cuèi
c©u 6 vÇn víi ch÷ thø s¸u c©u 8 ®Òu vÇn b»ng. Ch÷ cuèi c©u 8 l¹i vÇn víi ch÷ thø n¨m c©u
7 tríc cña khæ tiÕp theo, còng vÇn b»ng. §o¹n th¬ ®îc trÝch häc còng ®îc b¾t ®Çu b»ng hai
c©u b¶y ch÷ theo quy t¾c trªn.
§o¹n trÝch gåm 12 dßng th¬ (tõ c©u 53 ®Õn c©u 64) trong t¸c phÈm, nãi vÒ t©m tr¹ng
çch xa vêi vîi cña ngêi vî ngay sau phót chia li: Chµng th× ®i câi xa ma giã - ThiÕp th× vÒ
bu«ng cò chiÕu ch¨n. Kh«ng chØ dïng phÐp ®èi (chµng - thiÕp, ®i. vÒ), t¸c gi¶ dïng phÐp
115
lÆp quan hÖ tõ (th×) ë mçi c©u, so s¸nh vµ nhÊn m¹nh ®Õn tuyÖt ®èi ho¸ tÝnh chÊt cña sù
chia biÖt. H¬n n÷a, çc h×nh ¶nh "Tu«n mµu m©y biÕc, tr¶i ngµn nói xanh" nh ®Èy kh«ng
gian réng ra v« tËn: ngêi võa chia çch ®· nh biÖt v« ©m tÝn.
Trong khæ th¬ thø hai, t¸c gi¶ tiÕp tôc sö dông phÐp ®èi ng÷ (chµng - thiÕp, ngo¶nh l¹i.
tr«ng sang), ®¶o ®Þa danh (bÕn Tiªu T¬ng - çch Hµm D¬ng, c©y Hµm D¬ng - çch Tiªu T-
¬ng), ®iÖp tõ,... ®Ó diÔn t¶ nçi sÇu quay qu¾t cña nh©n vËt tr÷ t×nh.
Nçi sÇu nh thÓ nh©n lªn bÊt tËn, trong khæ th¬ thø ba, ®iÖp tõ (cïng) ®îc thÓ hiÖn ë
d¹ng ®ång híng (ch¼ng thÊy). Çi mµu "m©y biÕc", "ngµn nói xanh" võa míi ë trªn tho¾t
b©y giê ®· chØ "thÊy xanh xanh". ThÊy mµ kh«ng thÊy, bëi v× çi mµu s¾c ®îc ®iÖp (vµ
còng lµ l¸y) Êy chØ lµ "nh÷ng mÊy ngµn d©u". Thªm mét lÇn n÷a, kh«ng chØ lÆp tõ, mµ
cßn kÕt hîp lÆp víi ®¶o ng÷: "Ngµn d©u xanh ng¾t mét mµu", c©u th¬ diÔn t¶ ®iÒu
"thÊy" Êy lµ v« väng, vµ cuèi cïng, mét c©u hái tu tõ, hái chÝnh lµ tr¶ lêi vÒ nçi sÇu trµn
ngËp c¶ "lßng chµng" vµ "ý thiÕp".
b¸nh tr«i níc
Hå Xu©n H¬ng
I  Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Hå Xu©n H¬ng ®îc mÖnh danh lµ Bµ chóa th¬ N«m. Bµ lµm rÊt nhiÒu th¬, chñ yÕu
lµ nh÷ng bµi th¬ N«m viÕt theo thÓ thÊt ng«n tø tuyÖt xinh x¾n vµ ®éc ®¸o. Bµ thêng viÕt
vÒ nh÷ng qu¶, c©y, nh÷ng ®å vËt d©n d· nh b¸nh tr«i níc, çi qu¹t, çi giÕng,... nhng ®»ng
sau ®ã lµ tiÕng nãi trµo léng kh«ng kÐm phÇn gay g¾t, m¹nh mÏ, bªnh vùc quyÒn sèng,
quyÒn h¹nh phóc cña ngêi phô n÷ trong x· héi phong kiÕn.
2. §¹i ý:
Miªu t¶ chiÕc b¸nh tr«i níc d©n d· b»ng nh÷ng tõ ng÷ b×nh dÞ, quen thuéc, sö dông
khÐo lÐo çc thµnh ng÷ d©n gian, Hå Xu©n H¬ng ®· thÓ hiÖn tinh thÇn tr©n träng nh÷ng
vÎ ®Ñp, phÈm chÊt trong tr¾ng, son s¾t cña ngêi phô n÷, ®ång thêi cho thÊy sù c¶m th«ng
s©u s¾c ®èi víi th©n phËn ch×m næi cña hä.
3. Chó gi¶i:
Trong bµi th¬ C¶m tëng ®äc "Thiªn gia thi", B¸c viÕt:
Th¬ xa yªu c¶nh thiªn nhiªn ®Ñp
116
M©y, giã, tr¨ng, hoa, tuyÕt, nói, s«ng...
§óng lµ trong "th¬ xa" (ý chØ th¬ ca thêi trung ®¹i) thêng miªu t¶ c¶nh thiªn nhiªn. Tuy
nhiªn, theo quan niÖm cña ®a sè çc nhµ th¬ thêi phong kiÕn, kh«ng ph¶i sù vËt, con vËt nµo
còng xøng ®¸ng ®îc ®a vµo th¬. VÒ con vËt th× chØ cã long, ly, quy, phîng, vÒ c©y cá th×
chØ cã tïng, cóc, tróc, mai lµ nh÷ng loµi ®¸ng ®îc miªu t¶ bëi chóng míi lµ nh÷ng loµi cao
quý, xøng ®¸ng cho viÖc thÓ hiÖn phÈm chÊt thanh cao, ®Ñp ®Ï cña ngêi qu©n tö.
Trong bµi th¬ nµy, Xu©n H¬ng l¹i chän chiÕc b¸nh tr«i níc, mét sù vËt rÊt b×nh thêng,
gi¶n dÞ, mét mãn ¨n d©n d· mµ çc vÞ vua quan, çc anh hïng, thi nh©n thêi bÊy giê khã mµ
biÕt ®îc. ThÕ nhng chÝnh çi b¸nh tr«i gi¶n dÞ Êy l¹i gióp Hå Xu©n H¬ng thÓ hiÖn rÊt tµi
t×nh vÎ ®Ñp bªn ngoµi còng nh tÊm lßng chung thuû, s¾t son cña ngêi phô n÷, ®ång thêi cßn
thÓ hiÖn ®îc th©n phËn long ®ong, ch×m næi cña ®a sè phô n÷ trong x· héi thêi bÊy giê, çi
x· héi mµ gi¸ trÞ còng nh quyÒn lîi cña ngêi phô n÷ hÇu nh kh«ng ®îc coi träng. "NhÊt nam
viÕt h÷u, thËp n÷ viÕt v«" (mét con trai còng lµ cã, mêi con g¸i còng lµ kh«ng), c©u lu
truyÒn cöa miÖng trong çc gia ®×nh phong kiÕn thêi bÊy giê ®· phÇn nµo cho thÊy nçi
khæ mµ ngêi phô n÷ thêi phong kiÕn ph¶i g¸nh chÞu.
1. Bµi B¸nh tr«i níc ®îc s¸ng t¸c theo thÓ thÊt ng«n tø tuyÖt (§êng luËt). Bµi gåm bèn
c©u, mçi c©u b¶y ch÷, ng¾t theo nhÞp 4/3 truyÒn thèng. VÇn ®îc gieo ë cuèi c©u 1, c©u 2
vµ c©u 4.
2. B¸nh tr«i níc lµ mét mãn ¨n quen thuéc cña nh©n d©n ta trong dÞp lÔ tÕt. Tuy nhiªn,
bµi th¬ nµy cã hai ý nghÜa râ rÖt. VÒ nghÜa ®en ®óng lµ Hå Xu©n H¬ng t¶ chiÕc b¸nh
tr«i níc nhng kh«ng ph¶i trong tr¹ng th¸i b×nh thêng mµ t¶ lóc nã ®ang bÞ luéc chÝn, hÕt næi
lªn l¹i ch×m xuèng. MÆc dï vËy, çc chi tiÕt chñ yÕu ®îc miªu t¶ vÉn rÊt x¸c thùc:
 võa tr¾ng l¹i võa trßn: líp bét bao ngoµi vµ h×nh d¹ng chiÕc b¸nh.
 b¶y næi ba ch×m: b¸nh bÞ luéc, hÕt næi lªn l¹i ch×m xuèng.
 r¾n n¸t: tuú sù khÐo lÐo cña ngêi nÆn b¸nh.
 lßng son: nh©n ®êng bªn trong chiÕc b¸nh.
3. Miªu t¶ chiÕc b¸nh tr«i níc khi ®ang bÞ luéc chÝn, Hå Xu©n H¬ng ®· thÓ hiÖn rÊt
tµi t×nh vµ ®éc ®¸o phÈm chÊt vµ th©n phËn cña ngêi phu n÷ trong x· héi cò. Hai ch÷
"Th©n em" lµ mét çch nãi quen thuéc trong ca dao khi muèn nãi ®Õn mét th©n phËn. Hå
117
Xu©n H¬ng mîn çch nãi d©n gian nhng kh«ng ph¶i chØ ®Ó nãi vÒ th©n phËn. §iÒu chñ
yÕu lµ qua th©n phËn "b¶y næi ba ch×m" cña ngêi phô n÷ trong x· héi phong kiÕn, bµ ®·
thÓ hiÖn mét th¸i ®é võa tr©n träng võa ngîi ca. "Th©n em võa tr¾ng l¹i võa trßn" lµ hµm ý
ca ngîi vÎ ®Ñp. Vµ råi, mÆc dï ph¶i chÞu c¶nh "ba ch×m b¶y næi", thËm chÝ r¾n hay n¸t
còng lµ do ai ®ã s¾p ®Æt nhng ®iÒu k× diÖu lµ "em vÉn gi÷ tÊm lßng son". §ã lµ t×nh th-
¬ng, sù th«ng c¶m vµ th¸i ®é kh¼ng ®Þnh, ngîi ca mµ chØ cã nh÷ng ngêi cïng c¶nh phô n÷
nh Hå Xu©n H¬ng míi cã ®îc.
Hå Xu©n H¬ng cßn cã nh÷ng bµi th¬ t¶ c¶nh, t¶ vËt kh¸c nh Çi qu¹t, Qu¶ mÝt,... nhng
trong çc bµi th¬ nµy, bµ ®Òu mîn çc sù vËt ®ã ®Ó cÊt lªn tiÕng nãi bªnh vùc, ngîi ca ngêi
phô n÷. Bµi th¬ B¸nh tr«i níc còng nh vËy, viÖc t¶ chiÕc b¸nh chØ lµ çi cí, nghÜa thø hai
(nghÜa bãng), t¶ ngêi con g¸i, míi quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ cña bµi th¬.
Qua §Ìo ngang

Bµ HuyÖn Thanh Quan
I  Gîi ý
1. ThÓ th¬:
Bµi th¬ nµy ®îc viÕt theo thÓ thÊt ng«n b¸t có. §©y lµ mét trong hai d¹ng c¬ b¶n, phæ
biÕn nhÊt cña th¬ §êng luËt, gåm thÊt ng«n b¸t có (7 ch÷, 8 c©u) vµ thÊt ng«n tø tuyÖt (7
ch÷, 4 c©u). Th¬ thÊt ng«n b¸t có §êng luËt cã nh÷ng quy ®Þnh rÊt chÆt chÏ vÒ bè côc (tæ
chøc c¬ b¶n vÒ néi dung vµ h×nh thøc), luËt (quy ®Þnh vÒ vÇn, thanh trong c¶ bµi, ®èi
gi÷a çc cÆp c©u 3 - 4, 5 - 6), niªm (sù liªn kÕt gi÷a çc c©u 1 - 8, 2 - 3, 4 - 5, 6 - 7). VÝ dô
nh vÒ bè côc, th¬ thÊt ng«n b¸t có luËt §êng chia thµnh 4 phÇn:
* Hai c©u ®Ò (1, 2) 1  Ph¸ ®Ò: më ý cña ®Çu bµi.
2  Thõa ®Ò: tiÕp ý ph¸ ®Ò, chuyÓn vµo th©n bµi
* Hai c©u thùc (3, 4)  Gi¶i thÝch râ ý cña ®Çu bµi
* Hai c©u luËn (5, 6)  Ph¸t triÓn réng ý cña ®Çu bµi
* Hai c©u kÕt (7, 8)  KÕt thóc ý cña ®Çu bµi.
2. T¸c gi¶:
Gièng nh Bµ chóa th¬ N«m Hå Xu©n H¬ng, Bµ HuyÖn Thanh Quan lµ mét trong sè Ýt
n÷ sÜ tµi danh cña thêi ®¹i phong kiÕn. Tuy nhiªn, th¬ Hå Xu©n H¬ng vµ th¬ Bµ HuyÖn
118
Thanh Quan kh¸c nhau rÊt nhiÒu. Th¬ Xu©n H¬ng b×nh dÞ mµ s¾c s¶o, bµ thêng t×m çch
ph¸ vì nh÷ng nÐt chuÈn mùc, ®Æc trng cña th¬ ca phong kiÕn, d¸m chäc giËn c¶ nh÷ng vÞ
"chÝnh nh©n qu©n tö", qua ®ã ®Ò cao, b¶o vÖ vÎ ®Ñp còng nh quyÒn sèng, quyÒn h¹nh
phóc cña ngêi phô n÷. Ngîc l¹i, th¬ Bµ HuyÖn Thanh Quan thêng ph¸t triÓn theo híng chuÈn
mùc, ngay ng¾n. Søc m¹nh cña th¬ Xu©n H¬ng lµ ë kh¶ n¨ng liªn tëng réng r·i, phong phó tõ
nh÷ng sù vËt b×nh thêng ®Õn nh÷ng yÕu tè cao quý (vÝ dô nh vÎ ®Ñp cña ngêi phô n÷).
Ngîc l¹i, vÎ ®Ñp trong th¬ Bµ HuyÖn Thanh Quan lµ vÎ ®Ñp tinh tÕ cña mét t©m hån th¬
giµu nh¹y c¶m, nh÷ng h×nh ¶nh nh t¹c, vÏ, ch¹m, kh¾c lµm næi bËt mét c¶nh trÝ thiªn nhiªn
trong çi nh×n chan chøa yªu th¬ng cña t¸c gi¶ ®èi víi quª h¬ng ®Êt níc.
3. §¹i ý:
Bµi th¬ miªu t¶ vÎ ®Ñp hoang s¬ cña §Ìo Ngang thuë tríc ®ång thêi thÓ hiÖn mét çch
kÝn ®¸o nçi c« ®¬n, niÒm nhí níc th¬ng nhµ cña t¸c gi¶.
4. Chó gi¶i:
Trong bµi B¹n ®Õn ch¬i nhµ, NguyÔn KhuyÕn còng viÕt ta víi ta:
B¹n ®Õn ch¬i ®©y, ta víi ta
Cïng lµ ta víi ta nhng nghÜa l¹i kh«ng gièng nhau. Ta víi ta trong th¬ NguyÔn KhuyÕn
chØ hai ngêi (chñ nhµ vµ kh¸ch), cßn ta víi ta trong bµi th¬ nµy th× chØ cã mét nhµ th¬
®ang ®èi diÖn víi chÝnh m×nh. NguyÔn KhuyÕn vui víi b¹n trong c¶nh nghÌo, cßn Bµ
HuyÖn Thanh Quan ®èi diÖn víi non xanh níc biÕc mµ lßng qu¹nh quÏ, hoang v¾ng. Bëi thÕ
nªn bµi th¬ bÒ ngoµi lµ t¶ c¶nh nhng thùc chÊt l¹i lµ t¶ t×nh.

Th¬ N«m §êng luËt trong v¨n häc ViÖt Nam ®¹t ®Õn mét tr×nh ®é ®iªu luyÖn víi
nh÷ng bµi th¬ næi tiÕng cña hai n÷ sÜ tµi hoa Hå Xu©n H¬ng vµ Bµ HuyÖn Thanh Quan.
Mçi ngêi, b»ng nh÷ng nÐt rÊt riªng, ®· in ®Ëm dÊu Ên cña m×nh trong lßng ngêi ®äc. Bªn
c¹nh çi m¹nh mÏ, s¾c s¶o, ®Çy ç tÝnh cña n÷ sÜ hä Hå lµ Bµ HuyÖn Thanh Quan víi
nh÷ng ®iÖu buån trang nh·, nhÑ nhµng, man m¸c mµ da diÕt thÊm s©u. Víi mét sè lîng Ýt ái
çc t¸c phÈm nhng th¬ cña Bµ HuyÖn l¾ng s©u, cã søc ¸m ¶nh, day døt t©m can con ngêi.
Cïng víi ChiÒu h«m nhí nhµ, Th¨ng Long thµnh hoµi cæ, bµi th¬ Qua §Ìo Ngang xøng ®¸ng
®îc xem nh mét t¸c phÈm cæ ®iÓn cña v¨n häc níc nhµ.
Kh«ng gian chiÒu thêng gîi buån gîi nhí. ChiÒu trong ca dao còng thêng trë ®i trë l¹i víi
vÎ buån, nã ®ång ®iÖu vµ bëi thÕ dÔ ®Ó ngêi ta gi·i bµy t©m sù, thæ lé t©m t:
119
- ChiÒu chiÒu ra ®øng ngâ sau
Tr«ng vÒ quª mÑ ruét ®au chÝn chiÒu.
- ChiÒu chiÒu l¹i nhí chiÒu chiÒu
Nhí c« yÕm ®á d¶i ®iÒu th¾t lng
- ChiÒu chiÒu ra ®øng bê ao
Tr«ng ç, ç léi, tr«ng sao, sao mê.
Th«i HiÖu, nhµ th¬ Trung Quèc còng ®· tõng buån nhí quª h¬ng trong mét chiÒu s«ng
níc mÞt mê s¬ng khãi:
Quª h¬ng khuÊt bãng hoµng h«n
Trªn s«ng khãi sãng cho buån lßng ai
Qua §Ìo Ngang cã c¶nh cã t×nh, c¶nh chiÒu tµ hoang v¾ng vµ mét nçi buån thÇm
lÆng, c« ®¬n. Bµ HuyÖn Thanh Quan dêng nh rÊt cã duyªn víi nh÷ng c¶nh chiÒu:
 Lèi xa xe ngùa hån thu th¶o
NÒn cò l©u ®µi bãng tÞch d¬ng
 ChiÒu trêi b¶ng l¶ng bãng hoµng h«n
TiÕng èc xa ®a v¼ng trèng ®ån
Vµ trong bµi th¬ nµy lµ mét chiÒu qua §Ìo Ngang. Hai c©u ®Ò më ra c¶nh chiÒu n¬i
®Ìo cao heo hót, hoang s¬:
Bíc tíi §Ìo Ngang, bãng xÕ tµ,
Cá c©y chen l¸, ®¸ chen hoa.
Dõng ch©n trªn ®Ìo khi bãng chiÒu ®· xÕ, c¶nh tîng c©y cá um tïm gîi mét c¶m gi¸c
ngao ng¸n, çi buån ®· b¾t ®Çu x©m lÊn vµo hån. §iÖp tõ ë c©u thø hai cùc t¶ ®îc çi
hoang d¹i, rËm r¹p cho¸n ngîp kh«ng gian trong mét çi nh×n gÇn. TiÕp ®Õn, hai c©u thùc,
víi çi nh×n ë tÇm xa, tõ bªn trªn mµ quan s¸t, khung c¶nh chît khiÕn ta b©ng khu©ng, nao
nao buån:
Lom khom díi nói, tiÒu vµi chó,
L¸c ®¸c bªn s«ng, chî mÊy nhµ.
Bµi th¬ ®îc viÕt theo thÓ thÊt ng«n b¸t có §êng luËt. Khu«n mÉu cña thÓ th¬ nµy ®ßi
120
hái hai liªn gi÷a (hai c©u liÒn nhau) ph¶i ®èi: c©u 3 ®èi víi c©u 4, c©u 5 ®èi víi c©u 6.
Chóng ta thÊy mét cÆp ®èi ë hai c©u thùc: Lom khom / L¸c ®¸c, díi nói / bªn s«ng, tiÒu vµi
chó / chî mÊy nhµ. N»m trong sù c©n ®èi Êy, hai tõ vµi vµ mÊy gîi vÎ tha v¾ng, heo hót,
buån tÎ. Hai c©u luËn tiÕp theo t¸c gi¶ hÐ lé nh÷ng nçi niÒm:
Nhí níc ®au lßng, con quèc quèc,
TiÕng chim quèc quèc v¼ng kªu nghe sao mµ da diÕt, kh¾c kho¶i buån th¬ng. ChuyÖn
xa kÓ r»ng vua níc Thôc sau khi nhêng ng«i cho vÞ tÓ tíng cã tµi trÞ thuû, lªn Èn c t¹i nói
T©y S¬n råi qua ®êi, hån biÕn thµnh chim ®ç quyªn (chim quèc quèc), vµo c÷ th¸ng hai cho
tíi cuèi xu©n ®Çu hÌ thêng cÊt tiÕng kªu nghe ai o¸n, nh tiÕng gäi hån níc cò. Hai c©u th¬
nµy ®èi rÊt chØnh: Nhí níc / Th¬ng nhµ, ®aulßng / mái miÖng, con quèc quèc / çi gia gia
(theo nghÜa tõ H¸n ViÖt th× quèc = níc, gia = nhµ, t¸c gi¶ kÝn ®¸o béc lé t©m sù). §Ìo
Ngang vèn lµ ranh giíi gi÷a §µng Trong vµ §µng Ngoµi. Bµ HuyÖn sinh vµo thêi NguyÔn,
chång bµ lµm quan thêi NguyÔn nhng vèn gèc ngêi Th¨ng Long B¾c Hµ nªn lu luyÕn triÒu
xa (nhµ Lª) còng lµ ®iÒu dÔ hiÓu. Çc tõ l¸y ë hai liªn gi÷a giµu søc gîi h×nh, gîi thanh vµ
t¹o ©m hëng (lom khom, l¸c ®¸c, quèc quèc, gia gia). Hai c©u kÕt:
Dõng ch©n ®øng l¹i, trêi, non, níc,
Mét m¶nh t×nh riªng, ta víi ta.
T¶ c¶nh ngô t×nh lµ thñ ph¸p hay ®îc sö dông trong th¬ cæ. Bµi th¬ nµy còng ®· cho ta
thÊy mét nghÖ thuËt t¶ c¶nh ngô t×nh ®Æc s¾c, ®iªu luyÖn. C¶nh gîi buån (bãng xÕ tµ,
tiÒu vµi chó, chî mÊy nhµ,...), cã ©m thanh nhng chØ cµng thªm hoang v¾ng, kh¾c kho¶i,
lßng ngêi l¹i b©ng khu©ng hoµi niÖm...t×nh vµ c¶nh ®an quyÖn vµo nhau trong mét ®iÖu
buån hoang v¾ng, c« ®¬n. Nhng ph¶i ®Õn nh÷ng c©u kÕt çi buån xuyªn suèt bµi th¬ míi
bËt ra thµnh nh÷ng tiÕng c¶m th¸n, mang nÆng nçi u hoµi kh«ng cã ai chia sÎ. Mét m¶nh
t×nh mong manh, riªng chiÕc gi÷a c¶nh trêi, non, níc bao la cµng khiÕn ngêi ta c¶m nhËn
s©u s¾c çi c« ®éc hiÖn h÷u, thÊm thÝa ®Õn tËn x¬ng tuû. NhÞp ®iÖu miªn man nh chÝnh
nçi buån nhí miªn man ®Õn ®©y chît ngng ®äng, ng¾t nhÞp 4/1/1/1 ë cuèi c©u thø 7 tùa nh
mét tho¸ng bån chån dõng ch©n.
TA víi TA, m×nh l¹i ®èi diÖn víi chÝnh m×nh, xóc c¶m buån ®Õn ®©y ®· mang mét
chiÒu s©u míi. Trong chiÒu muén, gi÷a kh«ng gian mªnh m«ng, chØ m×nh ta hiÓu ta, c¶nh
cã buån song kh«ng thÓ sÎ chia ®îc nçi niÒm, c« ®¬n l¹i cµng c« ®¬n, mét s¾c th¸i c« ®¬n
mang ®Ëm phong vÞ cæ ®iÓn.
VÎ ®Ñp cña Qua §Ìo Ngang lµ nÐt buån trang nh· to¸t lªn tõ c¶nh s¾c thiªn nhiªn vµ cña
121
chÝnh t©m hån con ngêi. Nh÷ng c¶m xóc ®Ñp ®Ï mµ chóng ta ®îc thëng thøc chØ cã thÓ
®îc n¶y sinh tõ mét t©m hån tao nh· víi mét t×nh yªu quª h¬ng ®Êt níc nÆng s©u.
b¹n ®Õn ch¬i nhµ

(NguyÔn KhuyÕn)
I  Gîi ý
1. T¸c gi¶:
NguyÔn KhuyÕn (1835-1909) tªn thËt lµ NguyÔn Th¾ng. Së dÜ gäi «ng lµ Tam nguyªn
Yªn §æ bëi «ng quª ë x· Yªn §æ (B×nh Lôc - Hµ Nam) vµ thi ®ç (®o¹t gi¶i nguyªn, tøc ®ç
®Çu) c¶ ba k× (thi H¬ng, thi Héi, thi §×nh). ¤ng ra lµm quan víi triÒu NguyÔn kho¶ng 10
n¨m, nhng ®Õn khi thùc d©n Ph¸p ®¸nh chiÕm B¾c Bé, «ng lui vÒ ë Èn t¹i quª nhµ. MÆc dï
thùc d©n Ph¸p vµ bän tay sai muèn mêi «ng ra tiÕp tôc lµm quan nhng «ng kiªn quyÕt chèi
tõ.
NguyÔn KhuyÕn lµ t¸c gi¶ cña chïm th¬ thu næi tiÕng: Thu ®iÕu (c©u ç mïa thu), Thu
vÞnh (vÞnh mïa thu) vµ Thu Èm (uèng rîu mïa thu). Ngoµi ra, «ng cßn lµm nhiÒu bµi th¬
kh¸c vÒ c¶nh trÝ vµ con ngêi n¬i th«n d·.
ë x· An §æ (nay lµ x· Trung L¬ng), B×nh Lôc, Hµ Nam, ng«i nhµ cña NguyÔn KhuyÕn
khi xa ®îc lu gi÷, b¶o vÖ thµnh §Òn thê NguyÔn KhuyÕn. Ao níc vÉn cßn (dï ®· bÞ thu hÑp
®i nhiÒu), bªn bê ao vÉn cßn ngâ tróc quanh co, h»ng ngµy ®ãn nhiÒu du kh¸ch ®Õn th¨m.
2. §¹i ý:
B»ng giäng th¬ hãm hØnh, t¸c gi¶ ®Ò cao, ca ngîi nh÷ng t×nh c¶m ch©n thµnh, th¾m
thiÕt, vît lªn trªn nh÷ng khã kh¨n vËt chÊt tÇm thêng.
3. Chó gi¶i:
(Xem thªm phÇn chó gi¶i vÒ côm tõ "ta víi ta" trong bµi Qua §Ìo Ngang).
Tuy ®· tõng lµm quan nhng khi vÒ ë Èn NguyÔn KhuyÕn sèng rÊt thanh b¹ch (nÕu
kh«ng nãi lµ nghÌo tóng). Trong bµi tuy «ng cã nãi ®Õn ç (kh«ng cã chµi), ®Õn gµ (kh«ng
®uæi ®îc), ®Õn çc lo¹i rau cá kh¸c (c¶i, cµ, bÇu, míp,...) nhng thùc ra ®ã chØ lµ çch nãi
vui theo kiÓu "lÊy çi nghÌo lµm sang".
122
1. Bµi th¬ B¹n ®Õn ch¬i nhµ thuéc thÓ th¬ §êng luËt thÊt ng«n b¸t có. C¨n cø vµo sè
c©u (8 c©u) sè tiÕng cña mçi c©u (7 tiÕng), vµo sù gieo vÇn (vÇn ch©n, c©u thø 1, 2, 4, 6,
8), vµo tÝnh chÊt ®èi (c©u 3 víi 4, c©u 5 víi 6).
2. Bµi th¬ lËp ý b»ng çch dùng lªn t×nh huèng kh«ng cã g× ®Ó tiÕp b¹n, nhng vÉn thÓ
hiÖn ®îc t×nh b¹n ®Ëm ®µ th¾m thiÕt.
a) Theo néi dung cña c©u thø nhÊt, rÊt l©u råi ngêi b¹n míi ®Õn ch¬i. NguyÔn KhuyÕn
ph¶i tiÕp ®·i b¹n thËt chu ®¸o.
b) Nhng s¸u c©u th¬ tiÕp theo cho thÊy hoµn c¶nh kh¸ ®Æc biÖt. Muèn ra chî ®Ó mua
®ñ thùc phÈm th× chî xa, l¹i kh«ng cã ngêi ®Ó sai b¶o (trÎ thêi ®i v¾ng). Muèn b¾t ç trong
ao th× ao võa s©u, níc võa lín (®Çy). Muèn b¾t gµ th× vên réng, rµo l¹i tha. Kh«ng cã thùc
phÈm thÞt ç, muèn dïng rau ®Ëu cña vên nhµ th× l¹i toµn nh÷ng thø cha thÓ ¨n ®îc. Cho
®Õn miÕng trÇu, vËt dÔ kiÕm vµ phæ biÕn nhÊt l¹i còng kh«ng cã s½n.
T¹o ra mét t×nh huèng ®Æc biÖt nh thÕ lµ ®Ó t¹o ra sù ®ïa vui: Cã s½n mäi thø nhng
ho¸ ra l¹i kh«ng cã thø g×. VËt chÊt muèn ®Çy ®ñ nhÊt nhng l¹i cø gi¶m ®i, ®Õn chç kh«ng
cßn mét chót g× hÕt. V× vËy tiÕp b¹n chØ cßn cã mçi çi t×nh. T¹o ra t×nh huèng nh vËy,
võa ®ïa vui, võa nãi lªn sù mong íc tiÕp ®·i chu ®¸o c¶ vËt chÊt lÉn tinh thÇn, l¹i võa nhÊn
m¹nh ®îc çi t×nh. ChØ mét sù ch©n t×nh cã thÓ ®ñ bï ®¾p nh÷ng thiÕu hôt vËt chÊt.
c) C©u th¬ thø 8 vµ côm tõ ta víi ta nãi lªn kh«ng cÇn ph¶i vËt chÊt ®Çy ®ñ nh ý, mµ
chØ cèt çi t×nh còng ®ñ lµm cho t×nh b¹n th¾m thiÕt. Quý nhau lµ quý ë çi t×nh ¨n ë, ®èi
xö víi nhau. ChØ nh÷ng ngêi b¹n t©m ®Çu ý hîp, th«ng c¶m, gÆp nhau ®· ®ñ vui. Cã ®ñ
vËt chÊt t¬ng xøng víi t×nh c¶m lµ tèt nhÊt, nhng nÕu kh«ng th× còng ch¼ng v× thÕ mµ
kÐm vui.
d) Trong bµi B¹n ®Õn ch¬i nhµ, sau c©u chµo hái, t¸c gi¶ ®· nghÜ ngay ®Õn viÖc lo
vËt chÊt ®Ó tiÕp b¹n cho t¬ng xøng víi t×nh c¶m cña hai ngêi. §iÒu ®ã chøng tá nhµ th¬ rÊt
quan t©m ®Õn b¹n vµ muèn tiÕp b¹n chu ®¸o nhÊt. §iÒu ®ã còng thÓ hiÖn sù coi träng vµ
quý mÕn b¹n cña nhµ th¬.
xa ng¾m th¸c nói l

(Väng L s¬n béc bè  LÝ B¹ch)
I  Gîi ý
123
1. LÝ B¹ch vµ th¬ §êng:
Thêi §êng (kÐo dµi kho¶ng ba thÕ kØ, tõ VIIXIX) lµ mét hiÖn tîng thi ca ®Æc biÖt.
Hµng v¹n bµi th¬ xøng ®¸ng ®îc lu danh cña h¬n hai ngh×n nhµ th¬, trong ®ã næi bËt lªn lµ
nh÷ng ®Ønh cao: LÝ B¹ch, §ç Phñ, B¹ch C DÞ, M¹nh H¹o Nhiªn, V¬ng Duy, TrÇn Tö
Ngang,... Nh÷ng gi¸ trÞ vÒ néi dung vµ nghÖ thuËt cña th¬ §êng ®Òu ®¹t tíi ®Ønh cao,
nh÷ng nguyªn t¾c, thñ ph¸p nghÖ thuËt cña th¬ §êng trë thµnh chuÈn mùc cña th¬ ca ®êi
sau, ®ång thêi ¶nh hëng m¹nh mÏ tíi th¬ ca nhiÒu níc kh¸c trong vïng (trong ®ã cã ViÖt
Nam).
Trong bÇu trêi sao rùc rì Êy cã hai ng«i sao s¸ng nhÊt, mét ng«i ®îc gäi lµ "Thi tiªn"
(chØ Lý B¹ch) cßn ng«i kia ®îc gäi lµ "Thi th¸nh" (chØ §ç Phñ).
LÝ B¹ch (701-762), tù Th¸i B¹ch, hiÖu lµ Thanh Liªn c sÜ, tõ nhá ®· xa gia ®×nh ®Ó
®i du lÞch. LÝ B¹ch tõng cã kh¸t väng cøu ®êi gióp d©n song çc triÒu ®¹i phong kiÕn thêi
bÊy giê kh«ng thÓ dung n¹p næi «ng  con ngêi cã kh¸t väng lín lao vµ t©m hån phãng
kho¸ng. ThÊt väng, LÝ B¹ch chän con ®êng phiªu b¹t, hoµ m×nh vµo m©y trêi s«ng níc. ¤ng
lµm nhiÒu th¬ vÒ chiÕn tranh, t×nh yªu, t×nh b¹n nhng næi bËt lµ nh÷ng bµi th¬ ca ngîi
phong c¶nh thiªn nhiªn. ¤ng ®îc coi lµ ngêi tiªu biÓu cho trêng ph¸i th¬ ca l·ng m¹n cña th¬ §-
êng.
2. §¹i ý:
Víi nh÷ng h×nh ¶nh tr¸ng lÖ, huyÒn ¶o ®îc t¹o nªn bëi tÇm quan s¸t vµ trÝ tëng tîng phi
thêng, t¸c gi¶ ®· miªu t¶ sinh ®éng vÎ ®Ñp cña th¸c nói L, qua ®ã thÓ hiÖn t×nh yªu thiªn
nhiªn s©u s¾c, tÝnh çch m¹nh mÏ, phãng kho¸ng.
3. Chó gi¶i:
Trong c©u hai cña nguyªn t¸c: "Dao khan béc bè qu¶i tiÒn xuyªn", ch÷ "qu¶i" cã nghÜa
lµ "treo". Tr«ng xa thÊy th¸c níc (nh d¶i lôa b¹ch khæng lå) ®ang treo tríc mÆt. H×nh ¶nh th¬
thËt k× vÜ, thÓ hiÖn mét trÝ tëng tîng siªu phµm. C©u th¬ dÞch "Xa tr«ng dßng th¸c tríc
s«ng nµy" ®· kh«ng thÓ hiÖn ®îc h×nh ¶nh nµy.

Väng L s¬n béc bè lµ bµi th¬ thÊt ng«n tø tuyÖt, trong LÝ Th¸i B¹ch tËp. §©y lµ bµi thø
hai trong tËp th¬ hai bµi LÝ B¹ch lµm lóc cuèi ®êi khi «ng trë l¹i víi cuéc sèng tù do ngao du,
thëng ngo¹n phong c¶nh (tríc ®ã, LÝ L©n, ngêi mµ «ng phß t¸, bÞ dÑp nªn «ng bÞ ®µy ®i D¹
Lang, gi÷a ®êng th× ®îc tha, l¹i trë vÒ Giang T©y). Bµi th¬ nµy ngîi ca c¶nh s¾c thiªn nhiªn
124
hïng vÜ, tr¸ng lÖ, béc lé mét t×nh yªu lín ®èi víi thiªn nhiªn cña t¸c gi¶.
H¬ng L« lµ mét ngän nói cao ë phÝa t©y b¾c d·y L S¬n (mét th¾ng c¶nh næi tiÕng ë
phÝa nam thµnh phè Cöu Giang, tØnh Giang T©y, Trung Quèc) m©y tr¾ng thêng bao phñ
trªn ®Ønh xa tr«ng nh mét l h¬ng (lß h¬ng; l« nghÜa lµ lß) ®ang to¶ khãi (lß ®èt trÇm h¬ng)
nªn míi cã tªn nh vËy. §ã lµ h×nh ¶nh ®· phæ biÕn trong c¶m nhËn cña nhiÒu ngêi. Nhng
®Õn Väng L S¬n béc bè cña LÝ B¹ch, chóng ta l¹i b¾t gÆp mét c¶nh tîng mang s¾c vÎ míi.
Nh nhan ®Ò cña bµi th¬ (Xa ng¾m th¸c nói L), h×nh ¶nh th¸c nói ®îc nh×n tõ tÇm xa:
N¾ng räi H¬ng L« khãi tÝa bay
Ngay ë c©u th¬ ®Çu tiªn, t¸c gi¶ ®· ho¹ nªn h×nh ¶nh nói H¬ng L« thËt mÜ lÖ. Trong
¸nh n¾ng mÆt trêi chiÕu räi, m©y khãi chuyÓn thµnh mµu tÝa, khãi h¬ng huyÒn ¶o, kh¸c
thêng (cã ngêi dÞch lµ m©y tÝm). C©u thø nhÊt, víi h×nh ¶nh nói L, nh mét thñ ph¸p dùng
nÒn cho bøc tranh phong c¶nh. Trªn çi nÒn Êy, ë c©u th¬ tiÕp theo, h×nh ¶nh th¸c níc míi
thËt næi bËt, sèng ®éng:
Xa tr«ng dßng th¸c tríc s«ng nµy
Xa tr«ng chø kh«ng ph¶i nh×n ng¾m ë kho¶ng çch gÇn. Ph¶i lµ tõ xa th×, trong çi
nh×n, míi thu nhá ®îc h×nh ¶nh th¸p níc ®Ó h×nh dung nã trong toµn c¶nh. VÒ ®iÒu nµy,
T« §«ng Pha khi ®Õn th¨m nói L S¬n còng tõng cã hai c©u th¬ næi tiÕng:
BÊt thøc L S¬n ch©n diÖn môc,
ChØ duyªn th©n t¹i thö s¬n trung.
(Kh«ng biÕt ®îc diÖn m¹o thËt cña L S¬n
ChØ v× th©n ®ang ë trong nói Êy)
B¶n dÞch th¬ dÞch kh«ng s¸t c©u thø hai. Nguyªn t¸c lµ: Dao khan béc bè qu¶i tiÒn
xuyªn (nghÜa lµ: Nh×n xa thÊy dßng th¸c nh treo trªn dßng s«ng phÝa tríc). Ch÷ qu¶i thËt
thÇn t×nh, b¶n dÞch th¬ lµm mÊt ch÷ nµy. Th¸c níc cao tr«ng xa nh treo tríc dßng s«ng, tùa
nh mét d¶i lôa khæng lå (béc bè: th¸c níc trªn nói ch¶y xuèng, nh×n xa nh mét tÊm v¶i treo däc
bu«ng rñ xuèng). Tríc m¾t ta hiÖn ra mét c¶nh tîng thiªn nhiªn k× vÜ, phi thêng. H×nh ¶nh
dßng th¸c trªn nÒn c¶nh (®· ®îc t¹o ra ë c©u 1) nh mét bøc ¶nh mµ ë ®ã nhµ nghÖ sÜ ®·
lµm c¶nh vËt tÜnh l¹i trong chíp nho¸ng, lÊy tÜnh mµ t¶ ®éng.
§Õn c©u th¬ thø ba, h×nh ¶nh dßng th¸c tho¾t chuyÓn sang tr¹ng th¸i ®éng:
Níc bay th¼ng xuèng ba ngh×n thíc
125
H×nh ¶nh th¸c níc ch¶y nh bay ®æ th¼ng xuèng t¹o c¶m gi¸c m¹nh. Kh«ng thÓ chØ
®øng ë xa mµ nh×n thÊy ®îc søc ch¶y, dßng ch¶y nh vËy. Cã lÏ tõ mét ®iÓm nh×n gÇn h¬n
(c©u trªn) vµ nh×n lªn th× míi thÊy tõ trªn cao vßi väi th¸c níc Ëp xuèng nh cho¸n lÊp c¶ çi
nh×n. §é cao cña nói ®îc gîi t¶ b»ng chÝnh søc ®æ cña dßng th¸c nµy. §Ó thÊy nói nh lß h-
¬ng th× ¾t lµ ph¶i nh×n tõ xa, nhng ®Ó c¶m thÊy çi cao väi cña nã ch¾c sÏ ph¶i ®øng gÇn
mµ ngíc lªn. Cã thÓ thÊy, ®Õn c©u th¬ nµy, th¸c níc ®· hiÖn ra qua trùc gi¸c c¶m nhËn chø
kh«ng cßn thuÇn tuý nh×n  t¶. Tõ phi (bay) trong c©u nµy khiÕn khung c¶nh hïng vÜ, Ên t-
îng m¹nh mµ kh«ng thiÕu sù bay bæng. §Ó ë c©u th¬ cuèi hån th¬ chît cÊt çnh mét Èn dô
l·ng m¹n:
Tëng d¶i Ng©n Hµ tuét khái m©y
Lèi nãi khoa tr¬ng l¹i diÔn t¶ ®îc mét çch ch©n thùc tr¹ng th¸i c¶m nhËn vÒ çi k× vÜ,
phi thêng. Ch¼ng cã h×nh ¶nh nµo diÔn ®¹t h¬n ®îc n÷a çi søc m¹nh nªn th¬, nh thùc mµ
qu¸ ®çi l¹ thêng cña th¸c níc trong çi nh×n cña thi sÜ nh d¶i Ng©n Hµ r¬i xuèng tõ chÝn
tÇng m©y nµy.
LÝ B¹ch tõng ®îc mÖnh danh lµ Thi tiªn (tiªn th¬). Th¬ «ng thÓ hiÖn mét t©m hån lu«n
v¬n tíi tù do, phãng kho¸ng. H×nh ¶nh trong th¬ «ng thêng t¬i s¸ng, bay bæng diÖu k× béc lé
mét t×nh yªu quª h¬ng ®Êt níc thiÕt tha. Qua bµi th¬ Xa ng¾m th¸c nói L ta phÇn nµo thÊy
®îc ®iÒu ®ã. T« §«ng Pha qu¶ lµ ®· kh«ng qu¸ lêi khi viÕt:
§Õ khiÓn Ng©n Hµ nhÊt ph¸i thuú,
Cæ lai duy h÷u trÝch tiªn tõ.
(NghÜa lµ: Trêi khiÕn Ng©n Hµ sa xuèng ®Êt; Nhng xa nay chØ cã bµi th¬ cña trÝch
tiªn LÝ B¹ch mµ th«i).
C¶m nghÜ trong ®ªm thanh tÜnh

(TÜnh d¹ tø  LÝ B¹ch)
I - Gîi ý
1. ThÓ th¬:
Bµi th¬ ®îc viÕt theo lèi cæ thÓ, mçi c©u th¬ thêng gåm 5 ®Õn 7 ch÷ nhng kh«ng bÞ
rµng buéc chÆt chÏ bëi nh÷ng quy t¾c vÒ niªm luËt vµ ®èi nh th¬ cËn thÓ. Hai c©u 3 vµ 4
®èi nhau c¶ vÒ tõ vµ nghÜa.
126
2. §¹i ý:
Víi nh÷ng tõ ng÷ gi¶n dÞ nhng hµm sóc, c« ®äng, bµi th¬ ®· thÓ hiÖn mét çch nhÑ
nhµng, thÊm thÝa nçi nhí quª h¬ng cña t¸c gi¶ trong ®ªm thanh tÜnh.

Thuë nhá, LÝ B¹ch thêng lªn ngän nói Nga Mi ë quª nhµ ng¾m tr¨ng. Nh÷ng th¸ng ngµy
g¾n bã víi n¬i ch«n nhau c¾t rèn råi sau nµy trong qu·ng ®êi l·ng du phiªu b¹t sÏ trë thµnh
nhí nhung, hoµi väng. Tõ khi hai m¬i l¨m tuæi cho ®Õn hÕt qu·ng ®êi cßn l¹i nhµ th¬ sèng
trong c¶nh thiÕu quª h¬ng. Cuéc sèng ngao du nay ®©y mai ®ã víi biÕt bao ®iÒu míi l¹ lµ
sù lùa chän cña thi nh©n. Nhng trong nh÷ng bay bæng phãng kho¸ng diÖu k×, t©m hån nhµ
th¬ cã mét kho¶ng lÆng trÇm, s©u th¼m thêng trùc: nçi nhí quª h¬ng. Bµi th¬ C¶m nghÜ
trong ®ªm thanh tÜnh lµ giai ®iÖu ®îc ng©n lªn tõ çi kho¶ng lÆng trÇm mµ s©u th¼m Êy.
Väng nguyÖt hoµi h¬ng (tr«ng tr¨ng nhí quª) lµ mét thi ®Ò quen thuéc. Nhµ th¬ §ç Phñ
tõng vÝ tr¨ng lµ ¸nh s¸ng quª h¬ng. Trong th¬ LÝ B¹ch trµn ®Çy tr¨ng. Cã tr¨ng n¬i quª h¬ng
(Tr¨ng nöa vµnh thu trªn ®Ønh Nga Mi), tr¨ng n¬i biªn ¶i, tr¨ng tri kØ cïng thi nh©n (Mét
m×nh uèng rîu díi tr¨ng)... vµ ë ®©y lµ tr¨ng gîi nhí quª h¬ng. C¶m nghÜ trong ®ªm thanh
tÜnh gi¶n dÞ mµ ®éc ®¸o, tinh tÕ mµ kh«ng hÒ trau chuèt. Qu¶ ®óng nh lêi LÝ TÒ D·:
Thanh thuû xuÊt phï dung
Thiªn nhiªn khø ®iªu søc
(Hoa sen mäc lªn tõ níc trong
Thiªn nhiªn kh«ng cÇn ph¶i bµi trÝ, gia c«ng)
Hai c©u th¬ ®Çu ngì lµ t¶ c¶nh tr¨ng mµ thËt ra tr¨ng nh sù nh¾c gîi, lµ çi cí ®Ó thi
nh©n kÓ c©u chuyÖn lßng:
§Çu giêng ¸nh tr¨ng räi,
Ngì mÆt ®Êt phñ s¬ng.
TÊt c¶ diÔn ra trong tho¸ng chèc (ngì - ngÈng ®Çu - cói ®Çu) mµ sao thÊy mét nçi
niÒm kh«n ngu«i. Ngêi l÷ thø c« ®¬n ngÈng ®Çu nh×n lªn n¬i mµ ¸nh tr¨ng ®Õn, tr¨ng vÉn
s¸ng hoµ ®iÖu cïng nh÷ng nçi niÒm. Ngêi cói ®Çu nh sî ph¶i ®èi diÖn víi tr¨ng nhng lµm
sao ra ngoµi ®îc nçi nhí. Lêi th¬ døt mµ më ra mªnh mang hoµi c¶m.
Bµi th¬ ®îc lµm theo h×nh thøc cæ thÓ ngò ng«n tuyÖt có. Çi tù do cña h×nh thøc thÓ
hiÖn (so víi §êng luËt th× cæ thÓ kh«ng bÞ nh÷ng quy t¾c chÆt chÏ vÒ niªm, luËt vµ ®èi
127
rµng buéc) tá ra rÊt cã hiÖu qu¶ khi diÔn ®¹t m¹ch c¶m xóc tù nhiªn. Tuy thÕ, t¸c gi¶ còng ®·
sö dông phÐp ®èi rÊt ®¾c ®Þa ë hai c©u cuèi: NgÈng ®Çu / Cói ®Çu, nh×n tr¨ng s¸ng / nhí
cè h¬ng. Nguyªn t¸c cho thÊy ®©y lµ cÆp ®èi rÊt chØnh, vÒ mÆt tõ lo¹i: ®éng tõ / ®éng tõ
(cö ®Çu / ®ª ®Çu, väng / t), tÝnh tõ / tÝnh tõ (minh / cè), danh tõ / danh tõ (nguyÖt / h¬ng).
VÒ mÆt ý nghÜa, cÆp ®èi t¹o thµnh sù sãng ®«i: C¶nh / t×nh (tr¨ng / quª h¬ng). Sù sãng
®«i nµy chÝnh lµ cÊu tø cña bµi th¬. C¶nh gîi t×nh, tr¨ng gîi nhí quª h¬ng, råi ®Õn lóc con
ngêi ch×m ®¾m trong nçi nhí, tr¨ng thÊm ®Ém vµo hån. Çi cói ®Çu nh lÆng lÏ, nh buån
tñi...
Hå øng L©n (®êi Minh) ®· tõng nhËn xÐt rÊt x¸c ®¸ng r»ng: "Th¬ tuyÖt có cña LÝ
Th¸i B¹ch xuÊt khÈu mµ thµnh, kh«ng cã ý lµm cho tinh vi mµ kh«ng bµi nµo lµ kh«ng tinh
vi". TÜnh d¹ tø, víi nh÷ng tõ ng÷ gi¶n dÞ mµ tinh luyÖn, chØ vÎn vÑn 4 c©u, 20 ch÷, bµi th¬
®· thÓ hiÖn mét çch nhÑ nhµng mµ thÊm thÝa t×nh quª h¬ng cña mét ngêi sèng xa nhµ
trong ®ªm tr¨ng thanh tÜnh.
ngÉu nhiªn viÕt nh©n buæi míi vÒ quª
(Håi h¬ng ngÉu th - H¹ Tri Ch¬ng)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
H¹ Tri Ch¬ng (659-744) còng lµ mét trong mu«n v× tinh tó cña th¬ §êng. ¤ng lµ b¹n
vong niªn cña nhµ th¬ LÝ B¹ch. Kh¸c víi LÝ B¹ch lµ ngêi bÊt ®¾c chÝ trªn con ®êng ho¹n
lé, H¹ Tri Ch¬ng lµm quan ®Õn trªn 50 n¨m, ®îc vua §êng HuyÒn T«ng rÊt mùc vÞ nÓ.
H¹ Tri Ch¬ng ®Ó l¹i h¬n 20 bµi th¬ (trong ®ã cã hai bµi NgÉu nhiªn viÕt nh©n buæi míi
vÒ quª). Th¬ H¹ Tri Ch¬ng còng nh tÝnh t×nh cña «ng, rÊt réng më, phãng kho¸ng.
Bµi th¬ ®îc chän trong s¸ch gi¸o khoa lµ mét trong hai bµi NgÉu nhiªn viÕt nh©n buæi
míi vÒ quª næi tiÕng.
2. §¹i ý:
B»ng giäng th¬ hãm hØnh xen lÉn Ýt nhiÒu vÞ chua ch¸t, t¸c gi¶ ®· thÓ hiÖn ch©n thùc
xóc c¶m cña mét ngêi ®i xa l©u ngµy míi trë vÒ quª h¬ng.
3. Chó gi¶i:
PhÐp ®èi trong hai c©u ®Çu ®îc sö dông cã rÊt nhiÒu ý nghÜa:
ThiÕu tiÓu li gia / l·o ®¹i håi
128
H¬ng ©m v« c¶i / mÊn mao tåi
H¹ Tri Ch¬ng xa quª tõ nhá (thiÕu tiÓu), ®Õn lóc giµ míi quay trë vÒ. D»ng dÆc h¬n
n¨m m¬i n¨m lµm quan, h¼n lóc nµo còng canh çnh niÒm nhí quª h¬ng, ®Õn lóc vÒ giµ
kiªn quyÕt tõ bá n¬i vinh hoa phó quý ®Ó vÒ sèng n¬i ch«n nhau c¾t rèn, t×nh c¶m Êy thËt
®¸ng tr©n träng. Tuy nhiªn, ®iÒu ®ã còng cho thÊy r»ng, t©m hån ngêi xa quª l©u ngµy
h¼n b©ng khu©ng xao xuyÕn l¾m.
Tr¶i qua thêi gian ®»ng ®½ng nhng tÊm lßng ngêi xa quª vÉn kh«ng ®æi. Bèn ch÷ "H-
¬ng ©m v« c¶i" thËt k× diÖu. Ph¶i ®¨m ®¾m vÒ quª h¬ng, lóc nµo quª h¬ng còng ë trong
t©m trÝ míi cã thÓ c¶m thÊy ®îc çi "h¬ng ©m v« c¶i" Êy. Giäng quª kh«ng ®æi còng cã
nghÜa lµ lßng ngêi víi quª h¬ng còng kh«ng chót ®æi thay, chØ cã quy luËt thêi gian lµ
kh«ng cìng l¹i ®îc ("mÊn mao tåi"). T×nh yªu quª h¬ng vÉn s©u nÆng nh xa bëi nã thuéc vÒ
chñ quan, nhng thêi gian vµ tuæi t¸c (yÕu tè kh¸ch quan) kh«ng thÓ nµo nÝu kÐo. Sù ®èi lËp
gi÷a t×nh c¶m vµ tuæi t¸c, gi÷a çi chñ quan l©u bÒn s©u nÆng víi çi kh¸ch quan tÊt yÕu
gîi lªn thÊm thÝa mét nçi xãt xa.

ViÕt vÒ t×nh quª h¬ng nhng bµi th¬ l¹i cã nhan ®Ò lµ NgÉu nhiªn viÕt nh©n buæi míi
vÒ quª. ë ®©y cã hai sù l¹: Bao n¨m xa quª, t¸c gi¶ ®· kh«ng viÕt bµi th¬ nµy, b©y giê l¹i
viÕt khi võa míi vÒ quª; mÆt kh¸c, viÕt kh«ng cã chñ ý mµ hoµn toµn ngÉu nhiªn (ngÉu th).
Hai ®iÒu l¹ lïng Êy tÊt cã nh÷ng ®iÒu uÈn khóc bªn trong.
Nhµ th¬ KhuÊt Nguyªn tõng viÕt: "Hå tö tÊt thñ kh©u, QuyÖn ®iÓu quy cùu l©m"
(Ço chÕt tÊt quay ®Çu vÒ nói, Chim mái tÊt bay vÒ rõng cò), lµ ng êi ai ch¼ng cã trong
m×nh mét h×nh bãng quª h¬ng. H¹ Tri Ch¬ng häc tËp vµ lµm quan ®Õn h¬n 50 n¨m ë kinh
®«, vÒ giµ xin tõ quan, vÒ quª lµm ®¹o sÜ, t×nh s©u nÆng lµ lÏ ®¬ng nhiªn. ¤ng lµm th¬
kh«ng v× nçi nhí quª mµ v× cuèi ®íi míi trë vÒ quª, cã bao ®iªu khiÕn «ng ph¶i suy nghÜ.
Trong phÐp ®èi, kh«ng nhÊt thiÕt sè ch÷ trong mçi vÕ ph¶i b»ng nhau ch»n chÆn míi
®îc coi lµ chØnh. Víi thÓ th¬ thÊt ng«n hay ngò ng«n, c©u th¬ gåm b¶y ch÷ hoÆc n¨m ch÷,
®èi theo kiÓu 4/3 hoÆc 2/3 vÉn ®îc coi lµ ®èi chØnh.
Hai c©u ®Çu cña bµi th¬ nµy cã h×nh thøc tiÓu ®èi:
ThiÕu tiÓu li gia / l·o ®¹i håi
H¬ng ©m v« c¶i / mÊn mao tåi
Hai c©u ®èi, mçi c©u hai vÕ, mçi vÕ cã hai bé phËn ®èi nhau rÊt chØnh. LÝ gia ®èi
129
víi ®¹i håi, h¬ng ©m ®èi víi mÊn mao lµ chØnh c¶ ý lÉn lêi; thiÕu tiÓu ®èi víi l·o, v« c¶i
®èi víi tåi tuy cã h¬i chªnh vÒ lêi song vÒ ý rÊt chØnh (thiÕu tiÓu: cßn nhá; l·o: vÒ giµ; v«
c¶i: kh«ng thay ®æi; tåi: chØ sù thay ®æi). XÐt vÒ ý nghÜa ng÷ ph¸p, thiÕu tiÓu vµ l·o
®Òu lµ chñ ng÷ còng nh v« c¶i vµ tåi ®Òu lµ vÞ ng÷, hai c©u ®èi ®äc lªn nghe rÊt hµi hoµ.
H×nh thøc tiÓu ®èi trong hai c©u nµy ®· gióp nhµ th¬ thÓ hiÖn nh÷ng ý nghÜa rÊt
kh¸i qu¸t trong mét lîng c©u ch÷ Ýt ái. C©u th¬ ®Çu nãi vÒ qu·ng thêi gian gÇn suèt c¶ cuéc
®êi xa quª ®ång thêi hÐ lé t×nh c¶m quª h¬ng cña nhµ th¬. C©u th¬ thø hai dïng mét yÕu tè
thay ®æi (m¸i tãc) ®Ó lµm næi bËt yÕu tè kh«ng thay ®æi (tiÕng nãi quª h¬ng). Nãi h¬ng
©m v« c¶i lµ ®· ®éng ®Õn phÇn tinh tÕ trong s©u th¼m t©m hån (ngêi thÊy tiÕng nãi quª
h¬ng kh«ng thay ®æi qua mÊy chôc n¨m trêi h¼n lµ ngêi lu«n nghÜ vÒ quª h¬ng).
Trë l¹i ®iÒu uÈn khóc ®· nãi ë trªn. T¸c gi¶ vÒ ®Õn ®Çu lµng, chØ thÊy cã nhi ®ång ra
®ãn. Ngµy xa tuæi thä cña con ngêi ng¾n h¬n b©y giê (§ç Phñ nãi "Nh©n sinh thÊt thËp cæ
lai hi" tøc ngêi mµ sèng ®îc ®Õn b¶y m¬i tuæi ®· lµ hiÕm l¾m råi). T¸c gi¶ khi Êy ®· 86,
nh÷ng ngêi cïng tuæi víi «ng hoÆc ®· mÊt c¶, nÕu cã cßn th× còng ®· lÉn, kh«ng nhËn ® îc
ra «ng n÷a. ChØ cã trÎ em (nhi ®ång) v× lßng hiÕu kh¸ch vµ v× tß mß mµ ra ®ãn th«i. §ã lµ
mét nçi buån.
Nçi buån thø hai lµ mét ch÷ "kh¸ch". TrÎ em vèn v« t, kh«ng biÕt ai th× gäi lµ "kh¸ch"
nhng ngêi giµ th× hay nghÜ ngîi. Ta vÒ quª ta, vÒ n¬i ch«n nhau c¾t rèn cña ta, sao l¹i gäi lµ
"kh¸ch"? Nçi buån trong c¶m gi¸c bÞ l·ng quªn qu¶ lµ mét nçi buån da diÕt.
Qua çch kÓ vµ t¶, qua çch ®èi ý, ®èi lêi tinh tÕ, t¸c gi¶ thÓ hiÖn c¶ mét dßng c¶m
thøc vÒ thêi gian, vÒ nh÷ng suy t cã phÇn xa xãt tõ chÝnh cuéc ®êi, tõ t×nh yªu quª h¬ng
thiÕt tha vµ nång Êm cña m×nh.
bµi ca nhµ tranh bÞ giã thu ph¸

(Mao èc vÞ thu phong së ph¸ ca  §ç Phñ)
I  Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Cïng víi LÝ B¹ch, §ç Phñ (712-770) lµ mét trong nh÷ng nhµ th¬ næi tiÕng nhÊt cña th¬
§êng. ¤ng lÊy tù lµ Tö MÜ, hiÖu lµ ThiÕu L¨ng, quª ë tØnh Hµ Nam (Trung Quèc).
§ç Phñ tõng cã mét thêi gian ng¾n lµm quan nhng kh«ng ®îc nhµ vua tÝn nhiÖm. GÆp
130
lóc An Léc S¬n dÊy lo¹n chèng l¹i triÒu ®×nh, «ng tõ quan vÒ sèng víi gia ®×nh ë vïng T©y
Nam. Sèng trong c¶nh lo¹n l¹c, §ç Phñ chøng kiÕn mu«n vµn nçi khæ cùc cña nh©n d©n (mµ
chÝnh «ng cïng gia ®×nh còng ph¶i tr¶i qua), «ng ®· lµm nhiÒu th¬ ®Ó lªn ¸n cuéc sèng xa
hoa v« ®é cña quan l¹i phong kiÕn, ®ång thêi tè ço nh÷ng nçi khæ cïng cùc cña nh©n d©n
trong thêi chiÕn tranh. Cã thÓ nãi, nÕu nh LÝ B¹ch tiªu biÓu cho khuynh híng l·ng m¹n th×
§ç Phñ lµ ngêi tiªu biÓu cho khuynh híng hiÖn thùc cña th¬ §êng.
2. §¹i ý:
ThÓ hiÖn mét çch sinh ®éng nçi khæ cña b¶n th©n v× c¨n nhµ tranh bÞ giã thu ph¸ n¸t
nhng §ç Phñ cßn cho thÊy mét kh¸t väng lín lao, cao ®Ñp h¬n. Vît lªn trªn nçi bÊt h¹nh ç
nh©n, nhµ th¬ mong íc cã ®îc ng«i nhµ v÷ng ch¾c ngµn v¹n gian, che chë cho tÊt c¶ ngêi
nghÌo trong thiªn h¹.
3. Chó gi¶i:
Bµi th¬ cã bèn ®o¹n, ba ®o¹n ®Çu t¸c gi¶ chñ yÕu sö dông bót ph¸p t¶ thùc, miªu t¶ rÊt
chi tiÕt, Ên tîng nh÷ng nçi khæ trong c¬n giã lèc. Tõ c¶nh m¸i tranh bay kh¾p n¬i ®Õn c¶nh
trÎ con cíp tranh ch¹y, cuèi cïng lµ c¶nh c¶ nhµ ngñ trong c¨n nhµ dét n¸t trong ®ªm m a,... bøc
tranh t¶ thùc nh thÕ còng ®· hoµn chØnh. Khæ th¬ cuèi ®· më ra mét híng kh¸c. Vît lªn trªn
nçi khæ ç nh©n, §ç Phñ m¬ íc mét c¨n nhµ ngµn v¹n gian ®Ó che chë cho tÊt c¶ ngêi nghÌo
trong thiªn h¹. Bµi th¬ ®o ®ã, kh«ng chØ cã ý nghÜa hiÖn thùc s©u s¾c mµ cßn thÓ hiÖn
®îc tinh thÇn nh©n ®¹o cao c¶.

X· héi phong kiÕn ®êi §êng sau h¬n mét tr¨m n¨m phån vinh ®Õn n¨m Thiªn B¶o thø 14
(755) th× chuyÓn sang giai ®o¹n chiÕn tranh lo¹n l¹c liªn miªn, nh©n d©n cùc khæ tr¨m bÒ.
Thêi lo¹n l¹c Êy ®îc ph¶n ¸nh mét çch s©u s¾c trong th¬ §ç Phñ. §ç Phñ ®· ®a th¬ ca cæ
®iÓn Trung Quèc vµo mét giai ®o¹n míi. Th¬ «ng ®i s©u vµo cuéc sèng hiÖn thùc cña nh©n
d©n, kh¾c ho¹ thùc tr¹ng tèi t¨m cña con ngêi trong thêi lo¹n l¹c, tõ ®ã cÊt lªn tiÕng nãi ph¶n
kh¸ng mang gi¸ trÞ nh©n ®¹o cao c¶. Mét trong nh÷ng bµi th¬ tiªu biÓu cho t tëng vµ phong
çch th¬ §ç Phñ lµ bµi Bµi ca nhµ tranh bÞ giã thu ph¸.
ChuyÖn m¸i nhµ bÞ giã thu ph¸ n¸t lµ chuyÖn thËt cña chÝnh cuéc ®êi nhµ th¬. N¨m
760, ®îc b¹n bÌ vµ ngêi th©n gióp ®ì, §ç Phñ dùng ®îc mét ng«i nhµ tranh bªn c¹nh khe Çn
Hoa ë phÝa t©y Thµnh §«. ë nhµ míi ®îc mÊy th¸ng th× ng«i nhµ bÞ giã ph¸ t¬i bêi. Tõ hiÖn
thùc riªng t Êy «ng ®· viÕt bµi th¬ mang tÇm hiÖn thùc chung, béc lé çi nh×n ®Çy tinh
thÇn nh©n ®¹o cña nhµ th¬ tríc cuéc sèng khæ cùc cña nh©n d©n.
131
Bµi th¬ gåm 23 c©u, ®îc viÕt theo thÓ ca hµnh. Bµi ca vÒ nçi khæ cña mét con ngêi,
còng lµ bµi ca cho nhiÒu ngêi. Cã thÓ chia bµi th¬ thµnh ba phÇn: PhÇn ®Çu, tõ c©u 1
®Õn c©u 10, phÇn 2 tõ c©u 11 ®Õn c©u 18 vµ phÇn 3 tõ c©u 19 ®Õn c©u 23. PhÇn ®Çu
lµ c¶nh m¸i nhµ bÞ giã thu ph¸. PhÇn 2: nçi khæ trong ®ªm ma giã nhµ bÞ mÊt m¸i. PhÇn 3,
kh¸t väng cña nhµ th¬ vÒ mét m¸i nhµ chung cho ngêi nghÌo trong thiªn h¹.
ë phÇn thø nhÊt, ta l¹i cã thÓ h×nh dung m¹ch th¬ theo 2 giai ®o¹n: ®o¹n tõ c©u ®Çu
®Õn c©u 5 vµ ®o¹n tõ c©u 6 ®Õn c©u 10. N¨m c©u th¬ më ®Çu, t¸c gi¶ t¶ thùc c¶nh tîng
giã thu thæi tèc m¸i nhµ:
Th¸ng t¸m, thu cao giã rÐt giµ,
Cuén mÊt ba líp tranh nhµ ta.
Tranh bay sang s«ng r¶i kh¾p bê,
M¶nh cao treo tÝt ngän rõng xa
M¶nh thÊp quay lén vµo m¬ng sa.
N¨m vÇn b»ng liªn tiÕp gieo ë cuèi mçi c©u trong ®o¹n nµy gîi cho ta vÒ çi dån dËp,
kh¾c nghiÖt cña giã rÐt vµ nhÊn m¹nh thªm c¶nh tîng nh÷ng tÊm tranh bÞ giã tèc t¬i bêi.
§ång thêi, nh÷ng vÇn b»ng liªn tiÕp nµy gîi ra t©m tr¹ng xãt xa cña ngêi giµ tríc c¶nh tîng n¬i
tró ngô cña m×nh ®ang bÞ ph¸ n¸t. Çc ®éng tõ "cuén", "bay", "r¶i", "quay lén" kh¾c ho¹
hiÖn thùc mét çch sinh ®éng. Bót ph¸p miªu t¶ linh ho¹t cßn nh cho thÊy çi nh×n hèt ho¶ng,
tiÕc nuèi, bÊt lùc cña thi nh©n tríc biÕn cè. T©m tr¹ng nµy ®îc cô thÓ râ h¬n trong 5 c©u
tiÕp theo:
TrÎ con th«n nam khinh ta giµ kh«ng søc,
Nì nhÌ tríc mÆt x« cíp giËt,
C¾p tranh ®i tuèt vµo luü tre
M«i kh« miÖng ch¸y gµo ch¼ng ®îc,
Quay vÒ, chèng gËy lßng Êm øc.
M¹ch th¬ ®îc ph¸t triÓn thªm lªn, ®Èy t×nh c¶nh (miªu t¶ ë ®o¹n tríc) ®Õn møc cïng cùc.
ThËt xãt xa khi mét sù thËt trí trªu, nh ®ïa x¶y ra: "TrÎ con th«n nam khinh ta giµ kh«ng søc".
TrÎ nhá ®ang ®ïa tríc nçi lo cña ngêi giµ, t×nh c¶nh míi bi hµi lµm sao! H×nh ¶nh nh÷ng ®øa
trÎ hÐ lé cho chóng ta vÒ thùc tr¹ng cña con ngêi ®¬ng thêi. Nh÷ng ®øa trÎ trong thêi lo¹n l¹c
kh«ng ®îc gi¸o dôc lßng kÝnh träng ®èi víi ngêi giµ, kh«ng biÕt th¬ng xãt tríc tai biÕn cña
132
ngêi kh¸c. Chóng còng ®¸ng th¬ng v× ch¾c còng trong c¶nh khèn cïng. ë phÇn ®Çu cña bµi
th¬ nµy, t¸c gi¶ ®· kh¾c ho¹ thËt râ nÐt c¶nh tîng m¸i nhµ bÞ giã thu ph¸ b»ng sù kÕt hîp cña
nhiÒu thøc biÓu ®¹t: miªu t¶, tù sù, biÓu c¶m. §o¹n nµy cßn mang ý nghÜa nh mét sù chuÈn
bÞ, ®Ó ®Õn cuèi bµi th¬ chóng ta hiÓu râ h¬n tÊm lßng vÞ tha cña t¸c gi¶ khi íc ao mét m¸i
nhµ lín che chë cho nh÷ng ngêi nghÌo. Trùc tiÕp h¬n, ®©y lµ phÇn chuÈn bÞ cho phÇn 2:
nãi vÒ t×nh c¶nh khæ cùc cña nhµ th¬ trong c¨n nhµ dét n¸t gi÷a ®ªm ma giã:
Gi©y l¸t, giã lÆng, m©y tèi mùc,
Trêi thu mÞt mÞt ®ªm ®en ®Æc.
MÒn v¶i l©u n¨m l¹nh tùa s¾t,
Con n»m xÊu nÕt ®¹p lãt n¸t.
§Çu giêng nhµ dét ch¼ng chõa ®©u
Dµy h¹t ma, ma, ma ch¼ng døt.
Tõ tr¶i c¬n lo¹n Ýt ngñ ghª
§ªm dµi ít ¸t sao cho trãt?
Sau trËn giã lµm tèc m¸i nhµ, thiªn nhiªn cßn cha th«i kh¾c nghiÖt víi t×nh c¶nh ®¸ng
th¬ng cña nhµ th¬. Hai c©u më ®Çu phÇn nµy nhuèm mµu t©m tr¹ng lo l¾ng, nã dù b¸o c¬n
khæ n¹n s¾p ®Õn. Ma l¹nh l¹i trót lªn nh÷ng sè phËn hÈm hiu, téi nghiÖp. Cßn g× xãt xa, cay
®¾ng h¬n c¶nh con th¬ díi m¸i nhµ kh«ng cßn ®ñ che ma. Trêi v« t×nh cø ma, ma, ma m·i
th«i! §óng lµ nh÷ng c¶m nhËn ch©n thùc cña mét ngêi trong cuéc, ®· tõng nÕm tr¶i. Hai
c©u: "Tõ tr¶i c¬n lo¹n Ýt ngñ ghª; §ªm dµi ít ¸o sao cho trãt?" më ra nh÷ng liªn tëng vÒ thêi
cuéc. Con ngêi trong thêi lo¹n l¹c, ®ãi khæ còng nh trong ®ªm ma giã díi mét m¸i nhµ dét n¸t.
Ta ®· thÊy ë ®©y nh÷ng dù c¶m vÒ c¶nh khèn khã, khæ cùc kh«ng chØ cña riªng nhµ th¬.
ChÝnh trong ®ªm tèi mÞt mï ma giã Êy, chÝnh vµo çi thêi ®iÓm tñi cùc nhÊt Êy ®·
vót lªn mét m¬ uíc cao c¶ lµm Êm lßng ngêi:
¦íc ®îc nhµ réng mu«n v¹n gian
Che kh¾p thiªn h¹ kÎ sÜ nghÌo ®Òu h©n hoan
Giã ma ch¼ng nóng v÷ng vµng nh th¹ch bµn
Than «i! Bao giê nhµ Êy sõng s÷ng hiÖn tríc m¾t
Riªng lÒu ta n¸t, chÞu chÕt rÐt còng ®îc!
133
Nh÷ng vÇn b»ng ë cuèi çc c©u 19, 20, 21 nh bay bæng, nh trµn ngËp, lan to¶ ®Õn bao
la. Trong hng phÊn cùc ®iÓm cña m¬ íc, kh¸t väng kh«ng cßn thÊy bãng d¸ng t¨m tèi cña
hiÖn thùc tñi khæ n÷a. Vît lªn trªn bÊt h¹nh cña ç nh©n, nhµ th¬ ®· v¬n tíi íc väng cao c¶:
ng«i nhµ v÷ng ch¾c ngµn v¹n gian ®Ó che chë cho tÊt c¶ mäi ngêi nghÌo trong thiªn h¹. BiÕt
quªn ®i çi bÊt h¹nh cña riªng m×nh ®Ó v¬n tíi íc m¬ cho mäi ngêi lµ chÊt th¬ bay bæng
trong çi nh×n hiÖn thùc cña §ç Phñ. Çi nh×n l·ng m¹n Êy thÓ hiÖn ngay trong nh÷ng gi©y
phót bÊt h¹nh. C¶m th¸n tõ "Than «i!" lµ dÊu hiÖu cho thÊy thùc tr¹ng bi kÞch. Nh×n th¼ng
vµo sù thËt u buån ®Ó sèng ®Ñp h¬n trong kh¸t väng lín lao, nhµ th¬ ®· n©ng çi khæ cña
m×nh thµnh nh÷ng vÊn ®Ò mang ý nghÜa x· héi réng lín. §ã còng lµ chiÒu s©u cña chÊt
hiÖn thùc trong t tëng cña §ç Phñ.
Tuy ng«i nhµ réng mu«n v¹n gian kia chØ lµ trong m¬ íc, trong gi¶ ®Þnh th× nã còng
®ñ ®Ó kh¼ng ®Þnh tÇm vãc cña t tëng nh©n ®¹o mµ thi sÜ ®· kÝ th¸c trong nh÷ng vÇn
th¬ ch©n thËt, méc m¹c Êy. Mu«n ®êi, nh÷ng kiÕp ngêi nghÌo khã, khæ cùc sÏ cßn nhí m·i
h×nh ¶nh mét m¸i nhµ m¬ íc trong Bµi ca nhµ tranh bÞ giã thu ph¸.
c¶nh khuya
Hå ChÝ Minh
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Chñ tÞch Hå ChÝ Minh (1890-1969) kh«ng chØ lµ vÞ l·nh tô çch m¹ng kiÖt xuÊt cña
nh©n d©n ViÖt Nam mµ cßn lµ mét nhµ th¬, nhµ v¨n lín, nhµ v¨n ho¸ lín cña d©n téc vµ
nh©n lo¹i. Víi quan ®iÓm v¨n ch¬ng lµ vò khÝ phôc vô cho sù nghiÖp çch m¹ng, trong cuéc
hµnh tr×nh kh¾p n¨m ch©u bèn biÓn t×m con ®êng cøu níc cøu d©n, Ngêi ®· ®Ó l¹i nh÷ng
t¸c phÈm chÝnh luËn, nh÷ng truyÖn ng¾n ®Æc s¾c: B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p, "Vi
hµnh", Lêi kªu gäi cña bµ Trng Tr¾c,... Ngµy 2 - 9 - 1945, tríc toµn thÓ quèc d©n ®ång bµo,
tríc c«ng luËn thÕ giíi, Ngêi ®· ®äc b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp bÊt hñ, khai sinh ra níc ViÖt
Nam d©n chñ céng hoµ.
Ng©m th¬ ta vèn kh«ng ham, Nhng v× trong ngôc biÕt lµm chi ®©y... TËp th¬ NhËt ký
trong tï ®îc viÕt trong hoµn c¶nh ®Æc biÖt: mêi bèn th¸ng bÞ giam cÇm trong nhµ tï cña T-
ëng Giíi Th¹ch. Trong kh¸ng chiÕn, Ngêi chØ lµm th¬ trong nh÷ng gi©y phót r¶nh rçi hiÕm
hoi. Nh÷ng bµi th¬ cña Ngêi lu«n chan chøa mét t×nh yªu thiªn nhiªn ®»m th¾m, hoµ trong
134
mét t×nh c¶m lín lµ t×nh yªu ®Êt níc thiÕt tha.
2. T¸c phÈm:
Hai bµi th¬, mét bµi viÕt b»ng ch÷ quèc ng÷, mét bµi viÕt b»ng ch÷ H¸n (Xu©n Thuû
dÞch), ®Òu theo thÓ thÊt ng«n tø tuyÖt, nhÞp chñ ®¹o lµ nhÞp 4/3, vÇn gieo cuèi çc c©u 1,
2 vµ 4.
3. §¹i ý:
Hai bµi th¬ ®Òu miªu t¶ c¶nh ®ªm tr¨ng ë chiÕn khu ViÖt B¾c, trong ®ã næi bËt lªn lµ
t×nh c¶m ®èi víi thiªn nhiªn, lßng yªu níc s©u nÆng vµ phong th¸i ung dung, l¹c quan cña B¸c
Hå.
4. Chó gi¶i:
a) Trong bµi C¶nh khuya, B¸c viÕt:
C¶nh khuya nh vÏ, ngêi cha ngñ
Trong bµi Qua §Ìo Ngang, Bµ HuyÖn Thanh Quan còng tù ph©n th©n ®Ó ®èi diÖn víi
m×nh: "Mét m¶nh t×nh riªng, ta víi ta" nhng lµ ®Ó thÓ hiÖn nçi c« ®¬n, sÇu muén. B¸c còng
tù t¸ch m×nh ra ®Ó miªu t¶ t©m tr¹ng, nhng kh«ng ph¶i ®Ó thÓ hiÖn nçi c« ®¬n mµ lµ ®Ó
kh¾c ho¹ mét kh¸ch thÓ dêng nh ë bªn ngoµi. Çch viÕt nµy t¹o cho bµi th¬ mét s¾c th¸i
kh¸ch quan, gîi mét c¶m gi¸c rÊt thó vÞ.
b) Theo nhiÒu ngêi kÓ l¹i, khi s¸ng t¸c xong bµi th¬ R»m th¸ng giªng, B¸c b¶o nhµ th¬
Xu©n Thuû (lóc ®ã còng ®ang ë trªn thuyÒn) dÞch l¹i. Nghe xong b¶n dÞch, B¸c cêi b¶o: "Chó
dÞch thiÕu mÊt cña B¸c mét ch÷ xu©n". Nguyªn lµ trong c©u thø hai, B¸c viÕt ®Õn ba ch÷
xu©n, trong b¶n dÞch cña Xu©n Thuû chØ cßn cã hai. §iÒu nµy khiÕn cho s¾c th¸i mïa xu©n
trµn ngËp kh¾p n¬i bÞ gi¶m ®i nhiÒu.

TiÕng suèi trong nh tiÕng h¸t xa
Tr¨ng lång cæ thô bãng lång hoa
C¶nh khuya nh vÏ, ngêi cha ngñ
Cha ngñ v× lo nçi níc nhµ
1947
Khung c¶nh ®îc nãi tíi trong bµi th¬ lµ mét ®ªm khuya gi÷a rõng ViÖt B¾c. C©u më
135
®Çu ®îc viÕt theo lèi so s¸nh Èn dô:
Gi÷a bén bÒ c«ng viÖc cña mét vÞ tæng chØ huy thËt khã cã mét chót th¶nh th¬i ®Ó cã
thÓ c¶m nhËn vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn. Nhng víi Hå ChÝ Minh, t×nh yªu thiªn nhiªn dêng nh
®· trë thµnh mét nÐt phÈm chÊt t©m hån. Cßn nhí, khi ph¶i tï ®µy trong nhµ lao Tëng Giíi
Th¹ch  (tõ th¸ng 8 - 1942 ®Õn th¸ng 9 - 1943)  Ngêi ®· tõng vît lªn hoµn c¶nh trí trªu mµ
®¾m m×nh vµo sù kú thó cña t¹o vËt:
MÆc dï bÞ trãi ch©n tay
Chim ca rén nói h¬ng bay ng¸t rõng
Vui say ai cÊm ta ®õng
§êng xa ©u còng bít chõng qu¹nh hiu.
Råi:
Trong tï kh«ng rîu còng kh«ng hoa
C¶nh ®Ñp ®ªm nay khã h÷ng hê
Ngêi ng¾m tr¨ng soi ngoµi cöa sæ
Tr¨ng nhßm khe cöa ng¾m nhµ th¬...
Ngay trong phÈm chÊt chiÕn sÜ çch m¹ng cña Ngêi, t×nh yªu thiªn nhiªn vÉn lu«n lu«n
thêng trùc. Bëi thÕ, ©m thanh tiÕng suèi mÆc dÇu rÊt quen nhng ®îc gîi ra trong bµi th¬ rÊt
l¹:
Gi÷a bao c¨ng th¼ng vµ hçn t¹p thanh ©m, nghe suèi ch¶y ®· cã thÓ c¶m nhËn ©m
thanh vµ s¾c ®é cña nã. Chît nhí c©u th¬ næi tiÕng cña ®¹i thi hµo NguyÔn Tr·i viÕt khi ë
Èn:
C«n S¬n suèi ch¶y r× rÇm
Ta nghe nh tiÕng ®µn cÇm bªn tai...
(Bµi ca C«n S¬n)
Hai nhµ chÝnh trÞ, qu©n sù lçi l¹c, hai thi nh©n tÇm vãc thêi ®¹i sèng çch nhau n¨m
thÕ kû, cïng gÆp gì diÖu kú ë c¶m høng m·nh liÖt tríc thiªn nhiªn t¬i ®Ñp. ChØ cã ®iÒu, nghe
tiÕng suèi, NguyÔn Tr·i liªn tëng tíi tiÕng ®µn huyÒn diÖu mµ nghÖ sÜ thiªn nhiªn ban
136
tÆng, cßn Hå ChÝ Minh l¹i liªn tëng tíi ©m hëng hïng tr¸ng vang ng©n trong tiÕng h¸t cña
®oµn qu©n chiÕn th¾ng. Bµi ca C«n S¬n ®îc s¸ng t¸c khi ngêi anh hïng d©n téc NguyÔn
Tr·i sèng nhµn t¶n, bÊt ®¾c chÝ t¹i ChÝ Linh; cßn C¶nh khuya ®îc nhµ çch m¹ng Hå ChÝ
Minh viÕt trong c¬ng vÞ mét ngêi tæng chØ huy ë chiÕn khu ViÖt B¾c. Hai c¶nh ngé, hai
t©m tr¹ng kh¸c nhau ®Òu cã chung tiÕng suèi lµm m¹ch nguån c¶m xóc, nhng sù c¶m nhËn
vµ liªn tëng cña mçi ngêi ®Òu thÓ hiÖn nÐt riªng mang ®Ëm dÊu Ên ç nh©n vµ tinh thÇn
thêi ®¹i.
Trë l¹i bµi th¬ C¶nh khuya, c©u thø hai. vÉn theo bót ph¸p t¶ thùc - B¸c viÕt:
Tr¨ng lång cæ thô, bãng lång hoa
Trªn çi nÒn r¹o rùc vµ gîi c¶m cña ©m thanh tiÕng suèi, ¸nh tr¨ng hiÖn lªn thËt bao la
huyÒn ¶o, më ra bøc tranh thiªn nhiªn vêi vîi vµ thi vÞ h¼n lªn.
Thùc ra, ®· kh«ng Ýt lÇn B¸c rung ®éng tríc vÎ ®Ñp kú diÖu cña tr¨ng, kÓ c¶ trong
hoµn c¶nh Ngêi bÞ giam h·m tï ®µy, nhng ë ®©y ¸nh tr¨ng mang mét s¾c th¸i lung linh
tuyÖt mü:
Tr¨ng lång cæ thô, bãng lång hoa
¸nh tr¨ng të më vµ chiÕu táa kh«ng gian, ngì nh xuyªn thÊm hån t¹o vËt. ¸nh tr¨ng nh
ch¶y qua kÏ l¸, choµng ¸nh s¸ng xuèng bãng cæ thô. NÕu xem hai c©u th¬ trªn lµ biÓu hiÖn
cña mét søc nghe (c©u thø nhÊt) vµ mét søc nh×n (c©u thø hai) tinh tÕ ®Æc biÖt th× c©u
thø ba cña bµi th¬ nªu lªn mét t×nh huèng:
C¶nh khuya nh vÏ ngêi cha ngñ
C¶nh ®Ñp nh tranh quyÕn rò nhêng vËy mµ Ngêi cßn thao thøc, kh«ng nì ngñ hay
kh«ng thÓ ngñ ®îc tríc vÎ h÷u t×nh cña thiªn nhiªn? C©u th¬ cuèi bËt ra thËt bÊt ngê:
Cha ngñ v× lo nçi níc nhµ
Gi¶n dÞ vµ ch©n thùc, c©u th¬ cuèi béc lé søc nghÜ cña Ngêi vÒ vËn mÖnh d©n téc,
tríc cuéc kh¸ng chiÕn cam go vµ tríc thiªn nhiªn t¬i ®Ñp.
KÕt hîp nhuÇn nhuyÔn gi÷a bót ph¸p so s¸nh Èn dô, t¶ thùc vµ kh¶ n¨ng liªn tëng, tëng t-
îng bay bæng phong phó, bµi th¬ thÓ hiÖn t×nh yªu thiªn nhiªn tha thiÕt trong phÈm chÊt cña
thi sÜ  chiÕn sÜ çch m¹ng Hå ChÝ Minh.
Cã thÓ nãi: C¶nh khuya lµ mét trong nh÷ng bµi th¬ xuÊt s¾c cña th¬ ca giai ®o¹n kh¸ng
chiÕn chèng Ph¸p vµ cña v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i.
137
r»m th¸ng giªng
(Nguyªn tiªu  Hå ChÝ Minh)
I - Gîi ý
XuÊt xø:
Bµi th¬ ®îc Hå ChÝ Minh viÕt t¹i chiÕn khu ViÖt B¾c, trong thêi k× kh¸ng chiÕn
chèng thùc d©n Ph¸p. Nguyªn v¨n bµi th¬ ®Òu b»ng ch÷ H¸n.

Hå ChÝ Minh kh«ng chØ lµ mét vÞ l·nh tô thiªn tµi cña çch m¹ng ViÖt Nam, cña ®Êt
níc ViÖt Nam mµ cßn lµ mét nhµ v¨n, nhµ th¬ lín. Tuy th¬ v¨n kh«ng ph¶i lµ sù nghiÖp
chÝnh cña Ngêi, nhng Ngêi ®· ®Ó l¹i cho chóng ta nhiÒu t¸c phÈm v¨n ch¬ng ®éc ®¸o. B¸c
kh«ng chØ s¸ng t¸c v¨n ch¬ng b»ng tiÕng ViÖt mµ cßn s¸ng t¸c b»ng tiÕng Ph¸p, tiÕng H¸n.
"R»m th¸ng giªng" lµ bµi th¬ B¸c viÕt b»ng ch÷ H¸n n¨m 1948 t¹i chiÕn khu ViÖt B¾c, lóc
®ã ®ang thêi k× kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p. Bµi th¬ ®Òu thÓ hiÖn t×nh yªu thiªn
nhiªn bao la cña B¸c:
R»m xu©n lång léng tr¨ng soi
S«ng xu©n níc lÉn mµu trêi thªm xu©n
Gi÷a dßng bµn b¹c viÖc qu©n
Khuya vÒ b¸t ng¸t tr¨ng ng©n ®Çy thuyÒn.
C©u ®Çu tiªn cña bµi th¬ më ra mét khung c¶nh ®Çy thi vÞ. R»m xu©n gîi ®Õn ¸nh tr¨ng
dÞu m¸t ®Çu n¨m, ë ®©y lµ tr¨ng ®ªm r»m th¸ng giªng. §ªm tr¨ng xu©n trong trÎo, thêng ®îc
xem lµ ®ªm tr¨ng ®Ñp nhÊt trong n¨m. §ªm mïa xu©n Êy lång léng tr¨ng soi. ¸nh tr¨ng ngì nh
to¶ thÊu mäi n¬i, mÆt níc in soi c¶ bÇu trêi cao réng. Tuy lµ c©u th¬ dÞch nhng viÖc ®¶o ng÷
"lång léng" lªn tríc "tr¨ng soi" cã t¸c dông nhÊn m¹nh kh¶ n¨ng gîi t¶. Nèi tiÕp c¶m høng "R»m
xu©n" ë c©u trªn, trong c©u th¬ thø hai, h×nh ¶nh S«ng xu©n níc lÉn mµu trêi thªm xu©n lµ
mét h×nh ¶nh giµu søc gîi: cã tíi ba yÕu tè (s«ng, níc, trêi) ®îc ¸nh tr¨ng xuyªn thÊm, ®an
quyÖn s¾c mµu. S«ng xu©n lµ s«ng vÒ mïa xu©n, níc thêng trong, cã thÓ nh×n tËn ®¸y. Níc
lÉn mµu trêi: níc s«ng trong, ¸nh tr¨ng ph¶n chiÕu cµng long lanh, mµu trêi s¾c níc lÊp l¸nh
nh hoµ lÉn vµo nhau. Cã c¶m gi¸c gi÷a s«ng, níc vµ trêi kh«ng ph©n biÖt ranh giíi. B¸c Hå bµn
xong viÖc níc, Khuya vÒ b¸t ng¸t tr¨ng ng©n ®Çy thuyÒn. C©u th¬ diÔn t¶ ¸nh tr¨ng to¶ xuèng
138
®Çy khoang thuyÒn (c¶m gi¸c nh thÓ nh×n thÊy h×nh khèi). §©y lµ c©u th¬ dÞch, t¸c gi¶ ®¶o
ng÷ "b¸t ng¸t" lªn tríc "tr¨ng ng©n" lµm t¨ng gi¸ trÞ biÓu c¶m. Trong côm tõ "tr¨ng ng©n" t¸c
gi¶ sö dông phÐp nh©n ho¸, lµm cho ¸nh tr¨ng còng nh cã hån, ¸nh tr¨ng trªn s«ng còng nh sãng
s¸nh vµ trë nªn sèng ®éng.
Tr¨ng gi÷a mïa xu©n - mïa ®Çu cña mét n¨m míi gi÷a nói rõng ViÖt B¾c t¬i th¾m
nh÷ng hoa t¬i, léc biÕc, cho nªn tr¨ng cµng nguyªn khiÕt. Th¶ trÝ tëng tîng vµo ¸nh tr¨ng trµn
trÒ ®ªm xu©n Êy, ta nh c¶m gi¸c cã lµn giã ®a h¬ng m¸t nhÑ, m¬n man...
tiÕng gµ tra
(Xu©n Quúnh)
I  Gîi ý
1. ThÓ th¬:
Bµi th¬ ®îc viÕt theo thÓ th¬ n¨m ch÷, tríc mét sè khæ cã c©u ba ch÷ lÆp ®i lÆp l¹i:
TiÕng gµ tra
æ r¬m hång nh÷ng trøng...
TiÕng gµ tra
Tay bµ khum soi trøng...
Çch sö dông ®iÖp ng÷ nh vËy t¹o nªn mét ©m hëng da diÕt, kh¾c ho¹ mét nçi nhí
kh«n ngu«i, b¾t ®Çu tõ mét sù vËt rÊt cô thÓ, quen thuéc.
2. T¸c gi¶:
Xu©n Quúnh (1942-1988) lµ mét trong sè çc nhµ th¬ n÷ hiÖn ®¹i ®Ó l¹i trong th¬ ca
nh÷ng dÊu Ên riªng s©u s¾c. Th¬ Xu©n Quúnh nhÑ nhµng, b×nh dÞ nhng rÊt l¾ng ®äng,
thÊm thÝa, thÓ hiÖn nh÷ng rung c¶m vµ kh¸t väng cña mét tr¸i tim phô n÷ ch©n thµnh, ®»m
th¾m.
Xu©n Quúnh s¸ng t¸c kh«ng nhiÒu nhng ®· cã nh÷ng t¸c phÈm ®Æc s¾c: Sãng, Hoa
däc chiÕn hµo, S©n ga chiÒu em ®i,... Bµi th¬ TiÕng gµ tra ®îc viÕt trong thêi k× ®Çu cña
cuéc kh¸ng chiÕn chèng ®Õ quèc MÜ, in lÇn ®Çu trong tËp Hoa däc chiÕn hµo.
3. §¹i ý:
Víi çch diÔn ®¹t tù nhiªn cïng nh÷ng h×nh ¶nh ch©n thùc, gÇn gòi, bµi th¬ TiÕng gµ
139
tra ®· gîi l¹i nh÷ng kØ niÖm ®Ñp ®Ï cña tuæi th¬ trong t×nh bµ ch¸u, t×nh c¶m quª h¬ng
th¾m thiÕt, ®Ëm ®µ trong t©m hån ngêi chiÕn sÜ.

Th¬ Xu©n Quúnh thêng ®em l¹i cho ngêi ®äc mét c¶m gi¸c thËt gÇn gòi, b×nh dÞ mµ
thiÕt tha, ®»m th¾m. Nhµ th¬ viÕt vµ béc lé nh÷ng xóc c¶m cña m×nh mét çch hån nhiªn
nh thÓ chÝnh cuéc sèng ®êi thêng víi nh÷ng ®iÒu rÊt ®çi th©n quen. TiÕng gµ tra (1965)
béc lé çi chÊt riªng cña th¬ Xu©n Quúnh còng ë ®iÓm Êy.
Tuæi th¬ cña Xu©n Quúnh g¾n bã víi mét miÒn quª bªn dßng s«ng NhuÖ hiÒn hoµ. Quª
h¬ng trong th¬ chÞ lµ mét miÒn th©n th¬ng, ®Ñp trong hoµi nhí:
Trong cuéc ®êi b×nh yªn tùa ngh×n xa
GÇn gòi nhÊt vÉn lµ c©y lóa
Tra n¾ng kh¸t íc vÒ vên qu¶
Lóc xa nhµ nhí mét d¸ng m©y
Mét dßng s«ng, ngän nói, rõng c©y
Mét lµn khãi, mét mïi h¬ng trong giã.
Cø thÕ, tÊt c¶ nh÷ng ký øc vÒ quª h¬ng sèng trong chÞ, theo chÞ ®i kh¾p nÎo ®êng ®êi
vµ trë thµnh søc m¹nh. Mét thø søc m¹nh thÇn kú nh trong truyÖn cæ tÝch mµ bµ thêng hay
kÓ:
BiÕt trÎ con khao kh¸t
ChuyÖn ngµy xöa ngµy sau
Kh«ng hiÓu lµ tõ ®©u
Mµ bµ vÒ ë ®ã
KÓ cho bao chuyÖn cæ:
ChuyÖn con cãc, nµng tiªn
ChuyÖn c« TÊm ë hiÒn
Th»ng Lý Th«ng ë ¸c
M¸i tãc bµ th× b¹c
Con m¾t bµ th× vui
140
Bµ kÓ ®Õn suèt ®êi
Trµn ngËp trong bµi th¬ TiÕng gµ tra lµ nh÷ng kØ niÖm tuæi th¬. Trong ®ã, næi bËt lµ
h×nh ¶nh ngêi bµ, kÝ øc vÒ t×nh bµ ch¸u méc m¹c mµ s©u nÆng. TÊt c¶ ® îc gîi vÒ tõ mét
©m thanh quen thuéc, b×nh thêng: tiÕng gµ m¸i côc t¸c trong n¾ng tra.
Trªn ®êng hµnh qu©n xa
Dõng ch©n bªn xãm nhá
TiÕng gµ ai nh¶y æ:
"Côc... côc t¸c côc ta"
Nghe xao ®éng n¾ng tra
Nghe bµn ch©n ®ì mái
Nghe gîi vÒ tuæi th¬.
ChØ lµ mét tiÕng gµ côc t¸c trong n¾ng tra mµ k× diÖu lµm sao! ë ®o¹n th¬ më ®Çu
nµy (cã thÓ chia bµi th¬ thµnh ba ®o¹n: 7 c©u ®Çu, 5 khæ tiÕp theo vµ 2 khæ cuèi) lµ
nh÷ng xóc ®éng cña nhµ th¬ tríc ©m thanh cña thùc t¹i. ¢m thanh Êy së dÜ cã søc lay gîi nh
vËy lµ bëi v× nã ®¸nh thøc çi ©m thanh vèn rÊt ®çi g¾n bã, quen thuéc ®ang n»m s©u
trong tiÒm thøc, trong kØ niÖm tuæi th¬ cña ngêi chiÕn sÜ. Phót dõng ch©n bªn xãm nhá,
ngêi chiÕn sÜ Êy ®· ®Ó mÆc lßng m×nh sèng l¹i víi tuæi th¬, cho kØ niÖm ïa vÒ. Trong
hå× nhí, nhµ th¬ - ngêi chiÕn sÜ, sèng b»ng c¶m gi¸c cña trÎ th¬, nhng b»ng c¶m gi¸c cña trÎ
th¬, nh×n b»ng çi nh×n cña trÎ th¬ vµ béc lé nh÷ng t×nh c¶m trong lßng m×nh còng theo
çch cña trÎ th¬:
TiÕng gµ tra
æ r¬m hång nh÷ng trøng
Nµy con gµ m¸i m¬
Kh¾p m×nh hoa ®èm tr¾ng
Nµy con gµ m¸i vµng
L«ng ãng nh mµu n¾ng.
TiÕng gµ tra  nghe n«n nao lµ nhí! Nh÷ng h×nh ¶nh ®Çu tiªn trë vÒ trong ký øc tuæi
th¬ lµ æ r¬m, gµ m¸i m¬, gµ m¸i vµng víi nh÷ng s¾c mµu sèng ®éng nh chóng míi võa ®©u
®©y: hång nh÷ng trøng, hoa ®èm tr¾ng, ãng nh mµu n¾ng. VÎ ®Ñp cña nh÷ng çi b×nh dÞ
141
®îc miªu t¶ b»ng t©m hån trÎ th¬, çi nh×n cña tuæi th¬ trong s¸ng, hån nhiªn.
Còng vÉn lµ tõ tiÕng gµ m¸i nh¶y æ côc t¸c ®©u ®©y trong tra n¾ng yªn ¶, h×nh ¶nh
bµ hiÖn ra tÇn t¶o, ®«n hËu. B¾t ®Çu lµ nhí vÒ kØ niÖm bÞ bµ m¾ng: "Gµ ®Î mµ mµy
nh×n; Råi sau nµy lang mÆt!". Tuæi th¬ d¹i ®· qua ®i l©u råi, trong v« vµn nh÷ng çi ®¸ng
nhí, cã khi çi nhí nhÊt l¹i chÝnh lµ nh÷ng lêi cña m¾ng ®Çy yªu th¬ng cña bµ. TiÕng nãi
cña bµ vÉn in trong t©m trÝ ch¸u. Nh÷ng vÇn th¬ tù nhiªn mµ xóc ®éng v« cïng.
Còng vÉn lµ tõ tiÕng gµ m¸i nh¶y æ côc t¸c ®©u ®©y, ch¸u l¹i nhí bµ víi bµn tay ch¨m
chót cho "con gµ m¸i Êy". Khi ch¸u hiÓu ra n¾ng bµ ch¨m chót cho æ trøng bao nhiªu, lo
l¾ng cho ®µn gµ bao nhiªu, chÝnh lµ bµ ®ang dån hÕt t×nh yªu th¬ng, ch¨m lo cho ch¸u th×
cã khi Bµ kh«ng cßn trªn ®êi nµy n÷a. Vµ, b©y giê, khi ch¸u nhí vÒ bµ, ch¸u ®ang sèng
trong niÒm vui síng cña tuæi th¬ khi ®îc quÇn ¸o míi (dï gi¸ trÞ b¶n chÊt ch¼ng lµ bao) nh
thña nµo.
Trong t×nh th¬ng yªu cña Bµ, tuæi th¬ cña ch¸u lµ nh÷ng th¸ng ngµy yªn lµnh vµ h¹nh
phóc. TiÕng gµ tra vÉn ®©u ®©y khi ch¸u trë vÒ víi thùc t¹i. Mét c¶m gi¸c Êm lßng nh "s¾c
hång cña trøng". Ngêi chiÕn sÜ h«m nay vµ ch¸u cña bµ n¨m xa lµ mét. Ch¸u vÉn sèng b»ng
t×nh yªu cña bµ, chiÕn ®Êu b»ng søc m¹nh truyÒn tõ h¬i Êm cña bµ cho quª h¬ng, tæ quèc:
Ch¸u chiÕn ®Êu h«m nay
V× lßng yªu tæ quèc
V× xãm lµng th©n thuéc
Bµ ¬i, còng v× bµ
V× tiÕng gµ côc t¸c
æ trøng hång tuæi th¬
T×nh yªu quª h¬ng, ®Êt níc ®äng l¹i thµnh nh÷ng ®iÒu thËt b×nh dÞ, sù b×nh dÞ Êy
chÝnh lµ chiÒu th¼m s©u cña lßng yªu quª h¬ng ®Êt níc. B×nh dÞ vËy th«i nhng ®ã lµ søc
m¹nh, lµ nguån ®éng viªn lín lao cña ngêi chiÕn sÜ dÊn bíc trong gian khæ. Gi÷ g×n nh÷ng
kû niÖm vÒ bµ, gi÷ g×n tiÕng gµ trong tra n¾ng yªn ¶ th«n quª, n©ng niu æ trøng hång...
nghÜa lµ ch¸u gi÷ g×n quª h¬ng, tæ quèc. Çi lín lao ®· ®îc ch¾t l¹i thµnh nh÷ng ®iÒu gi¶n
v« cïng gi¶n dÞ.
¢m thanh TiÕng gµ tra cø trë ®i trë l¹i ®· thÓ hiÖn m¹ch c¶m xóc t¨ng dÇn, mçi lóc mét
tha thiÕt, ®»m s©u vµ ng©n väng. CÇn lu ý: bµi th¬ ®îc s¸ng t¸c theo thÓ ngò ng«n (5
tiÕng) nhng rÊt s¸ng t¹o vµ linh ho¹t:
142
 Mçi khæ trong mét bµi th¬ ngò ng«n thêng cã 4 c©u nhng trong bµi nµy chØ cã ba
khæ 4 c©u, çc khæ th¬ kh¸c ®Òu tõ 5 ®Õn 6 c©u, riªng khæ thø nhÊt cã ®Õn 7 c©u th¬.
 Do sè c©u trong mét khæ kh«ng ®Òu nhau nªn çch gieo vÇn còng kh«ng theo çch
thøc th«ng thêng. PhÇn lín lµ vÇn çch, nhiÒu khi kh«ng nhÊt thiÕt ®óng vÇn mµ chØ cÇn
gi÷ ®îc ©m ®iÖu. C©u cuèi cña khæ tríc còng kh«ng cÇn vÇn víi c©u ®Çu cña khæ sau.
MÆc dï vËy, ®äc bµi th¬ lªn nghe vÉn rÊt hµi hoµ trong m¹ch c¶m xóc dµo d¹t cña t¸c gi¶.
 Çc c©u th¬ trong bµi hÇu hÕt ®Òu 5 tiÕng, riªng c©u th¬ TiÕng gµ tra më ®Çu çc
khæ thø hai, thø ba, thø t vµ thø bÈy chØ cã 3 tiÕng. ViÖc b¾t ®Çu çc khæ th¬ 5 tiÕng
b»ng mét c©u th¬ 3 tiÕng nh vËy ®· t¹o nªn mét ®iÓm nhÊn vÒ c¶m xóc. Sau mçi c©u
TiÕng gµ tra, t¸c gi¶ l¹i nhí vÒ mét h×nh ¶nh, mét kØ niÖm th©n thuéc. C©u th¬ ®· khiÕn
cho m¹ch c¶m xóc trong bµi th¬ ®îc liÒn m¹ch, ®· nèi kÕt çc khæ th¬ víi nhau, ®· hoµ trén
nh÷ng h×nh ¶nh vµ kØ niÖm trong m¹ch xóc c¶m da diÕt, nång nµn.
mét thø quµ cña lóa non: cèm

(Th¹ch Lam)
I - Gîi ý
1. ThÓ lo¹i:
 Tuú bót "lµ mét thÓ lo¹i kÝ. Lèi viÕt t¬ng ®èi phãng kho¸ng; nhµ v¨n tuú theo ngän
bót ®a ®i, cã thÓ tõ sù viÖc nµy sang sù viÖc kia, tõ liªn tëng nµy sang liªn tëng kia, ®Ó béc
lé nh÷ng c¶m xóc, nh÷ng t©m t×nh, ph¸t biÓu nh÷ng nhËn xÐt vÒ ngêi vµ c¶nh. Çi b¶n ng·
cña nhµ v¨n ®îc thÓ hiÖn gÇn nh trong th¬ tr÷ t×nh. Tuú bót lµ thÓ giµu ch¸t tr÷ t×nh nhÊt
trong çc lo¹i kÝ. Nh÷ng sù viÖc, nh÷ng con ngêi nh¾c ®Õn trong tuú bót tuy kh«ng kÕt
thµnh mét hÖ thèng chÆt chÏ, nhng ph¶i n»m trong trËt tù hîp lÝ cña dßng c¶m xóc, dßng suy
nghÜ cña t¸c gi¶; vµ còng ph¶i x¸c thùc. Gi¸ trÞ cña tuú bót lµ ë nh÷ng suy nghÜ s©u s¾c,
th©m trÇm rót ra tõ nh÷ng sù viÖc tëng nh riªng t, b×nh thêng. Søc l«i cuèn cña nã cßn ë ng«n
ng÷ trau chuèt, giµu h×nh ¶nh bÊt ngê vµ lÝ thó, t¹o ra mét chÊt th¬ riªng" (NguyÔn Xu©n
Nam - Tõ ®iÓn v¨n häc, tËp hai, NXB Khoa häc x· héi, H., 1984).
 Mét thø quµ cña lóa non: Cèm ®îc viÕt theo thÓ tuú bót. Dùa vµo çc yÕu tè, h×nh
¶nh, sù vËt cô thÓ nh thÓ kÝ nhng bµi viÕt thiªn vÒ c¶m xóc tr÷ t×nh, chó träng thÓ hiÖn
c¶m xóc, suy nghÜ cña t¸c gi¶ tríc çc hiÖn tîng, vÊn ®Ò cña ®êi sèng.
2. T¸c gi¶:
143
Th¹ch Lam (1910 - 1942), tªn khai sinh lµ NguyÔn Têng Vinh, sau ®æi lµ NguyÔn Têng
L©n, lµ thµnh viªn cña nhãm Tù Lùc v¨n ®oµn (tæ chøc v¨n ch¬ng kh¸ næi tiÕng tríc Çch
m¹ng th¸ng T¸m víi çc tªn tuæi quen thuéc thêi bÊy giê nh NhÊt Linh, Kh¸i Hng, Hoµng
§¹o,...). Lóc ®¬ng thêi, v¨n Th¹ch Lam kh«ng næi tiÕng nh çc nhµ v¨n kh¸c nhng mét nhµ
v¨n ®µn anh ®· nhËn xÐt rÊt tinh tÕ vµ chÝnh x¸c: mai sau, çi cßn l¹i víi ®êi chÝnh lµ v¨n
cña Th¹ch Lam chø kh«ng ph¶i lµ ai kh¸c. §iÒu nµy ®· ®îc kiÓm chøng qua thêi gian. Cho
®Õn b©y giê, nãi ®Õn NhÊt Linh, Kh¸i Hng,... Ýt ngêi biÕt nhng tªn tuæi Th¹ch Lam cßn
m·i víi nh÷ng h¬ng vÞ b©ng khu©ng, ngät ngµo tõ Hai ®øa trÎ, Díi bãng hoµng lan, Hµ Néi
b¨m s¸u phè phêng,...
V¨n Th¹ch Lam rÊt Ýt sù kiÖn, hÇu nh kh«ng cã nh÷ng sù kiÖn næi bËt, gay cÊn,... th-
êng lµ ph¬ng tiÖn ®Ó çc nhµ v¨n cuèn hót ngêi ®äc. Ên tîng s©u s¾c mµ nh÷ng c©u v¨n
Th¹ch Lam ®Ó l¹i chÝnh lµ nh÷ng d vÞ "thÊm s©u vµo tËn gèc lìi" trong tõng c©u v¨n, tõng
h×nh ¶nh nhÑ nhµng mµ ®Çy rung c¶m. Mçi c©u v¨n cña Th¹ch Lam ®Òu cã kh¶ n¨ng lµm
rung lªn nh÷ng sîi t¬ ®µn ªm ¸i trong t©m hån ngêi ®äc, ngêi nghe.
3. XuÊt xø:
V¨n b¶n Mét thø quµ cña lóa non: Cèm rót tõ Hµ Néi b¨m s¸u phè phêng (NXB §êi nay,
Hµ Néi, 1943), tËp tuú bót næi tiÕng vÒ c¶nh s¾c vµ phong vÞ cña Hµ Néi. Trong môc Quµ
Hµ Néi cña tËp s¸ch nãi trªn, t¸c gi¶ viÕt:
"Quµ Hµ Néi xa nay v©n cã tiÕng lµ ngon lµnh vµ lÞch sù. ë çc th«n quª, chót qï Hµ
Néi lµ cña mong ®îi, vµ tá ®îc lßng quý ho¸ cña ngêi cho. Con ch¸u ngµy giç kÞ ®a vÒ d©ng
cha mÑ, hay çc bµ mÑ ra tØnh mua vÒ cho çc con, vµ hång ®i lµm nhµ níc ngµy nghØ
mua tÆng h© c« vî míi cíi,... bao nhiªu ý tèt t×nh hay göi vµo trong chót quµ n¬i ®« héi, mãn
quµ ®em ®Õn cho kh¾p n¬i çc vÞ sµnh vµ trang nh· cña b¨m s¸u phè phêng".
3. §¹i ý:
Tõ mét thøc quµ d©n d·, méc m¹c, qua ngßi bót tinh tÕ, nh¹y c¶m cña Th¹ch Lam, cèm
®· trë thµnh s¶n vËt cña ®Êt níc, thµnh vÎ ®Ñp ®éc ®¸o cña v¨n ho¸ d©n téc.

B¹n ®· bao giê ®îc thëng thøc mãn cèm gãi trong l¸ sen? §îc nh vËy h¼n b¹n sÏ rÊt thÝch
thó, bëi mãn quµ thËt gi¶n dÞ mµ thanh khiÕt kh«ng ngê!
Cèm  mét thøc quµ ®Æc biÖt mµ t¸c gi¶ Th¹ch Lam giíi thiÖu trong bµi v¨n nµy ®îc b¾t
®Çu tõ mét c¬n giã. Th«ng thêng, c¬n giã ®Õn råi ®i nh mét quy luËt cña tù nhiªn. Nhng c¬n giã
144
trong bµi v¨n cña Th¹ch Lam l¹i nh mét bøc th«ng ®iÖp t©m hån. "C¬n giã mïa h¹ lít qua võng sen
trªn hå" - lêi v¨n gióp ta c¶m nhËn ®îc bíc ®i cña giã dêng nh còng thËt nhÑ nhµng, ý vÞ. ChÝnh sù
nhÑ nhµng, ý vÞ Êy, giã míi cã thÓ "nhuÇn thÊm çi h¬ng th¬m cña l¸"  vµ ®Æc biÖt, giã míi cã
thÓ "nh b¸o tríc mïa vÒ cña mét thøc quµ thanh nh· vµ tinh khiÕt". §iÒu nµy Ýt ai ®Ó ý. H¬ng vÞ
cña hoa sen th× dÔ thÊy, bëi nã ngµo ng¹t, bëi nã nång nµn. Cßn lµn h¬ng cña l¸ th× dÞu nhÑ, thanh
tao. ChÝnh çi lµn h¬ng máng manh d×u dÞu Êy l¹i chøa ®ùng mét søc gîi, b¸o hiÖu "mïa vÒ cña
mét thøc quµ thanh nh· vµ tinh khiÕt".
Nhng chØ cã l¸ sen víi lµn h¬ng dÞu th¬m lan táa th«i th× cha ®ñ. §ång néi cßn lµ mét kho
b¸u v« tËn nh÷ng cña c¶i quý gi¸ ®Ó d©ng tÆng con ngêi. H·y l¾ng nghe nhµ v¨n giíi thiÖu:
"Khi ®i qua nh÷ng çnh ®ång xanh, b¹n cã ngöi thÊy mïi th¬m m¸t cña b«ng lóa non kh«ng?"
Tho¹t tiªn lµ h×nh ¶nh "çnh ®ång xanh" - mµu s¾c cña çnh ®ång lóa rÊt ®çi quen thuéc ë çc
vïng quª. Nhng cã ®iÒu k× l¹ ë ®©y lµ: ®i trong khung c¶nh Êy, b¹n cã c¶m nhËn ®îc lµn h¬ng
th¬m m¸t cña b«ng lóa non - tøc khi h¹t lóa cßn ®ang thêi k× ngËm s÷a? Còng lµ mïi th¬m, nhng
lµ mïi th¬m m¸t cña "giät s÷a tr¾ng th¬m, ph¶ng phÊt h¬ng vÞ ngµn hoa cá". ChØ ph¶ng phÊt
th«i, thÕ mµ thµnh Ên tîng, thËm chÝ Ên tîng s©u s¾c ®Ó nhËn ra "giät s÷a" phÝa trong çi vá
lóa ®ang xanh lµ c¶ mét bÇu h¬ng hoa cña thiªn nhiªn kÕt l¾ng. Nhê bµn tay con ngêi cÇn cï
ch¨m sãc, giät s÷a Êy míi dÇn ®«ng l¹i, b«ng lóa nÆng dÇn, "nÆng v× chÊt quý trong s¹ch cña
trêi". ChÝnh khi Êy, nh÷ng b«ng lóa cong cong trÜu xuèng, vµ d©n gian gäi ®ã lµ lóa uèn c©u
(v× b«ng lóa cã h×nh d¸ng cña chiÕc lìi c©u), lóa ®Õn thêi k× "vµo h¹t". Khi Êy, chØ cã nh÷ng
ngêi thËt th¹o nghÒ lµm cèm ë lµng Vßng míi biÕt "c÷" võa nhÊt ®Ó lµm ra "thø cèm dÎo vµ
th¬m Êy".
Çch lµm cèm ®îc t¸c gi¶ miªu t¶ thËt tr©n träng bëi tríc hÕt kh«ng ph¶i lóc nµo còng cã
thÓ gÆt lóa vÒ lµm cèm, mµ ph¶i biÕt lóa lóc nµo lµ "võa" c÷ nhÊt, vµ ph¶i b»ng "nh÷ng
çch thøc riªng truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c". Lµm cèm lµ c¶ "mét sù bÝ mËt tr©n träng
vµ khe kh¾t" - ®ã lµ mét nghÒ gia truyÒn, kh«ng ph¶i ai còng lµm ®îc.
Sù bÝ mËt "tr©n träng vµ khe kh¾t" thÓ hiÖn nh÷ng çch lµm cèm riªng kh«ng phæ
biÕn réng r·i ®îc. Nã nh qui íc lu truyÒn tõ nhiÒu ®êi ®Ó l¹i. T¸c gi¶ ®· kh¸i qu¸t: "Cèm lµ
thøc quµ riªng biÖt cña ®Êt níc, lµ thøc d©ng cña nh÷ng çnh ®ång lóa b¸t ng¸t, mang trong
h¬ng vÞ tÊt c¶ çi méc m¹c, gi¶n dÞ vµ thanh khiÕt cña ®ång quª néi cá ViÖt Nam". ë ®©y,
t¸c gi¶ kh«ng gäi cèm lµ "thø quµ" mµ lµ "thøc quµ". "Thø" thiªn vÒ ý nghÜa vµ s¾c th¸i
ph©n lo¹i, ®¬n thuÇn ph©n biÖt cèm víi çc lo¹i quµ kh¸c. Cßn "thøc" ®· chuyÓn nghÜa
diÔn ®¹t, ®a cèm lªn mét ph¹m trï míi, trang träng vµ ®Æc biÖt. MÆt kh¸c, cèm cßn lµ mét
"thøc d©ng" cña nh÷ng çnh ®ång, nh mét s¶n vËt quý b¸u bëi cèm kh«ng chØ lµ s¶n phÈm
145
gi¶n ®¬n lÊy tõ c©y lóa. Ngßi bót miªu t¶ kÕt hîp dßng suy tëng thÊm ®Ém t×nh c¶m tr©n
träng truyÒn thèng v¨n hãa d©n téc cña nhµ v¨n ®· gióp ngêi ®äc c¶m nhËn vÎ méc m¹c cña
l¸ sen, gi¶n dÞ vµ thanh khiÕt cña h¬ng trêi, h¬ng ®Êt, mïi th¬m phøc cña lóa míi, cña hoa cá
d¹i ven bê, c¶ mïi ng¸t cña l¸ sen bäc, mµu xanh cña cèm, chÊt ngät cña cèm, çi t ¬i m¸t cña l¸
non, çi dÞu dµng thanh ®¹m cña loµi th¶o méc). ChÝnh v× thÕ, trong ®o¹n cuèi cña bµi v¨n,
t¸c gi¶ viÕt: "Ph¶i nªn kÝnh träng çi léc cña Trêi, çi khÐo lÐo cña ngêi, vµ sù cè søc tiÒm
tµng vµ nhÉn n¹i cña thÇn Lóa". Cèm lµ thøc ¨n võa thùc võa ¶o, thëng thøc cèm lµ mét hµnh
vi Èm thùc v¨n ho¸.
Bµi v¨n ®îc viÕt theo thÓ tuú bót, giµu søc gîi, thÓ hiÖn ®îc çch c¶m nhËn tµi hoa vµ
tinh tÕ cña t¸c gi¶ vÒ cèm - mét thøc quµ thanh nh·, mét quµ tÆng ®Æc s¾c cña quª h¬ng".
sµi gßn t«i yªu

(Minh H¬ng)
I - Gîi ý
1. ThÓ lo¹i:
Còng nh Mét thø quµ cña lóa non: Cèm, v¨n b¶n Sµi Gßn t«i yªu ®îc viÕt theo thÓ tuú
bót, cã kh¸c lµ Th¹ch Lam thÓ hiÖn xóc c¶m vÒ mét s¶n vËt gi¶n dÞ, ®éc ®¸o mµ giµu h ¬ng
vÞ cña ®Êt níc th× Minh H¬ng l¹i miªu t¶ nh÷ng nÐt riªng t¹o nªn phong çch vµ vÎ ®Ñp cña
mét thµnh phè.
2. §¹i ý:
Bµi v¨n ®· thÓ hiÖn t×nh c¶m s©u ®Ëm cña t¸c gi¶ víi Sµi Gßn qua sù g¾n bã l©u
bÒn, am hiÓu têng tËn vµ c¶m nhËn tinh tÕ vÒ thêi tiÕt, khung c¶nh, nhÊt lµ d¸ng ®iÖu,
tÝnh t×nh cña con ngêi n¬i ®©y.

Bµi v¨n ®îc viÕt theo thÓ tuú bót, më ®Çu b»ng mét lo¹t so s¸nh. Ban ®Çu lµ so
s¸nh gi÷a mét ph¹m trï v« h¹n víi mét ph¹m trï h÷u h¹n ("Sµi Gßn vÉn trÎ. T«i th× ® ¬ng
giµ") vµ tiÕp ®ã lµ so s¸nh vÒ lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn (Ba tr¨m n¨m so víi n¨m
ngµn n¨m cña §Êt níc th× çi ®« thÞ nµy cßn xu©n ch¸n"). Víi c¶m høng d¹t dµo tr íc mét
vïng ®Êt trÎ trung, t¸c gi¶ viÕt tiÕp: "Sµi Gßn cø trÎ hoµi nh mét c©y t¬ ®¬ng ®é nân
nµ, trªn ®µ thay da, ®æi thÞt, miÔn lµ c d©n ngµy nay vµ c¶ ngµy mai biÕt çch tíi tiªu,
146
ch¨m bãn, tr©n träng gi÷ g×n çi ®« thÞ ngäc ngµ nµy". Lêi v¨n biÓu c¶m l«i cuèn, m¹ch
suy nghÜ cña t¸c gi¶ ®an xen nhuÇn nhuyÔn ®a ngêi ®äc ®Õn víi nh÷ng Ên tîng s©u
s¾c vÒ thiªn nhiªn, khÝ hËu, nhÞp sèng vµ sinh ho¹t cña thµnh phè, ®Æc ®iÓm c d©n
vµ phong çch con ngêi Sµi Gßn. Cã thÓ nhËn thÊy bµi v¨n ®îc triÓn khai theo çc ý:
Nh÷ng c¶m nhËn chung vµ t×nh yªu cña t¸c gi¶ ®èi víi Sµi Gßn (tõ ®Çu ®Õn "t«ng chi
hä hµng"); b×nh luËn vÒ phong çch con ngêi Sµi Gßn (tõ "ë trªn ®Êt ®Þa nµy" ®Õn
"leo lªn h¬n n¨m triÖu") vµ kh¼ng ®Þnh t×nh yªu th¾m thiÕt cña t¸c gi¶ ®èi víi thµnh
phè (tõ "VËy ®ã mµ" ®Õn hÕt).
Trong ®o¹n më ®Çu, t¸c gi¶ thÓ hiÖn nh÷ng nÐt riªng cña thiªn nhiªn vµ khÝ hËu
Sµi Gßn b»ng mét giäng v¨n ®Æc biÖt. Kh«ng ph¶i lµ nh÷ng phÐp thèng kª hay ®Æc t¶
®¬n thuÇn, mµ b»ng mét giäng v¨n biÓu c¶m linh ho¹t vµ nång nhiÖt kh¸c th êng: "T«i
yªu Sµi Gßn da diÕt...", "T«i yªu trong n¾ng sím...", "T«i yªu thêi tiÕt tr¸i chøng...", "T«i
yªu c¶ ®ªm khuya...", "T«i yªu phè phêng n¸o ®éng...", "Yªu c¶ çi tÜnh lÆng...". T×nh
yªu ®ã g¾n liÒn víi tõng biÕn th¸i cña thiªn nhiªn (n¾ng sím - mét thø n¾ng ngät ngµo,
chiÒu léng giã nhí th¬ng, trêi ui ui buån b·, trong v¾t nh thuû tinh); t×nh yªu ®ã g¾n liÒn
víi mçi sinh ho¹t thêng ngµy (®ªm khuya tha thít tiÕng ån, phè phêng n¸o ®éng, dËp d×u
xe cé); cho nªn, dÉu t¸c gi¶ cã viÕt: "NÕu cho lµ cêng ®iÖu...", th× mçi c©u v¨n vÉn cø
béc lé mét tr¹ng th¸i t×nh c¶m rÊt ®çi ch©n thµnh cña t¸c gi¶.
ThÓ hiÖn vÒ phong çch cña ngêi Sµi Gßn, t¸c gi¶ viÕt: "ë trªn ®Êt ®Þa nµy, kh«ng
cã ngêi B¾c, kh«ng cã ngêi Trung, ngêi Nam, ngêi Hoa, ngêi Kh¬-me... mµ chØ toµn ng-
êi Sµi Gßn c¶". Sµi Gßn - n¬i n¬i tô héi vµ hoµ hîp cña bèn ph ¬ng, kh«ng ph©n biÖt
nguån gèc. §ã lµ mét çch nh×n nhËn rÊt riªng. ChÝnh çch nh×n nhËn nµy lµ ®iÓm tùa
®Ó t¸c gi¶ kh¸i qu¸t: "Sµi Gßn bao giê còng dang hai çnh tay më réng mµ ®ãn nhiÒu ng -
êi tõ tr¨m nÎo ®Êt níc kÐo ®Õn". B»ng sù tõng tr¶i cña m×nh, t¸c gi¶ nhËn xÐt: tù nhiªn,
béc trùc, m¹nh b¹o, cëi më vµ dÔ gÇn lµ nh÷ng nÐt tÝnh çch næi bËt cña ngêi Sµi Gßn.
§Æc biÖt, çch ¨n mÆc, øng xö cña çc c« g¸i Sµi Gßn ®îc t¸c gi¶ t¸i hiÖn kh¸ tØ mØ, víi
nh÷ng lêi b×nh tinh tÕ. Nh÷ng nÐt tÝnh çch ®Ñp ®Ï Êy cña ngêi Sµi Gßn kh«ng chØ
biÓu hiÖn trong ®êi sèng h»ng ngµy mµ ®· thö th¸ch qua thêi gian.
§o¹n v¨n cuèi lµ mét kh¸i qu¸t s©u s¾c, cã t¸c dông lµm t¨ng tÝnh thuyÕt phôc cho bµi
v¨n, nã gîi lªn trong mçi ngêi ®äc vÒ mét t×nh yªu cô thÓ - ®óng nh nhµ v¨n I. £-ren-bua nãi:
"Lßng yªu nhµ, yªu lµng xãm, yªu miÒn quª trë nªn lßng yªu Tæ quèc".
mïa xu©n cña t«i

147
(Vò B»ng)
I  Gîi ý
1. ThÓ lo¹i:
V¨n b¶n Mïa xu©n cña t«i còng ®îc viÕt theo thÓ tuú bót, trong c¶m høng cña mét ngêi
xa quª, nhí vÒ mïa xu©n gîi c¶m n¬i ®Êt B¾c.
2. T¸c gi¶:
Vò B»ng (1913-1984) lµ mét nhµ v¨n, nhµ b¸o ®· kh¸ næi tiÕng ë Hµ Néi tõ nh÷ng n¨m
tríc Çch m¹ng th¸ng T¸m. Sau n¨m 1954, «ng vµo Sµi Gßn, võa viÕt v¨n, lµm b¸o võa tham
gia ho¹t ®éng çch m¹ng. Dï ë xa nhng Vò B»ng lu«n nhí vÒ Hµ Néi, vÒ quª h¬ng yªu dÊu víi
biÕt bao kØ niÖm ªm ®Òm, nh÷ng Ên tîng s©u s¾c kh«ng thÓ phai nhoµ. ¤ng ®· viÕt thiªn
tuú bót rÊt gîi c¶m Th¸ng giªng m¬ vÒ tr¨ng non rÐt ngät (in trong tËp Th¬ng nhí mêi hai)
®Ó thÓ hiÖn nçi nhí b©ng khu©ng, da diÕt vµ lßng mong mái ®Êt níc thèng nhÊt cña
m×nh.
3. §¹i ý:
Qua c¶nh s¾c thiªn nhiªn, bÇu kh«ng khÝ gîi c¶m, ®Çy mµu s¾c, h¬ng vÞ cña mïa
xu©n Hµ Néi vµ miÒn B¾c, nhµ v¨n Vò B»ng ®· thÓ hiÖn nçi nhí th ¬ng da diÕt cña mét
ngêi xa quª. §ã còng lµ kh¸t väng vÒ cuéc sèng thanh b×nh, sum häp khi ®Êt níc thèng nhÊt
cña t¸c gi¶.

Mïa xu©n lµ mïa cña tinh kh«i léc nân, mïa cña n¸o nøc bóp chåi, còng nh "Ai b¶o ®îc
non ®õng th¬ng níc, bím ®õng th¬ng hoa, tr¨ng ®õng th¬ng giã; ai cÊm ®îc trai th¬ng g¸i, ai
cÊm ®îc mÑ yªu con; ai cÊm ®îc c« g¸i cßn son nhí chång th× míi hÕt ®îc ngêi mª luyÕn
mïa xu©n". Kh«ng ai "b¶o" ®îc, còng ch¼ng ai "cÊm" ®îc qui luËt tÊt yÕu cña tù nhiªn 
®iÒu ®ã t¹o cho bµi v¨n cã mét çch diÔn ®¹t ®»m th¾m rÊt riªng.
Mïa xu©n cña t«i lµ mét bµi v¨n biÓu c¶m, ®îc trÝch tõ thiªn tuú bót "Th¸ng giªng m¬
vÒ tr¨ng non rÐt ngät", nãi vÒ t×nh c¶m cña con ngêi víi mïa xu©n (®o¹n ®Çu), mïa xu©n
cña ®Êt trêi vµ trong lßng ngêi ("T«i yªu s«ng xanh, nói tÝm" ®Õn "më héi liªn hoan") vµ
c¶nh s¾c mïa xu©n ®Êt B¾c tõ sau r»m th¸ng giªng (phÇn cßn l¹i). C¶nh s¾c mïa xu©n Hµ
Néi hiÖn lªn trong t©m trÝ nhµ v¨n víi nh÷ng chi tiÕt rÊt gîi. KÝ øc nh mét thø thuèc hiÖn
h×nh - b¾t ®Çu tõ mµu s¾c (s«ng xanh, nói tÝm), sau cô thÓ dÇn ®Õn tõng ®êng nÐt vµ
148
c¶m gi¸c (ma riªu riªu, giã lµnh l¹nh), ©m thanh (tiÕng nh¹n kªu, tiÕng trèng chÌo) vµ Ên tîng
h×nh dung (c©u h¸t huª t×nh cña c« g¸i ®Ñp nh th¬ méng). KÝ øc Êy cßn nguyªn vÑn çi
c¶m gi¸c "nh lßng m×nh say say mét çi g× ®ã - cã lÏ lµ sù sèng!". ChÝnh nh÷ng chi tiÕt vµ
h×nh ¶nh rÊt ®Æc trng cho c¶nh s¾c vµ kh«ng khÝ mïa xu©n miÒn B¾c Êy ®· lµm cho
"nhùa sèng ë trong ngêi c¨ng lªn nh m¸u c¨ng lªn trong léc cña loµi nai, nh mÇm non cña c©y
cèi", "tråi ra thµnh nh÷ng çi l¸ nhá li ti", "tim ngêi dêng nh còng trÎ h¬n ra", "®Ëp m¹nh h¬n"
vµ "thÌm kh¸t yªu th¬ng thùc sù". Kh«ng khÝ mïa xu©n cßn "Êm l¹ Êm lïng" trong mçi gia
®×nh. Giäng v¨n tr÷ t×nh da diÕt nh nh©n lªn trong ngêi ®äc çi søc sèng bÊt tËn cña mïa
xu©n.
Sau ngµy r»m th¸ng giªng ©m lÞch, "TÕt hÕt mµ cha hÕt h¼n, ®µo h¬i phai nhng nhuþ
vÉn cßn phong, cá kh«ng mít xanh nh cuèi ®«ng, ®Çu giªng, nhng tr¸i l¹i, l¹i nøc mét mïi h-
¬ng ngan ng¸t" - ®ã lµ mét thêi ®iÓm mµ c¶nh s¾c thËt khã x¸c ®Þnh, nhng vÉn g©y ®îc
Ên tîng cô thÓ - nhÊt lµ viÖc t¸i hiÖn çc h×nh ¶nh ma phïn, giµn hoa lÝ, s¾c m©y, thÞt mì
da hµnh... §Æc biÖt, h×nh ¶nh "çnh mµn diÒu" vµ phong tôc "ho¸ vµng" ®îc nh¾c tíi ë cuèi
bµi nh nh÷ng nèt nhÊn vÒ mét mïa xu©n Êm ¸p trong kÝ øc cña nhµ v¨n.
"§Ñp qu¸ ®i, mïa xu©n ¬i. mïa xu©n cña Hµ Néi th©n yªu, cña B¾c ViÖt th¬ng mÕn".
§Æt trong bèi c¶nh s¸ng t¸c khi ®Êt níc cßn trong chia c¾t, cµng thÊm thÝa c©u v¨n vµ nçi
niÒm thao thiÕt cña nhµ v¨n Vò B»ng víi quª h¬ng vµ m¬ íc ngµy ®Êt níc hoµ b×nh, thèng
nhÊt.
tôc ng÷ vÒ thiªn nhiªn

vµ lao ®éng s¶n xuÊt
I  Gîi ý
1. ThÓ lo¹i:
Tôc ng÷ lµ mét trong nh÷ng thÓ lo¹i cña v¨n häc d©n gian. Kh¸c víi ca dao, d©n ca lµ
nh÷ng khóc h¸t t©m t×nh, thiªn vÒ khÝa c¹nh tinh thÇn, t×nh c¶m, tôc ng÷ cã chøc n¨ng chñ
yÕu lµ ®óc kÕt kinh nghiÖm sèng trªn rÊt nhiÒu lÜnh vùc cña cuéc sèng h»ng ngµy. Tôc
ng÷ lµ kho kinh nghiÖm vµ tri thøc thùc tiÔn v« cïng phong phó.
PhÇn lín çc c©u tôc ng÷ cã h×nh thøc ng¾n, cã vÇn hoÆc kh«ng vÇn: Tre giµ m¨ng
mäc, GÇn mùc th× ®en, gÇn ®Ìn th× r¹ng, Õch kªu u«m u«m, ao chu«m ®Çy níc,... mét sè
kh¸c cã h×nh thøc c©u dµi, nhiÒu vÕ: Cña lµm ra ®Ó trªn g¸c, cña cê b¹c ®Ó ngoµi s©n,
149
cña phï v©n ®Ó ngoµi ngâ, cã c©u cßn cã h×nh thøc cña mét c©u ca dao, thÓ lôc b¸t:
Chuån chuån bay thÊp th× ma
Bay cao th× n¾ng, bay võa th× r©m
Dï dµi hay ng¾n, cã vÇn hay kh«ng vÇn, nãi chung tôc ng÷ ®Òu lµ nh÷ng c©u dÔ nhí,
dÔ thuéc. §Æc ®iÓm nµy cña tôc ng÷ chñ yÕu ®îc t¹o nªn tõ vÇn ®iÖu. Nh÷ng c©u tôc ng÷
kh«ng cã vÇn t¸c ®éng ®Õn ngêi ®äc, ngêi nghe bëi kÕt cÊu ®èi lËp hoÆc nh÷ng Ên tîng
®Æc biÖt nµo ®ã. VÝ dô trong c©u Tre giµ m¨ng mäc lµ quy luËt kÕ thõa, c©u L¬n ng¾n
l¹i chª ch¹ch dµi l¹i dùa trªn nh÷ng yÕu tè ®èi lËp,...
Nh÷ng c©u tôc ng÷ ®îc dÉn trong bµi nãi chung ®Òu ng¾n (chØ cã mét c©u hai dßng),
®îc chia thµnh çc vÕ (cã c©u 4 vÕ), çc vÕ liªn kÕt víi nhau bëi vÇn ®iÖu (NhÊt níc, nh×
ph©n, tam cÇn, tø gièng). Chñ ®Ò chung cña nh÷ng c©u tôc ng÷ nµy lµ nh÷ng kinh nghiÖm
vÒ thiªn nhiªn vµ lao ®éng s¶n xuÊt.
2. §¹i ý:
Víi h×nh thøc ng¾n gän, cã vÇn ®iÖu, giµu h×nh ¶nh, nh÷ng c©u tôc ng÷ vÒ thiªn nhiªn
vµ lao ®éng s¶n xuÊt ®· ph¶n ¸nh nh÷ng kinh nghiÖm quý b¸u cña nh©n d©n trong viÖc
quan s¸t, dù ®o¸n çc hiÖn tîng thiªn nhiªn vµ trong lao ®éng s¶n xuÊt.
3. Çch gieo vÇn:
Trong t¸m c©u tôc ng÷ cã ®Õn 3 çch gieo vÇn kh¸c nhau:
 Gieo vÇn liÒn (hai vÇn ë s¸t nhau): Mau sao th× n¾ng, v¾ng sao th× ma.
 Gieo vÇn çch (hai vÇn çch nhau mét vµi ch÷):
+ R¸ng mì gµ, cã nhµ th× gi÷,
+ §ªm th¸ng n¨m cha n»m ®· s¸ng,...
 Gieo vÇn hçn hîp (kÕt hîp c¶ hai çch): NhÊt canh tr×, nhÞ canh viªn, tam canh ®iÒn.

ThËt gi¶n dÞ, nh÷ng c©u tôc ng÷ ng¾n gän, ®óc kÕt nh÷ng kinh nghiÖm cña nh©n
d©n vÒ mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi vµ t×nh c¶m cña con ngêi rÊt ®îc nh©n d©n yªu quý.
Nh÷ng c©u ca Êy cø mÆc nhiªn ®îc mäi ngêi ghi nhí, thuéc lßng vµ ®îc bËt ra trong nh÷ng
hoµn c¶nh giao tiÕp cô thÓ.
Thêi xa, tuy cha cã khoa häc nhng b»ng kinh nghiÖm, tæ tiªn chóng ta còng n¾m ®îc
150
trong mét chõng mùc nhÊt ®Þnh quy luËt cña thiªn nhiªn. Nh÷ng kinh nghiÖm Êy th«ng qua
tËp thÓ quÇn chóng lao ®éng, ®îc thÓ hiÖn b»ng nh÷ng c©u cã vÇn vÌ ®îc phæ biÕn trong
d©n gian. §ã lµ nh÷ng c©u tôc ng÷ vÒ thêi tiÕt, khÝ hËu, cµy cÊy, trång trät, ch¨n nu«i.
Bµi Tôc ng÷ vÒ lao ®éng s¶n xuÊt bao gåm t¸m c©u, chia lµm hai nhãm: Nhãm 1: Tôc
ng÷ vÒ thiªn nhiªn vµ nhãm 2: Tôc ng÷ vÒ lao ®éng s¶n xuÊt.
Nhãm 1 bao gåm çc c©u nh: "§ªm th¸ng n¨m cha n»m ®· s¸ng. Ngµy th¸ng mêi cha cêi
®· tèi. Mau sao th× n¾ng, v¾ng sao th× ma. R¸ng mì gµ, cã nhµ th× gi÷. Th¸ng b¶y kiÕn bß,
chØ lo l¹i lôt". Bèn c©u tôc ng÷ ng¾n gän ®· ®óc kÕt ®îc kinh nghiÖm quan s¸t cña nh©n
d©n ta ®èi víi thêi tiÕt, khÝ hËu vµ çc hiÖn tîng thiªn nhiªn trong trêi ®Êt. Nh÷ng thêi gian
ngµy, ®ªm, nh÷ng chuyÖn n¾ng, ma, b·o lôt ®îc nhËn biÕt qua mét sè tÝn hiÖu cô thÓ. Cã
nh÷ng kinh nghiÖm tëng nh thËt ®¬n gi¶n: Cã khi quan s¸t thÊy ngµy dµi ®ªm ng¾n ®o¸n
biÕt ®îc thêi gian vµo th¸ng 5 ©m lÞch, thÊy ngµy ng¾n ®ªm dµi th× kh¼ng ®Þnh thêi gian
vµo kho¶ng th¸ng 10 ©m lÞch. Cã khi chØ cÇn nh×n sao trªn bÇu trêi còng ®o¸n biÕt ®îc
trêi n¾ng hay ma... Cã khi nh×n ch©n trêi cã r¸ng vµng lµ b¸o hiÖu trêi s¾p cã d«ng b·o.
Nh÷ng ngµy th¸ng 7, kiÕn bß lªn cao lµ hiÖn tîng b¸o s¾p cã lôt... Nh÷ng nhËn xÐt, quan s¸t
nh thÕ kh«ng thÓ mét ngµy mµ cã, mµ ph¶i sau mét thêi gian nµo ®ã ®iÒu nµy míi æn
®Þnh nh mét thø ph¬ng ch©m, ch©n lý. Nã trë thµnh mét bµi häc ®îc truyÒn qua çc thÕ
hÖ.
Nhãm hai bao gåm çc c©u tôc ng÷ nh: TÊc ®Êt tÊc vµng, NhÊt canh tr×, nh× canh
viªn, tam canh ®iÒn, NhÊt níc, nh× ph©n, tam cÇn, tø gièng, NhÊt th×, nh× thôc... ph¶n ¸nh
nh÷ng kinh nghiÖm cña nh©n d©n ta trong qu¸ tr×nh lao ®éng s¶n xuÊt. Mçi c©u tôc ng÷
®Òu chÊt chøa çi nh×n kinh nghiÖm vµ t×nh yªu lao ®éng cña mçi mét con ngêi. C©u tôc
ng÷ "tÊc ®Êt tÊc vµng" lµ mét c©u tôc ng÷ kh¸ quen thuéc víi mçi ngêi. Bao nhiªu tÊc ®Êt
bÊy nhiªu tÊc vµng. Ngêi lao ®éng xa ®· ý thøc ®îc gi¸ trÞ cña tõng thöa ®Êt m×nh sinh
sèng ®Ó tõ ®ã x©y dùng ý thøc gi÷ g×n, b¶o vÖ, quý träng. Mét c©u tôc ng÷ ng¾n gän mµ
hµm chøa bao nhiªu ý t×nh. ë ®ã ngêi ta thÊy sù biÓu hiÖn s©u th¼m cña mét t×nh yªu tha
thiÕt mÆn mµ cña ngêi d©n lao ®éng. Çc c©u tôc ng÷ NhÊt canh tr×, nh× canh viªn, tam
canh ®iÒn, NhÊt níc, nh× ph©n, tam cÇn, tø gièng, NhÊt th×, nh× thôc chØ râ u thÕ cña
tõng c«ng viÖc cô thÓ trong qu¸ tr×nh lao ®éng s¶n xuÊt. Trong çc c«ng viÖc cña ngêi d©n
lao ®éng th× cã lÏ viÖc ®µo ao nu«i ç ®em l¹i nguån lîi kinh tÕ h÷u dông nhÊt. Ngêi n«ng
d©n bít ®i c¶nh ®Çu t¾t mÆt tèi, lam lò s¬ng n¾ng ngoµi ®ång ruéng. Trong trång trät,
yÕu tè níc vµ thêi vô ®îc coi lµ yÕu tè hµng ®Çu gióp ngêi n«ng d©n cã thu ho¹ch tèt.
B»ng lèi nãi ng¾n gän, cã vÇn, cã nhÞp ®iÖu, giµu h×nh ¶nh do ®ã c©u tôc ng÷ trë nªn
151
rÊt dÔ thuéc, dÔ nhí víi mçi ngêi. HÇu hÕt çc c©u tôc ng÷ ®Òu cã vÇn, chñ yÕu lµ vÇn l-
ng, vÇn ë gi÷a c©u. Ch¼ng h¹n, nh "n¨m... n»m", "mêi... cêi", n¾ng... v¾ng", "gµ... nhµ" t¹o
ra ®îc nhÞp ®iÖu nhÑ nhµng vµ c©n ®èi cho lêi biÓu ®¹t.
tôc ng÷ vÒ con ngêi vµ x· héi
I - Gîi ý
1. §¹i ý:
Víi h×nh thøc ng¾n gän nhng còng rÊt giµu h×nh ¶nh, sö dông nhiÒu biÖn ph¸p nghÖ
thuËt nh so s¸nh, Èn dô,... nh÷ng c©u tôc ng÷ vÒ con ngêi vµ x· héi ®· ®Ò cao gi¸ trÞ con
ngêi, ®ång thêi ®a ra nhËn xÐt, lêi khuyªn vÒ nh÷ng phÈm chÊt vµ lèi sèng mµ con ngêi
cÇn ph¶i cã.
2. Chó gi¶i:
Ngoµi çc çch gieo vÇn t¬ng tù nh ë bµi Tôc ng÷ vÒ thiªn nhiªn vµ lao ®éng s¶n xuÊt,
çc c©u tôc ng÷ vÒ con ngêi vµ x· héi cßn næi bËt ë nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c:
 Sö dông çc h×nh ¶nh so s¸nh, ho¸n dô, çc phÐp ®èi,... hiÖu qu¶.
 §a ra nh÷ng c©u tôc ng÷ cã nghÜa ®èi lËp nhng kh«ng lo¹i trõ nhau mµ cßn bæ sung
cho nhau. VÝ dô nh hai c©u 5, 6:
Kh«ng thÇy ®è mµy lµm nªn
Häc thÇy kh«ng tµy häc b¹n.
Kh«ng nªn c¨n cø vµo ý nghÜa cña c©u sau ®Ó phñ nhËn vai trß cña ngêi thÇy còng nh
®Ò cao vai trß cña b¹n qu¸ møc. Thùc ra, ®©y chØ lµ nh÷ng çch nãi h×nh ¶nh. Nãi ®Õn
"thÇy" lµ nãi ®Õn nhµ trêng, ®Õn nh÷ng tri thøc s¸ch vë, cßn nãi ®Õn "b¹n" lµ nãi ®Õn thùc
tiÔn ®êi sèng mu«n mµu vÎ. Cã c©u "Mäi lÝ thuyÕt chØ lµ mµu x¸m, cßn c©y ®êi m·i m·i
xanh t¬i", tri thøc ®êi sèng rÊt quan träng nhng kh«ng ai cã thÓ phñ nhËn vai trß cña nhµ tr-
êng, cña tri thøc s¸ch vë trong viÖc më mang vèn tri thøc, båi dìng phÈm chÊt, nh©n çch cña
con ngêi. Tri thøc s¸ch vë vµ tri thøc ®êi sèng ®Òu cÇn thiÕt, kh«ng lo¹i trõ nhau, tr¸i l¹i,
152
ph¶i bæ sung cho nhau ®Ó con ngêi ®îc hoµn thiÖn.

Kh¸c víi nh÷ng c©u tôc ng÷ viÕt vÒ thiªn nhiªn vµ lao ®éng s¶n xuÊt, nh÷ng c©u tôc
ng÷ viÕt vÒ con ngêi vµ x· héi thêng rÊt giµu h×nh ¶nh so s¸nh, Èn dô, hµm sóc vÒ néi dung
biÓu hiÖn. Nh÷ng c©u tôc ng÷ nµy chó träng t«n vinh nh÷ng gi¸ trÞ cao ®Ñp cña con ng êi,
®a ra nh÷ng lêi nhËn xÐt, khuyªn r¨n vÒ nh÷ng phÈm chÊt vµ lèi sèng mµ con ngêi cÇn ph¶i
cã trong cuéc sèng. Néi dung çc c©u tôc ng÷ chñ yÕu chØ quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi trong
x· héi thêng ®îc tu©n theo mét chuÈn mùc ®¹o ®øc lu©n lÝ nhÊt ®Þnh. ChuÈn mùc ®¹o
®øc ®ã ®· ®îc céng ®ång chÊp nhËn vµ ®îc ngêi d©n lao ®éng sö dông nh mét nguyªn t¾c
sinh sèng vµ giao tiÕp hµng ngµy.
PhÇn lín çc c©u tôc ng÷ ®Òu ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh nh÷ng gi¸ trÞ cao ®Ñp cña con ng-
êi, béc lé tinh thÇn nh©n ®¹o s©u s¾c: Mét mÆt ngêi b»ng mêi mÆt cña, Th¬ng ngêi nh thÓ
th¬ng th©n, ¡n qu¶ nhí kÎ trång c©y, Mét c©y lµm ch¼ng nªn non - Ba c©y chôm l¹i thµnh
hßn nói cao. Nh÷ng c©u tôc ng÷ nµy tõ l©u ®· ®i s©u vµo t©m hån ngêi ViÖt v× nã gîi l¹i
nh÷ng truyÒn thèng th¬ng yªu - ®oµn kÕt, th¸i ®é tr©n träng, niÒm tri ©n cao c¶ cña d©n
téc. Nh÷ng ngµy giç Tæ, nh÷ng ngµy Héi Giãng lµ nh÷ng ngµy héi tá lßng biÕt ¬n ngêi dùng
níc vµ gi÷ níc. Trong hai cuéc kh¸ng chiÕn trêng kú cña d©n téc, tinh thÇn t¬ng th©n t¬ng ¸i,
®oµn kÕt gióp ®ì lÉn nhau ®· ®îc ph¸t huy m¹nh mÏ. Phong trµo "Hò g¹o kh¸ng chiÕn" -
toµn d©n bít g¹o ¨n ®Ó nu«i binh sÜ, phong trµo "Mïa ®«ng chiÕn sÜ" - nh©n d©n may ¸o
Êm göi lªn cho bé ®éi... m·i m·i lµ nh÷ng biÓu tîng ®Ñp ®Ï kh¼ng ®Þnh søc m¹nh ®oµn
kÕt, cæ vò ®éng viªn nh©n d©n ta ®¸nh th¾ng qu©n thï. Ngµy nay trªn ®Êt níc ta, hÔ vïng
nµo gÆp thiªn tai, khã kh¨n th× nh©n d©n c¶ níc híng vÒ, ®éng viªn thiÕt thùc. Çc c©u tôc
ng÷ kh¼ng ®Þnh mét truyÒn thèng v« cïng quý b¸u t¹o thµnh søc m¹nh cña d©n téc ta cã thÓ
chèng chäi víi ngo¹i x©m gi÷ nguyªn bê câi, l¹i cã thÓ chèng chäi víi thiªn nhiªn kh¾c nghiÖt
lµm cho cuéc sèng ngµy cµng tèt ®Ñp vµ ph¸t triÓn.
Bªn c¹nh ®ã, cã mét sè c©u tôc ng÷ ph¶n ¸nh çi nh×n cña nh©n d©n trong çch ®¸nh gi¸
mét con ngêi: Mét mÆt ngêi b»ng mêi mÆt cña, Çi r¨ng çi tãc lµ gãc con ngêi, Häc ¨n häc
nãi, häc gãi häc më, §ãi cho s¹ch r¸ch cho th¬m... Con ngêi chÝnh lµ phÇn thëng cao quý
nhÊt t¹o hãa ®· tÆng cho nh©n thÕ. Mäi cña c¶i vËt chÊt dï cã gi¸ trÞ lín lao ®Õn ®©u còng
kh«ng thÓ so s¸nh víi gi¸ trÞ cña con ngêi. Tuy nhiªn, nh©n d©n còng ®a ra çch ®¸nh gi¸ con
ngêi ë c¶ hai ph¬ng diÖn néi dung vµ h×nh thøc. Tiªu chÝ chñ yÕu ®Ó ®¸nh gi¸ lµ phÈm
chÊt ®¹o ®øc cña con ngêi, nh©n çch vµ t chÊt n¨ng lùc cña ngêi ®ã. Mét con ngêi dï trong
bÊt kú hoµn c¶nh khã kh¨n nµo còng ph¶i gi÷ cho tinh thÇn m×nh ®îc trong s¹ch, kh¼ng
153
®Þnh mét nh©n çch cao ®Ñp ®¸ng quý - "§ãi cho s¹ch...". Nhng sÏ lµ thiÕu c«ng b»ng nÕu
ngêi b×nh d©n chØ cèt çi néi dung bªn trong mµ kh«ng chó träng ®Õn h×nh thøc bªn ngoµi.
Ngêi d©n lao ®éng kh«ng hÒ coi nhÑ çi ®Ñp, çi lÞch sù tao nh· "Çi r¨ng...", "Häc ¨n häc
nãi...". H×nh thøc biÓu hiÖn néi dung, gãp phÇn n©ng cao gi¸ trÞ cña néi dung. Mét con ng êi
cã nh©n çch tèt, phÈm h¹nh cao c¶ l¹i cã mét dung m¹o dÔ a, trang phôc gän gµng, cö chØ
lÞch thiÖp th× con ngêi ®ã cµng ®îc mäi ngêi quý träng. Nh÷ng c©u tôc ng÷ trªn ®· d¹y cho
con ngêi nh÷ng quy t¾c øng xö giao tiÕp rÊt cã ý nghÜa trong cuéc sèng.
Tôc ng÷ ®îc cÊu t¹o chñ yÕu trªn c¬ së thùc tÕ, do lý trÝ nhiÒu h¬n c¶m xóc v× néi
dung biÓu hiÖn trong tôc ng÷ thêng lµ nh÷ng t tëng s¾c bÐn, chÆt chÏ. C©u tôc ng÷ nªu lªn
mèi quan hÖ thÇy trß, b×nh luËn ®¸nh gi¸ vai trß cña ngêi thÇy vµ x¸c ®Þnh viÖc tiÕp thu
häc hái tõ b¹n bÌ ®îc nh©n d©n lao ®éng ®óc kÕt mét çch ®óng ®¾n "Kh«ng thÇy...",
"Häc thÇy kh«ng...". Míi ®äc tëng chõng hai c©u tôc ng÷ ®èi lËp nhau nhng thùc chÊt l¹i bæ
sung chÆt chÏ cho nhau. C¶ hai c©u, c©u nµo còng ®Ò cao viÖc häc, chØ cã häc tËp, biÕt
t×m thÇy mµ häc th× con ngêi míi cã thÓ thµnh tµi, cã kh¶ n¨ng ®ãng gãp cho x· héi vµ sèng
míi cã ý nghÜa.
Bµi häc ®îc rót ra tõ nh÷ng c©u tôc ng÷ cho ®Õn b©y giê vÉn cã ý nghÜa thiÕt thùc.
Tinh thÇn yªu níc cña nh©n d©n ta

(Hå ChÝ Minh)
I - Gîi ý
1. ThÓ lo¹i:
V¨n b¶n Tinh thÇn yªu níc cña nh©n d©n ta ®îc viÕt díi d¹ng v¨n nghÞ luËn.
V¨n ch¬ng nghÞ luËn lµ mét thÓ v¨n ®Æc biÖt. Kh¸c víi çc thÓ lo¹i nh truyÖn, kÝ,
kÞch, th¬,... t¸c ®éng chñ yÕu ®Õn b¹n ®äc qua hÖ thèng h×nh t îng c¶m xóc, v¨n nghÞ
luËn x©y dùng mét hÖ thèng luËn ®iÓm, luËn cø, luËn chøng ®Ó luËn bµn vÒ mét vÊn
®Ò nµo ®ã n¶y sinh trong thùc tiÔn ®êi sèng vµ trong nghÖ thuËt.
Trong v¨n b¶n nghÞ luËn, ngêi viÕt nªu râ vÊn ®Ò cÇn xem xÐt, tr×nh bµy ®Ó thÓ
hiÖn nh÷ng hiÓu biÕt, suy nghÜ, quan ®iÓm, th¸i ®é,... cña m×nh ®èi víi vÊn ®Ò ®ã.
Gi¸ trÞ cña mét v¨n b¶n nghÞ luËn tríc hÕt n»m ë ý nghÜa cña vÊn ®Ò ®îc nªu ra, ë quan
®iÓm xem xÐt vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, nhÊt lµ ë søc thuyÕt phôc cña lËp luËn.
Søc thuyÕt phôc cña v¨n nghÞ luËn lµ ë hÖ thèng luËn ®iÓm chÆt chÏ, luËn cø chi
154
tiÕt vµ luËn chøng x¸c thùc,... Qua ®ã, ngêi ®äc tin vµo nh÷ng ®iÒu ngêi viÕt tr×nh
bµy, tù x¸c ®Þnh cho m×nh nh÷ng t tëng, t×nh c¶m vµ hµnh ®éng ®óng.
2. §¹i ý:
B»ng nh÷ng luËn cø, luËn chøng cô thÓ, lÝ lÏ x¸c ®¸ng, giµu søc thuyÕt phôc tõ lÞch sö
®Êu tranh dùng níc vµ gi÷ níc cña d©n téc, bµi v¨n ®· lµm s¸ng tá luËn ®iÓm: truyÒn thèng
yªu níc cña nh©n d©n ta.

VÊn ®Ò bµi v¨n nghÞ luËn ®· ®îc nãi râ ë ngay c©u tiªu ®Ò: "Tinh thÇn yªu níc cña
nh©n d©n ta". C©u v¨n ®Çu tiªn cña phÇn më ®Çu "D©n ta cã mét lßng nång nµn yªu n íc"
®· th©u tãm néi dung bµi viÕt. Nh÷ng c©u tiÕp theo võa kh¼ng ®Þnh søc m¹nh to lín cña
tinh thÇn yªu níc võa gi÷ chøc n¨ng ®Þnh híng, giíi h¹n ph¹m vi vÊn ®Ò sÏ ®îc khai triÓn ë
phÇn díi.
Bµi v¨n gåm 4 ®o¹n, cã bè côc kh¸ chÆt chÏ, hîp lÝ:
 Më bµi (®o¹n thø nhÊt) nªu vÊn ®Ò nghÞ luËn: Tinh thÇn yªu níc lµ mét truyÒn thèng
quý b¸u cña nh©n d©n ta, ®ã lµ søc m¹nh to lín trong çc cuéc chiÕn ®Êu chèng x©m lîc.
 Th©n bµi (®o¹n thø hai, ba): Chøng minh tinh thÇn yªu níc trong lÞch sö chèng ngo¹i
x©m cña d©n téc vµ trong cuéc kh¸ng chiÕn hiÖn t¹i.
 KÕt bµi (®o¹n cuèi): NhiÖm vô cña §¶ng ta lµ ph¶i lµm cho tinh thÇn yªu níc cña
nh©n d©n ta ®îc ph¸t huy m¹nh mÏ trong kh¸ng chiÕn.
§Ó chøng minh cho nhËn ®Þnh: "D©n ta cã mét lßng nång nµn yªu níc, ®ã lµ mét
truyÒn thèng quý b¸u cña ta", Hå Chñ tÞch ®· ®a ra nh÷ng chøng cø biÓu hiÖn tinh thÇn yªu
níc trong çc cuéc ®Êu tranh cho ®éc lËp d©n téc trong lÞch sö vµ hiÖn t¹i. Träng t©m cña
viÖc chøng minh tinh thÇn yªu níc lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña cuéc kh¸ng chiÕn lóc ®ã. V×
vËy, ë phÇn néi dung, t¸c gi¶ ®· dÉn chøng vÒ nh÷ng viÖc lµm, hµnh ®éng cña mäi giíi, mäi
tÇng líp trong nh©n d©n. §ång thêi, t¸c gi¶ còng ®i tõ nhËn xÐt bao qu¸t ®Õn nh÷ng dÉn
chøng cô thÓ.
Çc thñ ph¸p liÖt kª, lÆp cÊu tróc... ®îc Hå Chñ tÞch sö dông rÊt hiÖu qu¶. Cã khi chØ
trong mét c©u v¨n, Ngêi ®· lÆp l¹i ®Õn ba lÇn mét kiÓu cÊu tróc: "nã kÕt thµnh...", "nã lít
qua...", "nã nhÊn ch×m..." cïng víi çc yÕu tè liÖt kª (m¹nh mÏ, to lín; nguy hiÓm, khã kh¨n;
b¸n níc, cíp níc) ®· lµm cho c©u v¨n nãi vÒ søc m¹nh cña tinh thÇn yªu níc võa m¹nh mÏ võa
t¨ng thªm søc thuyÕt phôc.
155
Thñ ph¸p ®ã ®îc ®Æt trong m« h×nh liªn kÕt "tõ - ®Õn" l¹i cµng thªm hiÖu qu¶. Trong
phÇn th©n bµi, chØ riªng ®o¹n thø ba, Ngêi ®· s¸u lÇn sö dông m« h×nh nµy ("tõ çc cô
giµ... ®Õn çc ch¸u nhi ®ång...", "tõ nh÷ng chiÕn sÜ... ®Õn nh÷ng c«ng chøc ë ®Þa ph -
¬ng...", "tõ nh÷ng c«ng nh©n... ®Õn nh÷ng ®ång bµo ®iÒn chñ..."). Çch phèi hîp hµng lo¹t
çc yÕu tè liÖt kª, lÆp cÊu tróc, m« h×nh liªn kÕt nh vËy ®· thÓ hiÖn s©u s¾c t tëng ®· ®îc
nªu ë phÇn ®Çu bµi viÕt: "D©n ta cã mét lßng nång nµn yªu níc".
§o¹n cuèi bµi v¨n, Hå Chñ tÞch ®· sö dông mét h×nh ¶nh so s¸nh ®Æc s¾c: "Tinh thÇn
yªu níc còng nh çc thø cña quý. Cã khi ®îc trng bµy trong tñ kÝnh, trong b×nh pha lª, râ rµng
dÔ thÊy. Nhng còng cã khi cÊt giÊu kÝn ®¸o trong r¬ng, trong hßm". LÊy mét yÕu tè trõu t-
îng, v« h×nh ®Ó so s¸nh víi mét yÕu tè cô thÓ, h÷u h×nh, Ngêi ®· gióp b¹n ®äc cã thÓ h×nh
dung rÊt ®Çy ®ñ, râ rµng vÒ hai tr¹ng th¸i cña tinh thÇn yªu níc: trong hoµn c¶nh b×nh th-
êng, tinh thÇn yªu níc cã thÓ n»m trong tr¹ng th¸i tiÒm tµng, nhng "mçi khi Tæ quèc bÞ x©m
l¨ng, th× tinh thÇn Êy l¹i s«i næi, nã kÕt thµnh mét lµn sãng v« cïng m¹nh mÏ, to lín...".
Tãm l¹i, b»ng mét hÖ thèng lËp luËn chÆt chÏ, ®anh thÐp, lÝ lÏ s¾c bÐn cïng víi çc
thñ ph¸p so s¸nh, liÖt kª... ®îc sö dông s¸ng t¹o vµ hiÖu qu¶, Hå Chñ tÞch ®· kh¼ng ®Þnh vµ
chøng minh mét çch thuyÕt phôc vÒ tinh thÇn yªu níc cña nh©n d©n ta.
sù giµu ®Ñp cña tiÕng viÖt

(§Æng Thai Mai)
I  Gîi ý
1. T¸c gi¶:
§Æng Thai Mai (1902-1984) lµ mét nhµ v¨n, ®ång thêi lµ nhµ nghiªn cøu v¨n häc lín.
Nh÷ng bµi phª b×nh, nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña «ng cã gi¸ trÞ lín vÒ häc thuËt, mang
®Õn cho b¹n ®äc nh÷ng nhËn thøc s©u s¾c vÒ t¸c gia, t¸c phÈm v¨n häc, vÒ ng«n ng÷ d©n
téc,...
2. XuÊt xø:
V¨n b¶n Sù giµu ®Ñp cña TiÕng ViÖt ®îc trÝch tõ bµi TiÕng ViÖt, mét biÓu hiÖn hïng
hån cña søc sèng d©n téc. Tuy chØ lµ mét ®o¹n trÝch, kh«ng thÓ hiÖn ®îc ®Çy ®ñ t tëng
cña nhµ v¨n trong bµi viÕt nµy nhng t¸c gi¶ còng ®· tr×nh bµy kh¸ ®Çy ®ñ vµ s©u s¾c quan
®iÓm vÒ sù giµu ®Ñp cña TiÕng ViÖt. NÕu chØ xÐt trªn ph¬ng diÖn ®ã th× v¨n b¶n nµy
còng lµ mét bµi v¨n nghÞ luËn kh¸ ®Æc s¾c víi ®Çy ®ñ çc thµnh phÇn cÊu t¹o, ® îc viÕt
156
víi mét bót ph¸p ®iªu luyÖn, s¾c s¶o.
3. §¹i ý:
TiÕng ViÖt rÊt giµu vµ ®Ñp, quan ®iÓm ®ã ®îc t¸c gi¶ thÓ hiÖn rÊt râ rµng, x¸c ®¸ng
qua mét hÖ thèng lËp luËn chÆt chÏ, dÉn chøng sinh ®éng, giµu søc thuyÕt phôc trªn nhiÒu
b×nh diÖn: tõ nh÷ng nhËn xÐt kh¸i qu¸t ®Õn çc biÓu hiÖn cô thÓ, çc ph¬ng diÖn kh¸c
nhau cña ng«n ng÷ d©n téc.

§©y chØ lµ mét ®o¹n trÝch nªn bè côc kh«ng hoµn chØnh. Cã thÓ chia thµnh çc phÇn
nh sau: PhÇn më ®Çu (®o¹n 1, 2): nªu luËn ®iÓm kh¸i qu¸t; PhÇn khai triÓn (cßn l¹i): vÎ
®Ñp vµ søc sèng cña tiÕng ViÖt. PhÇn nµy gåm hai ý: Tõ "TiÕng ViÖt, trong cÊu t¹o cña
nã..." ®Õn "rÊt ngon lµnh trong nh÷ng c©u tôc ng÷": TiÕng ViÖt trong con m¾t ngêi níc
ngoµi; cßn l¹i: Nh÷ng yÕu tè t¹o nªn vÎ ®Ñp vµ søc sèng cña tiÕng ViÖt.
NhËn ®Þnh "TiÕng ViÖt cã nh÷ng ®Æc s¾c cña mét thø tiÕng ®Ñp, mét thø tiÕng
hay" ®îc gi¶i thÝch kh¸ râ rµng qua mét cÊu tróc lÆp cã nhÞp ®iÖu: "nãi thÕ cã nghÜa lµ
nãi r»ng..." gåm hai vÕ. ë vÕ thø nhÊt, t¸c gi¶ nªu nh÷ng ®Æc trng c¬ b¶n cña tiÕng ViÖt
(hµi hoµ vÒ mÆt ©m hëng, thanh ®iÖu mµ còng rÊt tÕ nhÞ, uyÓn chuyÓn trong çch ®Æt
c©u), vÕ thø hai tiÕp nèi vÕ tríc, nªu kh¶ n¨ng cña tiÕng ViÖt trong viÖc diÔn t¶ t×nh c¶m,
t tëng vµ tho¶ m·n cho yªu cÇu cña ®êi sèng v¨n ho¸ níc nhµ qua çc thêi k× lÞch sö.
§Ó chøng minh cho vÎ ®Ñp cña tiÕng ViÖt, t¸c gi¶ ®· tr×nh bµy nh÷ng ý kiÕn theo hai
ph¬ng thøc gi¸n tiÕp vµ trùc tiÕp.
Ph¬ng thøc gi¸n tiÕp lµ tr×nh bµy çc ý kiÕn vÒ tiÕng ViÖt cña ngêi níc ngoµi, c¶ ngêi
biÕt còng nh ngêi kh«ng biÕt tiÕng ViÖt. Ngêi biÕt tiÕng ViÖt cã thÓ ®a ra nh÷ng nhËn
®Þnh cô thÓ, ngêi kh«ng biÕt tiÕng ViÖt th× chØ cÇn c¨n cø vµo ©m thanh còng nhËn ra
r»ng, "tiÕng ViÖt lµ mét thø tiÕng giµu chÊt nh¹c". Ph¬ng thøc nµy tuy kh«ng thÓ cung cÊp
nh÷ng nhËn ®Þnh kh¸i qu¸t vµ ®Çy ®ñ nhng cã u ®iÓm lµ rÊt kh¸ch quan.
§Ó bæ sung cho ph¬ng thøc trªn, t¸c gi¶ trùc tiÕp ph©n tÝch, miªu t¶ çc yÕu tè ng«n
ng÷ cña tiÕng ViÖt trªn çc ph¬ng diÖn c¬ b¶n: VÒ ng÷ ©m: tiÕng ViÖt cã hÖ thèng nguyªn
©m, phô ©m phong phó vµ rÊt giµu thanh ®iÖu (s¸u thanh). VÒ ng÷ ph¸p: tiÕng ViÖt rÊt
uyÓn chuyÓn, nhÞp nhµng. VÒ tõ vùng: tiÕng ViÖt gîi h×nh, giµu nh¹c ®iÖu. TiÕng ViÖt
cã kh¶ n¨ng dåi dµo trong viÖc cÊu t¹o tõ ng÷ vµ h×nh thøc diÔn ®¹t. TiÕng ViÖt cã sù ph¸t
triÓn qua çc thêi k× lÞch sö vÒ c¶ hai mÆt tõ vùng vµ ng÷ ph¸p. CÊu t¹o vµ kh¶ n¨ng thÝch
157
øng víi sù ph¸t triÓn lµ mét biÓu hiÖn vÒ søc sèng m¹nh mÏ cña tiÕng ViÖt.
VÒ nghÖ thuËt nghÞ luËn, bµi viÕt nµy cã nhiÒu u ®iÓm næi bËt: T¸c gi¶ ®· kÕt hîp
hµi hoµ gi÷a gi¶i thÝch, chøng minh víi b×nh luËn. T¸c gi¶ ®· sö dông mét hÖ thèng lËp
luËn chÆt chÏ: nªu nhËn ®Þnh kh¸i qu¸t, gi¶i thÝch b»ng nhiÒu ph¬ng thøc linh ho¹t, tiÕp
®ã dïng çc chøng cø ®Ó chøng minh. Çc dÉn chøng ®îc dÉn ra kh¸ bao qu¸t, toµn diÖn.
§Ó cho bµi viÕt thªm ng¾n gän, sóc tÝch, t¸c gi¶ ®· nhiÒu lÇn sö dông biÖn ph¸p më
réng thµnh phÇn c©u. VÝ dô: "Hä kh«ng hiÓu tiÕng ta, vµ ®ã lµ mét Ên tîng, Ên tîng cña
ngêi "nghe" vµ chØ nghe th«i". HoÆc "Mét gi¸o sÜ níc ngoµi (chóng ta biÕt r»ng nhiÒu nhµ
truyÒn ®¹o Thiªn Chóa níc ngoµi còng lµ nh÷ng ngêi rÊt th¹o tiÕng ViÖt) ®· cã thÓ nãi...".
Çch më réng c©u nh vËy gióp t¸c gi¶ kh«ng ph¶i viÕt nhiÒu c©u, ®ång thêi l¹i lµm cho çc
ý g¾n kÕt víi nhau chÆt chÏ vµ m¹ch l¹c h¬n.
®øc tÝnh gi¶n dÞ cña b¸c hå

(Ph¹m V¨n §ång)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
[...] T¸c gi¶ cã mét phong çch nghÞ luËn ®éc ®¸o. ¤ng thêng ®a ý kiÕn ra díi d¹ng trß
chuyÖn ch©n t×nh, bµn b¹c t©m huyÕt võa gi÷ v÷ng nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña chñ
nghÜa M¸c Lª nin, võa rÊt linh ho¹t, mÒm dÎo, thÊu lý ®¹t t×nh. Ngêi ®äc bÞ c¶m ho¸ theo l«
gÝch võa chÆt chÏ võa uyÓn chuyÓn võa t duy lý luËn vµ cña t×nh c¶m çch m¹ng vÒ
nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa nguyªn t¾c nh: mèi quan hÖ gi÷a ®êi sèng vµ v¨n nghÖ; sù thèng
nhÊt gi÷a néi dung vµ h×nh thø; hiÓu biÕt chÝnh trÞ, t tëng vµ vèn sèng, vèn v¨n ho¸ tµi
n¨ng vµ lao ®éng nghÖ thuËt, truyÒn thèng vµ s¸ng t¹o. Çc bµi viÕt vÒ NguyÔn Tr·i,
NguyÔn §×nh ChiÓu lµ nh÷ng mÉu mùc cña ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc, cña çch nh×n,
çch suy nghÜ thÊu ®¸o, tr©n träng trong viÖc tiÕp thu di s¶n v¨n ho¸ cæ truyÒn cña cha
«ng. Nh÷ng bµi viÕt vÒ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· lµm râ trÝ tuÖ phi thêng, tµi n¨ng kiÖt
xuÊt vµ tÊm lßng nh©n ¸i nh trêi biÓn cña vÞ l·nh tô vÜ ®¹i cña d©n téc ViÖt Nam, ngêi
chiÕn sÜ xuÊt s¾c cña phong trµo céng s¶n quèc tÕ.
158
TrÇn H÷u T¸
(Tõ ®iÓn v¨n häc, tËp hai
NXB Khoa häc x· héi, H., 1984)
2. §¹i ý:
XuÊt ph¸t tõ t×nh c¶m ch©n thµnh, lßng kÝnh yªu v« h¹n ®èi víi vÞ l·nh tô vÜ ®¹i cña
d©n téc, t¸c gi¶ ®· sö dông mét hÖ thèng luËn ®iÓm, luËn cø chÆt chÏ, çch lËp luËn giµu
søc thuyÕt phôc ®Ó lµm næi bËt vÊn ®Ò: B¸c Hå sèng rÊt gi¶n dÞ, sù gi¶n dÞ Êy cµng t«
®Ëm thªm ®êi sèng tinh thÇn phong phó víi nh÷ng t tëng, t×nh c¶m, nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn
cao ®Ñp nhÊt.

LuËn ®iÓm chÝnh cña cña bµi v¨n ®· ®îc thÓ hiÖn ngay trong ®Ò bµi (§øc tÝnh gi¶n
dÞ cña B¸c Hå). Tuy nhiªn, nh trong c©u më ®Çu t¸c gi¶ ®· x¸c ®Þnh: bµi viÕt kh«ng chØ
nãi ®Õn ®øc tÝnh gi¶n dÞ cña B¸c mµ "§iÒu rÊt quan träng cÇn ph¶i lµm næi bËt lµ sù nhÊt
qu¸n gi÷a ®êi ho¹t ®éng chÝnh trÞ lay trêi chuyÓn ®Êt víi ®êi sèng b×nh thêng v« cïng gi¶n
dÞ vµ khiªm tèn cña Hå Chñ tÞch".
§Ó lµm râ ®øc tÝnh gi¶n dÞ cña B¸c Hå, t¸c gi¶ ®· chøng minh trªn nhiÒu ph ¬ng diÖn,
tõ sinh ho¹t, lèi sèng, quan hÖ víi ®ång chÝ, ®ång bµo, trong lêi nãi, çch viÕt... Mét ®iÒu
rÊt ®¸ng chó ý lµ tõ ®Þnh híng trong phÇn më ®Çu, t¸c gi¶ kh«ng chØ chøng minh ®øc
tÝnh gi¶n dÞ cña B¸c mµ lu«n ®Æt ®øc tÝnh ®ã trong mèi quan hÖ víi sù nghiÖp çch m¹ng
vÜ ®¹i cña Ngêi, qua ®ã gi¶i thÝch vµ chøng minh ®îc sù nhÊt qu¸n gi÷a ®êi ho¹t ®éng
chÝnh trÞ lay trêi chuyÓn ®Êt víi ®êi sèng b×nh thêng v« cïng gi¶n dÞ vµ khiªm tèn cña B¸c.
Cã thÓ chia v¨n b¶n nµy thµnh hai phÇn:
 Nªu luËn ®iÓm (®o¹n 1, 2): sù nhÊt qu¸n gi÷a ®êi ho¹t ®éng chÝnh trÞ lay trêi
chuyÓn ®Êt víi ®êi sèng b×nh thêng v« cïng gi¶n dÞ vµ khiªm tèn cña Hå Chñ tÞch.
 Chøng minh (phÇn cßn l¹i): sù gi¶n dÞ cña B¸c thÓ hiÖn trªn nhiÒu ph¬ng diÖn:
+ Sinh ho¹t (b÷a ¨n, n¬i ë, viÖc lµm hµng ngµy).
+ Mèi quan hÖ gi÷a ®êi sèng vËt chÊt víi t©m hån.
+ Lêi ¨n tiÕng nãi, çch viÕt.
Trong ®o¹n v¨n tõ "Con ngêi cña B¸c..." ®Õn "NhÊt, §Þnh, Th¾ng, Lîi", t¸c gi¶ ®·
chøng minh ®øc tÝnh gi¶n dÞ cña B¸c trong sinh ho¹t hµng ngµy theo mét tr×nh tù rÊt hîp lÝ
159
vµ l«gÝc, víi mét hÖ thèng luËn cø ®Çy ®ñ, lÝ lÏ chÆt chÏ vµ nh÷ng dÉn chøng chÝnh x¸c,
cô thÓ, toµn diÖn.
Trong phÇn ®Çu, t¸c gi¶ ®· ®a ra nh÷ng luËn cø, x¸c ®Þnh ph¹m vi vÊn ®Ò cÇn chøng
minh: sù gi¶n dÞ cña B¸c thÓ hiÖn trong b÷a c¬m, ®å dïng, çi nhµ, lèi sèng. Trong phÇn
tiÕp theo, t¸c gi¶ lÇn lît ®a ra çc chøng cø ®Ó lµm râ tõng ®iÓm nªu trªn. ë mçi luËn cø, t¸c
gi¶ l¹i chän läc nh÷ng dÉn chøng cô thÓ, râ rµng. VÝ dô: Sù gi¶n dÞ trong b÷a ¨n (chØ vµi ba
mãn gi¶n ®¬n, lóc ¨n kh«ng ®Ó r¬i v·i mét h¹t c¬m, ¨n xong, çi b¸t bao giê còng s¹ch, thøc ¨n
cßn l¹i ®îc s¾p xÕp t¬m tÊt); Sù gi¶n dÞ trong nhµ ë (çi nhµ sµn chØ cã vÎn vÑn vµi ba
phßng, c¨n nhµ lu«n lu«n léng giã vµ ¸nh s¸ng, ph¶ng phÊt h¬ng th¬m),...
Nh÷ng chøng minh trong ®o¹n v¨n rÊt giµu søc thuyÕt phôc víi mét hÖ thèng luËn cø
toµn diÖn, çc dÉn chøng ®a ra rÊt phong phó, x¸c thùc. MÆt kh¸c, nh÷ng lêi t¸c gi¶ nãi ra l¹i
®îc b¶o ®¶m b»ng mèi quan hÖ gÇn gòi, l©u dµi gi÷a t¸c gi¶ víi B¸c Hå.
§Ó b¹n ®äc hiÓu s©u s¾c h¬n vÒ ®øc tÝnh gi¶n dÞ cña B¸c, trong ®o¹n tiÕp theo t¸c
gi¶ ®· lËt l¹i vÊn ®Ò: "Nhng chí hiÓu lÇm r»ng B¸c sèng kh¾c khæ theo lèi nhµ tu hµnh,
thanh tao theo kiÓu nhµ hiÒn triÕt Èn dËt". Çch lËt vÊn ®Ò nh vËy gióp b¹n ®äc chuyÓn
híng suy nghÜ, ®i s©u h¬n vµo b¶n chÊt cña vÊn ®Ò. TiÕp ®ã t¸c gi¶ lËp luËn: "B¸c Hå
sèng ®êi sèng gi¶n dÞ, thanh b¹ch nh vËy, bëi v× Ngêi sèng s«i næi, phong phó ®êi sèng vµ
cuéc ®Êu tranh gian khæ vµ ¸c liÖt cña quÇn chóng nh©n d©n. §êi sèng vËt chÊt cµng gi¶n
dÞ cµng hoµ hîp víi ®êi sèng t©m hån phong phó, víi nh÷ng t tëng, t×nh c¶m, nh÷ng gi¸ trÞ
tinh thÇn cao ®Ñp nhÊt. §ã lµ ®êi sèng thùc sù v¨n minh mµ B¸c Hå nªu g¬ng s¸ng trong thÕ
giíi ngµy nay". B»ng çch g¾n cuéc sèng cña B¸c víi cuéc ®Êu tranh gian khæ vµ ¸c liÖt cña
quÇn chóng nh©n d©n, liªn hÖ ®êi sèng vËt chÊt víi ®êi sèng tinh thÇn, t¸c gi¶ ®· gi¶i
quyÕt triÖt ®Ó vÊn ®Ò nªu lªn ë phÇn më ®Çu, ®ã lµ sù nhÊt qu¸n gi÷a ho¹t ®éng chÝnh
trÞ lín lao víi ®êi sèng b×nh thêng v« cïng gi¶n dÞ cña B¸c.
NÐt ®Æc s¾c thÓ hiÖn trong bµi viÕt nµy tríc hÕt lµ t¸c gi¶ ®· nªu vµ ph¸t triÓn mét
vÊn ®Ò lín vµ hÊp dÉn, liªn quan ®Õn lèi sèng, phong çch sèng cña vÞ l·nh tô çch m¹ng vÜ
®¹i nhÊt cña nh©n d©n ViÖt Nam, ngêi ®ång chÝ th©n thiÕt cña phong trµo çch m¹ng v«
s¶n toµn thÕ giíi. TiÕp ®ã, t¸c gi¶ ®· sö dông mét hÖ thèng luËn cø, luËn chøng phong phó,
cô thÓ, x¸c thùc, kÕt hîp víi nh÷ng lËp luËn giµu søc thuyÕt phôc ®Ó lµm næi bËt phong
çch gi¶n dÞ nhng ngêi s¸ng cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh.
ý nghÜa v¨n ch¬ng
160
(Hoµi Thanh)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Hoµi Thanh (1909-1982) lµ mét nhµ phª b×nh v¨n häc xuÊt s¾c. Søc hÊp dÉn trong
nh÷ng bµi phª b×nh cña Hoµi Thanh kh«ng ph¶i ë chiÒu s©u cña hÖ thèng lËp luËn hay ë çc
thuËt ng÷ ®îc sö dông mét çch chÝnh x¸c mµ ë kh¶ n¨ng c¶m thô tinh tÕ, ë çch tr×nh bµy
vÊn ®Ò rÊt gi¶n dÞ mµ dÝ dám, s©u s¾c. ¤ng t¹o ®îc mét phong çch phª b×nh riªng, thÓ
hiÖn næi bËt trong cuèn Thi nh©n ViÖt Nam  trong ®ã «ng giíi thiÖu, phª b×nh vµ tuyÓn
chän nh÷ng t¸c gi¶ u tó, nh÷ng t¸c phÈm ®Æc s¾c nhÊt cña phong trµo Th¬ míi (1932-1945).
2. §¹i ý:
B»ng çch sö dông nh÷ng h×nh ¶nh sinh ®éng, nh÷ng dÉn chøng gÇn gòi, x¸c thùc,
Hoµi Thanh ®· lÝ gi¶i mét çch thuyÕt phôc nguån gèc (t×nh c¶m, lßng vÞ tha) vµ ý nghÜa
cña v¨n ch¬ng (s¸ng t¹o cuéc sèng, x©y dùng vµ båi ®¾p nh÷ng t×nh c¶m cao ®Ñp,...).
VÒ nguån gèc cña v¨n ch¬ng, quan niÖm phæ biÕn hiÖn nay cho r»ng v¨n ch¬ng b¾t
nguån tõ cuéc sèng lao ®éng. Lao ®éng s¸ng t¹o ra con ngêi, ®ång thêi s¸ng t¹o ra çi ®Ñp,
trong ®ã cã v¨n ch¬ng  mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt sö dông chÊt liÖu ng«n tõ.
Hoµi Thanh nãi: "Nguån gèc cèt yÕu cña v¨n ch¬ng lµ lßng th¬ng ngêi vµ réng ra lµ th-
¬ng c¶ mu«n vËt, mu«n loµi". Céi nguån cña c¶m høng s¸ng t¹o lµ lßng yªu th¬ng con ngêi, lµ
sù xóc ®éng nh©n v¨n. Nãi "cèt yÕu" lµ nãi yÕu tè c¬ b¶n nhÊt, lßng th ¬ng ngêi còng cha
ph¶i lµ tÊt c¶ çc yÕu tè t¹o nªn c¶m høng s¸ng t¹o cña nhµ v¨n.
§o¹n tiÕp theo, t¸c gi¶ cho r»ng: "V¨n ch¬ng sÏ lµ h×nh dung cña sù sèng mu«n h×nh v¹n
tr¹ng. Ch¼ng nh÷ng thÕ, v¨n ch¬ng cßn s¸ng t¹o ra sù sèng". Víi quan ®iÓm nµy, Hoµi
Thanh ®· ®Ò cËp nh÷ng ®Æc tÝnh c¬ b¶n nhÊt cña v¨n ch¬ng - tÝnh ph¶n ¸nh vµ tÝnh
s¸ng t¹o. ë ®©y, h×nh dung kh«ng mang nghÜa ®éng tõ (tëng tîng ra) mµ cã nghÜa danh tõ
(cã thÓ hiÓu nh h×nh ¶nh, kÕt qu¶ cña sù ph¶n ¸nh, sù miªu t¶ trong v¨n ch¬ng). Cuéc sèng
mu«n h×nh v¹n tr¹ng, v¨n ch¬ng cã nhiÖm vô ph¶n ¸nh cuéc sèng ®ã ®Ó khi ®äc t¸c phÈm,
cã thÓ hiÓu râ h¬n cuéc sèng xung quanh m×nh, c¶ nh÷ng ph¹m vi mµ m×nh kh«ng bao giê
tiÕp cËn ®îc theo çch thøc th«ng thêng.
Kh«ng chØ ph¶n ¸nh, v¨n ch¬ng cßn s¸ng t¹o ra cuéc sèng, chÝnh x¸c h¬n lµ s¸ng t¹o ra
nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn, nh÷ng vÎ ®Ñp lµm giµu cho cuéc sèng. Ph¶n ¸nh cuéc sèng thêng
161
ngµy nhng v¨n ch¬ng cßn cã thÓ ph¸t hiÖn ra nh÷ng vÎ ®Ñp mµ mét ngêi b×nh thêng kh«ng
nhËn thÊy ®îc. H¬n thÕ n÷a, v¨n ch¬ng cßn dùng lªn nh÷ng h×nh ¶nh, nh÷ng ý tëng mµ cuéc
sèng hiÖn t¹i cha cã hoÆc cha ®ñ møc cÇn cã ®Ó mäi ngêi phÊn ®Êu x©y dùng, biÕn
chóng thµnh hiÖn thùc trong t¬ng lai.
Theo Hoµi Thanh, c«ng dông cña v¨n ch¬ng lµ gióp cho t×nh c¶m vµ gîi lßng vÞ tha.
§©y còng lµ mét ®Æc tÝnh quan träng cña v¨n ch¬ng. Qua nh÷ng h×nh tîng ®Ñp, gîi c¶m,
v¨n ch¬ng kh¬i gîi nh÷ng t×nh c¶m cao ®Ñp, t¸c ®éng ®Õn thÕ giíi tinh thÇn cña con ngêi,
gióp con ngêi ph©n biÖt, nhËn thøc ®îc çi tèt, çi xÊu, tõ ®ã sèng ®Ñp, cao thîng vµ giµu
lßng vÞ tha h¬n. §ã chÝnh lµ søc m¹nh t¸c ®éng cña v¨n ch¬ng ®èi víi nh©n çch con ngêi.
Ngoµi c«ng dông mµ Hoµi Thanh nãi ®Õn, v¨n ch¬ng cßn cã nhiÒu c«ng dông kh¸c nh:
®em ®Õn cho con ngêi nh÷ng kiÕn thøc rÊt c¬ b¶n, phong phó trªn nhiÒu ph¬ng diÖn cña
®êi sèng, gióp con ngêi kh«ng chØ nhËn thøc ®îc çi ®Ñp mµ cßn cã kh¶ n¨ng s¸ng t¹o ra çi
®Ñp.
V¨n b¶n ý nghÜa v¨n ch¬ng cña Hoµi Thanh thuéc lo¹i v¨n b¶n nghÞ luËn v¨n ch¬ng v×
néi dung mµ t¸c gi¶ bµn ®Õn lµ ý nghÜa v¨n ch¬ng. §Æc s¾c cña v¨n b¶n nµy lµ võa cã lÝ
lÏ, võa cã c¶m xóc, h×nh ¶nh. Cã khi t¸c gi¶ kÓ l¹i mét c©u chuyÖn bªn ngoµi (Ng êi ta kÓ
chuyÖn ®êi xa") nhng còng cã khi, ®Ó lµm cho nh÷ng lËp luËn thªm søc thuyÕt phôc, t¸c gi¶
tù ®a vµo bµi v¨n nh÷ng h×nh ¶nh cña ®êi sèng ("mét ngêi hµng ngµy chØ cÆm côi lo l¾ng
v× m×nh", c¶nh nói non, hoa cá", "tiÕng chim kªu, tiÕng suèi ch¶y"). T¸c gi¶ cßn tëng tîng:
"NÕu trong pho sö loµi ngêi xo¸ çc thi nh©n, v¨n nh©n". Çch kÕt hîp hµi hoµ çc h×nh ¶nh
trong mét bµi v¨n nghÞ luËn khiÕn cho bµi v¨n thªm sinh ®éng, giµu søc biÓu ®¹t, biÓu
c¶m.
sèng chÕt mÆc bay

(Ph¹m Duy Tèn)
I - Gîi ý
1. ThÓ lo¹i:
Sèng chÕt mÆc bay ®îc xÕp vµo thÓ lo¹i truyÖn ng¾n. ë ViÖt Nam, kho¶ng ®Çu thÕ
kØ XX, kh¸i niÖm nµy cßn kh¸ míi mÎ. Thêi trung ®¹i còng ®· cã truyÖn hoÆc çc t¸c phÈm
cã tÝnh chÊt tù sù nhng kh«ng cã t¸c phÈm nµo thÓ hiÖn ®îc nh÷ng ®Æc trng c¬ b¶n cña
thÓ lo¹i nµy.
162
TruyÖn ng¾n thuéc lo¹i h×nh tù sù, ®Æc trng c¬ b¶n nhÊt cña nã lµ ng¾n. Tuy nhiªn,
møc ®é dµi ng¾n kh«ng hoµn toµn quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt thÓ lo¹i. Nh trªn ®· nãi, nhiÒu t¸c
phÈm (cã tÝnh tù sù) thêi trung ®¹i nhng kh«ng thÓ xÕp vµo lo¹i truyÖn ng¾n bëi ngoµi
tÝnh chÊt vÒ dung lîng, truyÖn ng¾n cßn cã mét sè ®Æc trng kh¸c.
Kh¸c víi çc truyÖn dµi (vÝ dô: tiÓu thuyÕt) vµ truyÖn võa th êng t¸i hiÖn trän vÑn
cuéc ®êi mét nh©n vËt, mét sù kiÖn, hoµn c¶nh,... truyÖn ng¾n chØ lµ mét l¸t c¾t, mét
kho¶nh kh¾c, mét hiÖn tîng næi bËt (còng cã thÓ kh¸c thêng) cña cuéc sèng. §Ó ®¶m b¶o
víi mét dung lîng nhá mµ chuyÓn t¶i ®îc nh÷ng ý nghÜa lín, ng«n ng÷ truyÖn ng¾n ph¶i
hµm sóc ®Õn møc tèi ®a. Çc chi tiÕt "thõa" (®èi víi viÖc thÓ hiÖn néi dung cèt truyÖn),
çc chi tiÕt rêm rµ ®Òu bÞ lîc bá ®Ó tËp trung vµo nh÷ng chi tiÕt chñ yÕu nhÊt. Trong
truyÖn ng¾n, dêng nh hiÖn thùc ®êi sèng ®· ®îc "nÐn" chÆt l¹i nh»m môc ®Ých kh¾c
ho¹ næi bËt mét hiÖn tîng, mét nÐt b¶n chÊt trong quan hÖ nh©n sinh hay trong ®êi sèng
t©m hån con ngêi.
2. T¸c gi¶:
Ph¹m Duy Tèn (1883-1924) lµ mét trong sè Ýt ngêi cã thµnh tùu ®Çu tiªn vÒ thÓ lo¹i
truyÖn ng¾n hiÖn ®¹i, trong ®ã Sèng chÕt mÆc bay lµ t¸c phÈm næi bËt nhÊt.
MÆc dï cßn chÞu Ýt nhiÒu ¶nh hëng cña xu híng ®¹o ®øc truyÒn thèng nhng nh÷ng
truyÖn ng¾n cña Ph¹m Duy Tèn ®· thiªn vÒ ph¶n ¸nh hiÖn thùc x· héi thèi n¸t thêi bÊy giê.
Trong Sèng chÕt mÆc bay, «ng tè ço giai cÊp thèng trÞ ®éc ¸c bÊt nh©n, chØ ham ¨n ch¬i
phÌ phìn, ®Ó mÆc d©n chóng trong c¶nh ngËp lôt.
3. Tãm t¾t:
GÇn mét giê ®ªm, trêi ma tÇm t·, níc s«ng NhÞ Hµ lªn to, khóc ®ª lµng X cã nguy c¬ sÏ
vì. Hµng tr¨m hµng ngh×n ngêi d©n ra søc chèng chäi víi søc níc. ThÕ mµ t¹i ng«i ®×nh trªn
mét khóc ®ª gÇn ®ã, quan phô mÉu vÉn ung dung cïng çc quan ®¸nh bµi. Cã ngêi b¸o ®ª vì,
ngµi vÉn th¶n nhiªn qu¸t m¾ng. Cuèi cïng, khi quan ï v¸n bµi thËt to, còng lµ lóc "kh¾p mäi
n¬i miÒn ®ã, níc trµn lªnh l¸ng, xo¸y thµnh vùc s©u, nhµ cöa tr«i b¨ng, lóa m¸ ngËp hÕt, kÎ
sèng kh«ng chç ë, kÎ chÕt kh«ng n¬i ch«n".
4. §¹i ý:
KÕt hîp nh÷ng thñ ph¸p ®èi lËp vµ t¨ng tiÕn, sö dông nh÷ng h×nh ¶nh cô thÓ, sinh
®éng, Ph¹m Duy Tèn ®· lªn ¸n gay g¾t giai cÊp thèng trÞ quan liªu, lo ¨n ch¬i xa xØ, kh«ng
quan t©m g× ®Õn ®êi sèng, thËm chÝ lµ tÝnh m¹ng cña nh©n d©n. §ång thêi, t¸c gi¶ còng
bµy tá niÒm c¶m th¬ng tríc nçi thèng khæ cña nh©n d©n trong c¶nh thiªn tai.
163
Ph¹m Duy Tèn lµ mét c©y bót viÕt truyÖn ng¾n xuÊt s¾c nhÊt cña nh÷ng n¨m ®Çu
thÕ kû XX. Mét trong sè nh÷ng t¸c phÈm «ng ®Ó l¹i, Sèng chÕt mÆc bay lµ truyÖn ng¾n
tiªu biÓu h¬n c¶, nã ®îc coi nh mét trong nh÷ng t¸c phÈm më ®Çu cho khuynh híng v¨n häc
hiÖn thùc phª ph¸n sau nµy. Trong Sèng chÕt mÆc bay, t¸c gi¶ ®· t¸i hiÖn kh¸ sinh ®éng bøc
tranh ®èi lËp gi÷a ®êi sèng khæ cùc cña nh©n d©n víi cuéc sèng phÌ phìn xa hoa cña lò quan
l¹i. ViÕt Sèng chÕt mÆc bay, Ph¹m Duy Tèn ®· m¹nh mÏ tè ço thãi v« tr¸ch nhiÖm cña bän
quan l¹i ®¬ng thêi.
Më ®Çu t¸c phÈm, t¸c gi¶ ®· x©y dùng mét t×nh huèng ®éc ®¸o ®îc ®Æt trong sù ®èi
lËp gay g¾t. Mét bªn lµ t×nh c¶nh v« cïng nguy khèn cña d©n chóng: "GÇn mét giê ®ªm. Trêi
ma tÇm t·. Níc s«ng NhÞ Hµ lªn to qu¸; khóc ®ª lµng X thuéc phñ X xem chõng nóng thÕ
l¾m, hai ba ®o¹n ®ª thÈm lËu råi, kh«ng khÐo th× vì mÊt". TÝnh m¹ng "con d©n" c¶ vïng
®ang bÞ ®e däa nghiªm träng. Quang c¶nh hµng tr¨m ngµn con ngêi ®ang ra søc chèng chäi
l¹i víi c¬n lò thËt khÈn tr¬ng, vÊt v¶. "KÎ th× thuæng, ngêi th× cuèc, ngêi ®éi ®Êt, kÎ v¸c
tre", "ngêi nµo ngêi nÊy lít thít nh chuét lét". Mét bªn lµ c¶nh quan huyÖn "kÎ cha mÑ cña
d©n" cã tr¸ch nhiÖm ®èc thóc d©n chóng b¶o vÖ ®ª th× l¹i ®ang chÔm chÖ trong ®×nh
"çch ®ã chõng bèn n¨m tr¨m thíc. §×nh Êy còng ë trong mÆt ®ª, nhng cao mµ v÷ng ch·i,
dÉu níc to thÕ n÷a, còng ch¼ng viÖc g×". Ngoµi kia con d©n ®ang ch©n lÊm tay bïn, ®em
th©n hÌn yÕu ®Ó chèng chäi l¹i víi søc níc th× trong ®×nh "®Ìn th¾p s¸ng trng", "nha lÖ
lÝnh tr¸ng, kÎ hÇu ngêi h¹ ®i l¹i rén rÞp". Dêng nh ngoµi kia vµ trong nµy lµ c¶ hai thÕ giíi
kh¸c biÖt hoµn toµn. NÕu ngoµi kia lµ th¶m c¶nh th× trong nµy lµ thó vui. Ngoµi kia gÊp
g¸p khÈn tr¬ng, trong nµy thong dong nhµn nh·. Çi n¸o lo¹n ®Æt bªn c¹nh çi yªn ¶. Tr¸i víi
"con d©n" ®ang "tr¨m lo ngµn sî", quan phô mÉu "uy nghi chÔm chÖn ngåi" nh kh«ng hÒ
hay biÕt ®Õn t×nh tr¹ng th¶m th¬ng cña d©n chóng. Dùng lªn hai c¶nh ®èi lËp gay g¾t ®ã,
t¸c gi¶ v¹ch trÇn thãi v« tr¸ch nhiÖm cña bän quan l¹i ®¬ng thêi. Trong t×nh c¶nh Êy, v« tr¸ch
nhiÖm chÝnh lµ mét téi ¸c.
Ngêi ®äc kh«ng thÓ tëng tîng ®îc trong t×nh thÕ nan nguy cña tÝnh m¹ng hµng ngµn
ngêi d©n mµ quan phô mÉu vÉn ®iÒm nhiªn ®¸nh b¹c vµ hëng l¹c. Trong khi "søc ngêi khã
lßng ®Þch næi søc trêi" th× bän nha l¹i tay ch©n chØ m¶i lo hÇu bµi quan.
B¶n chÊt v« nh©n ®¹o, lèi sèng "sèng chÕt mÆc bay" cña tªn quan huyÖn ®· lé râ. M a
giã vµ sinh m¹ng hµng ngµn con ngêi kh«ng ®îc quan chó ý b»ng mét tr¨m hai m¬i l¸ bµi.
Kh«ng khÝ trong ®×nh vÉn tÜnh mÞch y trang, chØ ®«i khi nghe tiÕng quan gäi "®iÕu
mµy", tiÕng "d¹", tiÕng "bèc", "B¸t s¸ch! ¡n", "ThÊt v¨n... phçng"... Thó vui bµi b¹c, ma lùc
164
®á ®en ®· lµm bän quan l¹i ®¸nh mÊt l¬ng tri, nh©n tÝnh. "Níc s«ng dÇu nguy kh«ng b»ng
níc bµi cao thÊp", h×nh ¶nh so s¸nh thÓ hiÖn sù t¸ng tËn l¬ng t©m cña lò v« l¹i. Cuèi cïng,
®ª vì. Quan ®á mÆt tÝa tai "®ª vì råi thêi «ng çch cæ chóng mµy". §o¹n, l¹i b×nh th¶n quay
mÆt hái thÇy ®Ò: "ThÇy bèc qu©n g× thÕ?". V¸n bµi "ï to". Quan sung síng, cêi h¶ hª, ®¾c
chÝ vµ còng chÝnh lóc Êy "níc trµn lªnh l¸ng, xo¸y thµnh vùc s©u, nhµ cöa tr«i b¨ng, lóa m¸
ngËp hÕt"...
Víi viÖc sö dông triÖt ®Ó thñ ph¸p t¬ng ph¶n ®èi lËp vµ nghÖ thuËt x©y dùng t×nh
huèng truyÖn gay g¾t; víi giäng v¨n khi thiÕt tha xóc ®éng, khi cay ®éc, mØa mai,... Ph¹m
Duy Tèn ®· trùc tiÕp bµy tá th¸i ®é c¶m th«ng s©u s¾c cña m×nh tríc th¶m c¶nh cña d©n
chóng vµ lßng c¨m uÊt phÉn né bän quan l¹i phong kiÕn.
nh÷ng trß lè
hay lµ va-ren vµ phan béi ch©u
(NguyÔn ¸i Quèc)
I  Gîi ý
1. T¸c gi¶ vµ nh©n vËt chÝnh:
 VÒ t¸c gi¶ NguyÔn ¸i Quèc, tham kh¶o bµi C¶nh khuya.
 Phan Béi Ch©u lµ ngêi rÊt cã tµi v¨n ch¬ng, ®ång thêi lµ nhµ chÝ sÜ yªu níc næi
tiÕng. Sau khi mu toan ®¸nh chiÕm thµnh Vinh thÊt b¹i, «ng thµnh lËp héi Duy T©n, sau ®ã
sang Trung Hoa, NhËt B¶n ®Ó ph¸t ®éng phong trµo §«ng Du, kªu gäi thanh niªn tiÕn bé ph¸t
huy tinh thÇn yªu níc, ra níc ngoµi häc hái ®Ó trë vÒ canh t©n, ®æi míi ®Êt níc.
Phong trµo §«ng Du thÊt b¹i, «ng bÞ trôc xuÊt khái NhËt B¶n nhng l¹i sang Trung Hoa,
Th¸i Lan ®Ó g©y dùng phong trµo, ®îi thêi c¬.
Tõ n¨m 1013 ®Õn n¨m 1916, «ng bÞ chÝnh quyÒn Qu¶ng Ch©u b¾t giam. Sau khi ®îc
th¶, «ng l¹i bÞ thùc d©n Ph¸p b¾t cãc ®a vÒ níc. Tríc søc Ðp cña c«ng luËn ViÖt Nam vµ
quèc tÕ, thùc d©n Ph¸p ban ®Çu ®Þnh thñ tiªu «ng nhng sau ®µnh ®a ra xÐt xö c«ng khai
vµ kÕt ¸n tï chung th©n.
Va-ren - Toµn quyÒn §«ng D¬ng, khi sang ViÖt Nam ®· ra lÖnh ©n x¸ (thùc chÊt lµ
®Ó lÊy lßng d©n chóng), sau khi mua chuéc, dô dç ch¸n kh«ng ®îc, chóng l¹i ®a «ng vÒ
giam láng ë BÕn Ngù - HuÕ (bëi thÕ nªn Phan Béi Ch©u cßn cã tªn gäi lµ "¤ng giµ BÕn
165
Ngù").
NguyÔn ¸i Quèc viÕt truyÖn ng¾n Nh÷ng trß lè hay lµ Va-ren vµ Phan Béi Ch©u khi y
cßn cha sang ViÖt Nam. Bëi thÕ, cuéc gÆp gì gi÷a Toµn quyÒn §«ng D¬ng vµ ngêi chÝ sÜ
çch m¹ng ®îc miªu t¶ trong truyÖn chØ lµ chi tiÕt h cÊu. NguyÔn ¸i Quèc viÕt truyÖn nµy
®Ó cæ vò cho phong trµo ®Êu tranh ®ßi th¶ Phan Béi Ch©u lóc bÊy giê.
2. §¹i ý:
B»ng lèi viÕt s¾c s¶o, kh¶ n¨ng tëng tîng phong phó, t¸c gi¶ ®· x©y dùng mét t×nh
huèng truyÖn rÊt cã ý nghÜa: cuéc ®èi ®Çu gi÷a quan Toµn quyÒn §«ng D¬ng vµ ngêi
chiÕn sÜ çch m¹ng ®Êu tranh cho sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc. Qua nh÷ng chi tiÕt ® îc
miªu t¶, çc t×nh tiÕt ®îc h cÊu, t¸c gi¶ lµm næi bËt sù ®èi lËp s©u s¾c gi÷a mét tªn
quan l¹i thùc d©n mu m«, x¶o tr¸ nhng ®· trë nªn hÕt søc lè bÞch tríc ngêi chiÕn sÜ çch
m¹ng kiªn cêng, kh«ng chÞu khuÊt phôc tríc danh lîi còng nh søc m¹nh cña kÎ cÇm quyÒn.

T¸c phÈm ra ®êi vµo th¸ng 6 - 1925, nh©n sù kiÖn nhµ ¸i quèc Phan Béi Ch©u bÞ b¾t
giam t¹i HuÕ, chê xö tö, trong khi Va-ren chuÈn bÞ sang nhËn chøc quan Toµn quyÒn §«ng
D¬ng. ViÕt truyÖn Nh÷ng trß lè hay lµ Va-ren vµ Phan Béi Ch©u, NguyÔn ¸i Quèc ®· v¹ch
trÇn ©m mu th©m ®éc cña thùc d©n Ph¸p (qua ®iÓn h×nh nh©n vËt Va-ren) vµ nh»m cæ
vò khÝch lÖ tinh thÇn yªu níc, kh¼ng ®Þnh vÞ thÕ cao c¶ cña ngêi anh hïng ¸i quèc Phan
Béi Ch©u.
Víi ngßi bót ch©m biÕm s¾c s¶o, trÝ tëng tîng dåi dµo, t¸c gi¶ ®· t¸i hiÖn cuéc gÆp gì
cña Va-ren mét kÎ ph¶n béi nhôc nh· víi mét vÞ anh hïng kiÖt xuÊt, tÊt c¶ ®Òu ®îc hiÖn lªn
ch©n thùc vµ sinh ®éng.
Næi bËt trong t¸c phÈm lµ ch©n dung nh©n vËt Va-ren. NguyÔn ¸i Quèc cã çch x©y
dùng nh©n vËt kh¸ ®éc ®¸o. MÆc dï kh«ng xuÊt hiÖn trùc tiÕp víi dung m¹o, cö chØ vµ
hµnh ®éng cô thÓ, Va-ren xuÊt hiÖn gi¸n tiÕp qua "cuéc c«ng çn" víi lêi høa "nöa chÝnh
thøc". Cø thÕ, däc theo cuéc "hµnh tr×nh cao c¶" Êy, ch©n dung cña y dÇn ®îc lé râ. T¸c gi¶
®· tëng tîng ra c¶nh Va-ren ®îc ®ãn tiÕp t¹i Sµi Gßn. Th¸i ®é cña chÝnh quyÒn b¶n xø ®èi
víi Va-ren ®îc miªu t¶ b»ng nh÷ng tõ nh "quÊn quýt lÊy, l«i kÐo ®i, ru vç, Êp ñ trong mí
bßng bong cña nh÷ng buæi chiªu ®·i, nh÷ng cuéc tiÕp ríc, nh÷ng lêi chóc tông". D©n chóng
bÞ lïa ®i ®ãn ríc díi ngän roi g©n bß vµ tiÕng qu¸t th¸o cña viªn ®éi xÕp T©y. Hä ®i xem
quan Toµn quyÒn nh ®i xem h¸t tuång vµ b×nh phÈm vÒ mò, ¸o, ñng cïng tíng m¹o kú qu¸i
bÊt l¬ng cña ngµi. Kh«ng ai tá ra t«n träng ngµi. T¸c gi¶ ®· miªu t¶ kü hai cuéc ®ãn r íc tiÖc
166
tïng cña ngµi ë Sµi Gßn vµ HuÕ, kÕt thóc mçi c¶nh ®Òu cã c©u "trong khi ®ã Phan Béi
Ch©u vÉn n»m tï". T¸c gi¶ ®· mØa mai sù quan t©m cña Va-ren, chÕ giÔu lêi høa "nöa
chÝnh thøc" cña y. Thùc chÊt y kh«ng thùc hiÖn lêi høa "ch¨m sãc" cô Phan Béi Ch©u mµ
chØ ®Ó ý ®Õn b¶n th©n m×nh, thÝch thó víi nh÷ng trß hÒ cña m×nh, kho¸i chÝ tríc sù ru
vç, Êp ñ cña bÌ lò tay sai xu nÞnh. Mäi lêi høa cña viªn quan Toµn quyÒn vôt biÕn mÊt.
Cuèi cïng khi tíi Hµ Néi, ph¶i ®èi mÆt víi Phan Béi Ch©u, Va-ren còng ph¶i "b¾t ®Çu"
nhiÖm vô dô hµng cña m×nh. Mäi lêi Va-ren víi Phan Béi Ch©u ®Òu nh»m mua chuéc vµ dô
dç. Va-ren ®· ®a ra mét b¶n thuyÕt minh kh¸ c«ng phu kh«ng chØ cã lÝ lÏ mµ cßn cã c¶ dÉn
chøng, kh«ng chØ cã dÉn chøng "ta" mµ cßn cã c¶ dÉn chøng "T©y". Nµo lµ chuyÖn cña
NguyÔn B¸ Tr¸c råi ®Õn chuyÖn çc chiÕn h÷u Guy-xta-v¬, Alªchx¨ng, A-ri-xtÝt... Nhng
Va-ren cµng nãi th× b¶n chÊt cña kÎ ph¶n béi gian tr¸ cµng hiÖn ra râ h¬n.
Cuéc gÆp gì gi÷a Va-ren vµ Phan Béi Ch©u lµ cuéc gÆp gì kú l¹ gi÷a hai bê chiÕn
tuyÕn. Hai ngêi kh¸c nhau hoµn toµn vÒ vÞ thÕ: Va-ren gian tr¸, lè bÞch ®¹i diÖn cho thùc
d©n Ph¸p ph¶n ®éng ë §«ng D¬ng. Phan Béi Ch©u kiªn cêng bÊt khuÊt, lµ ngêi anh hïng ®îc
c¶ d©n téc t«n vinh. Cuéc gÆp gì chÊt chøa nh÷ng m©u thuÉn gay g¾t, quyÕt liÖt. Trong
cuéc ®èi tho¹i ®ã, chØ cã lêi cña Va-ren. Cuéc ®èi tho¹i ®ã trë thµnh lêi ®éc tho¹i. Va-ren
söng sèt v× y tëng cã thÓ thuyÕt phôc ®îc Phan Béi Ch©u b»ng nh÷ng lêi lÏ kh«n ngoan s¾c
s¶o cña m×nh. Nhng kh«ng, y hoµn toµn thÊt b¹i. Y cµng söng sèt h¬n v× nhËn ra ngêi ®èi
tho¹i cao sõng s÷ng, uy nghi vµ ®Çy khÝ ph¸ch, cßn y chØ lµ mét kÎ ph¶n béi nhôc nh·.
Còng trong cuéc ®èi tho¹i ®ã, Phan Béi Ch©u chØ gi÷ th¸i ®é im lÆng, nhng ®ã lµ sù im
lÆng b»ng vµng, nã thÓ hiÖn cao nhÊt sù phñ nhËn ®èi víi Va-ren vµ kh¼ng ®Þnh t thÕ
hiªn ngang ng¹o nghÔ cña ngêi anh hïng. T¸c gi¶ cßn khÐo lÐo lång vµo ®ã lêi t¸i bót (TB)
kh¸ thó vÞ. ChØ cÇn ®äc lêi TB, bao nhiªu "c¬ sù" ®Òu ®îc ph¬i bµy! VËy lµ ®ñ, Va-ren
®· chÞu sù thÊt b¹i nhôc nh·. Trong khi Phan Béi Ch©u kh«ng nãi g× nhng chØ çi mØm cêi
vµ hµnh ®éng nhæ níc bät vµo mÆt viªn Toµn quyÒn ®· lµ tiÕng tè ço vµ c¨m giËn tét ®é.
Mét ngêi tö tï l¹i hiªn ngang trong t thÕ mét ngêi chiÕn th¾ng.
TruyÖn ®îc viÕt b»ng bót ph¸p trµo phóng s©u s¾c, bè côc chÆt chÏ, ®éc ®¸o g©y
nhiÒu høng thó cho ngêi ®äc. §©y còng lµ mét trong nhiÒu truyÖn ng¾n lµm næi bËt phong
çch nghÖ thuËt cña NguyÔn ¸i Quèc - tÝnh trÝ tuÖ s¾c s¶o vµ lèi hµnh v¨n hiÖn ®¹i.
ca huÕ trªn s«ng h¬ng

(Hµ ¸nh Minh)
167
I  Gîi ý
1. ThÓ lo¹i:
Ca HuÕ trªn s«ng H¬ng thuéc thÓ lo¹i bót kÝ. XÐt vÒ tÝnh chÊt, bót kÝ gÇn víi tuú
bót (xem thÓ lo¹i tuú bót trong bµi Mét thø quµ cña lóa non: cèm). C¶ hai lo¹i ®Òu lµ thÓ
kÝ, tøc lµ nh÷ng ghi chÐp vÒ ngêi thËt, viÖc thËt nhng mang s¾c th¸i tr÷ t×nh. Tuy nhiªn, so
víi tuú bót th× bót kÝ thÓ hiÖn ý nghÜa kh¸ch quan râ nÐt h¬n. Trong bót kÝ, çc nh©n vËt,
sù kiÖn ®îc miªu t¶ kh¸ chi tiÕt. T×nh c¶m, th¸i ®é cña t¸c gi¶ ®îc thÓ hiÖn qua çch lùa
chän, miªu t¶ ®èi tîng.
2. §¹i ý:
Víi kh¶ n¨ng quan s¸t vµ miªu t¶ tinh tÕ, t¸c gi¶ bµi bót kÝ ®· lµm næi bËt vÎ ®Ñp cña
ca HuÕ - mét h×nh thøc sinh ho¹t v¨n ho¸ - ©m nh¹c tao nh· vµ thanh lÞch cña ®Êt Cè ®«.

Ngêi ta thêng nãi Hµ Néi ®Ñp vµ thanh lÞch, Sµi Gßn s«i ®éng, xø HuÕ méng m¬. Cè
®« HuÕ kh«ng chØ næi tiÕng víi nh÷ng l¨ng tÈm, ®Òn ®µi mµ cßn bëi nh÷ng nÐt v¨n ho¸
riªng kh«ng thÓ trén lÉn víi mét n¬i nµo kh¸c. Mét trong nh÷ng s¶n phÈm v¨n ho¸ ®éc ®¸o,
®a d¹ng vµ phong phó cña ®Êt cè ®« chÝnh lµ ca HuÕ. Nh÷ng lµn ®iÖu ca HuÕ chËm r·i,
du d¬ng do chÝnh ngêi HuÕ biÓu diÔn ®ang lµ ®éng lùc l«i cuèn kh¸ch bèn ph¬ng ®Õn víi
xø HuÕ th¬ méng, ªm ®Òm.
Trong bµi kÝ nµy, t¸c gi¶ Hµ ¸nh Minh ®· ghi l¹i rÊt nhiÒu lµn ®iÖu d©n ca vµ dông
cô ©m nh¹c. VÒ lµn ®iÖu d©n ca cã chÌo c¹n, bµi thai, hß ®a linh, hß gi· g¹o, ru em, gi· v«i,
gi· ®iÖp, bµi chßi, bµi tiÖm, hß l¬, hß «, xay lóa, hß nÖn, lÝ con s¸o, lÝ hoµi xu©n, lÝ hoµi
nam, nam ai, nam b×nh. Çc nh¹c cô d©n téc còng rÊt phong phó: ®µn tranh, ®µn nguyÖt, t×
bµ, nhÞ, ®µn tam, ®µn bÇu, s¸o, cÆp sanh (cÆp sªnh tiÒn). Cßn nhiÒu lµn ®iÖu vµ nh¹c cô
n÷a mµ t¸c gi¶ kh«ng thÓ kÓ hÕt. Qua ®ã còng ®ñ thÊy ca HuÕ phong phó vµ ®a d¹ng ®Õn
møc nµo.
Trong bµi v¨n t¸c gi¶ ®· nãi râ: ca HuÕ ®îc h×nh thµnh tõ hai dßng: dßng ca nh¹c d©n
gian b¾t nguån tõ cuéc sèng lao ®éng, sinh ho¹t hµng ngµy nªn ©m ®iÖu cã khi s«i næi, cã
khi trÇm buån nhng nãi chung lµ b×nh dÞ, gÇn gòi víi cuéc sèng thêng ngµy; dßng ca nh¹c
cung ®×nh, nh· nh¹c chñ yÕu ®îc s¸ng t¸c ®Ó phôc vô cho nh÷ng nghi lÔ t«n nghiªm trong
cung ®×nh nªn cã s¾c th¸i trang träng, uy nghi. Ca HuÕ kÕt hîp c¶ hai dßng ca nh¹c nµy nªn
trong mét ®ªm biÓu diÔn, çc ca c«ng chän ®iÖu h¸t theo c¶nh trÝ, kh«ng gian bªn ngoµi, t¹o
168
cho ngêi nghe Ên tîng ca HuÕ võa s«i næi, t¬i vui l¹i võa uy nghi, trang träng.
Ca HuÕ lµ mét sinh ho¹t v¨n ho¸ ®éc ®¸o kh«ng chØ cña xø HuÕ mµ cßn cña c¶ d©n
téc. Trong ca HuÕ võa cã nÐt th©m trÇm, uy nghi, sang träng võa cã nÐt lÞch sù, nh· nhÆn,
thanh tao. Ngêi ®i nghe ca HuÕ ph¶i l¾ng t©m ®Ó c¶m nhËn nh÷ng vÎ ®Ñp cña t©m hån
vµ thiªn nhiªn xø HuÕ. Bëi vËy nªn cã thÓ nãi nghe ca HuÕ lµ mét thó ch¬i tao nh·.
quan ©m thÞ kÝnh
I  Gîi ý
1. ThÓ lo¹i:
ChÌo lµ mét h×nh thøc kÞch h¸t d©n gian ViÖt Nam, mét lo¹i kÓ chuyÖn b»ng s©n khÊu
®éc ®¸o cña d©n téc b¾t nguån tõ nh÷ng trß diÔn cæ truyÒn, thêng diÔn l¹i nh÷ng truyÖn cæ
tÝch, truyÖn n«m quen thuéc, cã tÝnh trµo léng ®Æc s¾c, n¶y sinh vµ phæ biÕn chñ yÕu ë
®ång b»ng B¾c Bé, nhÊt lµ vïng Th¸i B×nh, Hµ Nam Ninh, H¶i Hng. Ban ®Çu, nh©n d©n
diÔn chÌo trªn nh÷ng chiÕc chiÕu tr¶i gi÷a s©n ®×nh (gäi lµ chiÕu chÌo), viÖc ho¸ trang, bµi
trÝ th¬ s¬, ®¬n gi¶n. ChÌo sö dông tæng hîp nhiÒu chÊt liÖu trong vèn v¨n nghÖ cæ truyÒn vµ
kÕt tinh ë mét møc nhÊt ®Þnh nh÷ng ®Æc s¾c cña nh÷ng chÊt liÖu Êy vµ trë thµnh mét trong
nh÷ng thÓ lo¹i tiªu biÓu, ®éc ®¸o cña nÒn v¨n nghÖ d©n gian. TÝnh chÊt "tø chiÕng" (tËp
thÓ vµ truyÒn miÖng) thÓ hiÖn trong qu¸ tr×nh s¸ng t¸c còng nh trong diÔn xuÊt. ChÌo b¶n,
tÝch trß (tøc kÞch b¶n) lu©n lu qua nhiÒu thÕ hÖ, nhiÒu ®Þa ph¬ng, nh÷ng nghÖ nh©n
kh«ng ngõng s¸ng t¹o, söa ®æi cho phï hîp víi ®ßi hái cña c«ng chóng ®¬ng thêi nªn phÇn lín
cha ®îc cè ®Þnh ho¸. Trong mét sè vë chÌo, nhiÒu khi kh¸n gi¶ vµ nh¹c c«ng cïng tham gia
biÓu diÔn. TiÕng ®Õ lµ mét trong nh÷ng biÓu hiÖn cña quÇn chóng tham gia diÔn xuÊt. Lêi
chÌo thêng ®îc bÎ tõ ca dao, tôc ng÷. Nh¹c chÌo lµ nh÷ng lµn ®iÖu d©n ca phæ biÕn ë ®ång
b»ng B¾c Bé nh h¸t çch, h¸t s¾p, sa lÖnh, lµm th¶m, hÒ måi, hÒ gËy v.v. Móa lµ nh÷ng
®iÖu quen thuéc ë n«ng th«n nh móa qu¹t, móa nãn, chÌo thuyÒn, thªu thïa, dÖt cöi. Nh¹c khÝ
thêng lµ trèng sªnh, thanh la, mâ, ®µn nguyÖt, kÌn, nhÞ. Mét sè vë chÌo tiªu biÓu lµ Th¹ch
Sanh, Ngêi con g¸i Nam X¬ng, Lu B×nh  D¬ng LÔ, Kim Nham, Tr¬ng Viªn, Quan ©m ThÞ
KÝnh, TuÇn ty  §µo HuÕ (Chu M·i ThÇn)... HiÖn thùc s©u s¾c ®îc ph¶n ¸nh lµ m©u thuÉn
gi÷a n«ng d©n vµ ®Þa chñ, gi÷a chÝnh quyÒn phong kiÕn vµ nh©n d©n lao ®éng. Vai
chÝnh (nh©n vËt tÝch cùc) thêng lµ nh÷ng ngêi nghÌo khæ ë vµo ®Þa vÞ bÞ ¸p bøc, bãc lét, cã
phÈm chÊt cao quý nh nh©n ¸i, trung thùc, dòng c¶m ®Êu tranh, th«ng minh, mu trÝ, tµi hoa,
cã søc khoÎ. Th¹ch Sanh, ThÞ KÝnh, Ch©u Long, ThÞ Ph¬ng lµ nh÷ng ngêi gÆp nhiÒu gian
nan, thö th¸ch trong x· héi bÊt c«ng nhng gi÷ v÷ng chÝ khÝ kiªn quyÕt, l¬ng t©m trong s¸ng.
169
Nh÷ng ®øc tÝnh tèt ®Ñp cµng ®îc béc lé râ rÖt khi gÆp c¶nh ngé ®ßi hái nhiÒu hy sinh,
phÊn ®Êu. Th¹ch Sanh dòng c¶m giÕt m·ng xµ v¬ng, b¾n ®¹i bµng. ThÞ Ph¬ng xin khoÐt
m¾t m×nh ®Ó cøu mÑ, ThÞ KÝnh giµu lßng th¬ng vµ ®øc tÝnh hi sinh.v.v. Ngêi l¬ng thiÖn
cuèi cïng ®Òu ®îc hëng h¹nh phóc. §ã lµ b¶n chÊt cña hiÖn tîng vµ niÒm tin ë søc m¹nh nh©n
d©n. Vai lÖch (nh©n vËt tiªu cùc) thêng lµ nh÷ng kÎ giµu cã ®i ¸p bøc vµ bän tay sai cña
chóng. Tuy cã lóc ®¾c thÕ nhng chóng nhÊt ®Þnh ph¶i bÞ trõng ph¹t. Lý Th«ng bÞ chÕt, bän
hµo lý bÞ thÊt b¹i.v.v. §iÒu ®ã cha ph¶i lµ nh÷ng sù thËt cô thÓ lÞch sö xa kia, nhng nªu ®îc
yªu cÇu vÒ c«ng lý, biÓu hiÖn râ tinh thÇn ®Êu tranh vµ quan ®iÓm cña nh©n d©n lao ®éng.
TÝnh hµi híc, trµo phóng lµ mét ®Æc ®iÓm næi bËt. Do ®ã, cã ý kiÕn cho tõ "chÌo" lµ do
"trµo" ®äc chÖch ra. HÖ thèng çc vai hÒ mang tÝnh chÊt chiÕn ®Êu râ rÖt. XÐt vÒ tÝnh
chÊt, cã hai lo¹i hÒ. Mét lo¹i hÒ ®i hÇu nh hÒ m«i, hÒ gËy, hÒ nhÊt, hÒ nhÞ, hÒ tam, lÝnh
canh, tuÇn phñ, mâ, tiÒu phu. Lo¹i nµy cã søc m¹nh, th¶ søc tung hoµnh kh«ng ai b¾t bÎ ®îc,
ph¸t biÓu thay quÇn chóng bÞ ¸p bøc ®Ó tè ço, phñ nhËn giai cÊp thèng trÞ vµ bÌ lò tay sai. §ã
lµ nh÷ng nh©n vËt tÝch cùc. MÑ §èp trong Quan ©m ThÞ KÝnh ®· dïng lý lÏ s¸ng suèt buéc x·
trëng ph¶i chÞu thua nhiÒu keo nhôc nh·. Lo¹i thø hai, Ýt ®¹i diÖn cho tÇng líp trªn nh thÇy ®å
gµn, thÇy bãi, phï thuû v.v. ChÝnh hä lµ nh÷ng vai hÒ thùc sù, ph« bµy nh÷ng nÐt tiªu cùc cña
chÝnh m×nh. Tuy çc vai hÒ Ýt nhiÒu cã tÝnh chÊt ®éc lËp víi t×nh tiÕt cña vë chÌo, nhng
kÞp thêi ph¶n ¸nh d luËn cña nh©n d©n, biÓu hiÖn tinh thÇn l¹c quan, c¶m nghÜ lµnh m¹nh,
tinh thÇn chiÕn ®Êu cao.
ChÌo chó träng nhiÒu tíi sù viÖc, tíi t×nh tiÕt, kh«ng nÆng vÒ biÓu hiÖn t©m lý nh©n
vËt nh kÞch nãi. KÞch tÝnh trong chÌo chñ yÕu lµ ë nh÷ng m©u thuÉn n¶y sinh tõ sù ph¸t
triÓn cña t×nh tiÕt, híng vµo nh÷ng kÕt côc cã m©u thuÉn cao, nh÷ng çi nót. ThÝ dô: nót
thø nhÊt trong Quan ©m ThÞ KÝnh xoay quanh nçi oat c¾t r©u chång, nót thø hai xoay
quanh nçi oan cã con víi ThÞ MÇu. M©u thuÉn võa gi¶i quyÕt hoÆc cha kÞp gi¶i quyÕt,
m©u thuÉn kh¸c l¹i tiÕp ®Õn, gay g¾t h¬n khiÕn cho kÞch tÝnh cña chÌo kh¸ ®Ëm.
TrÇn Gia Linh
(Tõ ®iÓn v¨n häc, tËp mét
NXB Khoa häc x· héi, H., 1983)
2. V¨n b¶n Quan ¢m ThÞ KÝnh lµ phÇn lêi (kÞch b¶n) cña mét vë chÌo - mét lo¹i h×nh
v¨n nghÖ d©n gian kÕt hîp nhiÒu h×nh thøc nh h¸t, móa, diÔn tÝch, kÓ chuyÖn,... ®îc tr×nh
bµy trªn s©n khÊu (cßn gäi lµ chiÕu chÌo).
Tuy chØ lµ kÞch b¶n s©n khÊu nhng Quan ¢m ThÞ KÝnh (vµ trÝch ®o¹n Nçi oan h¹i
chång) còng thÓ hiÖn ®îc nh÷ng gi¸ trÞ nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh, phÇn nµo gióp chóng ta hiÓu
170
®îc nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña nghÖ thuËt chÌo, nhÊt lµ vÒ néi dung t tëng: nh÷ng vÊn ®Ò
mµ vë chÌo nªu ra, nh÷ng m©u thuÉn vµ xung ®ét trong x· héi cò, nçi khæ cña ngêi phô n÷,...
3. §¹i ý:
Vë chÌo Quan ¢m ThÞ KÝnh vµ trÝch ®o¹n Nçi oan h¹i chång ®· thÓ hiÖn ®îc nh÷ng
phÈm chÊt tèt ®Ñp cïng nçi oan bi th¶m, bÕ t¾c cña ngêi phô n÷, qua ®ã thÓ hiÖn s©u s¾c
nh÷ng xung ®ét giai cÊp th«ng qua xung ®ét h«n nh©n, gia ®×nh trong x· héi phong kiÕn.
4. Tãm t¾t:
ThiÖn SÜ ngåi ®äc s¸ch råi thiu thiu ngñ. ThÞ KÝnh ngåi kh©u bªn c¹nh, thÊy mét sîi
r©u chång mäc ngîc, cho lµ kh«ng tèt, ®Þnh lÊy dao kh©u xÐn ®i. Ngê ®©u ThiÖn SÜ giËt
m×nh tØnh dËy h« ho¸n lªn. Sïng «ng, Sïng bµ vèn kh«ng a ThÞ KÝnh, thÊy thÕ bÌn vu cho
ThÞ KÝnh téi cã ý giÕt chång. Råi mÆc cho ThÞ KÝnh tha hå van xin, Sïng «ng, Sïng bµ
®uæi ThÞ KÝnh vÒ nhµ bè mÑ ®Î. Sïng «ng gäi M·ng «ng (bè ThÞ KÝnh) sang. Sau khi
lµm cho hai bè con ph¶i nhôc nh·, khæ së, hai vî chång bá vµo nhµ trong ®Ó mÆc hai bè con
«m nhau than khãc råi ®a nhau vÒ.

1. TÝch chÌo Quan ¢m ThÞ KÝnh næi tiÕng cã nguån gèc tõ truyÖn N«m Quan ¢m t©n
truyÖn (cßn gäi lµ Quan ¢m ThÞ KÝnh) vµ tõ l©u ®îc phæ biÕn réng r·i trong nh©n d©n 
®Æc biÖt ë çc tØnh phÝa B¾c. TrÝch ®o¹n Nçi oan h¹i chång cã n¨m nh©n vËt: ThiÖn SÜ,
ThÞ KÝnh, Sïng «ng, Sïng bµ, M·ng «ng. C¶ n¨m nh©n vËt nµy ®Òu tham gia qu¸ tr×nh t¹o
nªn xung ®ét kÞch – trong ®ã Sïng bµ vµ ThÞ KÝnh lµ hai nh©n vËt thÓ hiÖn xung ®ét c¬
b¶n cña cña vë chÌo:
 Sïng bµ thuéc kiÓu nh©n vËt mô ¸c, ®¹i diÖn cho giai cÊp thèng trÞ, thuéc tÇng líp
®Þa chñ phong kiÕn.
 ThÞ KÝnh thuéc lo¹i nh©n vËt n÷ chÝnh (mô ¸c vµ n÷ chÝnh lµ hai lo¹i nh©n vËt rÊt
tiªu biÓu, thêng xuÊt hiÖn trong chÌo). ThÞ KÝnh tiªu biÓu cho ngêi d©n thêng, nhÊt lµ cho
ngêi phô n÷ vèn ph¶i chÞu nhiÒu thua thiÖt trong x· héi cò.
2. ThÞ KÝnh vèn ®îc sinh ra trong mét gia ®×nh n«ng d©n nghÌo nhng l¹i vÒ lµm d©u
nhµ ThiÖn SÜ, mét gia ®×nh ®Þa chñ. Bëi vËy, c¶nh sinh ho¹t ë ®Çu ®o¹n trÝch kh«ng thËt
quen thuéc, gÇn gòi víi cuéc sèng cña nh©n d©n lóc bÊy giê. MÆc dï vËy, c¶nh ThÞ KÝnh
ngåi kh©u, ThiÖn SÜ ®äc s¸ch... vÉn gîi lªn mét bÇu kh«ng khÝ thËt ®Çm Êm, h¹nh phóc.
Næi bËt lªn trong ®ã lµ h×nh ¶nh ThÞ KÝnh, ngêi phô n÷ hÕt lßng th¬ng yªu chång. Khi
171
chång ngñ, ThÞ KÝnh ®· dän l¹i kØ råi qu¹t cho chång. Còng v× yªu chång mµ khi ThiÖn SÜ
®· ngñ, ThÞ KÝnh ch¨m chó nh×n vµ ph¸t hiÖn ra mét chiÕc r©u mäc ngîc. Víi suy nghÜ rÊt
b×nh thêng, gi¶n dÞ "Tríc ®Ñp mÆt chång, sau ®Ñp mÆt ta" (nh©n d©n ta cßn cã c©u
"XÊu chµng hæ ai" còng cã nghÜa t¬ng tù), ThÞ KÝnh ®· toan lÊy dao kh©u xÐn chiÕc r©u
®ã ®i. Nh÷ng suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña ThÞ KÝnh rÊt tù nhiªn, thÓ hiÖn nh÷ng t×nh
c¶m rÊt nång nµn vµ ch©n thùc cña ngêi phô n÷ yªu chång.
3. C¶ trong hµnh ®éng vµ ng«n ng÷, Sïng bµ ®Òu chøng tá lµ mét kÎ tµn nhÉn, ®éc ¸c,
kh«ng nh÷ng thÕ l¹i cßn coi thêng nh÷ng ngêi lao ®éng nghÌo khæ.
 VÒ hµnh ®éng: Sïng bµ dói ®Çu ThÞ KÝnh xuèng, b¾t ThÞ KÝnh ph¶i ngöa mÆt lªn
(mét kiÓu h¹ nhôc ngêi kh¸c). Sïng bµ kh«ng cho ThÞ KÝnh ®îc ph©n bua, thanh minh cho
m×nh, dói tay ®Èy ThÞ KÝnh ng· khuþu xuèng, nhÊt quyÕt tr¶ ThÞ KÝnh vÒ cho gia ®×nh.
 VÒ ng«n ng÷: Sïng bµ ®ay nghiÕn, m¾ng nhiÕc ThÞ KÝnh thËm tÖ. §iÒu quan
träng nhÊt lµ çch m¾ng chöi cña Sïng bµ ®èi víi ThÞ KÝnh kh«ng ph¶i lµ lêi m¾ng cña mÑ
®èi víi con, còng kh«ng ph¶i lµ cña mét bµ mÑ chång ®èi víi con d©u cña m×nh. Trong
nh÷ng lêi m¾ng chöi, Sïng bµ lu«n nhÊn m¹nh ®Õn sù ®èi lËp gi÷a hai giai cÊp, ®Õn sù
kh«ng "m«n ®¨ng hé ®èi" gi÷a hai gia ®×nh:
 Gièng nhµ bµ ®©y  Tuång bay mÌo m¶ gµ ®ång

Gièng phîng, gièng c«ng
 Nhµ bµ ®©y cao m«n lÖch téc  Mµy lµ con nhµ cua èc
 Trøng rång l¹i në ra rång  Liu ®iu l¹i në ra dßng liu ®iu
Lêi lÏ, hµnh ®éng cña Sïng bµ chøng tá mô lµ ngêi tµn nhÉn vµ ®éc ¸c, kh«ng nh÷ng
thÕ l¹i cßn hîm hÜnh, tù coi m×nh lµ tÇng líp trªn, dÉn ®Õn coi thêng nh÷ng ngêi kh¸c, nhÊt
lµ nh÷ng ngêi lao ®éng. §iÒu ®ã cho thÊy Sïng bµ tøc giËn, chöi m¾ng ThÞ KÝnh thËm tÖ
kh«ng h¼n v× nghÜ r»ng ThÞ KÝnh cã ý lµm h¹i con mô mµ v× sù chªnh lÖch ®¼ng cÊp x·
héi gi÷a hai gia ®×nh. ThÞ KÝnh lµ con nhµ nghÌo mµ l¹i d¸m bíc vµo, h¬n thÕ n÷a l¹i lµ
nµng d©u, trë thµnh ngêi trong gia ®×nh mô.
3. Tríc nçi oan khuÊt, ThÞ KÝnh kh«ng biÕt lµm g× kh¸c, chØ mét mùc kªu oan. ThÞ
KÝnh ®· kªu oan ®Õn n¨m lÇn. Bèn lÇn tríc lµ híng ®Õn mÑ chång vµ chång ("Oan con
l¾m mÑ ¬i!"; "Oan thiÕp l¾m chµng ¬i!"). C¶ bèn lÇn, lêi kªu oan cña ThÞ KÝnh chØ nh
®æ thªm dÇu vµo löa, bëi ThiÖn SÜ chØ lµ mét kÎ b¹c nhîc, ®ín hÌn, cßn Sïng bµ th× hiÓn
172
nhiªn kh«ng muèn chÊp nhËn ThÞ KÝnh lµ d©u con trong nhµ. ChØ ®Õn lÇn thø n¨m, lêi
kªu oan cña ThÞ KÝnh míi nhËn ®îc sù c¶m th«ng, nhng ®ã l¹i chØ lµ cña M·ng «ng: "Oan
cho con l¾m µ?". Mét sù c¶m th«ng ®au khæ vµ bÊt lùc. M·ng «ng biÕt con g¸i bÞ oan nhng
chØ lµ mét ngêi n«ng d©n nghÌo, kh«ng cã vÞ thÕ trong x· héi, «ng kh«ng thÓ lµm g× ®Ó
gióp ®ì con g¸i.
4. Sïng «ng, Sïng bµ thËt lµ nh÷ng kÎ ®éc ¸c ®Õn tµn nhÉn. §uæi ThÞ KÝnh ra khái
nhµ cha tháa, tríc khi ®uæi, chóng cßn bµy ra mét mµn kÞch ®éc ¸c nh»m lµm cho hä ph¶i
nhôc nh· ª chÒ. Sïng «ng gäi M·ng «ng sang ®Ó b¾t th«ng gia sang nhËn con g¸i vÒ, l¹i nãi:
 ¤ng M·ng ¬i, «ng sang mµ ¨n c÷ ch¸u!
M·ng «ng tëng thËt, ®ang nãi giäng hoan hØ th× bÞ giéi ngay g¸o níc l¹nh: "§©y nµy!
§ang nöa ®ªm nã cÇm dao giÕt chång ®©y nµy!". Kh«ng nh÷ng thÕ, Sïng «ng cßn th¼ng
thõng cù tuyÖt quan hÖ th«ng gia víi M·ng «ng b»ng çch dói ng· M·ng «ng råi bá vµo nhµ.
Xung ®ét kÞch ®· ®îc ®Èy ®Õn møc cao nhÊt: ThÞ KÝnh kh«ng nh÷ng bÞ ®Èy vµo
c¶nh tan vì h¹nh phóc vî chång, bÞ chöi m¾ng, hµnh h¹ cßn ph¶i chøng kiÕn c¶nh ngêi cha
giµ yÕu bÞ chÝnh bè chång lµm cho nhôc nh·, khæ së.
H×nh ¶nh hai cha con «m nhau khãc lµ h×nh ¶nh cña nh÷ng ngêi chÞu oan, ®au khæ mµ
hoµn toµn bÊt lùc. §ã lµ bi kÞch ®iÓn h×nh cña nh÷ng ngêi d©n nghÌo, nhÊt lµ nh÷ng ngêi
phô n÷ n«ng th«n trong x· héi cò.
5. Khi M·ng «ng b¶o ThÞ KÝnh vÒ theo m×nh, ThÞ KÝnh ®i theo cha mÊy bíc n÷a, råi
dõng l¹i, quay vµo nh×n tõ çi kØ ®Õn s¸ch, thóng kh©u, råi cÇm lÊy chiÕc ¸o ®ang kh©u
dë, bãp chÆt trong tay.
Cö chØ vµ lêi h¸t cña ThÞ KÝnh thÓ hiÖn rÊt nhiÒu ý nghÜa:
Th¬ng «i! BÊy l©u s¾t cÇm tÞnh h¶o
Bçng ai lµm ch¨n gèi lÎ loi
Nh÷ng cÆp tõ ng÷ ®èi lËp bÊy l©u – bçng; s¾t cÇm – ch¨n gèi lÎ loi... víi s¾c th¸i ý
nghÜa ®èi lËp ®· diÔn t¶ hai tr¹ng th¸i tr¸i ngîc nhau ®îc chuyÓn ®æi rÊt ®ét ngét. Tõ c¶nh
"s¾t cÇm tÞnh h¶o" (ý nãi t×nh vî chång hßa hîp ®Çm Êm) ®Õn c¶nh "ch¨n gèi lÎ loi" (vî
chång chia l×a) chØ lµ trong phót chèc. Bªn nµy lµ h¹nh phóc, bªn kia lµ c¶nh chia l×a. BÞ
®Èy ra khái thÕ giíi quen thuéc, ngêi phô n÷ bçng hãa b¬ v¬ gi÷a çi v« ®Þnh cña cuéc ®êi.
ViÖc ThÞ KÝnh gi¶ trai ®i tu cµng kh¼ng ®Þnh sù bÕ t¾c cña con ngêi (nhÊt lµ ngêi
phô n÷ n«ng d©n nghÌo) trong x· héi. Bªn c¹nh ®ã nã cßn thÓ hiÖn mét quan ®iÓm ®Þnh
173
mÖnh, cho r»ng m×nh khæ lµ do sè kiÕp, tõ ®ã t×m vÒ cöa PhËt ®Ó tu t©m, tÝch ®øc. Nã
còng cho thÊy mét ®iÒu r»ng: con ngêi thêi bÊy giê cha ®ñ søc, cha ®ñ b¶n lÜnh ®Ó vît lªn
trªn hoµn c¶nh, tr¸i l¹i ®· ph¶i cam chÞu, coi nçi khæ cña m×nh nh mét lÏ ®¬ng nhiªn. §iÒu
®ã lµm cho t©m hån hä cµng trë nªn yÕu ®uèi vµ ngµy cµng thô ®éng tr íc hoµn c¶nh ngÆt
nghÌo.
DiÔn biÕn tiÕp theo cña vë chÌo cho thÊy ®i tu kh«ng ph¶i lµ con ®êng gióp nh©n vËt
tho¸t khái nçi ®au khæ thùc t¹i. C¶i trang lµm chó tiÓu, ThÞ KÝnh l¹i bÞ ThÞ MÇu vu cho çi
téi lµm cho thÞ hoang thai. ThÞ KÝnh bÞ ®uæi ra tam quan, rèt cuéc vÉn kh«ng tho¸t khái ®-
îc kiÕp trÇm lu©n khæ ¶i.
174
t«i ®i häc
(Thanh TÞnh)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ th¬ Thanh TÞnh (1911-1988) quª ë ngo¹i « thµnh phè HuÕ, tªn khai sinh lµ TrÇn
V¨n Ninh, lªn 6 tuæi ®îc ®æi lµ TrÇn Thanh TÞnh. Thanh TÞnh häc tiÓu häc vµ trung häc ë
HuÕ, tõ n¨m 1933 b¾t ®Çu ®i lµm nghÒ híng dÉn viªn du lÞch råi vµo nghÒ d¹y häc. §©y
còng lµ thêi gian «ng b¾t ®Çu s¸ng t¸c v¨n ch¬ng.
Trong sù nghiÖp s¸ng t¸c cña m×nh, Thanh TÞnh ®· cã nh÷ng ®ãng gãp trªn nhiÒu lÜnh
vùc: truyÖn ng¾n, truyÖn dµi, th¬, ca dao, bót kÝ v¨n häc,... song cã lÏ thµnh c«ng h¬n c¶ lµ
truyÖn ng¾n vµ th¬.
2. Tãm t¾t t¸c phÈm:
- T«i ®i häc ®îc bè côc theo dßng håi tëng cña nh©n vËt "t«i" vÒ nh÷ng kØ niÖm buæi
tùu trêng. §ã lµ c¶m gi¸c n¸o nøc, håi hép, ngì ngµng víi con ®êng, bé quÇn ¸o, quyÓn vë míi,
víi s©n trêng, víi çc b¹n; c¶m gi¸c võa xa l¹ võa gÇn gòi víi mäi vËt, võa ngì ngµng võa tù tin
vµ võa nghiªm trang võa xóc ®éng bíc vµo giê häc ®Çu tiªn.
1. DÉu kÕt l¾ng bao v¬i ®Çy, t¸n tô, nhng víi mçi ®êi ngêi, h¼n cã nh÷ng kØ niÖm
ch¼ng dÔ ph«i phai. §îc n©ng niu gi÷ g×n, nh÷ng kØ niÖm s©u s¾c Êy sÏ m·i m·i nh mét
nguån s¸ng t©m hån trong trÎo, thiªng liªng gîi nhí vµ thøc dËy d ba...
Nguån s¸ng t©m hån tõ kØ niÖm tùu trêng ®· thao thiÕt ch¶y trong truyÖn ng¾n T«i ®i
häc cña nhµ v¨n Thanh TÞnh nh mét "dßng c¶m xóc" lÊp l¸nh chÊt th¬: "H»ng n¨m cø vµo
cuèi thu, l¸ ngoµi ®êng rông nhiÒu vµ trªn kh«ng cã nh÷ng ®¸m m©y bµng b¹c, lßng t«i l¹i
nao nøc nh÷ng kØ niÖm m¬n man cña buæi tùu trêng...". Dßng c¶m xóc ®îc kh¬i nguån tõ
mét kÝ øc ®Þnh h×nh khi thêi kh¾c thiªn nhiªn cã nh÷ng biÕn th¸i diÖu huyÒn. Nh÷ng kØ
niÖm cña buæi tùu trêng ®Çu tiªn trong ®êi ®îc nh©n vËt "t«i" nhí l¹i lµ thêi ®iÓm cuèi thu,
c©y cèi b©ng khu©ng vµo mïa thay l¸. Nh÷ng chiÕc l¸ kh« xµo x¹c trªn ®êng tëng nh v« tri
v« gi¸c Êy ®· trë thµnh nh÷ng s¾c mµu th«ng ®iÖp, thanh ©m ng«n ng÷ riªng hèi gäi lßng
ngêi ngîc vÒ mét kh«ng gian vµ thêi gian cô thÓ - dï ®· qua råi nhng m·i m·i cha xa. Søc
m¹nh cña håi øc khiÕn kh«ng gian vµ thêi gian hiÖn t¹i còng trë nªn b©ng khu©ng, n¸o nøc l¹
175
thêng. KØ niÖm vÒ con ®êng ®Çu tiªn, ngêi thÇy ®Çu tiªn, trang s¸ch míi vµ nh÷ng ngêi b¹n
míi chung trêng chung líp Êy..., tÊt c¶ cßn nguyªn vÑn t¬i ngêi trong c¶m gi¸c "m¬n man"
dÞu nhÑ, ngät ngµo vµ trong s¸ng "nh mÊy cµnh hoa t¬i mØm cêi gi÷a bÇu trêi quang
®·ng". Khung c¶nh thiªn nhiªn gîi nhí, nh÷ng c¶m xóc trµo d©ng vµ chÝnh dßng c¶m xóc Êy
lµ "®Çu mèi" dÉn d¾t trÝ nhí trë vÒ víi nh÷ng sù kiÖn ®· ®îc kh¾c ghi trong qu¸ v·ng. Tríc
tiªn lµ h×nh ¶nh cã tÝnh chÊt t¬ng ®ång nh tõ kÝ øc hiÖn lªn: "mçi lÇn thÊy mÊy em nhá rôt
rÌ nóp díi nãn mÑ lÇn ®Çu tiªn ®i ®Õn trêng" th× lßng l¹i "tng bõng rén r·". GÆp çc em,
nh©n vËt "t«i" nh xèn xang gÆp l¹i chÝnh m×nh, gÆp l¹i "buæi mai h«m Êy, mét buæi mai
®Çy s¬ng thu vµ giã l¹nh, mÑ t«i ©u yÕm n¾m tay t«i dÉn ®i trªn con ®êng dµi vµ hÑp".
Thêi gian cô thÓ vµ h×nh d¸ng con ®êng cô thÓ ®îc ®iÖp l¹i ®Õn hai lÇn trong mét c©u v¨n
®Ó lµm nÒn cho kÝ øc s¸ng trong, nguyªn khiÕt Êy hiÖn h×nh. Trong buæi mai ®Çy Ên tîng
cña buæi tùu trêng, mÆc dï s¬ng thu dµy ®Æc vµ giã l¹nh tõng c¬n, con ®êng ®i dµi vµ
hÑp... nhng t×nh c¶m "©u yÕm n¾m tay" cña mÑ ®· sëi cho cËu bÐ ®îc Êm ¸p, tù tin h¬n.
BiÕt bao rén rùc vµ ngì ngµng, bëi vËy con ®êng dÉu rÊt ®çi th©n quen còng trë nªn kh¸c l¹.
Kh«ng chØ lµ c¶m gi¸c tríc con ®êng, mµ víi tÊt th¶y c¶nh vËt chung quanh; kh«ng chØ "tù
nhiªn thÊy l¹", mµ cËu bÐ cßn thÊy tÊt c¶ "®Òu thay ®æi" - sù thay ®æi ®ã nhÊt qu¸n tõ
ph¹m vi ®Õn tÝnh chÊt trong c¶m gi¸c, tÊt th¶y ®Òu khëi ph¸t tõ "lßng t«i ®ang cã sù thay
®æi lín". §· bao lÇn qua ®©y, nhng chØ míi lÇn nµy, vµ chØ ®óng ®Õn s¸ng h«m nay cËu
bÐ míi trong t©m tr¹ng Êy. §îc trë thµnh mét häc trß, hiÖn thùc mµ nh trong m¬. "H«m nay
t«i ®i häc" - lêi v¨n chÊt chøa vµ ng©n väng mét tiÕng reo chÊt chøa tù hµo, ®Çy kiªu h·nh!
Ch¼ng thÕ mµ trªn ®êng tõ nhµ tíi trêng, trong tr¹ng th¸i trµn ®Çy hng phÊn, nh©n vËt "t«i"
ngay lËp tøc vôt nhí ®Õn nh÷ng sù viÖc kh¸c h¼n víi niÒm vui kh«ng ph¶i ai còng cã nµy:
®ã lµ "léi qua s«ng th¶ diÒu" vµ "®i ra ®ång n« ®ïa" cïng b¹n. Sù kiÖn ®ã "träng ®¹i" ®Õn
møc nã ®îc ®Æt trong mèi quan hÖ ®èi lËp ®Õn hai lÇn liªn tiÕp víi nh÷ng thó vui quen
thuéc thêng ngµy cña nh©n vËt "t«i". T¹m biÖt nh÷ng buæi th¶ diÒu ®am mª vµ ngo¹n môc,
t¹m biÖt nh÷ng cuéc n« ®ïa tho¶ thÝch trªn çnh ®ång quª th©n thiÕt cña trÎ th¬, "h«m nay
t«i ®i häc", h«m nay cËu bÐ cña lµng ®· "lín" h¬n mét chót!
Kh«ng chØ thÕ, dßng c¶m xóc cña t¸c gi¶ cßn ®a ngêi ®äc ®Õn víi diÔn biÕn t©m
tr¹ng ®Æc biÖt cña mét cËu häc trß lÇn ®Çu ®Õn líp, khi cËu "c¶m thÊy m×nh trang träng
vµ ®øng ®¾n", trong nh÷ng quan s¸t víi nh÷ng cËu häc trß líp trªn, vµ nh÷ng ý nghÜ ngé
nghÜnh khi muèn tù m×nh cÇm ®îc bót thíc. T©m tr¹ng håi hép vµ xèn xang khã t¶ cña nh©n
vËt "t«i" ®îc thÓ hiÖn râ nÐt qua sù ®èi s¸nh gi÷a "hiÖn thùc t©m lÝ" cña ngµy h«m nay so
víi nh÷ng g× tõng ®îc chøng kiÕn tríc ®ã. NÕu nh ë ®o¹n trªn, h×nh ¶nh con ®êng quen
thuéc, thËm chÝ "®· quen ®i l¹i l¾m lÇn, nhng lÇn nµy tù nhiªn thÊy l¹" (mäi lÇn ®©u cã
176
ph¶i "mÑ ©u yÕm n¾m tay t«i dÉn ®i"), vµ "c¶nh vËt xung quanh ®Òu thay ®æi" cã
nguyªn do "v× chÝnh lßng t«i ®ang cã sù thay ®æi lín" - tøc c¶m gi¸c thay ®æi theo híng tõ
quen ®Õn l¹; th× ®Õn ®©y, sù thay ®æi ®îc triÓn khai trªn nh÷ng b×nh diÖn vµ ph¬ng híng
kh¸c: ng«i trêng lµng MÜ LÝ vèn lµ "mét n¬i xa l¹", "cao r¸o vµ s¹ch sÏ h¬n çc nhµ trong
lµng" h«m nay "dµy ®Æc c¶ ngêi", "Ngêi nµo ¸o quÇn còng s¹ch sÏ, g¬ng mÆt còng vui t¬i
vµ s¸ng sña" bçng thÊy ng«i trêng Êy "võa xinh x¾n võa oai nghiªm nh çi ®×nh lµng Hoµ
Êp". Sù thay ®æi vÒ c¶m gi¸c ë ®©y l¹i diÔn ra theo chiÒu ngîc l¹i: tõ l¹ thµnh quen. Nhng
dÉu vËy, do t©m lÝ xóc ®éng cña buæi ®Çu ®i häc, cho nªn ®øng tríc ng«i trêng mÆc dï ®·
tõng "®i chung quanh çc líp ®Ó nh×n qua cöa kÝnh mÊy b¶n ®å treo trªn têng" mµ "kh«ng cã
c¶m tëng nµo kh¸c lµ nhµ trêng cao r¸o vµ s¹ch sÏ h¬n çc nhµ trong lµng" Êy, tøc lµ thùc sù
ng«i trêng kh«ng ph¶i qu¸ xa l¹, nh©n vËt "t«i" vÉn thÊy "S©n nã réng, m×nh nã cao h¬n trong
nh÷ng buæi tra hÌ ®Çy v¾ng lÆng". §ã lµ nguyªn nh©n n¶y sinh c¶m gi¸c "Lßng t«i ®©m ra lo
sî vÈn v¬" - dï chØ "vÈn v¬" tho¸ng qua th«i nhng ®ã lµ mét c¶m gi¸c n¶y sinh tÊt yÕu cã
tÝnh chÊt biÖn chøng, kÕt qu¶ cña t©m lÝ cho¸ng ngîp nhÊt thêi dÉn ®Õn c¶m gi¸c râ rÖt
vÒ sù thay ®æi kÝch cì, møc ®é cña biÓu tîng.
Nhng dÉu sao, nh©n vËt "t«i" lóc ®ã vÉn ®ang ë tuæi th¬ ng©y, cho nªn mét tho¸ng "lo
sî vÈn v¬" Êy ®· mau chãng lít qua, nhêng chç cho c¶m gi¸c ngì ngµng, l©ng l©ng sung síng
vµ tß mß quan s¸t nh÷ng ngêi b¹n ®ang "®øng nÐp bªn ngêi th©n", dù c¶m hä "nh con chim
con ®øng bªn bê tæ, nh×n qu·ng trêi réng muèn bay nhng cßn ngËp ngõng e sî". PhÝa tríc lµ
bÇu trêi réng më, biÓn häc lµ v« bê, nhng íc m¬ ®Çu tiªn cña cËu lµ "®îc nh nh÷ng ngêi häc
trß cò, biÕt líp, biÕt thÇy ®Ó khái ph¶i rôt rÌ trong c¶nh l¹". ¦íc m¬ thËt dÔ th ¬ng, bëi ®ã lµ -
íc m¬ ®îc xo¸ ®i nh÷ng kho¶ng çch bì ngì ban ®Çu. TiÕng trèng trêng vang déi, vµ c¶nh t-
îng nh÷ng cËu bÐ lÇn ®Çu xÕp hµng vµo líp c¶m thÊy "ch¬ v¬", "toµn th©n çc cËu còng
®ang run run theo nhÞp bíc rén rµng". §o¹n v¨n ®· ®Æc t¶ ®îc nh÷ng phót gi©y hån nhiªn
xóc ®éng khã quªn cña mçi ®êi ngêi. H×nh ¶nh «ng ®èc trêng MÜ LÝ xuÊt hiÖn vµ ®äc tªn
tõng häc trß g©y mét Ên tîng m¹nh ®Õn møc "c¶m thÊy nh qu¶ tim t«i ngõng ®Ëp", ®Õn
"quªn c¶ mÑ t«i ®øng sau", vµ nghe ®äc ®Õn tªn "t«i tù nhiªn giËt m×nh vµ lóng tóng".
MÆc dï «ng ®èc nh×n häc trß víi cÆp m¾t thËt "hiÒn tõ vµ c¶m ®éng", nh ng do ®îc chó ý
nhiÒu nhÊt, çc cËu häc trß cµng trë nªn lóng tóng, vµ oµ lªn khãc theo ph¶n øng l©y lan.
LÇn ®Çu vµo líp, c¶m gi¸c "mét mïi h¬ng l¹ x«ng lªn", "h×nh g× treo trªn têng t«i còng thÊy
l¹ vµ hay hay", "nh×n ngêi b¹n tÝ hon ngåi bªn" nh©n vËt "t«i" bçng xuÊt hiÖn "sù quyÕn
luyÕn tù nhiªn vµ bÊt ngê", "®a m¾t thÌm thuång nh×n theo çnh chim"... råi døt kho¸t "vßng
tay lªn bµn ch¨m chØ nh×n thÇy viÕt vµ lÈm nhÈm ®¸nh vÇn ®äc" lµ nh÷ng ph¸t hiÖn tinh
tÕ vÒ diÔn biÕn t©m tr¹ng cña tuæi th¬.
177
2. T«i ®i häc ®îc t¸i hiÖn theo nhÞp ®iÖu giao thoa cña kÝ øc, bao gåm mét chuçi çc
sù kiÖn, mµ yÕu tè xuyªn suèt çc sù kiÖn ®ã lµ biªn ®é cña dßng c¶m xóc thiÕt tha, nguyªn
khiÕt tu«n trµo. M¹ch chÝnh cña dßng c¶m xóc lµ nh÷ng biÓu hiÖn t©m lÝ xoay quanh
nh©n vËt "t«i" trong ngµy tùu trêng; ®ång thêi, qua mét sè nÐt chÊm ph¸, t¸c gi¶ kh¾c ho¹
t×nh c¶m cña nh÷ng ngêi lín ®èi víi çc em bÐ lÇn ®Çu ®i häc th«ng qua th¸i ®é yªu th¬ng
vµ nh÷ng cö chØ ©n cÇn cña «ng ®èc, thÇy gi¸o vµ çc phô huynh häc sinh.
Dßng c¶m xóc kh«ng chØ cã vai trß kÕt nèi vµ duy tr× søc sèng cho çc sù kiÖn mµ nã
cßn lµ yÕu tè kÝch thÝch trÝ tëng tîng vËn hµnh theo mét quy luËt thÈm mÜ mµ L«-m«-n«-
xèp gäi lµ "quy luËt liªn h×nh dung". Quy luËt ®ã lùa chän vµ s¾p xÕp tÊt c¶ mí hçn ®én
cña kÝ øc dùa trªn sù t¬ng ®ång vÒ h×nh thøc hoÆc theo sù gÇn gòi vÒ thêi gian vµ kh«ng
gian - nãi mét çch kh¸c lµ kh¸i qu¸t ho¸ chóng - råi kÐo chóng vµo mét chuçi m¾t xÝch cã
t¸c ®éng liªn tôc. Cã thÓ xem thêi ®iÓm "cø vµo cuèi thu, l¸ ngoµi ®êng r¬i rông nhiÒu..." lµ
hoµn c¶nh kh¬i gîi c¶m xóc nÒn, t¹o ra Ên tîng chung; h×nh ¶nh "mçi lÇn thÊy mÊy em nhá
rôt rÌ nóp díi nãn mÑ" lµ h×nh ¶nh cã tÝnh chÊt h¹t nh©n quy tô vµ ®Þnh híng cho nh÷ng
liªn tëng; ®Ó tõ ®ã më ra çc t×nh huèng vµ chi tiÕt cô thÓ: nh÷ng quan s¸t däc ®êng, tríc
s©n trêng, xÕp hµng vµo líp, c¶m nghÜ trong líp häc...
T¸c gi¶ ®· thÓ hiÖn kh¶ n¨ng vËn dông kh¸ nhuÇn nhuyÔn çc h×nh ¶nh so s¸nh. Kh¶o
s¸t gÇn hai m¬i lÇn so s¸nh trùc tiÕp vµ so s¸nh ngÇm xuÊt hiÖn trong truyÖn ng¾n, dÔ
nhËn thÊy cã nh÷ng h×nh ¶nh ®îc so s¸nh rÊt sinh ®éng. Ch¼ng h¹n: "T«i quªn thÕ nµo ®îc
nh÷ng c¶m gi¸c trong s¸ng Êy n¶y në trong lßng t«i nh mÊy cµnh hoa t¬i mØm cêi gi÷a bÇu
trêi quang ®·ng", hoÆc: "ý nghÜ Êy tho¸ng qua trong trÝ nhí nhÑ nhµng nh mét lµn m©y lít
ngang trªn ngän nói". Nh÷ng h×nh ¶nh so s¸nh ®éc ®¸o Êy gãp phÇn lµm cho c©u v¨n trë nªn
nhÑ nhµng, l·ng m¹n, phï hîp víi viÖc thÓ hiÖn mét dßng c¶m xóc thÊm ®Ém nh÷ng kØ
niÖm th¬ ng©y. Bªn c¹nh ®ã, tuy tÝnh chÊt ®Æc trng cña håi øc lµ sù tu«n trµo nh÷ng c¶m
xóc chñ quan, song t¸c gi¶ ®· ®an cµi ®îc çc yÕu tè kh¸ch quan vµo m¹ch truyÖn mét çch
kh¸ hiÖu qu¶. H×nh ¶nh "Mét con chim con liÖng ®Õn ®øng trªn bê cöa sæ, hãt mÊy tiÕng
rôt rÌ råi vç çnh bay cao" ch¼ng h¹n, lµ h×nh ¶nh kh¸ch quan võa t¶ thùc, võa lµ h×nh ¶nh so
s¸nh ngÇm cã ý nghÜa tîng trng. Con chim Êy hay chÝnh ngêi häc trß Êy, trong mét buæi mai
"®Çy s¬ng thu vµ giã l¹nh" ®· ngËp ngõng cÊt çnh vµo bÇu trêi?
Lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña kÝ øc håi quang cho nªn thêi gian vµ kh«ng gian trong truyÖn
lµ thêi gian vµ kh«ng gian t©m tr¹ng. §ång thêi, nh÷ng kØ niÖm ngät ngµo vÒ buæi ®Çu
®Õn líp Êy còng ®îc chuyÓn ho¸ thµnh lung linh c¶m gi¸c vµ t¬i t¾n s¾c mµu. Ch¾c ch¾n
kh«ng chØ víi lÇn ®Çu ®Õn líp, tùu trêng bao giê còng ®Ó l¹i trong lßng ngêi nh÷ng xóc
178
®éng s©u xa. Nhµ th¬ Huy CËn viÕt trong bµi th¬ Tùu trêng:
Giê nao nøc cña mét thêi trÎ d¹i
Hìi ngãi n©u, hìi têng tr¾ng, cöa g¬ng
Nh÷ng chµng trai mêi l¨m tuæi vµo trêng
R¬ng nho nhá víi linh hån b»ng ngäc...
Kh«ng viÕt vÒ vÎ ®Ñp tinh kh«i r¹o rùc cña nh÷ng "chµng trai mêi l¨m tuæi", nhµ th¬
NguyÔn BÝnh còng trong bµi th¬ Tùu trêng l¹i thÓ hiÖn Ên tîng vÒ vÎ ®Ñp thít tha kiÒu
diÔm cña çc thiÕu n÷:
Nh÷ng nµng thiÕu n÷ s«ng H¬ng
Da th¬m lµ phÊn m«i hêng lµ son
Tùu trêng san s¸t ch©n thon
Lao xao nãn míi mµu s¬n s¸ng ngêi
Giã thu cø m·i trªu ng¬i
§«i th©n ¸o máng t¬i bêi bay lªn
DÞu dµng ®«i ngãn tay tiªn
Gi÷ hê mÐp ¸o lµm duyªn qua ®êng.
3. Nh thÕ, cã thÓ nãi: tùu trêng - dï ë løa tuæi nµo, bËc häc nµo còng lµ niÒm h¹nh
phóc, lµ ®Þa chØ lu gi÷ nh÷ng h×nh ¶nh ®Ñp nhÊt vµ ®¸ng nhí nhÊt cña ®êi ngêi. Tuy
nhiªn, kh¸c víi ph¬ng thøc thÓ hiÖn nh÷ng c¶m xóc tùu trêng cña Huy CËn vµ NguyÔn BÝnh,
T«i ®i häc cña Thanh TÞnh lµ mét t¸c phÈm v¨n xu«i ®Æc s¾c, thao thiÕt gîi vÒ mét thêi
gian vµ kh«ng gian kÝ øc tng bõng rén r·, lÊp l¸nh chÊt th¬. KhÐp l¹i trang v¨n cßn båi håi
xao xuyÕn, dÉu ®· ®i qua lÇn ®Çu ®Õn líp nhng mçi lÇn nghe hai tiÕng "tùu trêng" vÉn
nghe lßng thæn thøc kh«n ngu«i, nh t©m sù cña nhµ th¬ ThÕ L÷:
Çi thuë ban ®Çu lu luyÕn Êy
Ngµn n¨m cha dÔ ®· ai quªn.
trong lßng mÑ
(TrÝch håi kÝ Nh÷ng ngµy th¬ Êu - Nguyªn Hång)
179
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
- Nhµ v¨n Nguyªn Hång (1918-1982) tªn khai sinh lµ NguyÔn Nguyªn Hång, quª ë thµnh
phè Nam §Þnh.
- [...] Nguyªn Hång viÕt v¨n sím. Nh÷ng t¸c phÈm ®Çu tiªn cña «ng híng vÒ nh÷ng con
ngêi cïng khæ nhÊt trong x· héi thµnh thÞ ViÖt Nam ®¬ng thêi: ®¸m lu manh sèng lÈn lót
ngoµi vßng ph¸p luËt, nh÷ng em bÐ ®Çu ®êng xã chî, nh÷ng kÎ bu«n thóng b¸n mÑt, phu
phen bÕn tµu bÕn xe, ¨n mµy ¨n xin, tï nh©n trong nhµ lao, thanh niªn tiÓu t s¶n thÊt
nghiÖp, g¸i ®iÕm, me t©y... Nguyªn Hång ®· dâng d¹c bªnh vùc vµ kh¼ng ®Þnh phÈm chÊt
tinh thÇn cña hä. TiÓu thuyÕt BØ vá (1938) tiªu biÓu cho thêi k× s¸ng t¸c ban ®Çu (1936-
1939) cña «ng. Nh©n vËt chÝnh - BÝnh - lµ c« g¸i lao ®éng ng©y th¬, trong tr¾ng, dµo d¹t
yªu th¬ng, muèn sèng b»ng t×nh nghÜa, thuû chung, nhng ®· bÞ x· héi ®Èy vµo cuéc sèng
nh¬ nhíp, téi lçi. Nh÷ng ngµy th¬ Êu (viÕt 1938) lµ tËp håi kÝ trung thùc, c¶m ®éng vÒ tuæi
th¬ cay ®¾ng cña t¸c gi¶. §ã lµ nh÷ng kØ niÖm ®au xãt, buån tñi cña mét ®øa trÎ sinh ra
trong mét gia ®×nh ph¸ s¶n, ph¶i sèng b¬ v¬, ®ãi r¸ch, bÞ hä hµng giµu cã vµ çi x· héi ®ång
tiÒn Êy h¾t hñi. Trong thÕ giíi nh©n vËt cña Nguyªn Hång, næi bËt lªn hai h×nh ¶nh ®øa bÐ
con nhµ nghÌo vµ ngêi phô n÷. Nguyªn Hång lµ nhµ v¨n c¶m th«ng s©u xa vµ cã quan ®iÓm
tiÕn bé trong viÖc thÓ hiÖn nçi ®au khæ vµ nh÷ng kh¸t väng t×nh c¶m cña ngêi phô n÷ lao
®éng. Tõ 1939, ngßi bót Nguyªn Hång cßn cã nh÷ng chuyÓn biÕn tÝch cùc. ¤ng lµ nhµ v¨n
sím nhÊt trong dßng v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n, nhËn thøc ®îc ch©n lÝ çch m¹ng v« s¶n vµ
®· thÓ hiÖn ®îc phÇn nµo trong t¸c phÈm. Nhµ v¨n híng ngßi bót vµo giai cÊp c«ng nh©n
víi nh÷ng truyÖn ng¾n: Nh÷ng mÇm sèng, Vµo nghÒ thî ca (1939), Thanh niªn trong bôi
®en; vµ kÝ: Cuéc sèng (1942) vµ ®Æc biÖt ®· bíc ®Çu thÓ hiÖn nh÷ng con ngêi tÝch cùc
cña thêi ®¹i: Ngêi ®µn bµ Tµu(1) (1939), Cuéc sèng,... Trong nh÷ng n¨m ®en tèi thêi k× Ph¸p
NhËt, kh«ng thÓ trùc diÖn ®Ò cËp ®Õn c«ng nh©n, çch m¹ng,... «ng thêng viÕt vÒ ngêi t
s¶n nghÌo, d©n nghÌo thµnh thÞ, ®Æt ra vÊn ®Ò lÝ tëng thanh niªn vµ nãi lªn niÒm tin vµo
t¬ng lai (MiÕng b¸nh, 1943; Cuéc sèng, Vùc th¼m, 1942, H¬i thë tµn, 1944). Bót ph¸p cña
«ng thêi k× nµy gi¶n dÞ, gÇn ®êi sèng h¬n, kh«ng cßn sù tëng tîng cã phÇn dÔ d·i víi nh÷ng
c©u chuyÖn li k×, nhiÒu tÝnh chÊt l·ng m¹n chñ quan cña thêi k× ®Çu. §ång thêi, ¸nh s¸ng
lÝ tëng çch m¹ng vµ nhiÖt t×nh l¹c quan ®em ®Õn cho nh÷ng trang viÕt cña nhµ v¨n mét
yÕu tè l·ng m¹n míi khiÕn cho nhiÒu t¸c phÈm nh muèn vît ra ngoµi khu«n khæ cña chñ
nghÜa hiÖn thùc phª ph¸n. T¸c phÈm cña Nguyªn Hång tríc çch m¹ng th¸ng T¸m: BØ vá (tiÓu
1
() TruyÖn ng¾n Ngêi ®µn bµ Tµu in trªn b¸o, sau nµy in thµnh s¸ch ®æi thµnh Mét ngêi mÑ Trung
Quèc.
180
thuyÕt, 1938), B¶y Hùu (tËp truyÖn ng¾n, 1941), Nh÷ng ngµy th¬ Êu (håi kÝ, 1938), Qua
nh÷ng mµn tèi (truyÖn, 1942), Cuéc sèng (tËp th, 1942), Qu¸n N¶i (tiÓu thuyÕt, 1943), H¬i
thë tµn (tiÓu thuyÕt, 1943), Vùc th¼m (truyÖn, 1944), Ngän löa (truyÖn, 1944), MiÕng b¸nh
(tËp truyÖn ng¾n, 1945).
Thêi k× tiÒn khëi nghÜa vµ Çch m¹ng th¸ng T¸m, Nguyªn Hång viÕt §Þa ngôc vµ Lß
löa, hai tËp truyÖn ng¾n, ph¶n ¸nh n¹n ®ãi rïng rîn, thª th¶m 1945 vµ cao trµo ViÖt Minh.
Trong nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, Nguyªn Hång viÕt Ýt: §Êt níc yªu dÊu (bót kÝ,
1949), §ªm gi¶i phãng (bót kÝ, 1951), Gi÷ thãc (truyÖn ng¾n, 1955). Sau khi hoµ b×nh lËp
l¹i (1954) nhµ v¨n tiÕp tôc th©m nhËp thùc tÕ vµ bíc vµo thêi k× s¸ng t¸c míi. TËp th¬ Trêi
xanh (1960) cã nh÷ng tø th¬ khoÎ, trµn ®Çy t×nh yªu ®Êt níc. Bé tiÓu thuyÕt trêng thiªn Cöa
biÓn gåm 4 tËp: Sãng gÇm (1961), C¬n b·o ®· ®Õn (1967), Thêi k× ®en tèi (1973), Khi
®øa con ra ®êi (1976), lµ mét bøc tranh toµn c¶nh réng lín cña x· héi ViÖt Nam nh÷ng n¨m
1939 - 1945 ®au th¬ng ®en tèi, nhng phong trµo çch m¹ng d©ng lªn m·nh liÖt, cuèi cïng ®·
cuèn ph¨ng ®i çi trËt tù thùc d©n phong kiÕn thèi n¸t. TËp håi kÝ Bíc ®êng viÕt v¨n (1970)
kÓ l¹i nh÷ng kØ niÖm trong cuéc ®êi s¸ng t¸c cña t¸c gi¶ vµ ®êi sèng v¨n häc tr íc çch m¹ng.
Cuèn tiÓu thuyÕt lÞch sö Nói rõng Yªn ThÕ, 3 tËp, viÕt vÒ cuéc næi dËy cña ngêi anh hïng
§Ò th¸m hoµn thµnh 1978, míi ra m¾t tËp I (1981).
Víi gÇn n¨m chôc n¨m lao ®éng nghÖ thuËt bÒn bØ dÎo dai, Nguyªn Hång cã mét vÞ trÝ
quan träng trong v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i. ¤ng xøng ®¸ng ®îc coi lµ nhµ v¨n ch©n chÝnh
cña "nh÷ng ngêi khèn khæ". Mét t×nh c¶m nh©n ®¹o thiÕt tha ®èi víi quÇn chóng lao ®éng
nghÌo thÊm ®îm trong toµn bé s¸ng t¸c cña nhµ v¨n. Lµ c©y bót hiÖn thùc phª ph¸n ®· bíc
®Çu v¬n tíi lÝ tëng çch m¹ng, «ng ®· ®em ®Õn cho trµo lu v¨n häc nµy nh÷ng yÕu tè míi
mÎ, tÝch cùc. Bé tiÓu thuyÕt Cöa biÓn víi quy m« kh¸ ®å sé, chøa ®ùng mét néi dung x· héi
lÞch sö réng lín, lµ sù tæng hîp, c¶ bÒ réng vµ bÒ s©u nh÷ng hiÓu biÕt, suy nghÜ, c¶m xóc,
t©m huyÕt cña nhµ v¨n vÒ con ngêi, cuéc sèng vµ çch m¹ng, ®· gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo sù
ph¸t triÓn cña lo¹i tiÓu thuyÕt dµi trong v¨n xu«i ViÖt Nam hiÖn ®¹i.
NguyÔn Hoµnh Khung

(Tõ ®iÓn v¨n häc, tËp hai, S®d)
- Víi nh÷ng cèng hiÕn xuÊt s¾c cña m×nh, Nhµ v¨n Nguyªn Hång ®îc Nhµ níc truy
tÆng Gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc nghÖ thuËt (n¨m 1996).
2. ThÓ lo¹i:
Håi kÝ cßn gäi lµ håi øc; mét thÓ thuéc lo¹i kÝ, nh»m ghi nh÷ng sù viÖc thuéc qu¸ khø,
181
qua sù nhí l¹i. Håi kÝ ®ßi hái ph¶i hÕt søc t«n träng tÝnh ch©n thùc cña c©u chuyÖn; sù
viÖc, sè liÖu, thêi gian ph¶i chÝnh x¸c. Håi kÝ gÇn víi truyÖn, vµ nÕu viÕt vÒ nh÷ng sù
kiÖn tiªu biÓu, nh÷ng nh©n vËt tiªu biÓu, håi kÝ l¹i gÇn víi sö. Håi kÝ cã thÓ lµ mét c©u
chuyÖn mµ t¸c gi¶ lµ ngêi ®îc chøng kiÕn, hoÆc võa chøng kiÕn võa tham dù, hoÆc chÝnh
t¸c gi¶ lµ nh©n vËt trung t©m. Ngêi viÕt håi kÝ lÊy b¶n th©n m×nh lµm ®Þa bµn chÝnh
®Ó nhí l¹i sù viÖc ®· qua (cã thÓ kÓ l¹i cho mét ngêi kh¸c ghi). Lêi v¨n cña håi kÝ cèt chÝnh
x¸c, trung thùc, giµu suy nghÜ vµ c¶m tëng ç nh©n.
NguyÔn Xu©n Nam
(Tõ ®iÓn v¨n häc, tËp mét, NXB Khoa
häc x· héi, 1983)
3. T¸c phÈm:
V¨n b¶n Trong lßng mÑ ®îc trÝch tõ tËp håi kÝ Nh÷ng ngµy th¬ Êu, kÓ vÒ tuæi th¬
cay ®¾ng cña chÝnh t¸c gi¶. C¶ mét qu·ng ®êi c¬ cùc (må c«i cha, kh«ng ®îc sèng víi mÑ
mµ ph¶i sèng víi ngêi c« ®éc ¸c) ®îc t¸i hiÖn l¹i sinh ®éng. T×nh mÉu tö thiªng liªng, t×nh
yªu tha thiÕt ®èi víi mÑ ®· gióp chó bÐ vît qua giäng lìi xóc xiÓm ®éc ¸c cña ngêi c« cïng
víi nh÷ng d luËn kh«ng mÊy tèt ®Ñp vÒ ngêi mÑ téi nghiÖp. §o¹n t¶ c¶nh ®oµn tô gi÷a hai
mÑ con lµ mét ®o¹n v¨n thÊm ®Ém t×nh c¶m vµ thÓ hiÖn s©u s¾c tinh thÇn nh©n ®¹o.
4. Tãm t¾t:
§o¹n trÝch ®îc bè côc theo m¹ch tù truyÖn cña nh©n vËt "t«i". GÇn ®Õn ngµy giç cha, ngêi
mÑ ®i tha ph¬ng cÇu thùc ë Thanh Ho¸ vÉn cha vÒ. Ngêi c« cø xo¸y vµo cËu bÐ Hång nh÷ng
lêi cay ®éc. Råi mÑ cËu bÐ còng vÒ thËt. CËu nghÑn ngµo sung síng l¨n vµo lßng mÑ vµ c¶m
nhËn h¹nh phóc cña t×nh mÉu tö.
Tríc khi trë thµnh mét ngêi cÇm bót, trë thµnh mét nhµ v¨n næi tiÕng - Nguyªn Hång ®·
tõng tr¶i qua thêi k× th¬ Êu c¬ cùc ®Çy sãng giã: ngêi cha thÊt nghiÖp, sèng u uÊt thÇm
lÆng råi chÕt trong nghÌo tóng vµ nghiÖn ngËp. Khi Êy Nguyªn Hång mêi hai tuæi. Ngêi mÑ
cã tr¸i tim khao kh¸t yªu ®¬ng sau khi ch«n vïi tuæi xu©n trong cuéc h«n nh©n kh«ng h¹nh
phóc - khi chång chÕt, v× qu¸ cïng quÉn ®· bá con ®i kiÕm ¨n ë ph¬ng xa. Chó bÐ Hång ®·
må c«i cha l¹i v¾ng mÑ, sèng thui thñi c« ®¬n gi÷a sù ghÎ l¹nh cay nghiÖt cña nh÷ng ngêi hä
hµng giµu cã, trë thµnh ®øa bÐ ®ãi r¸ch, b¬ v¬, lu«n thÌm kh¸t t×nh th¬ng yªu mµ kh«ng cã.
KÓ l¹i t©m sù cña ®øa bÐ "c«i cót cïng khæ" mµ chó bÐ Hång lµ nh©n vËt chÝnh - TËp håi
182
kÝ Nh÷ng ngµy th¬ Êu (gåm chÝn ch¬ng, ®¨ng b¸o n¨m 1938, in thµnh s¸ch n¨m 1940) cña
Nguyªn Hång cßn cho thÊy bé mÆt l¹nh lïng ghª rîn cña x· héi ®ång tiÒn - çi x· héi mµ çnh
cöa nhµ thê ®ªm N«-en còng chØ më réng ®ãn nh÷ng ngêi giµu sang "khÖnh kh¹ng bÖ vÖ"
vµ khÐp chÆt cöa tríc nh÷ng ®øa trÎ nghÌo khæ "tr¬ träi hÌn h¹"; çi x· héi cña ®¸m thÞ d©n
tiÓu t s¶n sèng nhá nhen gi¶ dèi, ®éc ¸c khiÕn cho t×nh m¸u mñ ruét thÞt còng thµnh kh«
hÐo vµ l¹nh nh¹t; çi x· héi ®Çy rÉy nh÷ng thµnh kiÕn cæ hñ bña v©y vµ bãp nghÑt quyÒn
sèng cña phô n÷...
Trong lßng mÑ lµ ®o¹n trÝch tõ ch¬ng 4 cña tËp håi kÝ Nh÷ng ngµy th¬ Êu. B»ng
giäng v¨n gi¶n dÞ vµ tù nhiªn, Nguyªn Hång l«i cuèn ngêi ®äc vµo mét c©u chuyÖn c¶m
®éng vµ hÕt søc th¬ng t©m vÒ c¶nh ngé Ðo le cña m×nh: "T«i ®· bá çi kh¨n tang b»ng v¶i
mµn ë trªn ®Çu ®i råi. Kh«ng ph¶i ®o¹n tang thÇy t«i mµ v× t«i míi mua ®îc çi mò tr¾ng
vµ quÊn b¨ng ®en. GÇn ®Õn ngµy giç thÇy t«i, mÑ t«i ë Thanh Ho¸ vÉn cha vÒ"... Cø thÕ
sau lêi dÉn - dßng tù sù nh ®îc kh¬i nguån, më ra néi dung chÝnh khi nh©n vËt bµ c« xuÊt
hiÖn:
"Mét h«m, c« gäi t«i ®Õn bªn cêi hái:
- Hång! Mµy cã muèn vµo Thanh Ho¸ ch¬i víi mÑ mµy kh«ng?".
Th«ng thêng, c©u hái ®ã cã thÓ ®· ®îc tr¶ lêi - nhÊt lµ ®èi víi chó bÐ vèn dÜ "thiÕu thèn
mét t×nh th¬ng ñ Êp tõng phen lµm t«i rít níc m¾t" nhng trong hoµn c¶nh cô thÓ - Nguyªn
Hång chît ®éng lßng tr¾c Èn vµ trë nªn ngÉm ngîi. Nªn hay kh«ng nªn tr¶ lêi, mµ nÕu cã sÏ
tr¶ lêi theo híng nµo - nÕu kh«ng th× sÏ ra sao?. "V× t«i biÕt râ, nh¾c ®Õn mÑ t«i, c« t«i
chØ cã ý gieo r¾c vµo ®Çu ãc t«i nh÷ng hoµi nghi ®Ó t«i khinh miÖt vµ ruång rÉy mÑ t«i,
mét ngêi ®µn bµ ®· bÞ çi téi lµ go¸ chång, nî nÇn cïng tóng qu¸, ph¶i bá con çi ®i tha h¬ng
cÇu thùc". VËy ®· râ  nhËn ra ý nghÜa cña biÓu hiÖn kh«ng b×nh thêng trong th¸i ®é "cêi
hái" cña bµ c«  tr¸i tim nh¹y c¶m cïng "t×nh yªu vµ lßng kÝnh mÕn mÑ" ®· gióp chó bÐ
th«ng minh lùa chän. §iÒu ®¸ng chó ý ë ®©y lµ bµ c« "cêi hái" chø kh«ng ph¶i "lo l¾ng"
hái, hay "nghiªm nghÞ" hái. ChÝnh v× vËy, qu¸ tr×nh tõ "toan tr¶ lêi cã" ®Õn "cói ®Çu
kh«ng ®¸p" lµ c¶ mét thö th¸ch phøc t¹p cña t©m lÝ t×nh c¶m vµ lÝ trÝ. Nh mét sù thêng trùc,
chØ mét kho¶ng thêi gian im lÆng ng¾n sau c©u hái cña c«, kÝ øc cña chó bÐ ®· ®Çy ¾p
h×nh ¶nh mÑ - víi ®Çy ®ñ ®êng nÐt ®Æc t¶ vµ t©m t nÆng trÜu: "vÎ mÆt rÇu rÇu vµ sù
hiÒn tõ cña mÑ", cïng t×nh c¶m s©u kÝn thiªng liªng... tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè ®ã trë thµnh mét
®èi träng víi ý nghÜa cay ®éc trong giäng nãi vµ trªn nÐt mÆt khi cêi rÊt kÞch cña c« vµ trë
thµnh ®éng lùc øng ®èi bËt ra:
"T«i còng cêi ®¸p l¹i c« t«i:
183
 Kh«ng! Ch¸u kh«ng muèn vµo. Cuèi n¨m thÕ nµo mî ch¸u còng vÒ".
C©u tr¶ lêi lµ kÕt qu¶ cña t×nh yªu s©u nÆng vµ niÒm c¶m th«ng bao la cña chó bÐ
Hång víi mÑ. Cuéc ®èi tho¹i tëng chõng chÊm døt sau c©u tr¶ lêi cã vÎ "bÊt cÇn" mµ thùc ra
lµ ®Çy suy nghÜ Êy. Nhng kh«ng! §Êy míi chØ lµ khóc d¹o ®Çu cña mét trß ch¬i th©m
hiÓm vµ ma qu¸i, bëi tiÕp ®ã lµ:
"C« t«i hái lu«n, giäng vÉn ngät:
 Sao l¹i kh«ng vµo? Mî mµy ph¸t tµi l¾m, cã nh d¹o tríc ®©u!".
Cã ph¶i do cho¸ng v¸ng tríc hai con m¾t long lanh cña c« ch»m chÆp ®a nh×n hay dêng
nh nhËn ra m×nh ®· bÞ cuèn vµo th¶m kÞch cã tÝnh to¸n cña c« - Nguyªn Hång ®· "im lÆng
cói ®Çu xuèng ®Êt" vµ lßng th¾t l¹i, khoÐ m¾t cay cay? Trí trªu thay, çi giäng ngät cña c«
cø b×nh th¶n ®Õn ®iÕng ngêi! ThiÕu thèn t×nh c¶m ®· nhiÒu, ®¾ng cay c¬ cùc còng tõng
kh«ng Ýt... Nhng giäng nãi, nÐt mÆt, ¸nh m¾t cña c« sau hai c©u hái cµng khiÕn chó bÐ
Hång ngËp trµn ®au ®ín. Ngì chØ cã thÕ, chØ ®Õn thÕ lµ cïng - lêi lÏ vµ nh÷ng g× bµ c«
cè t×nh gîi ra ®· ®ñ (thËm chÝ qu¸ ®ñ) ®Ó nhÊn ch×m vµ xÐ n¸t mét t©m hån th¬ d¹i vèn
®· chÞu qu¸ nhiÒu thiÖt thßi vµ bÊt h¹nh. Vµ dÉu chó bÐ ®· im lÆng cói ®Çu, bµ c« vÉn
cha bu«ng tha:
"C« liÒn vç vai t«i cêi mµ nãi r»ng:
 Mµy d¹i qu¸, cø vµo ®i, tao ch¹y cho tiÒn tµu. Vµo mµ b¾t mî mµy may v¸ s¾m söa
cho vµ th¨m em bÐ chø".
§Õn c©u nµy, ngêi hái kh«ng chØ béc lé sù ¸c ý mµ cßn chuyÓn sang chiÒu híng nhôc
m¹. Míi nghe tr¶ lêi, lÇn tríc th× c« "hái lu«n" lÇn nµy th×... "liÒn vç vai t«i mµ nãi "... lêi lÏ
cµng th©m ®éc cña c« cµng dån dËp cã ý kh«ng n¬ng. NÕu nh c©u hái thø nhÊt chØ mang
tÝnh chÊt gîi ý sù tß mß: "vµo ch¬i"; c©u hái thø hai khÝch lÖ sù ham muèn ®¾p bï thiÕu
hôt (rÊt thêng t×nh)  th× ë c©u thø ba, t©m ®Þa ngêi hái ®· mån mét ph¬i bµy khiÕn ngêi
nghe dêng nh kh«ng thÓ k×m nÐn t×nh c¶m cña m×nh n÷a! Chó bÐ kh«ng thÓ "cêi ®¸p l¹i",
kh«ng chØ "lÆng im cói ®Çu" mµ lßng quÆn th¾t phÉn uÊt duÒnh lªn: "Níc m¾t t«i rßng
rßng rít xuèng hai bªn mÐp råi chan hoµ ®Çm ®×a ë c»m vµ ë cæ" - tr¸i tim rung lªn nøc në,
cã c¶m gi¸c t¸c gi¶ võa viÕt võa nÐn lßng nuèt hËn, võa bµng hoµng thÊm thÝa d ©m cay
®¾ng, tr¹ng th¸i trÇm uÊt nghÑn ngµo lan to¶ tíi toµn c¬ thÓ.
Thªm mét lÇn n÷a chó bÐ Hång nhËn ra sù cay ®éc trong c©u hái mµ hai tiÕng "em
bÐ" c« cè t×nh "ng©n dµi ra thËt ngät thËt râ, qu¶ nhiªn ®· xo¾n lÊy t©m can t«i nh ý c« t«i
muèn". Cßn g× cay ®¾ng h¬n - cø x¨m xoi hµnh h¹ "ng©n dµi ra thËt ngät thËt râ"? §ßn ®·
184
®iÓm ®óng huyÖt! NÕu ®iÒu c« nãi lµ sù thËt th× sù thËt phò phµng qu¸! Trong cuéc ®èi
tho¹i nµy, ngêi hái vµ ngêi ®¸p râ rµng kh«ng hÒ c©n søc. Mét bªn lµ ngêi lín tr¶i ®êi chñ
®éng vµ cã s½n t©m ®Þa ®éc ¸c cïng lêi lÏ cêi cît xóc xiÓm phô ho¹, mét bªn lµ chó bÐ ®¸ng
th¬ng vµ bÞ ®éng chØ cã vèn liÕng duy nhÊt lµ t×nh th¬ng yªu mÑ. Mçi c©u hái nh mét lÇn
cµo gai x¸t muèi vµo t©m hån non nít, ®au khæ. Mçi lÇn hái, ngêi c« nh mçi lÇn ®Èy ch¸u
m×nh vµo tËn cïng bÕ t¾c. Nhng råi nh tùa chÝnh vµo ngâ côt Êy ®Ó lÊy h¬i, ®Ó nhËn
diÖn... çi ph¶n øng "bËt têng" v× thÕ ®· x¶y ra. "T«i cêi dµi trong tiÕng khãc, hái c« t«i:
 Sao c« biÕt mî con cã con?".
Kh«ng cßn lµ tiÕng cêi tù c©n b»ng lÝ trÝ (cã mµu s¾c th¸ch thøc) ban ®Çu - tiÕng cêi
dµi trong tiÕng khãc thÓ hiÖn sù ho¸ th©n cao trµo cña bi kÞch, trong khi ®ã ®èi lËp víi
tr¹ng th¸i t©m hån u ¸m thª l¬ng cña ngêi ch¸u lµ sù v« c¶m s¾c l¹nh ®Õn ghª rîn cña ngêi c«:
"C« t«i vÉn cø t¬i cêi kÓ çc chuyÖn cho t«i nghe" - c©u chuyÖn m« t¶ kh¸ tØ mØ t×nh tr¹ng
bi quÉn cña ngêi mÑ Nguyªn Hång ë mét ph¬ng trêi xa l¹, khiÕn "c« t«i cha døt c©u, cæ häng
t«i ®· nghÑn ø khãc kh«ng ra tiÕng". §Õn ®©y, cao trµo cña bi kÞch, cao trµo cña sù uÊt
øc khæ ®au ®· lªn ®Ønh ®iÓm. Chi tiÕt trong lêi kÓ cµng têng minh bao nhiªu, ngêi nghe
cµng xãt xa ®øt ruét bÊy nhiªu; vµ khi khãc ®· kh«ng ra tiÕng, chó bÐ Hång cµng ®èi
diÖn ©m Ø, nçi ®au cña chÝnh m×nh vµ vÈn v¬ gi¶ thiÕt: "Gi¸ nh÷ng cæ tôc ®· ®µy ®o¹
mÑ t«i lµ mét vËt nh hßn ®¸ hay côc thuû tinh, ®Çu mÈu gç, t«i quyÕt vå ngay lÊy mµ
c¾n, mµ nhai mµ nghiÕn cho k× n¸t vôn míi th«i". TiÕt tÊu c©u v¨n ®Õn ®©y bçng m¹nh
mÏ, h×nh ¶nh bçng dån dËp nh h« nh øng - tëng chõng nh chó bÐ Hång sau nh÷ng c¨ng
th¼ng suy nghÜ ®· t×m ®îc chç dùa, thë dèc vµ lÆng ®i...khiÕn hai c©u sau cña c« dÉu
"®æi giäng", "vç vai" (thùc ra lµ thay ®æi ®Êu ph¸p tÊn c«ng) còng vÉn bÞ r¬i vµo trèng
v¾ng, hoµn toµn trèng v¾ng, ch¼ng cã nghÜa lÝ g× n÷a. Chó bÐ Hång ®ang duy nhÊt
nung nÊu nh÷ng gi¶ tëng m¹nh mÏ, h×nh ¶nh dån dËp... cho h¶ giËn mµ th«i!
Hai c©u hái sau cã vÎ nh chó bÐ Hång kh«ng nghe thÊy, hay nghe thÊy mµ kh«ng tr¶ lêi
- khiÕn bµ c« r¬i vµo t×nh thÕ "®éc diÔn" l¹c lâng kh«ng lêi ®¸p. Gi÷a hai c« ch¸u lµ
kho¶ng im lÆng vµ tÎ nh¹t v« h×nh.
Sù trë vÒ ®ét ngét cña ngêi mÑ ®óng ngµy giç thËt bÊt ngê. Çi nót cña c©u chuyÖn bËt
më. Bãng tèi nh÷ng ngµy qua vôt t¾t, t©m hån chó bÐ trµn ngËp ¸nh ngµy, b¾t ®Çu tõ phót
gi©y linh diÖu "chît tho¸ng thÊy mét bãng ngêi ngåi trªn xe kÐo gièng mÑ t«i"... Mét thÕ giíi
cña cö chØ véi v·, lËp cËp. Mét thÕ giíi cña ®éng t¸c vå vËp, lÝu rÝu. §ã còng lµ thÕ giíi cña
sù sÎ chia an ñi, giµn giôa níc m¾t vµ rì rµng søc sèng. Xóc c¶m lan nhanh nh ¸nh chíp, rùc lªn
nh÷ng t×nh c¶m cho¸ng ngîp nao lßng: "G¬ng mÆt mÑ t«i vÉn t¬i s¸ng víi ®«i m¾t trong vµ
185
níc da mÞn, lµm næi bËt mµu hång cña hai gß m¸. Hay t¹i sù sung síng bçng ®îc tr«ng nh×n vµ
«m Êp çi h×nh hµi m¸u mñ cña m×nh mµ mÑ t«i l¹i t¬i ®Ñp nh thuë cßn sung tóc? T«i ngåi
trªn ®Öm xe, ®ïi ¸p ®ïi mÑ t«i, ®Çu ng¶ vµo çnh tay mÑ t«i, t«i thÊy nh÷ng c¶m gi¸c Êm ¸p
®· bao l©u mÊt ®i bçng l¹i m¬n man kh¾p da thÞt"... §o¹n v¨n miªu t¶ kÕt hîp víi tù b¹ch mét
çch tµi t×nh, thÓ hiÖn tinh tÕ tr¹ng huèng vµ sù ph¸t triÓn t©m lÝ trong çi thÕ giíi tng bõng
m·nh liÖt cña sù håi sinh. Nh÷ng tõ "mÑ t«i" nh s¸ng lªn trµn ngËp ©m vang vµ ®Çy kiªu h·nh!
Mïi quÇn ¸o, c¶m gi¸c Êm ¸p, h¬i thë gÇn gôi to¶ tõ n¬i mÑ nh th¾p lªn søc sèng kh«n cïng,
thøc dËy vµ bõng lªn tõ t©m kh¶m nh÷ng t×nh c¶m ruét thÞt thiªng liªng. Trong tr¹ng th¸i vui s-
íng ®Õn ®ª mª tét ®é Êy, Nguyªn Hång ®· viÕt nh÷ng c©u v¨n thÊm ®Ém t×nh mÉu tö: "Ph¶i
bÐ l¹i vµ l¨n vµo lßng mét ngêi mÑ, ¸p mÆt vµo bÇu s÷a nãng cña ngêi mÑ, ®Ó bµn tay ngêi
mÑ vuèt ve tõ tr¸n xuèng c»m vµ g·i r«m ë sèng lng cho, míi thÊy ngêi mÑ cã mét ªm dÞu v«
cïng". Kh«ng h¹nh phóc nµo s¸nh næi h¹nh phóc ®îc "l¨n vµo", "¸p mÆt"... ®ãn nhËn sù yªu
chiÒu cña mÑ, cã lÏ vËy - suèt ®o¹n ®êng tõ ng· t ®Çu trêng häc vÒ ®Õn nhµ, chó bÐ Hång
kh«ng thÓ nhí mÑ ®· hái vµ tr¶ lêi mÑ nh÷ng c©u g×, mµ chØ bång bÒnh tr«i trong vui s íng,
v× thÕ nh÷ng c©u nãi xóc xiÓm cña ngêi c« ¸c nghiÖt còng chØ lµ tho¸ng qua, vµ "bªn tai ï ï
cña t«i, c©u nãi Êy bÞ ch×m ngay ®i, t«i kh«ng m¶y may nghÜ ngîi g× n÷a". C©u v¨n s¸ng
bõng lªn nÐt hån nhiªn th¬ d¹i vµ lÊp l¸nh nh©n v¨n. Nh÷ng tñi cùc dån nÐn bÊy l©u nay dêng
nh tøc kh¾c bÞ xua tan, nhêng chç cho ¨m ¾p t×nh c¶m mÑ con ®Ëm ®µ Êm ¸p.
Trong lßng mÑ ®em ®Õn cho ngêi ®äc mét høng thó ®Æc biÖt. Mçi tr¹ng huèng, s¾c
th¸i khæ ®au vµ h¹nh phóc cña nh©n vËt chÝnh (chó bÐ Hång) trong truyÖn võa g©y xóc
®éng m¹nh mÏ võa cã ý nghÜa lay thøc nh÷ng t×nh c¶m nh©n v¨n. Ngêi ®äc dêng nh håi hép
cïng m¹ch v¨n vµ con ch÷, cïng ghª rîn h×nh ¶nh ngêi c« th©m ®éc, cïng ®au xãt mét ngêi
ch¸u ®¸ng th¬ng, vµ nh còng chia sÎ h¹nh phóc bµng hoµng trong tiÕng khãc nøc në cña chó
bÐ khi gÆp mÑ. Giäng v¨n cña Nguyªn Hång khi thong th¶ l¹nh lïng, khi thiÕt tha r¹o rùc,
gi¶n dÞ mµ l«i cuèn bëi çch kÓ líp lang vµ ng«n ng÷ giµu h×nh ¶nh, t¹o nªn nh÷ng chi tiÕt
sèng ®éng ®Æc s¾c vµ thÊm ®Ém t×nh ngêi.
§o¹n trÝch Trong lßng mÑ lµ lêi kh¼ng ®Þnh ch©n thµnh vµ c¶m ®éng niÒm khao kh¸t
bÊt diÖt vÒ t×nh mÉu tö. Cã ý kiÕn cho r»ng: Nguyªn Hång lµ nhµ v¨n cña phô n÷ vµ nhi
®ång, «ng lu«n lu«n yªu th¬ng, bªnh vùc, ®øng vÒ nh÷ng sè phËn yÕu ®uèi, ®au khæ, lÇm
than, bÞ vïi dËp vµ bÊt h¹nh. §iÒu ®ã thÓ hiÖn râ nÐt qua viÖc x©y dùng vµ lÝ gi¶i thÕ giíi
nh©n vËt trong t¸c phÈm cña «ng. Ch¼ng h¹n: T¸m BÝnh - nh©n vËt chÝnh trong tiÓu
thuyÕt BØ vá (viÕt n¨m 1938) lµ mét c« g¸i lao ®éng ng©y th¬, trong tr¾ng, d¹t dµo yªu th-
¬ng, muèn sèng b»ng t×nh nghÜa thuû chung nhng ®· bÞ x· héi cò ®Èy vµo cuéc sèng nh¬
nhíp vµ téi lçi; nh©n vËt Hång trong Nh÷ng ngµy th¬ Êu vµ nh©n vËt trong nhiÒu t¸c phÈm
186
kh¸c, «ng lu«n dµnh cho phô n÷ vµ tuæi th¬ nh÷ng rung c¶m s©u s¾c nhÊt, víi quan ®iÓm
thùc sù tiÕn bé trong viÖc ph¶n ¸nh nçi ®au khæ vµ nh÷ng kh¸t väng cuéc ®êi cao ®Ñp.
tøc níc vì bê
(TrÝch tiÓu thuyÕt T¾t ®Ìn - Ng« TÊt Tè)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ v¨n Ng« TÊt Tè (1893-1954) quª ë lµng Léc Hµ (nay thuéc huyÖn §«ng Anh, ngo¹i
thµnh Hµ Néi).
 Tríc 1945, Ng« TÊt Tè lµm nhiÒu nghÒ: d¹y häc, bèc thuèc, lµm b¸o, viÕt v¨n. ¤ng
tõng céng t¸c víi nhiÒu tê b¸o: An Nam t¹p chÝ, §«ng Ph¸p thêi b¸o, ThÇn chung, Phæ th«ng,
§«ng Ph¬ng, C«ng d©n, H¶i Phßng tuÇn b¸o, Hµ Néi t©n v¨n, Thùc nghiÖp, T¬ng lai, Thêi
vô, Con ong, ViÖt n÷, TiÓu thuyÕt thø ba,...
 Trong Çch m¹ng Th¸ng T¸m, «ng tham gia Uû ban Gi¶i phãng x· (Léc Hµ). N¨m
1946: gia nhËp Héi V¨n ho¸ Cøu quèc vµ lªn chiÕn khu ViÖt B¾c tham gia kh¸ng chiÕn
chèng Ph¸p, Nhµ v¨n tõng lµ Chi héi trëng Chi héi V¨n nghÖ ViÖt B¾c, ho¹t ®éng ë Së
Th«ng tin khu XII, tham gia viÕt çc b¸o: Cøu quèc khu VII, Th«ng tin khu VII, T¹p chÝ V¨n
nghÖ vµ b¸o Cøu quèc Trung ¬ng... vµ viÕt v¨n. ¤ng ®· lµ Uû viªn Ban chÊp hµnh Héi v¨n
nghÖ ViÖt Nam (trong §¹i héi V¨n nghÖ toµn quèc lÇn thø I - 1948). Ng« TÊt Tè mÊt ngµy
20 th¸ng 4 n¨m 1954 (tøc 18-3 n¨m Gi¸p Ngä) t¹i Yªn ThÕ, B¾c Giang.
 T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Ng« ViÖt xu©n thu (dÞch, 1929); Hoµng Hoa C¬ng (dÞch,
1929); Vua Hµm Nghi víi viÖc kinh thµnh thÊt thñ (truyÖn kÝ lÞch sö, 1935); §Ò Th¸m (truyÖn
kÝ lÞch sö, viÕt chung, 1935); T¾t ®Ìn (tiÓu thuyÕt, b¸o ViÖt N÷, 1939; Mai LÜnh xuÊt b¶n,
1940); LÒu châng (phãng sù tiÓu thuyÕt, 1940; ®¨ng b¸o Thêi vô, 1941; Mai LÜnh xuÊt b¶n,
1952); Th¬ vµ t×nh (dÞch th¬ Trung Quèc, 1940); §êng Thi (su tÇm, chän vµ dÞch, 1940);
ViÖc lµng (phãng sù, b¸o Hµ Néi t©n v¨n, 1940; Mai LÜnh xuÊt b¶n, 1941); Thi v¨n b×nh chó
(tuyÓn chän, giíi thiÖu, 1941); V¨n häc ®êi LÝ (tËp I) vµ V¨n häc ®êi TrÇn (tËp II, trong bé ViÖt
Nam v¨n häc  nghiªn cøu, giíi thiÖu, 1942); L·o Tö (so¹n chung, 1942); MÆc Tö (biªn so¹n,
1942); Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ (dÞch, tiÓu thuyÕt lÞch sö, 1942; b¸o §«ng Ph¸p, 1956); Kinh
dÞch (chó gi¶i, 1953); Suèi thÐp (dÞch, tiÓu thuyÕt, 1946); Tríc löa chiÕn ®Êu (dÞch, truyÖn
võa, 1946); Trêi höng (dÞch, truyÖn ng¾n, 1946); Duyªn m¸u (dÞch, truyÖn ng¾n, 1946); Do·n
187
Thanh Xu©n (dÞch, truyÖn ng¾n, 1946, 1954); N÷ chiÕn sÜ Bïi ThÞ Ph¸c (chÌo, 1951).
T¸c phÈm cña Ng« TÊt Tè sau nµy ®îc tËp hîp trong tuyÓn tËp: Ng« TÊt Tè vµ t¸c
phÈm, gåm 2 tËp, do Nhµ XuÊt b¶n V¨n häc Ên hµnh, 1971 - 1976.
- Nhµ v¨n ®· ®îc nhËn hai gi¶i thëng trong gi¶i thëng v¨n nghÖ 1949 -1952 cña Héi V¨n
nghÖ ViÖt Nam: Gi¶i ba dÞch (Trêi höng, Tríc löa chiÕn ®Êu) vµ gi¶i khuyÕn khÝch (vë
chÌo N÷ chiÕn sÜ Bïi ThÞ Ph¸c); Gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc nghÖ thuËt (n¨m
1996).
2. T¸c phÈm:
§o¹n trÝch Tøc níc vì bê cã thÓ coi lµ cao trµo cña mét vë kÞch mµ m©u thuÉn, xung
®ét ®îc thÓ hiÖn tËp trung trong mèi quan hÖ gi÷a n«ng d©n vµ ®Þa chñ. Nh÷ng ngêi n«ng
d©n (Ðo le thay, ®iÓn h×nh l¹i lµ mét ngêi phô n÷) bÞ ®Èy ®Õn bíc ®êng cïng ®· bËt lªn
hµnh ®éng ph¶n kh¸ng. Tuy chØ lµ hµnh ®éng tù ph¸t nhng nã ®· b¸o hiÖu ngµy tËn thÕ
cña chÕ ®é thùc d©n nöa phong kiÕn ®· gÇn kÒ.
B»ng thiÖn c¶m vµ th¸i ®é bªnh vùc, t¸c gi¶ ®· lµm næi bËt h×nh ¶nh ngêi phô n÷ n«ng
d©n thËt thµ chÊt ph¸c, tha thiÕt yªu chång con, s½n sµng bÊt chÊp hiÓm nguy ®Ó b¶o vÖ
h¹nh phóc gia ®×nh. §ã lµ biÓu hiÖn cña vÎ ®Ñp t©m hån, søc sèng tiÒm tµng m¹nh mÏ.
§ång thêi, qua vµi c©u ®èi tho¹i vµ hµnh ®éng cô thÓ, t¸c gi¶ ®· lµm bËt lªn bøc ch©n dung
võa bØ æi, ®Óu çng, ®éc ¸c võa hÌn h¹, nhu nhîc cña giai cÊp phong kiÕn thèng trÞ ®¬ng
thêi.
3. Tãm t¾t:
Gia ®×nh chÞ DËu ®· døt ruét b¸n con mµ cha ®ñ tiÒn nép su. Anh DËu ®ang èm còng
bÞ bän tay sai l«i ra ®×nh, ®¸nh cho dë sèng dë chÕt. §îc bµ hµng xãm cho b¸t g¹o, chÞ DËu
võa nÊu xong nåi ch¸o th× cai lÖ vµ ngêi nhµ lÝ trëng Ëp ®Õn. MÆc dÇu chÞ DËu hÕt lêi
van xin, cai lÖ vÉn toan hµnh h¹ anh DËu. ChÞ DËu x«ng vµo ®ì tay, bÞ cai lÖ ®¸nh, vµ chÞ
®· tóm cæ ®Èy tªn nµy ng· chæng quÌo. Ngêi nhµ lÝ trëng sÊn sæ gi¬ gËy ®Þnh ®¸nh th×
bÞ chÞ DËu tóm tãc l¼ng cho mét çi ng· nhµo ra thÒm.

§o¹n trÝch Tøc níc vì bê ph¬i bµy bé mÆt tµn ¸c, bÊt nh©n cña chÕ ®é thùc d©n phong
kiÕn, ®ång thêi thÓ hiÖn s©u s¾c nçi thèng khæ còng nh søc m¹nh ph¶n kh¸ng tiÒm tµng
cña ngêi n«ng d©n. Cã ®ñ çc h¹ng ngêi ®îc kh¾c ho¹ sinh ®éng trong bøc tranh thu nhá cña
n«ng th«n ViÖt Nam tríc Çch m¹ng Êy. Gi÷a çi ®¸m s©u bä h¹i d©n lóc nhóc ë çi lµng quª
188
u ¸m ®ang rªn xiÕt trong vô thuÕ kinh tëm thÊy s¸ng lªn mét chÞ DËu ®¶m ®ang, chÞu th-
¬ng chÞu khã hÕt mùc v× chång v× con, mét chÞ DËu lam lò, nhÉn nhôc nhng còng ®Çy søc
m¹nh ph¶n kh¸ng, quyÕt kh«ng ®Ó ®ãi khæ lµm hoen è phÈm h¹nh. H×nh tîng nh©n vËt
nµy ®îc xem lµ ®iÓn h×nh cho ngêi phô n÷ n«ng d©n bÊy giê.
Gia ®×nh chÞ DËu thuéc lo¹i cïng nhÊt h¹ng cïng ®inh ®ang l©m vµo t×nh c¶nh bøc
b¸ch cña su thuÕ. Chång èm ®au l¹i bÞ ®¸nh ®Ëp khæ së, chÞ DËu mét th©n mét m×nh ch¹y
v¹y ngîc xu«i ®Ó lo suÊt su cho anh DËu. §êng cïng chÞ ®· ph¶i ®øt ruét, g¹t níc m¾t mµ
b¸n con cho NghÞ QuÕ. Mét ®øa con lªn b¶y, mét æ chã céng víi mÊy hµo b¸n g¸nh khoai míi
®ñ tiÒn nép suÊt su ®Ó chång ®îc tha vÒ. Nµo ngê bän lÝ dÞch l¹i b¾t ph¶i nép c¶ suÊt su
cña ngêi em chång ®· chÕt tõ n¨m ngo¸i, ®Èy gia ®×nh chÞ ®Õn cïng cùc.
Anh DËu vÒ nhµ nhng l©m vµo t×nh tr¹ng thËp tö nhÊt sinh. Bµ hµng xãm tèt bông ¸i
ng¹i cho c¶nh ®ãi nhµ chÞ DËu mang cho b¸t g¹o ®Ó nÊu ch¸o. §o¹n trÝch Tøc níc vì bê lµ
c¶nh buæi sím h«m sau.
Khi anh DËu cè gîng ngåi dËy, cha kÞp ®a b¸t ch¸o lªn miÖng th× tªn cai lÖ vµ g· ®Çy
tí cña lÝ trëng xéc vµo ®Þnh trãi anh ®Ó n· thuÕ. ChÞ DËu lóc nµy ph¶i ®èi mÆt víi t×nh
thÕ nguy ngËp: chång chÞ võa míi bÞ b¾t trãi, tëng ®· chÕt ®ªm qua, b©y giê mµ l¹i bÞ trãi
®¸nh n÷a ch¾c anh kh«ng sèng næi. Kh«ng ®Õm xØa ®Õn nh÷ng lêi van xin tha thiÕt cña
chÞ, tªn cai lÖ bÊt nh©n nhÊt ®Þnh x«ng vµo trãi anh DËu. H¾n lµ mét tªn tay sai chuyªn
nghiÖp; víi h¾n kh«ng cã g× kh¸c ngoµi ®¸nh, trãi. H¹ng ngêi nµy trong tay chÕ ®é thùc
d©n phong kiÕn sÏ thµnh thø c«ng cô thùc sù, kh«ng cßn lµ ngêi. ë çi lµng §«ng X¸ Êy, cai
lÖ tho¶ søc hoµnh hµnh, t¸c oai t¸c qu¸i. Vô thuÕ ®ang lµ thêi ®iÓm tèt nhÊt ®Ó h¾n thÓ
hiÖn tÝnh chuyªn nghiÖp trong cíp bãc, hµ hiÕp d©n lµnh. ChØ lµ mét tªn tay sai m¹t h¹ng
nhng qua nh÷ng g× h¾n lµm, cã thÓ nãi h¾n lµ hiÖn th©n ®Çy ®ñ, râ rÖt cho çi "nhµ níc"
phi nh©n tÝnh, nh©n quyÒn lóc bÊy giê. H¾n "sÇm sËp tiÕn vµo", "trîn ngîc hai m¾t",
"®ïng ®ïng cai lÖ giËt ph¾t çi thõng", "bÞch bu«n vµo ngùc chÞ DËu", "sÊn ®Õn ®Ó trãi
anh DËu", "t¸t vµo mÆt chÞ mét çi ®¸nh bèp"... Hµnh ®éng cña h¾n nh mét con thó d÷.
B¶n tÝnh ¸c thó cña tªn nµy thÓ hiÖn c¶ ra ng«n ng÷: Khµn khµn, qu¸t, thÐt, hÇm hÌ, nham
nh¶m... TiÕng cña h¾n ®©u ph¶i lµ tiÕng ngêi! NÕu lµ ngêi th× h¾n ®· ph¶i mñi lßng tríc
c¶nh mét ngêi èm nÆng, ®· ®éng lßng tríc nh÷ng lêi van xin téi nghiÖp cña chÞ DËu, h¾n
®· biÕt th¬ng h¹i... §»ng nµy, dêng nh h¾n kh«ng cã kh¶ n¨ng hiÓu ®îc ng«n ng÷ cña con
ngêi, h¾n ®¸p l¹i nh÷ng lêi van vØ cña chÞ DËu b»ng chöi, ®¸nh. ThËt t¸ng tËn l¬ng t©m!
ChØ xuÊt hiÖn trong mét tho¸ng chèc song nh©n vËt cai lÖ ®· ®îc Ng« TÊt Tè kh¾c
ho¹ mét çch râ nÐt, sèng ®éng hÖt nh mét con thó ¸c thùc sù, ®ang sèng. Lµm sao nh÷ng ng-
189
êi d©n lµnh cã thÓ sèng yªn æn ®îc díi roi song, tay thíc, d©y thõng cña h¹ng ngêi ®Óu çng
nµy!
ThÕ mµ chÞ DËu ®· ph¶i sèng, c¶ nhµ chÞ DËu ®· ph¶i sèng vµ nãi réng ra, c¶ çi lµng
§«ng X¸ nµy ®· ph¶i sèng, tÊt c¶ nh÷ng ngêi n«ng d©n ë biÕt bao çi lµng kh¸c còng ®· ph¶i
sèng. ChØ cã ®iÒu sèng dë chÕt dë, sèng ®au sèng ®ín mµ th«i! ChÞ DËu th¬ng chång con
hÕt mùc. B¸t ch¸o chÞ nÊu cho anh DËu vµ cö chØ "rãn rÐn bng", "chê xem chång chÞ ¨n cã
ngon miÖng hay kh«ng" cho thÊy nÐt ®Ñp trong b¶n tÝnh phô n÷ cña chÞ. Vµ, vÎ ®Ñp cña
chÞ DËu cßn ®îc thÓ hiÖn mét çch ®Æc s¾c khi mét m×nh chÞ ph¶i ®øng ra ®¬ng ®Çu
víi lò ¸c thó lµ tªn cai lÖ vµ ngêi nhµ lÝ trëng.
Nh nh÷ng ngêi phô n÷ n«ng d©n kh¸c, chÞ DËu cã thÓ cam chÞu, nhÉn nhôc. ChÞ ®·
ph¶i "van xin tha thiÕt" tríc bän ngêi ®ang nh©n danh "nhµ níc", mÆc dï lµ sù nhón chÞu tr-
íc sù v« lÝ, bÊt nh©n (®¸nh vµo ngêi ®· chÕt). ChØ ®Õn khi tªn cai lÖ bÊt chÊp, l¹i cßn
bÞch vµo ngùc chÞ, x«ng ®Õn trãi anh DËu th× "tøc qu¸ kh«ng thÓ chÞu ®îc", chÞ ®· "liÒu
m¹ng cù l¹i". Çi tµi cña Ng« TÊt Tè lµ ®· miªu t¶ rÊt tinh nh÷ng diÔn biÕn trong t©m lÝ vµ
hµnh ®éng cña chÞ DËu, ®Ó nã hiÖn ra ch©n thùc tríc m¾t ngêi ®äc. Cã thÓ xem qu¸ tr×nh
diÔn biÕn Êy cã hai giai ®o¹n: tõ chÞu ®ùng nhÉn nhôc ®Õn ph¶n kh¸ng m·nh liÖt. Tho¹t
®Çu chÞ xng ch¸u, gäi cai lÖ b»ng «ng. Nhng ®¸p l¹i nh÷ng lêi lÏ phÐp thÊu t×nh cña chÞ,
cai lÖ qu¸t: "Mµy ®Þnh nãi cho cha mµy nghe ®Êy µ?" råi: "¤ng sÏ dì c¶ nhµ mµy ®i", ch a
hÕt: "§ïng ®ïng, cai lÖ giËt ph¾t çi thõng trong tay anh nµy vµ ch¹y sÇm sËp ®Õn chç anh
DËu". §Õn lóc nµy, chÞ DËu vÉn mét mùc tha thiÕt: "Ch¸u van «ng,..., «ng tha cho!". §Õn
møc nh thÕ nhng cai lÖ kh«ng nh÷ng kh«ng mñi lßng mµ cßn ®Êm vµo ngùc chÞ DËu mÊy
®Êm. §Õn ®©y, míi thÊy b¾t ®Çu nh÷ng dÊu hiÖu ph¶n kh¸ng: ChÞ xng t«i, gäi cai lÖ lµ
«ng. "Kh«ng thÓ chÞu ®îc" n÷a, chÞ DËu ®· ®øng lªn, víi vÞ thÕ cña kÎ ngang hµng, trùc
diÖn víi kÎ thï.
Qu¸ tr×nh diÔn biÕn Êy ®îc ®Èy lªn ®Ønh ®iÓm, kÞch tÝnh ®· hÕt møc c¨ng th¼ng
khi tªn cai lÖ t¸t "®¸nh bèp" vµo mÆt chÞ DËu. ThÕ lµ thùc sù b¾t ®Çu mét giai ®o¹n míi
cña sù ph¶n kh¸ng, chÞ xng, gäi mµy víi tªn cai lÖ: "Mµy trãi ngay chång bµ ®i, bµ cho mµy
xem!"... Tõ ch¸u - «ng ®Õn t«i - «ng vµ b©y giê lµ bµ - mµy, niÒm c¨m giËn ®ang bèc lªn
ngïn ngôt trong chÞ. C¨m thï, khinh bØ tét ®é chÞ s½n sµng ®Ì bÑp kÎ thï víi søc m¹nh cña
mét "b¶n n¨ng sèng" m¹nh mÏ. Søc m¹nh Êy ®îc phãng ra nh mét n¨ng lîng tiÒm tµng thµnh
nh÷ng hµnh ®éng: tóm lÊy cæ, Ên giói ra cöa, tóm tãc, l¼ng. Tríc søc m¹nh Êy, hai tªn tay sai
®· thÊt b¹i th¶m h¹i.
Ng« TÊt Tè miªu t¶ rÊt sèng ®éng c¶nh chÞ DËu tay kh«ng ®¸nh b¹i hai tªn tay sai ®ang
190
l¨m l¨m vò khÝ. Lßng c¨m phÉn, t×nh yªu th¬ng chÝnh lµ céi nguån cña søc m¹nh ph¶n kh¸ng
m·nh liÖt mµ chÞ DËu ®· cho thÊy nh÷ng hµnh ®éng côc sóc, ¸c «n cña tªn cai lÖ lµ nguyªn
nh©n trùc tiÕp, "ch©m ngßi næ" cho hµnh ®éng vïng lªn cña chÞ DËu. Nhng s©u xa h¬n, c¨n
b¶n h¬n, chÝnh lµ t×nh th¬ng trong chÞ ®· biÕn thµnh søc m¹nh. Mét ngêi phô n÷ nghÌo
khæ, nhÉn nhôc hi sinh ®· quen thµnh b¶n n¨ng ®· d¸m ®øng th¼ng lªn víi mét søc m¹nh
ph¶n kh¸ng phi thêng. VÎ ®Ñp nh©n çch cña chÞ DËu ®· ®îc thÓ hiÖn râ nÐt. Th× ra,
®»ng sau nh÷ng khiªm nhêng, vÞ tha, méc m¹c, nhÉn nhôc, trong con ngêi chÞ DËu Èn chøa
mét søc sèng dåi dµo, m·nh liÖt. Søc sèng Êy ®îc béc lé ra b»ng sù ph¶n kh¸ng quyÕt liÖt nh
ta ®· thÊy. Nã chøng minh mét ch©n lÝ lu«n ®óng: cã ¸p bøc th× cã ®Êu tranh, çi mµ nh©n
d©n ta ®· tæng kÕt trong mét h×nh ¶nh gi¶n dÞ: tøc níc vì bê.
Ngßi bót Ng« TÊt Tè ®· ®¹t ®Õn mét tr×nh ®é ®iªu luyÖn trong ®o¹n trÝch Tøc níc vì
bê: tõ sù khÐo lÐo trong kh¾c ho¹ nh©n vËt cho ®Õn viÖc lùa chän sö dông tõ ng÷ ®Ó lét
t¶ chÝnh x¸c, sinh ®éng nh÷ng diÔn biÕn ®Çy kÞch tÝnh. ¤ng ®· dùng lªn mét c¶nh tîng cùc
k× sèng ®éng, mét c¶nh tîng ®Ñp, t¬i s¸ng trong çi khung c¶nh chung u ¸m, ®en tèi cña T¾t
®Ìn. Nh÷ng g× chóng ta ®îc chøng kiÕn trong ®o¹n trÝch dù b¸o mét kh¶ n¨ng, mét søc m¹nh
lín cña ngêi n«ng d©n nãi chung, phô n÷ n«ng d©n nãi riªng mµ sau nµy, søc m¹nh Êy ®îc
tËp hîp thµnh vò b·o quËt ®æ thùc d©n, phong kiÕn trong Çch m¹ng th¸ng T¸m.
l·o h¹c
(Nam Cao)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ v¨n Nam Cao (1915(1)-1951) tªn khai sinh lµ TrÇn H÷u Tri, quª ë lµng §¹i Hoµng
(nay thuéc x· Hoµ HËu, huyÖn LÝ Nh©n, tØnh Hµ Nam).
- Khi cßn nhá, Nam Cao ë lµng vµ thµnh phè Nam §Þnh. Tõ 1936, b¾t ®Çu viÕt v¨n in
trªn çc b¸o: TiÓu thuyÕt thø b¶y, Ých h÷u... N¨m 1938, d¹y häc t ë Hµ Néi vµ biÕt b¸o. N¨m
1941, «ng d¹y häc t ë Th¸i B×nh. N¨m 1942, «ng trë vÒ quª, tiÕp tôc viÕt v¨n. N¨m 1943,
Nam Cao gia nhËp Héi V¨n ho¸ cøu quèc. Çch m¹ng Th¸ng T¸m 1945, «ng tham gia cíp
chÝnh quyÒn ë phñ LÝ Nh©n vµ ®îc cö lµm chñ tÞch x·. N¨m 1946, «ng ra Hµ Néi, ho¹t
(
1) Cã tµi liÖu ghi n¨m sinh cña Nam Cao lµ 1917 (theo SGK Ng÷ v¨n 8, tËp mét, NXB Gi¸o dôc,
2004).
191
®éng trong Héi V¨n ho¸ cøu quèc vµ lµ th kÝ toµ so¹n t¹p chÝ Tiªn phong cña Héi. Cïng n¨m
®ã, «ng tham gia ®oµn qu©n Nam tiÕn víi t çch phãng viªn, ho¹t ®éng ë Nam Bé. Sau ®ã l¹i
trë vÒ nhËn c«ng t¸c ë Ti V¨n ho¸ Nam Hµ. Mïa thu 1947, Nam Cao lªn ViÖt B¾c, lµm
phãng viªn b¸o Cøu quèc vµ lµ th kÝ toµ so¹n b¸o Cøu quèc ViÖt B¾c. N¨m 1950, «ng nhËn
c«ng t¸c ë t¹p chÝ V¨n nghÖ (thuéc Héi V¨n nghÖ ViÖt Nam) vµ lµ Uû viªn TiÓu ban V¨n
nghÖ Trung ¬ng. N¨m 1951, «ng tham gia ®oµn c«ng t¸c thuÕ n«ng nghiÖp ë khu III. BÞ
®Þch phôc kÝch vµ hi sinh.
- T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: §«i løa xøng ®«i (truyÖn ng¾n, 1941); Nöa ®ªm (truyÖn
ng¾n, 1944); Cêi (truyÖn ng¾n, 1946); ë rõng (nhËt kÝ, 1948); ChuyÖn biªn giíi (bót kÝ,
1951); §«i m¾t (truyÖn ng¾n, 1948); Sèng mßn22) (truyÖn dµi, 1956, 1970); ChÝ PhÌo
(truyÖn ng¾n, 1941); TruyÖn ng¾n Nam Cao (truyÖn ng¾n, 1960); Mét ®¸m cíi (3) (truyÖn
ng¾n, 1963); T¸c phÈm Nam Cao (tuyÓn, 1964); Nam Cao t¸c phÈm (tËp I: 1976, tËp II:
1977); TuyÓn tËp Nam Cao (tËp I: 1987, tËp II: 1993); Nh÷ng çnh hoa tµn (truyÖn ng¾n,
1988); Nam Cao  truyÖn ng¾n tuyÓn chän (1995); Nam Cao  truyÖn ng¾n chän läc
(1996).
Ngoµi ra «ng cßn lµm th¬, viÕt kÞch (§ãng gãp, 1951) vµ biªn so¹n s¸ch ®Þa lÝ cïng víi
V¨n T©n (§Þa d çc níc ch©u ¢u (1948); §Þa d çc níc ch©u ¸, ch©u Phi (1949); §Þa d ViÖt
Nam (1951).
- ¤ng ®· ®îc tÆng Gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc - nghÖ thuËt (®ît I - n¨m 1996).
2. T¸c phÈm:
TruyÖn ng¾n L·o H¹c ®îc s¸ng t¸c theo phong çch hiÖn thùc. Tõ mét l·o H¹c giµu lßng
th¬ng con, ©n nghÜa, ®· tõng ch¶y bao níc m¾t v× ©n hËn, v× th¬ng mét con chã v× hoµn
c¶nh mµ l·o ph¶i dèi lõa. B¹n ®äc ng¹c nhiªn khi thÊy l·o H¹c xin b¶ chã ... KÕt côc, l·o H¹c
vÉn cø lµ l·o H¹c nhng nh÷ng phÈm chÊt cña l·o, c¶nh ngé th¬ng t©m cña l·o ®îc miªu t¶ næi
bËt, ®îc ®Èy lªn ®Õn tËn cïng qua çi chÕt bi th¶m do chÝnh l·o lùa chän.
3. Tãm t¾t:
L·o H¹c lµ ngêi hµng xãm cña «ng gi¸o. L·o cã ngêi con trai ®i phu ®ån ®iÒn cao su.
L·o sèng víi con chã vµng - kØ vËt cña con trai l·o ®Ó l¹i. Hoµn c¶nh khã kh¨n, nhng l·o ®·
tõ chèi mäi sù gióp ®ì. QuyÕt kh«ng x©m ph¹m vµo m¶nh vên ®Ó dµnh cho con, l·o b¸n con
chã, tù trï liÖu ®¸m ma cña m×nh vµ tù tö b»ng b¶ chã.
2
2) ViÕt n¨m 1944.
(
3) ViÕt n¨m 1944.
192
"Lµm qu¸i g× mét con chã mµ l·o cã vÎ b¨n kho¨n qu¸ thÕ!...". §Êy lµ lêi ®éc tho¹i cña
«ng gi¸o khi nghe ®i nghe l¹i m·i çi dù ®Þnh b¸n "cËu Vµng" cña l·o H¹c. §äc truyÖn ng¾n
nµy, çi khiÕn ngêi ®äc bµng hoµng th¬ng c¶m ch¾c h¼n lµ çi chÕt bi th¶m cña l·o. Tuy
thÕ, sù kiÖn cã søc ¸m ¶nh, nhay cøa t©m can ngêi ®äc th× l¹i lµ nçi khæ t©m cña l·o H¹c
khi ph¶i b¸n "cËu Vµng". XÐt trong hµnh vi kÓ, th× ®©y lµ mét sù kiÖn cã ý nghÜa nh lµ
mét biÓu trng cho cÊu tø cña t¸c phÈm. Nã lµ ®iÓm b¾t ®Çu ®Ó t¸c gi¶ kÓ vÒ cuéc ®êi l·o
H¹c, còng lµ lóc ®Ó t¸c gi¶ kh¾c ho¹ râ nÐt ch©n dung tinh thÇn cña nh©n vËt nµy. Më
®Çu truyÖn l·o H¹c than thë víi «ng gi¸o vÒ dù ®Þnh b¸n chã. Tõ ®Êy mµ «ng gi¸o liªn tëng
®Õn chuyÖn b¸n s¸ch cña m×nh vµ tù nghiÖm r»ng: "Kh«ng! L·o H¹c ¬i! Ta cã quyÒn gi÷
cho ta mét tÝ g× ®©u?". ¤ng gi¸o, mét trÝ thøc, thÊy bÊt lùc tríc sù kh¾c nghiÖt cña hoµn
c¶nh. Còng tõ chuyÖn b¸n chã mµ «ng gi¸o - ngêi kÓ chuyÖn (vµ c¶ chóng ta) - míi vì lÏ ra
r»ng: th× ra çi trÜu nÆng trong t©m trÝ l·o H¹c lµ chuyÖn ®øa con trai phÉn chÝ bá ®i
biÒn biÖt, lµ chuyÖn m¶nh vên... Råi ®Õn khi l·o b¸n "cËu Vµng" th× tríc m¾t ta lµ mét l·o
H¹c nh©n hËu, giµu t×nh c¶m, mét l·o H¹c c« ®éc ®· mÊt ®i ngêi b¹n, niÒm an ñi, khu©y
kho¶ sím h«m. Råi thËt chua xãt khi l·o vÝ th©n m×nh, kiÕp m×nh chØ h¬n con chã mét
chót: "KiÕp con chã lµ kiÕp khæ th× ta ho¸ kiÕp cho nã ®Ó nã lµm kiÕp ngêi, may ra cã
sung síng h¬n mét chót... kiÕp ngêi nh kiÕp t«i ch¼ng h¹n!...". Vµ råi ®¾ng cay h¬n khi kÕt
truyÖn lµ çi chÕt b»ng b¶ chã cña mét ngêi cø day døt m·i khi ®· trãt lõa mét con chã, lµ
c¶nh hai ngêi ®µn «ng lùc lìng ®Ì lªn ngêi l·o sao mµ nh lµ th»ng Môc víi th»ng Xiªn ®ang
®Ì trãi "CËu Vµng" cña l·o... CËu Vµng cø luÈn quÈn suèt thiªn truyÖn, nã lµm nhiÒu h¬n
çi th©n phËn cña mét con chã.
L·o H¹c ph¶i b¸n "cËu Vµng" v× nghÌo khã, tóng quÉn cø ngµy cµng ®e do¹, l¨m le dån
l·o ®Õn ®êng cïng:
"Sau trËn èm, l·o yÕu ngêi ®i ghª l¾m. Nh÷ng c«ng viÖc nÆng kh«ng lµm ®îc n÷a.
Lµng mÊt vÐ sîi, nghÒ v¶i ®µnh ph¶i bá. §µn bµ rçi r·i nhiÒu. Cßn tÝ viÖc nhÑ nµo, hä
tranh nhau lµm mÊt c¶. L·o H¹c kh«ng cã viÖc. Råi l¹i b·o. Hoa mµu bÞ ph¸ s¹ch sµnh sanh.
Tõ ngµy b·o ®Õn nay, vên l·o cha cã mét tÝ g× b¸n. G¹o th× cø kÐm m·i ®i. Mét l·o víi mét
con chã, mçi ngµy ba hµo g¹o, mµ ra sù vÉn cßn ®ãi deo ®ãi d¾t".
Mµ l·o H¹c lµ mét l·o n«ng d©n chÝnh cèng, l·o ¾t ph¶i tÝnh to¸n chi li theo kiÓu cña
l·o. L·o sî con chã mµ ph¶i ¨n Ýt ®i th× sÏ bÞ gÇy, "b¸n hôt tiÒn, cã ph¶i hoµi kh«ng?". Nhng
mµ kh«ng chØ cã thÕ, "cËu Vµng" (L·o gäi nã lµ cËu Vµng nh mét bµ hiÕm hoi gäi ®øa con
cÇu tù!) cßn lµ b¹n, lµ kØ vËt lu hiÖn h×nh bãng con trai l·o: "Con chã lµ cña ch¸u nã mua
193
®Êy chø!... Nã mua vÒ nu«i, ®Þnh ®Ó ®Õn lóc cíi vî th× giÕt thÞt...". Cho nªn, ta míi hiÓu
t¹i sao l·o H¹c khæ t©m ®Õn thÕ khi ph¶i b¸n "cËu Vµng". Nam Cao ®· chøng tá tµi n¨ng
xuÊt s¾c bËc thÇy khi kh¾c ho¹ tr¹ng th¸i t©m lÝ cña l·o H¹c sau khi b¸n chã:
 "Tr«ng l·o cêi nh mÕu vµ ®«i m¾t l·o Çng Ëng níc...".
 "MÆt l·o ®ét nhiªn co róm l¹i. Nh÷ng vÕt nh¨n x« l¹i víi nhau, Ðp cho níc m¾t ch¶y
ra. Çi ®Çu l·o ngoÑo vÒ mét bªn vµ çi miÖng mãm mÐm cña l·o mÕu nh con nÝt. L·o hu
hu khãc...".
Nh÷ng giät níc m¾t míi th¸nh thiÖn lµm sao! VÎ ®Ñp th¸nh thiÖn Èn trong çi bÒ ngoµi
kh¾c khæ, giµ nua cña mét l·o n«ng! §»ng sau nh÷ng giät níc m¾t Êy lµ mét tÊm lßng nh©n
hËu, lµ nçi gi»ng xÐ, ®au ®ín cña mét ngêi cha suèt ®êi com cãp, ch¾t chiu cho ®øa con
biÖt tÝch. L·o sèng víi "cËu Vµng", sèng víi sù chê ®îi, mong mái ®øa con trë vÒ. B¸n "cËu
Vµng", l·o H¹c bíc sang mét chÆng sèng kh¸c. Ho¸ ra l·o ®ang chuÈn bÞ ®Ó chÕt. L·o chÕt
v× tù träng, v× ®Ó gi÷ b»ng ®îc nguyªn vÑn m¶nh vên cho con.
Ngêi tù träng ph¶i lµ ngêi tù ý thøc cao vÒ m×nh. T©m l·o H¹c s¸ng qu¸ nªn l·o nhËn râ
h¬n ai hÕt t×nh c¶nh cña m×nh, nguy c¬ cña m×nh (çi nguy c¬ ®¸nh mÊt tù träng; gi÷ m¶nh
vên cho con còng lµ tù träng cña l·o). Cho nªn tÊt yÕu l·o tù t×m ®Õn çi chÕt nh mét hµnh
®éng tù gi¶i tho¸t. NÕu çi nghÌo khã ®Õn tóng quÉn kh«ng bao v©y, dån Ðp l·o, nÕu t©m
l·o kh«ng qu¸ s¸ng nh thÕ th× l·o ®· kh«ng ph¶i chÕt. L·o H¹c ¬i!...
§õng véi xem çi chÕt cña l·o H¹c lµ manh ®éng, lµ tiªu cùc. L·o ®· rÊt bÒn bØ, ®·
g¾ng ®Ó sèng:
"Lu«n mÊy h«m, t«i thÊy l·o H¹c chØ ¨n khoai. Råi th× khoai còng hÕt. B¾t ®Çu tõ
®Êy, l·o chÕ t¹o ®îc mãn g×, ¨n mãn Êy. H«m th× l·o ¨n cñ chuèi, h«m th× l·o ¨n sung luéc,
h«m th× ¨n rau m¸, víi thØnh tho¶ng mét vµi cñ r¸y hay b÷a trai, b÷a èc" mµ kh«ng ® îc. Bi
kÞch lµ thÕ ®Êy. NÕu kh«ng muèn sèng th× l·o ®· kh«ng ph¶i cè duy tr× sù sèng b»ng mäi
çch nh thÕ. L·o cã thÓ tù s¸t ngay sau khi uû th¸c cho «ng gi¸o m¶nh vên vµ tiÒn lµm tang.
Dêng nh, trong mßn mái, l·o vÉn cè chê ®iÒu g×... Chê con trai trë vÒ. BiÕt ®©u trong
nh÷ng ngµy g¾ng sèng Êy nã trë vÒ! Kh«ng thÓ chê thªm ®îc n÷a, cuèi cïng (tËn ®Õn cuèi
cïng) th× l·o H¹c ph¶i chÊp nhËn mét sù thËt cña chÝnh m×nh, ®Ó l·o kh«ng vi ph¹m lÏ sèng
cña l·o: muèn sèng mµ vÉn tù chÕt. T¹i sao l·o tù träng ®Õn "h¸ch dÞch" nh thÕ c¬ chø? L·o
cã thÓ cËy nhê ®Ó sèng qua ngµy c¬ mµ, d©n gian ch¼ng ®· tõng nãi "hµng xãm l¸ng
giÒng tèi löa t¾t ®Ìn cã nhau" lµ g×! §Õn ngay tiÒn lµm ma cho m×nh l·o cßn kh«ng ®éng
®Õn n÷a lµ cËy nhê! ThÕ míi lµ l·o H¹c. CËu Vµng chÕt ®Ó cã thªm 5 ®ång vµo 25 ®ång
thµnh 30 ®ång l·o göi «ng gi¸o lµm tang nÕu l·o cã mÖnh hÖ nµo. "§©u vµo ®Êy" lµ cay
194
®¾ng thÕ ? Khi con chã ph¶i chÕt, l·o H¹c mong ho¸ kiÕp cho nã; ®Õn khi l·o chÕt, con chã
cßn lµ 5 ®ång ®Ó tiÔn ®a h¬ng hån l·o. C¬ cùc ®Õn thÕ lµ cïng! Ch¼ng g× kh¸c, x· héi
thùc d©n nöa phong kiÕn ®en tèi ®· ®Èy cuéc sèng ngêi n«ng d©n ®Õn ®êng cïng; çi
nghÌo khã, cïng cùc ®· ®Èy l·o H¹c ®Õn mét lùa chän ®au ®ín.
Çi khÐo cña Nam Cao lµ ®· ®Ó «ng gi¸o, nh©n vËt ngêi kÓ chuyÖn, nãi hé lßng
m×nh. Nh÷ng diÔn biÕn t©m tr¹ng cña l·o H¹c cø ®an lång víi ®éc tho¹i néi t©m cña «ng
gi¸o lµm cho m¹ch kÓ cña chuyÖn uyÓn chuyÓn, linh ho¹t. Trong çi lµng Êy, ch¼ng ai gÇn
gòi víi l·o H¹c h¬n «ng gi¸o ("t«i"). "T«i" chøng kiÕn, "t«i" c¶m th«ng, "t«i" than thë, vµ "t«i"
cø mçi lóc l¹i bõng ngé ra çi ¸nh s¸ng tõ l¬ng tri l·o H¹c, vµ cuèi cïng "t«i" vì lÏ vµ thèt lªn:
"Kh«ng! Cuéc ®êi cha h¼n ®· ®¸ng buån, hay vÉn ®¸ng buån nhng l¹i ®¸ng buån theo
mét nghÜa kh¸c".
Tríc ®ã, khi nghe Binh T cho biÕt l·o H¹c xin h¾n b¶ chã ®Ó b¾t "con chã nhµ nµo cø
®Õn vên nhµ l·o"..., «ng gi¸o ®· c¶m thÊy "cuéc ®êi qu¶ thËt ®¸ng buån". Çi ngì ngµng vÒ
phÈm h¹nh l·o H¹c khi Êy lµ kho¶ng hÉng hôt ®Ó dÉn tíi çi ngì ngµng cuèi kÕt: chøng kiÕn
c¶nh l·o H¹c chÕt. Khi nçi nghi ngê ®îc gi¶i to¶ th× ®· muén mÊt råi. Ho¸ ra, vÎ ®Ñp nh©n
phÈm cña l·o H¹c vît qu¸ sù suy xÐt cña «ng gi¸o, vît c¶ nh÷ng ®o¸n ®Þnh cña ngêi ®äc. ¤ng
gi¸o ®· kh«ng cßn ph¶i buån v× nh©n çch cña l·o H¹c. Nhng mét nçi buån cho thÕ sù l¹i dÊy
lªn trong ngÉm ngîi cña con ngêi trÝ thøc nµy. Cuéc ®êi vÉn thËt buån nhng kh«ng ph¶i v×
nã mÊt ®i tÝnh ngêi mµ v× nh÷ng con ngêi cao quý nh l·o H¹c ch¼ng ®îc sèng, ch¼ng sèng
®îc trong nã. NÕu tÊt c¶ nh÷ng ngêi nh l·o H¹c chÕt hÕt ®i th× cuéc ®êi qu¶ lµ ®¸ng sî.
L·o H¹c cã thÓ kh«ng chÕt ®au ®ín, thª th¶m nh thÕ. NÕu buéc ph¶i chÕt th× thiÕu g×
çch chÕt cho nhÑ nhµng h¬n. Cã lÏ ngay c¶ chÕt nh thÕ nµo còng ®· ®îc l·o H¹c tÝnh to¸n
vµ chän lùa c¶ råi. Ta chît thÊy ín l¹nh khi nhí l¹i l·o H¹c ®· tõng rÊt ®au khæ khi ph¶i lõa
"cËu Vµng". L·o tù trõng ph¹t m×nh ch¨ng? Sao ch¼ng ph¶i b¶ chuét, b¶ g× g× ®ã mµ l¹i lµ
b¶ chã. Con ngêi nµy trung thùc, tù träng ®Õn d÷ déi, ®Õn tËn cïng...
T¸c gi¶ dêng nh ®øng ngoµi mäi chuyÖn, mäi viÖc cø thÕ diÔn ra nh chÝnh nã ph¶i
thÕ. Kho¶ng çch kh¸ch quan Êy cã ®îc lµ bëi v× nhµ v¨n ®· sö dông ph¬ng thøc kÓ ë ng«i
thø nhÊt: "t«i"; h¬n n÷a, "t«i" ë ®©y còng lµ mét nh©n vËt trong truyÖn: «ng gi¸o, ngêi
hµng xãm cña l·o H¹c. Víi çch kÓ nµy, t¸c gi¶ linh ho¹t biÕn ho¸ lêi kÓ: lóc lµ lêi cña «ng
gi¸o vÒ chÝnh m×nh, lóc «ng gi¸o kÓ vÒ nh÷ng suy nghÜ cña l·o H¹c, lóc l¹i lµ chÝnh lêi
trùc tiÕp cña l·o H¹c, cã lóc nh lµ lêi cña chÝnh t¸c gi¶ chen vµo... Nhê thÕ, giäng ®iÖu cña
truyÖn trë nªn ®a d¹ng, hÊp dÉn, kh«ng ®¬n ®iÖu.
TruyÖn ng¾n L·o H¹c gi¶n dÞ, ch©n thùc mµ c¶m ®éng. Nam Cao ®· th©m nhËp vµo
195
nh÷ng cuéc ®êi, nh÷ng th©n phËn ®au th¬ng ®Ó tõ ®Êy cÊt lªn tiÕng nãi yªu th¬ng, tr©n
träng. Víi mét bót lùc dåi dµo, chØ lµ nh÷ng chuyÖn ®êi thêng, rÊt nhá lÎ, nhµ v¨n ®· kh¸i
qu¸t thµnh nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa nh©n sinh s©u s¾c. TÊm lßng nh©n ®¹o cao c¶ cña
«ng ®· kh¬i dËy t×nh th¬ng yªu con ngêi trong mçi chóng ta.
c« bÐ b¸n diªm
(An-®Ðc-xen)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Hanx Cri-xti-an An-®Ðc-xen (1805-1875) lµ nhµ v¨n §an M¹ch næi tiÕng chuyªn viÕt
truyÖn cho thiÕu nhi. ¤ng cã thÓ dùa theo nh÷ng c©u chuyÖn cæ tÝch ®îc lu truyÒn trong
d©n gian ®Ó viÕt l¹i, nhng còng nhiÒu truyÖn «ng tù s¸ng t¸c míi hoµn toµn. Dï theo çch
nµo th× nh÷ng c©u chuyÖn cña «ng (C« bÐ b¸n diªm, BÇy chim thiªn nga, Nµng tiªn ç, Bé
quÇn ¸o míi cña hoµng ®Õ, Nµng c«ng chóa vµ h¹t ®Ëu,... ) còng lu«n ®îc çc b¹n nhá kh¾p
n¬i trªn thÕ giíi (trong ®ã cã ViÖt Nam) hoan nghªnh nhiÖt liÖt. Çc nh©n vËt cña «ng ®«i
khi ë trong nh÷ng hoµn c¶nh rÊt th¬ng t©m nhng nh×n chung truyÖn cña «ng lu«n lÊp l¸nh
thø ¸nh s¸ng l·ng m¹n k× ¶o, kÕt thóc cã hËu, mang ®Õn cho b¹n ®äc niÒm tin vµ t×nh yªu
®èi víi cuéc sèng.
Nhµ v¨n NguyÔn Tu©n ®· viÕt: "Mét em nhá nµo ®· ®äc qua truyÖn ng¾n
¡ng®ícxen(3) th× trän ®êi kh«ng khi nµo quªn vµ döng dng víi th¬ ca, méng íc, t×nh th¬ng
yªu vµ lßng c«ng b»ng. Cßn trøng níc, ngêi ®éc gi¶ tÝ hon thÊy ë truyÖn ¡ng®ícxen çi
thÕ giíi tëng tîng xa x«i cã yªu tinh nhng còng cã nµng Tiªn, vµ sím biÕt r»ng kÎ ¸c dï oai
tîn ®Õn ®©u råi cuèi cïng còng cø l¨n chiªng ®æ nhµo. Lín dÇn lªn, t ëng tîng dåi dµo
h¬n, ngêi b¹n ®äc sÏ thÊy nh©n vËt lµ nh÷ng ngêi cè g¾ng vît khã ®Ó tiÕn gÇn lªn c«ng
lÝ vµ nhÝch m·i tíi ch©n lÝ. §øng tuæi råi th× ng êi b¹n ®äc sÏ thÊy ë truyÖn ng¾n ®ã
bõng lªn nh÷ng kinh nghiÖm vÒ lÏ ®êi vµ ®¹o ngêi, thÊy çi triÕt lÝ sinh ®éng cña sù
sèng, vµ çi lÝ gi¶i ch©n x¸c vÒ cuéc sèng. ë ngêi ®éc gi¶ lín tuæi, ¡ng®ícxen ®· biÕt
tØnh gîi ®îc l¹i çi phÇn hån nhiªn trong tr¾ng vÉn ®äng ch×m, ®¸nh thøc l¹i nh÷ng çi
bång bét ch©n chÊt cña tuæi m¨ng trøng ®Ó mµ ®èi soi vµo thùc tÕ phiÒn phøc.
[...] ¡ng®ícxen lµ mét v¨n hµo næi tiÕng trong níc, vµ danh vang ra nhiÒu níc ngoµi
nh Nga, §øc, Thuþ §iÓn, Anh, Ph¸p, MÜ,... Lóc sèng ®· nh vËy vµ sau lóc n»m xuèng, l¹i cµng
3
() ¨ng®ícxen: An-®Ðc-xen.
196
lõng lÉy. Sinh thêi, ¡ng-®íc-xen lµ b¹n th©n cña Hen-ri Hai-n¬ níc §øc, VÝch-to Huy-g« níc
Ph¸p, S¸c-l¬ níc Anh; M. Goãc-ki lµ ngêi rÊt thÝch truyÖn ng¾n ¡ng®ícxen. ¡ng®ícxen ®· nãi:
"T«i rÊt sung síng thÊy t¸c phÈm cña t«i ®îc ®äc nhiÒu ë níc Nga vÜ ®¹i vµ hïng cêng mµ t«i ®·
hiÓu phÇn nµo vÒ v¨n häc sóc tÝch tõ Ka-ra-ma-din, Pu-skin ®Õn nh÷ng thêi cËn ®¹i". Tù hµo
vÒ çi phÇn cña Tæ quèc §an M¹ch m×nh ®ãng gãp vµo v¨n häc thÕ giíi, ¡ng®ícxen rÊt tha
thiÕt víi nh÷ng thµnh qu¶ cña çc nÒn v¨n häc çc níc. ¡ng®ícxen ®· ®îc dÞch ra tõ l©u
råi ë trªn thÕ giíi, trong khèi d©n chñ vµ c¶ ë nhiÒu n íc t b¶n. Riªng ë Liªn X«, ®· dÞch ra
33 thø tiÕng kh¸c nhau, xuÊt b¶n 190 lÇn gåm h¬n 7 triÖu cuèn, ®· phæ nh¹c cho kÞch
viÖn thiÕu nhi, çc hý viÖn so¹n truyÖn thµnh kÞch, vµ ®µi truyÒn thanh cã nh÷ng buæi
ph¸t thanh cho trÎ em Liªn X« vµ dµnh riªng cho çc truyÖn ¡ng®ícxen.
TruyÖn ¡ng®ícxen cã mét søc m¹nh k× diÖu. T tëng nghÖ thuËt vµ t tëng nãi chung
cña ¡ng®ícxen thÓ hiÖn qua truyÖn ng¾n ®· ¶nh hëng ®Õn v¨n häc d©n chñ trong níc
§an M¹ch vµ t¸c ®éng ®Õn trµo lu v¨n häc ngoµi níc lóc bÊy giê. Cho tíi ngµy nay,
nh÷ng truyÖn ng¾n Êy vÉn cßn t¸c ®éng rÊt s©u vµ rÊt xa. V× t¸c gi¶ Êy ®· lµ mét nhµ
th¬ rÊt hiÖn thùc, néi dung truyÖn kÓ lu«n lu«n ®i vµo nh÷ng chñ ®Ò lín: Sù sèng cßn;
t×nh yªu th¬ng; vµ sù lao ®éng lµm ra h¹nh phóc con ngêi.
¡ng®ícxen ®· dùng l¹i cuéc sèng thùc tÕ víi nh÷ng quan hÖ x· héi thùc, cã ng êi giµu,
ngêi nghÌo, víi nh÷ng çi bÊt b×nh ®¼ng vµ tr¸i víi c«ng lÝ. Çi x· héi Êy nghÔu nghÖn
nh÷ng ®Þa chñ träc phó quyÒn chøc, nh÷ng tªn t b¶n thñ ®o¹n, rÊt tù m·n vµ ngu tèi.
XuÊt th©n lµ ngêi b×nh d©n, lín lªn trong lao khæ, ph¶i chÞu ®ùng nh÷ng bÊt c«ng,
¡ng®ícxen ®· kiªn quyÕt phÊn ®Êu cho tÊt c¶ nh÷ng ng êi nghÌo bÞ bãc lét vµ khao kh¸t
h¹nh phóc chÝnh ®¸ng. TruyÖn ng¾n ¡ng®ícxen ®· cô thÓ ho¸ nh÷ng hoµi b·o cña t¸c
gi¶. Cµng am têng vÒ sù môc ruçng vµ ®ª tiÖn cña ®¸m quyÒn tíc thèng trÞ, mµ t¸c gi¶
l¹i cµng nhËn thøc s©u s¾c ®îc vÒ b¶n chÊt thuÇn ph¸c cña nh÷ng con ngêi nghÌo, ®ãi
s¹ch, r¸ch th¬m vµ t©m hån cã rÊt nhiÒu ®iÓm rÊt cao quý. TruyÖn nµo cña ¡ng®ícxen
còng phông sù cho nh÷ng ngêi thêng d©n lµm lông, rÊt nhiÒu thiÖn ý nhng còng rÊt
nhiÒu ®au khæ. Çi xÊu, çi ¸c, tñi th¬ng khæ n·o vÉn bao v©y con ngêi, nhng nhµ viÕt
®o¶n thiªn k× tµi cña chóng ta vÉn lµ ngêi tin ch¾c ë t¬ng lai h¹nh phóc, vÉn gi÷ ®éc gi¶
m×nh ®øng s¸t vµo ®iÒu thiÖn. Çi lßng l¹c quan ë em bÐ b¸n diªm Êy còng ®· bao trïm
toµn bé tríc t¸c" (ChuyÖn nghÒ, NXB T¸c phÈm míi, 1986, tr. 11-13).
2. T¸c phÈm:
§o¹n trÝch C« bÐ b¸n diªm tuy kh«ng ®Çy ®ñ nhng còng ®· cho thÊy mét nghÖ thuËt
kÓ chuyÖn rÊt hÊp dÉn cña An-®Ðc-xen. Çc t×nh tiÕt ®îc s¾p xÕp, miªu t¶ hîp lÝ, thñ
197
ph¸p l·ng m¹n ph¸t huy tèi ®a hiÖu qu¶ khiÕn cho çi chÕt cña c« bÐ b¸n diªm tuy rÊt th ¬ng
t©m nhng kh«ng bi th¶m, ®Ó l¹i nhiÒu d vÞ, c¶m xóc tèt ®Ñp trong lßng b¹n ®äc.
3. Tãm t¾t:
§ªm giao thõa, trêi rÐt mít. mét c« bÐ b¸n diªm nghÌo må c«i mÑ, ®Çu trÇn, ch©n ®i
®Êt, bông ®ãi ®ang dß dÉm ®i trong bãng tèi. Suèt c¶ ngµy em kh«ng b¸n ®îc bao diªm nµo.
Em kh«ng d¸m vÒ nhµ v× sî bè sÏ ®¸nh em. Ngåi nÐp vµo mét gãc têng, em quÑt mét que
diªm ®Ó sëi Êm. Que diªm thø nhÊt cho em cã c¶m gi¸c Êm ¸p nh ngåi bªn lß sëi. Em quÑt
que diªm thø hai, em ®îc thÊy bµn ¨n thÞnh so¹n. QuÑt que diªm thø ba, em ®îc thÊy c©y
th«ng N«-en. QuÑt que diªm thø t, em gÆp bµ em. Em ®· quÑt hÕt c¶ bao ®Ó ®îc gÇn gòi
bµ em. Em ®· chÕt trong gi¸ rÐt khi m¬ cïng bµ bay lªn cao m·i.

C©u chuyÖn b¾t ®Çu trong mét kh«ng gian tù sù "RÐt d÷ déi. TuyÕt r¬i... §ªm nay lµ
®ªm giao thõa".
Khi thêi kh¾c chuyÓn giao gi÷a n¨m cò vµ n¨m míi s¾p ®Õn gÇn, cã nghÜa lµ lóc nµy
hÇu hÕt mäi ngêi ®ang qu©y quÇn trong nh÷ng c¨n nhµ Êm cóng ®Ó chê ®ãn n¨m míi, mét
c« bÐ b¸n diªm ®ang trong c¶nh ngé khèn khæ. Cã nhµ mµ kh«ng d¸m vÒ nhµ. §èi diÖn víi
c« kh«ng ph¶i lµ nh÷ng gian khæ hiÓm nguy cña ®ªm tèi mµ lµ sù c« ®éc, nçi sî h·i khi
kh«ng b¸n ®îc bao diªm nµo mµ còng kh«ng xin ®îc mét ®ång xu nhá.
NÐp vµo mét gãc têng ®Ó tr¸nh rÐt, c« bÐ bËt tõng que diªm ®Ó sëi Êm. §iÒu k× l¹ ®·
x¶y ra. Nh÷ng ngän löa loÐ lªn råi t¾t. Trong nh÷ng gi©y phót ng¾n ngñi Êy, nh÷ng ngän löa
nhá ®· th¾p s¸ng lªn bao kh¸t khao, hi väng, ®em l¹i cho c« nh÷ng niÒm vui nho nhá cuèi
cïng.
Trong çi rÐt khèn khæ, que diªm ®Çu tiªn mang ®Õn cho c« mét c¶nh Êm cóng mµ ®·
tõ l©u c« kh«ng ®îc hëng: "Em tëng chõng nh ®ang ngåi tríc mét lß sëi b»ng s¾t cã nh÷ng
h×nh næi b»ng ®ång bãng nho¸ng. Trong lß, löa ch¸y nom ®Õn vui m¾t vµ to¶ ra nh÷ng h¬i
nãng dÞu dµng".
Que diªm thø hai mang ®Õn mét b÷a ¨n thÞnh so¹n: "Bµn ¨n ®· dän, kh¨n tr¶i bµn tr¾ng
tinh, trªn bµn toµn b¸t ®Üa b»ng sø quý gi¸, vµ cã c¶ mét con ngçng quay...".
C¶nh ®Çm Êm trong kh«ng khÝ gia ®×nh bªn c©y th«ng N«-en ®îc c©y nÕn thø ba
th¾p s¸ng.
C« bÐ ®· ®îc ®Òn bï. Võa ®ãi, võa rÐt l¹i võa c« ®éc, c« cã löa ®Ó sëi, cã ngçng ®Ó
198
¨n, l¹i cã c¶ mét c©y th«ng N«-en ®Ó mõng n¨m míi  c©y th«ng gîi kh«ng khÝ gia ®×nh
®Çm Êm, vui vÎ. Víi c« bÐ, ®ã qu¶ lµ mét thiªn ®êng, mét viÔn c¶nh huy hoµng. ViÔn c¶nh
Êy rÊt m¬ hå nhng còng rÊt hiÖn thùc. M¬ hå v× nã kh«ng thÓ x¶y ra ®îc n÷a, sau mçi que
diªm, c¶nh ngé thùc tÕ l¹i bµy ra tríc m¾t. Ch¼ng cã lß sëi hay con ngçng nµo c¶, chØ cã
nh÷ng ngêi qua ®êng véi v·, "hoµn toµn l·nh ®¹m víi c¶nh nghÌo khæ cña em bÐ b¸n diªm".
HiÖn thùc lµ nh÷ng c¶nh Êy tríc ®©y kh«ng cã g× xa l¹. C« ®· tõng cã tÊt c¶ nh÷ng thø Êy,
®· tõng lµ mét c« bÐ h¹nh phóc vµ sung síng bªn c¹nh bµ néi th©n yªu. Thùc ra, nh÷ng que
diªm kh«ng th¾p s¸ng t¬ng lai mµ l¹i dÉn c« quay vÒ qu¸ khø, mét qu¸ khø b×nh dÞ mµ ai
còng cã quyÒn ®îc hëng. Giê ®©y tÊt c¶ chØ nh mét giÊc m¬. GiÊc m¬ nhá lµm Êm lßng c«
g¸i nhng l¹i lµ mét c¶nh rÊt ®çi th¬ng t©m, gîi lªn nh÷ng t×nh c¶m xãt xa trong lßng ngêi ®äc
cïng víi t©m tr¹ng bÊt lùc kh«ng thÓ gióp g× ®îc cho c« trong c¶nh ngé khèn khæ Êy.
GiÊc m¬ cña c« bÐ qu¸ ng¾n ngñi. Nh÷ng que diªm kh«ng thÓ ch¸y m·i. Sau mçi
lÇn Êy c« bÐ l¹i ®èi diÖn víi sù thùc, vµ ch¼ng cã ai cã thÓ ng¨n c« ®i ®Õn çi ®Ých
cuèi cïng. "Em bÐ nh×n thÊy râ rµng bµ em ®ang mØm cêi víi em". §èi víi em bÐ, bµ néi
chÝnh lµ t©m ®iÓm cña nh÷ng giÊc m¬, cña mét qu¸ khø huy hoµng víi bÕp löa, ®å ¨n
ngon lµnh vµ c©y th«ng N«-en ®ãn mõng n¨m míi. MÊt bµ néi lµ mÊt tÊt c¶. Bëi vËy,
®Ó lu gi÷ l¹i h×nh ¶nh bµ néi (thùc ra chØ lµ ¶o gi¸c), c« bÐ ®· bËt hÕt que diªm nµy
®Õn que diªm kh¸c cho ®Õn hÕt c¶ bao diªm. Em m¬ íc ®îc ®i theo bµ néi còng cã
nghÜa lµ m¬ íc ®îc chÕt. ChÕt lµ hÕt, nhng víi c« bÐ ®ã lµ çch duy nhÊt ®Ó gi¶i tho¸t
khái nçi khèn khæ thùc t¹i, lµ çch duy nhÊt ®Ó em cã thÓ ®Õn ® îc víi bµ, víi qu¸ khø
huy hoµng vµ ngät ngµo, ªm ¸i kia.
C« bÐ ®· ra ®i trong sù siªu tho¸t, trong niÒm vui síng v« bê. Ngêi ®äc thë phµo nhÑ
nhâm khi biÕt c« ®· chia tay víi cuéc ®êi mét çch vui vÎ vµ m·n nguyÖn. C« chÕt trong gi¸
rÐt nhng l¹i víi "®«i m¸ hång vµ ®«i m«i ®ang mØm cêi". C« chÕt ®Ó ®îc sèng trong mét
cuéc ®êi kh¸c, mét thÕ giíi kh¸c.
Nhµ v¨n An-®Ðc-xen ®· viÕt rÊt nhiÒu nh÷ng c©u chuyÖn cæ tÝch cho trÎ em. Víi
niÒm yªu th¬ng v« bê, «ng ®· ®a çc em ®Õn víi nh÷ng thÕ giíi thÇn tiªn, k× ¶o vµ v« cïng
thÝch thó. ¤ng cha bao giê khiÕn çc em ph¶i thÊt väng, ®au khæ bëi v× bao giê «ng còng
muèn mang ®Õn cho çc em nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp khiÕn çc em cµng thªm tin yªu cuéc ®êi.
C©u chuyÖn "c« bÐ b¸n diªm" cã nhiÒu mµu s¾c cña mét c©u chuyÖn ng¾n vµ ®· cã thÓ
kÕt thóc trong mét c¶nh th¬ng t©m cña nh©n vËt chÝnh. Nhng An-®Ðc-xen ®· t×m ra lèi
tho¸t k× diÖu. B»ng ®«i çnh cña t×nh yªu th¬ng con trÎ, «ng ®· mang em bÐ ®Õn víi thÕ
giíi cña nh÷ng giÊc m¬ ®Ñp ®Ï, giÊc m¬ cña trÎ th¬, híng ®Õn nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp trong
199
cuéc ®êi nµy.
®¸nh nhau víi cèi xay giã

(TrÝch tiÓu thuyÕt §«n Ki-h«-tª  XÐc-van-tÐt)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
XÐc-van-tÐt (1547 - 1616) lµ nhµ v¨n T©y Ban Nha. ¤ng viÕt tiÓu thuyÕt §«n Ki-
h«-tª khi thêi ®¹i cña lèi sèng hiÖp sÜ ®· qua råi. Trong thêi ®¹i c«ng nghiÖp, kh«ng ai
cßn sèng theo kiÓu ®ã n÷a. Tuy nhiªn, trong x· héi lóc bÊy giê, kh«ng Ýt ng êi nuèi tiÕc qu¸
khø mét thêi, cè b¸m vÝu lÊy nã b»ng çch x©y dùng cho m×nh nh÷ng ¶o väng, nh÷ng lÝ t -
ëng phï du, xa rêi thùc tÕ. Hä say mª ®äc nh÷ng cuèn tiÓu thuyÕt hiÖp sÜ ®îc bµy b¸n nhan
nh¶n trªn hÌ phè khiÕn cho ®Çu ãc ngµy cµng mª muéi. XÐc-van-tÐt nhËn thÊy râ c¨n bÖnh
x· héi nµy vµ tiÓu thuyÕt §«n Ki-h«-tª ra ®êi lµ mét th«ng ®iÖp cña nhµ v¨n tríc hiÖn tîng
®ã.
2. T¸c phÈm:
XÐc-van-tÐt viÕt §«n Ki-h«-tª kh«ng ph¶i ®Ó ca ngîi tinh thÇn hiÖp sÜ mµ lµ ®Ó phª
ph¸n mét t tëng ®· qu¸ lçi thêi. ¤ng s¸ng t¸c mét t¸c phÈm theo ®óng kiÓu tiÓu thuyÕt hiÖp
sÜ nhng ®äc lªn ai còng hiÓu «ng muèn nãi g×. ¤ng x©y dùng mét nh©n vËt hiÖp sÜ giµ
nua (dÊu hiÖu cña sù hÕt thêi), ®Çu ãc chøa ®Çy nh÷ng ý tëng tèt ®Ñp nhng phi thùc tÕ, do
®ã kh«ng sao thùc hiÖn næi bëi lùc bÊt tßng t©m vµ hoµn c¶nh x· héi còng kh«ng cßn nh tríc
n÷a. Nh÷ng thÊt b¹i liªn tiÕp trong tr¹ng th¸i u mª cña nh©n vËt nµy chÝnh lµ lêi c¶nh tØnh
®èi víi nh÷ng ngêi chØ thÝch sèng trong hoµi niÖm cïng nh÷ng lÝ tëng viÓn v«ng.
3. Tãm t¾t:
Trªn ®êng ®i thùc hiÖn nh÷ng ý ®Þnh viÓn v«ng, hai thÇy trß ph¸t hiÖn thÊy ba bèn
chôc chiÕc cèi xay giã gi÷a ®ång. §«n Ki-h«-tª tëng tîng ®ã lµ nh÷ng tªn khæng lå, vµ quyÕt
giao chiÕn. Bçng lóc ®ã giã næi lªn, cèi xay giã b¾t ®Çu chuyÓn ®éng vµ §«n Ki-h«-tª cµng
h¨ng m¸u x«ng vµo. Gi¸o g·y, ngùa vµ ngêi v¨ng ra, §«n Ki-h«-tª bÞ ®au nh trêi gi¸ng. KÕt
côc, hai thÇy trß ®i vÒ phÝa c¶ng La-pi-xª, v× §«n Ki-h«-tª nghÜ: "con ®êng nµy cã l¾m
ngêi qua l¹i ch¼ng thÓ nµo kh«ng gÆp nhiÒu chuyÖn phiªu lu kh¸c nhau".
200
1. Cuéc tranh luËn gi÷a mét bé ãc qu¸ giµu tëng tîng vµ mét bé ãc hoµn toµn b×nh thêng
®· soi tá rÊt nhiÒu vÊn ®Ò vÒ nh©n vËt chÝnh cña t¸c phÈm. Nh÷ng chiÕc cèi xay giã -
vËt dông ®Ých thùc do con ngêi t¹o ra nh»m khai th¸c nguån n¨ng lîng thiªn nhiªn thêi bÊy giê
nµo cã thiÕu g×? Xan-ch« vèn lµ mét n«ng d©n, h¼n cha tõng ®äc mét cuèn tiÓu thuyÕt
hiÖp sÜ nµo, l·o ch¼ng thÊy g× kh¸c l¹ ë nh÷ng chiÕc cèi xay giã ®ã c¶. V× thÕ, víi l·o, cèi
xay giã th× vÉn chØ lµ cèi xay giã mµ th«i!
ThÕ nhng §«n Ki-h«-tª, ngêi ®· tõng næi m¸u hiÖp sÜ bªnh vùc mét em bÐ bÞ chñ ®¸nh
®ßn råi h¶ hª bá ®i (kh«ng biÕt r»ng sau ®ã em bÐ cßn bÞ ®¸nh ®au h¬n) th× kh«ng nghÜ
nh vËy. Cßn g× buån h¬n ®èi víi mét hiÖp sÜ khi ®· lang thang c¶ ngµy mµ kh«ng cã kÎ thï
nµo ®Ó tÊn c«ng? Ngèn qu¸ nhiÒu tiÓu thuyÕt hiÖp sÜ, ®Çu ãc l·o trë nªn u mª ®Õn møc
kh«ng ph©n biÖt ®îc thËt gi¶, kh«ng nhËn ra næi nh÷ng chiÕc cèi xay mµ cã lÏ mét ®øa trÎ
còng biÕt. Hõng hùc kh¸t väng tÊn c«ng, l·o thÊy m×nh ®· "gÆp may" lín. Nh÷ng vËt k× dÞ
cã çnh tay dµi ngo½ng (thËm chÝ trong lóc mª muéi, l·o cßn thÊy cã çi dµi ®Õn hai dÆm)
chØ cã thÓ lµ nh÷ng tªn khæng lå ghª gím. H¬n ba m¬i tªn nh vËy, ®ñ ®Ó tho¶ m·n kh¸t
väng anh hïng, lËp chiÕn c«ng ®Ó phông sù Chóa cña l·o.
H cÊu nh vËy liÖu cã qu¸ ch¨ng? ThËt khã cã thÓ tin r»ng mét ngêi kh«ng ph©n biÖt
næi sù kh¸c nhau gi÷a mét chiÕc cèi xay vµ mét tªn khæng lå ®éc ¸c. Tuy nhiªn, ®Æt trong
hÖ thèng çc sù kiÖn, xem xÐt nã trong hoµn c¶nh x· héi lóc bÊy giê, cã thÓ thÊy chi tiÕt
nµy hoµn toµn hîp lÝ. Kh¸t väng cña §«n Ki-h«-tª kh«ng ®îc x©y dùng trªn thùc tÕ mµ lµ tõ
s¸ch vë  nh÷ng cuèn tiÓu thuyÕt dµy cép ®îc giai cÊp quý téc (®· sa sót kiÓu nh §«n Ki-h«-
tª) ®äc ngèn ngÊu nh thÓ muèn dùa vµo ®ã ®Ó vít v¸t l¹i thêi oanh liÖt ®· qua...
2. Bá qua nh÷ng lêi can ng¨n cña gi¸m m·, §«n Ki-h«-tª thóc con "nghÏo" cßm (t¸c gi¶ cã
lÇn gäi nh thÕ v× nã qu¸ gÇy) x«ng vµo ®¸nh nhau víi nh÷ng chiÕc cèi xay.
Tinh thÇn chiÕn ®Êu cña §«n Ki-h«-tª thËt ®¸ng ca ngîi nÕu nh ®ã lµ mét cuéc ®Êu thËt
sù. L·o biÕt lîng søc m×nh, biÕt r»ng cuéc giao tranh sÏ rÊt khã kh¨n, b»ng chøng lµ tríc lóc x«ng
lªn, l·o thÐt b¶o Xan-ch« l¸nh xa ®Ó l·o ®¬ng ®Çu víi chóng "trong mét cuéc giao tranh ®iªn
cuång vµ kh«ng c©n søc". L·o ®· suy nghÜ vµ hµnh ®éng nh mét hiÖp sÜ ®Ých thùc, chØ cã
®iÒu ®èi thñ cña l·o l¹i kh«ng ph¶i lµ lò ¸c quû hay mét thÕ lùc ®éc ¸c, tµn b¹o nµo mµ chØ lµ
nh÷ng chiÕc cèi xay, thµnh ra t tëng vµ hµnh ®éng cña l·o bçng trë nªn lè bÞch.
Cuéc ®Êu kÕt thóc qu¸ nhanh. DÉu chØ lµ nh÷ng chiÕc cèi xay giã nhng chóng còng
®ñ ®é ch¾c ch¾n vµ l¹i ®ang cã giã nªn ngay có va ch¹m ®Çu tiªn, nh÷ng çnh qu¹t ®ang
quay tÝt ®· khiÕn cho ngän gi¸o gÉy tan tµnh, ®ång thêi hÊt v¨ng c¶ ngêi vµ ngùa ra xa.
Có ng· nh trêi gi¸ng khiÕn cho §«n Ki-h«-tª tØnh t¸o ra ®«i chót. Cã lÏ lÇn ®Çu tiªn l·o
201
nhËn biÕt ®îc ®ã lµ nh÷ng chiÕc cèi xay chø kh«ng ph¶i lµ lò quû khæng lå. Gi¸ nh ®ã lµ
nh÷ng tªn khæng lå thËt th× sù hi sinh cña l·o ®· vinh quang biÕt bao! Nhng chØ mét tho¸ng
thÕ th«i. Sù u mª khiÕn l·o cho r»ng, së dÜ l·o kh«ng ®¸nh b¹i ®îc chóng vµ kh«ng ®îc hëng
niÒm vinh quang ®ã lµ bëi l·o ph¸p s Ph¬-re-xt«n ®· biÕn chóng thµnh nh÷ng chiÕc cèi xay
®Ó tíc ®i cña l·o "niÒm vinh quang ®¸nh b¹i chóng". Rót cuéc th× §«n Ki-h«-tª vÉn cø lµ
§«n Ki-h«-tª. ThÊt b¹i nÆng nÒ vÉn kh«ng khiÕn l·o tØnh ra ®îc mµ cßn tiÕp tôc sa vµo
vßng u mª luÈn quÈn.
Còng nªn nãi thªm vµi lêi vÒ gi¸m m· Xan-ch« trong "cuéc chiÕn" nµy. Cã ý kiÕn cho
r»ng Xan-ch« hÌn nh¸t nªn ®· kh«ng d¸m x«ng vµo hç trî cho chñ. Thùc ra kh«ng hoµn toµn
nh vËy. Ch¼ng ph¶i lµ Xan-ch« ®· can ng¨n §«n Ki-h«-tª hÕt lêi, vµ ch¼ng ph¶i lµ khi thÊy
chñ bÞ ng·, l·o ®· tõng "véi vµng thóc lõa ch¹y ®Õn cøu" ®ã ? Gi¸ mµ l·o cã muèn th× còng
ch¼ng kÞp khi cuéc chiÕn kÕt thóc qu¸ nhanh mµ l·o l¹i chØ cìi trªn lng mét chó lõa chËm
ch¹p. Vµ, cø cho lµ kÞp ®i ch¨ng n÷a, th× sù tØnh t¸o h¼n còng khiÕn l·o quyÕt ®Þnh
ch¼ng nªn ®¸nh nhau víi nh÷ng chiÕc cèi xay giã lµm g×. L·o võa n©ng §«n Ki-h«-tª dËy,
võa rªn rØ víi vÎ th¬ng xãt. Tãm l¹i, l·o ®· lµm ®óng víi chøc phËn cña mét anh gi¸m m·.
Cuéc chiÕn ®Êu tuy nhanh gän nhng hËu qu¶ cña nã l¹i dÉn hai ngêi ®Õn mét ®Ò tµi
kh¸c. VÊn ®Ò lµ ë chç: khi ngêi ta bÞ th¬ng th× cã nªn rªn rØ hay kh«ng? Xan-ch« rÊt ng¹c
nhiªn v× thÊy §«n Ki-h«-tª ®au ®Õn vÑo c¶ x¬ng sên, kh«ng ngåi th¼ng lªn ®îc mµ l¹i
kh«ng hÒ rªn rØ. §iÒu ®ã theo l·o lµ kh«ng b×nh thêng chót nµo ("cßn t«i, cã thÓ xin tha víi
ngµi r»ng, chØ cÇn h¬i ®au mét chót lµ t«i rªn rØ ngay"). §au th× kªu ®au, ®ã lµ ph¶n øng
hÕt søc b×nh thêng, dÉu r»ng "h¬i ®au mét chót" mµ ®· rªn rØ th× kÓ còng yÕu ®uèi. Nh -
ng cã nh thÕ míi cµng thÊy râ tÝnh çch kh¸c ngêi cña §«n Ki-h«-tª. Nhµ v¨n t« ®Ëm sù
yÕu ®uèi cña Xan-ch« ®Ó lµm næi bËt sù "m¹nh mÏ" cña §«n Ki-h«-tª (thñ ph¸p t ¬ng
ph¶n). TiÕng cêi l¹i ®îc bËt lªn ë çch lÝ gi¶i: §«n Ki-h«-tª së dÜ kh«ng rªn rØ v× "çc hiÖp
sÜ giang hå cã bÞ th¬ng thÕ nµo còng kh«ng ®îc rªn rØ, dï xæ c¶ gan ruét ra ngoµi". TÐ ra
§«n Ki-h«-tª lµm thÕ ch¼ng ph¶i v× l·o cã nghÞ lùc g× ghª gím g× mµ chØ v× l·o kh«ng
thÊy çc hiÖp sÜ trong s¸ch rªn rØ bao giê!
TiÕng cêi cßn ®îc Èn chøa trong tõng chi tiÕt. Ch¼ng h¹n: ®Õn b÷a, trong khi §«n Ki-
h«-tª thÊy cha cÇn ¨n th× Xan-ch« l«i çc thø trong tói ra "ung dung" ®¸nh chÐn ngon lµnh
"vµ c¶m thÊy çi nghÒ ®i t×m kiÕm chuyÖn phiªu lu nµy dï cã nguy hiÓm ®Õn ®©u còng
ch¼ng vÊt v¶ g× mµ l¹i tho¶i m¸i n÷a lµ kh¸c". Cö chØ, hµnh ®éng vµ ý nghÜ Êy cña Xan-
ch« cho thÊy ®éng c¬, th¸i ®é, hµnh ®éng cña §«n Ki-h«-tª kh«ng c¨n cø vµo thùc tÕ kh¸ch
quan. L·o chØ cè b¾t chíc çc hiÖp sÜ, tõ suy nghÜ ®Õn hµnh ®éng ®Òu cè lµm gièng y
202
nh hä mµ kh«ng cÇn biÕt viÖc m×nh lµm cã mang l¹i h¹nh phóc cho ngêi kh¸c hay kh«ng (vÝ
dô nh l·o che chë cho em bÐ th× sau ®ã em bÐ l¹i bÞ ®¸nh ®au h¬n, l·o gi¶i tho¸t cho ®oµn
tï th× l¹i bÞ chóng ®¸nh cho t¬i t¶...).
3. Thñ ph¸p t¬ng ph¶n tiÕp tôc ®îc t¸c gi¶ sö dông mét çch ®¾c ®Þa, ph¸t huy hiÖu
qu¶ ®Õn møc tèi ®a. Trong khi §«n Ki-h«-tª lo l¾p l¹i ngän gi¸o th× Xan-ch«, v× ®· no say r-
îu thÞt, l¨n ra ngñ mét m¹ch. L·o vÉn thÕ, qu¸ v« t, chØ lo cho b¶n th©n m×nh mµ kh«ng cÇn
biÕt ®Õn chuyÖn g× x¶y ra xung quanh. LÝ tëng cña l·o lµ c¬m no, rîu say vµ ®îc ngñ tho¶i
m¸i.
Ngîc l¹i, §«n Ki-h«-tª "suèt ®ªm kh«ng ngñ"...
Thñ ph¸p ®èi lËp ®îc sö dông trong tõng chi tiÕt, tõng c©u v¨n. Míi nghe, ®Çy vÎ
nghiªm träng. §«n Ki-h«-tª cã thÓ mÊt ngñ v× lo nghÜ ®Õn t¬ng lai, còng cã thÓ kh«ng ngñ
v× ®au ®ín, ®iÒu g× còng cã thÓ x¶y ra. ThÕ nhng, t¸c gi¶ cø dÉn ta ®i tõ bÊt ngê nµy
®Õn bÊt ngê kh¸c: "§«n Ki-h«-tª suèt ®ªm kh«ng ngñ ®Ó nghÜ tíi nµng §uyn-xi-nª-a cña
l·o"!
Ra lµ nh thÕ. Ch¼ng ph¶i v× ®¹i sù, còng ch¼ng ph¶i v× ®au kh«ng ngñ ®îc. TÊt c¶
chØ v× l·o nhí tíi t×nh n¬ng. Nhng çi nµng §uyn-xi-nª-a Êy, nh phÇn më ®Çu truyÖn ®· cho
biÕt, ch¼ng ph¶i lµ mét trang giai nh©n tuyÖt s¾c nµo, còng ch¼ng ph¶i lµ mèi t×nh thËt
sù, chØ v× l·o thÊy hiÖp sÜ nµo còng cã t×nh n¬ng nªn ph¶i coi ngêi phô n÷ lµng bªn Êy nh
t×nh n¬ng cho ®ñ lÖ bé ®ã th«i. VËy hµ cí g× l·o ph¶i thøc suèt ®ªm v× ngêi phô n÷ Êy?
L·o "b¾t chíc nh÷ng hiÖp sÜ l·o tõng ®äc trong s¸ch thøc tr¾ng nhiÒu ®ªm rßng r· trong
rõng hoÆc n¬i hoang m¹c liªn tëng nhí tíi t×nh n¬ng"!
§Õn ®©y th× çi sù "lè" trong tÝnh çch, hµnh ®éng cña nh©n vËt ®îc béc lé trän vÑn
qua ngßi bót hµi híc cña t¸c gi¶. §«n Ki-h«-tª ch¼ng cã t×nh c¶m s©u s¾c g× víi nµng §uyn-xi-
nª-a nµo ®ã. L·o thøc tr¾ng ®ªm ®Ó nhí, thËm chÝ kh«ng cÇn ¨n s¸ng v× chØ cÇn nghÜ ®Õn
nµng lµ ®· ®ñ no råi. ThÕ nhng çi nhí Êy còng lµ çi nhí b¾t chíc, t×nh c¶m "s©u s¾c" Êy
còng chØ lµ t×nh c¶m vay mîn. ViÖc l·o "thøc tr¾ng ®ªm ®Ó nhí" ch¼ng qua lµ hµnh ®éng tù
huyÔn hoÆc chÝnh m×nh (cã nh thÕ míi xøng ®¸ng víi danh hiÖp sÜ).
Tãm l¹i, b»ng thñ ph¸p t¬ng ph¶n ®îc sö dông triÖt ®Ó ®Õn tõng chi tiÕt, tõng c©u
ch÷, t¸c gi¶ ®· lµm næi bËt hai tÝnh çch ®èi lËp: mét qu¸ thùc tÕ ®Õn møc th« thiÓn, mét
qu¸ l·ng m¹n ®Õn møc viÓn v«ng. §ång thêi, t¸c gi¶ cßn lµm næi bËt sù phi lÝ trong suy
nghÜ vµ hµnh ®éng cña nh©n vËt §«n Ki-h«-tª nh»m phª ph¸n tÝnh chÊt ¶o t ëng, m¬ hå
trong suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña l·o.
203
ChiÕc l¸ cuèi cïng
(TrÝch  O Hen-ri)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
O Hen-ri (1862 - 1910) lµ nhµ v¨n MÜ chuyªn viÕt truyÖn ng¾n. NhiÒu truyÖn cña «ng
®· ®Ó l¹i trong b¹n ®äc nh÷ng Ên tîng s©u s¾c nh: C¨n g¸c xÐp, Tªn c¶nh s¸t vµ g· lang
thang, Quµ tÆng cña çc ®¹o sÜ,...
2. T¸c phÈm:
§o¹n trÝch trong SGK thuéc phÇn mét cña truyÖn ng¾n cïng tªn. T¸c gi¶ cã çch kÓ
chuyÖn thËt hÊp dÉn. Nh©n vËt chÝnh chØ xuÊt hiÖn tho¸ng qua råi mÊt hót, ®Ó l¹i c« chÞ
(Xiu) cïng víi b¹n ®äc håi hép dâi theo chiÕc l¸ trªn têng, th¾t lßng lo cho sè phËn cña Gi«n-
xi. ChiÕc l¸ kh«ng r¬i, Gi«n-xi dÇn dÇn khoÎ l¹i th× còng lµ lóc ngêi ho¹ sÜ giµ  t¸c gi¶ cña
kiÖt t¸c nghÖ thuËt duy nhÊt trong ®êi  ng· xuèng.
Çi chÕt cña ngêi ho¹ sÜ giµ ®Ó l¹i trong lßng b¹n ®äc mét nçi buån thÊm thÝa nhng
kh«ng bi luþ bëi chÝnh nã ®· th¾p lªn ngän löa cña t×nh yªu cuéc sèng, cña niÒm tin vµo søc
m¹nh, sù vÜnh cöu cña çi ®Ñp.
3. Tãm t¾t:
Xiu vµ Gi«n-xi lµ hai n÷ ho¹ sÜ trÎ. Gi«n-xi bÞ bÖnh sng phæi rÊt nÆng. C« tuyÖt väng
kh«ng muèn sèng n÷a. C« chØ ®îi chiÕc l¸ cuèi cïng rông xuèng lµ sÏ l×a ®êi. BiÕt ® îc ý
nghÜ ®iªn rå ®ã, cô B¬-men, mét ho¹ sÜ giµ ®· thøc suèt ®ªm ma giã ®Ó vÏ chiÕc l¸ thêng
xu©n. ChiÕc l¸ cuèi cïng kh«ng rông ®· lµm cho Gi«n-xi suy nghÜ l¹i, c« hi väng vµ muèn
®îc sèng, ®îc s¸ng t¹o. Gi«n-xi ®· tõ câi chÕt trë vÒ. Trong khi ®ã, cô B¬-men ®· chÕt v×
s¸ng t¹o kiÖt t¸c chiÕc l¸ cuèi cïng ®Ó cøu Gi«n-xi.

So víi toµn bé t¸c phÈm, bµi v¨n nµy ®· ®îc lîc ®i ®o¹n giíi thiÖu vÒ çc nh©n vËt.
Tuy nhiªn, nÕu xÐt riªng hÖ thèng sù kiÖn vµ hµnh ®éng cña çc nh©n vËt, chóng ta vÉn cã
mét truyÖn ng¾n t¬ng ®èi hoµn chØnh. T¸c gi¶ ®· ®a b¹n ®äc ®i tõ bÊt ngê nµy ®Õn bÊt
ngê kh¸c khiÕn cho c©u chuyÖn trë nªn rÊt hÊp dÉn. §iÒu bÝ mËt, søc hÊp dÉn cña c©u
chuyÖn ®îc t¹o bëi chÝnh nh©n vËt cô B¬-men. Theo dâi nh÷ng bíc ®i cña nh©n vËt nµy,
204
chóng ta sÏ kh¸m ph¸ ra ®iÒu k× diÖu.
Trong phÇn ®Çu cña ®o¹n trÝch, nh©n vËt cô B¬-men chØ xuÊt hiÖn trong phót chèc
vµ còng cha ®Ó l¹i Ên tîng g× ®Æc biÖt. Cô "mÆc chiÕc ¸o s¬ mi cò mµu xanh, ngåi ®ãng
vai mét tay thî má giµ trªn çi Êm ®un níc lËt óp gi¶ lµm t¶ng ®¸". Cô vµ Xiu lÆng lÏ nh×n
nhau, ch¼ng nãi n¨ng g×.
ChØ thÕ th«i, Xiu h¼n kh«ng thÓ ®o¸n biÕt ®îc nh÷ng suy nghÜ g× ®ang nung nÊu
trong ®Çu ngêi ho¹ sÜ giµ. KÓ tõ lóc ®ã, nhµ v¨n dêng nh quªn b½ng nh©n vËt nµy, chØ
cßn tËp trung vµo diÔn biÕn c¨n bÖnh cña c« ho¹ sÜ trÎ.
S¸ng h«m sau.
Gi«n-xi thÒu thµo ra lÖnh cho Xiu kÐo mµnh lªn ®Ó c« nh×n chiÕc l¸. H¼n c« g¸i
muèn c¶m nhËn thËt râ nh÷ng gi©y phót cuèi cïng cña ®êi m×nh. Ch¼ng ai cã thÓ tin ® îc
r»ng, "sau trËn ma vïi dËp vµ nh÷ng c¬n giã kÐo dµi suèt ®ªm" l¹i cã thÓ cßn chiÕc l¸ nµo
trªn cµnh.
"Nhng, « k×a!" - VÉn cßn mét chiÕc l¸ thêng xu©n b¸m trªn bøc têng g¹ch. Xiu kh«ng sao
hiÓu næi. Tuy nhiªn, cã lÏ víi Gi«n-xi, ®iÒu ®ã ch¼ng cã ý nghÜa nhiÒu l¾m. §ªm qua nã cha
rông th× h«m nay nã sÏ rông, thÕ th«i, "vµ cïng lóc ®ã th× em sÏ chÕt". C©u nãi cña Gi«n-xi
chøng tá c« ®· hoµn toµn mÊt lßng tin vµo cuéc sèng, bu«ng xu«i tríc sè phËn. Dï Xiu cã van
nµi ®Õn ®©u th× lßng Gi«n-xi vÉn trµn ngËp nçi c« ®¬n. T¸c gi¶ ®a ra lêi b×nh: "Çi c« ®¬n
nhÊt trong kh¾p thÕ gian lµ mét t©m hån ®ang chuÈn bÞ s½n sµng cho chuyÕn ®i xa x«i bÝ
Èn cña m×nh" nh ®Ó lÝ gi¶i t©m tr¹ng ch¸n n¶n, tuyÖt väng trong t©m hån c« g¸i trÎ lóc bÊy
giê. C« dêng nh ®· phã mÆc cuéc ®êi cho may rñi.
C¶ ngµy h«m ®ã, cô B¬-men kh«ng hÒ xuÊt hiÖn. Vµ chiÕc l¸ vÉn dai d¼ng b¸m trªn t -
êng.
L¹i mét ®ªm n÷a tr«i qua trong ma giã cßn d÷ déi h¬n h«m qua: "Cïng víi mµn ®ªm
bu«ng xuèng, giã bÊc l¹i µo µo, trong khi ma vÉn ®Ëp m¹nh vµo cöa sæ vµ r¬i lép ®ép
xuèng ®Êt tõ m¸i hiªn thÊp kiÓu Hµ Lan". T¸c gi¶ kh«ng nh¾c ®Õn Xiu, chØ miªu t¶ c¶nh
ma giã nhng b¹n ®äc cã thÓ h×nh dung c« g¸i ®· tr¶i qua mét ®ªm sî h·i nh thÕ nµo. Lµm sao
chiÕc l¸ Êy cßn b¸m trªn cµnh ®îc n÷a trong c¬n ma giã nh thÕ. §iÒu ®ã cã nghÜa r»ng tÝnh
m¹ng Gi«n-xi sÏ bÞ ®e do¹.
Trêi höng s¸ng, Gi«n-xi  "con ngêi tµn nhÉn Êy"  l¹i ra lÖnh kÐo mµnh lªn. C« ®· s½n
sµng cho çi chÕt cña m×nh.
Nhng, "ChiÕc l¸ thêng xu©n vÉn cßn ®ã".
205
Kh«ng mét lêi gi¶i thÝch g× hay miªu t¶ g× thªm, chØ cã mét c©u v¨n kÓ trÇn trôi. Nh -
ng ®ã lµ c¶ mét phÐp mµu k× diÖu. ChiÕc l¸ ®· vît qua nh÷ng c¬n ma giã kinh hoµng nhÊt,
bÊt chÊp quy luËt cña tù nhiªn. Gi«n-xi ®· phã mÆc sù sèng cña m×nh cho chiÕc l¸, vËy nªn
khi thÊy chiÕc l¸ chiÕn th¾ng sè phËn cña nã th× niÒm tin, t×nh yªu vµo cuéc sèng cña c«
còng dÇn dÇn trë l¹i. C« ®ßi ¨n, ®ßi ngåi dËy ®Ó xem chÞ nÊu níng, vµ nhÊt lµ c« hi väng:
"mét ngµy nµo ®ã em hi väng sÏ ®îc vÏ vÞnh Na-pl¬". §ã lµ dÊu hiÖu cña sù håi sinh thùc sù.
C¶ ngµy h«m ®ã n÷a, cô B¬-men vÉn kh«ng xuÊt hiÖn.
Xiu ®· v« cïng vui síng khi thÊy Gi«n-xi khoÎ trë l¹i nhng h¼n c« còng ®· rÊt ngËm ngïi
khi ph¶i cho Gi«n-xi biÕt sù thËt: cô B¬-men, ®· lµm nªn phÐp mµu k× diÖu ®Ó cøu Gi«n-xi,
®· l©m bÖnh nÆng v× chÝnh hµnh ®éng dòng c¶m cña m×nh.
ChØ trong mét ®o¹n v¨n ng¾n, t¸c gi¶ ®· hai lÇn dïng thñ ph¸p ®¶o ng îc t×nh huèng,
g©y cho b¹n ®äc nh÷ng xóc c¶m m¹nh mÏ. C« ho¹ sÜ trÎ tõ chç tuyÖt väng ®· dÇn dÇn håi
phôc mét çch phi thêng. Ngêi ho¹ sÜ giµ im h¬i lÆng tiÕng bçng l¨n ra èm, s¾p nguy kÞnh
®Õn n¬i. Hai sù kiÖn ®ã liªn kÕt víi nhau mét çch tµi t×nh qua chiÕc l¸ thêng xu©n bÊt tö
mµ theo lêi nh©n vËt Xiu th× "®ã chÝnh lµ kiÖt t¸c cña cô B¬-men".
V¨n b¶n ®îc trÝch dÉn ë ®©y ®· lîc ®i phÇn nãi vÒ kh¸t väng cña cô B¬-men. Lµ mét
ho¹ sÜ nhng cô cha vÏ ®îc mét bøc tranh nµo ®¸ng kÓ. §Ó kiÕm sèng, cô ph¶i ®i vÏ ¸p phÝch
qu¶ng ço, thËm chÝ lµm lu«n ngêi mÉu cho hai chÞ em. Tuy thÕ, cô lu«n nung nÊu trong lßng
mét kh¸t väng ch©n chÝnh, cao c¶: vÏ mét bøc tranh kiÖt t¸c, ®Ó ®êi. Cã lÏ trong cuéc ®êi lµm
nghÖ thuËt, ngêi nghÖ sÜ nµo còng cã kh¸t väng Êy nhng víi cô B¬-men, ®iÒu ®ã ®¸ng nãi
h¬n bëi dï ph¶i chËt vËt kiÕm sèng, cô vÉn lu«n híng ®Õn kh¸t väng cña m×nh. Cô cã thùc
hiÖn ®îc ®iÒu ®ã hay kh«ng cßn do nhiÒu yÕu tè, tuy nhiªn, chØ riªng tÊm lßng khao kh¸t Êy
còng ®· rÊt ®¸ng kÓ råi. Nã kh¼ng ®Þnh mét nghÞ lùc sèng, mét niÒm tin, t×nh yªu th¬ng
cuéc ®êi kh«ng bao giê thay ®æi. Kh«ng ph¶i chiÕc l¸ thêng xu©n truyÒn nghÞ lùc cho Gi«n-
xi mµ chÝnh lµ cô B¬-men, ngêi ho¹ sÜ giµ, qua chiÕc l¸ ®· gióp c« lÊy l¹i ®îc niÒm tin vµ
t×nh yªu cuéc sèng.
ChiÕc l¸ Êy ®óng lµ mét kiÖt t¸c bëi nã ®· thùc hiÖn ®îc sø mÖnh cao c¶ cña nghÖ
thuËt. §ã lµ mang l¹i t×nh yªu cuéc sèng vµ h¹nh phóc cho con ngêi.
hai c©y phong

(TrÝch truyÖn Ngêi thÇy ®Çu tiªn  Ai-ma-tèp)
206
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Ai-ma-tèp lµ nhµ v¨n níc Céng hoµ C-r¬-g-xtan, mét níc céng hoµ ë vïng Trung ¸, thuéc Liªn
X« tríc ®©y. Ho¹t ®éng v¨n häc cña Ai-ma-tèp b¾t ®Çu tõ n¨m 1952, khi «ng lµ sinh viªn Trêng
§¹i häc N«ng nghiÖp C-r¬-g-xtan. Tõ n¨m 1956 ®Õn n¨m 1958 «ng häc Trêng viÕt v¨n M. Goãc-
ki ë M¸t-xc¬-va. Sau khi tèt nghiÖp (1959), Ai-ma-tèp lµm phãng viªn b¸o Sù thËt thêng tró t¹i C-
r¬-g-xtan. T¸c phÈm ®Çu tiªn khiÕn Ai-ma-tèp næi tiÕng lµ tËp truyÖn Nói ®åi vµ th¶o nguyªn
(®îc tÆng gi¶i thëng Lª-nin vÒ v¨n häc n¨m 1963). Çc t¸c phÈm chñ yÕu tiÕp theo lµ: Çnh
®ång mÑ (1963), VÜnh biÖt Gun-xa-r (1967), Con tµu tr¾ng (1970),... §Ò tµi chñ yÕu trong
çc truyÖn ng¾n cña Ai-ma-tèp lµ cuéc sèng kh¾c nghiÖt nhng còng ®Çy chÊt l·ng m¹n cña
ngêi d©n vïng ®åi nói Kr-g-xtan, t×nh yªu, t×nh b¹n, tinh thÇn dòng c¶m vît qua nh÷ng thö
th¸ch hi sinh thêi chiÕn tranh, th¸i ®é tÝch cùc ®Êu tranh cña tÇng líp thanh niªn, tríc hÕt lµ
n÷ thanh niªn ®Ó tho¸t khái sù rµng buéc cña nh÷ng tËp tôc l¹c hËu.
NhiÒu t¸c phÈm cña «ng tõ l©u ®· rÊt quen thuéc víi b¹n ®äc ViÖt Nam nh C©y phong
non trïm kh¨n ®á, Ngêi thÇy ®Çu tiªn, Con tµu tr¾ng,...
2. T¸c phÈm:
PhÇn trÝch Hai c©y phong trong s¸ch gi¸o khoa do ngêi biªn so¹n ®Æt. Bèi c¶nh cña
truyÖn lµ mét vïng quª hÎo l¸nh thuéc C-r¬-g-xtan gi÷a nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kØ XX khi n¬i
®©y t tëng phong kiÕn vµ gia trëng cßn nÆng nÒ, do ®ã phô n÷ vµ trÎ må c«i bÞ coi thêng
vµ rÎ róng.
3. Tãm t¾t:
§o¹n trÝch thÓ hiÖn t×nh yªu quª h¬ng ®Êt níc th«ng qua nh÷ng c¶m xóc båi håi cña ng-
êi kÓ vÒ hai c©y phong tõng g¾n bã víi tuæi häc trß trong kÝ øc vµ trong hiÖn t¹i.

H×nh ¶nh hai c©y phong ®îc miªu t¶ víi mét t©m tr¹ng ®Çy xóc ®éng cña ngêi kÓ
chuyÖn. Nã dÉn d¾t ngêi ®äc trë l¹i víi 40 n¨m tríc ®Ó chøng kiÕn nh÷ng t×nh c¶m s©u
nÆng gi÷a thÇy §uy-sen vµ c« trß nhá An-t-nai. Ngêi kÓ chuyÖn xng "t«i" (cã lóc lµ
"chóng t«i") còng lµ ngêi g¾n bã víi lµng quª Ku-ku-rªu, n¬i cã hai c©y phong th©n
thuéc, g¾n víi bao kØ niÖm tuæi th¬ cña m×nh.
Trong v¨n b¶n nµy, mÆc dï kh«ng thÓ ®ång nhÊt gi÷a "t«i" (hoÆc "chóng t«i") víi t¸c
gi¶ song râ rµng lµ nhµ v¨n ®· uû th¸c cho ngêi kÓ chuyÖn xng "t«i" mét vai trß quan träng:
207
ngêi chøng kiÕn vµ kÓ l¹i c©u chuyÖn. Díi h×nh thøc kÓ chuyÖn nµy, t¸c gi¶ nh lµ ngêi
®øng ngoµi, kh«ng can dù vµo c©u chuyÖn nhng thùc chÊt lµ ®· Èn m×nh (ë mét møc ®é
nµo ®ã) vµo "t«i". ë ®©y, b»ng mét giäng trÇm tha thiÕt, "t«i" say sa kÓ vÒ lµng Ku-ku-rªu,
vÒ hai c©y phong víi m¹ch xóc c¶m dµo d¹t. Tõ ®o¹n "Vµo n¨m häc cuèi cïng..." ®Õn "... sau
ch©n trêi xa th¼m biªng biÕc kia", ngêi kÓ l¹i xng "chóng t«i". Tríc ®ã, lµ xng "t«i" (lu ý ë
®Çu bµi v¨n cã hai lÇn "chóng t«i" xuÊt hiÖn nhng nã n»m trong côm lµng Ku-ku-rªu chóng
t«i chø kh«ng ph¶i lµ ng«i xng ®Ó kÓ). §Õn cuèi v¨n b¶n, ngêi kÓ trë l¹i víi h×nh thøc nh©n
xng "t«i". Thùc chÊt, ®øng ë gãc ®é kÓ th× "chóng t«i" còng tõ "t«i" mµ ra. Khi håi nhí vÒ
kØ niÖm cïng "bän con trai" ngµy Êy, ngêi kÓ xng "chóng t«i" nghÜa lµ nh©n danh cho c¶
nh÷ng ®øa trÎ cïng trang løa. Dï thÕ th× xóc c¶m cô thÓ, çi nh×n cô thÓ vÉn thuéc vÒ "t«i"
- Còng cã thÓ nãi ®Õn sù lång ghÐp cña hai m¹ch kÓ ("t«i" vµ "chóng t«i"). M¹ch kÓ "chóng
t«i" ®îc lång vµo gi÷a, n»m trong sù chi phèi cña m¹ch kÓ "t«i". Chóng ta ®îc chiªm ngìng
mét bøc tranh tuyÖt ®Ñp, ë ®ã h×nh ¶nh hai c©y phong ®îc ®Æt trong nÒn c¶nh lµng Ku-
ku-rªu víi kh«ng gian bao la cña cao nguyªn, thung lòng, ®ång cá...
Dï ngêi kÓ chuyÖn cã tù xng m×nh lµ ho¹ sÜ hay kh«ng còng kh«ng cßn quan träng n÷a.
Çi chÝnh lµ, bøc tranh thùc sù kh«ng chØ ®îc vÏ qua quan s¸t, nh×n ng¾m thuÇn tuý mµ nã
®îc vÏ b»ng c¶ t©m hån, b»ng c¶m nhËn, víi rung ®éng rÊt s©u,...
KÓ tõ khi thÇy §uy-sen ®em hai c©y phong nhá vÒ trång, ngµy th¸ng qua ®i, hai c©y
phong hót lÊy nhùa sèng cña m¶nh ®Êt Ku-ku-rªu, chóng lín lªn vµ lµ n¬i lu dÊu nh÷ng kØ
niÖm cña bao thÕ hÖ häc trß, trong ®ã cã ngêi kÓ chuyÖn: "Tuæi trÎ cña t«i ®· ®Ó l¹i n¬i
Êy, bªn c¹nh chóng nh mét m¶nh vì cña chiÕc g¬ng thÇn xanh...". TiÕp theo, m¹ch kÓ
chuyÖn sang "chóng t«i", lµ nh÷ng kÝ øc tuæi th¬ g¾n víi hai c©y phong. M¹ch kÓ nµy khi
më nã trong håi tëng "c¶ mét thÕ giíi ®Ñp ®Ï v« ngÇn cña kh«ng gian bao la vµ ¸nh s¸ng" th×
chît ngng l¹i, ng¾t ra (®o¹n tõ "®Êt réng bao la...") nh thÓ tr¹ng th¸i xóc ®éng trµo d©ng,
®Õn ®Ønh ®iÓm. Vµ råi nhÊn m¹nh Ên tîng vÒ khung c¶nh mªnh m«ng tõ mét ®iÓm nh×n
trªn cao, më réng. Cã lÏ, viÖc kÓ vÒ chuyÖn trÌo lªn c©y phong ph¸ tæ chim lµ dông ý nghÖ
thuËt cña ngêi kÓ chuyÖn. KÕt hîp nhuÇn nhÞ gi÷a kÓ vµ t¶ h×nh ¶nh hai c©y phong ®îc
t¸c hîp b»ng con m¾t hån nhiªn cña trÎ th¬. Çi s©u s¾c lµ hai c©y phong cæ thô khæng lå
tùa nh mét ®iÓm n©ng nh÷ng con m¾t trÎ th¬ lªn cao ®Ó cã thÓ phãng tÇm nh×n ra bao la.
Khi Êy, vÎ ®Ñp cña phong ®îc t« ®iÓm b»ng mét ph«ng nÒn k× diÖu. §ã lµ: "D¶i th¶o
nguyªn hoang vu mÊt hót trong lµn s¬ng mê ®ôc", "xa th¼m,... biªng biÕc" vµ "nh÷ng dßng
s«ng lÊp l¸nh tËn ch©n trêi nh nh÷ng sîi chØ b¹c máng manh". C©y phong ®· n©ng ®ì, th¾p
lªn khao kh¸t kh¸m ph¸ trong nh÷ng t©m hån th¬ trÎ: "§· ph¶i ®Êy lµ n¬i tËn cïng thÕ giíi ch-
a, hay phÝa sau vÉn cßn cã bÇu trêi thÕ nµy,... Chóng t«i ngåi nÐp trªn çc hµng c©y, l¾ng
208
nghe tiÕng giã ¶o huyÒn, vµ tiÕng l¸ c©y ®¸p l¹i lêi giã, th× thÇm to nhá vÒ nh÷ng miÒn
®Êt bÝ Èn ®Çy søc quyÕn rò lÈn sau ch©n trêi xa th¼m biªng biÕc kia".
Hai c©y phong ®· kh¬i nguån c¶m høng cho ngêi kÓ chuyÖn. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn
mµ xuÊt hiÖn sù chuyÓn m¹ch kÓ. Ta cã thÓ liªn tëng thÇy §uy-sen ®· ch¾p çnh cho nh÷ng
thÕ hÖ häc trß, gièng nh hai c©y phong gióp cho lò trÎ më réng tÇm m¾t, tõ ®ã mµ th¾p lªn
m¬ íc v¬n tíi nh÷ng ch©n trêi xa... Trë l¹i víi m¹ch kÓ theo ng«i nh©n xng "t«i", ta thÊy ®©y
lµ nguån m¹ch chñ ®¹o, trong v¨n b¶n trÝch Hai c©y phong xuÊt hiÖn trong lêi kÓ cña ngêi
kÓ chuyÖn nh lµ nh©n chøng cho c©u chuyÖn c¶m ®éng gi÷a thÇy §uy-sen vÒ c« bÐ An-t-
nai. C©u chuyÖn Êy sÏ sèng l¹i vµ lµm thæn thøc tr¸i tim bao ngêi. Cßn b©y giê (tøc lµ trong
v¨n b¶n trÝch ë phÇn më ®Çu truyÖn) hai c©y phong ®ang lµm "t«i" ng©y ngÊt. Chóng
sèng ®éng trong bao cung bËc t×nh c¶m: "... chóng cã tiÕng nãi riªng vµ h¼n ph¶i cã mét
t©m hån riªng, chan chøa nh÷ng lêi ca ªm dÞu".
B»ng con m¾t cña mét ho¹ sÜ thùc thô vµ mèi giao c¶m tinh tÕ, ngêi kÓ chuyÖn ®·
ph¸c ho¹ thËt tµi t×nh vÎ ®Ñp, thÇn s¾c cña hai c©y phong: "r× rµo", "th× thÇm", "im bÆt",
"thë dµi", "reo vï vï", "tim ®Ëp rén rµng", "vÎ th¶ng thèt", "vui síng", "xµo x¹c"... TÊt c¶
nh÷ng tõ ng÷ Êy khiÕn h×nh ¶nh hai c©y phong trë nªn "sinh ®éng kh¸c thêng".
th«ng tin vÒ ngµy tr¸i ®Êt n¨m 2000
I - Gîi ý
1. VÊn ®Ò:
Tõ hµng triÖu n¨m nay, loµi ngêi ®· xuÊt hiÖn trªn Tr¸i §Êt. Chóng ta ®îc ®Êt nu«i d-
ìng, ®îc hÝt thë bÇu kh«ng khÝ trong lµnh,... Cã thÓ nãi, con ngêi ®· ®îc hëng lîi rÊt nhiÒu
tõ thiªn nhiªn, m«i trêng. Tuy nhiªn, nhiÒu ngêi kh«ng ý thøc ®îc r»ng: rÊt nhiÒu nh÷ng vËt
dông phÕ th¶i cña chóng ta ®ang dÇn dÇn huû ho¹i tù nhiªn, ®Çu ®éc vµ lµm « nhiÔm m«i
trêng sèng cña chÝnh chóng ta.
H·y b¶o vÖ ng«i nhµ chung, b¶o vÖ Tr¸i §Êt th©n yªu - lêi kªu gäi ®ã ®· ® îc c¶ thÕ giíi
hëng øng, vµ ngµy 22 th¸ng 4 hµng n¨m ®· trë thµnh Ngµy Tr¸i §Êt. V¨n b¶n nµy ® îc so¹n
th¶o nh©n dÞp ViÖt Nam tham gia ch¬ng tr×nh nãi trªn. Th«ng tin vÒ ngµy Tr¸i §Êt ®· ®îc
thu hÑp, thÓ hiÖn tËp trung trong chñ ®Ò: "Mét ngµy kh«ng sö dông bao b× ni l«ng".
2. §¹i ý:
209
VËn ®éng "Mét ngµy kh«ng sö dông bao b× ni lon" nhng môc ®Ých chÝnh cña bµi viÕt lµ
kªu gäi mäi ngêi n©ng cao ý thøc b¶o vÖ m«i trêng b»ng çch h¹n chÕ sö dông ®Õn møc tèi ®a
çc bao b× ni l«ng - mét çch thiÕt thùc ®Ó chóng ta tham gia hëng øng Ngµy Tr¸i §Êt.

Th«ng tin vÒ Ngµy Tr¸i §Êt n¨m 2000 lµ v¨n b¶n ®îc so¹n th¶o nh©n lÇn ®Çu tiªn ViÖt
Nam tham gia Ngµy Tr¸i §Êt nh»m kªu gäi mäi ngêi quan t©m ®Õn b¶o vÖ m«i trêng nãi
chung vµ ý thøc vÒ t¸c h¹i cña viÖc sö dông bao b× ni l«ng nãi riªng trong sinh ho¹t hµng
ngµy.
VÒ bè côc, v¨n b¶n nµy gåm ba phÇn: phÇn thø nhÊt (tõ ®Çu ®Õn... "chñ ®Ò Mét
ngµy kh«ng sö dông bao b× ni l«ng"), tr×nh bµy nguyªn nh©n ra ®êi cña th«ng ®iÖp Th«ng
tin vÒ Ngµy Tr¸i §Êt n¨m 2000; phÇn thø hai (tõ "Nh chóng ta ®· biÕt..." ®Õn "... « nhiÔm
nghiªm träng ®èi víi m«i trêng"), ph©n tÝch t¸c h¹i vµ ®a ra nh÷ng gi¶i ph¸p cho vÊn ®Ò sö
dông bao b× ni l«ng; phÇn thø ba (tõ "Mäi ngêi h·y..." cho ®Õn hÕt), kªu gäi mäi ngêi h·y
quan t©m hµnh ®éng v× m«i trêng b»ng viÖc lµm cô thÓ: "Mét ngµy kh«ng dïng bao b× ni
l«ng". Ba phÇn nµy t¬ng øng víi mét tr×nh tù cña mét l« gÝch cÊu tróc v¨n b¶n (®Æt vÊn
®Ò, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vµ kÕt thóc vÊn ®Ò) phï hîp víi môc ®Ých cña mét v¨n b¶n thuyÕt
minh ®Ó kªu gäi, tuyªn truyÒn.
Träng t©m th«ng ®iÖp cña v¨n b¶n nµy lµ phÇn thø hai. ë phÇn nµy, çc nguyªn nh©n
khiÕn cho viÖc dïng bao b× ni l«ng cã thÓ g©y nguy h¹i ®Õn m«i trêng ®îc ®a ra ph©n
tÝch, lµm c¬ së ®Ò xuÊt nh÷ng gi¶i ph¸p kh¶ thi. Nguyªn nh©n chÝnh khiÕn cho viÖc dïng
bao b× ni l«ng cã thÓ g©y nguy h¹i ®Õn m«i trêng lµ "tÝnh kh«ng ph©n huû cña pla-xtÝch".
Xung quanh ®Æc tÝnh cña lo¹i r¸c th¶i nµy lµ hµng lo¹t çc kh¶ n¨ng nguy h¹i ®Õn m«i trêng
mµ v¨n b¶n ®· chØ ra. Thªm n÷a, trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ni l«ng cã ¶nh hëng nghiªm träng
®Õn søc khoÎ con ngêi (nguyªn nh©n cña nh÷ng c¨n bÖnh hiÓm nghÌo: ngé ®éc, ung th, dÞ
tËt bÈm sinh,...). Nh vËy, vÊn ®Ò "chóng ta cÇn ph¶i" lµm ®Ó gi¶m thiÓu çc kh¶ n¨ng
nguy h¹i do sö dông bao b× ni l«ng trë nªn bøc thiÕt. Bèn gi¶i ph¸p mµ v¨n b¶n ® a ra ®· c¨n
cø trªn t×nh h×nh thùc tÕ, tõ b¶n chÊt khoa häc cña vÊn ®Ò võa thuyÕt minh, nªn tá ra
thuyÕt phôc vµ cã tÝnh kh¶ thi cao. Tõ "v× vËy" cã vai trß rÊt quan träng trong lËp luËn cña
toµn v¨n b¶n, gãp phÇn ®¶m b¶o tÝnh liªn kÕt chÆt chÏ gi÷a çc ®o¹n. Nh÷ng gi¶i ph¸p cô
thÓ ë ®©y (tuy cha gi¶i quyÕt ®îc tËn gèc song ®ã lµ vÊn ®Ò nan gi¶i ®èi víi c¶ thÕ giíi
chø kh«ng chØ riªng chóng ta) nh»m h¹n chÕ viÖc dïng bao b× ni l«ng. TÝnh kh¶ thi cña çc
gi¶i ph¸p nµy lµ ®iÒu kiÖn ®Ó v¨n b¶n ®a ra lêi kªu gäi ë phÇn thø ba.
210
Néi dung kªu gäi gi¶n dÞ, kh«ng "®ao to bóa lín" nhng thiÕt thùc, vµ v× thÕ, cã hiÖu
qu¶ t¸c ®éng râ rÖt. Hµnh ®éng kªu gäi "Mét ngµy kh«ng dïng bao b× ni l«ng" sÏ khiÕn
mäi ngêi n©ng cao ý thøc gi÷ g×n, b¶o vÖ sù trong s¹ch cña m«i tr êng. Lµm ®iÒu ®ã còng
v× chÝnh cuéc sèng cña chóng ta.
¤n dÞch, thuèc l¸
(NguyÔn Kh¾c ViÖn)
I - Gîi ý
1. VÊn ®Ò:
"Hót thuèc l¸ lµ cã h¹i cho søc khoÎ". Th«ng ®iÖp Êy ®îc ghi trªn hÇu hÕt çc vá bao
thuèc l¸, nh÷ng ngêi hót thuèc l¸ ®Òu biÕt nhng kh«ng ph¶i ai còng ý thøc ®îc t¸c h¹i nhiÒu
mÆt cña thuèc l¸ ®èi víi céng ®ång.
2. §¹i ý:
Víi mét tiªu ®Ò Ên tîng, mét hÖ thèng luËn ®iÓm, luËn cø x¸c ®¸ng, çc dÉn chøng
giµu søc thuyÕt phôc, b¸c sÜ NguyÔn Kh¾c ViÖn ®· chØ râ t¸c h¹i ghª gím cña thuèc l¸ ®èi
víi cuéc sèng con ngêi. Cô thÓ lµ:
 Khãi thuèc l¸ tµn ph¸ søc khoÎ, kh«ng chØ víi ngêi nghiÖn mµ cßn víi c¶ nh÷ng ngêi
xung quanh. Tãm l¹i, thuèc l¸ lµm suy gi¶m søc khoÎ céng ®ång.
 NghiÖn thuèc lµ lµm thiÖt h¹i ®¸ng kÓ vÒ kinh tÕ cña ngêi nghiÖn nãi riªng vµ x· héi
nãi chung...
N¹n nghiÖn thuèc ®ang ngµy cµng trë thµnh mèi lo cña loµi ngêi. T¸c h¹i cña viÖc hót
thuèc l¸ ®îc c¶nh b¸o thêng xuyªn, díi mäi h×nh thøc th«ng tin trong céng ®ång. Hót thuèc l¸
¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn søc khoÎ cña con ngêi, lÊy dÇn ®i çi vèn quý, lµ nÒn t¶ng cho tiÕn
bé x· héi. Cã thÓ nãi ®Õn mét th¶m ho¹, mét thø «n dÞch nguy hiÓm ®e do¹ ®êi sèng cña tÊt
c¶ chóng ta; mµ, nÕu nh kh«ng ng¨n chÆn vµ ®Èy lïi ngay th× nã g©y ra nh÷ng hËu qu¶
kh«n lêng.
Ngay tõ nhan ®Ò cña v¨n b¶n: ¤n dÞch, thuèc l¸ ®· cho thÊy tÝnh chÊt nghiªm träng vµ
bøc xóc cña vÊn ®Ò. Thuèc l¸ ë ®©y lµ nãi ®Õn tÖ nghiÖn thuèc l¸. Nã ®îc vÝ mét çch rÊt
tho¶ ®¸ng víi «n dÞch, xem nh mét thø bÖnh nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng cña con ngêi vµ rÊt
211
dÔ l©y lan. H¬n n÷a, tõ «n dÞch cßn mang s¾c th¸i biÓu c¶m gièng nh trong côm: "®å «n
dÞch " thÓ hiÖn sù c¨m ghÐt, ghª tëm. DÊu phÈy ë gi÷a hai tõ cµng lµm t¨ng gi¸ trÞ biÓu
c¶m Êy mµ víi nh÷ng çch diÔn ®¹t ®ång nghÜa kh«ng cã ®îc. (¤n dÞch thuèc l¸ hoÆc
thuèc l¸ lµ mét lo¹i «n dÞch). NghiÖn thuèc l¸ ®îc nãi ®Õn trong mét c¶nh b¸o gay g¾t, ®Õn
møc nã ®¸ng trë thµnh mét ®èi tîng ®Ó nguyÒn rña.
Cã thÓ h×nh dung bè côc cña bµi viÕt nµy theo bèn phÇn. PhÇn thø nhÊt (tõ ®Çu cho
®Õn "nÆng h¬n c¶ AIDS"), t¸c gi¶ nªu vÊn ®Ò ®ång thêi víi nhËn ®Þnh vÒ tÇm quan träng
vµ tÝnh nghiªm träng cña vÊn ®Ò: "¤n dÞch thuèc l¸ ®e do¹ søc khoÎ vµ tÝnh m¹ng loµi ngêi
cßn nÆng h¬n c¶ AIDS".
T¸c gi¶ b¾t ®Çu phÇn thø hai b»ng çch dÉn lêi TrÇn Hng §¹o bµn vÒ çch ®¸nh giÆc (tõ
"Ngµy tríc"... cho ®Õn "tæn hao søc khoÎ"). So s¸nh viÖc chèng hót thuèc l¸ víi ®¸nh giÆc ngo¹i
x©m, t¸c gi¶ ®· t¹o ra mét Ên tîng m¹nh tríc khi tiÕn hµnh ph©n tÝch y häc vÒ t¸c h¹i cña thuèc
l¸. Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña y häc trë thµnh hÖ thèng luËn cø râ rµng, thuyÕt phôc tuyÖt
®èi. Thuèc l¸ gÆm nhÊm søc khoÎ cña con ngêi tùa nh t»m ¨n d©u. Nguy hiÓm, ®¸ng sî h¬n, sù
gÆm nhÊm cña thuèc l¸ l¹i v« h×nh, kh«ng nh×n thÊy ngay ®îc. ChØ cã hËu qu¶ cña nã, nh÷ng
c¨n bÖnh hiÓm nghÌo lµ sê sê tríc m¾t chóng ta. Vµ, kh«ng chØ cã thÕ, t¸c gi¶ tiÕn hµnh ph©n
tÝch c¶ nh÷ng ¶nh hëng thiÖt h¹i cña thuèc l¸ ®Õn ®êi sèng kinh tÕ cña con ngêi, dï chØ lµ
bÖnh viªm phÕ qu¶n...
Tõ nh÷ng t¸c h¹i trùc tiÕp ®Õn søc khoÎ cña con ngêi, cña ngêi hót thuèc l¸, ®Õn phÇn
ba (Tõ "Cã ngêi b¶o" ®Õn "con ®êng ph¹m ph¸p"). T¸c gi¶ ®Æt ra vÊn ®Ò mang tÝnh x·
héi. B»ng gi¶ ®Þnh: "Cã ngêi b¶o: T«i hót, t«i bÞ bÖnh, mÆc t«i!", t¸c gi¶ tiÕn tíi lËp luËn
vÒ t¸c h¹i cña thuèc l¸ ®èi víi c¶ nh÷ng ngêi kh«ng hÒ hót thuèc l¸. Phñ nhËn nhËn ®Þnh
trong gi¶ ®Þnh, chøng cø khoa häc cho thÊy hót thuèc l¸ chñ ®éng vµ hót thuèc l¸ bÞ ®éng
®Òu dÉn ®Õn nguy h¹i cho søc khoÎ. Chèng hót thuèc l¸ kh«ng cßn lµ vÊn ®Ò chØ cña riªng
ç nh©n mµ, v× nã trùc tiÕp lµm h¹i c¶ céng ®ång, cho nªn, chèng thuèc l¸ lµ viÖc cña toµn
x· héi.
Më réng vÊn ®Ò sang çc níc ¢u - MÜ ®Ó quay trë l¹i nh×n nhËn c«ng viÖc chèng hót
thuèc l¸ ë ViÖt Nam ®îc râ h¬n. ë phÇn bèn, tríc khi thèt lªn lêi b×nh luËn thay lêi kÕt:
"NghÜ ®Õn mµ kinh! §· ®Õn lóc mäi ngêi ph¶i ®øng lªn chèng l¹i, ng¨n ngõa n¹n «n dÞch
nµy", t¸c gi¶ cña bµi viÕt tá ra thùc sù lo ng¹i cho søc khoÎ céng ®ång. Ta thÊy næi lªn hai
vÊn ®Ò tr¨n trë: níc ta nghÌo, thu nhËp thÊp nhng chi phÝ cho thuèc l¸ l¹i ch¼ng thua kÐm
g× çc níc giµu; vµ, ë chÝnh çc níc ph¸t triÓn Êy ngêi ta ®ang bµi trõ thuèc l¸ quyÕt liÖt
h¬n chóng ta. Tõ c¶nh b¸o vÒ t¸c h¹i cña thuèc l¸, t¸c gi¶ ®Æt ra lêi c¶nh b¸o vÒ thùc tr¹ng
212
viÖc chèng hót thuèc. LËp luËn kÕt song l¹i më.
¤n dÞch, thuèc l¸ lµ mét v¨n b¶n nghÞ luËn khoa häc s¾c s¶o, nghÖ thuËt lËp luËn vµ
thuyÕt minh ®¹t ®Õn mét tr×nh ®é ®iªu luyÖn. V× thÕ nã mang tÝnh thuyÕt phôc cao,
truyÒn t¶i ®îc ë møc tèi u th«ng ®iÖp chèng n¹n bÖnh hót thuèc l¸.
Bµi to¸n d©n sè

(Th¸i An)
I - Gîi ý
1. VÊn ®Ò:
ViÕt vÒ hiÓm ho¹ cña viÖc gia t¨ng d©n sè qu¸ nhanh  mét ®Ò tµi võa khã võa kh«
khan, t¸c gi¶ ®· chän çch vµo ®Ò thËt hÊp dÉn, võa thùc tÕ, võa giµu søc thuyÕt phôc. Tõ
c©u chuyÖn nhµ giµu kÐn rÓ ®Õn 64 « bµn cê víi mét lîng tãc "nhiÒu ®Õn møc cã thÓ phñ
kh¾p bÒ mÆt Tr¸i §Êt", b¹n ®äc dÔ dµng h×nh dung vÒ sù gia t¨ng d©n sè chãng mÆt víi
tèc ®é sinh s¶n nh hiÖn nay.
2. §¹i ý:
Bµi viÕt ®· giãng lªn mét håi chu«ng b¸o ®éng vÒ nh÷ng hiÓm ho¹ mµ con ngêi cã thÓ
gÆp ph¶i trong t¬ng lai, ®ång thêi kªu gäi mäi ngêi phèi hîp hµnh ®éng ®Ó gi¶i quyÕt vÊn
®Ò.

§Ò cËp vÒ mét vÊn ®Ò bøc xóc trong ®êi sèng x· héi, v¨n b¶n Bµi to¸n d©n sè ®îc cÊu
tróc thµnh ba phÇn: PhÇn më bµi (tõ ®Çu cho ®Õn "s¸ng m¾t ra"...), t¸c gi¶ nªu ra vÊn ®Ò:
bµi to¸n d©n sè vµ kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh ®· ®îc ®Æt ra tõ thêi cæ ®¹i; PhÇn th©n bµi (tõ
"§ã lµ c©u chuyÖn tõ bµi to¸n cæ..." cho ®Õn "...sang « thø 31 cña bµn cê"), t¸c gi¶ lµm râ
vÊn ®Ò ®· ®îc nªu ra: Tèc ®é gia t¨ng nhanh chãng cña d©n sè thÕ giíi vµ PhÇn kÕt bµi (tõ
"§õng ®Ó cho..." ®Õn hÕt): kªu gäi loµi ngêi cÇn kiÒm chÕ tèc ®é gia t¨ng d©n sè.
Víi mét cÊu tróc chÆt chÏ nh vËy, trong v¨n b¶n nµy, t¸c gi¶ tËp trung luËn gi¶i çc néi
dung thiÕt thùc:
Tríc hÕt, bµi to¸n cæ vµ ý nghÜa vÒ sù gia t¨ng nhanh chãng cña sè lîng: « ®Çu tiªn cña
bµn cê chØ lµ mét h¹t thãc, nÕu gia t¨ng theo cÊp sè nh©n th× ®Õn hÕt 64 «. Tèc ®é gia t¨ng
thùc sù rÊt lín ngoµi søc tëng tîng.
213
Thø hai, sù gia t¨ng d©n sè cña thÕ giíi gièng nh lîng thãc t¨ng lªn trong çc « bµn cê.
LÞch sö loµi ngêi tÝnh ®Õn n¨m 1995 ®· lµ 5,63 tØ ngêi, n»m ë kho¶ng « thø ba m¬i cña
bµn cê trong bµi to¸n cæ.
Thø ba, ®Ó mçi gia ®×nh chØ sinh hai con lµ ®iÒu rÊt khã thùc hiÖn, v× trªn thùc tÕ,
tØ lÖ phæ biÕn lµ phô n÷ sinh h¬n hai con. Trong khi nÕu ®óng lµ mçi gia ®×nh chØ sinh
hai con th× chóng ta ®ang "mon men sang « thø 31 cña bµn cê".
Nh vËy, néi dung chÝnh mµ t¸c gi¶ muèn ®Æt ra trong bµi v¨n nµy lµ: Con ngêi ngµy
cµng nhiÒu lªn gÊp béi mµ ®Êt ®ai th× diÖn tÝch vÉn gi÷ nguyªn. V× chÝnh sù sèng cña
m×nh, con ngêi buéc ph¶i h¹n chÕ sù gia t¨ng d©n sè. §ång thêi, tëng r»ng vÊn ®Ò d©n sè lµ
cña x· héi hiÖn ®¹i thÕ mµ nã ®· ®îc ®Æt ra trong ý nghÜa cña mét bµi to¸n tõ thêi cæ ®¹i.
§©y chÝnh lµ ®iÒu khiÕn t¸c gi¶ "s¸ng m¾t ra".
VÒ çch thøc thÓ hiÖn, víi viÖc sö dông c©u chuyÖn kÐn rÓ cña nhµ th«ng th¸i, t¸c gi¶
®· lµm næi bËt vÊn ®Ò tèc ®é gia t¨ng d©n sè; ®ång thêi lµm t¨ng søc hÊp dÉn cho bµi
viÕt. Mîn xa ®Ó nãi nay, sù gièng nhau gi÷a sè thãc t¨ng theo cÊp sè nh©n víi c«ng béi hai
vµ t×nh tr¹ng bïng næ d©n sè c¶ khi mçi gia ®×nh chØ sinh hai con ®· cho ngêi ®äc h×nh
dung ®îc mét çch cô thÓ vÒ tèc ®é gia t¨ng d©n sè. Tèc ®é gia t¨ng nhanh ®Õn møc bïng
næ ®îc c¶nh b¸o b»ng h×nh ¶nh mét lîng thãc khæng lå "cã thÓ phñ kÝn bÒ mÆt Tr¸i §Êt"...
Tuy nhiªn, sù gia t¨ng d©n sè vµ sù ph¸t triÓn ®êi sèng x· héi cã quan hÖ mËt thiÕt víi
nhau. Çi nµy võa lµ nguyªn nh©n võa lµ kÕt qu¶ cña çi kia vµ ngîc l¹i. §«ng d©n sÏ dÉn tíi
nghÌo ®ãi, l¹c hËu; d©n sè t¨ng nhanh sÏ k×m h·m sù ph¸t triÓn (vÒ mäi mÆt) cña ®êi sèng
x· héi. §êi sèng x· héi kÐm th× tr×nh ®é nhËn thøc cña ngêi d©n kÐm, çc ®iÒu kiÖn ®Ó
khèng chÕ sù t¨ng d©n sè còng kh«ng ®¶m b¶o dÉn ®Õn d©n sè t¨ng nhanh.
V× chÝnh cuéc sèng cña chóng ta, h·y nhËn thøc ®Çy ®ñ vÒ vÊn ®Ò d©n sè, cïng cã
tr¸ch nhiÖm trong viÖc h¹n chÕ sù gia t¨ng d©n sè. §©y chÝnh lµ ®iÒu mµ t¸c gi¶ cña bµi
viÕt mong muèn ë ngêi ®äc.
vµo nhµ ngôc qu¶ng ®«ng c¶m t¸c

(Phan Béi Ch©u)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Phan Béi Ch©u tªn thuë nhá lµ Phan V¨n San, tªn hiÖu chÝnh lµ Sµo Nam, ngêi lµng
214
§an NhiÖm (cã tµi liÖu ghi lµ §an NhiÔm), nay lµ x· Nam Hoµ, huyÖn Nam §µn, tØnh
NghÖ An. ¤ng lµ mét nhµ yªu níc, mét nhµ çch m¹ng lín nhÊt cña d©n téc ta trong vßng hai
m¬i l¨m n¨m ®Çu thÕ kØ hai m¬i. ¤ng cßn lµ mét nhµ v¨n, nhµ th¬ lín, víi nh÷ng t¸c phÈm
thÓ hiÖn lßng yªu níc th¬ng d©n tha thiÕt, kh¸t väng ®éc lËp tù do vµ ý chÝ chiÕn ®Êu
bÒn bØ, kiªn cêng: H¶i ngo¹i huyÕt th (th¬ ch÷ H¸n), Sµo Nam thi tËp (th¬ ch÷ H¸n vµ ch÷
N«m), Trïng Quang t©m sö (tiÓu thuyÕt ch÷ H¸n), V¨n tÕ Phan Ch©u Trinh (ch÷ N«m),
Phan Béi Ch©u niªn biÓu (håi kÝ ch÷ H¸n)...
2. Hoµn c¶nh s¸ng t¸c:
Vµo gi÷a n¨m 1893, toµn quyÒn §«ng D¬ng lµ Xa-r« ®Õn Qu¶ng §«ng yªu cÇu Long
TÕ Quang b¾t Phan Béi Ch©u, Cêng §Ò vµ Mai L·o Bang giao cho Ph¸p. Cã ngêi b¸o riªng
cho Phan biÕt vµ khuyªn Phan nªn rêi khái Qu¶ng §«ng. Nhng ë Qu¶ng §«ng lóc bÊy giê cã
h¬n ba m¬i anh em vÉn n¬ng tùa vµo Phan, Phan kh«ng thÓ bá ®i.
Cêng §Ò lóc bÊy giê ë H¬ng C¶ng. Phan khuyªn Cêng §Ò vÒ Nam K× vËn ®éng lÊy
mét sè tiÒn ®Ó cïng ®i ch©u ¢u. Cêng §Ò vÒ Nam quyªn ®îc 50.000 ®ång. Lóc trë sang H-
¬ng C¶ng th× bÞ c¶nh s¸t Anh b¾t: Anh lµm theo lêi yªu cÇu cña Ph¸p. C êng §Ò bá ra 3.000
®ång H¬ng C¶ng ®Ó nhê thÇy kiÖn xin cho ®îc t¹m tha. ë nhµ giam ra, Cêng §Ò liÒn xuèng
tµu thuû ®i ch©u ¢u.
Cêng §Ò ®i §øc cïng ba ngêi n÷a vµ ®i l¹i çc níc ch©u ¢u trong mÊy th¸ng liÒn. §Õn
th¸ng 4 - 1914, Cêng §Ò vÒ B¾c Kinh.
Sau khi Phan bÞ Ph¸p b¾t ®a vÒ ViÖt Nam th× Cêng §Ò sèng lu«n ë NhËt. Cêng §Ò cã
ba bèn ng«i nhµ cho thuª vµ sèng víi mét ngêi "gia chÝnh phô" tøc lµ mét ngêi vî mµ kh«ng
chÝnh thøc lµ vî. Lóc NhËt sang chiÕm §«ng D¬ng bän TrÇn Hi Th¸nh lîi dông danh nghÜa
Cêng §Ò lËp ra çc nhãm th©n NhËt mµ Cêng §Ò kh«ng hÒ biÕt. Cêng §Ò chÕt t¹i NhËt
B¶n n¨m 1951.
Th¸ng 1-1914, Long TÕ Quang ra lÖnh b¾t Phan Béi Ch©u vµ Mai L·o Bang. Theo
Phan Béi Ch©u niªn biÓu th× ý ®å cña Long TÕ Quang lµ sÏ giao Phan cho Ph¸p nÕu Ph¸p
chÞu cho h¾n mîn ®êng s¾t §iÒn - ViÖt ®Ó ®a qu©n sang V©n Nam ®¸nh nhau víi qu©n
hé quèc cña Th¸i Tïng Pha. B¹n bÌ cña Phan ë Qu¶ng §«ng míi ®iÖn cho NguyÔn Thîng HiÒn
lóc Êy ®ang ë B¾c Kinh ®Ó NguyÔn vËn ®éng cho Phan khái bÞ nép cho Ph¸p. Do ®ã
§oµn K× Thuþ cã ®¸nh ®iÖn dÆn Long TÕ Quang vµ Long kh«ng d¸m lµm Èu.
H«m ®Çu míi vµo ngôc, Phan vµ Mai bÞ nhèt chung. Phan lµm mét bµi th¬ ch÷ H¸n an
ñi Mai vµ tù an ñi m×nh b»ng mét bµi th¬ N«m nãi lªn t×nh c¶nh khèn quÉn cña m×nh ®ång
215
thêi còng nãi lªn tinh thÇn hiªn ngang bÊt khuÊt:
VÉn lµ hµo kiÖt vÉn phong lu,
Ch¹y mái ch©n th× h·y ë tï.
§· kh¸ch kh«ng nhµ trong bèn biÓn,
L¹i ngêi cã téi gi÷a n¨m ch©u.
Giang tay «m chÆt bå kinh tÕ,
Më miÖng cêi tan cuéc o¸n thï.
Th©n Êy vÉn cßn, cßn sù nghiÖp,
Bao nhiªu nguy hiÓm sî g× ®©u.
Ngôc trung th chÐp: "Lµm xong hai bµi th¬, t«i ng©m nga lín tiÕng råi c¶ cêi, vang
®éng c¶ bèn v¸ch, hÇu nh kh«ng biÕt th©n m×nh ®ang bÞ nhèt trong ngôc".
Qua ngµy sau, Mai bÞ giam riªng ë së c¶nh s¸t cßn Phan th× bÞ giam chÆt ë nói Quan
¢m trong thµnh phè Qu¶ng Ch©u, ngêi ViÖt Nam kh«ng ®îc ®i l¹i th¨m hái. Bän Long TÕ
Quang cã b¸o víi Phan sím muén sÏ gi¶i Phan giao cho ngêi Ph¸p. V× vËy Phan yªn trÝ m×nh
s¾p chÕt ®Õn n¬i. Phan viÕt Ngôc trung th trªn tinh thÇn ®©y lµ lêi nãi cña mét ngêi s¾p
chÕt...
Hoµi Thanh
(Phan Béi Ch©u, NXB V¨n ho¸, H., 1978)
3. T¸c phÈm:
Bµi th¬ ®îc s¸ng t¸c khi t¸c gi¶ ®ang bÞ b¾t giam ë Qu¶ng §«ng (Trung Quèc).
 B»ng giäng ®ïa vui hãm hØnh xen lÉn ng¹o nghÔ, t¸c gi¶ ®· cho thÊy mét b¶n lÜnh
v÷ng vµng, ý chÝ kiªn cêng cña ngêi chiÕn sÜ céng s¶n trong c¶nh tï ®µy.
 Bµi th¬ ®îc viÕt theo thÓ thÊt ng«n b¸t có §êng luËt. Cã thÓ h×nh dung vÒ cÊu tróc
nh sau:
+ Hai c©u ®Çu diÔn t¶ hoµn c¶nh (Ch¹y mái ch©n th× h·y ë tï)
+ Bèn c©u gi÷a chia thµnh hai cÆp ®èi nhau c¶ ý vµ tõ diÔn t¶ t©m tr¹ng, thÓ hiÖn b¶n
lÜnh, khÝ ph¸ch...
+ Hai c©u cuèi khÐp l¹i vÊn ®Ò, kh¼ng ®Þnh t tëng, c¶m xóc chñ ®¹o... cña c¶ bµi th¬.
216
§©y lµ bµi th¬ thÊt ng«n b¸t có §êng luËt. Hai c©u vµo bµi thÓ hiÖn ngay khÈu khÝ
cña bËc anh hïng:
VÉn lµ hµo kiÖt, vÉn phong lu
Ch¹y mái ch©n th× h·y ë tï.
Nh©n vËt tr÷ t×nh hiÖn ra víi mét phong th¸i ®êng hoµng, tù tin ®Õn ngang tµng, ng¹o
m¹n. Giäng ®ïa vui, tù trµo lµm tan biÕn ®i c¶m gi¸c cña mét ngêi tï, chØ thÊy mét t thÕ cao
ng¹o, xem thêng hiÓm nguy. Cæ nh©n nãi: TrÝ h¬n v¹n ngêi gäi lµ "anh", trÝ h¬n ngh×n ng-
êi gäi lµ "tuÊn", trÝ h¬n tr¨m ngêi gäi lµ "hµo", trÝ h¬n mêi ngêi gäi lµ "kiÖt". KÎ tµi trÝ
h¬n ngêi, phong th¸i ung dung, ®êng hoµng (phong lu) ®ang ng©n nga tá chÝ. Hai tõ vÉn
trong c©u th¬ ®Çu mang ®Ëm tÝnh khÈu ng÷. Mét sù viÖc nghiªm träng (tï) ®îc nãi ®Õn
b»ng mét th¸i ®é cêi cît, xem thêng. BÞ giam h·m trong tï ngôc (l¹i lµ tö tï!) mµ khÈu khÝ cø
nh cña kh¸ch tµi tö t¹m dõng ch©n trªn chÆng ®êng thiªn lÝ. Hoµn c¶nh dï cã ®æi thay, nguy
biÕn cã thÓ Ëp ®Õn bÊt cø lóc nµo nhng chÝ khÝ th× ch¼ng khi nµo lay chuyÓn.
Hai c©u tiÕp:
§· kh¸ch kh«ng nhµ trong bèn biÓn,
L¹i ngêi cã téi gi÷a n¨m ch©u.
T¸c gi¶ tù ngÉm vÒ th©n thÕ cña m×nh. Mét cuéc ®êi b«n ba ®Çy sãng giã. Phan Béi
Ch©u tõng phiªu b¹t kh¾p n¬i (khi Trung Quèc, khi th× NhËt B¶n, Th¸i Lan). Trªn hµnh
tr×nh Êy, «ng ®· ph¶i tr¶i qua biÕt bao cay ®¾ng, cùc khæ.
ChØ v× hÕt lßng muèn t×m ®êng cøu níc, chØ v× yªu ®Êt níc, d©n téc m×nh mµ ngêi
chÝ sÜ bÞ xem nh mét téi nh©n, bÞ truy n· kh¾p n¬i. Phiªu b¹t, lªnh ®ªnh, ch¼ng ®îc yªn æn
bao giê, con ngêi Êy cÊt tiÕng than cho m×nh còng lµ ®au cho nçi ®au chung cña mét ®Êt n-
íc ®ang mÊt chñ quyÒn. TiÕng thë dµi Êy lµ cña bËc anh hïng. Çi buån Êy lµ çi buån cña
mét ngêi tï yªu níc, cña mét nh©n çch phi thêng. Mét phót ngÉm ngîi vÒ m×nh ®Ó råi l¹i
sang s¶ng ca lªn ©m giai l·ng m¹n:
Bña tay «m chÆt bå kinh tÕ
Më miÖng cêi tan cuéc o¸n thï.
Kinh tÕ - Kinh bang tÕ thÕ, ngêi chÝ sÜ ch¼ng lóc nµo th«i «m Êp hoµi b·o trÞ níc
cøu ®êi. §Êy lµ con ®êng Phan ®· chän, nguyÖn dÊn th©n. VÉn lµ çi khÈu khÝ h¬n ng-
êi, tiÕng "cêi" cña mét ngêi tï sao mµ kho¸ng ®¹t ®Õn thÕ. §Õn ®é ta chØ cßn thÊy ©m h-
217
ëng hµo hïng bao trïm tÊt c¶, lÊn ¸t tÊt c¶ nh çnh buåm thªnh thªnh lít sãng ®¹i d¬ng. Lèi
nãi khoa tr¬ng ®· ®îc sö dông ®Ó biÓu ®¹t çi chÝ lín lao, kh¸t väng xoay chuyÓn cµn
kh«n. Nh trong bµi th¬ Ch¬i xu©n, Phan viÕt:
Phïng xu©n héi, may ra, õ còng dÔ,
N¾m ®Þa cÇu võa mét tÝ con con!
§¹p toang hai çnh cµn kh«n,
§em xu©n vÒ l¹i trong non níc nhµ...
Hai cÆp c©u 3 - 4 vµ 5 - 6 cña bµi th¬ Vµo nhµ ngôc Qu¶ng §«ng c¶m t¸c ®· tu©n thñ
khu«n mÉu cña mét bµi th¬ thÊt ng«n b¸t có §êng luËt trong ®èi ý, ®èi lêi. Sù ®¨ng ®èi, hµi
hoµ vÒ ý, vÒ tõ ng÷ ë nh÷ng c©u th¬ nµy (bèn biÓn - n¨m ch©u, bña tay - më miÖng, bå
kinh tÕ - cuéc o¸n thï ) gãp phÇn kh¾c ho¹ tÝnh chÊt phi thêng trong ch©n dung, khÝ ph¸ch
cña ngêi chÝ sÜ çch m¹ng, t¹o nªn ©m hëng chñ ®¹o cña bµi th¬.
B¶n lÜnh vµ t thÕ kh¸c ngêi cña ngêi anh hïng yªu níc ®îc kh¼ng ®Þnh døt kho¸t trong
hai c©u th¬ kÕt bµi:
Th©n Êy vÉn cßn, cßn sù nghiÖp,
Bao nhiªu nguy hiÓm sî g× ®©u.
Con ngêi Êy cßn sèng lµ cßn tranh ®Êu ®Õn cïng cho lÝ tëng chÝnh nghÜa cña m×nh.
Hai ch÷ cßn ng¾t ra, ®iÖp l¹i cµng t¨ng thªm s¾c th¸i m¹nh mÏ, døt kho¸t cho c©u th¬. ý chÝ
thÐp sÏ chiÕn th¾ng hiÓm nguy.
Bµi th¬ to¸t lªn mét tinh thÇn bÊt khuÊt, mét t thÕ v÷ng vµng cña bËc trîng phu trong
c¬n sãng giã. TruyÒn thèng yªu níc, chÝ khÝ anh dòng cña d©n téc ®ang tiÕp tôc m¹ch ch¶y
bÊt tËn trong t©m huyÕt chÝ sÜ Phan Béi Ch©u. H×nh ¶nh ngêi anh hïng ®· t¹c vµo lÞch sö
nh mét minh chøng cho tinh thÇn yªu níc, x¶ th©n v× lÝ tëng chÝnh nghÜa.
®Ëp ®¸ ë c«n l«n

(Phan Ch©u Trinh)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Phan Ch©u Trinh (1872 - 1926) hiÖu lµ T©y Hå, biÖt hiÖu Hi M·, quª ë lµng T©y Léc,
218
huyÖn Hµ §«ng (nay lµ th«n T©y Hå, x· Tam Phíc, huyÖn Tam K×), tØnh Qu¶ng Nam. ¤ng
®ç Phã b¶ng, tõng ®îc bæ dông mét chøc quan nhng råi bá quan ®Ó chuyªn t©m vµo sù
nghiÖp cøu níc  mét sù nghiÖp t©m huyÕt, s«i næi vµ ®a d¹ng cña «ng trong nh÷ng n¨m
®Çu thÕ kØ XX. ¤ng næi tiÕng lµ ngêi giái biÖn luËn vµ cã tµi v¨n ch¬ng. Th¬ v¨n cña «ng
thÊm ®Ém lßng yªu níc vµ tinh thÇn d©n chñ. T¸c phÈm chÝnh: T©y Hå thi tËp, TØnh quèc
hån ca, X¨ng-tª thi tËp (çc tËp th¬), Giai nh©n k× ngé (truyÖn th¬ dÞch).
2. T¸c phÈm:
Bµi th¬ nµy ®îc viÕt trong cïng c¶nh ngé víi bµi Vµo nhµ ngôc Qu¶ng §«ng c¶m t¸c cña
Phan Béi Ch©u. Còng lµ t¸c phÈm cña nh÷ng nhµ yªu níc tiÕn bé, l¹i còng ®ang trong c¶nh
bÞ tï ®µy, hai bµi th¬ cã nh÷ng ®iÓm kh¸ t¬ng ®ång. §ã lµ biÓu hiÖn cña hai t©m hån, khÝ
ph¸ch m¹nh mÏ, vît lªn trªn hoµn c¶nh hiÓm nguy. Sù kh¸c nhau gi÷a hai t¸c phÈm thÓ hiÖn ë
giäng ®iÖu, phong çch cña mçi t¸c gi¶. NÕu nh bµi Vµo nhµ ngôc Qu¶ng §«ng c¶m t¸c cã
nhiÒu nÐt hãm hØnh, ®ïa vui nhÑ nhµng th× bµi §Ëp ®¸ ë C«n L«n l¹i thÓ hiÖn giäng ®iÖu
m¹nh mÏ, hµo hïng, cã nhiÒu s¾c th¸i kh¼ng ®Þnh h¬n.
3. Tãm t¾t:
T¸c gi¶ mîn viÖc ®Ëp ®¸ ®Ó nãi lªn tinh thÇn dµy d¹n phong trÇn, cøng cái, trung kiªn,
kh«ng sên lßng ®æi chÝ trong hoµn c¶nh tï ®µy.

Lµm trai ®øng gi÷a ®Êt C«n L«n...
C©u më ®Çu, t¸c gi¶ ph¸c ho¹ bèi c¶nh kh«ng gian, gîi më ©m hëng hïng tr¸ng b»ng t
thÕ hiªn ngang, sõng s÷ng cña phËn "lµm trai" ®Çu ®éi trêi, ch©n ®¹p ®Êt kiªu hïng. D©n
gian tõng cã c©u: "Lµm trai cho ®¸ng nªn trai". NguyÔn C«ng Trø th× viÕt: "ChÝ lµm trai
Nam, B¾c, T©y, §«ng; Cho phØ søc vÉy vïng trong bèn bÓ". Phan Béi Ch©u còng ®Ò cao
chÝ híng lµm trai: "§· sinh lµm trai th× còng ph¶i kh¸c ®êi"... Cho thÊy quan niÖm vÒ chÝ
trai, lµm trai cã m¹ch nguån trong quan niÖm nh©n sinh truyÒn thèng. Trong c©u th¬ cña
Phan Ch©u Trinh quan niÖm Êy ®îc kh¼ng ®Þnh trong mét bèi c¶nh cô thÓ: "... ®øng gi÷a
®Êt C«n L«n" lµ "®øng gi÷a" biÓn - trêi - ®Êt, thËt kiªu h·nh, ®êng hoµng, ®óng lµ t thÕ
cña ngêi lµm chñ giang s¬n. Ba c©u th¬ tiÕp theo, qua nh÷ng h×nh ¶nh ch©n thùc diÔn t¶
c«ng viÖc nÆng nhäc (khai th¸c ®¸) t¸c gi¶ ®· kh¾c ho¹ thµnh nh÷ng h×nh ¶nh biÓu trng
cho tÇm vãc søc m¹nh dêi non lÊp bÓ, kinh thiªn ®éng ®Þa cña nh©n vËt tr÷ t×nh. Nh÷ng
hµnh ®éng m¹nh mÏ cho phÐp ta h×nh dung ra h×nh ¶nh ngêi dòng sÜ víi søc vãc thÇn k×
®ang xung trËn: "x¸ch bóa", "ra tay"; vµ "lõng lÉy" nh÷ng chiÕn c«ng "lë nói non", "®¸nh
219
tan n¨m b¶y ®èng", "®Ëp bÓ mÊy tr¨m hßn". Nh÷ng tõ ng÷ cùc t¶ søc m¹nh dòng m·nh ®·
lµm næi bËt h×nh tîng con ngêi trong t thÕ ng¹o nghÔ, lín ngang tÇm vò trô. Gi÷a kh«ng gian
biÓn trêi bao la, sõng s÷ng mét tîng ®µi kÕt b»ng nh÷ng h×nh khèi phi thêng.
Bèn c©u cuèi béc lé trùc tiÕp c¶m xóc vµ suy nghÜ cña ngêi anh hïng:
Th¸ng ngµy bao qu¶n th©n sµnh sái,
Ma n¾ng cµng bÒn d¹ s¾t son.
Nh÷ng kÎ v¸ trêi khi lì bíc,
Gian nan chØ kÓ viÖc con con!
"Th©n sµnh sái", "d¹ s¾t son" sÏ bÒn bØ trô l¹i ®îc cïng "th¸ng ngµy", "ma n¾ng". ThÕ
®èi lËp ë c©u 5 - 6 thÓ hiÖn sù kiªn t©m, v÷ng trÝ cña nhµ çch m¹ng dï trong bÊt k× hoµn
c¶nh kh¾c nghiÖt nµo. TÊm lßng thuû chung, son s¾t "mµi ch¨ng khuyÕt, nhuém ch¨ng
®en" (NguyÔn Tr·i) kia còng lµ sù kÕ thõa truyÒn thèng anh hïng bÊt khuÊt ®· ®îc kh¼ng
®Þnh trong lÞch sö dùng níc vµ gi÷ níc cña d©n téc ViÖt Nam. V÷ng vµng ®Õn "tr¬ gan
cïng tuÕ nguyÖt", ®Õn ng¹o nghÔ ®· lµ ®¹o sèng, phÈm çch cña ngêi chiÕn sÜ ch¼ng tiÕc
th©n m×nh cho sù nghiÖp chung. Phan Ch©u Trinh xuÊt th©n nho häc, ë nh÷ng vÇn th¬ nµy
ta thÊy b¶n lÜnh cña nhµ nho ®· hoµ thÊm thuÇn thôc víi tinh thÇn yªu níc, ý chÝ çch
m¹ng. Trong bèi c¶nh ®Çy nh÷ng gian nan, thö th¸ch håi ®Çu thÕ kØ XX ngêi chiÕn sÜ d¸m
dÊn th©n v× giang s¬n x· t¾c còng ph¶i lµ nh÷ng con ngêi bÊt chÊp hi sinh, nguy khã, biÕt
quªn th©n m×nh. Cã khi cßn ph¶i biÕt gång m×nh lªn, chiÕn th¾ng hoµn c¶nh b»ng ý chÝ.
C¶m høng l·ng m¹n hµo hïng tiÕp tôc ®îc ®Èy lªn ®Ønh ®iÓm ë hai c©u th¬ kÕt víi h×nh
¶nh th¬ mang ®Ëm chÊt sö thi. Hai ch÷ "v¸ trêi" lÊy tõ tÝch N÷ Oa v¸ trêi. TÇm vãc, søc
m¹nh ë ®©y ®· ®îc thi vÞ ho¸ ®Õn møc thÇn k×, gièng nh bµ N÷ Oa trong truyÒn thuyÕt
®éi ®¸ v¸ trêi. H×nh ¶nh "Nh÷ng kÎ v¸ trêi" võa thùc võa bay bæng, khoa tr¬ng. Thùc ë møc
liªn hÖ víi h×nh ¶nh nh÷ng ngêi tï lao ®éng khæ sai ®Ëp ®¸, lµm lë nói non ®· ®îc miªu t¶ ë
4 c©u th¬ ®Çu. Bay bæng, khoa tr¬ng ë lèi vÝ víi nh©n vËt trong thÇn tÝch. Hai c©u th¬
cuèi nµy gîi t¶ sù ®èi lËp gi÷a çi lín lao, k× vÜ (v¸ trêi) víi thùc tÕ gian nan chØ lµ "viÖc
con con". Sù ®èi lËp Êy lµ kÕt qu¶ cña mét ý chÝ s¾t ®¸, niÒm tin lín vµo sù nghiÖp chÝnh
nghÜa, kÎ v¸ trêi b»ng søc m¹nh ®éi ®¸ v¸ trêi cã thÓ ®Ì bÑp mäi trë ng¹i gian nan. Thùc tÕ
th× nh÷ng khã kh¨n t¸c gi¶ ®ang ph¶i ®¬ng ®Çu kh«ng "con con" chót nµo nhng chØ cã
b»ng çch Êy, b»ng ý chÝ quËt cêng tÝch tô tõ nguån m¹ch d©n téc ngêi chiÕn sÜ míi cã thÓ
tiÕp tôc ®îc con ®êng d»ng dÆc ch«ng gai tríc m¾t. §ã còng lµ mét cuéc chiÕn th¾ng
chÝnh m×nh.
220
§Ëp ®¸ ë C«n L«n vµ Vµo nhµ ngôc Qu¶ng §«ng c¶m t¸c lµ hai bµi th¬ cña hai nhµ nho
yªu níc tiªu biÓu trong phong trµo çch m¹ng nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ XX. Qua ®ã chóng ta
nhËn ra çi m¹ch ch¶y dµo d¹t cña chñ nghÜa yªu níc, chñ nghÜa anh hïng trong truyÒn thèng
d©n téc ViÖt Nam. Råi ®©y çi m¹ch nguån Êy l¹i bõng lªn thµnh nh÷ng ®ît sãng m·nh liÖt
vµ thÓ hiÖn trong v¨n häc kh¸ng chiÕn chèng MÜ, chèng Ph¸p.
muèn lµm th»ng cuéi

(T¶n §µ)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
T¶n §µ (1889-1939) tªn khai sinh lµ NguyÔn Kh¾c HiÕu, quª ë lµng Khª Thîng, huyÖn
BÊt B¹t, tØnh S¬n T©y (nay lµ huyÖn Ba V×, tØnh Hµ T©y).
T¶n §µ xuÊt th©n lµ nhµ nho, tõng hai phen lÒu châng ®i thi nhng kh«ng ®ç. Sau ®ã
«ng chuyÓn sang s¸ng t¸c v¨n ch¬ng vµ sím næi tiÕng, nhÊt lµ nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kØ
XX.
T¸c phÈm chÝnh cña T¶n §µ: Khèi t×nh con I, II (th¬), GiÊc méng con I (tiÓu thuyÕt),
ThÒ non níc (tiÓu thuyÕt), GiÊc méng con II (du kÝ), GiÊc méng lín (tù truyÖn),...
2. T¸c phÈm:
Bµi th¬ Muèn lµm th»ng Cuéi ®îc viÕt theo thÓ thÊt ng«n b¸t có - mét thÓ th¬ thêng ®-
îc sö dông ®Ó thÓ hiÖn nh÷ng néi dung trang träng. Tuy nhiªn, giäng ®iÖu ng«ng nghªnh vµ
t tëng bÊt ®¾c dÜ cña t¸c gi¶ l¹i tr¸i ngîc víi tÝnh chÊt cña thÓ th¬ nµy.
3. Tãm t¾t:
Bµi th¬ Muèn lµm th»ng Cuéi cña T¶n §µ thÓ hiÖn t©m sù cña mét con ngêi bÊt hoµ víi
x· héi tÇm thêng, buån tÎ, muèn tho¸t li b»ng méng tëng lªn cung tr¨ng ®Ó bÇu b¹n víi chÞ
H»ng. Bµi th¬ thÓ hiÖn sù l·ng m¹n pha chót ng«ng nghªnh ®¸ng yªu vµ nh÷ng t×m tßi ®æi
míi thÓ th¬ cæ ®iÓn.

Nhan ®Ò cña bµi th¬ ®· cho thÊy giäng ®iÖu ng«ng nghªnh, bÊt ®¾c chÝ cña nhµ th¬:
muèn ë ®©y nh mét nhu cÇu bøc xóc, ch¼ng cÇn giÊu giÕm, vßng vo. Nhng muèn çi g×?
221
Muèn lµm cuéi th× ®Ých thùc lµ muèn tho¸t lªn trªn råi. íc väng lªn trªn th¬ méng thÕ mµ nãi
tùa nh lµ muèn ¨n, muèn uèng, muèn ngñ... thËt lµ thµnh thùc!
Vµ, nÕu muèn tho¸t tôc, lªn trªn th× thiÕu g× nh÷ng h×nh mÉu tiªn ®Ó íc sao cø ph¶i lµ
th»ng Cuéi? Th»ng chø kh«ng ph¶i chó - còng lµ mét kiÓu nãi ng«ng.
ThÕ th× chÝnh lµ thi sÜ ®a t×nh nµy muèn lªn cung tr¨ng råi!
§ªm thu buån l¾m chÞ H»ng ¬i!
TrÇn thÕ em nay ch¸n nöa råi.
"ChÞ H»ng" th× ph¶i ë cung tr¨ng chø cßn g× n÷a! Th× ra thi sÜ cña chóng ta muèn lµm
th»ng Cuéi ®Ó t©m sù cïng chÞ H»ng Nga xinh ®Ñp. Hai c©u më ®Çu bµi th¬ nh mét tiÕng
kªu than. Ch¼ng cÇn ph¶i mîn çi kh¸c ®Ó diÔn t¶ nçi buån trong lßng m×nh, thi sÜ béc b¹ch
ngay nçi lßng m×nh. Hai ch÷ buån l¾m thËt ch©n thµnh. Thi sÜ chØ lßng m×nh ra trong
tiÕng gäi tha thiÕt. Ta thêng gÆp trong th¬ T¶n §µ mét vÎ buån ch¸n, çi buån lan trïm tÊt c¶,
nh trong bµi v¨n Gi¶i sÇu ®ang viÕt: "Tõ ®é sÇu ®Õn nay, ngµy còng cã lóc sÇu, ®ªm còng
cã lóc sÇu. Ma dÇm l¸ rông mµ sÇu, tr¨ng trong giã m¸t mµ cµng sÇu; mét m×nh tÞch mÞch
mµ còng sÇu, ®«ng ngêi cêi nãi mµ còng sÇu, n»m v¾t tay lªn tr¸n mµ sÇu, ®em th¬ ng©m
väng mµ cµng sÇu... SÇu kh«ng cã nçi, lµm sao cho døt; sÇu kh«ng cã khèi, ®Ëp sao cho
tan..." V× buån l¾m nh thÕ nªn thi sÜ míi "muèn lµm th»ng Cuéi". Nhng kh«ng ph¶i lµ çi
buån v« cí, cµng kh«ng ph¶i kiÕm cí buån ®Ó ®îc lªn tiªn. Çi buån ë ®©y lµ çi buån ®êi,
buån ch¸n cuéc ®êi tèi t¨m, ®en b¹c, ®¶o ®iªn. Kh«ng Ýt lÇn T¶n §µ kªu ch¸n ®êi: "§êi ®¸ng
tr¸ch biÕt th«i lµ ®ñ - Sù ch¸n ®êi xin nhñ l¹i tri ©m", "Giã giã ma ma ®· ch¸n phÌo - Sù ®êi
nghÜ ®Õn l¹i buån teo"... Sèng trong bèi c¶nh x· héi thùc d©n nöa phong kiÕn nh÷ng n¨m
®Çu thÕ kØ XX, ch¼ng ph¶i chØ riªng T¶n §µ buån ch¸n. Kh«ng khÝ tï h·m, u uÊt cña mét
d©n téc bÞ mÊt níc bao trïm hÕt th¶y, ®Ì nÆng t©m trÝ con ngêi, nhÊt l¹i lµ nh÷ng con ngêi
nh¹y c¶m nh thi nh©n. T©m tr¹ng buån ch¸n lµ t©m tr¹ng cña thêi ®¹i. Cã tr¨m ngµn vÎ buån
kh¸c nhau song ®Òu thÊy ®iÓm chung lµ sù bÕ t¾c tríc thùc t¹i cuéc ®êi, tõ ®ã mµ sinh ra
ch¸n n¶n, bÊt m·n ®èi víi thêi cuéc.
Çi buån cña T¶n §µ còng b¾t nguån tõ ®Êy. Vµ thÕ lµ thi sÜ t×m lèi tho¸t b»ng çch
tho¸t li khái cuéc ®êi, sèng trong mét thÕ giíi kh¸c, thÕ giíi méng m¬, thÇn tiªn. Thi nh©n gäi
tr¨ng lµ chÞ xøng víi tr¨ng lµ em th× võa lµ muèn th©n t×nh, gÇn gòi ®Ó gi·i bµy, võa lµ
ch¬i ng«ng. Bèn c©u th¬ tiÕp cµng thÓ hiÖn çi ng«ng cña T¶n §µ:
Cung quÕ ®· ai ngåi ®ã chöa?
Cµnh ®a xin chÞ nh¾c lªn ch¬i.
222
Ng«ng thùc chÊt lµ mét th¸i ®é øng xö ®èi víi cuéc ®êi, mét biÓu hiÖn kh¸c cña sù ch¸n
ng¸n, bÊt m·n víi thêi cuéc. Ph¶i lµ ngêi yªu ®êi l¾m, tha thiÕt víi cuéc sèng l¾m th× míi tá
ra buån ch¸n ®Õn bÊt hoµ tríc cuéc ®êi ®ang rèi ren, ®en tèi nh thÕ. Trong cuéc ®êi thùc,
T¶n §µ lµ ngêi thÝch nhiÒu thø tùa nh ®êi lµ cuéc ®êi dµi hÊp dÉn:
Cßn ®êi, cßn tí, cßn ch¬i m·i
Ch¬i m·i cho ®êi cã b¹n ch¬i.
Nhng ch¬i víi ®êi ch¼ng ®îc nªn thi sÜ ch¬i ng«ng mét m×nh. NhiÒu lÇn T¶n §µ tù x-
ng ng«ng:
Bëi «ng hay qu¸, «ng kh«ng ®ç
Kh«ng ®ç, «ng cµng tèt bé ng«ng.
Thay:
BÈm qu¶ cã tªn NguyÔn Kh¾c HiÕu
§µy xuèng h¹ giíi v× téi ng«ng.
Çi ng«ng vèn ®· cã trong th¬ v¨n truyÒn thèng, khi mµ ý thøc ç nh©n cña con ngêi
®ông ®é víi thµnh tr× kiªn cè cña lÔ gi¸o phong kiÕn. NguyÔn C«ng Trø ngÊt ngëng ng«ng
trong Bµi ca ngÊt ngëng. Tó X¬ng ng«ng ch¼ng thÌm nhuém r¨ng ®en, "®Ó tr¾ng" cho "dÔ
cêi ®êi" (trong BÇy nhi l¹c). T¶n §µ ng«ng trong ý muèn: lµm th»ng Cuéi: C©u 3 cña bµi th¬
lµ lêi ím hái, råi ®Õn c©u 4 lµ lêi ®Ò nghÞ. NÕu Cung quÕ cha cã ai th× chÞ còng buån,
còng c« ®¬n l¾m nªn h·y ®Ó em lªn ch¬i cïng, em ®ì buån mµ chÞ còng bít c« ®¬n. Tõ tèn
®Êy mµ còng ngang tµng ®Êy! Xin chÞ ®õng tõ chèi nhÐ, bëi v× em cã lÝ lÏ ®©y nµy:
Cã bÇu cã b¹n, can chi tñi
Cïng giã, cïng m©y thÕ míi vui.
Çi lÝ cña thi nh©n thËt lµ thuyÕt phôc. Song trong sù thuyÕt phôc ®Ó tho¸t li, xa l¸nh
trÇn thÕ Êy chóng ta thÊy mét thùc tr¹ng buån v¾ng, c« ®¬n cña t©m hån thi sÜ. Vèn ®a
t×nh ®a c¶m nªn thi nh©n lu«n lu«n cã kh¸t väng ®îc ngêi tri kØ, mµ câi trÇn th× "Chung
quanh nh÷ng ®¸ cïng c©y; BiÕt ngêi tri kØ n¬i ®©u mµ t×m". Çi vui cña thi nh©n lµ çi vui
®îc t©m giao, t©m ®ång. Giã, m©y th¬ méng ®îc kh«ng nÕu ch¼ng "cã bÇu cã b¹n". Kh¸t
väng lªn trªn, l¸nh ®êi ë ®©y thùc ra lµ mét çch béc lé khao kh¸t ®ång c¶m, tri ©m trong
cuéc ®êi cña T¶n §µ. Vµ çi çch ë ®©y lµ ng«ng. Cha hÕt, thi nh©n cßn vÏ ra viÔn c¶nh:
Råi cø mçi n¨m r»m th¸ng t¸m
223
Tùa nhau tr«ng xuèng thÕ gian cêi.
L·ng m¹n hÕt møc, tëng tîng ra c¶nh "tùa nhau" cïng chÞ H»ng th× qu¶ lµ çi ng«ng ®·
®Õn ®Ønh ®iÓm. T¸c gi¶ h¹ ch÷ "cêi" ë cuèi bµi thËt ®¾t. Cêi ë ®©y chøng tá çi h¶ hª
tho¶ m·n khi trong íc väng ®îc tho¸t tôc, råi bá ®îc câi trÇn mµ lªn tiªn. Cêi cßn lµ th¸i ®é
mØa mai, khinh ghÐt çi cuéc ®êi ®ang ®Çy nh÷ng sÇu khæ, c« ®¬n díi kia. Cêi th¸ch thøc.
Cêi ng«ng.
Bµi th¬ tu©n thñ khu«n mÉu cña mét bµi thÊt ng«n b¸t có §êng luËt cæ ®iÓn. Nhng
nguån c¶m xóc tù nhiªn, bay bæng ®· tù t×m ®Õn nh÷ng lêi th¬ tùa nh lêi nãi h»ng ngµy:
"buån l¾m chÞ H»ng ¬i", "em nay ch¸n nöa råi", "®· ai ngåi ®ã chöa", "xin chÞ nh¾c lªn
ch¬i", "thÕ míi vui", "tùa nhau tr«ng xuèng thÕ gian cêi"; xng h« khÈu ng÷ (chÞ - em) tù
nhiªn, kh«ng ®Ïo gät cÇu k× vµ ng÷ ®iÖu biÓu hiÖn ®a d¹ng (¬i, råi, ®ã chöa", xin, can
chi, thÕ míi). Lªn tiªn, tho¸t tôc lµ thi ®Ò quen thuéc trong th¬ cæ, ë ®©y çi kh«ng míi Êy
®· ®îc lµm míi b»ng giäng ®iÖu, b»ng lêi th¬.
Çi ng«ng cña T¶n §µ trong bµi th¬ nµy lµ mét h×nh thøc øng xö vèn n»m trong cèt çch
cña nhµ nho tµi tö trong th¬ truyÒn thèng. Song, nh chóng ta ®· thÊy, çi ng«ng Êy l¹i lµ th¸i
®é cña T¶n §µ ®èi víi x· héi ta nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ XX; béc lé mét nguån xóc c¶m míi,
®Çy ç tÝnh ®a t×nh, phãng tóng. Çi m¬ méng thµnh ra çi ng«ng th× qu¶ lµ ®Ëm chÊt
riªng cña T¶n §µ.
hai ch÷ níc nhµ
(TrÝch - TrÇn TuÊn Kh¶i)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
TrÇn TuÊn Kh¶i (1895-1983) bót hiÖu ¸ Nam, quª ë lµng Quang X¸n, x· MÜ Hµ, huyÖn
MÜ Léc, tØnh Nam §Þnh. ¤ng thêng mîn nh÷ng ®Ò tµi lÞch sö hoÆc nh÷ng biÓu tîng nghÖ
thuËt ®Ó béc lé lßng yªu níc cña ®ång bµo vµ bµy tá kh¸t väng ®éc lËp, tù do cña m×nh.
T¸c phÈm chÝnh cña TrÇn TuÊn Kh¶i bao gåm çc tËp th¬: Duyªn nî phï sinh I, II; Bót
quan hoµi I, II; Víi s¬n hµ I, II...
2. ThÓ lo¹i:
Song thÊt lôc b¸t lµ thÓ th¬ çch luËt cæ ®iÓn thuÇn tuý cña ViÖt Nam. §¬n vÞ c¬ b¶n
lµ mét khæ th¬ gåm hai c©u b¶y ch÷ vµ hai c©u s¸u t¸m tiÕp theo. NÕu më ®Çu b»ng hai
c©u s¸u t¸m tríc th× gäi lµ lôc b¸t gi¸n thÊt. Trõ ®iÓm sai biÖt rÊt nhá nµy, lôc b¸t gi¸n thÊt
224
hoµn toµn thèng nhÊt víi song thÊt lôc b¸t vÒ céi nguån còng nh çch luËt. Song thÊt lôc b¸t,
do ®ã, cã thÓ ®îc xem lµ mét thuËt ng÷ chung.
Song thÊt lôc b¸t ®îc h×nh thµnh trªn c¬ së tæ hîp thÓ th¬ lôc b¸t nhng kh«ng ph¶i víi
thÓ thÊt ng«n cña Trung Quèc mµ víi lèi th¬ b¶y tiÕng vèn cã cña ViÖt Nam:
- "Bãi ra ma quÐt nhµ ra r¸c".
- "§îc lßng ta, xãt xa lßng ngêi".
- "Giät m¸u ®µo h¬n ao níc l·".
(Tôc ng÷)
- "¡n, th× ¨n c¬m thõa canh cÆn
¡n, th× ¨n m«n sîng khoai sïng".
(Lôc sóc tranh c«ng)
- "¸o x«ng h¬ng cña chµng v¾t m¾c,
§ªm em n»m, em ®¾p lÊy h¬i
Göi kh¨n, göi tói, göi lêi,
Göi ®«i chµng m¹ng cho ngêi ®µng xa".
(Ca dao)
Qua sù gia c«ng dÇn dÇn cña nhµ v¨n, ®Õn thÕ kØ XVIII, song thÊt lôc b¸t ®· ®¹t ®Õn
møc hoµn thiÖn qua t¸c phÈm cña NguyÔn Gia ThiÒu, vµ dÞch phÈm cña §oµn ThÞ §iÓm,
Phan Huy VÞnh, v.v... Ngµy nay song thÊt lôc b¸t vÉn cßn søc sèng cña nã. Trong Ba m¬i
n¨m ®êi ta cã §¶ng, Tè H÷u sö dông thÓ th¬ nµy kh¸ thµnh c«ng.
ë d¹ng hoµn chØnh nhÊt, song thÊt lôc b¸t tu©n theo çch luËt nh sau. VÒ gieo vÇn:
tiÕng cuèi c©u b¶y trªn b¾t vÇn tr¾c xuèng tiÕng thø n¨m c©u b¶y díi; tiÕng cuèi c©u b¶y
díi b¾t vÇn b»ng víi tiÕng cuèi c©u s¸u; tiÕng cuèi c©u s¸u l¹i b¾t vÇn b»ng víi tiÕng thø
s¸u c©u t¸m; tiÕng cuèi c©u t¸m l¹i b¾t vÇn b»ng víi tiÕng thø ba, hoÆc tiÕng thø n¨m cña
c©u b¶y ®Çu cña khæ th¬ sau. Nh thÕ mçi khæ th¬ cã mét vÇn tr¾c vµ ba vÇn b»ng. Trõ
c©u s¸u chØ cã vÇn ch©n, ba c©u kia võa cã vÇn ch©n võa cã vÇn lng. VÒ phèi thanh, th×
tiÕng thø n¨m vµ tiÕng thø b¶y cña c©u b¶y trªn nhÊt ®Þnh ph¶i b»ng vµ tr¾c, c©u b¶y díi
th× ngîc l¹i. B»ng tr¾c trong hai c©u s¸u t¸m gièng nh trong th¬ lôc b¸t. VÒ ng¾t nhÞp, th×
hai c©u b¶y theo ®óng nh th¬ b¶y ch÷ ViÖt Nam, nghÜa lµ 3/4 hoÆc 3/2/2. Hai c©u s¸u t¸m
còng linh ho¹t nh th¬ lôc b¸t.
225
[...] Còng nh lôc b¸t, song thÊt lôc b¸t ®· c« kÕt ®îc nhiÒu phÈm chÊt thÈm mÜ cña
tiÕng ViÖt, nhÊt lµ vÒ ph¬ng diÖn nh¹c ®iÖu... NÕu c©u th¬ lôc b¸t cã kh¶ n¨ng miªu t¶ vµ
kÓ chuyÖn thÝch hîp víi lo¹i truyÖn, th× song thÊt lôc b¸t l¹i giµu gi¸ trÞ biÓu c¶m, nhiÒu
søc biÓu hiÖn nh÷ng tr¹ng th¸i t©m hån vµ xóc c¶m, thÝch hîp víi çc khóc ng©m dµi...
Ph¬ng Lùu
(Tõ ®iÓn v¨n häc, tËp hai, S®d)
3. T¸c phÈm:
Thêi qu©n Minh sang x©m lîc níc ta, NguyÔn Phi Khanh, ®¹i thÇn cña triÒu ®×nh, bè
cña NguyÔn Tr·i bÞ chóng b¾t ®a sang Trung Quèc. NguyÔn Tr·i muèn ®i theo ®Ó phông
dìng cha giµ nhng NguyÔn Phi Khanh ®· khuyªn con ë l¹i ®Ó ®Òn nî níc, tr¶ thï nhµ. §Õn
biªn giíi th× hai cha con chia tay nhau. NguyÔn Tr·i t×m ®Õn gia nhËp nghÜa qu©n Lam
S¬n vµ sau ®ã, b»ng ngßi bót cña m×nh, ®· ®ãng gãp phÇn rÊt lín trong viÖc ®¸nh tan
qu©n x©m lîc, gi¶i phãng ®Êt níc.
4. §¹i ý:
TrÇn TuÊn Kh¶i ®· mîn lêi NguyÔn Phi Khanh nãi víi con n¨m xa ®Ó thÓ hiÖn lßng
c¨m thï giÆc vµ tinh thÇn yªu níc cña m×nh. §ã còng lµ lêi kªu gäi nh©n d©n ph¸t huy truyÒn
thèng ®oµn kÕt, khÝch lÖ lßng yªu níc, ý chÝ quyÕt t©m ®¸nh giÆc ®Õn cïng.

ë 8 c©u th¬ ®Çu, t¸c gi¶ gîi ra bèi c¶nh kh«ng gian biªn ¶i ¶m ®¹m, heo hót vµ t©m tr¹ng
cña nh©n vËt tr÷ t×nh. Bèn c©u ®Çu lµ kh«ng gian chia li:
Chèn ¶i B¾c m©y sÇu ¶m ®¹m,
Câi giêi Nam giã th¶m ®×u hiu,
Bèn bÒ hæ thÐt chim kªu,
§o¸i nom phong c¶nh nh khªu bÊt b×nh.
Trong cuéc ra ®i kh«ng cã ngµy trë l¹i th× biªn ¶i nµy chÝnh lµ ®iÓm mµ NguyÔn Phi
Khanh vÜnh biÖt tæ quèc, quª h¬ng, vÜnh biÖt ngêi con tin yªu cña m×nh. T©m tr¹ng cña kÎ
s¾p ra ®i vÜnh viÔn phñ lªn khung c¶nh vèn ®· heo hót, ¶m ®¹m mét mµu tang tãc, thª l ¬ng.
T©m sÇu, c¶nh sÇu cø kh¬i gîi lÉn nhau thµnh mét mèi sÇu th¶m t¸i tª, u hoµi d»ng dÆc.
§o¹n th¬ nµy t¹o ra kh«ng khÝ chung cho toµn bµi, kh«ng khÝ thêi cuéc n¨m xa (thêi Phi
Khanh - NguyÔn Tr·i) vµ còng lµ kh«ng khÝ cña x· héi ViÖt Nam nh÷ng n¨m 20 thÕ kØ
226
XX. Bèn c©u tiÕp ®Çm ®×a m¸u lÖ:
H¹t m¸u nãng thÊm quanh hån níc,
Chót th©n tµn lÇn bíc dÆm kh¬i,
Tr«ng con tÇm t· ch©u r¬i,
Con ¬i, con nhí lÊy lêi cha khuyªn.
Giê phót nµy ®©y, cha sÏ ra ®i mµ ch¼ng bao giê vÒ n÷a. §Êt níc lÇm than, cha con li
biÖt, t×nh ®Êt níc lín lao hoµ trong t×nh phô tö s©u nÆng. NguyÔn Phi Khanh bÞ gi¶i sang
Tµu. §Ó lµm trßn ®¹o hiÕu víi cha giµ, NguyÔn Tr·i muèn ®i theo ®Ó phông dìng. Nhng
Phi Khanh g¹t t×nh riªng, d»n lßng khuyªn con trë l¹i ®Ó tr¶ thï nhµ, ®Òn nî níc. Ngêi s¾p ra
®i vÜnh viÔn thêng nãi nh÷ng lêi gan ruét, nh÷ng lêi mµ ngêi cßn sèng ph¶i kh¾c cèt ghi x-
¬ng.
TÊm lßng ®èi víi ®Êt níc cña ngêi cha thËt c¶m ®éng. ë nh÷ng c©u th¬ tiÕp theo trong
phÇn 2 t¸c gi¶ ®· ho¸ th©n vµo ngêi trong cuéc li t¸n ®Ó ph¸c ra t×nh c¶nh ®au th¬ng cña
®Êt níc lÇm than n« lÖ. Trong ®ã t¸c gi¶ sö dông c¶ tù sù vµ miªu t¶ xen lÉn nh÷ng lêi c¶m
th¸n ®Ó lµm næi bËt nçi ®au mÊt níc nhµ tan, tÊt c¶ ®ang ch×m ngËp trong th¶m ho¹ "x¬ng
rõng m¸u s«ng"; uÊt hËn sÇu ®au ®ang ngïn ngôt ngót trêi:
Th¶m vong quèc kÓ sao xiÕt kÓ,
Tr«ng c¬ ®å nhêng xÐ t©m can,
NgËm ngïi ®Êt khãc giêi than,
Th¬ng t©m nßi gièng lÇm than nçi nµy!
Nçi ®au ë ®©y lµ mét nçi ®au lín, vît lªn nçi ®au riªng ®Ó thµnh nçi ®au cao c¶, thiªng
liªng cña c¶ ®Êt níc, gièng nßi. Sù lín lao Êy ®îc diÔn t¶ b»ng hµng lo¹t çc h×nh ¶nh mang
tÇm vãc vÜ m«: vong quèc, c¬ ®å, ®Êt khãc, giêi than, nßi gièng. Dßng xóc c¶m m·nh liÖt
thèng thiÕt biÓu hiÖn qua nh÷ng tõ ng÷ diÔn t¶ t×nh c¶m ë cung bËc m¹nh, bi thiÕt: KÓ sao
xiÕt kÓ, xÐ t©m can, ngËm ngïi, khãc than, th¬ng t©m,... Mçi dßng th¬ lµ mét tiÕng kªu
than ®øt ruét, ®Çy nh÷ng hên c¨m, bi phÉn. Ch¼ng ®ñ níc m¾t ®Ó khãc than cho nh÷ng
®ín ®au ®ang trµn ngËp giang s¬n, ®¾ng cay ®µnh nuèt s©u trong d¹, ngêi cha nh¾n nhñ
t©m huyÕt l¹i cho con:
Cha xãt phËn tuæi giµ søc yÕu,
Lì sa c¬ ®µnh chÞu bã tay,
227
Th©n l¬n bao qu¶n vòng lÇy,
Giang s¬n g¸nh v¸c sau nµy cËy con.
Con nªn nhí tæ t«ng khi tríc,
§· tõng phen v× níc gian lao.
B¾c Nam bê câi ph©n mao,
Ngän cê ®éc lËp m¸u ®µo cßn ®©y...
Nãi phËn m×nh bÊt lùc ®Ó uû th¸c tÊt c¶ cho con. Cha "tuæi giµ søc yÕu", l¹i gÆp c¬n
nguy nan, ®µnh uÊt hËn, tñi hên mµ bã tay. Kh¬i gîi l¹i truyÒn thèng kiªn cêng bÊt khuÊt cña
tæ tiªn, ngêi cha muèn th¾p lªn trong ngêi con tin yªu cña m×nh ngän löa c¨m thï x©m l¨ng,
ngän löa ý chÝ quyÕt t©m kh«i phôc c¬ ®å níc nhµ vµ lµ c¶ niÒm hi väng lín vµo con tríc
khi ®i m·i. Lêi trao göi nÆng tùa Th¸i S¬n. Níc mÊt th× nhµ còng tan, thï nhµ chØ cã thÓ tr¶
®îc khi thï níc ®· röa s¹ch. NguyÔn Phi Khanh muèn con m×nh biÕn nçi ®au mÊt cha thµnh
nçi hËn mÊt níc.
Mîn xa ®Ó nãi nay, mîn ngêi ®Ó nãi ta vèn lµ thñ ph¸p cã tõ l©u ®êi trong truyÒn thèng
v¨n häc. TrÇn TuÊn Kh¶i ®· rÊt thµnh c«ng khi lùa chän chuyÖn chia li gi÷a hai cha con
NguyÔn Phi Khanh vµ NguyÔn Tr·i ®Ó göi g¾m t©m sù, nçi ®au mÊt níc nh»m kh¬i gîi
tinh thÇn yªu níc th¬ng nßi khi non s«ng ®ang bÞ giµy xÐo bëi gãt giµy thùc d©n. B»ng t×nh
c¶m s©u ®Ëm, m·nh liÖt, víi mét giäng ®iÖu thèng thiÕt, th¸n ca, t¸c gi¶ cña Hai ch÷ níc
nhµ ®· thùc hiÖn bæn phËn, sø mÖnh cao c¶ cña ngêi nghÖ sÜ yªu níc. Th¬ «ng th«i thóc
lßng ngêi, khÝch lÖ mäi ngêi tranh ®Êu cho giang s¬n ®éc lËp, tù do.
Nhí rõng
(ThÕ L÷)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
ThÕ L÷ (1907-1989), tªn khai sinh lµ NguyÔn Thø LÔ, sinh t¹i Êp Th¸i Hµ, Hµ Néi. Quª
qu¸n: lµng Phï §æng, huyÖn Tiªn Du (nay lµ Tiªn S¬n), tØnh B¾c Ninh.
Thuë nhá, ThÕ L÷ häc ë H¶i Phßng. N¨m 1929, häc xong bËc Thµnh chung, «ng vµo
häc Trêng Cao ®¼ng MÜ thuËt §«ng D¬ng, sau ®ã mét n¨m (1930), «ng bá häc. N¨m
1932, ThÕ L÷ b¾t ®Çu tham gia Tù lùc v¨n ®oµn vµ lµ mét trong nh÷ng c©y bót chñ lùc
228
cña b¸o Phong ho¸, Ngµy nay. N¨m 1937, «ng b¾t ®Çu ho¹t ®éng s©n khÊu, lµm diÔn
viªn, ®¹o diÔn, lu diÔn t¹i çc tØnh miÒn Trung... vµ cã hoµi b·o x©y dùng nÒn s©n
khÊu d©n téc. Çch m¹ng th¸ng T¸m, «ng hµo høng chµo ®ãn çch m¹ng, vµ lªn ViÖt B¾c
tham gia kh¸ng chiÕn.
T¸c gi¶ ®· xuÊt b¶n: MÊy vÇn th¬ (th¬, 1935); Vµng vµ m¸u (truyÖn, 1934); Bªn ®êng
Thiªn l«i (truyÖn, 1936); Lª Phong phãng viªn (truyÖn, 1937); Mai H¬ng vµ Lª Phong
(truyÖn, 1937); §ßn hÑn (truyÖn, 1939); Gãi thuèc l¸ (truyÖn, 1940); Giã tr¨ng ngµn
(truyÖn, 1941); Tr¹i Bå Tïng Linh (truyÖn, 1941); D¬ng Quý Phi (truyÖn, 1942); Thoa
(truyÖn, 1942); TruyÖn t×nh cña anh Mai (truyÖn võa, 1953); Tay ®¹i bîm (truyÖn võa,
1953). Ngoµi ra ThÕ L÷ viÕt nhiÒu kÞch b¶n: Cô §¹o s «ng (kÞch, 1946); §oµn biÖt ®éng
(1947); §îi chê (1949); Tin chiÕn th¾ng NghÜa Lé (1952); ThÕ L÷ còng lµ dÞch gi¶ cña
nhiÒu vë kÞch cña SÕch-xpia, G¬-t¬, Sin-le vµ P«-g«-®in,...
2. T¸c phÈm:
ChØ riªng ®Ò tõ ("Lêi con hæ ë vên b¸nh thó") ®· gîi biÕt bao c¶m xóc. §ã cã thÓ coi lµ
chiÕc ch×a kho¸ ®Ó më thÕ giíi nghÖ thuËt cña bµi th¬. Con hæ  chóa tÓ s¬n l©m tõng oai
linh gÇm thÐt, nay bÞ nhèt trong "vên b¸ch thó" chËt hÑp. NghÞch c¶nh thËt lµ trí trªu.
ThÕ L÷ ®· mîn lêi con hæ ®Ó thÓ hiÖn nçi ch¸n ghÐt thùc t¹i tÇm thêng, tï tóng vµ
niÒm khao kh¸t tù do m·nh liÖt. Ph¶ng phÊt trong bµi th¬ cã nçi ®au thÇm kÝn cña ThÕ L÷
vµ còng lµ cña nh÷ng ngêi thanh niªn thuë Êy tríc c¶nh níc mÊt nhµ tan.

ThÕ L÷ lµ mét trong nh÷ng nhµ th¬ hµng ®Çu cña phong trµo Th¬ míi. Bµi Nhí rõng
®· g¾n liÒn víi tªn tuæi cña «ng. Nãi ®Õn ThÕ L÷ kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn Nhí rõng.
Sù xuÊt hiÖn cña phong trµo Th¬ míi nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ XX ®· t¹o ra sù bïng næ
m·nh liÖt, mét cuéc çch m¹ng thËt sù trong ®Þa h¹t v¨n ch¬ng, nhÊt lµ th¬. Nh÷ng thÓ th¬
cò (tiªu biÓu tõ th¬ §êng luËt) víi khu«n khæ cøng nh¾c, niªm luËt gß bã ®· kh«ng dung chøa
næi, kh«ng cßn phï hîp víi nh÷ng t tëng, c¶m xóc dµo d¹t, míi mÎ, lóc nµo còng chØ chùc tung
ph¸. §æi míi thÓ th¬, ®æi míi h×nh thøc c©u th¬, çc nhµ th¬ míi ®ång thêi ®a vµo ®ã
nh÷ng dßng c¶m xóc d¹t dµo, m¹nh mÏ, tùa nh nh÷ng dßng nham th¹nh báng ®ang tu«n ch¶y
trµn trÒ. Nhí rõng lµ mét trong nh÷ng t¸c phÈm tiªu biÓu cho trµo lu míi nµy.
Trong lêi ®Ò tõ, t¸c gi¶ viÕt:
"Lêi con hæ ë vên b¸ch thó"
229
§©y cã thÓ coi lµ tø trung t©m, lµ ®iÓm tùa cho c¶m xóc th¬ bïng ph¸t. T¸c gi¶ ®· ®Æt
con hæ  biÓu tîng cho søc m¹nh huyÒn bÝ, d÷ déi, linh thiªng cña rõng giµ  gi÷a "còi s¾t"
tï tóng gß bã cña khu vên b¸ch thó (vèn còng ch¼ng lÊy g× lµm réng r·i) ®Ó t¹o nªn thÕ ®èi
lËp, t¬ng ph¶n gi÷a kh¸t väng lín lao víi hoµn c¶nh nghiÖt ng·. §ã lµ c¶ mét nguån n¨ng lîng
m¹nh mÏ bÞ nÐn chÆt, lóc nµo còng chØ chùc bung ra.
Nh÷ng tõ ng÷ trong bµi th¬ rÊt giµu ý nghÜa t¹o h×nh. "GËm mét khèi c¨m hên trong còi
s¾t"  ngay c¶ t tëng (c¨m hên) còng bÞ nÐn Ðp cho ®«ng cøng l¹i bëi nh÷ng thanh s¾t ®îc
g¾n thµnh khung  mét s¶n phÈm kÜ thuËt cña x· héi loµi ngêi thêi hiÖn ®¹i.
Con hæ bÞ giam cÇm nhng kh«ng v× thÕ mµ nã chÞu khuÊt phôc. Lì bíc "sa c¬", nã
®µnh n»m dµi "tr«ng ngµy th¸ng dÇn qua". T×nh c¶nh Êy cã thÓ coi lµ tuyÖt väng nhng
"chóa s¬n l©m" vÉn cßn nguyªn ®ã niÒm kiªu h·nh. Nã coi con ngêi chØ lµ loµi "m¾t bÐ"
vµ thÊy "nhôc nh»n" v« cïng khi bÞ h¹ thÊp ngang tÇm víi bän gÊu dë h¬i, víi cÆp b¸o "v« t
lù", dÔ dµng chÊp nhËn hoµn c¶nh.
Tríc hoµn c¶nh thùc tÕ nghiÖt ng·, bÞ giam h·m, tï ®µy hÕt ngµy nµy qua th¸ng kh¸c,
lßng kiªu h·nh ®· gióp con hæ kh«ng bÞ gôc ng·. "N»m dµi" gi÷a nh÷ng song s¾t l¹nh lïng,
v« c¶m, nã vÉn kh«ng th«i m¬ méng:
Ta sèng m·i - giäng nguån hÐt nói
§äc ®Õn ®©y míi cµng thÊy hai ch÷ "Nhí rõng" cã gi¸ trÞ gîi h×nh gîi c¶m ®Õn
møc nµo. Rõng thiªng xa x¨m g¾n liÒn víi qu¸ khø hïng tr¸ng vµ oai phong, thuë cßn ® îc
tù do mµ tung hoµnh, hèng h¸ch. Nh÷ng tõ ng÷ ë ®o¹n nµy trùc tiÕp nh÷ng thanh ©m
vang ®éng cña rõng giµ, næi bËt trªn çi nÒn Êy lµ t thÕ lµm chñ cña vÞ chóa tÓ:
Víi khi thÐt khóc trêng ca d÷ déi
Ta bíc ch©n lªn, dâng d¹c, ®êng hoµng,
ThËt lµ mét c¶nh tîng phi thêng. ChØ cã trong thÕ giíi quen thuéc, con hæ míi béc lé hÕt
vÎ ®Ñp hµo hïng, tr¸i ngîc h¼n víi c¶nh "n»m dµi" hiÖn nay. Nh÷ng thanh tr¾c ®îc ®Æt ë
®iÓm nhÊn cña çc c©u th¬ (hÐt nói, thÐt, d÷ déi, cá s¾c, ®· qu¾c) ®èi lËp víi nh÷ng thanh
b»ng ë vÞ trÝ kh¸c (®êng hoµng, nhÞp nhµng, im h¬i, mu«n loµi,...) cµng t¹o nªn thÕ t¬ng
ph¶n, kh¼ng ®Þnh sù oai phong cña vÞ chó tÓ ®èi víi loµi vËt kh¸c.
§o¹n tiÕp theo xuÊt hiÖn rÊt nhiÒu c©u hái:
 Nµo ®©u nh÷ng ®ªm vµng bªn bê suèt...?
 §©u nh÷ng ngµy xa chuyÓn bèn ph¬ng ngµn...?
230
 §©u nh÷ng b×nh minh c©y xanh n¾ng géi...?
 §©u nh÷ng chiÒu lªnh l¸ng m¸u rau rõng...?
Cã ngêi ®Ò gîi ®ã lµ "niÒm u uÊt kh«n ngu«i". Tõ qu¸ khø, con hæ trë vÒ víi thùc tÕ
nghiÖt ng·, ®¾ng cay. Nh÷ng ngµy th¸ng oai hïng chØ cßn lµ kÝ øc xa x¨m, v« väng. Nh÷ng
tõ "nµo ®µo", "®©u", "nµo" cø lÆp ®i lÆp l¹i, t¹o thµnh ®iÖp khóc dai d»ng, n·o nÒ.
NiÒm u uÊt cø lín dÇn lªn ®Ó khÐp l¹i b»ng tiÕng kªu tuyÖt väng:
 Than «i! Thêi oanh liÖt nay cßn ®©u?
LiÖu ®ã cã ph¶i lµ tiÕng kªu bÊt lùc, bu«ng xu«i? Kh«ng! Bëi nÕu nh thÕ tÊt c¶ sÏ sôp
®æ. Khi chÊp nhËn thùc t¹i, con hæ sÏ ch»ng kh¸c g× "bän gÊu dë h¬i" vµ "cÆp b¸o v« t lù"
mµ nã tõng khinh miÖt.
Ngay c¶ khi c¶m nhËn ®îc sù thï hËn ®Õn møc kh«ng thÓ tho¸t ra ®îc, con hæ vÉn gi÷
®îc vÎ kiªu hïng. Nã khinh thêng lò ngêi "m¾t bÐ", nã thÊy khung c¶nh xung quanh, dï cã ®îc
bµi trÝ s¾p xÕp ®Õn ®©u th× so víi rõng thiªng bÝ Èn vÉn hÕt søc tÇm thêng:
GhÐt nh÷ng c¶nh kh«ng ®êi nµo thay ®æi,
Nh÷ng c¶nh söa sang, tÇm thêng, gi¶ dèi:
Hoa ch¨m, cá xÐn, lèi ph¼ng, c©y trång;
D¶i níc ®en gi¶ suèi, ch¼ng th«ng dßng
Len díi n¸ch nh÷ng m« gß thÊp kÐm;
D¨m võng l¸ hiÒn lµnh, kh«ng bÝ hiÓm
Còng häc ®ßi b¾t chíc vÎ hoang vu
Cña chèn ngµn n¨m cao c¶, ©m u...
ThÕ giíi duy nhÊt cã ý nghÜa víi nã vÉn chØ lµ nh÷ng çnh rõng giµ, dÉu nã ý thøc ®îc
r»ng, qu¸ khø oai hïng Êy ®· mét ®i kh«ng trë l¹i:
Hìi c¶nh rõng ghª gím cña ta ¬i!
Tr¸i tim con hæ ®· vÜnh viÔn thuéc vÒ rõng xanh.
§îc s¸ng t¸c trong hoµn c¶nh ®Êt níc cßn ®ang bÞ kÎ thï ®« hé, giµy xÐo, b¶n th©n t¸c gi¶
còng kh«ng tr¸nh khái th©n phËn cña mét ngêi d©n n« lÖ nhng Nhí rõng kh«ng r¬i vµo giäng
®iÖu uû mÞ, yÕu ®uèi. Ngîc l¹i, nã ®· thÓ hiÖn mét søc sèng m¹nh mÏ, tiÒm Èn, chØ cã ë
nh÷ng con ngêi, nh÷ng d©n téc kh«ng bao giê biÕt cói ®Çu, lu«n khao kh¸t híng ®Õn tù do.
231
«ng ®å
(Vò §×nh Liªn)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ th¬ Vò §×nh Liªn sinh ngµy 12 th¸ng 11 n¨m 1913, quª ë Ch©u Khª, B×nh Giang,
H¶i D¬ng, mÊt ngµy 18 th¸ng 1 n¨m 1996.
Vò §×nh Liªn næi tiÕng víi bµi th¬ ¤ng ®å tõ phong trµo Th¬ míi. NhiÒu n¨m «ng lµm
nghÒ d¹y häc. Tõng lµ Chñ nhiÖm khoa tiÕng Ph¸p, Trêng §¹i häc S ph¹m Ngo¹i ng÷, lµ
thµnh viªn nhãm v¨n häc Lª Quý §«n (gåm: Lª Thíc, Tr¬ng ChÝnh, Lª TrÝ ViÔn...).
2. T¸c phÈm:
§· xuÊt b¶n: §«i m¾t (th¬, 1957); S¬ th¶o lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam (nghiªn cøu, 1957);
NguyÔn §×nh ChiÓu (nghiªn cøu, 1957); Th¬ B«-®¬-le (dÞch thuËt, 1995).
TËp th¬ B«-®¬-le  c«ng tr×nh 40 n¨m lao ®éng dÞch thuËt say mª vµ nghiªn cøu cña
«ng ®· ®îc tÆng thëng cña Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam (1996).
¤ng ®å lµ mét trong nh÷ng bµi th¬ hay nhÊt, næi tiÕng nhÊt cña Vò §×nh Liªn vµ còng
lµ cña phong trµo Th¬ míi. Sö dông thÓ th¬ n¨m ch÷ vµ ng«n ng÷ gîi c¶m, giµu tÝnh t¹o
h×nh, Vò §×nh Liªn ®· miªu t¶ «ng ®å ngåi viÕt ch÷ thuª trªn phè ngµy TÕt, tõ lóc «ng cßn
®¾c chÝ ®Õn lóc h×nh ¶nh «ng mê dÇn råi xa khuÊt gi÷a bøc tranh xu©n.
3. §¹i ý:
Qua h×nh ¶nh «ng ®å, Vò §×nh Liªn ®· thÓ hiÖn sù c¶m th«ng s©u s¾c, niÒm luyÕn
tiÕc b©ng khu©ng tríc nh÷ng vÎ ®Ñp xa ®· dÇn dÇn mÊt ®i trong x· héi hiÖn ®¹i.

Ngêi xa nãi: "Thi trung h÷u ho¹". §äc "¤ng ®å" cña Vò §×nh Liªn thÊy qu¶ kh«ng sai.
Ngµy TÕt, trong çc gia ®×nh thêng treo tranh tø b×nh. Riªng Vò §×nh Liªn l¹i trang trÝ cho
phßng v¨n cña m×nh b»ng nh÷ng bøc tranh thËt lµ ®éc ®¸o.
Buæi sím xu©n, nhµ th¬ ra phè. Kh¾p n¬i rùc rì hoa ®µo. VÒ nhµ «ng lËp tøc cÇm lÊy
cä. §¬ng nhiªn kh«ng thÓ thiÕu mét s¾c hoa ®µo. Nhng trong çc bøc tranh cña Vò §×nh
Liªn, hoa ®µo kh«ng ph¶i lµ biÓu tîng trung t©m mµ chØ lµ nÒn phong c¶nh ®Ó «ng ®å
232
xuÊt hiÖn:
Mçi n¨m hoa ®µo në
L¹i thÊy «ng ®å giµ
Bµy mùc tµu giÊy ®á
Bªn phè ®«ng ngêi qua.
"Mçi n¨m... l¹i thÊy", dêng nh víi nhµ th¬, h×nh ¶nh «ng ®å ®· trë nªn qu¸ quen thuéc.
¤ng ®å l÷ng th÷ng ra chî, chän mét gãc v¾ng, bµy mùc tµu, giÊy ®á bªn phè ®«ng ngêi qua
l¹i. H×nh ¶nh «ng ®å ®· trë nªn kh«ng thÓ thiÕu trong khung c¶nh mïa xu©n.
Bøc tranh thø hai ®îc ph¸c ho¹ mét çch sèng ®éng. ¤ng ®å ngåi gi÷a ®¸m ®«ng xóm
xÝt, tÊm t¾c ngîi ca. Ngän bót l«ng bay lîn trªn khæ giÊy:
Bao nhiªu ngêi thuª viÕt
TÊm t¾c ngîi khen tµi
Hoa tay th¶o nh÷ng nÐt
Nh phîng móa, rång bay.
Trong kho¶nh kh¾c Êy, «ng ®å ®©u ph¶i lµ "di chøng cña mét thêi tµn" (ý Hoµi
Thanh). H×nh ¶nh «ng ®å ®¾c chÝ nh lµm sèng dËy çi thêi nghÖ thuËt th ph¸p ®ang ë
®Ønh cao. NiÒm vui cña «ng ®å ch¾c ch¼ng ph¶i v× "Bao nhiªu ngêi thuª viÕt" th× «ng cã
nhiÒu tiÒn. ¤ng vui v× thÊy nÐt bót cña m×nh kh«ng h¼n ®· phÝ hoµi mµ vÉn cßn cã Ých,
cßn ®em l¹i bao niÒm vui cho ®êi. Bøc tranh thø hai thËt t¬i t¾n trong niÒm vui h©n hoan
cña hai ho¹ sÜ: mét ho¹ sÜ vÏ ch÷ b»ng ch÷ Nho vµ mét ho¹ sÜ vÏ tranh th¬ b»ng ch÷ quèc
ng÷.
Nhng niÒm vui cña «ng ®å kh«ng ®îc l©u. ChØ mét ch÷ "nhng", s¾c mµu cña bøc
tranh thø ba ®· thay ®æi h¼n:
Nhng mçi n¨m mçi v¾ng
Ngêi thuª viÕt nay ®©u?
GiÊy ®á buån kh«ng th¾m;
Mùc ®äng trong nghiªn sÇu...
Còng lµ "mçi n¨m" nhng l¹i thªm tõ "mçi" vµ l¹i ®øng sau ch÷ "nhng" - con ch÷ thêng
lµm ®¶o lén mäi trËt tù quen thuéc. Vò §×nh Liªn ®· ph¸c ho¹ mét c¶nh tîng ®Çy xãt xa. VÉn
233
trªn nÒn hoa ®µo, «ng ®å ngåi ñ rò, thÊp tho¸ng nh÷ng bãng ngêi xa dÇn. Gi¸ nh cã mét sù
®ét biÕn nµo ®ã khiÕn ngêi ta kh«ng thÝch ch÷ «ng n÷a th× lµ mét lÏ, ®»ng nµy nh÷ng ng-
êi ®Õn víi «ng ®å cø v¬i dÇn ®i, lßng ngêi víi th ph¸p còng ®· nh¹t ®i nhiÒu l¾m. Ho¹
ch¨ng cã ai cßn nghÜ ®Õn «ng còng chØ bëi lßng th¬ng h¹i ®ã th«i. Çc thñ ph¸p nh©n ho¸
®îc sö dông liªn tiÕp "giÊy ®á buån", "mùc ®äng", "nghiªn sÇu" chØ t« ®Ëm thªm nçi thÊt
väng cña «ng ®å.
Råi ®Õn mét ngµy, chót lßng th¬ng h¹i còng r¬i rông nèt:
¤ng ®å vÉn ngåi ®Êy
Qua ®êng kh«ng ai hay...
Cã lÏ lóc bÊy giê trªn thÕ gian nµy chØ cßn l¹i mçi nhµ th¬ lµ cã thÓ c¶m th«ng ® îc víi
nçi buån cña «ng ®å. ChØ c¶m th«ng th«i chø nçi buån Êy lín qu¸ lµm sao chia sÎ næi. Sù
çch biÖt cña tuæi t¸c, vµ nhÊt lµ cña hai nÒn v¨n ho¸ kh¸c nhau khiÕn cho nhµ th¬ chØ biÕt
®øng xa xa nh×n «ng ®å mµ th¬ng c¶m. Vµ k× l¹ thay lµ mét chiÕc l¸ vµng:
L¸ vµng r¬i trªn giÊy
Ngoµi trêi ma bôi bay.
Ma bôi th× râ, v× ®ang lµ tiÕt xu©n. Nhng sao l¹i cã mét chiÕc l¸ vµng ®¬n ®éc? §©y
ch¾c kh«ng ph¶i lµ dÊu vÕt cña mïa ®«ng mµ chØ cã thÓ lÝ gi¶i nh thÕ nµy: níc ta thuéc
miÒn nhiÖt ®íi, bèn mïa c©y cèi xanh t¬i, vËy th× l¸ vµng còng cã thÓ r¬i bÊt cø lóc nµo.
NÕu ®ang vui, cã lÏ kh«ng ai ®Ó ý ®Õn chiÕc l¸ vµng lÆng lÏ rêi cµnh khi ®· hoµn thµnh
sø mÖnh cña nã. Nhng lóc buån t©m hån ta rÊt nh¹y c¶m, vµ l¹i cµng nh¹y c¶m víi nçi buån.
Th× ra ®· suèt mét ®êi nu«i c©y, khi rông xuèng chiÕc l¸ vµng vÉn cßn kÞp göi ®Õn ngêi
®êi mét bøc th«ng ®iÖp. Kh«ng ph¶i lµ th«ng ®iÖp vÒ mïa mµ lµ th«ng ®iÖp vÒ nçi buån
cña «ng ®å, cña mét nÒn nghÖ thuËt ®ang dÇn dÇn ®i vµo quªn l·ng. ChiÕc l¸ lÎ loi kh«ng
chän chç nµo mµ ®Ëu mµ l¹i ®Ëu ngay trªn trang giÊy giê ®· trë nªn v« tÝch sù, b»ng chøng
hiÓn nhiªn cho nçi buån s©u nÆng cña «ng ®å. B©y giê th× cã muèn ®em l¹i nh÷ng niÒm
vui dÉu thËt nhá bÐ cho cuéc ®êi th× còng kh«ng ai cÇn ®Õn n÷a.
Bøc tranh thø n¨m t¬ng ph¶n râ rÖt víi bøc tranh thø nhÊt:
N¨m nay ®µo l¹i në
Kh«ng thÊy «ng ®å xa...
Th«ng ®iÖp mïa xu©n ®· göi ®Õn råi. Nhµ th¬ theo thãi quen l¹i ra phè ng¾m c¶nh cò
ngêi xa. LÏ ra ch¼ng ph¶i ng¹c nhiªn. Víi t×nh c¶nh nh n¨m ngo¸i th× «ng ®å kh«ng thÓ xuÊt
234
hiÖn mét lÇn n÷a, kh«ng thÓ nu«i m·i hi väng vÒ mét thêi ®· qua. VËy mµ trong t©m thøc
nhµ th¬, h×nh ¶nh «ng ®å kh«ng thÓ thiÕu trong bøc tranh xu©n cña m×nh. Cho nªn míi
ph¶i hÉng hôt, Ên tîng s©u nÆng qu¸ khiÕn nhµ th¬ tëng nh «ng ®å ®· ra ®i tõ l©u l¾m.
¤ng ®· thµnh "«ng ®å xa", thµnh ngêi "mu«n n¨m cò" khiÕn nhµ th¬ bËt lªn tiÕng gäi:
Nh÷ng ngêi mu«n n¨m cò
Hån ë ®©u b©y giê?
Trong çc giai tho¹i v¨n häc ViÖt Nam, hai çnh T©y häc vµ Nho häc khã cã thÓ c¶m
th«ng ®îc víi nhau. Kh«ng biÕt çc «ng ®å cã hiÓu Vò §×nh Liªn - mét nhµ th¬ "bót ch×"
kh«ng, nhng Vò §×nh Liªn th× ®· dµnh cho çc «ng ®å nh÷ng t×nh c¶m thËt s©u s¾c, bëi
xuÊt ph¸t tõ sù c¶m th«ng rÊt ®çi ch©n thµnh. §ã kh«ng chØ lµ sù c¶m th«ng ®èi víi mét
thÕ hÖ bÞ l·ng quªn mµ cßn lµ nçi xãt xa tríc mét vÎ ®Ñp, mét ngµnh nghÖ thuËt xa cò ®·
mét ®i kh«ng trë l¹i.
quª h¬ng
(TÕ Hanh)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ th¬ TÕ Hanh (tªn khai sinh lµ TrÇn TÕ Hanh), sinh ngµy 20 - 6 - 1921 t¹i x· B×nh
D¬ng, huyÖn B×nh S¬n, tØnh Qu¶ng Ng·i; hiÖn ë quËn Hai Bµ Trng, Hµ Néi.
Tham gia çch m¹ng tõ th¸ng 8-1945, TÕ Hanh ®· tr¶i qua çc c«ng t¸c v¨n ho¸, gi¸o dôc
ë HuÕ, §µ N½ng. N¨m 1948, «ng ë trong Ban phô tr¸ch Liªn ®oµn kh¸ng chiÕn Nam Trung
Bé; Uû viªn Thêng vô cho Héi V¨n nghÖ Trung ¬ng. N¨m 1957 khi thµnh lËp Héi Nhµ v¨n
ViÖt Nam, «ng lµ Uû viªn Thêng vô Héi khãa I, II, Uû viªn Thêng vô Héi Liªn hiÖp V¨n häc
nghÖ thuËt ViÖt Nam (1963), «ng tham gia nhiÒu khãa Ban chÊp hµnh Héi Nhµ v¨n, gi÷ çc
chøc vô: Trëng ban ®èi ngo¹i (1968), Chñ tÞch Héi ®ång dÞch (1983), Chñ tÞch Héi ®ång
th¬ (1986).
¤ng ®· cho xuÊt b¶n çc tËp th¬: Hoa niªn (1945); Hoa mïa thi (1948); Nh©n d©n mét
lßng (1953); Bµi th¬ th¸ng b¶y (1961); Hai nöa yªu th¬ng (1963); Khóc ca míi (1966); §i suèt
bµi ca (1970); C©u chuyÖn quª h¬ng (1973); Theo nhÞp th¸ng ngµy (1974); Gi÷a nh÷ng ngµy
xu©n (1977); Con ®êng vµ dßng s«ng (1980); Bµi ca sù sèng (1985); TÕ Hanh tuyÓn tËp
(1987); Th¬ TÕ Hanh (1989); Vên xa (1992); Gi÷a anh vµ em (1992); Em chê anh (1994);
235
Ngoµi ra «ng cßn xuÊt b¶n çc tËp tiÓu luËn, vµ nhiÒu tËp th¬ viÕt cho thiÕu nhi. ¤ng còng
®· xuÊt b¶n nhiÒu tËp th¬ dÞch cña çc nhµ th¬ lín trªn thÕ giíi.
¤ng ®· ®îc nhËn nhiÒu gi¶i thëng v¨n häc: Gi¶i Tù lùc v¨n ®oµn n¨m 1939; Gi¶i thëng
Ph¹m V¨n §ång do Héi V¨n nghÖ Liªn khu V tÆng. ¤ng ®îc nhËn Gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ
v¨n häc, nghÖ thuËt (n¨m 1996).
2. T¸c phÈm:
VÎ ®Ñp cña bµi th¬ thÓ hiÖn ë chÊt th¬ b×nh dÞ nhng trµn ngËp c¶m xóc. Nhµ th¬
viÕt vÒ quª h¬ng víi t×nh c¶m thiÕt tha, tõ niÒm tù hµo vÒ mét miÒn quª t¬i ®Ñp, cã nh÷ng
®oµn thuyÒn, nh÷ng ngêi trai m¹nh mÏ ®Çy søc sèng, ®¬ng ®Çu víi sãng giã trïng d¬ng v×
cuéc sèng, niÒm vui vµ niÒm h¹nh phóc.
3. Tãm t¾t:
Bµi th¬ Quª h¬ng ®îc s¸ng t¸c khi TÕ Hanh ®ang ë xa quª. Nh÷ng h×nh ¶nh vÒ lµng
chµi vµ nh÷ng ngêi d©n chµi ®Òu ®îc t¸i hiÖn l¹i tõ kÝ øc cña nhµ th¬ nªn rÊt gîi c¶m vµ
sinh ®éng.

Quª h¬ng lµ mét nguån c¶m xóc rÊt thiªng liªng trong t©m hån mçi ngêi. Bëi vËy, trong
sè nh÷ng bµi th¬ hay cã søc sèng l©u bÒn, kh«ng Ýt bµi th¬ viÕt vÒ quª h¬ng:
 Lßng quª dîn dîn vêi con níc
Kh«ng khãi hoµng h«n còng nhí nhµ
(Trµng giang - Huy CËn)
 Thuë cßn th¬ ngµy hai buæi ®Õn trêng
Yªu quª h¬ng qua tõng trang s¸ch nhá
(Quª h¬ng - Giang Nam)
 Quª h¬ng mçi ngêi chØ mét
Nh lµ chØ mét mÑ th«i
(Quª h¬ng - §ç Trung Qu©n)
Mçi bµi th¬ viÕt vÒ mét miÒn quª, mµ mçi miÒn quª l¹i cã mét vÎ ®Ñp kh¸c nhau. Tuy
nhiªn, ®iÒu kh¸ thó vÞ lµ hÇu hÕt çc miÒn quª ®îc miªu t¶ trong th¬ ®Òu cã c¶nh s«ng níc.
Cã thÓ v× níc ta cã nhiÒu s«ng ngßi nhng còng cã thÓ çc dßng s«ng thêng g¾n víi c¶m gi¸c
236
chia li nªn dÔ gîi lªn nçi nhí cña ngêi xa quª ch¨ng?
Bµi th¬ cña TÕ Hanh kh«ng chØ gÇn s«ng mµ cßn gÇn biÓn:
Lµng t«i ë vèn lµm nghÒ chµi líi
Níc bao v©y, çch biÓn nöa ngµy s«ng.
§· ë gÇn s«ng, gÇn biÓn th× nghÒ chµi líi (®¸nh ç) tÊt phæ biÕn. H×nh ¶nh næi bËt
trong bµi th¬ lµ h×nh ¶nh lµng chµi víi nh÷ng sinh ho¹t v« cïng th©n thuéc, nh÷ng ngêi d©n
chµo m¹nh khoÎ, cêng tr¸ng vµ ®¬ng nhiªn kh«ng thÓ thiÕu h×nh ¶nh nh÷ng con thuyÒn,
nh÷ng çnh buåm vèn ®îc coi lµ biÓu tîng cña lµng chµi.
V× ®îc t¸i hiÖn lªn tõ nçi nhí ªm ®Òm nªn lµng chµi ph¶i g¾n liÒn víi ho¹t ®éng chñ
yÕu: ®¸nh ç. §ã ph¶i lµ mét ngµy thêi tiÕt thËt ®Ñp:
Khi trêi trong, giã nhÑ, sím mai hång.
Thêi tiÕt ®Ñp kh«ng chØ thiÕt thùc víi ngêi d©n chµi (thêi tiÕt cã ®Ñp th× míi ra kh¬i
®îc) mµ cßn lµm næi bËt vÎ ®Ñp cña lµng chµi trong t×nh yªu vµ nçi nhí cña nhµ th¬. Søc
lùc trµn trÒ cña nh÷ng ngêi trai lµng nh truyÒn vµo con thuyÒn, t¹o nªn khung c¶nh Ên tîng,
rÊt m¹nh mÏ vµ hoµnh tr¸ng:
ChiÕc thuyÒn nhÑ h¨ng nh con tuÊn m·
Ph¨ng m¸i chÌo, m¹nh mÏ vît trêng giang.
Çnh buåm gi¬ng to nh m¶nh hån lµng
Rín th©n tr¾ng bao la th©u gãp giã...
Nh÷ng con thuyÒn rÏ sãng b¨ng b¨ng vµ lêi th¬ còng theo ®ã mµ bay bæng trong kh«ng
gian v« cïng réng r·i, kho¸ng ®¹t. Mäi h×nh ¶nh ®Òu ®îc n©ng lªn ®Õn møc biÓu tîng. ChiÕc
thuyÒn th× "h¨ng nh con tÊu m·", mét tõ "ph¨ng" thËt m¹nh mÏ, døt kho¸t ®· ®a con thuyÒn
"m¹nh mÏ vît trêng giang". §Æc s¾c nhÊt lµ çnh buåm. Trªn sãng níc, h×nh ¶nh dÔ thÊy nhÊt
lµ çnh buåm chø kh«ng ph¶i con thuyÒn:
Anh ®i ®Êy, anh vÒ ®©u
Çnh buåm n©u, çnh buåm n©u, çnh buåm...
(Qua ®ß - NguyÔn BÝnh)
RÊt Ýt khi trong çc bøc tranh vÏ thuyÒn mµ l¹i thiÕu çnh buåm bëi nã chÝnh lµ yÕu tè
t¹o nªn sù hµi hoµ c©n ®èi vµ vÎ ®Ñp l·ng m¹n. Víi mét ngêi xa quª, çnh buåm cßn "nh m¶nh
237
hån lµng", nã ®· trë thµnh h×nh ¶nh tîng trng cho quª h¬ng bëi d¸ng vÎ v« cïng m¹nh mÏ vµ
kho¸ng ®¹t:
Rín th©n tr¾ng bao la th©u gãp giã
Ph¶i cã t×nh yªu quª h¬ng tha thiÕt vµ niÒm tù hµo m·nh liÖt, TÕ Hanh míi viÕt ®îc
c©u th¬ giµu gi¸ trÞ biÓu hiÖn ®Õn nh vËy:
Sau c¶nh "kh¾p d©n lµng tÊp nËp ®ãn ghe vÒ" gîi t¶ kh«ng khÝ sinh ho¹t v« cïng th©n
thuéc cña lµng chµi, nh÷ng c©u th¬ ®ét ngét chïng xuèng:
D©n chµi líi lµn da ng¨m r¸m n¾ng,
C¶ th©n h×nh nång thë vÞ xa x¨m;
ChiÕc thuyÒn im bÕn mái trë vÒ n»m
Nghe chÊt muèi thÊm dÇn trong thí vá.
Tõ t¶ thùc, nh÷ng c©u th¬ l¹i dÇn nghiªng vÒ s¾c th¸i biÓu tîng l¾ng c©u. §iÒu ®ã gãp
phÇn t¹o cho bµi th¬ mét cÊu tróc hµi hoµ, c©n ®èi. Bªn trªn lµ c¶nh rÏ sèng vît trïng d¬ng
th× ®Õn ®©y lµ c¶nh nghØ ng¬i. Çi tÜnh ®i liÒn ngay sau çi ®éng nh ng kh«ng t¸ch biÖt
hoµn toµn. Cã mét sîi d©y liªn kÕt, mét sù g¾n bã rÊt mËt thiÕt phÝa sau h×nh ¶nh "lµn da
ng¨m r¸m n¾ng" vµ "th©n h×nh nång thë vÞ xa x¨m" cña nh÷ng ngêi trai lµng chµi, bªn c¹nh
®ã cßn ph¶i kÓ ®Õn chi tiÕt rÊt gîi c¶m: chiÕc thuyÒn ®· trë vÒ nghØ ng¬i trªn bÕn nhng
vÉn "nghe chÊt muèi thÊm dÇn trong thí vá". Tõ "chÊt muèi" cho ®Õn h¬i thë "vÞ xa x¨m"
®Òu gîi ®Õn biÓn c¶, ®Õn nh÷ng chuyÓn ®éng vît qua mu«n ngµn sãng giã. §ã chÝnh lµ
kh¸t väng chinh phôc ®¹i d¬ng rÊt m·nh liÖt, ®· ngÊm s©u trong huyÕt qu¶n cña nh÷ng ngêi
d©n lµng chµi, ®îc lu truyÒn tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c.
Trªn ®©y lµ nh÷ng h×nh ¶nh s©u ®Ëm, râ nÐt nhÊt ®îc t¸i hiÖn tõ kÝ øc. §Õn bèn c©u
th¬ cuèi, nhµ th¬ ®· gi·i bµy trùc tiÕp t×nh c¶m cña m×nh:
Nay xa çch lßng t«i lu«n tëng nhí.
Trong nçi nhí l¹i thÊp tho¸ng mµu níc xanh, çt b¹c, çnh buåm... vµ h¼n kh«ng thÓ
thiÕu con thuyÒn "rÏ sãng ch¹y ra kh¬i". Cã thÓ thÊy nh÷ng h×nh ¶nh Êy cø trë ®i trë l¹i, day
døt m·i trong t©m trÝ nhµ th¬ ®Ó råi cuèi cïng l¹i lµm bËt lªn c¶m xóc:
T«i thÊy nhí çi mïi nång mÆn qu¸!
C©u th¬ ®îc viÕt thËt gi¶n dÞ nhng còng thËt gîi c¶m, ®ñ n«n nao lßng ngêi. Bëi nã cã
søc nÆng ngay tõ nçi nhí da diÕt vµ ch©n thµnh cña t¸c gi¶ ®èi víi quª h¬ng.
238
khi con tu hó
(Tè H÷u)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ th¬ Tè H÷u (1920-2002), tªn khai sinh lµ NguyÔn Kim Thµnh, quª gèc ë lµng
Phï Lai, nay thuéc x· Qu¶ng Thä, huyÖn Qu¶ng §iÒn, tØnh Thõa Thiªn  HuÕ.
Sinh ra trong mét gia ®×nh nhµ nho nghÌo, tõ s¸u, b¶y tuæi Tè H÷u ®· häc vµ tËp lµm
th¬. Gi¸c ngé çch m¹ng trong thêi k× MÆt trËn D©n chñ vµ trë thµnh ngêi l·nh ®¹o §oµn
Thanh niªn D©n chñ ë HuÕ. Nh÷ng bµi th¬ ®Çu tiªn ®îc s¸ng t¸c tõ nh÷ng n¨m 1937 - 1938.
Th¸ng 4 - 1939, bÞ thùc d©n Ph¸p b¾t, giam gi÷ ë çc nhµ lao miÒn Trung vµ T©y nguyªn.
Th¸ng 3-1942, vît ngôc §¾c Lay, tiÕp tôc ho¹t ®éng çch m¹ng, tham gia l·nh ®¹o Tæng khëi
nghÜa th¸ng 8-1945 ë HuÕ. Sau Çch m¹ng, Tè H÷u ®¶m nhiÖm nhiÒu chøc vô quan träng
trong §¶ng vµ chÝnh quyÒn (tõng lµ Uû viªn Bé ChÝnh trÞ, BÝ th Ban ChÊp hµnh Trung -
¬ng §¶ng, Phã Chñ tÞch Héi ®ång Bé trëng).
T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Tõ Êy (th¬, 1946); ViÖt B¾c (th¬, 1954); Giã léng (th¬, 1961);
Ra trËn (th¬, 1971); M¸u vµ hoa (th¬, 1977); Mét tiÕng ®ên (th¬, 1992); X©y dùng mét nÒn
v¨n nghÖ lín xøng ®¸ng víi nh©n d©n ta, thêi ®¹i ta (tiÓu luËn, 1973); Cuéc sèng çch m¹ng
vµ v¨n häc nghÖ thuËt (tiÓu luËn, 1981).
Nhµ th¬ ®· ®îc nhËn: - Gi¶i nhÊt Gi¶i thëng v¨n häc Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam 1954-1955
(tËp th¬ ViÖt B¾c); Gi¶i thëng v¨n häc ASEAN (1996); Gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc,
nghÖ thuËt (n¨m 1996).
2. T¸c phÈm:
Khi con tu hó ®îc Tè H÷u viÕt khi «ng ®ang bÞ ®Þch giam trong nhµ lao Thõa Phñ
(HuÕ).
Th¬ viÕt trong tï cã nhiÒu lo¹i, thÓ hiÖn nhiÒu t©m tr¹ng kh¸c nhau. Cã khi nhµ th¬
diÔn t¶ nçi khæ cùc cña ngêi tï:
Bèn th¸ng c¬m kh«ng no
Bèn th¸ng ®ªm thiÕu ngñ
Bèn th¸ng ¸o kh«ng thay
Bèn th¸ng kh«ng giÆt giò
239
(NhËt kÝ trong tï - Hå ChÝ Minh)
Còng cã khi nhµ th¬ vît lªn trªn c¶nh ngé tï ®µy ®Ó chñ ®éng ®Õn víi thiªn nhiªn, rÌn
luyÖn ý chÝ.
Nhng phæ biÕn nhÊt lµ nh÷ng c©u th¬ diÔn t¶ nçi khæ tinh thÇn cña ngêi chiÕn sÜ
çch m¹ng. Cµng khao kh¸t ®îc ho¹t ®éng, ®îc cèng hiÕn, ngêi tï cµng c¶m thÊy bøc bèi, uÊt
øc khi bÞ giam h·m gi÷a bèn bøc têng ngét ng¹t, chøng kiÕn thêi gian ®»ng ®½ng cø chÇm
chËm tr«i qua trong khi ë bªn ngoµi, phong trµo çch m¹ng ®ang s«i sôc.
3. Tãm t¾t:
Trong khung c¶nh tï ®µy, t¸c gi¶ h×nh dung cuéc sèng s«i ®éng ë bªn ngoµi vµ thÓ hiÖn
t©m tr¹ng ngét ng¹t, khao kh¸t tù do cña m×nh.

Ngêi xa nãi:
NhÊt nhËt t¹i tï, thiªn thu t¹i ngo¹i
Trong NhËt kÝ trong tï, nhµ çch m¹ng Hå ChÝ Minh ®· viÕt:
Mét ngµy tï, ngh×n thu ë ngoµi
Qu¶ lµ cuéc sù kh¸c biÖt lín lao. Çi h÷u h¹n, nhá bÐ ("Mét ngµy") mµ cã thÓ t¬ng xøng
víi çi v« cïng, v« tËn ("ngh×n thu"), nh thÕ ®· thÊy t©m tr¹ng cña ngêi bÞ giam h·m trong tï
nÆng nÒ ®Õn møc nµo.
Nçi nhí ®ã cµng lín h¬n khi ngêi tï lµ mét chiÕn sÜ çch m¹ng. Nçi khæ v× vËt chÊt (¨n
®ãi, mÆc r¸ch, ghÎ lë...) cã thÓ vît qua ®îc nhng nçi khæ vÒ tinh thÇn khi kh«ng thÓ gãp søc
vµo sù nghiÖp chung lu«n ®Ì nÆng lªn t©m trÝ ngêi tï. Trong bµi T©m t trong tï, Tè H÷u
tõng viÕt:
ë ngoµi kia vui síng biÕt bao nhiªu!
"ë ngoµi kia" lµ kh«ng gian tù do, n¬i ngêi tï ®îc hoµ m×nh trong "tiÕng ®êi l¨n n¸o
nøc", tiÕng l¹c ngùa "rïng ch©n bªn giÕng l¹nh", nh vÉy gäi, nh thóc giôc ngêi chiÕn sÜ xung
trËn. Trong bµi Khi con tu hó, tø th¬ l¹i ®îc s¸ng t¹o theo mét híng kh¸c, cã phÇn kÝn ®¸o
h¬n. Míi ®äc bµi th¬ chóng ta kh«ng biÕt ngêi th¬ ®ang ë trong tï:
Khi con tu hó gäi bÇy
Lóa chiªm ®¬ng chÝn, tr¸i c©y ngät dÇn.
240
Kh«ng ph¶i tiÕng chim ®¬n ®éc mµ lµ tiÕng chim "gäi bÇy", tiÕng chim b¸o tin vui.
Nghe chim tu hó gäi nhau biÕt r»ng "lóa chiªm ®ang chÝn, tr¸i c©y ngät dÇn". Nh ng kh«ng
ph¶i chØ cã thÕ. TiÕng chim gîi lªn mét thÕ giíi trµn ngËp ©m thanh, mµu s¾c, h×nh ¶nh:
Vên r©m dËy tiÕng ve ng©n
B¾p r©y vµng h¹t ®Çy s©n n¾ng ®µo
Trêi xanh cµng réng cµng cao
§«i con diÒu s¸o lén nhµo tõng kh«ng...
§ã lµ nh÷ng s¾c mµu, ©m thanh cña cuéc sèng h»ng ngµy. Mµu vµng cña ng«, mµu
hång cña n¾ng næi bËt trªn çi nÒn xanh cña ®Êt trêi, quyÖn víi tiÕng ve ng©n vµ cßn ®îc
®iÓm xuyÕt thªm b»ng h×nh ¶nh "§«i con diÒu s¸o lén nhµo tõng kh«ng". Kh«ng gian trµn
trÒ nhùa sèng, ®ang vËn ®éng, sinh s«i n¶y në tõng ngµy.
§äc kÜ l¹i nh÷ng c©u th¬, ta bçng ph¸t hiÖn thªm nhiÒu ®iÒu k× l¹ kh¸c n÷a. Çc sù
viÖc kh«ng ®îc miªu t¶ trong tr¹ng th¸i b×nh thêng, chóng ®îc t« ®Ëm, ®îc ®Èy lªn møc cao
nhÊt cã thÓ. Kh«ng ph¶i "h¹t b¾p vµng" mµ lµ "b¾p r©y vµng h¹t" n¾ng lµ "n¾ng ®µo"
mµu s¾c léng lÉy nhÊt, trêi xanh th× "cµng réng cµng cao" tÇm m¾t cø ®îc më réng ra thªm
m·i. TiÕng ve kh«ng chØ "ng©n" mµ cßn "dËy" lªn, hai tÝnh tõ miªu t¶ ©m thanh kÕt hîp víi
nhau khiÕn cho tiÕng ve rén r· kh¸c thêng. Chõng nh ®Ó hoµ ®iÖu víi nh÷ng ©m thanh vµ
h×nh ¶nh ®ã, çch diÒu s¸o còng kh«ng chÞu "l÷ng lê" hay "vi vu" mµ "lén nhµo tõng kh«ng"
Çnh diÒu nh còng n« nøc, vui l©y trong kh«ng gian léng lÉy mµu s¾c vµ rén r· ©m thanh
®ã.
Së dÜ cã hiÖn tîng ®ã lµ bëi t¸c gi¶ ®· kh«ng trùc tiÕp quan s¸t vµ miªu t¶ c¶nh vËt.
Nhµ th¬ ®ang bÞ giam trong tï. Nh÷ng bøc têng kÝn mÝt v©y xung quanh lµm sao cho
phÐp nhµ th¬ nh×n ng¾m hay l¾ng nghe... TÊt c¶ ®Òu ®îc t¸i hiÖn tõ trÝ tëng tîng, trÝ nhí
vµ h¬n thÕ n÷a lµ t×nh yªu, lßng kh¸t khao m·nh liÖt ®îc th¸o còi sæ lång. Trong c¶nh tï
®µy, mµu ng« lóa hay mµu n¾ng, mµu cña trêi xanh bçng trë nªn quý gi¸ v« ngÇn, bëi thÕ
nªn nh÷ng mµu s¾c, ©m thanh hÕt søc b×nh thêng bçng trë nªn lung linh, huyÒn ¶o, rùc rì
h¼n lªn.
Méng tëng cµng t¬i ®Ñp bao nhiªu th× hiÖn thùc l¹i cµng cay ®¾ng, nghiÖt ng· bÊy
nhiªu.
Ta nghe hÌ dËy bªn lßng
Mµ ch©n muèn ®¹p tan phßng, hÌ «i!
241
Ngét lµm sao, chÕt uÊt th«i
Con chim tu hó ngoµi trêi cø kªu!
Tëng nh sù liªn kÕt gi÷a hai ®o¹n th¬ nµy kh«ng thËt chÆt chÏ vµ tø th¬ kh«ng liªn tôc.
Khi híng ra bªn ngoµi, nhµ th¬ t¶ c¶nh nhng khi híng vµo trong l¹i t¶ t©m tr¹ng. K× thùc ®©y
chÝnh lµ sù liªn kÕt v« cïng khÐo lÐo vµ tinh tÕ. Mèi d©y liªn kÕt Êy chÝnh lµ tiÕng chim
tu hó. TiÕng chim gäi bÇy tha thiÕt gîi më mét thÕ giíi bao la vµ v« cïng sinh ®éng. Nhng
thÕ giíi ®ã cµng réng r·i, rùc rì bao nhiªu th× l¹i cµng khiÕn cho ngêi tï (®· bÞ t¸ch biÖt khái
thÕ giíi Êy) c¶m thÊy ngét ng¹t vµ khao kh¸t bÊy nhiªu. ChØ trong bèn c©u th¬ ®· cã ®Õn
ba s¾c th¸i.
Nghe tiÕng "hÌ dËy bªn lßng" ngêi tï muèn ph¸ tung tÊt c¶.
Kh«ng thÓ vît qua nh÷ng bøc têng nÆng nÒ, nçi uÊt øc bÞ dån nÐn, nçi ®au khæ nh t¹o
thµnh hai h×nh khèi chØ qua s¸u ©m tiÕt vµ hai nhÞp th¬ "Ngét lµm sao....").
T¸c gi¶ bËt lªn lêi tr¸ch cø ("Con chim tu hó... cø kªu").
Giäng ®iÖu bªn ngoµi lµ thÕ nhng thùc ra ®ã chÝnh lµ sù thÓ hiÖn nçi uÊt øc, ®au
khæ ®· lªn ®Õn ®Ønh ®iÓm.
TiÕng chim tu hót gäi bÇy Êm ¸p, t¬i vui nhng cø v« t×nh khoan s©u vµo nçi khæ cña
ngêi tï, kh¬i dËy nçi uÊt hËn tríc t×nh c¶nh thùc t¹i vµ cµng lµm bïng ch¸y lªn kh¸t väng tù
do.
Th¬ viÕt trong tï nhng kh«ng cã mét dßng, mét ch÷ nµo nãi vÒ nçi khæ vËt chÊt cña ng-
êi tï. §iÒu ®ã cho thÊy ngêi tï ®· vît lªn nh÷ng nçi ®au vËt chÊt b×nh thêng. Nçi ®au lín
nhÊt cña ngêi tï lµ nçi ®au cña ngêi chiÕn sÜ çch m¹ng bÞ mÊt tù do, ®ang khao kh¸t "th¸o
còi sæ lång" ®Ó ®Õn víi cuéc sèng tù do, ®Ó ®îc chiÕn ®Êu cho çch m¹ng.
tøc c¶nh p¸c bã
(Hå ChÝ Minh)
I - Gîi ý
Sau ba m¬i n¨m ho¹t ®éng çch m¹ng ë níc ngoµi, th¸ng 2-1941 B¸c Hå trë vÒ Tæ quèc,
trùc tiÕp l·nh ®¹o phong trµo çch m¹ng ë trong níc. Khi ®ã, Ngêi sèng vµ lµm viÖc trong
mét ®iÒu kiÖn hÕt søc gian khæ: ë trong hang P¸c Bã - mét hang nói nhá thuéc huyÖn Hµ
Qu¶ng, tØnh Cao B»ng; víi nh÷ng sinh ho¹t h»ng ngµy rÊt ®¹m b¹c. Bµi th¬ Tøc c¶nh P¸c Bã
242
lµ mét trong nh÷ng t¸c phÈm Ngêi s¸ng t¸c trong thêi gian nµy.
2. ThÓ lo¹i:
Bµi th¬ ®îc viÕt theo thÓ thÊt ng«n tø tuyÖt §êng luËt. ThÓ th¬ nµy chØ cã mét khæ
gåm bèn c©u (tø tuyÖt), mçi c©u b¶y ch÷ (thÊt ng«n) rÊt næi tiÕng ë Trung Quèc, ®· ®îc du
nhËp vµ trë thµnh mét trong nh÷ng thÓ th¬ phæ biÕn cña v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam.
3. §¹i ý:
Bµi th¬ diÔn t¶ nh÷ng ho¹t ®éng h»ng ngµy cña B¸c thêi k× ho¹t ®éng ë P¸c Bã - Cao
B»ng. Qua bµi th¬, B¸c ®· thÓ hiÖn t×nh yªu thiªn nhiªn s©u s¾c, tinh thÇn çch m¹ng triÖt
®Ó qua giäng ®iÖu l¹c quan xen lÉn nÐt cêi hãm hØnh.
4. Tãm t¾t:
Tøc c¶nh P¸c Bã lµ bµi th¬ gi¶n dÞ pha giäng vui ®ïa, thÓ hiÖn tinh thÇn l¹c quan,
phong th¸i ung dung cña B¸c trong cuéc sèng çch m¹ng ®Çy khã kh¨n, gian khæ. Bµi th¬
còng cho thÊy lµm çch m¹ng vµ sèng hoµ hîp víi thiªn nhiªn lµ mét niÒm vui lín cña nhµ
çch m¹ng, nhµ th¬ Hå ChÝ Minh.

Bµi th¬ cã nhan ®Ò lµ Tøc c¶nh P¸c Bã, theo lÏ thêng th× yÕu tè "c¶nh" ph¶i ®îc ®Æt
lªn hµng ®Çu:
S¸ng ra bê suèi, tèi vµo hang
C¶nh vËt cã suèi, cã hang - nh÷ng c¶nh ®iÓn h×nh cña thiªn nhiªn n¬i rõng nói. Tuy
nhiªn, "suèi" vµ "hang" kh«ng ph¶i lµ ®èi tîng miªu t¶ trùc tiÕp mµ chØ lµ ®Ých cña ho¹t
®éng (ra, vµo). NÕu t¹m lîc ®i ch÷ "bê", c©u th¬ sÏ cã h×nh thøc tiÓu ®èi rÊt chØnh:
S¸ng ra suèi
Tèi vµo hang
Trong ®ã mçi vÕ gåm ba yÕu tè: thêi gian (s¸ng, tèi), kh«ng gian (suèi, hang) vµ ho¹t
®éng cña con ngêi (ra, vµo). Thêi gian, kh«ng gian xoay quanh ho¹t ®éng khiÕn cho ho¹t
®éng trë thµnh nh©n tè trung t©m. C¶nh vËt g¾n víi con ngêi, con ngêi hoµ m×nh vµo trong
c¶nh.
§ã lµ mét nÐt rÊt riªng cña th¬ B¸c. B¸c rÊt yªu thiªn nhiªn. PhÇn lín çc bµi th¬ cña Ng êi
®Òu g¾n víi thiªn nhiªn. Nhng thiªn nhiªn trong th¬ B¸c Ýt khi biÖt lËp mµ thêng cã mèi liªn
hÖ chÆt chÏ víi con ngêi, thÓ hiÖn çch miªu t¶ ®éc ®¸o cña B¸c.
243
RÊt nhiÒu ngêi b×nh c©u th¬ nµy, cã ngêi ®¶o ngîc l¹i thµnh "tèi vµo hang, s¸ng ra bê
suèi" vµ b¶o nh thÕ th× trong s¸ng qu¸, hay "s¸ng ra rõng rËm, tèi vµo hang" vµ nh thÕ th×
®en tèi qu¸. Tuy nhiªn, nÕu chØ ®äc to lªn mµ l¾ng nghe giäng ®iÖu cña c©u th¬ th× sÏ
thÊy nã rÊt nhÑ nhµng, "nh kh«ng" vËy. Vµo hang, ra suèi, ®ã lµ c«ng viÖc b×nh thêng,
hµng ngµy. §îc sèng gi÷a thiªn nhiªn nh vËy, dÉu bËn tr¨m c«ng ngh×n viÖc th× h¼n B¸c ®·
thÊy v« cïng th th¸i. NÕu so víi qu·ng thêi gian B¸c bÞ giam h·m trong nhµ tï Tëng Giíi
Th¹ch, ®i ®©u còng xÝch víi xiÒng, sÏ thÊy nh÷ng ngµy th¸ng nµy ®¸ng yªu, ®¸ng quý biÕt
ngÇn nµo.
Bëi thÕ m¹nh th¬ chuyÓn rÊt nhÑ sang c©u thø hai:
Ch¸o bÑ, rau m¨ng vÉn s½n sµng
L¹i cã ý kiÕn nãi r»ng, B¸c hµng ngµy ph¶i ¨n ch¸o bÑ (tøc ch¸o ng«), rau m¨ng, nh thÕ
th× khæ cùc qu¸! NÕu hiÓu nh vËy, ba ch÷ "vÉn s½n sµng" sÏ trë nªn gîng g¹o, kh« cøng. Bªn
c¹nh ®ã cßn ph¶i thÊy r»ng ®iÒu ®ã thËt tr¸i víi phong çch cña Ngêi. Bëi B¸c kh«ng bao giê
kªu ca. Ngêi rÊt thÝch çc mãn ¨n d©n d·, lu«n sèng hoµ m×nh víi nh©n d©n nªn thËt khã
chÊp nhËn ý kiÕn cho r»ng B¸c ®ang phµn nµn. Ngay c¶ khi ë trong tï, Ngêi cã nãi ®Õn
nh÷ng nçi khæ vËt chÊt ("Bèn th¸ng c¬m kh«ng no - Bèn th¸ng ®ªm thiÕu ngñ") thùc ra chØ
®Ó tù nh¾c nhë, ®éng viªn m×nh, trªn hÕt lµ kh¼ng ®Þnh b¶n lÜnh, ý chÝ cña ngêi chiÕn
sÜ çch m¹ng ("VËt chÊt tuy ®au khæ - kh«ng nao nóng tinh thÇn").
Trong bèi c¶nh ®ã, çch c¾t nghÜa c©u nµy lµ "ch¸o bÑ, rau m¨ng lóc nµo còng s½n
sµng" hîp lÝ vµ dÔ chÊp nhËn h¬n c¶. §ã lµ cuéc sèng h»ng ngµy cña B¸c, lµ t×nh c¶m cña
B¸c ®èi víi thiªn nhiªn. VÞ l·nh tô vÜ ®¹i, bËn tr¨m c«ng ngh×n viÖc ®· tËn dông tÊt c¶
nh÷ng giê phót cã thÓ ®Ó tËn hëng vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn giê ®ang ®îc sèng gi÷a thÕ giíi
m×nh yªu thÝch. Ch¸o bÑ, rau m¨ng - nh÷ng s¶n vËt cña rõng nói, lóc nµo còng s½n. Nh thÕ
hái cßn g× phong lu h¬n n÷a?
Theo gîi ý cña nhµ th¬ ChÕ Lan Viªn, trong th¬ tø tuyÖt, c©u th¬ thø ba lµ c©u v« cïng
quan träng, thËm chÝ quan träng nhÊt trong c¶ bµi th¬. Nã t¹o nªn bíc chuyÓn, mét sù ®ét
biÕn ®Ó tø th¬ bïng ph¸t:
Bµn ®¸ ch«ng chªnh dÞch sö §¶ng
§óng lµ cã mét sù chuyÓn ®æi m¹nh mÏ. Tõ chuyÖn "ra suèi", "vµo hang" sang chuyÖn
"dÞch sö §¶ng", tõ chuyÖn ®êi thêng sang chuyÖn çch m¹ng. Nhµ th¬ ChÕ Lan Viªn b×nh:
"Tõ nh÷ng çi mÒm m¹i (suèi, m¨ng, rau, ch¸o) chuyÓn qua bµn ®¸, chÊt ®¸ r¾n ch¾c. Tõ
nh÷ng ©m b»ng ªm ®Òm chuyÓn qua nh÷ng dÊu tr¾c, nÆng (dÞch), s¾c (®¸), hái (sö)
244
®anh thÐp r¾n rái".
Lêi b×nh rÊt tinh tÕ cña nhµ th¬ ®· chØ ra dÊu hiÖu cã tÝnh bíc ngoÆt cña bµi th¬
nµy, ®ång thêi gióp chóng ta nhËn râ h¬n phong çch nghÖ thuËt quen thuéc cña B¸c. Ngêi
tõng viÕt:
Th¬ xa yªu c¶nh thiªn nhiªn ®Ñp
M©y giã tr¨ng hoa tuyÕt nói s«ng
Nay ë trong th¬ nªn cã thÐp
Nhµ th¬ còng ph¶i biÕt xung phong.
(C¶m tëng ®äc Thiªn gia thi)
Thiªn nhiªn trong th¬ B¸c lu«n g¾n bã víi con ngêi. H¬n thÕ n÷a, ®ã cßn lµ mét thiªn
nhiªn çch m¹ng bëi con ngêi hoµ trong thiªn nhiªn Êy cha lóc nµo quªn m×nh lµ mét ngêi
chiÕn sÜ. Suèi, hang lµ kh«ng gian ho¹t ®éng, ch¸o bÑ, rau m¨ng lµ nh÷ng s¶n phÈm thiªn
nhiªn hµo phãng ®a ®Õn cho ngêi chiÕn sÜ. Ngoµi ra cßn cã chiÕc bµn ®¸:
Bµn ®¸ ch«ng chªnh dÞch sö §¶ng
C©u th¬ ë vµo thÕ rÊt chªnh vªnh. ChØ cã hai thanh ngang vµ mét thanh huyÒn xen
gi÷a nh÷ng thanh tr¾c liªn tiÕp (®¸, dÞch, sö, §¶ng). §ã lµ cßn cha kÓ ®Õn hiÖu qu¶ vÒ
nghÜa do tõ l¸y "ch«ng chªnh" t¹o ra. DÞch "sö §¶ng" trªn "bµn ®¸ ch«ng chªnh", cã thÓ c¶m
nhËn con ®êng çch m¹ng gian nan ®Õn møc nµo.
Nhng vÉn cã thÓ hiÓu nghÜa c©u th¬ nµy theo mét híng kh¸c. Giäng th¬ ®ét biÕn nhng
kh«ng lµm mÊt m¹ch th¬. "Bµn ®¸ ch«ng chªnh" võa gîi nghÜa gian khæ võa gîi nghÜa v÷ng
ch¾c (v÷ng nh bµn th¹ch). Vµ nÕu chóng ta t¹m dõng l¹i ë ®©y ®Ó ®äc tiÕp c©u th¬ cuèi
cïng th× çnh cöa th¬ sÏ bËt më:
Cuéc ®êi çch m¹ng thËt lµ sang.
§Õn ®©y, ta kh«ng cßn ph¶i b¨n kho¨n vÒ c©u trªn n÷a. ý th¬ ®· s¸ng râ. Suèi, hang,
ch¸o bÑ, rau m¨ng, bµn ®¸... ®Òu g¾n víi ch÷ "sang" nµy. Ch÷ "sang" trong hoµn c¶nh nµy
cã rÊt nhiÒu nghÜa, trong ®ã cã mét nghÜa v« cïng quan träng: ®ã lµ nÐt cêi hãm hØnh thÓ
hiÖn tinh thÇn l¹c quan, ý chÝ v÷ng vµng, nghÞ lùc lín lao cña mét con ngêi lu«n lu«n chñ
®éng tríc mäi hoµn c¶nh.
Bµi th¬ dÉn b¹n ®äc qua nhiÒu cung bËc c¶m xóc. §ang tõ thanh th¶n, ung dung, bÊt
chît c¨ng ra, gËp ghÒnh, khóc khuûu, gai gãc ®Ó råi kÕt thóc b»ng giai ®iÖu ng©n nga cña
245
tiÕng t¬ ®µn.
ChÊt thÐp trong th¬ Ngêi ®· ®îc thÓ hiÖn trong h×nh thøc mÒm m¹i vµ hãm hØnh nh
thÕ.
ng¾m tr¨ng
(Hå ChÝ Minh)
I - Gîi ý
Th¸ng 8-1942, Hå ChÝ Minh tõ P¸c Bã (Cao B»ng) bÝ mËt lªn ®êng sang Trung Quèc
®Ó tranh thñ sù viÖn trî quèc tÕ cho çch m¹ng ViÖt Nam, nhng khi ®Õn gÇn thÞ trÊn Tóc
Vinh th× Ngêi bÞ chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng ë ®©y b¾t gi÷, gi¶i ®i kh¾p gÇn 30 nhµ giam
cña 13 huyÖn thuéc tØnh Qu¶ng T©y, bÞ ®µy ®o¹ h¬n mét n¨m trêi. Thêi gian nµy, Ngêi ®·
viÕt NhËt kÝ trong tï b»ng th¬ ch÷ H¸n, gåm 133 bµi, phÇn lín lµ th¬ tø tuyÖt. TËp th¬ thÓ
hiÖn mét t©m hån cao ®Ñp, ý chÝ çch m¹ng kiªn cêng vµ nghÖ thuËt thi ca ®Æc s¾c.
2. T¸c phÈm:
Bµi th¬ Ng¾m tr¨ng ®îc trÝch trong tËp NhËt kÝ trong tï cña Hå ChÝ Minh.
B¸c ®ang bÞ giam trong tï, gi÷a nh÷ng bøc têng l¹nh lÏo, sau nh÷ng song s¾t nÆng nÒ.
BÞ giam nh thÕ, mét ngêi b×nh thêng cã thÓ gôc ng· bÊt cø lóc nµo. Nhng B¸c lµ mét chiÕn
sÜ çch m¹ng, "uy vò bÊt n¨ng khuÊt", nçi khæ lín nhÊt ®èi víi Ng êi kh«ng ph¶i lµ sù thiÕu
thèn vÒ vËt chÊt hay ®au khæ vÒ th©n x¸c mµ lµ nçi khæ khi kh«ng thÓ lµm g× cho çch
m¹ng trong hoµn c¶nh tï ®µy. Bªn c¹nh ®ã B¸c cßn lµ mét nhµ th¬  t©m hån lu«n réng më,
nh÷ng song s¾t h¾c ¸m kh«ng thÓ ng¨n c¶n Ngêi vµ tr¨ng ®Õn víi nhau. §ã lµ nh÷ng vÎ ®Ñp
c¶ vÒ t©m hån vµ ý chÝ mµ Ngêi ®· thÓ hiÖn trong bµi th¬ nµy.
3. Tãm t¾t:
Bµi th¬ viÕt vÒ chuyÖn ng¾m tr¨ng. Mét viÖc lµm vèn rÊt b×nh thêng nhng l¹i diÔn ra
trong mét hoµn c¶nh ®Æc biÖt: trong tï. ChÝnh çi hoµn c¶nh kh«ng b×nh thêng Êy cho
thÊy t×nh yªu thiªn nhiªn tha thiÕt, phong th¸i ung dung cña B¸c ngay ë trong tï ngôc.

NhiÒu bµi th¬ hay bëi sù ®ét biÕn víi nh÷ng tõ, nh÷ng c©u thËt ®¾t (mµ thêng lµ
246
nh÷ng c©u cuèi), cã khi lµm ®¶o lén c¶ ý tø khiÕn b¹n ®äc bÊt ngê.
B¸c còng cã nh÷ng bµi th¬ nh vËy. VÝ dô nh bµi Mé (ChiÒu tèi) ®îc viÕt trªn ®êng ®i
®µy. §ang t¶ c¶nh ®ªm xuèng víi "chim mái vÒ rõng", chßm m©y tr«i nhÑ"..., h×nh ¶nh "lß
than rùc hång" cña mét c« g¸i ®ang xay ng« tèi bçng lµm cho c¶ bµi th¬ bõng s¸ng.
Nhng bµi th¬ nµy kh«ng viÕt theo çch Êy. Tõng c©u, tõng ch÷, míi ®äc nghe b×nh th-
êng nhng ®äc l¹i mét lÇn, hai lÇn l¹i thÊy gîi lªn nhiÒu suy nghÜ. NhÊt lµ khi ®Æt nã trong
c¶ c©u th¬, c¶ bµi th¬:
Trong tï kh«ng rîu còng kh«ng hoa,
Tëng nh lµ lÏ ®¬ng nhiªn. Trong tï th× lÊy ®©u ra rîu, ra hoa? Mµ ®©u ph¶i chØ thiÕu
rîu, thiÕu hoa, sèng trong tï lµ c¶ mét cùc h×nh:
Bèn th¸ng c¬m kh«ng no
Bèn th¸ng ®ªm thiÕu ngñ
Bèn th¸ng ¸o kh«ng thay
Bèn th¸ng kh«ng giÆt giò...
(Bèn th¸ng råi)
§ã lµ cßn cha kÓ ®Õn nçi ®au khæ v× bÞ mÊt tù do, nhÊt lµ ®èi víi mét ngêi chiÕn
sÜ çch m¹ng, ph¶i xa rêi phong trµo ®Êu tranh, xa rêi lÝ t ëng. Tuy nhiªn, trong hoµn
c¶nh thùc t¹i, sù ®au khæ th¸i qu¸ ch¼ng gi¶i quyÕt ®îc ®iÒu g×. Thùc tÕ lµ B¸c lu«n
tËn dông mäi ®iÒu kiÖn cã thÓ ®Ó ng¾m c¶nh, t¹o sù gÇn gòi víi thiªn nhiªn  viÖc lµm
cã thÓ coi lµ h÷u Ých duy nhÊt trong hoµn c¶nh lóc bÊy giê.
Bëi vËy nªn hai ch÷ "trong tï" ë ®©y, dï ®îc ®Æt ë ®Çu c©u nhng kh«ng nh»m nhÊn
m¹nh ®Õn nçi khæ cña ngêi tï. Cã ch¨ng chØ lµ sù phµn nµn hay nuèi tiÕc v× nçi thiÕu hoa,
thiÕu rîu mµ th«i. Mµ c¶nh th× v« cïng gîi c¶m:
C¶nh ®Ñp ®ªm nay khã h÷ng hê;
Tr¨ng, hoa vµ rîu lµ ba thø kh«ng thÓ thiÕu ®èi víi thi nh©n. Mµ ch¼ng cø thi nh©n
míi ®éng lßng thi sÜ tríc phong c¶nh h÷u t×nh. Trong H¬ng cuéi, NguyÔn Tu©n t¶ c¶nh çc
cô ta uèng rîu thëng tr¨ng tuyÖt khÐo.
MÆc dï sinh thêi B¸c ch¼ng bao giê tù nhËn m×nh lµ nhµ th¬ nhng nh÷ng c©u th¬ viÕt
vÒ thiªn nhiªn (nhÊt lµ viÕt vÒ tr¨ng) cña Ngêi lu«n ®Çy ¾p c¶m xóc vµ suy tëng. Trong bµi
th¬ nµy, B¸c kh«ng trùc tiÕp t¶ tr¨ng nhng ®äc ba ch÷ "khã h÷ng hê", cã thÓ h×nh dung ¸nh
247
tr¨ng rùc rì, léng lÉy l¾m.
§èi c¶nh sinh t×nh. Bµi th¬ thiªn vÒ t¶ t×nh h¬n lµ t¶ c¶nh. Thùc ra còng rÊt khã ph©n
biÖt ®©u lµ c¶nh, ®©u lµ t×nh, bëi v× c¶nh vµ t×nh ®· hoµ hîp vµo nhau, c¶nh còng ho¸ ra
t×nh mÊt råi!
Nh©n híng song tiÒn kh¸n minh nguyÖt,
NguyÖt tßng song khÝch kh¸n thi gia.
Nam Tr©n dÞch lµ:
Ngêi ng¾m tr¨ng soi ngoµi cöa sæ
Tr¨ng nhßm khe cöa ng¾m nhµ th¬.
Hai c©u th¬ dÞch kh¸ hay, s¸t tõng ch÷, chØ tiÕc r»ng còng nh hÇu hÕt çc bµi th¬
dÞch, kh«ng thÓ hiÖn ®îc hÕt h¬i híng, giäng ®iÖu, ý tø cña nguyªn b¶n. Bá qua çc yÕu tè
vÇn ®iÖu, cã thÓ dÞch nghÜa t¬ng ®èi nh thÕ nµy:
Ngêi híng ra ngoµi cöa sæ nh×n vÇng tr¨ng s¸ng
Tr¨ng theo khe cöa sæ vµo nh×n nhµ th¬.
§èi víi viÖc ng¾m tr¨ng, ngêi xa hay dïng ch÷ l·m (thëng) chø kh«ng mÊy khi dïng ch÷
kh¸n. Kh¸n ë ®©y lµ "nh×n". Ngêi nh×n tr¨ng, tr¨ng nh×n ngêi. Gi÷a "ng¾m" vµ "nh×n" cã
mét kho¶ng çch kh¸ xa. Ng¾m tr¨ng, ng¾m hoa thuÇn tuý lµ chuyÖn thëng ngo¹n phong
c¶nh, thëng ngo¹n çi ®Ñp. Hai ngêi b¹n th©n l©u ngµy gÆp nhau kh«ng chØ ng¾m nhau
(xem bÐo hay gÇy, ®Ñp lªn hay xÊu ®i...) mµ cßn nh×n nhau ®Ó c¶m th«ng, chia sÎ.
Tr¨ng víi thi sÜ lµ b¹n. Riªng víi B¸c, ®ã kh«ng chØ lµ mét b¹n th¬ mµ cßn lµ mét tri
©m, tri kØ. ë trong tï hay trªn ®êng ®i ®µy, gi÷a rõng s©u hay trªn con thuyÒn "bµn viÖc
qu©n", lóc nµo tr¨ng còng ë bªn B¸c, thËm chÝ ngay c¶ khi B¸c ®ang bËn viÖc, tr¨ng vÉn
"vµo cöa sæ ®ßi th¬". Râ rµng lµ trong th¬ B¸c, h×nh tîng tr¨ng ®· ®îc më réng ra rÊt nhiÒu.
§Æt trong c¶ hÖ thèng nh vËy, hai c©u th¬ ®· më ra thªm nhiÒu híng kh¸c. Ch÷ kh¸n
chØ cã thÓ dÞch lµ "nh×n" chø kh«ng thÓ dÞch lµ "ng¾m" víi ý nghÜa "chiªm ng ìng".
H¬n n÷a, hiÓu lµ B¸c ®ang chiªm ngìng tr¨ng, chiªm ngìng thiªn nhiªn th× ®îc chø nãi
tr¨ng "chiªm ngìng" B¸c th× e còng khã lÝ gi¶i.
VËy nªn hiÓu hai c©u th¬ ®ã nh thÕ nµo?
Cã thÓ c¶m nhËn nh÷ng suy nghÜ hÕt søc s©u xa. Tríc hÕt ®ã lµ søc m¹nh cña nghÞ
lùc vµ ý chÝ cña mét ngêi tï tõng kh¼ng ®Þnh: "Th©n thÓ ë trong lao - Tinh thÇn ë ngoµi
248
lao". Nhµ tï cã thÓ giam gi÷ ®îc thÓ x¸c nhng kh«ng thÓ giam gi÷ ®îc tinh thÇn. Trong tËp
NhËt kÝ trong tï, ë rÊt nhiÒu bµi th¬, B¸c lu«n thÓ hiÖn mét ý chÝ m¹nh mÏ, s½n sµng v¬n
lªn lµm chñ hoµn c¶nh. Cô thÓ trong bµi th¬ nµy, nh÷ng song s¾t nhµ tï ®· kh«ng thÓ ng¨n
®îc cuéc ®µm t©m gi÷a B¸c vµ ngêi b¹n th©n thiÕt cña m×nh. Ngêi th× "híng song tiÒn" trß
chuyÖn víi tr¨ng, cßn tr¨ng th× "tßng song khÝch" ®Ó vµo th¨m ngêi tï. Çi cöa sæ vÉn hiÖn
h÷u ®Êy mµ kh«ng hÒ t¹o ra c¶m gi¸c nÆng nÒ, tùa nh sau khung cöa sæ kh«ng ph¶i lµ ngêi
tï mµ chØ lµ mét thi nh©n, cßn çi cöa sæ kia th× còng gièng nh cöa sæ cña mét phßng v¨n
nµo. NghÜa lµ rÊt thi vÞ.
Ngêi vµ tr¨ng ®· héi ngé. NÕu kh«ng ph¶i chØ ®Ó chiªm ngìng th× cã thÓ h×nh dung
khi ®ã, ngêi vµ tr¨ng ®· nãi víi nhau nh÷ng ®iÒu g×?
Nhµ th¬ kh«ng nãi râ, chØ cã hai ch÷ "nh×n" ng©n nga trong lßng b¹n ®äc. §· lµ tri kØ,
tri ©m, khi ®Õn víi nhau ngêi ta h¼n kh«ng cÇn ph¶i nhiÒu lêi. Sù im lÆng cßn gi¸ trÞ h¬n
c¶ lêi nãi.
Cha bao giê B¸c vµ tr¨ng l¹i gÇn gòi, ®ång c¶m ®Õn thÕ. Tr¨ng kh«ng xa vêi vîi ("Chßm
sao ®a nguyÖt vît lªn ngµn" - Gi¶i ®i sím), kh«ng ung dung to¶ ¸nh s¸ng v»ng vÆc (Tr¨ng lång
cæ thô, bãng lång hoa" - C¶nh khuya), còng kh«ng nòng nÞu, vßi vÜnh ("Tr¨ng vµo cöa sæ ®ßi
th¬"), tr¨ng vµ ngêi chØ im lÆng vµ nh×n nhau. Mét cuéc ®µm t©m, nh÷ng nçi niÒm khã nãi
nªn lêi. §iÒu ®ã còng cã thÓ lµ do hoµn c¶nh. Trong bµi Gi¶i ®i sím, xung quanh B¸c cßn lÝnh
¸p gi¶i, tr¨ng vµ ngêi kh«ng thÓ gÇn gòi. Trong nh÷ng bµi th¬ kh¸c, B¸c ®· ®îc tù do nhng l¹i v«
cïng bËn rén v× m¶i lo viÖc níc. Riªng trong bµi th¬ nµy, B¸c ®ang ë trong tï. ChØ mét m×nh B¸c
®èi diÖn víi vÇng tr¨ng s¸ng, trong lßng ngæn ngang tr¨m mèi t¬ vß. B¸c kh«ng bËn tr¨m c«ng
ngh×n viÖc nhng l¹i cùc khæ h¬n bao giê hÕt v× mÊt tù do, v« cïng khæ së v× çch biÖt h¼n víi
thÕ giíi bªn ngoµi, nhÊt lµ ph¶i xa rêi phong trµo çch m¹ng ®ang s«i sôc, kh«ng biÕt bao giê míi
tho¸t khái t×nh c¶nh nµy. Sù im lÆng cña vÇng tr¨ng khi ®ã lµ çch tèt nhÊt, ý nghÜa nhÊt ®Ó
bµy tá sù c¶m th«ng, chia sÎ.
Nhµ th¬ Hoµng Trung Th«ng tõng viÕt:
VÇn th¬ cña B¸c vÇn th¬ thÐp
Mµ vÇn vÉn mªnh m«ng b¸t ng¸t t×nh.
Trong bµi th¬ nµy, "t×nh" cã thÓ hiÓu lµ t×nh c¶m gi÷a con ngêi víi thiªn nhiªn, lµ t×nh
yªu ®èi víi ®Êt níc ®îc biÓu hiÖn hÕt søc s©u l¾ng, kÝn ®¸o. Riªng çi gäi lµ "chÊt thÐp"
th× l¹i rÊt khã c¶m nhËn. C¶ bµi th¬ kh«ng cã c©u nµo, ý nµo gîi lªn "chÊt thÐp" cô thÓ. GS.
NguyÔn §¨ng M¹nh cho ®ã lµ "thÐp giµ" bëi nÕu lµ "thÐp non" th× sÏ lé ra ngay lµ thÐp,
249
cßn víi "thÐp giµ" th× sÏ vît lªn trªn chÊt thÐp th«ng thêng, khã nh×n thÊy bëi nã ®· hoµ hîp,
thÊm s©u vµo tõng c©u ch÷ ®Ó trë nªn hÕt søc tù nhiªn.
VËy nªn ®©y kh«ng ph¶i lµ lóc Ngêi chiªm ngìng vÎ ®Ñp cña tr¨ng. Cã thÓ hiÓu r»ng
lóc nµy, t tëng cña Ngêi ®· vît ra khái chèn lao tï, t×m ®Õn vÇng tr¨ng ©n t×nh, chung thuû
®Ó gi·i bµy, chia sÎ nçi niÒm ®au khæ v× mÊt tù do ("§au khæ chi b»ng mÊt tù do"), nçi
canh çnh trong lßng v× ®Êt níc ("Canh bèn, canh n¨m võa chîp m¾t - Sao vµng n¨m çnh
méng hån quanh").Ta hiÓu s©u s¾c h¬n vÒ vÎ ®Ñp trong t©m hån B¸c. Ng êi rÊt yªu tr¨ng,
yªu thiªn nhiªn, nhng t×nh yªu Êy lu«n g¾n liÒn víi t×nh yªu ®Êt níc.
Vµ vÇng tr¨ng tri kØ  b¹n cña thi sÜ mu«n ®êi, kh«ng chØ lµ nguån c¶m høng th¬ ca
mµ cßn lµ ngêi b¹n thuû chung, cã thÓ ®ång c¶m, sÎ chia víi nçi niÒm cña mét nhµ th¬, ®ång
thêi còng lµ mét ngêi chiÕn sÜ çch m¹ng nguyÖn hiÕn d©ng c¶ ®êi m×nh cho Tæ quèc,
nh©n d©n, cã lÏ còng lµ mét vÇng tr¨ng mµ chóng ta cha tõng gÆp trong th¬ ca xa nay.
®i ®êng
(Hå ChÝ Minh)
I - Gîi ý
1. XuÊt xø:
§i ®êng còng lµ mét bµi th¬ trong tËp NhËt kÝ trong tï. B¸c viÕt bµi th¬ nµy ®Ó ghi l¹i
c¶m høng lóc ®i ®êng khi bÞ gi¶i tõ nhµ lao nµy ®Õn nhµ lao kh¸c.
2. T¸c phÈm:
Lêi th¬ gi¶n dÞ, dÔ hiÓu, ng«n ng÷ th¬ trong s¸ng mµ còng rÊt th©m trÇm, s©u xa. Hai
c©u ®Çu t¶ c¶nh ®i ®êng, nói non trïng ®iÖp, hÕt líp nµy ®Õn líp kh¸c. Khi ngêi th¬ vît lªn
®Õn ®Ønh th× bçng thÊy c¶nh vËt mªnh mang ®· thu gän trong tÇm m¾t. Qua ®ã ta thÊy
sõng s÷ng uy nghi d¸ng vãc cña mét ngêi chiÕn sÜ çch m¹ng lu«n chñ ®éng tríc mäi hoµn
c¶nh, vît lªn trªn khã kh¨n gian khæ, híng ®Õn lÝ tëng cao ®Ñp.
3. Tãm t¾t:
Bµi th¬ miªu t¶ hoµn c¶nh khã kh¨n vµ c¶m høng lóc ®i ®êng khi B¸c bÞ gi¶i tõ nhµ lao
nµy ®Õn nhµ lao kh¸c.
250
TÈu lé tµi tri tÈu lé nan
(§i ®êng míi biÕt gian lao)
B¸c ®· më ®Çu bµi th¬ b»ng ý cña mét c©u thµnh ng÷ ("Thøc l©u míi biÕt ®ªm dµi").
VÒ mÆt ý nghÜa, c©u nµy kh«ng thiªn vÒ gi¸ trÞ nhËn thøc mµ thiªn vÒ gi¸ trÞ miªu t¶,
biÓu hiÖn møc ®é cña nhËn thøc ®ã. Mét ngêi tõng b«n ba kh¾p n¨m ch©u bèn biÓn nh B¸c
kh«ng thÓ kh«ng biÕt chuyÖn "®i ®êng" cña mét ngêi tï bÞ ¸p gi¶i lµ v« cïng gian khæ. Tuy
nhiªn, c©u th¬ thø nhÊt ®· trë thµnh tiÒn ®Ò cho c©u th¬ thø hai:
Trïng san chi ngo¹i hùu trïng san
(Nói cao råi l¹i nói cao trËp trïng)
C©u th¬ cã cÊu t¹o thanh ®iÖu rÊt ®Æc biÖt. XÐt vÒ nhÞp th× ®©y lµ nhÞp 4/3
(Trïng san chi ngo¹i / hùu trïng san). Khi ®äc th¬, ®iÓm kÕt thóc mét nhÞp, b¾t ®Çu nhÞp
sau lµ ®iÓm nhÊn. Nh vËy, víi c©u th¬ nµy ta ph¶i nhÊn m¹nh hai ch÷ ngo¹i vµ hùu. C¶ hai
ch÷ ®Òu lµ thanh tr¾c, mµ l¹i lµ dÊu nÆng, do ®ã c©u th¬ nh bÞ kÐo trÜu xuèng, kh«ng
nh÷ng gîi c¶m gi¸c mµ cßn gîi h×nh ¶nh ngêi tï ph¶i liªn tôc vît qua nh÷ng dèc cao, thung s©u
th¨m th¼m.
C©u th¬ dÞch tuy kh«ng t¹o ®îc Ên tîng m¹nh nh vËy nhng còng rÊt khÐo khi ®îc chia
thµnh bèn nhÞp (Nói cao / råi l¹i / nói cao / trËp trïng). Trong nhÞp nµo còng cã mét thanh
b»ng, mét thanh tr¾c, do ®ã còng gîi lªn Ýt nhiÒu h×nh ¶nh con ®êng ®i rÊt khóc khuûu,
gËp ghÒnh.
NÕu ®äc liÒn m¹ch c¶ hai c©u th¬, sÏ dÔ dµng thÊy hiÖn tîng h« - øng. C©u thø
nhÊt nªu tiÒn ®Ò (cã ®i ®êng míi biÕt ®êng ®i khã), c©u thø hai kh¼ng ®Þnh (b»ng c¶
©m thanh, nhÞp ®iÖu vµ ý nghÜa) ®iÒu ®· ®îc nªu ra ë c©u thø nhÊt. Nçi gian nan, vÊt
v¶, cùc nhäc cña ngêi ®i ®êng ®· ®îc nh©n lªn nhiÒu lÇn. (Ta cã thÓ thö l¹i b»ng çch
®äc t¸ch rêi tõng c©u th¬, ý nghÜa nãi trªn sÏ gi¶m h¼n: c©u thø nhÊt chØ cã gi¸ trÞ nh
mét thµnh ng÷, c©u thø hai còng chØ lµ mét c©u miªu t¶ b×nh th êng). §©y cã thÓ gäi lµ
hiÖu øng céng hëng (xu«i chiÒu).
Ph©n tÝch nh vËy ®Ó thÊy râ gi¸ trÞ gîi h×nh, gîi c¶m cña hai c©u th¬ ®Çu, ®îc thÓ
hiÖn tµi t×nh qua çch hoµ ©m, phèi thanh, kÕt hîp ng÷ nghÜa mét çch v« cïng khÐo lÐo.
Trªn con ®êng d»ng dÆc, nçi vÊt v¶ cña ngêi tï cø chång chÊt m·i lªn qua nh÷ng ®Ìo cao, dèc
s©u th¨m th¼m.
Hai c©u th¬ ®Çu rÊt dÔ ®Þnh híng cho b¹n ®äc vÒ mét bµi th¬ miªu t¶ nçi khæ cùc cña
ngêi tï trªn ®êng ®i ®µy. §iÒu ®ã còng kh«ng cã g× l¹ bëi trong NhËt kÝ trong tï, chóng ta cã
251
thÓ thÊy rÊt nhiÒu c©u th¬ nh thÕ, cã kh¸c ch¨ng lµ çch Ngêi miªu t¶ mµ th«i.
Hai c©u th¬ sau tëng nh kh«ng ¨n nhËp g× víi hai c©u tríc:
Trïng san ®¨ng ®¸o cao phong hËu
V¹n lÝ d ®å cè miÖn gian.
(Nói cao lªn ®Õn tËn cïng
Thu vµo tÇm m¾t mu«n trïng níc non)
C¶ hai c©u th¬ kh«ng cã tõ nµo, ý nµo nèi tiÕp hai c©u trªn. Mäi nçi gian nan, vÊt v¶ d-
êng nh ®· biÕn ®©u hÕt, chØ thÊy h×nh ¶nh mét ngêi ®ang ung dung phãng tÇm m¾t ra
bèn phÝa.
RÊt tiÕc lµ c©u th¬ dÞch ®· kh«ng thÓ hiÖn ®îc s¾c th¸i chñ ®éng cña ngêi tï. DÞch
"Nói cao lªn ®Õn tËn cïng" nghe nh lµ mét qu¸ tr×nh tù nhiªn, ®· ®i lµ tÊt ph¶i ®Õn. Thùc ra
ph¶i hiÓu ý cña c©u th¬ nµy lµ: ngêi tï (nç lùc) vît qua mu«n ngµn nói non, trÌo lªn ®Õn
®Ønh cao nhÊt. Ngêi tï kh«ng thô ®éng mµ hoµn toµn chñ ®éng tríc hoµn c¶nh.
C©u th¬ cuèi cïng ®· t¹o ra mét bíc ®ét ph¸. M¹ch th¬ kh«ng cßn nÆng nÒ, gÊp khóc
mµ ®· ®îc tr¶i ra, kh«ng gian còng tr¶i ra mªnh mang ®Ó råi thu gän l¹i trong tÇm m¾t cña
con ngêi. TÇm nh×n Êy kh«ng ph¶i lµ cña mét ngêi tï mµ lµ cña mét thi nh©n - chiÕn sÜ.
§ã míi chØ lµ sù ph©n tÝch t¸ch rêi, biÖt lËp gi÷a hai nöa cña bµi th¬. §äc l¹i c¶ bµi, ta
sÏ thÊy mét hiÖu øng kh¸c, kh«ng ph¶i lµ hiÖu øng céng hëng, xu«i chiÒu nh hai c©u th¬
®Çu mµ lµ hiÖu øng ngîc, kÕt qu¶ cña phÐp t¬ng ph¶n, ®èi lËp. Nçi gian nan, vÊt v¶ cña
ngêi tï cµng lín bao nhiªu th× sù ung dung, th th¸i cña ngêi th¬  ngêi chiÕn sÜ l¹i cµng lín
bÊy nhiªu.
Cã thÓ vÝ chuyÖn ®i ®êng ®îc miªu t¶ ë ®©y nh mét ngêi trång c©y. Cµng vÊt v¶
trong viÖc nu«i trång, ch¨m bãn th× khi thu ho¹ch, h¬ng vÞ qu¶ chÝn l¹i cµng ngät ngµo.
Bµi th¬ ®· lµm næi bËt vÎ ®Ñp t©m hån vµ ý chÝ cña B¸c. Dï khã kh¨n vÊt v¶ ®Õn
®©u, ngêi chiÕn sÜ çch m¹ng vÜ ®¹i Êy còng kh«ng ng· lßng. Sù nghiÖp çch m¹ng míi lµ
®iÒu Ngêi thêng xuyªn tr¨n trë. §Ó thùc hiÖn ®îc lÝ tëng cao c¶ Êy, Ngêi chñ ®éng chÊp
nhËn mäi khã kh¨n, chñ ®éng vît lªn trªn hoµn c¶nh cho dï gian nan vÊt v¶ ®Õn ®©u.
Tinh thÇn, ý chÝ Êy l¹i hoµ quyÖn trong mét t©m hån th¬ ®Ó råi cho chóng ta mét t¸c
phÈm cã néi dung s©u s¾c, th©m trÇm, ®îc biÓu hiÖn trong mét h×nh thøc kho¸ng ®¹t, tù
nhiªn.
252
§ã còng lµ biÓu hiÖn tinh tÕ cña chÊt thÐp trong nh÷ng bµi th¬ cña B¸c.
chiÕu dêi ®«
(LÝ C«ng UÈn)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
LÝ C«ng UÈn (974-1028) tøc LÝ Th¸i Tæ, ngêi ch©u Cæ Ph¸p, lé B¾c Giang (nay lµ x·
§×nh B¶ng, huyÖn Tõ S¬n, tØnh B¾c Ninh). ¤ng lµ ngêi th«ng minh, nh©n ¸i, cã chÝ lín vµ
lËp ®îc nhiÒu chiÕn c«ng.
2. ThÓ lo¹i:
ChiÕu lµ mét thÓ lo¹i v¨n b¶n hµnh chÝnh cña nhµ níc qu©n chñ, ®îc dïng cho vua ®Ó
ban bè çc mÖnh lÖnh. ChiÕu còng ®îc dïng trong khoa cö nho häc nh mét m«n thi. Còng nh
chÕ vµ biÓu, chiÕu ®îc viÕt b»ng t¶n v¨n, ch÷ H¸n, gäi lµ cæ thÓ (thÓ xa); tõ ®êi §êng
(Trung Hoa) míi theo lèi tø lôc gäi lµ cËn thÓ (thÓ gÇn ®©y).
Trong Kinh Th, chiÕu ®îc ®Æt ngang víi ço. ThÓ nµy thêi Xu©n Thu gäi lµ mÖnh,
thêi ChiÕn Quèc gäi lµ lÖnh, thêi TÇn ®æi lÖnh thµnh chiÕu; thêi H¸n lóc ®Çu dïng chiÕu
®Ó bè ço víi quan l¹i, vÒ sau míi dïng réng ra, chiÕu lµ lêi vua ra lÖnh cho toµn d©n.
Néi dung ra lÖnh trong chiÕu th gåm tõ çc viÖc vua lªn ng«i, vua rêi ng«i, ®Õn çc
viÖc lËp hoµng hËu, lËp th¸i tö, phong tÆng quan l¹i cã c«ng, truÊt gi¸ng ngêi ph¹m lçi, minh
oan ngêi chÕt oan; víi d©n gian th× cã chiÕu cÇu hiÒn tµi, chiÕu khuyÕn n«ng, v.v.
VÒ thÓ v¨n, ban ®Çu chiÕu ®îc viÕt b»ng v¨n xu«i, vÒ sau ®îc kÕt hîp víi v¨n biÒn
ngÉu vµ cã khi c¶ v¨n vÇn. Nãi vÒ v¨n trong chiÕu, s¸ch §¹i Nam héi ®iÓn sù lÖ (cña triÒu
NguyÔn) viÕt: "¤i! Lêi vua t«n nghiªm vêi vîi ë trªn ®Ó cho tr¨m quan noi theo, v¹n níc tin
cËy; cho nªn bæ quan chøc chän hiÒn tµi th× nghÜa s¸ng nh mÆt trêi mÆt tr¨ng, ra bµi ®èi
s¸ch th× khÝ ªm nh ma mãc, chiÕu ço søc giêi th× bót në hoa nh sao s«ng Ng©n Hµ, ra
qu©n ®¸nh giÆc th× d÷ nh sÊm sÐt, ©n x¸ tai n¹n th× lêi ªm nh mïa xu©n, nghiªm phÐp gia
h×nh nh lêi l¹nh cña s¬ng mïa thu. §¹i lîc chiÕn th lµ nh thÕ".
Mét sè bµi chiÕu næi tiÕng ë Trung Quèc ®îc çc triÒu ®¹i qu©n chñ ViÖt Nam ®a vµo
héi ®iÓn lµm mÉu cho v¨n hµnh chÝnh, cho viÖc häc vµ thi, lµ: chiÕu cÇu hiÒn cña vua
H¸n Cao Tæ, ChiÕu sai b¶o ngêi trong níc ch¨m viÖc n«ng trang cña vua H¸n C¶nh §Õ,
253
ChiÕu ban bè lÔ nh¹c vµ ChiÕu lÖnh sai çc ch©u trong níc cö ngêi tµi giái cña vua §êng
Th¸i T«ng.
NÒn hµnh chÝnh qu©n chñ ë ViÖt Nam ®Ó l¹i nhiÒu bµi chiÕu næi tiÕng, chñ yÕu do
chóng lµ çc v¨n kiÖn ®¸nh dÊu çc sù kiÖn lÞch sö nh Thiªn ®« chiÕu (chiÕu dêi ®«, 1009)
cña vua LÝ Th¸i Tæ; L©m chung di chiÕu (chiÕu ®Ó l¹i lóc chÕt, 1128) cña vua LÝ Nh©n
T«ng; ThiÖn vÞ chiÕu (chiÕu nhêng ng«i, 1225) cña vua LÝ Chiªu Hoµng (do mét t¸c gi¶
khuyÕt danh so¹n); ChiÕu cÇu hiÒn tµi (1429) cña vua Lª Th¸i Tæ (do NguyÔn Tr·i so¹n);
Tøc vÞ chiÕu (chiÕu lªn ng«i, 1788) cña vua Quang Trung; CÇn V¬ng chiÕu (1885) cña vua
Hµm Nghi; Tho¸i vÞ chiÕu (1945) cña vua B¶o §¹i. (Theo Tõ ®iÓn v¨n häc ViÖt Nam tõ
nguån gèc ®Õn hÕt thÕ kØ XIX, NXB §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, 2001).
3. T¸c phÈm:
ChiÕu dêi ®« ®îc viÕt trong hoµn c¶nh ®Êt níc th¸i b×nh, nhµ LÝ muèn dêi kinh ®« tõ
thµnh Hoa L nhá hÑp ra n¬i §¹i La réng lín, thuËn tiÖn cho viÖc më mang vµ cñng cè, b¶o
vÖ ®Êt níc.
Tuy lµ mét bµi chiÕu cã ý nghÜa ban bè mÖnh lÖnh nhng ChiÕu dêi ®« rÊt cã søc
thuyÕt phôc bëi nã hîp víi lÏ trêi, lßng d©n. T¸c gi¶ ®· sö dông mét hÖ thèng lËp luËn chÆt
chÏ, lÝ lÏ s¾c bÐn, giäng ®iÖu m¹nh mÏ, khoÎ kho¾n ®Ó thuyÕt phôc d©n chóng tin vµ ñng
hé cho kÕ ho¹ch dêi ®« cña m×nh.
4. Tãm t¾t:
Muèn ®ãng ®« ë n¬i trung t©m, tÝnh kÕ mu«n ®êi cho con ch¸u, vua LÝ C«ng UÈn
xuèng chiÕu, ban bè mÖnh lÖnh chän thµnh §¹i La cã thÕ "rång cuén hæ ngåi" ®Ó dêi ®« tõ
Ninh B×nh vÒ Th¨ng Long (Hµ Néi ngµy nay).

Th¨ng Long - Hµ Néi ngµn n¨m v¨n vËt g¾n víi tªn tuæi cña vÞ vua xuÊt chóng LÝ Th¸i
Tæ. Sù kiÖn dêi ®« tõ Hoa L (Ninh B×nh) ra §¹i La thµnh cã mét ý nghÜa träng ®¹i. Nã ghi
dÊu bíc trëng thµnh cña quèc gia §¹i ViÖt, thÓ hiÖn tinh thÇn tù cêng, kh¸t väng ®éc lËp
thiªng liªng cña mét d©n téc anh hïng. Cã thÓ c¶m nhËn nh÷ng vÎ ®Ñp Êy trong ChiÕu dêi
®« (1010) cña ®øc LÝ Th¸i Tæ.
ChiÕu dêi ®«, mét mÆt, còng nh çc bµi chiÕu kh¸c lµ thÓ v¨n b¶n mang tÝnh chÊt
hµnh chÝnh, dïng ®Ó ban mÖnh lÖnh cña bËc vua chóa xuèng cho thÇn d©n. §ång thêi, ë
v¨n b¶n nµy cßn cã sù kÕt hîp tÝnh chÊt t©m t×nh, lÝ lÏ kh«ng kh« khan mµ thÊm nhuÇn víi
254
t×nh c¶m, lµm t¨ng thªm søc thuyÕt phôc lßng ngêi. Hµnh sù ®óng víi ý nguyÖn cña nh©n
d©n, LÝ C«ng UÈn ®· chøng tá phÈm çch cña mét vÞ vua s¸ng.
Thêi trung ®¹i, khi ph¶i c©n nh¾c, x¸c ®Þnh chÝ híng ®Ó lµm mét viÖc g×, ngêi ta
thêng lÊy chuyÖn cña "TiÒn nh©n" ra lµm c¨n chuÈn, xem viÖc ®óng ®¾n lµ ph¶i tu©n
theo "mÖnh trêi". Nh÷ng thêi ®¹i hoµng kim ®· qua ®îc nh¾c tíi nh nh÷ng tÊm g¬ng ®Ó
soi m×nh. LÝ Th¸i Tæ còng ®· lµm nh vËy ë phÇn ®Çu bµi ChiÕu dêi ®«. ViÖc dêi ®«
cña çc triÒu ®¹i næi tiÕng ë Trung Quèc ®îc biÖn dÉn lµ LÝ Th¸i Tæ muèn bµy tá ý
nguyÖn lµm cho ®Êt níc v÷ng bÒn, thÞnh vîng. Còng nh ngêi tríc, nh÷ng viÖc träng ®¹i
(dêi ®«) ®Òu ph¶i phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc tiÔn, kh¸ch quan (mÖnh trêi) vµ hîp víi lßng
ngêi th× míi ®¹t ®îc thµnh qu¶ tèt ®Ñp. Trong m¹ch lËp luËn, dÉn viÖc dêi ®« cña nhµ
Th¬ng, Chu, LÝ C«ng UÈn ®ang chuÈn bÞ cho nh÷ng lÝ lÏ sÏ thuyÕt tr×nh ë phÇn sau.
Nh×n nhËn hai triÒu §inh, Lª tríc ®ã víi mét tinh thÇn phª ph¸n tÝch cùc, t¸c gi¶ nhËn
®Þnh r»ng viÖc ®ãng ®« ë vïng Hoa L ®· kh«ng cßn phï hîp n÷a: "Cø ®ãng yªn ®« thµnh ë
n¬i ®©y, khiÕn cho triÒu ®¹i kh«ng ®îc l©u bÒn, sè phËn ng¾n ngñi, tr¨m hä ph¶i hao tæn,
mu«n vËt kh«ng ®îc thÝch nghi". Hoa L lµ vïng cã ®Þa thÕ hiÓm trë, khi tiÒm lùc ph¸t
triÓn cha ®ñ m¹nh th× nã hîp víi chiÕn lîc phßng thñ. Nhng ®Õn ®êi LÝ th× ®Êt níc ®Æt ra
nhu cÇu ph¸t triÓn, cho nªn ®« thµnh ph¶i dêi chuyÓn ra n¬i cã ®Þa thÕ kh¸c. Kh«ng chØ cã
lÝ lÏ, LÝ C«ng UÈn bµy tá c¶ tÊm lßng m×nh: "TrÉm rÊt ®au xãt vÒ viÖc ®ã". T×nh c¶m
cña mét «ng vua lu«n híng vÒ vËn mÖnh, sù tån vong cña giang s¬n x· t¾c khiÕn ngêi ®äc
c¶m ®éng. §Ó ®Õn ®o¹n cuèi, t¸c gi¶ cho ta thÊy con m¾t nh×n xa tr«ng réng, thÊu t×nh ®¹t
lÝ khi quyÕt ®Þnh lùa chän thµnh §¹i La lµm n¬i ®Þnh ®« l©u dµi.
Thµnh §¹i La cã vÞ thÕ thuËn lîi vÒ nhiÒu mÆt. VÒ mÆt ®Þa lÝ, t¸c gi¶ ph©n tÝch
râ: "N¬i trung t©m trêi ®Êt; ®îc çi thÕ rång cuén hæ ngåi", bèn híng ®Òu th«ng tho¸ng l¹i ë
thÕ "nh×n s«ng dùa nói" v÷ng vµng, "®Þa thÕ réng mµ b»ng; ®Êt ®ai cao mµ tho¸ng". Trªn
®Þa thÕ Êy, d©n c sÏ tr¸nh ®îc lôt léi mµ "mu«n vËt còng rÊt mùc phong phó tèt t¬i". ThuËn
lîi vÒ mÆt ®Þa lÝ nh vËy sÏ kÐo theo nh÷ng thuËn lîi vÒ th«ng th¬ng, giao lu: "ThËt lµ
chèn tô héi träng yÕu cña bèn ph¬ng ®Êt níc". N¬i ®Þnh ®« míi nµy sÏ ®¸p øng ®îc vai trß
lµ ®Çu mèi trung t©m cña kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸ cña ®Êt níc.
LÊy sö s¸ch lµm chç dùa cho lÝ lÏ, l¹i lÊy lÝ lÏ khu«n th íc Êy mµ soi vµo thùc tÕ cña
hai triÒu §inh, Lª ®Ó thÊy r»ng viÖc dêi ®« lµ tÊt yÕu vµ cuèi cïng ® a ra sù lùa chän,
kh¼ng ®Þnh §¹i La lµm n¬i ®ãng ®« míi tèt nhÊt, t¸c gi¶ cña bµi chiÕu ®· thiÕt lËp mét
lËp luËn chÆt chÏ, s¸ng râ. H×nh thøc v¨n xu«i cã ®an xen nh÷ng c©u mang s¾c th¸i
biÓu c¶m vµ nh÷ng c©u v¨n biÒn ngÉu giµu nh¹c ®iÖu, c©n xøng, nhÞp nhµng (cÆp
255
®o¹n c©u c©n xøng, sãng ®«i: "§· ®óng ng«i...; l¹i tiÖn híng...", §Þa thÕ...; ®Êt ®ai...)
gãp phÇn tÝch cùc t¹o nªn søc hÊp dÉn cña bµi chiÕu.
Nh×n râ thùc tr¹ng cña m×nh ®Ó cã nh÷ng quyÕt ®Þnh thay ®æi ®óng ®¾n, cÇn thiÕt
cho thÊy mét sù tù ý thøc tÝch cùc. ý thøc Êy mét khi thÓ hiÖn ®îc ý nguyÖn cña c¶ d©n téc
sÏ trë thµnh tinh thÇn tù cêng, lµ dÊu hiÖu ®¸ng mõng cho thÊy sù lín m¹nh cña mét ®Êt níc.
Nh ë ®Çu bµi viÕt ®· tõng nãi ®Õn, viÖc dêi ®« tõ mét n¬i cã ®Þa thÕ hiÓm trë, thuËn cho
phßng ngù, phï hîp víi tiÒm lùc cßn ®ang cha m¹nh ®Õn mét n¬i réng r·i, th«ng lu, thuËn lîi
cho ph¸t triÓn mang ý nghÜa chiÕn lîc vÜ m«, chøng tá d©n téc §¹i ViÖt ®· ®ñ søc x©y
dùng ®éc lËp tù cêng nh çc quèc gia kh¸c (nhÊt lµ ®èi víi phong kiÕn ph¬ng B¾c).
KÕt thóc bµi chiÕu: "TrÉm muèn... Çc khanh nghÜ thÕ nµo?" võa thÓ hiÖn tÝnh
quyÕt ®o¸n cña ®Êng minh qu©n l¹i võa thÓ hiÖn tinh thÇn d©n chñ. Ngay ®iÒu nµy n÷a
còng lµ mét phÇn søc m¹nh thuyÕt phôc cña ChiÕu dêi ®«. T¬ng truyÒn r»ng, khi dêi ®«,
thuyÒn vua ®Õn díi thµnh th× cã rång vµng bay lªn, vua nh©n ®ã ®æi tªn lµ thµnh Th¨ng
Long (rång bay lªn). §iÒm b¸o nµy kh¼ng ®Þnh viÖc dêi ®« cña ®øc LÝ Th¸i Tæ lµ thiªn
thêi, ®Þa lîi vµ nh©n hoµ. Th¨ng Long - Hµ Néi m¶nh ®Êt linh thiªng ngµn n¨m, h«m nay
cßn vang väng lêi ChiÕu dêi ®«.
hÞch tíng sÜ
(TrÇn Quèc TuÊn)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
TrÇn Quèc TuÊn (1231-1300), tøc Hng §¹o V¬ng lµ mét danh tíng kiÖt xuÊt cña d©n
téc.
2. ThÓ lo¹i:
Mét thÓ v¨n th cæ mµ çc tíng lÜnh, vua chóa hoÆc ngêi thñ lÜnh mét tæ chøc, mét
phong trµo dïng ®Ó kªu gäi cæ vò mäi ngêi h¨ng h¸i chiÕn ®Êu tiªu diÖt kÎ thï.
Bµi hÞch tiªu biÓu vµ cã gi¸ trÞ nhÊt trong v¨n häc ViÖt Nam lµ bµi HÞch tíng sÜ v¨n
cña TrÇn Hng §¹o (thÕ kØ XIII). Thêi k× Ph¸p x©m lîc níc ta (nöa sau thÕ kØ XIX) nhiÒu
hÞch b»ng ch÷ N«m xuÊt hiÖn vµ ®îc lu truyÒn réng r·i trong nh©n d©n (nh HÞch ®¸nh
T©y cña L·nh Cå, HÞch ®¸nh chuét cña NguyÔn §×nh ChiÓu...).
256
HÞch thêng ®îc viÕt theo lèi v¨n tø lôc, còng cã khi viÕt b»ng v¨n xu«i hay th¬ lôc b¸t.
Mét bµi hÞch thêng ®îc cÊu tróc theo ba phÇn chÝnh:
PhÇn ®Çu: nªu lªn mét nguyªn lÝ ®¹o ®øc hay chÝnh trÞ lµm c¬ së t tëng, lÝ luËn.
PhÇn gi÷a: nªu thùc tr¹ng ®¸ng chó ý (thêng lµ kÓ téi kÎ thï).
PhÇn cuèi: nªu gi¶i ph¸p vµ lêi kªu gäi chiÕn ®Êu. HÞch viÕt xong thêng ®îc vµo èng
hÞch vµ do çc sø gi¶ truyÒn ®i kh¾p n¬i. NÕu nh hÞch khÈn cÊp th× trªn ®Çu èng hÞch th-
êng cã mét chïm l«ng gµ (do vËy mµ gäi lµ vò hÞch). (Theo Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc,
NXB Gi¸o dôc, 1992).
3. T¸c phÈm:
Nöa cuèi thÕ kØ XIII, chØ trong ba m¬i n¨m (1257 - 1287), giÆc M«ng - Nguyªn ®· ba
lÇn kÐo qu©n sang x©m lîc níc ta. Lóc bÊy giê thÕ giÆc rÊt m¹nh, muèn ®¸nh b¹i chóng
ph¶i cã sù ®ång t×nh, ñng hé cña toµn qu©n, toµn d©n. TrÇn Quèc TuÊn ®· viÕt bµi hÞch
nµy ®Ó kªu gäi tíng sÜ hÕt lßng ®¸nh giÆc.
§Ó kªu gäi lßng d©n, ngêi viÕt cã thÓ dïng nhiÒu çch kh¸c nhau. Cã khi chØ cÇn nªu
lªn thùc tr¹ng, kh¬i gîi truyÒn thèng yªu níc, c¨m thï giÆc... Trong bµi hÞch nµy, TrÇn Quèc
TuÊn ®· sö dông mét giäng ®iÖu, çch viÕt rÊt phong phó. Khi th× «ng lÊy tÊm g¬ng cña
ngêi ®êi xa, khi th× dïng çch "khÝch tíng", cã khi l¹i an ñi, vç vÒ ®èi víi ®èi tîng... §ã
chÝnh lµ çi hay, çi ®éc ®¸o cña t¸c phÈm nµy.
4. Tãm t¾t:
T¸c gi¶ lÊy g¬ng çc trung thÇn nghÜa sÜ ®Ó nªu g¬ng, sau ®ã khÝch lÖ lßng yªu níc
vµ tinh thÇn s½n sµng chiÕn ®Êu x¶ th©n v× níc cña çc tíng lÜnh trong triÒu ®×nh.

ViÕt hÞch lµ ®Ó tuyªn truyÒn, kªu gäi, ®éng viªn, khÝch lÖ lßng ngêi tham gia vµo
viÖc lín (cô thÓ lµ ®¸nh giÆc cøu níc). ChÝnh v× ®Ó t¸c ®éng ®Õn lßng ngêi nªn viÕt
hÞch còng kh«ng hÒ ®¬n gi¶n. Ph¶i viÕt lµm sao ®Ó ngêi ®äc, ngêi nghe hiÓu râ vÊn ®Ò,
thËm chÝ cã khi ph¶i tù ¸i, xÊu hæ, tøc giËn... tõ ®ã x¸c ®Þnh th¸i ®é vµ hµnh ®éng tÝch
cùc.
§iÓm ®¸ng nãi ®Çu tiªn cña bµi hÞch nµy lµ hoµn c¶nh s¸ng t¹o. Thêi phong kiÕn, t t-
ëng "trung qu©n, ¸i quèc" lu«n ®îc ®Ò cao, coi träng, thø bËc trªn díi ®îc x¸c ®Þnh râ rµng.
LÏ thêng th× chØ cÇn ph©n tÝch t×nh h×nh, kªu gäi tinh thÇn yªu níc lµ ®ñ. ThÕ nhng TrÇn
257
Quèc TuÊn ®· viÕt bµi hÞch nµy rÊt ®éc ®¸o. ¤ng kh«ng thÓ hiÖn theo lèi mét chiÒu (tõ
trªn xuèng) mµ vËn dông nhiÒu ph¬ng çch kh¸c nhau. Khi th× «ng nªu g¬ng ngêi xa, khi th×
lÊy chÝnh b¶n th©n m×nh ra mµ xÐt ®o¸n. ¤ng phª ph¸n nÆng nÒ lèi sèng hëng thô, chØ lo
thu vÐn ç nh©n ®Ó råi tõ ®ã cho ngêi ®äc, ngêi nghe (tíng sÜ) thÊy râ ®óng sai. ¤ng cßn
chØ ra çi lîi chung, çi lîi riªng ®èi víi tõng ngêi nÕu nh ®ång søc ®ång lßng ®¸nh tan qu©n
giÆc. Cã thÓ nãi TrÇn Quèc TuÊn ®· n©ng viÖc viÕt hÞch lªn thµnh mét nghÖ thuËt mµ
sau nµy NguyÔn Tr·i gäi ®ã lµ "mu ph¹t t©m c«ng" (®¸nh vµo lßng ngêi). Bëi thÕ, HÞch t-
íng sÜ ®îc viÕt ra ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cô thÓ lóc bÊy giê nhng ®· ®îc lu truyÒn m·i vÒ
sau bëi nã kh«ng chØ cã gi¸ trÞ vÒ mÆt lÞch sö mµ cßn lµ mét ¸ng v¨n ®Æc s¾c.
Tríc hÕt lµ viÖc nªu g¬ng.
T¸c gi¶ ®· dÉn ra mét lo¹t nh÷ng tÊm g¬ng trung thÇn nghÜa sÜ, tõ KØ TÝn, Do Vu...
cho tíi V¬ng C«ng Kiªn, XÝch Tu T... ®Ó cho qu©n sÜ thÊy r»ng: muèn kh«ng hæ danh lµ
®Êng nam nhi ph¶i s½n sµng x¶ th©n v× vua, v× níc.
Cã ngêi th¾c m¾c: "T¹i sao TrÇn Quèc TuÊn kh«ng lÊy nh÷ng g¬ng yªu níc cña ngêi
ViÖt mµ l¹i ph¶i lÊy nh÷ng g¬ng ë m·i bªn Tµu tù thuë nµo?". Thùc ra, ®©y lµ mét kiÓu t
duy cña v¨n häc trung ®¹i. §· nªu g¬ng th× ph¶i lÊy nh÷ng g¬ng tiªu biÓu, ®iÓn h×nh, ®îc
dÉn ra tõ nh÷ng t¸c phÈm kinh ®iÓn. Çc chuyÖn vÒ KØ TÝn, Dù Nhîng, Chiªu V¬ng,
KÝnh §øc, Bµng M«ng, HËu NghÖ... ®Òu rÊt næi tiÕng thêi bÊy giê, kh«ng chØ ë ViÖt
Nam, Trung Quèc mµ cßn cã thÓ ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi. Khi viÕt TruyÖn KiÒu, NguyÔn
Du còng ®· dÉn rÊt nhiÒu ®iÓn tÝch, ®iÓn cè tõ v¨n häc Trung Quèc. ViÖc nªu g ¬ng çc
vÞ trung thÇn, nghÜa sÜ ®· rÊt næi tiÕng, quen thuéc víi mäi ngêi cã ý nghÜa thuyÕt phôc
lín, ®ã lµ nh÷ng b»ng chøng kh«ng thÓ phñ nhËn.
Mét ®iÓm rÊt ®¸ng lu ý lµ khi nªu g¬ng, t¸c gi¶ kh«ng ca ngîi Cao §Õ, Chiªu V¬ng mµ
ca ngîi KØ TÝn, Do Vu, Dù Nhîng. KÝnh §øc chØ lµ "mét chµng tuæi trÎ", C¶o Khanh còng
chØ lµ "mét bÒ t«i xa, nãi V¬ng C«ng Kiªn l¹i nãi ®Õn t× tíng NguyÔn V¨n LËp, nãi Cèt §·i
Ngét Lang kh«ng thÓ bá qua t× tíng XÝch Tu T... Tãm l¹i, hä kh«ng ph¶i lµ nh÷ng bËc ®¹i
nh©n, nh÷ng anh hïng lçi l¹c, chØ lµ nh÷ng tíng nhá, thËm chÝ lµ nh÷ng ngêi b×nh thêng nh-
ng s½n sµng x¶ th©n v× chñ, v× nghiÖp lín. §iÒu nµy rÊt quan träng víi viÖc chuyÓn h íng
lËp luËn vÒ sau:
"Huèng chi ta cïng çc ng¬i..."
Bëi ®©y lµ "hÞch tíng sÜ", nghÜa lµ ®èi tîng nghe, ®äc lµ çc tíng sÜ díi quyÒn nªn
t¸c gi¶ chØ lÊy nh÷ng t× tíng hay nh÷ng ngêi b×nh thêng lµm g¬ng th× míi t¬ng xøng vµ
míi cã ý nghÜa gi¸o dôc. Cã thÓ hiÓu ý nh thÕ nµy: "KØ TÝn, Dù Nhîng, Th©n Kho¸i,
258
KÝnh §øc... còng chØ lµ nh÷ng ngêi b×nh thêng, vËy mµ cßn d¸m x¶ th©n v× nghÜa,
huèng chi ta vµ çc ng¬i...".
TrÇn Quèc TuÊn ®· h¹ m×nh xuèng ngang hµng víi qu©n sÜ. §©y chÝnh lµ sù thÓ hiÖn
tinh thÇn "tíng sÜ mét lßng phô tö - hoµ níc s«ng chÐn rîu ngät ngµo", mét h×nh mÉu ®¸ng ca
ngîi cña çc vÞ tíng lÜnh ®êi xa. Çch so s¸nh nh trªn, cïng víi th¸i ®é s½n sµng ®ång cam
céng khæ cña vÞ chñ so¸i ®· lµm t¨ng søc m¹nh cña lêi hÞch lªn gÊp béi.
DÉn nh÷ng tÊm g¬ng tiªu biÓu tõ thêi xa xa cho ®Õn thêi hiÖn t¹i, cuèi cïng, vÞ chñ so¸i
lÊy chÝnh b¶n th©n m×nh ra lµm chøng:
"Ta thêng tíi b÷a quªn ¨n, nöa ®ªm vç gèi; ruét ®au nh c¾t, níc m¾t ®Çm ®×a; chØ
c¨m tøc cha x¶ thÞt lét da, nuèt gan uèng m¸u qu©n thï. DÉu cho tr¨m th©n nµy ph¬i
ngoµi néi cá, ngh×n x¸c nµy gãi trong da ngùa, ta còng vui lßng".
§o¹n v¨n thùc sù g©y mét Ên tîng m¹nh mÏ, kh«ng chØ bëi çch nãi, çch viÕt cã phÇn
khoa tr¬ng, phãng ®¹i mµ chñ yÕu lµ qua nh÷ng tõ ng÷ ®îc nhÊn rÊt m¹nh theo tõng nhÞp
ng¾n vµ s¾c, ngêi ®äc c¶m nhËn ®îc lßng c¨m thï s«i sôc ®èi víi qu©n x©m lîc cña vÞ
chñ tíng. Kh«ng chØ ®éng viªn, thuyÕt phôc, TrÇn Quèc TuÊn cßn truyÒn c¶ bÇu nhiÖt
huyÕt cña m×nh sang cho binh sÜ.
TiÕp theo lµ kÕ khÝch tíng.
KhÝch tíng còng lµ mét kÕ rÊt hay trong thuËt dïng binh. NÕu ®îc sö dông ®óng
lóc, ®óng chç, nã sÏ t¹o ra nh÷ng hiÖu qu¶ bÊt ngê. Theo ®ã, ngêi chñ tíng sÏ dïng lêi nãi
t¸c ®éng vµo lßng tù ¸i cña binh sÜ díi quyÒn, khiÕn cho hä c¶m thÊy nhôc, thÊy thÑn...,
tõ ®ã sÏ ph¸t huy toµn bé néi lùc trong hµnh ®éng.
§Ó khÝch tíng, TrÇn Quèc TuÊn ®· t¸c ®éng vµo yÕu tè nh¹y c¶m nhÊt: danh dù cña
mét bÒ t«i trung thµnh, mét c«ng d©n yªu níc, mét trang nam nhi gi÷a thêi lo¹n. ¤ng kh«ng
ng¹i ngÇn chØ ra nçi nhôc cña triÒu ®×nh, cao h¬n n÷a lµ nhôc quèc thÓ, ®»ng sau ®ã cã
phÇn tr¸ch nhiÖm cña mçi vÞ tíng sÜ: "Nay çc ng¬i nh×n chñ nhôc mµ kh«ng biÕt lo, thÊy
níc nhôc mµ kh«ng biÕt thÑn...". Hµng lo¹t côm tõ phñ ®Þnh: kh«ng biÕt lo, kh«ng biÕt
thÑn, kh«ng biÕt tøc, kh«ng biÕt c¨m... ®îc liÖt kª, ®îc nhÊn m¹nh ë vÞ trÝ cuèi mçi c©u
v¨n nh khoÐt s©u vµo lßng tù träng cña ®èi tîng. Nh÷ng sinh ho¹t, nh÷ng thó vui hµng
ngµy, thËm chÝ c¶ nh÷ng t×nh c¶m th«ng thêng (vui thó vên ruéng, quyÕn luyÕn vî con...)
bçng trë nªn lè bÞch khi ®îc ®Æt trong bèi c¶nh vËn níc l©m nguy.
§Ó t¨ng thªm søc thuyÕt phôc cho lêi hÞch, t¸c gi¶ cßn tëng tîng c¶nh khi qu©n giÆc
kÐo ®Õn: "cùa gµ trèng kh«ng thÓ ®©m thñng ¸o gi¸p cña giÆc, mÑo cê b¹c kh«ng thÓ
259
dïng lµm mu lîc nhµ binh". ThËm chÝ «ng cßn ®i xa h¬n: "Lóc bÊy giê, ta cïng çc ng¬i sÏ
bÞ b¾t, ®au xãt biÕt chõng nµo! Ch¼ng nh÷ng th¸i Êp cña ta kh«ng cßn, mµ bæng léc çc
ng¬i còng mÊt...". Nh÷ng ®iÒu tëng nh tÊt nhiªn, ai còng ph¶i thõa nhËn, vËy mµ h¬i v¨n,
giäng v¨n, lßng nhiÖt huyÕt cña t¸c gi¶ ®· khiÕn cho chóng trë nªn ©m vang l¹ thêng!
Bíc tiÕp theo: khuyªn nhñ.
§¹o lµm tíng ph¶i biÕt c¬ng, biÕt nhu. BiÕt khÝch tíng nhng còng ph¶i biÕt t¸c ®éng,
xoa dÞu. Sau khi chØ cho binh sÜ thÊy çi h¹i nh·n tiÒn nÕu nh kh«ng chÞu tËp luyÖn binh
m·, ®Ó cho qu©n thï ®Õn giµy xÐo... TrÇn Quèc TuÊn l¹i chØ ra viÔn c¶nh t¬i s¸ng nÕu
nh qu©n ®Þch bÞ ®¸nh b¹i: "Ch¼ng nh÷ng th¸i Êp cña ta m·i m·i v÷ng bÒn, mµ bæng léc
cña çc ng¬i còng ®êi ®êi hëng thô...". Hai viÔn c¶nh hoµn toµn tr¸i ngîc, viÔn c¶nh nµo trë
thµnh hiÖn thùc hoµn toµn do ta (trong ®ã cã TrÇn Quèc TuÊn vµ çc tíng sÜ) quyÕt ®Þnh:
 NÕu chØ m¶i vui ch¬i hëng thô: th©n b¹i danh liÖt, gia c¶nh tan n¸t, x· t¾c tæ t«ng bÞ
giµy xÐo...
 NÕu ch¨m chØ luyÖn qu©n, tËp dît cung tªn, n¾m v÷ng Binh th yÕu lîc: th¸i Êp m·i
m·i v÷ng bÒn, bæng léc ®êi ®êi hëng thô, t«ng miÕu mu«n ®êi tÕ lÔ, tæ t«ng ®îc thê cóng
quanh n¨m...
Mét lÇn n÷a, ta l¹i thÊy sù tinh tÕ trong lêi v¨n cña vÞ chñ tíng. ¤ng kh«ng kªu gäi chung
chung, kh«ng h« hµo su«ng mµ nhÊn m¹nh th¼ng vµo quyÒn lîi ç nh©n cña mçi vÞ tíng sÜ.
ë ®©y, quyÒn lîi ç nh©n ®îc ®Æt trong quyÒn lîi céng ®ång. Sè phËn mçi ç nh©n g¾n bã
mËt thiÕt víi sè phËn céng ®ång. §iÒu nµy gióp cho ngêi ®äc, ngêi nghe x¸c ®Þnh mét çch
cô thÓ vµ thiÕt thùc tr¸ch nhiÖm cña m×nh trong sù nghiÖp chung.
Thao t¸c cuèi cïng: x¸c ®Þnh ph¬ng híng hµnh ®éng cô thÓ.
§©y lµ néi dung chñ yÕu cña lêi hiÖu triÖu. RÊt ng¾n gän vµ cô thÓ, vÞ chñ t íng chØ
ra nh÷ng hµnh ®éng mµ çc tíng sÜ ph¶i thùc hiÖn: huÊn luyÖn qu©n sÜ, tËp dît cung tªn,
nghiªn cøu Binh th yÕu lîc. §iÒu ®¸ng nãi lµ nã ®îc nªu ra rÊt ®óng lóc, ®óng chç, sau khi
®· lµm ®ñ çc viÖc nªu g¬ng, khÝch tíng, khuyªn nhñ nh»m th«ng suèt t tëng cho binh sÜ.
Ng¾n gän, rµnh m¹ch, lêi lÏ ®anh thÐp, chøng cø thuyÕt phôc..., HÞch tíng sÜ ®· gãp
c«ng lín cïng qu©n d©n ta ba lÇn ®¸nh tan qu©n M«ng - Nguyªn hïng m¹nh, tµn b¹o khÐt
tiÕng mét thêi.
Çi cßn l¹i cña HÞch tíng sÜ ®èi víi chóng ta h«m nay võa cã gi¸ trÞ lÞch sö võa cã gi¸
trÞ v¨n ch¬ng. Qua lêi th¬, h¬i th¬ m¹nh mÏ, ch¾c khoÎ, chóng ta c¶m nhËn ®îc lßng yªu níc
nång nµn, c¨m thï giÆc s«i sôc vµ nhÊt lµ kh«ng khÝ lÞch sö hµo hïng cña mét thêi ®· qua.
260
níc ®¹i viÖt ta
(TrÝch B×nh Ng« ®¹i ço  NguyÔn Tr·i)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
N¨m 1427, giÆc Minh sang x©m lîc níc ta. NhiÒu quan ®¹i thÇn (trong ®ã cã NguyÔn
Phi Khanh) bÞ chóng b¾t ®a sang Trung Quèc. NguyÔn Tr·i lµ con cña NguyÔn Phi Khanh,
muèn ®i theo cha ®Ó phông dìng. Nghe lêi cha khuyªn nhñ, NguyÔn Tr·i ®· ë l¹i, gia nhËp
nghÜa qu©n Lam S¬n ®Ó mong ®Òn nî níc, tr¶ thï nhµ.
Trong ®oµn qu©n cña Lª Lîi, NguyÔn Tr·i trë thµnh mét vÞ qu©n s kiÖt xuÊt. ¤ng cßn
dïng ngßi bót cña m×nh ®Ó lung l¹c ý chÝ chiÕn ®Êu cña kÎ thï. Nh÷ng bøc th cña «ng trong
Qu©n trung tõ mÖnh tËp tõng khiÕn cho V¬ng Th«ng cïng ®¸m qu©n sÜ cña h¾n mÊt tinh
thÇn ®Ó råi cuèi cïng ph¶i quy hµng, chÊm døt mêi n¨m ®« hé níc ta.
Khi ®Êt níc th¸i b×nh th× NguyÔn Tr·i l¹i gÆp ho¹. Víi b¶n tÝnh trung thùc, th¼ng
th¾n, «ng bÞ bän quan l¹i nÞnh thÇn ghen ghÐt. Nh©n çi chÕt cña nhµ vua, chóng ®· ghÐp
«ng vµo téi giÕt vua khiÕn «ng ph¶i chÞu çi chÕt rÊt th¶m khèc vµo n¨m 1442. H¬n hai m¬i
n¨m sau (1464), vua Lª Th¸nh T«ng míi gi¶i oan cho «ng.
Nh÷ng t¸c phÈm v¨n ch¬ng cña NguyÔn Tr·i cßn l¹i víi chóng ta ngµy nay rÊt phong
phó: øc Trai thi tËp, Quèc ©m thi tËp, Qu©n trung tõ mÖnh tËp,... ®Æc biÖt lµ B×nh
Ng« ®¹i ço - mét ¸ng thiªn cæ hïng v¨n, b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp thø hai cña n íc ta (sau
bµi Nam quèc s¬n hµ, cha râ t¸c gi¶).
2. ThÓ lo¹i:
Mét thÓ lo¹i v¨n b¶n hµnh chÝnh cña nhµ níc qu©n chñ, thêng ®îc dïng cho çc ph¸t
ng«n chÝnh thøc, hÖ träng cña vua chóa hoÆc thñ lÜnh, nh»m tæng kÕt mét c«ng viÖc,
tr×nh bµy mét chñ tr¬ng x· héi chÝnh trÞ cho d©n chóng biÕt. Ço ®· cã ë Trung Quèc tõ
thêi Tam §¹i.
Ço cã thÓ ®îc viÕt b»ng v¨n xu«i, nhng thêng lµ ®îc viÕt b»ng biÒn v¨n. §îc biÕt ®Õn
nhiÒu nhÊt trong thÓ lo¹i nµy ë v¨n häc ch÷ H¸n cña ViÖt Nam lµ B×nh Ng« ®¹i ço (1428)
do NguyÔn Tr·i so¹n, nh©n danh vua Lª Th¸i Tæ tuyªn ço víi thiªn h¹ vÒ th¾ng lîi cña cuéc
kh¸ng chiÕn chèng qu©n Minh, ®îc viÕt theo thÓ v¨n tø lôc". (Theo Tõ ®iÓn v¨n häc ViÖt
261
Nam tõ nguån gèc ®Õn hÕt thÕ kØ XIX, NXB §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, 2001).
3. T¸c phÈm:
 V¨n b¶n nµy rót tõ phÇn më ®Çu bµi B×nh Ng« ®¹i ço(1) næi tiÕng, NguyÔn Tr·i
viÕt ®Ó tæng kÕt mêi n¨m kh¸ng chiÕn chèng qu©n Minh x©m lîc.
 §o¹n trÝch ®· thÓ hiÖn mét trong nh÷ng néi dung c¬ b¶n nhÊt cña t¸c phÈm, ®ã lµ
lßng tù hµo d©n téc, ý thøc ®éc lËp tù chñ ®· ph¸t triÓn ®Õn ®Ønh cao. T¸c gi¶ kh¼ng
®Þnh níc ta lµ mét níc cã chñ quyÒn víi nÒn v¨n hiÕn l©u ®êi, cã l·nh thæ, phong tôc tËp
qu¸n riªng, bªn c¹nh ®ã cßn cã mét bÒ dµy lÞch sö ®Êu tranh dùng níc vµ gi÷ níc. KÎ x©m lîc
lµ kÎ ph¶n nh©n nghÜa, dï binh hïng tíng m¹nh ®Õn ®©u còng nhÊt ®Þnh sÏ bÞ ®¸nh b¹i.
4. Tãm t¾t:
§o¹n trÝch nªu luËn ®iÓm tiÒn ®Ò cho toµn bé bµi ço - ®ã lµ t tëng nh©n nghÜa cña
t¸c gi¶.

Khi mét ®Êt níc giµnh ®îc chñ quyÒn, ®Ó mäi ngêi thõa nhËn chñ quyÒn ®ã th× ph¶i
ra mét b¶n tuyªn bè (tuyªn ng«n) ®éc lËp. Trong Tuyªn ng«n ®éc lËp ph¶i kh¼ng ®Þnh ®îc
tÝnh chÊt ph¸p lÝ, chÝnh nghÜa cña chñ quyÒn, cña nÒn ®éc lËp ®ã.
B×nh Ng« ®¹i ço ®îc coi lµ b¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp thø hai cña níc ta (sau bµi Nam
quèc s¬n hµ thêi LÝ Thêng KiÖt). NguyÔn Tr·i ®· sö dông mét lèi kÕt cÊu m¹ch l¹c, hÖ
thèng lËp luËn chÆt chÏ, ®anh thÐp, dÉn chøng thuyÕt phôc ®Ó kh¼ng ®Þnh tÝnh chÊt
chÝnh nghÜa cña cuéc chiÕn tranh, cña nÒn ®éc lËp d©n téc.
V¨n b¶n Níc §¹i ViÖt ta lµ phÇn më ®Çu cña bµi ço. Tuy ng¾n gän nhng ®o¹n nµy nªu
(
1) B×nh Ng« ®¹i ço do NguyÔn Tr·i thõa lÖnh Lª Th¸i Tæ (Lª Lîi) so¹n th¶o lµ bµi ço cã ý nghÜa
träng ®¹i cña mét b¶n tuyªn ng«n ®éc lËp, ®îc c«ng bè ngµy 17 th¸ng Ch¹p n¨m §inh Mïi (tøc ®Çu
n¨m 1428), sau khi qu©n ta ®¹i th¾ng, diÖt vµ lµm tan r· 15 v¹n viÖn binh cña giÆc, buéc V¬ng
Th«ng ph¶i gi¶ng hoµ, chÊp nhËn rót qu©n vÒ níc. Bµi ço nµy ®îc viÕt theo lèi v¨n biÒn ngÉu,
cã vËn dông thÓ tø lôc (tõng cÆp c©u, mçi c©u mêi ch÷ ng¾t theo nhÞp 4/6), kÕt cÊu còng gåm
bèn phÇn nh thÓ ço nãi chung:
 LuËn ®Ò chÝnh nghÜa (tõ "Tõng nghe:..." ®Õn "Chøng cø cßn ghi");
 Tè ço téi ¸c cña giÆc (tõ "Võa råi..." ®Õn Ai b¶o thÇn d©n chÞu ®îc";
 Qu¸ tr×nh kh¸ng chiÕn vµ th¾ng lîi (tõ "Ta ®©y" ®Õn "cha thÊy xa nay";
 Lêi tuyªn bè hoµ b×nh (tõ "X· t¾c tõ ®©y v÷ng bÒn..." ®Õn "Ai nÊy ®Òu hay".
Nh vËy, ®o¹n trÝch Níc §¹i ViÖt ta trong s¸ch gi¸o khoa thuéc phÇn ®Çu cña bµi B×nh Ng« ®¹i
ço.
262
lªn nh÷ng tiÒn ®Ò c¬ b¶n, lµm næi bËt nh÷ng quan ®iÓm tÝch cùc, cã ý nghÜa then chèt
®èi víi néi dung cña toµn bµi.
Më ®Çu bµi ço, NguyÔn Tr·i ®· kh¼ng ®Þnh t tëng nh©n nghÜa:
Tõng nghe:
ViÖc nh©n nghÜa cèt ë yªn d©n
Qu©n ®iÕu ph¹t tríc lo trõ b¹o
Nh©n vµ nghÜa vèn lµ hai kh¸i niÖm cã tõ tríc Khæng Tö. Khi ®i vµo Nho gi¸o, ý
nghÜa ®· thay ®æi ®i nhiÒu. VÒ c¬ b¶n, hai kh¸i niÖm nµy (thêng ®îc ghÐp l¹i thµnh mét
tõ: nh©n nghÜa) chØ quan hÖ gi÷a ngêi vµ ngêi nhng kh«ng xÐt ®Õn d©n, chØ thu hÑp
trong ph¹m vi giai cÊp thèng trÞ.
GiÆc Minh mîn cí "diÖt Hå phï TrÇn", lÊy chiªu bµi nh©n nghÜa ®Ó cho qu©n sang
x©m lîc níc ta. V× nh©n nghÜa, chóng ®· g©y ra bao c¶nh hung tµn b¹o ngîc:
Níng d©n ®en trªn ngän löa hung tµn
Vïi con ®á xuèng díi hÇm tai v¹.
NguyÔn Tr·i ®· "lÊy gËy «ng ®Ëp lng «ng", dïng chÝnh t tëng cña Nho gi¸o ®Ó kh¼ng
®Þnh tÝnh chÊt chÝnh nghÜa cña cuéc kh¸ng chiÕn. ¤ng ®· vËn dông rÊt khÐo hai ch÷
"®iÕu ph¹t" (v× th¬ng d©n, ph¹t kÎ cã téi) trong Kinh Th ®Ó lµm s¸ng ngêi ch©n lÝ:
ViÖc nh©n nghÜa cèt ë yªn d©n
Kh¸i niÖm nh©n nghÜa ®· ®îc më réng sang chiÒu híng tÝch cùc. Nh©n nghÜa kh«ng
ph¶i chØ ®Ó phôc vô cho quyÒn lîi cña giai cÊp thèng trÞ, viÖc nh©n nghÜa trªn hÕt lµ v×
d©n (yªn d©n). Mµ muèn yªn d©n th× ph¶i trõ b¹o. Quan ®iÓm nµy kh«ng chØ míi mÎ, tiÕn
bé, nã cßn v¹ch trÇn b¶n chÊt phi nh©n, phi nghÜa cña kÎ x©m lîc, qua ®ã gi¸n tiÕp kh¼ng
®Þnh tÝnh chÊt chÝnh nghÜa cña ta.
Hai c©u v¨n biÒn ngÉu, cÊu tróc song ®«i, võa ng¾n gän võa ch¾c khoÎ, më ra mét ©m
hëng hïng tr¸ng, m¹nh mÏ cho ch©n lÝ vÒ ®éc lËp, chñ quyÒn:
Nh níc §¹i ViÖt ta tõ tríc
Vèn xng nÒn v¨n hiÕn ®· l©u
Nói s«ng bê câi ®· chia
Phong tôc B¾c Nam còng kh¸c...
263
Còng vÉn giäng ®iÖu hµo s¶ng Êy, nhng kh¸c víi Nam quèc s¬n hµ, trong B×nh Ng«
®¹i ço kh«ng cßn thÊy thÊp tho¸ng bãng d¸ng th¸nh thÇn, kh«ng cã yÕu tè siªu nhiªn (s¸ch
trêi), mäi yÕu tè cÇn thiÕt ®Ó kh¼ng ®Þnh chñ quyÒn ®Òu rµnh m¹ch, cô thÓ:
 VÒ l·nh thæ: Nói s«ng bê câi ®· chia.
 VÒ phong tôc: Phong tôc B¾c Nam còng kh¸c.
 VÒ chÝnh trÞ: mçi bªn xng ®Õ mét ph¬ng...
TÊt c¶ ®Òu ®· ®îc kh¼ng ®Þnh mét çch râ rµng (tõ tríc, ®· chia, ®· l©u, ®êi nµo
còng cã...), ®ã lµ ®iÒu kh«ng g× cã thÓ chèi c·i. Çc thÕ lùc ph¬ng B¾c tõ xa vÉn tù vç
ngùc cho m×nh lµ níc lín (vua xng lµ ®Õ), coi çc níc nhá xung quanh chØ lµ ch hÇu (vua
chØ lµ v¬ng). Trong Nam quèc s¬n hµ, cha «ng ta ®· kh¼ng ®Þnh:
Nam quèc s¬n hµ Nam ®Õ c
(S«ng nói níc Nam lµ n¬i hoµng ®Õ níc Nam ngù trÞ)
Kh«ng hÒ cã mét chót tù ti, h¹ thÊp m×nh. Ph¬ng B¾c cã ®Õ, níc Nam còng cã ®Õ,
nghÜa lµ hoµn toµn ngang hµng, b×nh ®¼ng. NguyÔn Tr·i cßn kh¼ng ®Þnh m¹nh mÏ h¬n:
Tõ TriÖu, §inh, LÝ, TrÇn bao ®êi x©y nÒn ®éc lËp
Cïng H¸n, §êng, Tèng, Nguyªn mçi bªn xng ®Õ mét ph¬ng.
Kh«ng nãi chung chung mµ nªu dÉn chøng cô thÓ, x¸c thùc. Bªn kia cã H¸n, §êng, Tèng,
Nguyªn th× bªn nµy cã TriÖu, §inh, LÝ, TrÇn - mçi bªn xng ®Õ mét ph¬ng, tù m×nh x©y nÒn
®éc lËp, kh«ng phô thuéc (mµ còng ch¼ng liªn quan g×). Tõng c©u, tõng ch÷ ®èi nhau chan
ch¸t, thÓ hiÖn s¾c th¸i kh¼ng ®Þnh m¹nh mÏ.
Bao trïm lªn tÊt c¶ lµ mét nÒn v¨n hiÕn l©u ®êi ("Vèn xng nÒn v¨n hiÕn ®· l©u"). V¨n
hiÕn lµ gèc, lµ cèt lâi cña mét quèc gia ®éc lËp. Nói s«ng cã thÓ chuyÓn dêi, chÝnh trÞ cã
thÓ thay ®æi tõ triÒu ®¹i nµy sang triÒu ®¹i kh¸c, qu©n sù cã thÓ m¹nh yÕu tõng lóc kh¸c
nhau nhng v¨n hiÕn th× m·i m·i trêng tån. V¨n lµ v¨n ho¸, hiÕn lµ hiÒn tµi. Tr¶i hµng ngh×n
n¨m ®« hé, çc thÕ lùc ph¬ng B¾c kh«ng sao ®ång ho¸ næi ngêi ViÖt, trong khi hµo kiÖt
®êi nµo còng cã.
§iÒu nµy l¹i cµng kh«ng thÓ chèi c·i. Bao lÇn çc thÕ lùc ph¬ng B¾c kÐo binh hïng, t-
íng m¹nh sang x©m lîc, rèt cuéc ®Òu thÊt b¹i th¶m h¹i:
VËy nªn:
Lu Cung tham c«ng nªn thÊt b¹i
264
TriÖu TiÕt thÝch lín ph¶i tiªu vong
Cöa Hµm Tö b¾t sèng Toa §«
S«ng B¹ch §»ng giÕt t¬i ¤ M·...
Hay ch¼ng cÇn nãi ®©u xa, ngay võa míi ®©y th«i, ®¸m tµn qu©n cña V¬ng Th«ng ®-
îc cÊp thuyÒn, cÊp ngùa, vÒ ®Õn níc mµ vÉn "tim ®Ëp ch©n run"...
Nh÷ng ngêi ®· lËp nªn bao k× tÝch phi thêng Êy lµ ai? Nh÷ng çi tªn mµ TriÖu TiÕt,
Toa §«, ¤ M·... chØ cÇn nghe thÊy còng ®ñ khiÕp sî: Ng« QuyÒn, LÝ Thêng KiÖt, TrÇn H-
ng §¹o, Lª Lîi..., phÝa sau lµ bao vÞ tíng tµi kh¸c. Hä ®· g¾n kÕt søc m¹nh cña nh©n d©n
thµnh mét khèi ®oµn kÕt d©n téc, s½n sµng ®Ëp tan c¶ nh÷ng ®¹o qu©n hïng m¹nh, khÐt
tiÕng kh¾p n¬i lóc bÊy giê. Hä chÝnh lµ hµo kiÖt cña níc Nam, nh÷ng ngêi ®· gãp c«ng lín
®Ó x©y dùng truyÒn thèng v¨n hiÕn cña d©n téc.
§ã lµ nh÷ng lÝ lÏ, nh÷ng dÉn chøng võa ®anh thÐp võa cô thÓ, x¸c thùc, ®ñ lµm c¬ së
cho mét nÒn v¨n hiÕn l©u ®êi, trªn hÕt lµ ®¶m b¶o tÝnh chÊt ph¸p lÝ, chÝnh nghÜa cña
nÒn ®éc lËp d©n téc.
bµn luËn vÒ phÐp Häc
(LuËn häc ph¸p - La S¬n Phu Tö NguyÔn ThiÕp)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
NguyÔn ThiÕp (1723-1804) tù lµ Kh¶i Xuyªn, hiÖu lµ L¹p Phong C SÜ, ngêi ®¬ng thêi
kÝnh träng gäi lµ La S¬n Phu Tö, quª ë lµng MËt Th«n, x· NguyÖt Ao, huyÖn La S¬n (nay
thuéc huyÖn §øc Thä), tØnh Hµ TÜnh.
NguyÔn ThiÕp lµ ngêi "thiªn t s¸ng suèt, häc réng hiÓu s©u", tõng ®ç ®¹t, lµm quan díi
triÒu Lª nhng sau ®ã tõ quan vÒ d¹y häc.
2. ThÓ lo¹i:
Thêi xa, tÊu lµ mét lo¹i v¨n th cña bÒ t«i, thÇn d©n göi lªn vua chóa ®Ó tr×nh bµy sù
viÖc, ý kiÕn, ®Ò nghÞ.
3. T¸c phÈm:
Bµn luËn vÒ phÐp häc lµ phÇn trÝch tõ bµi tÊu cña NguyÔn ThiÕp göi vua Quang
Trung vµo th¸ng 8-1791. V¨n b¶n chØ râ môc ®Ých cña viÖc häc lµ ®Ó lµm ngêi cã ®¹o
265
®øc, cã tri thøc, gãp phÇn lµm hng thÞnh ®Êt níc.
3. Tãm t¾t:
Tõ luËn ®iÓm "Ngäc kh«ng mµi, kh«ng thµnh ®å vËt; ngêi kh«ng häc, kh«ng biÕt râ
®¹o", t¸c gi¶ tÊu tr×nh phÐp häc ®Ó kÎ tµi lËp c«ng, nhµ níc v÷ng yªn.

§o¹n ®Çu cña bµi trÝch (tõ Ngäc kh«ng mµi... ®Õn... nh÷ng ®iÒu tÖ h¹i Êy), t¸c gi¶ nªu
lªn môc ®Ých ch©n chÝnh cña viÖc häc vµ thùc tr¹ng tiªu cùc cña viÖc häc ®ang hiÖn hµnh.
ViÖc häc vèn mang mét ý nghÜa cao quý: "BiÕt râ ®¹o". Tøc lµ häc ®Ó biÕt çch lµm ngêi,
häc ®Ó sèng tèt, c xö ®óng chuÈn mùc. "Ngäc kh«ng mµi, kh«ng thµnh ®å vËt", con ngêi
kh«ng häc hµnh, tu dìng th× ch¼ng thµnh ®îc con ngêi cã kh¶ n¨ng lµm viÖc tèt, gióp Ých
cho ®êi. Díi thÓ chÕ phong kiÕn theo Nho gi¸o xa häc hµnh, thi cö cßn lµ con ®êng trùc
tiÕp dÉn ®Õn quan trêng; ®¸nh gi¸ qua thi cö ®Ó lùa chän hiÒn tµi gi÷ nh÷ng c¬ng vÞ trong
triÒu chÝnh. §iÒu nµy dÉn ®Õn nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc trong viÖc häc: häc v× môc
®Ých thùc dông (tiÕn th©n, lµm quan, cÇu danh lîi), ch¹y theo h×nh thøc mµ quªn ®i ý
nghÜa ch©n chÝnh cña viÖc häc. Nh÷ng con ngêi theo sù häc gi¶ dèi nh vËy, nÕu thµnh ®¹t,
¾t sÏ dÉn ®Õn nh÷ng "nÞnh thÇn", trë thµnh s©u bä ®ôc khoÐt, lµm cho "níc mÊt, nhµ tan".
La S¬n Phu Tö ®· th¼ng th¾n nh×n vµo thùc tÕ vµ ®óc thµnh nh÷ng lêi t©u x¸c thùc, ®Çy
tinh thÇn trung thùc d©ng lªn Quang Trung. Nhng gi¶i quyÕt thùc tr¹ng ®¸ng buån cña viÖc
lùa chän Êy b»ng çch nµo? TiÕp theo NguyÔn ThiÕp míi tr×nh tÊu vÒ quan ®iÓm, ph¬ng
ph¸p häc tËp ®óng ®¾n.
T¸c gi¶ bµn ®Õn h×nh thøc häc vµ çch thøc häc. ViÖc häc ph¶i ® îc tiÕn hµnh díi mét
h×nh thøc phæ biÕn. Lµm thÕ nµo ®Ó tÊt c¶ mäi ngêi ®Òu ý thøc ®îc viÖc häc vµ cã thÓ
häc ë bÊt k× ®©u: "ThÇy trß trêng häc cña phñ, huyÖn, çc trêng t, con ch¸u çc nhµ v¨n
vâ, thuéc l¹i ë çc trÊn cùu triÒu, ®Òu tuú ®©u tiÖn ®Êy mµ ®i häc". Sau ®ã míi bµn
®Õn çch häc, NguyÔn ThiÕp cho r»ng häc ph¶i theo tr×nh tù tríc - sau, thÊp - cao: "Lóc
®Çu häc TiÓu häc ®Ó båi lÊy gèc. TuÇn tù tiÕn lªn...". NghÜa lµ ngêi häc ph¶i b¾t ®Çu tõ
nh÷ng kiÕn thøc c¬ së, nÒn t¶ng. Häc réng lµ cÇn thiÕt song cÇn ph¶i biÕt suy nghÜ ®Ó
th©u tãm nh÷ng çi tinh tuý, cèt lâi nhÊt. §Æc biÖt, häc ph¶i ®i ®«i víi hµnh, kiÕn thøc
trong s¸ch vë ph¶i ®îc thÓ nghiÖm vËn dông vµo thùc tiÔn ®êi sèng: "Theo ®iÒu häc mµ
lµm". Cã nh thÕ th× ngêi häc míi cã kh¶ n¨ng lËp c«ng tr¹ng thÓ hiÖn ®iÒu häc ®îc thµnh
hµnh ®éng, gióp cho ®Êt níc "v÷ng yªn", "thÞnh trÞ".
ë thêi ®¹i nµo còng cÇn ®Õn sù häc ch©n chÝnh. §©y lµ ph¬ng çch c¨n b¶n ®Ó ph¸t
266
triÓn, tiÕn bé. §iÒu NguyÔn ThiÕp nãi ®óng cho mäi thêi ®¹i.
Trong v¨n b¶n trÝch Bµn luËn vÒ phÐp häc nµy, t¸c gi¶ ®· tõ môc ®Ých ch©n chÝnh
cña viÖc häc, phª ph¸n nh÷ng quan ®iÓm häc tËp tiªu cùc, thùc tr¹ng häc sai tr¸i råi ® a ra vµ
kh¼ng ®Þnh quan ®iÓm, ph¬ng ph¸p häc ®óng ®¾n, cuèi cïng lµ thuyÕt phôc cho sù ®óng
®¾n Êy b»ng viÖc chØ ra t¸c dông cña nã. Qua sù lËp luËn nµy, chóng ta cµng thÊy La S¬n
Phu Tö NguyÔn ThiÕp qu¶ lµ "thiªn t s¸ng suèt, häc réng hiÓu s©u".
thuÕ m¸u
(TrÝch B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p - NguyÔn ¸i Quèc)
I - Gîi ý
1. XuÊt xø:
V¨n b¶n nµy ®îc trÝch tõ ch¬ng I B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p  mét t¸c phÈm chÝnh
luËn cña NguyÔn ¸i Quèc viÕt b»ng tiÕng Ph¸p, xuÊt b¶n lÇn ®Çu tiªn t¹i Pa-ri n¨m 1925,
xuÊt b¶n lÇn ®Çu tiªn ë ViÖt Nam n¨m 1946. §©y lµ t¸c phÈm tõng g©y tiÕng vang lín trªn
kh¾p thÕ giíi bëi nã ®· v¹ch trÇn b¶n chÊt tµn b¹o, x¶o tr¸ phÝa sau líp vá lõa bÞp "B×nh
®¼ng, b¸c ¸i" cña chñ nghÜa thùc d©n.
2. T¸c phÈm:
[...] Nh mét dßng ®iÖn cùc m¹nh, B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p thu hót ngay sù chó ý
cña tÊt c¶ nh÷ng ai ®ang qu»n qu¹i trong kiÕp n« lÖ, ®ang nu«i lßng c¨m thï kh«ng ®éi trêi
chung ®èi víi bän cíp níc vµ b¸n níc, ®ang Êp ñ hoµi b·o cao quý giµnh l¹i ®éc lËp cho Tæ
quèc, tù do cho nh©n d©n, h¹nh phóc cho gièng nßi, nh©n phÈm cho con ngêi. Riªng ®èi víi
ViÖt Nam lóc bÊy giê ®· b¾t ®Çu tiÕp thu vµ ph¸t huy ¸nh s¸ng ch©n lý çch m¹ng cña thêi
®¹i lµ chñ nghÜa M¸c -- Lª-nin, B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p cßn nh mét trËn ma rµo gi÷a
nh÷ng ngµy h¹n h¸n, mét tiÕng h¶i ©u b¸o tríc d«ng b·o çch m¹ng s¾p tíi gÇn.
V× sao B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p cã søc hÊp dÉn lín lao, tranh thñ ngay ®îc tr¸i tim
vµ khèi ãc cña hµng triÖu ngêi tõ chÝnh quèc ®Õn çc thuéc ®Þa, mÆc dï t¸c gi¶ cña nã håi
267
bÊy giê chØ lµ mét ngêi d©n thuéc ®Þa, cha ph¶i ®· cã tªn tuæi lÉy lõng gi÷a thñ ®« níc
Ph¸p t s¶n?
§ã lµ v× nã nãi lªn tiÕng nãi chung cña çc d©n téc bÞ ¸p bøc. Nã diÔn ®¹t nçi uÊt hËn
ngót trêi vµ kh¸t väng ch¸y báng cña quÇn chóng lao khæ ®ang rªn xiÕt trong xÝch xiÒng n«
lÖ. Nã lµ nhÞp ®Ëp cña mét tr¸i tim lín, ®Çy nhiÖt huyÕt, trµn ngËp t×nh th¬ng ®èi víi
nh÷ng ngêi ph¶i sèng kiÕp ngùa tr©u, s½n sµng hiÕn d©ng tÊt c¶ cho sù nghiÖp gi¶i phãng
cña hä. Qua ®ã, nã ®Ò cËp mét vÊn ®Ò nãng báng cña thêi ®¹i, vÊn ®Ò sù nghiÖp gi¶i
phãng d©n téc thuéc ®Þa vµ çch m¹ng v« s¶n...
B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p chØ trªn 100 trang khæ nhá nhng ®· ®Ò cËp vµ gi¶i
quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò lín cña thêi ®¹i. Tõ nh÷ng sù viÖc gi¶n dÞ h»ng ngµy, nh÷ng mÈu
chuyÖn tëng chõng nh riªng lÎ, ®· h×nh thµnh mét kÕt cÊu l« gÝch, mét chØnh thÓ, mét bøc
tranh toµn diÖn, phæ cËp cho mäi ngêi, khiÕn cho t duy cña mäi ngêi ®îc më réng ra ®Ó råi
trë vÒ nh÷ng vÊn ®Ò trung t©m víi mét nhËn thøc s©u s¾c h¬n. Nh÷ng vÊn ®Ò ®ã lµ:
tÝnh tÊt yÕu cña çch m¹ng v« s¶n vµ sù diÖt vong cña chñ nghÜa ®Õ quèc, chñ nghÜa thùc
d©n; chØ cã chñ nghÜa x· héi vµ chñ nghÜa céng s¶n míi gi¶i phãng ®îc çc d©n téc bÞ ¸p
bøc vµ giai cÊp c«ng nh©n toµn thÕ giíi, çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc lµ mét çi çnh cña
çch m¹ng v« s¶n; nhiÖm vô cña giai cÊp v« s¶n ë chÝnh quèc ®èi víi nh÷ng ng êi anh em cña
hä ®ang bÞ ¸p bøc ë çc thuéc ®Þa; çch m¹ng thuéc ®Þa ph¶i ®éc lËp, tù chñ, cã ý thøc ®Çy
®ñ vÒ søc m¹nh to lín cña m×nh, tÝch cùc båi dìng nh÷ng nh©n tè chñ quan, t¹o ®iÒu kiÖn,
thêi c¬ ®øng lªn tù gi¶i phãng trong sù ®oµn kÕt d©n téc vµ ®oµn kÕt quèc tÕ; sù liªn minh
hai chiÒu, sù "hîp t¸c thËt sù" gi÷a çch m¹ng ë thuéc ®Þa víi çch m¹ng ë chÝnh quèc; sù liªn
minh vµ hîp t¸c thËt sù b×nh ®¼ng gi÷a çc d©n téc bÞ ¸p bøc víi nhau, gi÷a çc d©n téc bÞ
¸p bøc víi çc níc x· héi chñ nghÜa vµ giai cÊp c«ng nh©n ë çc níc t b¶n chñ nghÜa; sù kÕt
hîp gi÷a chñ nghÜa yªu níc vµ chñ nghÜa quèc tÕ v« s¶n; con ®êng ph¸t triÓn tÊt yÕu cña
çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc lªn çch m¹ng x· héi chñ nghÜa trong thêi ®¹i ngµy nay; sù
thèng nhÊt gi÷a çc trµo lu çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc vµ çch m¹ng x· héi chñ nghÜa
v.v... Nh÷ng vÊn ®Ò lÝ luËn vµ t tëng Êy lµ c¬ së cña ®êng lèi vµ ph¬ng ph¸p çch m¹ng
®óng ®¾n b¶o ®¶m th¾ng lîi cho çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc trong thêi ®¹i çch m¹ng v«
s¶n.
Riªng ®èi víi ViÖt Nam, B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p ra ®êi ®¸nh dÊu sù trëng thµnh
cña ý thøc çch m¹ng ViÖt Nam, ®¸p øng yªu cÇu bøc thiÕt cña çch m¹ng ViÖt Nam ®ang
chuÈn bÞ chuyÓn sang mét giai ®o¹n míi, ®ßi hái mét çch nh×n míi, mét ®êng lèi míi, mét
sù l·nh ®¹o míi.
268
NguyÔn Kh¸nh Toµn
(T¹p chÝ Häc tËp, th¸ng 5-1975)
3. §¹i ý:
Trong ch¬ng nµy, t¸c gi¶ tËp trung lµm râ b¶n chÊt çi gäi lµ "chÕ ®é lÝnh t×nh
nguyÖn" ë çc níc thuéc ®Þa. Thùc chÊt ®ã chÝnh lµ "thuÕ m¸u"  mét thø thuÕ tµn b¹o mµ
nh÷ng ngêi d©n thuéc ®Þa ph¶i ®ãng b»ng çch ®em th©n m×nh lµm bia ®ì ®¹n cho chñ
nghÜa thùc d©n.
4. Tãm t¾t:
PhÇn 1 chØ râ sù gi¶ nh©n gi¶ nghÜa cña thùc d©n Ph¸p b¾t d©n thuéc ®Þa lµm bia ®ì
®¹n vµ chÕt thay cho bän tíng t¸ thùc d©n. PhÇn 2 tè ço çi gäi lµ t×nh nguyÖn cña nh÷ng
ngêi d©n thuéc ®Þa. PhÇn 3 nãi vÒ kÕt qu¶ cña sù hi sinh, v¹ch trÇn nh÷ng lêi lÏ lõa bÞp, gi¶
nh©n gi¶ nghÜa cña bän thèng trÞ. C¶ ba phÇn lµm næi bËt tÝnh chÊt d· man cña ThuÕ m¸u
®¸nh vµo d©n thuéc ®Þa.

Mét nguyªn t¾c ®îc qu¸n triÖt thÊu ®¸o trong quan ®iÓm s¸ng t¹o v¨n ch¬ng cña Chñ
tÞch Hå ChÝ Minh lµ lu«n lu«n ph¶i x¸c ®Þnh mét çch râ rµng ®èi tîng, môc ®Ých (ViÕt
cho ai? ViÕt ®Ó lµm g×?), tõ ®ã ®Ò ra ph¬ng ph¸p cô thÓ (ViÕt nh thÕ nµo?). Cã thÓ
nãi, thµnh c«ng lín nhÊt vÒ mÆt nghÖ thuËt cña B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p nãi chung
vµ ch¬ng ThuÕ m¸u nãi riªng lµ trªn ph¬ng diÖn bót ph¸p. Mäi yÕu tè tõ lêi v¨n, c©u ch÷,
kÕt cÊu, giäng ®iÖu... ®Òu ®îc vËn dông linh ho¹t, s¸ng t¹o, ®¸p øng çc yªu cÇu vÒ ®èi
tîng, môc ®Ých cña t¸c phÈm.
VÒ môc ®Ých: viÕt ®Ó tè ço téi ¸c cña thùc d©n Ph¸p (nh tªn t¸c phÈm ®· nªu) ë çc n-
íc thuéc ®Þa.
VÒ ®èi tîng: ®©y lµ vÊn ®Ò cÇn ph¶i xem xÐt kÜ lìng. §èi tîng trùc tiÕp cña B¶n ¸n...
kh«ng ph¶i lµ nh©n d©n ViÖt Nam víi h¬n 90% d©n sè mï ch÷ lóc bÊy giê. §èi tîng cña t¸c
phÈm lµ nh©n d©n Ph¸p, më réng ra lµ d luËn tiÕn bé trªn toµn thÕ giíi. Dï ë nhiÒu thµnh
phÇn kh¸c nhau nhng hä ®Òu cã mét ®Æc ®iÓm c¬ b¶n, ®ã lµ tr×nh ®é v¨n ho¸ rÊt cao nh-
ng l¹i cha hiÓu biÕt g× nhiÒu vÒ çc níc thuéc ®Þa, do ®ã dÔ dµng bÞ giai cÊp thèng trÞ lõa
g¹t. NhiÒu ngêi Ph¸p tin r»ng, qu©n ®éi Ph¸p ®ang thùc hiÖn nh÷ng sø mÖnh cao c¶, ®ã lµ
®em l¹i h¹nh phóc, no Êm cho çc d©n téc thuéc ®Þa.
Víi ®èi tîng nh vËy, chän çch viÕt nh thÕ nµo? NÕu ®øng vÒ phÝa nh©n d©n çc níc
269
thuéc ®Þa mµ tè ço e sÏ khã mµ t¹o ®îc sù hÊp dÉn cho b¹n ®äc, do ®ã khã ®¹t ®îc hiÖu
qu¶ mong muèn. Bëi vËy, thay v× tè ço trùc tiÕp, t¸c gi¶ NguyÔn ¸i Quèc ®· chän cho m×nh
mét vÞ trÝ trung lËp, kh¸ch quan, thËm chÝ ®øng tõ gãc nh×n cña ngêi Ph¸p ®Ó kh¸i qu¸t
vÊn ®Ò. Gãc nh×n Êy ®· t¹o ra mét giäng ®iÖu ch©m biÕm rÊt s©u cay khiÕn cho thùc
d©n Ph¸p rÊt tøc tèi mµ kh«ng lµm g× ®îc (vÒ mÆt ph¸p lÝ).
G©y Ên tîng víi b¹n ®äc tríc tiªn lµ nhan ®Ò: ThuÕ m¸u.
Lµ mét c«ng d©n b×nh thêng, kh«ng ai xa l¹ g× víi chuyÖn ®ãng thuÕ: thuÕ ®êng, thuÕ
chî, thuÕ ruéng ®Êt, thuÕ kinh doanh,... Nh÷ng ngêi Ph¸p quan t©m ®Õn v¨n häc thuéc ®Þa cã
thÓ biÕt ë ViÖt Nam (lóc bÊy giê) ngêi d©n ph¶i ®ãng thuÕ th©n, kh«ng nh÷ng ngêi sèng mµ
®Õn c¶ ngêi chÕt còng ph¶i ®ãng (!) (T¾t ®Ìn - Ng« TÊt Tè) nhng kh«ng ai cã thÓ tëng tîng
næi mét thø thuÕ ghª rîn ®Õn thÕ: thuÕ m¸u. Khi çc quan cai trÞ cÇn tiÒn, cÇn rÊt nhiÒu
tiÒn, hä kh«ng ng¹i ngÇn g× mµ kh«ng t¨ng thuÕ, ®ång thêi vÏ ra ®ñ çc thø thuÕ v« lÝ míi,
bÊt chÊp nh÷ng ngêi n« lÖ Ì lng ra còng kh«ng g¸nh næi bëi v× nh÷ng ngêi n« lÖ lµm g× cã
quyÒn ®Êu tranh? T¬ng tù nh vËy, khi çc quan muèn cñng cè ®Þa vÞ cho m×nh b»ng çc
cuéc chiÕn tranh hao tæn x¬ng m¸u, hµ cí g× kh«ng b¾t ®¸m d©n n« lÖ "dÔ b¶o" kia ®em
x¬ng m¸u ra mµ cèng nép? Vµ thÕ lµ thuÕ m¸u ra ®êi.
Ch¬ng ThuÕ m¸u cã ba phÇn, t¬ng øng víi ba ph¬ng diÖn trong chÕ ®é b¾t lÝnh ë
thuéc ®Þa.
1. ChiÕn tranh vµ ngêi b¶n xø
"Tríc n¨m 1914, hä chØ lµ nh÷ng tªn da ®en bÈn thØu, nh÷ng tªn An-nam-mÝt bÈn
thØu...".. Çch hµnh v¨n ®ã ®· gîi lªn mét ý r»ng: trong chiÕn tranh, rÊt cã thÓ hä (nh÷ng ngêi
da ®en vµ nh÷ng ngêi An-nam-mÝt Êy) sÏ cã mét th©n phËn kh¸c. Vµ qu¶ ®óng lµ nh vËy:
sau ®ã "lËp tøc hä biÕn thµnh nh÷ng ®øa "con yªu", nh÷ng ngêi "b¹n hiÒn" cña çc quan cai
trÞ phô mÉu nh©n hËu...". §iÒu g× ®· khiÕn cho hä tõ ®Þa vÞ qu¸ thÊp hÌn, bÞ khinh mÖt
trë nªn cao quý nh vËy? Kh«ng cã phÐp l¹ nµo ë ®©y c¶. T¸c gi¶ chØ gîi ra mét ý nhá ("Êy
thÕ mµ cuéc chiÕn tranh vui t¬i võa bïng næ") lµ tÊt c¶ sù thËt ®· ®îc ph¬i bµy. C«ng
chóng Ph¸p rÊt cã thÓ ®· bÞ bÊt ngê. T¸c gi¶ ®· gäi nh÷ng ngêi d©n b¶n xø lµ "hä", trong
khi l¹i gäi ®¹i diÖn cña chÝnh quyÒn thùc d©n lµ "çc quan cai trÞ nhµ ta...". §iÒu ®ã gióp
t¸c gi¶ cã ®îc vÞ thÕ gÇn gòi víi nh©n d©n Ph¸p, tØ tª t©m sù vµ chØ cho hä mét sù thËt: vÞ
thÕ "cao quý", "vinh dù ®ét ngét" mµ nh÷ng ngêi d©n b¶n xø ®îc "hëng" hiÖn t¹i ch¼ng
®em l¹i ®iÒu g× tèt ®Ñp cho hä c¶, thËm chÝ thµ r»ng hä cø lµ "gièng ngêi bÈn thØu" cßn
h¬n.
VÉn gi÷ nguyªn giäng ®iÖu ch©m biÕm, "vui vui" mµ nh cøa tõng nh¸t dao s¾c l¹nh
270
Êy, t¸c gi¶ chøng minh b»ng nh÷ng dÉn chøng cô thÓ mµ ®au lßng: nh÷ng ngêi d©n b¶n xø
ph¶i "®ét ngét xa l×a vî con, rêi bá m¶nh ruéng hoÆc ®µn cõu cña hä..." ®Ó "®i ph¬i th©y
trªn çc chiÕn trêng Ch©u ¢u". Ngêi ®em th©n lµm måi cho ç díi ®¸y biÓn, kÎ bá x¸c t¹i
nh÷ng miÒn hoang vu, gÇn gòi h¬n th× ngay ë bê s«ng M¸c-n¬, b·i lÇy miÒn S¨m-pa-nh¬...
Nh÷ng kÎ kh«ng ph¶i ra trËn còng ch¼ng kh¸ g× h¬n khi hä bÞ nhiÔm ph¶i h¬i ng¹t trong çc
nhµ m¸y ho¸ chÊt chÕ t¹o vò khÝ giÕt ngêi.
§ã lµ nh÷ng téi ¸c thËt sù phÝa sau nh÷ng danh tõ mÜ miÒu kia. Giäng ®iÖu ch©m
biÕm cña t¸c gi¶ ®îc thÓ hiÖn qua çch "nh¹i" nh÷ng mÜ tõ Êy (vinh dù ®ét ngét, b¶o vÖ tæ
quèc cña nh÷ng loµi quû qu¸i, nh÷ng miÒn hoang vu th¬ méng, lÊy m¸u m×nh tíi nh÷ng vßng
nguyÖt quÕ cña çc cÊp chØ huy...) cµng lµm béc lé sù ghª tëm trong qu¸ tr×nh "khai ho¸ v¨n
minh" cña chÝnh quyÒn thùc d©n.
ViÖc sö dông nh÷ng con sè thèng kª chÝnh x¸c ®Õn thêi ®iÓm nµy cã t¸c dông kh«ng
kh¸c g× mét nh¸t bóa: b¶y m¬i v¹n ngêi b¶n xø ®· ®Æt ch©n lªn ®Êt Ph¸p, trong ®ã "t¸m v¹n
ngêi kh«ng bao giê cßn tr«ng thÊy mÆt trêi trªn quª h¬ng ®Êt níc m×nh n÷a". BiÖn ph¸p nãi
gi¶m ®îc sö dông trong trêng hîp nµy ®· t¹o ra hiÖu øng ngîc l¹i: cµng cè lµm gi¶m ®i nçi
®au th× nçi ®au l¹i cµng nh©n lªn.
2. ChÕ ®é lÝnh t×nh nguyÖn
Môc nµy viÕt cô thÓ h¬n vÒ viÖc nh÷ng ngêi d©n b¶n xø ®· ®ãng thuÕ m¸u nh thÕ
nµo.
T¸c gi¶ viÕt: "Mét b¹n ®ång nghiÖp nãi víi t«i...".
§©y còng lµ thñ ph¸p mµ t¸c gi¶ ®· sö nhiÒu lÇn trong nhiÒu t¸c phÈm kh¸c nhau. VÒ ý
nghÜa, nã t¹o ra c¶m gi¸c vÒ sù kh¸ch quan: kh«ng ph¶i t«i cè ý t×m hiÓu ®Ó lªn ¸n çc quan
cai trÞ nhµ ta. §©y lµ tin tøc hoµn toµn t×nh cê, do mét ngêi b¹n ®a ®Õn, nã chÝnh x¸c hay
kh«ng th× çc vÞ h·y tù t×m hiÓu lÊy... Nh÷ng ngêi Ph¸p vèn a sù hµi híc, ®äc ®Õn ®o¹n
nµy h¼n ph¶i bËt cêi: çi anh nhµ b¸o nµy l¸u lØnh thËt. Thö ®äc xem anh ta viÕt nh thÕ
nµo... Vµ nh thÕ, t¸c phÈm ®· ®îc b¹n ®äc tiÕp nhËn mét çch tho¶i m¸i.
§»ng sau çi giäng ®iÖu hµi híc, vui vui Êy lµ mét vÊn ®Ò còng kh¸ hÊp dÉn: chÕ ®é
lÝnh t×nh nguyÖn, hÖ qu¶ cña ch¬ng tr×nh lïng b¾t "nh÷ng vËt liÖu biÕt nãi". §©y lµ tõ
ng÷ cña çc quan cai trÞ ¸m chØ nh÷ng ngêi d©n b¶n xø bÞ buéc ph¶i ®i lµm lÝnh ®¸nh thuª
vµ ch¬ng tr×nh lïng b¾t hä cho k× ®îc.
ThËt mØa mai khi ®Æt hai côm tõ ®ã gÇn nhau. "ChÕ ®é lÝnh t×nh nguyÖn", çi tªn
®Ñp ®Ï, ®Çy vÎ cèng hiÕn ®ã lµ çch nãi mµ chÝnh quyÒn thùc d©n dïng ®Ó loÌ bÞp d
271
luËn tiÕn bé. Nhng khi nãi víi nhau, chóng kh«ng ngÇn ng¹i gäi nh÷ng ngêi d©n b¶n xø Êy
lµ "nh÷ng vËt liÖu biÕt nãi", tøc lµ hä kh«ng hÒ ® îc coi lµ nh÷ng con ngêi, chØ lµ nh÷ng
vËt liÖu ®Æc biÖt phôc vô cho chiÕn tranh mµ th«i. B»ng chøng lµ lo¹i vËt liÖu nµy "®·
kh«ng ®a l¹i kÕt qu¶ t¬ng xøng víi chi phÝ rÊt lín vÒ chuyªn chë vµ b¶o qu¶n". §äc lªn ®ñ
thÊy çc quan cai trÞ "phô mÉu chi d©n" coi träng nh÷ng ®øa "con yªu", nh÷ng ng êi "b¹n
hiÒn" cña m×nh ®Õn møc nµo.
§ã lµ ë "mÉu quèc", cßn ë çc xø thuéc ®Þa, nh÷ng ngêi trai tr¸ng ®· "t×nh nguyÖn"
®ãng thuÕ m¸u nh thÕ nµo?
T¸c gi¶ ®· kh«ng ngÇn ng¹i v¹ch ra sù thËt: kh«ng cã mét cuéc vËn ®éng tuyªn truyÒn
nµo vÒ çi gäi lµ "t×nh nguyÖn" c¶. Çc viªn c«ng sø chØ cÇn ra lÖnh cho quan l¹i díi
quyÒn, h¹n ngµy nép, h¹n sè lîng, kh«ng cÇn biÕt cÊp díi sÏ huy ®éng b»ng çch nµo, còng
kh«ng cÇn biÕt ®iÒu g× sÏ x¶y ®Õn víi nh÷ng ngêi d©n nghÌo sau cuéc "t×nh nguyÖn" nµy.
Çc quan ch¼ng lo g× kh«ng ®ñ sè, bëi ®©y lµ c¬ héi tuyÖt diÖu ®Ó çc quan l¹i ®Þa ph -
¬ng kiÕm ch¸c trªn x¬ng m¸u cña chÝnh ®ång bµo m×nh.
"Tho¹t tiªn, chóng tãm nh÷ng ngêi khoÎ m¹nh, nghÌo khæ...". §iÒu nµy cã v« sè çi lîi:
nh÷ng ngêi nghÌo khæ th× lµm g× cã tiÒn mµ ch¹y chät, vËy lµ dÜ nhiªn ph¶i chÊp nhËn con
®êng duy nhÊt: ®i lÝnh t×nh nguyÖn. Mµ nh÷ng ngêi nghÌo khæ trong x· héi lóc bÊy giê
th× cã v« vµn. Çc quan l¹i ®Þa ph¬ng kh«ng lo g× chuyÖn kh«ng ®ñ qu©n sè ®Ó cã dÞp
t©ng c«ng víi quan thÇy, bëi thÕ nªn ai còng trë nªn mÉn çn.
Lo xong vÒ qu©n sè, b¾t ®Çu ®Õn viÖc kiÕm ch¸c. Chóng nh¾m nh÷ng nhµ cã
cña, b¾t hä chän mét trong hai con ®êng: hoÆc lµ ®i lÝnh t×nh nguyÖn, hoÆc lµ x×
tiÒn ra. Ch¼ng ai muèn con em m×nh ®i lµm bia ®ì ®¹n, vËy nªn trõ nh÷ng ng êi nghÌo
khæ kh«ng thÓ ®ót lãt, sè cßn l¹i còng ®µnh ®a tiÒn cho chóng ®Ó tho¸t n¹n.
VËy lµ "chÕ ®é lÝnh t×nh nguyÖn" kh«ng chØ ®ì cho mÉu quèc bao nhiªu x ¬ng m¸u
mµ cßn gióp cho quan l¹i ®Þa ph¬ng cã ®îc mét dÞp lµm giµu. Ngêi chÞu thiÖt duy nhÊt
chØ lµ ®¸m d©n ®en. Hä kh«ng nh÷ng ph¶i chÞu su cao thuÕ nÆng mµ cßn bÞ hai tÇng
¸p bøc, bãc lét. T¸c gi¶ kh«ng b×nh luËn thªm mét c©u nµo nhng tríc hiÖn thùc Êy, ai còng
cã thÓ thÊy nh÷ng ngêi d©n b¶n xø cïng cùc ®Õn møc nµo bëi "chÕ ®é lÝnh t×nh
nguyÖn" nµy.
Mét ®iÓm ®¸ng lu ý trong môc nµy lµ khi nãi vÒ çc quan l¹i ®Þa ph¬ng, t¸c gi¶ chØ sö
dông mét ®¹i tõ duy nhÊt: chóng. §©y lµ çch t¸c gi¶ bµy tá trùc tiÕp th¸i ®é phÉn né cña
m×nh. Kh«ng thÓ nãi hÕt sù ®éc ¸c, tµn b¹o cña chÕ ®é thùc d©n nhng dï sao nh÷ng tªn
quan l¹i thùc d©n Êy còng lµ nh÷ng kÎ kh¸c m¸u tanh lßng. Cßn ®èi víi nh÷ng kÎ v« l¬ng
272
t©m, lµm giµu trªn chÝnh x¬ng m¸u cña ®ång bµo m×nh th× chØ cã thÓ gäi b»ng mét ®¹i tõ
duy nhÊt ®Ó trót lªn ®Çu chóng tÊt c¶ sù c¨m giËn, ghª tëm.
TiÕp theo, t¸c gi¶ l¹i chÜa mòi tÊn c«ng vµo ®¸m quan l¹i thùc d©n. Ai còng thõa biÕt
r»ng çi gäi lµ "t×nh nguyÖn" Êy chØ lµ gi¶ t¹o, vËy mµ víi giäng lìi ®iªu tr¸, chóng vÉn
kh«ng ngîng måm khi tu«n ra nh÷ng lêi phØnh phê: "çc b¹n ®· tÊp nËp ®Çu qu©n, çc b¹n
®· kh«ng ngÇn ng¹i...". §iÒu nµy cã thÓ kh«ng cã nghÜa g× víi nh÷ng ngêi bÞ buéc ph¶i ®i
lÝnh nhng víi giäng ®iÖu nh vËy, chóng cã thÓ che giÊu ®îc sù thËt tríc nh©n d©n Ph¸p, tr-
íc c«ng luËn tiÕn bé toµn thÕ giíi. Mét lÇn n÷a, Ngêi l¹i ph¶i dïng lËp luËn ®Ó ®Ëp tan
luËn ®iÖu bÞp bîm nµy. ChØ qua mét ®o¹n miªu t¶ çch ®èi xö cña thùc d©n Ph¸p ®èi víi
"lÝnh t×nh nguyÖn", Ngêi ®· gióp c«ng luËn nhËn thøc ®îc sù thËt.
3. KÕt qu¶ cña sù hi sinh
§©y cã thÓ coi lµ ®o¹n vÜ thanh cña ch¬ng ThuÕ m¸u, còng lµ çch ®Ó t¸c gi¶ khÐp l¹i
vÊn ®Ò nµy. Khi nh÷ng "vËt liÖu biÕt nãi" ®· trë nªn kh«ng cßn cÇn thiÕt (t¸c gi¶ sö dông
çch nãi hÕt søc Ên tîng: "Khi ®¹i b¸c ®· ng¸n thÞt ®en, thÞt vµng råi"), nh÷ng ®øa "con
yªu", nh÷ng ngêi "b¹n hiÒn" lËp tøc trë l¹i lµ "gièng ngêi bÈn thØu". Bëi thÕ nªn hä (nh÷ng
ngêi may m¾n sèng sãt trong sè b¶y m¬i v¹n ngêi b¶n xø kia), sau khi ®· cèng hiÕn x¬ng m¸u
cña m×nh ®Ó b¶o vÖ nÒn d©n chñ, v¨n minh ®· bÞ chÝnh çi nÒn v¨n minh ®ã cíp ®o¹t nèt
sè tµi s¶n cuèi cïng, bÞ ®èi xö v« cïng tµn tÖ (bÞ kiÓm so¸t, ®¸nh ®Ëp v« cí, cho ¨n th× nh
lîn ¨n vµ bÞ xÕp díi hÇm tµu nh xÕp lîn...). Ta h·y xem t¸c gi¶ thuËt lêi cña mét tªn quan l¹i
®Þa ph¬ng khi "®ãn chµo nh÷ng ngêi lÝnh t×nh nguyÖn trë vÒ":
 Çc anh ®· b¶o vÖ Tæ quèc, thÕ lµ tèt. B©y giê, chóng t«i kh«ng cÇn ®Õn çc anh
n÷a, cót ®i!
§ã lµ nh÷ng ¬n nghÜa cuèi cïng mµ chÝnh quyÒn thùc d©n dµnh cho nh÷ng ngêi "b¹n
hiÒn" cña m×nh.
§äc ch¬ng ThuÕ m¸u còng nh ®äc toµn bé B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p, chóng ta nhËn
thÊy rÊt râ: t¸c gi¶ cµng tá ra l·nh ®¹m, kh¸ch quan bao nhiªu th× nçi ®au, nçi c¨m uÊt cña
Ngêi ®èi víi chÝnh quyÒn thùc d©n phong kiÕn l¹i cµng béc lé râ bÊy nhiªu.
Bëi nã xuÊt ph¸t tõ t×nh yªu th¬ng v« bê bÕn cña Ngêi ®èi víi ®ång bµo ViÖt Nam nãi
riªng vµ víi nh©n lo¹i cÇn lao trªn thÕ giíi nãi chung.
273
®i bé ngao du
(TrÝch £-min hay vµ gi¸o dôc - Ru-x«)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Ru-x« (1712 - 1778) lµ nhµ v¨n, nhµ triÕt häc, nhµ ho¹t ®éng x· héi Ph¸p. ¤ng lµ t¸c gi¶
cña nh÷ng tiÓu thuyÕt næi tiÕng: Giuy-li hay Nµng Hª-l«-i-d¬ míi, £-min hay VÒ gi¸o dôc.
2. T¸c phÈm:
V¨n b¶n bµi häc ®îc trÝch tõ quyÓn V - quyÓn cuèi cïng cña t¸c phÈm £-min hay VÒ
gi¸o dôc (1762), nhµ v¨n bµn luËn vÒ chuyÖn gi¸o dôc.
3. Tãm t¾t:
Tõ kinh nghiÖm thùc tÕ cña m×nh, t¸c gi¶ bµn luËn vÒ sù høng thó vµ Ých lîi cña viÖc
ngao du b»ng çch ®i bé.

Tríc hÕt, chÊt nghÞ luËn cña bµi v¨n ®îc thÓ hiÖn ra b»ng hÖ thèng çc luËn ®iÓm. Cã
thÓ tãm lîc thµnh ba luËn ®iÓm chÝnh t¬ng øng víi ba phÇn cña bµi v¨n. PhÇn thø nhÊt (tõ
®Çu cho ®Õn "... ®«i bµn ch©n nghØ ng¬i"; niÒm vui tù do khi ®i bé ngao du. Ngêi ®i bé
ngao du sÏ thÊy hoµn toµn tho¶i m¸i, ch¼ng bÞ lÖ thuéc vµo ai (g· phu tr¹m) hay çi g× (thêi
gian, ph¬ng tiÖn...) vµ ®îc lùa chän theo ý muèn nh÷ng ng¶ ®êng mµ m×nh høng thó. PhÇn
thø hai (tõ "®i bé ngao du..." cho ®Õn "... kh«ng thÓ lµm tèt h¬n"): ®i bé ngao du lµ mét
çch rÊt tèt ®Ó trau dåi kiÕn thøc, më mang nh÷ng hiÓu biÕt vÒ ®êi sèng. B»ng çch ®i bé
ngao du ngêi ta sÏ cã ®iÒu kiÖn quan s¸t trùc tiÕp ®êi sèng vµ nhê thÕ ngêi ta sÏ biÕt m×nh
thiÕu çi g×, cÇn çi g× mµ tù båi ®¾p, thu lîm. PhÇn cuèi (tõ "biÕt bao høng thó kh¸c
nhau..." cho ®Õn hÕt): ®i bé ngao du tèt cho søc khoÎ, t¹o ra tr¹ng th¸i th th¸i æn ®Þnh cho
tinh thÇn.
Ru-x« må c«i mÑ tõ nhá. Thuë th¬ Êu, «ng sèng trong mét hoµn c¶nh kh«ng lÊy g× lµm
may m¾n, ®· tõng lµm nhiÒu nghÒ kiÕm sèng vµ phiªu b¹t nhiÒu n¬i. Ta míi hiÓu t¹i sao
nhµ v¨n nµy yªu quý tù do ®Õn thÕ. §i bé ngao du lµ mét h×nh thøc tho¶ m·n lßng yªu thÝch
274
tù do Êy. Tuæi th¬, Ru-x« Ýt cã ®iÒu kiÖn ®îc häc hµnh. NiÒm khao kh¸t ®îc häc tËp ®Ó
më mang kiÕn thøc, trau dåi vèn hiÓu biÕt cña Ru-x« ®· t×m ®Õn mét h×nh thøc tù häc qua
®i bé ngao du. Tr×nh tù lËp luËn cña bµi v¨n cã lÏ b¾t nguån tõ nh÷ng lÝ lÏ s©u xa Êy. Víi
nhµ v¨n nµy, tù do lµ çi ph¶i cã ®Çu tiªn, tríc khi muèn vµ cã thÓ cã ®îc nh÷ng çi kh¸c.
Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ cã lóc nh©n xng cña ph¸t ng«n lµ "ta", cã lóc l¹i lµ "t«i", l¹i
cã lóc lµ £-min. Nh÷ng lóc t¸c gi¶ muèn béc lé ch©n lÝ kh¸i qu¸t, çi mang ý nghÜa chung
cho mäi ngêi th× «ng xng lµ "ta". Nhng nh÷ng nhËn ®Þnh kh¸i qu¸t Êy ph¶i ®îc thÓ nghiÖm,
thuyÕt phôc b»ng sù tõng tr¶i cña ç nh©n nhµ v¨n, khi Êy "t«i" xuÊt hiÖn ®Ó trùc tiÕp h¬n
trong thÓ hiÖn. Cßn £-min, thùc chÊt còng lµ mét sù ph©n th©n, tëng tîng ®Ó béc lé nh÷ng
gãc c¹nh kh¸c cña çi "t«i". Sù kÕt hîp çc m¹ch nh©n xng nh vËy gióp cho lêi v¨n phong phó,
sinh ®éng. Vµ, x©u kÕt l¹i bãng d¸ng cña çi "ta", "t«i", £-min Êy ngêi ®äc sÏ cã ®îc mét
ch©n dung t tëng, t×nh c¶m cña Ru-x«.
NÕu kh«ng cã nh÷ng h×nh ¶nh sinh ®éng, thiÕu ®i nh÷ng tr¶i nghiÖm thùc tÕ phong
phó cña nhµ v¨n th× §i bé ngao du chØ cßn lµ çi khung x¬ng lËp luËn x¬ cøng. §Æc s¾c
cña v¨n b¶n nghÞ luËn nµy lµ ë chç nhµ v¨n ®· kÕt hîp nhuÇn nhuyÔn gi÷a lÝ lÏ vµ t×nh
c¶m, gi÷a lËp luËn kh« khan vµ chÊt liÖu cña ®êi sèng mu«n mµu.
«ng giuèc-®anh mÆc lÔ phôc

(TrÝch Trëng gi¶ häc lµm sang - M«-li-e)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
M«-li-e (1622-1673) lµ nhµ so¹n kÞch næi tiÕng cña Ph¸p, t¸c gi¶ cña nh÷ng vë hµi kÞch
®Æc s¾c nh Trëng gi¶ häc lµm sang, Ngêi bÖnh tëng...
2. ThÓ lo¹i:
Hµi kÞch lµ "ThÓ lo¹i kÞch trong ®ã cã tÝnh çch, t×nh huèng vµ hµnh ®éng ®îc thÓ
hiÖn díi d¹ng buån cêi hoÆc Èn chøa çi hµi nh»m giÔu cît, phª ph¸n çi xÊu, ço lè bÞch, çi
lçi thêi ®Ó tèng tiÔn nã mét çch vui vÎ ra khái ®êi sèng x· héi. Hµi kÞch cho ®Õn thÕ kØ
XVII ®îc coi nh lµ thÓ lo¹i ®èi lËp víi bi kÞch, vµ t¸c phÈm cña nã kÕt thóc nhÊt thiÕt ph¶i
cã hËu.
Hµi kÞch, nh trªn ®· nãi, híng vµo sù cêi nh¹o çi xÊu xa, lè bÞch ®èi lËp víi lÝ tëng x·
275
héi hoÆc chuÈn mùc ®¹o ®øc. Nh©n vËt cña hµi kÞch thêng kh«ng cã sù t¬ng xøng gi÷a
thùc chÊt bªn trong víi danh nghÜa bªn ngoµi cña m×nh nªn ®· trë thµnh lè bÞch. Çi tÝnh
çch trong hµi kÞch thêng ®îc m« t¶ mét çch ®Ëm nÐt, cËn c¶nh vµ ë tr¹ng th¸i tØnh, nhÊt
lµ nh÷ng nÐt g©y cêi. Ph¹m vi ph¶n ¸nh cña hµi kÞch hÕt søc réng lín: tõ nh÷ng vÊn ®Ò
chÝnh trÞ x· héi ®Õn nh÷ng thãi xÊu trong sinh ho¹t hµng ngµy. Trong hµi kÞch còng cã thÓ
m« t¶ nçi ®au khæ cña con ngêi, song chØ cã thÓ cho phÐp ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh cho nçi
®au kh«ng lÊn ¸t çi cêi ®Ó tõ ®ã hµi kÞch chuyÓn thµnh chÝnh kÞch.
Hµi kÞch ra ®êi rÊt sím, gÇn nh ®ång thêi víi bi kÞch. A-ri-xt«-phan (kho¶ng 445 - 385
tríc C«ng nguyªn) nhµ viÕt kÞch Hi L¹p cæ ®¹i ®îc coi lµ "cha ®Î" cña hµi kÞch.
Do néi dung, tÝnh chÊt, cung bËc cña tiÕng cêi, hµi kÞch chia thµnh nhiÒu tiÓu lo¹i
kh¸c nhau nh hµi kÞch tÝnh çch, hµi kÞch t×nh huèng, hµi kÞch sinh ho¹t, hµi kÞch trµo
phóng, v.v.
Cho ®Õn nay, nh÷ng t¸c phÈm cña nhµ hµi kÞch vÜ ®¹i ngêi Ph¸p M«-li-e (1622 -
1673) ®îc coi lµ h×nh thøc cæ ®iÓn cña thÓ lo¹i hµi kÞch". (Theo Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n
häc, NXB Gi¸o dôc, 1992).
3. T¸c phÈm:
¤ng Giuèc-®anh mÆc lÔ phôc trÝch trong vë kÞch 5 håi Trëng gi¶ häc lµm sang (1670)
vµ lµ líp kÞch kÕt thóc håi II.
4. Tãm t¾t:
Nh©n vËt chÝnh cña vë kÞch lµ «ng Giuèc-®anh, con mét nhµ bu«n giµu cã, dèt n¸t vµ
quª kÖch nhng l¹i cã thãi häc ®ßi, muèn lµm sang; do vËy bÞ bän nÞnh hãt lîi dông ®Ó moi
tiÒn vµ «ng ®· m¾c lõa bëi chÝnh thãi hîm hÜnh cña m×nh.

Líp kÞch nµy ®îc chia lµm hai c¶nh, dÊu hiÖu nhËn biÕt trªn v¨n b¶n lµ ®o¹n chØ dÉn
s©n khÊu "Bèn tay thî phô bíc vµo...". C¶ hai c¶nh nµy ®Òu diÔn ra trong kh«ng gian phßng
kh¸ch nhµ «ng Giuèc-®anh - nh©n vËt chÝnh. Kh«ng khÝ kÞch cµng vÒ sau cµng s«i ®éng,
cho ®Õn cuèi c¶nh sau th× kh«ng khÝ hµi kÞch thùc sù n¸o nhiÖt. Trªn v¨n b¶n, ta thÊy ë
c¶nh tríc gåm nh÷ng lêi tho¹i cña hai nh©n vËt: «ng Giuèc-®anh vµ b¸c phã may; c¶nh sau lµ
nh÷ng lêi ®èi tho¹i cña «ng Giuèc-®anh vµ tay thî phô. C¶nh tríc, trªn s©n khÊu xuÊt hiÖn
bèn nh©n vËt («ng Giuèc-®anh vµ mét gia nh©n, b¸c phã may vµ tay thî phô mang bé lÔ
phôc). C¶nh sau, xuÊt hiÖn thªm bèn tay thî phô n÷a. C¶nh tríc, «ng Giuèc-®anh vµ b¸c phã
276
may ®èi tho¹i víi nhau. C¶nh sau, «ng Giuèc-®anh nãi víi mét tay thî phô "mang lÔ phôc,
xuÊt hiÖn tõ c¶nh tríc) nhng xung quanh «ng lµ c¶ bèn tay thî phô ®Õn sau ®ang xóm vµo
®Ó gióp «ng thö lÔ phôc míi nªn nh lµ nãi víi c¶ bän. Thªm n÷a, c¶nh tríc cö chØ, ®éng t¸c
cña çc nh©n vËt Ýt h¬n (chØ lµ nh÷ng cö chØ, ®éng t¸c kÌm theo ®èi tho¹i cña hai nh©n
vËt), ®Õn ®o¹n sau çc thî phô nhén nhÞp cëi quÇn ¸o cò, mÆc lÔ phôc míi cho «ng Giuèc-
®anh... Thªm n÷a, khi «ng Giuèc-®anh mÆc lÔ phôc cßn cã c¶ nh¶y móa vµ ©m nh¹c!
ë c¶nh ®Çu cña líp kÞch, tÝnh çch cña Giuèc-®anh thÓ hiÖn trong ®èi tho¹i víi b¸c phã
may. Nµo lµ chuyÖn ®«i bÝt tÊt, chuyÖn bé tãc gi¶, l«ng ®Ýnh mò song chñ yÕu lµ
chuyÖn xoay quanh bé lÔ phôc míi, víi nh÷ng b«ng hoa ngîc! Lµm sao mµ biÕt ®îc lµ do b¸c
phã may dèt, do s¬ suÊt hay cè ý may thµnh nh÷ng b«ng hoa ngîc? ChØ biÕt r»ng chÝnh «ng
Giuèc-®anh ph¸t hiÖn ra sù cè nµy. Khæ mét çi, çi b¸c phã may víi tay nghÒ khã hiÓu nµy
l¹i b¶o r»ng ngêi quý téc ngêi ta vÉn mÆc vËy. Mµ «ng Giuèc-®anh th× ®ang häc ®ßi lµm
sang. ThÕ lµ «ng hoµn toµn bÞ khuÊt phôc bëi sù l¸u ç cña b¸c phã may. KÞch tÝnh ® îc
®Èy lªn khi b¸c phã may liªn tiÕp "ra ®ßn: "NÕu ngµi muèn th× t«i sÏ xin may hoa xu«i l¹i
th«i mµ", "xin ngµi cø viÖc b¶o". Sî c¬ héi lµm sang sÏ tuét mÊt, «ng Giuèc-®anh cø chèi
®©y ®Èy: "Kh«ng, kh«ng", "t«i ®· b¶o kh«ng mµ". Råi l¹i chÝnh «ng Giuèc-®anh ph¸t hiÖn
ra b¸c phã may ¨n bít v¶i cña m×nh. Song b¸c phã may ®· n¾m ch¾c ®iÓm yÕu cña ®èi ph-
¬ng, chØ cÇn b¸c l¶ng sang chuyÖn thö bé lÔ phôc míi lµ «ng Giuèc-®anh ch¼ng cßn ®Ó ý
®Õn chuyÖn ¨n bít v¶i n÷a. Ch¼ng thÕ mµ b¸c phã may l¹i qu¸ tù tin khi mÆc ®óng çi ¸o
may b»ng v¶i ¨n bít cña «ng Giuèc-®anh ®Õn nhµ «ng Giuèc-®anh.
Sang c¶nh sau cña líp kÞch, tÝnh çch trëng gi¶ häc ®ßi lµm sang cña «ng Giuèc-®anh
tiÕp tôc ®îc béc lé. LÇn nµy ®Õn lît tay thî phô lîi dông «ng ta. NÕu anh nµy cø gäi «ng
Giuèc-®anh nh th«ng thêng («ng hoÆc ngµi? th× ®· kh«ng cã chuyÖn g× x¶y ra (th× ch¾c
®· kh«ng ®îc tiÒn uèng rîu). §»ng nµy l¹i xng t«n lµ "«ng lín", l¹i ®óng vµo lóc «ng ®ang
mÆc lÔ phôc vµ say sa víi c¶m gi¸c trë thµnh quý ph¸i. ThÕ lµ y ®îc thëng v× tiÕng "«ng
lín" sang träng Êy. Tay thî phô ranh ma nµy n¾m thãp ®îc «ng Giuèc-®anh th× liªn tiÕp tung
ra nh÷ng c©u nÞnh hãt ®Ó moi tiÒn. Vµ y ®· rÊt thµnh c«ng. Nh÷ng tiÕng "cô lín", råi
"®øc «ng" ®Òu ®em l¹i cho y tiÒn thëng. Kh«ng ph¶i «ng Giuèc-®anh kh«ng nghÜ g× ®Õn
tói tiÒn cña m×nh ("Nã nh thÕ lµ ph¶i ch¨ng, nÕu kh«ng ta ®Õn mÊt tong c¶ tiÒn cho nã
th«i") mµ lµ t¹i v× çi méng quý ph¸i cßn lín h¬n c¶ sù tiÕc tiÒn! Nh vËy còng ®ñ thÊy tÝnh
çch häc ®ßi lµm sang cña «ng Giuèc-®anh m¹nh ®Õn møc nµo.
Sù chªnh lÖch, mÊt c©n xøng gi÷a néi dung vµ h×nh thøc, gi÷a çi bªn trong vµ bªn
ngoµi lµ nguyªn t¾c c¬ b¶n ®Ó nhµ v¨n t¹o ra çi hµi. ë líp kÞch nµy còng vËy, M«-li-e ®·
277
x©y dùng mét nh©n vËt hµi kÞch bÊt hñ khi t¹o ra sù khËp khiÔng, bÊt hoµ gi÷a çi ngu dèt,
ngí ngÈn vµ çi sang träng häc ®ßi ë nh©n vËt «ng Giuèc-®anh, víi hµng lo¹t çc t×nh tiÕt
g©y cêi: bé lÔ phôc víi nh÷ng b«ng hoa ngîc, tiÒn thëng cho nh÷ng tiÕng t«n xng quý ph¸i
h·o, vÎ vªnh v¸o rëm hîm cña «ng Giuèc-®anh khi mÆc lÔ phôc còng nh khi ®îc t«n xng...
Qua ®ã, nhµ v¨n chÕ giÔu thãi häc ®ßi lµm sang vÉn thêng thÊy trong x· héi.
278
phong çch Hå ChÝ Minh
(Lª Anh Trµ)
I - Gîi ý
1. XuÊt xø:
Phong çch Hå ChÝ Minh lµ mét phÇn bµi viÕt "Phong çch Hå ChÝ Minh, çi vÜ ®¹i
g¾n víi çi gi¶n dÞ" cña t¸c gi¶ Lª Anh Trµ, trÝch trong cuèn s¸ch "Hå ChÝ Minh vµ v¨n ho¸
ViÖt Nam", ViÖn V¨n ho¸ xuÊt b¶n, Hµ Néi, 1990.
2. T¸c phÈm:
MÆc dï am têng vµ ¶nh hëng nÒn v¨n ho¸ nhiÒu níc, nhiÒu vïng trªn thÕ giíi nhng
phong çch cña Hå ChÝ Minh v« cïng gi¶n dÞ, ®iÒu ®ã ®îc thÓ hiÖn ngay trong ®êi sèng
sinh ho¹t cña Ngêi: n¬i ë chØ lµ mét ng«i nhµ sµn nhá bÐ víi nh÷ng ®å ®¹c méc m¹c, trang
phôc ®¬n s¬, ¨n uèng ®¹m b¹c.
3. Tãm t¾t:
ViÕt vÒ phong çch Hå ChÝ Minh, t¸c gi¶ ®a ra luËn ®iÓm then chèt: Phong çch Hå
ChÝ Minh lµ sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a tÝnh d©n téc vµ tÝnh nh©n lo¹i, truyÒn thèng vµ
hiÖn ®¹i, gi÷a vÜ ®¹i vµ gi¶n dÞ.
§Ó lµm s¸ng tá luËn ®iÓm nµy, t¸c gi¶ ®· vËn dông mét hÖ thèng lËp luËn chÆt chÏ,
víi nh÷ng dÉn chøng x¸c thùc, giµu søc thuyÕt phôc vÒ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng çch m¹ng, kh¶
n¨ng sö dông ng«n ng÷ vµ sù gi¶n dÞ, thanh cao trong cuéc sèng sinh ho¹t h»ng ngµy cña B¸c.

Trong bµi th¬ Ngêi ®i t×m h×nh cña níc, ChÕ Lan Viªn viÕt:
Cã nhí ch¨ng hìi giã rÐt thµnh Ba Lª
Mét viªn g¹ch hång, B¸c chèng l¹i c¶ mét mïa b¨ng gi¸...
§ã lµ nh÷ng c©u th¬ viÕt vÒ B¸c trong thêi gian ®Çu cña cuéc hµnh tr×nh cøu níc gian
khæ. C©u th¬ võa mang nghÜa t¶ thùc võa cã ý kh¸i qu¸t s©u xa. Sù ®èi lËp gi÷a mét viªn
g¹ch hång gi¶n dÞ víi c¶ mét mïa ®«ng b¨ng gi¸ ®· phÇn nµo nãi lªn søc m¹nh vµ phong th¸i
cña vÞ l·nh tô çch m¹ng vÜ ®¹i. Sau nµy, khi ®· trë vÒ Tæ quèc, sèng gi÷a ®ång bµo, ®ång
chÝ, dêng nh chóng ta vÉn gÆp ®· con ngêi ®· tõng b«n ba kh¾p thÕ giíi Êy:
Nhí Ngêi nh÷ng s¸ng tinh s¬ng
279
Ung dung yªn ngùa trªn ®êng suèi reo
Nhí ch©n Ngêi bíc lªn ®Ìo
Ngêi ®i, rõng nói tr«ng theo bãng Ngêi.
(ViÖt B¾c - Tè H÷u)
Cßn nhiÒu, rÊt nhiÒu nh÷ng bµi th¬, bµi v¨n viÕt vÒ cuéc ®êi ho¹t ®éng còng nh
t×nh c¶m cña B¸c ®èi víi ®Êt níc, nh©n d©n. §iÓm chung næi bËt trong nh÷ng t¸c phÈm Êy
lµ phong th¸i ung dung, thanh th¶n cña mét ngêi lu«n biÕt çch lµm chñ cuéc ®êi, lµ phong
çch sèng rÊt riªng: phong çch Hå ChÝ Minh.
Víi mét hÖ thèng lËp luËn chÆt chÏ vµ nh÷ng dÉn chøng võa cô thÓ võa giµu søc
thuyÕt phôc, bµi nghÞ luËn x· héi cña Lª Anh Trµ ®· chØ ra sù thèng nhÊt, kÕt hîp hµi hoµ
cña çc yÕu tè: d©n téc vµ nh©n lo¹i, truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i ®Ó lµm nªn sù thèng nhÊt
gi÷a sù vÜ ®¹i vµ gi¶n dÞ trong phong çch cña Ngêi.
Çch gîi më, dÉn d¾t vÊn ®Ò cña t¸c gi¶ rÊt tù nhiªn vµ hiÖu qu¶. §Ó lÝ gi¶i sù thèng
nhÊt gi÷a d©n téc vµ nh©n lo¹i, t¸c gi¶ ®· dÉn ra cuéc ®êi ho¹t ®éng ®Çy tru©n chuyªn,
tiÕp xóc víi v¨n ho¸ nhiÒu níc, nhiÒu vïng trªn thÕ giíi... KÕt luËn ®îc ®a ra sau ®ã hoµn
toµn hîp l« gÝch: "Cã thÓ nãi Ýt cã vÞ l·nh tô nµo l¹i am hiÓu nhiÒu vÒ çc d©n téc vµ
nh©n d©n thÕ giíi, v¨n ho¸ thÕ giíi s©u s¾c nh Chñ tÞch Hå ChÝ Minh... Ngêi còng chÞu
¶nh hëng tÊt c¶ çc nÒn v¨n ho¸, ®· tiÕp thu çi ®Ñp vµ çi hay...". §ã lµ nh÷ng c¨n cø x¸c
®¸ng ®Ó lÝ gi¶i vÒ tÝnh nh©n lo¹i, tÝnh hiÖn ®¹i  mét vÕ cña sù hoµ hîp, thèng nhÊt
trong phong çch Hå ChÝ Minh.
Ngay sau ®ã, t¸c gi¶ lËp luËn: "Nhng ®iÒu k× l¹ lµ tÊt c¶ nh÷ng ¶nh hëng quèc tÕ ®ã
®· nhµo nÆn víi çi gèc v¨n ho¸ d©n téc kh«ng g× lay chuyÓn ®îc ë Ngêi, ®Ó trë thµnh mét
nh©n çch rÊt ViÖt Nam, mét lèi sèng rÊt b×nh dÞ, rÊt ViÖt Nam, rÊt ph ¬ng §«ng, nhng
còng ®ång thêi rÊt míi, rÊt hiÖn ®¹i..".
§©y cã thÓ coi lµ lËp luËn quan träng nhÊt trong bµi nh»m lµm s¸ng tá luËn ®iÓm chÝnh
nãi trªn. Trong thùc tÕ, çc yÕu tè "d©n téc" vµ "nh©n lo¹i", "truyÒn thèng" vµ "hiÖn ®¹i" lu«n
cã xu híng lo¹i trõ nhau. YÕu tè nµy tréi lªn sÏ lÊn ¸t yÕu tè kia. Sù kÕt hîp hµi hoµ cña çc yÕu tè
mang nhiÒu nÐt ®èi lËp Êy trong mét phong çch qu¶ lµ ®iÒu k× diÖu, chØ cã thÓ thùc hiÖn
®îc bëi mét yÕu tè vît lªn trªn tÊt c¶: ®ã lµ b¶n lÜnh, ý chÝ cña mét ngêi chiÕn sÜ céng s¶n, lµ
t×nh c¶m çch m¹ng ®îc nung nÊu bëi lßng yªu níc, th¬ng d©n v« bê bÕn vµ tinh thÇn s½n sµng
quªn m×nh v× sù nghiÖp chung. Hå ChÝ Minh lµ ngêi héi tô ®Çy ®ñ nh÷ng phÈm chÊt ®ã.
§Ó cñng cè cho lËp luËn cña m×nh, t¸c gi¶ ®a ra hµng lo¹t dÉn chøng. Nh÷ng chi tiÕt
280
hÕt søc cô thÓ, phæ biÕn: ®ã lµ ng«i nhµ sµn, lµ chiÕc ¸o trÊn thñ, ®«i dÐp lèp ®· tõng ®i
vµo th¬ ca nh mét huyÒn tho¹i, lµ cuéc sèng sinh ho¹t h»ng ngµy, lµ t×nh c¶m th¾m thiÕt
®èi víi ®ång bµo, nhÊt lµ víi çc em thiÕu nhi... còng ®· trë thµnh huyÒn tho¹i trong lßng
nh©n d©n ViÖt Nam. Víi nh÷ng dÉn chøng sèng ®éng Êy, thñ ph¸p liÖt kª ®îc sö dông ë
®©y kh«ng nh÷ng kh«ng g©y nhµm ch¸n, ®¬n ®iÖu mµ cßn cã t¸c dông thuyÕt phôc h¬n
h¼n nh÷ng lêi thuyÕt lÝ dµi dßng.
Trong phÇn cuèi bµi, t¸c gi¶ ®· khiÕn cho bµi viÕt thªm s©u s¾c b»ng çch kÕt nèi
gi÷a qu¸ khø víi hiÖn t¹i. Tõ nÕp sèng "gi¶n dÞ vµ thanh ®¹m" cña B¸c, t¸c gi¶ liªn hÖ ®Õn
NguyÔn Tr·i, ®Õn NguyÔn BØnh Khiªm  çc vÞ "hiÒn triÕt" cña non s«ng ®Êt ViÖt:
Thu ¨n m¨ng tróc, ®«ng ¨n gi¸
Xu©n t¾m hå sen, h¹ t¾m ao...
§©y còng lµ mét yÕu tè trong hÖ thèng lËp luËn cña t¸c gi¶. DÉu çc yÕu tè so s¸nh
kh«ng thËt t¬ng ®ång (B¸c lµ mét chiÕn sÜ çch m¹ng, lµ Chñ tÞch níc trong khi NguyÔn
Tr·i vµ NguyÔn BØnh Khiªm ®îc nãi ®Õn trong thêi gian ë Èn, xa l¸nh cuéc sèng s«i ®éng
bªn ngoµi) nhng vÉn ®îc vËn dông hîp lÝ nhê çch lËp luËn cã chiÒu s©u: "NÕp sèng gi¶n
dÞ vµ thanh ®¹m cña B¸c Hå, còng nh çc vÞ danh nho xa, hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ mét çch
tù thÇn th¸nh ho¸, tù lµm cho kh¸c ®êi, h¬n ®êi, mµ ®©y lµ lèi sèng thanh cao, mét çch di
dìng tinh thÇn, mét quan niÖm thÈm mÜ vÒ cuéc sèng, cã kh¶ n¨ng ®em l¹i h¹nh phóc thanh
cao cho t©m hån vµ thÓ x¸c".
Bµi v¨n nghÞ luËn nµy gióp chóng ta hiÓu s©u thªm vÒ phong çch cña B¸c Hå  vÞ
l·nh tô vÜ ®¹i cña d©n téc ViÖt Nam, danh nh©n v¨n ho¸ cña thÕ giíi.
®Êu tranh cho mét thÕ giíi hoµ b×nh

(G. G. M¸c-kÐt)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ v¨n C«-l«m-bi-a G.G. M¸c-kÐt (Gabriel Garcia Marquez) sinh n¨m 1928. N¨m
1936, tèt nghiÖp tó tµi, «ng vµo häc ngµnh LuËt t¹i trêng ®¹i häc Tæng hîp B«-g«-ta vµ viÕt
nh÷ng truyÖn ng¾n ®Çu tay.
Ga-bri-en G¸c-xi-a M¸c-kÐt lµ t¸c gi¶ cña nhiÒu tiÓu thuyÕt theo khuynh híng hiÖn thùc
281
huyÒn ¶o næi tiÕng. ¤ng tõng ®îc nhËn gi¶i thëng N«-ben v¨n häc n¨m 1982.
G. G. M¸c-kÐt cã mét sù nghiÖp s¸ng t¸c ®å sé, nhng næi tiÕng nhÊt lµ cuèn Tr¨m n¨m
c« ®¬n (1967) - tiÓu thuyÕt ®îc tÆng Gi¶i Chianchian« cña I-ta-li-a, ®îc Ph¸p c«ng nhËn lµ
cuèn s¸ch níc ngoµi hay nhÊt trong n¨m, ®îc giíi phª b×nh v¨n häc ë MÜ xÕp lµ mét trong 12
cuèn s¸ch hay nhÊt trong nh÷ng n¨m s¸u m¬i cña thÕ kØ XX.
Toµn bé s¸ng t¸c cña G. G. M¸c-kÐt xoay quanh trôc chñ ®Ò chÝnh: sù c« ®¬n - mÆt
tr¸i cña t×nh ®oµn kÕt, lßng th¬ng yªu gi÷a con ngêi.
2. T¸c phÈm:
V¨n b¶n §Êu tranh cho mét thÕ giíi hoµ b×nh tr×nh bµy nh÷ng ý kiÕn cña t¸c gi¶ xung
quanh hiÓm ho¹ h¹t nh©n, ®ång thêi kªu gäi thÕ giíi nç lùc hµnh ®éng ®Ó ng¨n chÆn, ®Èy
lïi nguy c¬ vÒ mét th¶m ho¹ cã thÓ huû diÖt toµn bé sù sèng trªn tr¸i ®Êt.
3. Tãm t¾t:
§©y lµ mét bµi v¨n nghÞ luËn x· héi. T¸c gi¶ nªu ra hai luËn ®iÓm c¬ b¶n cã liªn quan
mËt thiÕt víi nhau:
 Nguy c¬ chiÕn tranh h¹t nh©n ®e do¹ cuéc sèng trªn tr¸i ®Êt.
 NhiÖm vô cÊp b¸ch cña nh©n lo¹i lµ ph¶i ng¨n chÆn nguy c¬ ®ã, ®ång thêi ®Êu
tranh cho mét thÕ giíi hoµ b×nh.
§Ó lµm s¸ng tá hai luËn ®iÓm trªn, t¸c gi¶ ®· ®a ra mét hÖ thèng lËp luËn chÆt chÏ,
®Æc biÖt lµ nh÷ng dÉn chøng rÊt cô thÓ, x¸c thùc, giµu søc thuyÕt phôc.

Chóng ta ®ang sèng trong mét thÕ giíi mµ tr×nh ®é khoa häc kü thuËt ®ang ph¸t triÓn
víi mét tèc ®é ®¸ng kinh ng¹c: nh÷ng thµnh tùu cña ngµy h«m nay, rÊt cã thÓ chØ ngµy mai
®· thµnh l¹c hËu. §· tõng cã nh÷ng ý kiÕn bi quan cho r»ng: trong khi cña c¶i x· héi t¨ng theo
cÊp sè céng th× d©n sè tr¸i ®Êt l¹i t¨ng theo cÊp sè nh©n, con ngêi sÏ ngµy cµng ®ãi khæ.
Tuy nhiªn, nhê cã sù ph¸t triÓn nh vò b·o cña khoa häc kÜ thuËt, cña c¶i x· héi ngµy cµng dåi
dµo h¬n, sè ngêi ®ãi nghÌo ngµy cµng gi¶m ®i...
§ã lµ nh÷ng yÕu tè tÝch cùc trong sù ph¸t triÓn cña khoa häc mµ phÇn lín chóng ta ®Òu
nhËn thÊy. Tuy nhiªn, mÆt tr¸i cña sù ph¸t triÓn ®ã th× hÇu nh rÊt Ýt ngêi cã thÓ nhËn thøc
®îc. Bµi viÕt cña nhµ v¨n G¸c-xi-a M¸c-kÐt ®· giãng lªn mét håi chu«ng c¶nh tØnh nh©n lo¹i
tríc nguy c¬ ®ang hiÖn h÷u cña mét cuéc chiÕn tranh h¹t nh©n th¶m khèc cã kh¶ n¨ng huû
282
diÖt toµn bé sù sèng trªn hµnh tinh xanh mµ ph¬ng tiÖn cña cuéc chiÕn tranh Êy  mØa mai
thay  l¹i lµ hÖ qu¶ cña sù ph¸t triÓn khoa häc nh vò b·o kia.
VÊn ®Ò ®îc kh¬i gîi hÕt søc Ên tîng: "Chóng ta ®ang ë ®©u? H«m nay ngµy 8 - 8 -
1986, h¬n 50.000 ®Çu ®¹n h¹t nh©n ®· ®îc bè trÝ kh¾p hµnh tinh. Nãi n«m na ra, ®iÒu ®ã
cã nghÜa lµ mçi ngêi kh«ng trõ trÎ con, ®ang ngåi trªn mét thïng 4 tÊn thuèc næ: tÊt c¶ chç
®ã næ tung lªn sÏ lµm biÕn hÕt th¶y, kh«ng ph¶i mét lÇn mµ lµ mêi hai lÇn, mäi dÊu vÕt
cña sù sèng trªn tr¸i §Êt".
Søc t¸c ®éng cña ®o¹n v¨n nµy chñ yÕu bëi nh÷ng con sè thèng kª cô thÓ: 50.000 ®Çu
®¹n h¹t nh©n; 4 tÊn thuèc næ; kh«ng ph¶i mét lÇn mµ lµ mêi hai lÇn... Th«ng ®iÖp vÒ nguy
c¬ huû diÖt sù sèng ®îc truyÒn t¶i víi mét kh¶ n¨ng t¸c ®éng m¹nh mÏ vµo t duy b¹n ®äc.
Kh«ng chØ cã thÕ, trong nh÷ng c©u v¨n tiÕp theo, t¸c gi¶ cßn më réng ph¹m vi ra toµn hÖ
MÆt Trêi, dÉn c¶ ®iÓn tÝch trong thÇn tho¹i Hi L¹p nh»m lµm t¨ng søc thuyÕt phôc.
Trong phÇn tiÕp theo, t¸c gi¶ ®a ra hµng lo¹t so s¸nh nh»m thÓ hiÖn sù bÊt hîp lÝ trong
xu híng ph¸t triÓn cña khoa häc hiÖn ®¹i: tØ lÖ phôc vô cho viÖc n©ng cao ®êi sèng nh©n
lo¹i qu¸ thÊp trong khi tØ lÖ phôc vô cho chiÕn tranh l¹i qu¸ cao. VÉn lµ nh÷ng con sè thèng
kª ®Çy søc nÆng:
 100 tØ ®« la cho trÎ em nghÌo khæ t¬ng ®¬ng víi 100 m¸y bay nÐm bom chiÕn lîc
B.1B hoÆc díi 7.000 tªn löa vît ®¹i ch©u;
 Gi¸ 10 chiÕc tµu s©n bay mang vò khÝ h¹t nh©n ®ñ ®Ó thùc hiÖn ch¬ng tr×nh
phßng bÖnh trong cïng 14 n¨m, b¶o vÖ cho h¬n 1 tØ ngêi khái bÖnh sèt rÐt;
 Hai chiÕc tµu ngÇm mang vò khÝ h¹t nh©n lµ ®ñ tiÒn xo¸ n¹n mï ch÷ cho toµn thÕ
giíi...
§ã lµ nh÷ng con sè vît lªn trªn c¶ nh÷ng gi¸ trÞ thèng kª bëi nã cßn cã gi¸ trÞ tè ço bëi ®iÒu
nghÞch lÝ lµ trong khi çc ch¬ng tr×nh phôc vô chiÕn tranh ®Òu ®· hoÆc ch¾c ch¾n trë thµnh
hiÖn thùc th× çc ch¬ng tr×nh cøu trî trÎ em nghÌo hay xo¸ n¹n mï ch÷ chØ lµ sù tÝnh to¸n gi¶
thiÕt vµ kh«ng biÕt ®Õn bao giê míi trë thµnh hiÖn thùc. Trong khÝa c¹nh nµy th× râ rµng
lµ khoa häc ®ang ph¸t triÓn ngîc l¹i nh÷ng gi¸ trÞ nh©n v¨n mµ tõ bao ®êi nay con ngêi vÉn
h»ng x©y dùng.
VÉn b»ng phÐp suy luËn l« gÝch vµ nh÷ng con sè thèng kª nãng báng, t¸c gi¶ ®Èy m©u
thuÉn lªn ®Õn ®Ønh ®iÓm: sù ph¸t triÓn vò khÝ h¹t nh©n kh«ng chØ ®i ngîc l¹i lÝ trÝ cña
con ngêi mµ cßn ®i ngîc l¹i lÝ trÝ tù nhiªn. Sù ®èi lËp khñng khiÕp gi÷a 380 triÖu n¨m, 180
triÖu n¨m, bèn kû ®Þa chÊt (hµng chôc triÖu n¨m) víi kho¶ng thêi gian ®ñ ®Ó "bÊm nót mét
283
çi" ®· ph¬i bµy toµn bé tÝnh chÊt phi lÝ còng nh sù nguy hiÓm cña ch¬ng tr×nh vò khÝ h¹t
nh©n mµ çc níc giµu cã ®ang theo ®uæi. B»ng çch Êy, rÊt cã thÓ con ngêi ®ang phñ
nhËn, thËm chÝ xo¸ bá toµn bé qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña tù nhiªn vµ x· héi tõ hµng tr¨m triÖu
n¨m qua. §ã kh«ng chØ lµ sù phª ph¸n mµ cßn lµ sù kÕt téi.
§ã lµ toµn bé luËn ®iÓm thø nhÊt, chiÕm ®Õn h¬n ba phÇn t dung lîng cña bµi viÕt
nµy. ë luËn ®iÓm thø hai, thñ ph¸p t¬ng ph¶n ®· ®îc vËn dông triÖt ®Ó. Ngay sau lêi kÕt
téi trªn ®©y, t¸c gi¶ kªu gäi:
"Chóng ta ®Õn ®©y ®Ó cè g¾ng chèng l¹i viÖc ®ã, ®em l¹i tiÕng nãi cña chóng ta
tham gia vµo b¶n ®ång ca cña nh÷ng ngêi ®ßi hái mét thÕ giíi kh«ng cã vò khÝ vµ mét cuéc
sèng hoµ b×nh, c«ng b»ng. Nhng dï cho tai ho¹ x¶y ra th× sù cã mÆt cña chóng ta ë ®©y
còng kh«ng ph¶i lµ v« Ých".
§ã kh«ng h¼n lµ mét lêi kªu gäi thèng thiÕt vµ m¹nh mÏ, tuy nhiªn kh«ng v× thÕ mµ nã
kÐm søc thuyÕt phôc. ChÝnh d ©m cña luËn ®iÓm thø nhÊt ®· t¹o nªn hiÖu qu¶ cho luËn
®iÓm thø hai nµy. Nh÷ng lêi kªu gäi cña t¸c gi¶ gÇn nh nh÷ng lêi t©m sù nhng thÊm thÝa
tËn ®¸y lßng. Cha hÕt, t¸c gi¶ cßn tëng tîng ra tÊn th¶m kÞch h¹t nh©n vµ ®Ò nghÞ më "mét
ng©n hµng lu tr÷ trÝ nhí". Lêi ®Ò nghÞ tëng nh rÊt kh«ng thùc Êy l¹i trë nªn rÊt thùc trong
hoµn c¶nh cuéc chiÕn tranh h¹t nh©n cã thÓ x¶y ra bÊt cø lóc nµo.
Trong luËn ®iÓm thø hai nµy, t¸c gi¶ hÇu nh kh«ng sö dông mét dÉn chøng hay mét con
sè thèng kª nµo. Nhng çch dÉn d¾t vÊn ®Ò, lêi t©m sù tha thiÕt mang ©m ®iÖu xãt xa cña
t¸c gi¶ ®· t¸c ®éng m¹nh ®Õn l¬ng tri nh©n lo¹i tiÕn bé. T¸c gi¶ kh«ng chØ ra thÕ lùc nµo
®· vËn dông nh÷ng ph¸t minh khoa häc vµo môc ®Ých xÊu xa bëi ®ã dêng nh kh«ng ph¶i lµ
môc ®Ých chÝnh cña bµi viÕt nµy nhng «ng ®· gióp nh©n lo¹i nhËn thøc ®îc nguy c¬
chiÕn tranh h¹t nh©n lµ hoµn toµn cã thùc vµ ng¨n chÆn nguy c¬ ®ã, ®ång thêi ®Êu tranh
cho mét thÕ giíi hoµ b×nh sÏ lµ nhiÖm vô quan träng nhÊt cña nh©n lo¹i trong thÕ kØ XXI.
tuyªn bè thÕ giíi vÒ sù sèng cßn,

quyÒn ®îc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn cña trÎ em
I - Gîi ý
1. XuÊt xø:
V¨n b¶n Tuyªn bè thÕ giíi vÒ sù sèng cßn, quyÒn ®îc b¶o vÖ vµ ph¸t trØen cña trÎ em
®îc trÝch tõ Tuyªn bè cña Héi nghÞ cÊp cao thÕ giíi vÒ trÎ em häp t¹i Liªn hîp quèc ngµy 30-
284
9-1990, in trong cuèn "ViÖt Nam vµ çc v¨n kiÖn quèc tÕ vÒ quyÒn trÎ em", NXB ChÝnh
trÞ quèc gia - Uû ban B¶o vÖ vµ ch¨m sãc trÎ em ViÖt Nam, 1997.
2. Tãm t¾t:
Tuy chØ lµ mét trÝch ®o¹n nhng bµi viÕt nµy cã thÓ coi lµ mét v¨n b¶n kh¸ hoµn
chØnh vÒ hiÖn thùc vµ t¬ng lai cña trÎ em còng nh nh÷ng nhiÖm vô cÊp thiÕt mµ céng
®ång quèc tÕ ph¶i thùc hiÖn nh»m ®¶m b¶o cho trÎ em cã ®îc mét t¬ng lai t¬i s¸ng.
Ngoµi hai ý më ®Çu, bµi viÕt ®îc chia thµnh ba phÇn rÊt râ rµng:
PhÇn mét (sù th¸ch thøc): thùc tr¹ng cuéc sèng khèn khæ cña rÊt nhiÒu trÎ em trªn thÕ
giíi  nh÷ng th¸ch thøc ®Æt ra víi çc nhµ l·nh ®¹o chÝnh trÞ.
PhÇn hai (c¬ héi): nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®èi víi viÖc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn cuéc
sèng, ®¶m b¶o t¬ng lai cho trÎ em.
PhÇn ba (nhiÖm vô): nh÷ng nhiÖm vô cô thÓ, cÊp thiÕt cÇn thùc hiÖn nh»m b¶o vÖ
vµ c¶i thiÖn ®êi sèng, v× t¬ng lai cña trÎ em.
II- Gi¸ trÞ t¸c phÈm

Sinh thêi, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· tõng d¹y:
TrÎ em nh bóp trªn cµnh
BiÕt ¨n ngñ, biÕt häc hµnh lµ ngoan.
TrÎ em lµ t¬ng lai ®Êt níc. Suy réng ra, sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña thÕ giíi trong t-
¬ng lai phô thuéc rÊt nhiÒu vµo cuéc sèng vµ sù ph¸t triÓn cña trÎ em h«m nay. Cµng ngµy,
vÊn ®Ò ®ã cµng ®îc nhËn thøc râ rµng h¬n trªn ph¬ng diÖn quèc tÕ. N¨m 1990, Héi nghÞ
cÊp cao thÕ giíi vÒ trÎ em ®· ®îc tæ chøc. T¹i ®ã, çc nhµ l·nh ®¹o çc níc ®· ®a ra b¶n
Tuyªn bè vÒ sù sèng cßn, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn cña trÎ em. Bµi viÕt nµy ®· trÝch dÉn nh÷ng
ý c¬ b¶n nhÊt cña b¶n Tuyªn bè ®ã.
Ngay trong phÇn më ®Çu, b¶n Tuyªn bè ®· kh¼ng ®Þnh nh÷ng ®Æc ®iÓm còng nh
nh÷ng quyÒn lîi c¬ b¶n cña trÎ em. Tõ ®ã, çc t¸c gi¶ b¾t vµo m¹ch chÝnh víi nh÷ng ý kiÕn
hÕt søc c¬ b¶n vµ l« gÝch.
Trong phÇn thø nhÊt, t¸c gi¶ nªu ra hµng lo¹t vÊn ®Ò cã vÒ thùc tr¹ng còng nh sù vi
ph¹m nghiªm träng quyÒn cña trÎ em. §ã lµ sù bãc lét, ®µy ®o¹ mét çch tµn nhÉn, lµ cuéc
sèng khèn khæ cña trÎ em ë çc níc nghÌo. Trong hoµn c¶nh Êy, nh÷ng con sè thèng kª rÊt cã
søc nÆng ("Mçi ngµy, cã hµng triÖu trÎ em ph¶i chÞu ®ùng nh÷ng th¶m ho¹ cña ®ãi nghÌo
285
vµ khñng ho¶ng kinh tÕ, cña n¹n ®ãi, t×nh tr¹ng v« gia c, dÞch bÖnh...; Mçi ngµy cã tíi
40000 trÎ em chÕt do suy dinh dìng vµ bÖnh tËt,..."). Nh÷ng con sè biÕt nãi Êy thùc sù lµ lêi
c¶nh b¸o ®èi víi nh©n lo¹i.
Víi néi dung nh vËy nhng çc t¸c gi¶ l¹i ®Æt tªn cho phÇn nµy lµ Sù th¸ch thøc. Míi ®äc,
cã c¶m tëng gi÷a ®Ò môc vµ néi dung kh«ng thËt thèng nhÊt. Tuy nhiªn, ®ã l¹i lµ yÕu tè liªn
kÕt gi÷a çc phÇn trong v¨n b¶n nµy. T¸c gi¶ ®· sö dông ph¬ng ph¸p "®ßn bÈy": hiÖn thùc
cµng ®îc chØ râ bao nhiªu th× nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra sau ®ã l¹i cµng ®îc quan t©m bÊy
nhiªu.
Trong phÇn tiÕp theo, çc t¸c gi¶ tr×nh bµy nh÷ng ®iÒu kiÖn thÝch hîp (hay nh÷ng c¬
héi) cho nh÷ng ho¹t ®éng v× quyÒn cña trÎ em. §ã lµ nh÷ng ph¬ng tiÖn vµ kiÕn thøc, lµ sù
hîp t¸c, nhÊt trÝ cña céng ®ång thÕ giíi cïng sù t¨ng trëng kinh tÕ, sù biÕn ®æi cña x· héi...
trong ®ã çc t¸c gi¶ nhÊn m¹nh ®Õn nh©n tè con ngêi. B»ng nh÷ng ho¹t ®éng tÝch cùc, con
ngêi hoµn toµn cã thÓ lµm chñ ®îc t¬ng lai cña m×nh khi quan t©m tho¶ ®¸ng ®Õn çc thÕ
hÖ t¬ng lai.
Trong phÇn NhiÖm vô, çc t¸c gi¶ nªu ra t¸m nhiÖm vô hÕt søc c¬ b¶n vµ cÊp thiÕt. Cã
thÓ tãm t¾t l¹i nh sau:
1. T¨ng cêng søc khoÎ vµ chÕ ®é dinh dìng cña trÎ em.
2. Quan t©m s¨n sãc nhiÒu h¬n ®Õn trÎ em bÞ tµn tËt, trÎ em cã hoµn c¶nh sèng ®Æc
biÖt khã kh¨n.
3. §¶m b¶o quyÒn b×nh ®¼ng nam - n÷ (®èi xö b×nh ®¼ng víi çc em g¸i).
4. B¶o ®¶m cho trÎ em ®îc häc hÕt bËc gi¸o dôc c¬ së.
5. CÇn nhÊn m¹nh tr¸ch nhiÖm kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh.
6. CÇn gióp trÎ em nhËn thøc ®îc gi¸ trÞ cña b¶n th©n.
7. B¶o ®¶m sù t¨ng trëng, ph¸t triÓn ®Òu ®Æn nÒn kinh tÕ.
8. CÇn cã sù hîp t¸c quèc tÕ ®Ó thùc hiÖn çc nhiÖm vô cÊp b¸ch trªn ®©y.
Víi nh÷ng ý hÕt søc ng¾n gän, ®îc tr×nh bµy râ rµng, dÔ hiÓu, b¶n Tuyªn bè nµy
kh«ng chØ cã ý nghÜa ®èi víi mçi ngêi, mçi thµnh viªn trong céng ®ång quèc tÕ mµ cßn
cã t¸c dông kªu gäi, tËp hîp mäi ngêi, mäi quèc gia cïng hµnh ®éng v× cuéc sèng vµ sù
ph¸t triÓn cña trÎ em, v× t¬ng lai cña chÝnh loµi ngêi.
286
chuyÖn ngêi con g¸i nam x¬ng
(TrÝch TruyÒn k× m¹n lôc - NguyÔn D÷)
I- Gîi ý
1. T¸c gi¶:
NguyÔn D÷ (cha râ n¨m sinh, n¨m mÊt), ngêi huyÖn Trêng T©n, nay lµ huyÖn Thanh
MiÖn, tØnh H¶i D¬ng. NguyÔn D÷ sèng ë thÕ kØ XVI, lµ thêi k× triÒu ®×nh nhµ Lª ®·
b¾t ®Çu khñng ho¶ng, çc tËp ®oµn phong kiÕn Lª, M¹c, TrÞnh tranh giµnh quyÒn bÝnh,
g©y ra nh÷ng cuéc néi chiÕn kÐo dµi. ¤ng häc réng, tµi cao, nhng chØ lµm quan cã mét n¨m
råi xin nghØ.
2. T¸c phÈm:
T¸c phÈm næi tiÕng nhÊt cña NguyÔn D÷ lµ TruyÒn k× m¹n lôc, gåm 20 truyÖn viÕt
b»ng t¶n v¨n, xen lÉn biÒn v¨n vµ th¬ ca, cuèi mçi truyÖn thêng cã lêi b×nh cña t¸c gi¶, hoÆc
cña mét ngêi cïng quan ®iÓm víi t¸c gi¶.
ChuyÖn ngêi con g¸i Nam X¬ng thÓ hiÖn niÒm c¶m th¬ng cña t¸c gi¶ ®èi víi sè phËn
oan nghiÖt, ®ång thêi ca ngîi vÎ ®Ñp truyÒn thèng cña cña ngêi phô n÷ ViÖt Nam díi chÕ
®é phong kiÕn.
... VÒ mÆt néi dung, TruyÒn k× m¹n lôc chøa ®ùng néi dung ph¶n ¸nh hiÖn thùc vµ gi¸
trÞ nh©n ®¹o s©u s¾c. T¸c phÈm còng ®ång thêi cho thÊy nh÷ng phøc t¹p trong t tëng nhµ
v¨n.
NguyÔn D÷ ph¶n ¸nh hiÖn thùc x· héi thêi ®¹i m×nh qua thÓ truyÒn k× nªn t¸c gi¶ th-
êng lÊy xa ®Ó nãi nay, lÊy çi k× ®Ó nãi çi thùc. §äc TruyÒn k× m¹n lôc nÕu biÕt bãc t¸ch
ra çi vá k× ¶o sÏ thÊy çi cèt lâi hiÖn thùc, phñi ®i líp s¬ng khãi thêi gian xa cò, sÏ thÊy bé
mÆt x· héi ®¬ng thêi. §êi sèng x· héi díi ngßi bót truyÒn k× cña nhµ v¨n hiÖn lªn kh¸ toµn
diÖn cuéc sèng ngêi d©n tõ bé m¸y nhµ níc víi quan tham l¹i nhòng ®Õn nh÷ng quan hÖ víi
nÒn ®¹o ®øc ®åi phong b¹i tôc.
NÕu khi phª ph¸n, tè ço hiÖn thùc x· héi, NguyÔn D÷ chñ yÕu ®øng trªn lËp trêng ®¹o
®øc th× khi ph¶n ¸nh sè phËn con ngêi, «ng l¹i xuÊt ph¸t tù lËp trêng nh©n v¨n. ChÝnh v×
vËy, TruyÒn k× m¹n lôc chøa ®ùng mét néi dung nh©n ®¹o s©u s¾c. VÒ ph¬ng diÖn nµy,
NguyÔn D÷ lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n më ®Çu cho chñ nghÜa nh©n v¨n trong v¨n häc
trung ®¹i ViÖt Nam. TruyÒn k× m¹n lôc ph¶n ¸nh sè phËn con ngêi chñ yÕu qua sè phËn cña
ngêi phô n÷, ®ång thêi híng tíi nh÷ng gi¶i ph¸p x· héi, nhng vÉn bÕ t¾c trªn ®êng ®i t×m
287
h¹nh phóc cho con ngêi". (Tõ ®iÓn v¨n häc - NXB ThÕ giíi, 2005).
3. ThÓ lo¹i:
TruyÖn truyÒn k× lµ nh÷ng truyÖn k× l¹ ®îc lu truyÒn. TruyÒn k× m¹n lôc cña NguyÔn
D÷ lµ sù ghi chÐp t¶n m¹n vÒ nh÷ng truyÖn Êy. T¸c phÈm ®îc viÕt b»ng ch÷ H¸n, khai th¸c
çc truyÖn cæ d©n gian, çc truyÒn thuyÕt lÞch sö, d· sö cña ViÖt Nam. Nh©n vËt chÝnh
trong TruyÒn k× m¹n lôc phÇn lín lµ nh÷ng ngêi phô n÷ ®øc h¹nh nhng l¹i bÞ çc thÕ lùc
phong kiÕn, lÔ gi¸o kh¾c nghiÖt x« ®Èy vµo nh÷ng c¶nh ngé Ðo le, oan khuÊt. Bªn c¹nh ®ã
cßn cã kiÓu nh©n vËt lµ nh÷ng ngêi trÝ thøc cã t©m huyÕt nhng bÊt m·n víi thêi cuéc,
kh«ng chÞu trãi m×nh vµo vßng danh lîi chËt hÑp.
4. Tãm t¾t:
C©u chuyÖn kÓ vÒ Vò ThÞ ThiÕt - ngêi con g¸i quª ë Nam X¬ng, tÝnh t×nh nÕt na
thuú mÞ. LÊy chång lµ Tr¬ng Sinh cha ®îc bao l©u th× chµng ph¶i ®i lÝnh, nµng ë nhµ
phông dìng mÑ giµ vµ nu«i con nhá. §Ó dç con, nµng thêng chØ bãng m×nh trªn têng vµ b¶o
®ã lµ cha nã. Khi Tr¬ng Sinh vÒ th× con ®· biÕt nãi. §øa bÐ ng©y th¬ kÓ víi Tr¬ng Sinh
vÒ ngêi ®ªm ®ªm vÉn ®Õn nhµ. Tr¬ng Sinh s½n cã tÝnh ghen, m¾ng nhiÕc vµ ®uæi vî ®i.
PhÉn uÊt, Vò ThÞ ThiÕt ch¹y ra bÕn Hoµng Giang tù vÉn. Khi hiÓu ra nçi oan cña vî th× ®·
muén, Tr¬ng Sinh lËp ®µn gi¶i oan cho nµng.
Còng cã thÓ t¹m chia truyÖn thµnh hai phÇn, lÊy mèc lµ viÖc Vò N¬ng nh¶y xuèng
s«ng tù tö:
- §o¹n 1 (tõ ®Çu ®Õn "vµ xin chÞu kh¾p mäi ngêi phØ nhæ"): bÞ chång nghi oan. Vò
N¬ng tù vÉn.
- §o¹n 2 (cßn l¹i): nçi oan ®îc gi¶i, Vò N¬ng ®îc cøu sèng nhng vÉn kh«ng trë vÒ ®oµn
tô cïng gia ®×nh.

Cã lÏ ngêi ViÖt Nam chóng ta ai còng hiÓu vµ biÕt çch sö dông côm tõ "oan ThÞ
KÝnh"  mét nçi oan khuÊt mµ ngêi bÞ oan kh«ng cã çch g× ®Ó thanh minh. ThÞ KÝnh
chØ ®îc gi¶i oan nhê §øc PhËt hay nãi ®óng h¬n lµ nhê tÊm lßng bao dung ®é lîng, lu«n
hiÓu thÊu vµ s½n sµng bªnh vùc cho nh÷ng con ngêi bÐ nhá, thua thiÖt, oan øc trong x· héi
cña nh÷ng nghÖ sÜ d©n gian.
Ngêi phô n÷ trong ChuyÖn ngêi con g¸i Nam X¬ng kh«ng cã ®îc çi may m¾n nh ThÞ
KÝnh mÆc dï nçi oan cña nµng còng kh«ng kÐm g×, thËm chÝ kÕt côc cßn bi th¶m h¬n.
288
ThÞ KÝnh ®îc lªn toµ sen trong khi ngêi phô n÷ nµy ph¶i t×m ®Õn çi chÕt ®Ó chøng tá sù
trong s¹ch cña m×nh. MÆc dï vËy, nh©n vËt nµy vÉn kh«ng ®îc nhiÒu ngêi biÕt ®Õn, cã lÏ
bëi ph¬ng thøc kÓ. Ai còng biÕt ®Õn ThÞ KÝnh v× c©u chuyÖn vÒ nµng ®îc thÓ hiÖn qua
mét vë chÌo  mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt d©n gian quen thuéc, ®îc nh©n d©n a thÝch tõ xa x-
a, trong khi Ngêi con g¸i Nam X¬ng lµ mét t¸c phÈm v¨n häc viÕt thêi trung ®¹i (trong ®iÒu
kiÖn x· héi phong kiÕn, nh©n d©n lao ®éng hÇu hÕt ®Òu kh«ng biÕt ch÷). Ngµy nay ®äc
l¹i t¸c phÈm nµy, chóng ta cã thÓ hiÓu thªm rÊt nhiÒu ®iÒu vÒ th©n phËn nh÷ng ngêi phô
n÷ trong x· héi phong kiÕn qua nghÖ thuËt dùng truyÖn, dÉn d¾t m¹ch truyÖn còng nh
nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt, çch thøc kÕt hîp çc ph¬ng thøc tù sù, tr÷ t×nh vµ kÞch cña
t¸c gi¶.
Trong phÇn ®Çu cña truyÖn, tríc khi biÕn cè lín x¶y ra, t¸c gi¶ ®· dµnh kh¸ nhiÒu lêi
®Ó ca ngîi vÎ ®Ñp cña ngêi phô n÷, tõ nhan s¾c cho ®Õn ®øc h¹nh. HÇu nh kh«ng cã sù
kiÖn nµo thËt ®Æc biÖt ngoµi nh÷ng chi tiÕt (tiÔn chång ®i lÝnh, ®èi xö víi mÑ chång...)
chøng tá nµng lµ mét ngêi con g¸i ®Ñp ngêi ®Ñp nÕt, mét ngêi vî hiÒn, mét ngêi con d©u
hiÕu th¶o. ChØ cã mét chi tiÕt ë ®o¹n më ®Çu: "Song Tr¬ng cã tÝnh ®a nghi, ®èi víi vî
phßng ngõa qu¸ søc". B¹n ®äc cã thÓ dÔ bá qua chi tiÕt nµy v× víi phÈm h¹nh cña nµng, dÉu
Tr¬ng Sinh cã ®a nghi ®Õn ®©u còng khã cã thÓ x¶y ra chuyÖn g× ®îc.
Nhng ®ã l¹i lµ mét chi tiÕt rÊt quan träng, thÓ hiÖn tµi kÓ chuyÖn cña t¸c gi¶. Chi tiÕt
nhá ®îc cµi rÊt khÐo ®ã chÝnh lµ sîi d©y nèi gi÷a phÇn tríc vµ phÇn sau, x©u chuçi çc
yÕu tè trong truyÖn, ®ång thêi gióp b¹n ®äc hiÓu ®îc néi dung t tëng cña t¸c phÈm.
M¹ch truyÖn ®îc dÉn rÊt tù nhiªn. Sau khi giÆc tan, Tr¬ng Sinh trë vÒ nhµ, bÕ ®øa con
nhá ra th¨m mé mÑ. Th»ng bÐ quÊy khãc, khi Sinh dç dµnh th× nã nãi:
 "¤ hay! ThÕ ra «ng còng lµ cha t«i ? ¤ng l¹i biÕt nãi, chø kh«ng nh cha t«i tríc kia chØ
nÝn thin thÝt".
ThËt ch¼ng kh¸c g× mét tiÕng sÐt bÊt chît. Lêi con trÎ v« t×nh ®· thæi bïng lªn ngän löa
ghen tu«ng trong lßng ngêi ®µn «ng ®a nghi (t¸c gi¶ ®· nãi ®Õn tõ ®Çu). NÕu coi ®©y lµ
mét vë kÞch th× lêi nãi cña ®øa con chÝnh lµ nót th¾t, më ra m©u thuÉn ®ång thêi ngay lËp
tøc ®Èy m©u thuÉn lªn cao. Sau khi g¹n hái con, nghe th»ng bÐ nãi cã mét ngêi ®µn «ng
"®ªm nµo còng ®Õn, mÑ §¶n ®i còng ®i, mÑ §¶n ngåi còng ngåi...", mèi nghi ngê cña Sinh
®èi víi vî ®· ®Õn møc kh«ng thÓ nµo gì ra ®îc.
Mét lÇn n÷a, chi tiÕt vÒ tÝnh hay ghen cña Sinh ph¸t huy t¸c dông triÖt ®Ó. Nã lÝ gi¶i
diÔn biÕn c©u chuyÖn, ®ång thêi gi¶i ®¸p nh÷ng th¾c m¾c cña b¹n ®äc mét çch hîp lÝ.
T¹i sao Sinh kh«ng chÞu nghe lêi ngêi vî thanh minh? T¹i sao Sinh kh«ng nãi cho vî biÕt lÝ
289
do m×nh tøc giËn nh thÕ? (NÕu Sinh nãi ra th× ngay lËp tøc c©u chuyÖn sÏ s¸ng tá). §ã
chÝnh lµ hÖ qu¶ cña tÝnh ®a nghi. V× ®a nghi nªn Sinh kh«ng thÓ tØnh t¸o suy xÐt mäi
viÖc. Còng v× ®a nghi nªn lêi nãi (dï rÊt m¬ hå) cña mét ®øa bÐ còng trë thµnh mét b»ng
chøng "kh«ng thÓ chèi c·i" r»ng vî chµng ®· ngo¹i t×nh khi chång ®i v¾ng. Sù v« lÝ ®· trë
nªn hîp lÝ bëi sù kÕt hîp gi÷a hoµn c¶nh vµ tÝnh çch nh©n vËt.
Kh«ng biÕt v× sao Sinh l¹i nghi oan nªn ngêi vî kh«ng thÓ thanh minh. §Ó chøng tá sù
trong s¹ch cña m×nh, nµng chØ cã mçi çch duy nhÊt lµ tù vÉn. Vî Sinh chÕt mµ m©u thuÉn
kÞch vÉn kh«ng ®îc th¸o gì, mèi nghi ngê trong lßng Sinh vÉn cßn nguyªn ®ã.
Theo dâi m¹ch truyÖn tõ ®Çu, b¹n ®äc tuy kh«ng mét chót nghi ngê phÈm h¹nh cña ngêi
phô n÷ nhng còng kh«ng lÝ gi¶i næi chuyÖn g× ®· x¶y ra vµ v× sao ®øa bÐ l¹i nãi nh vËy.
§©y còng lµ mét yÕu tè chøng tá nghÖ thuËt kÓ chuyÖn cña t¸c gi¶. Thñ ph¸p "®Çu cuèi t -
¬ng øng" ®îc vËn dông. §øa trÎ ng©y th¬ lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn bi kÞch th× còng chÝnh
nã trë thµnh nh©n tè th¸o gì m©u thuÉn mét çch t×nh cê. Sau khi vî mÊt, mét ®ªm kia, ®øa
trÎ l¹i nãi:
 Cha §¶n l¹i ®Õn kia k×a!
Chµng hái ®©u. Nã chØ bãng chµng ë trªn v¸ch:
 §©y nµy!
M©u thuÉn ®îc th¸o gì còng bÊt ngê nh khi nã ph¸t sinh. §øa trÎ cã biÕt ®©u r»ng, nã
®· g©y ra mét sù hiÓu lÇm khñng khiÕp ®Ó råi khi ngêi chång hiÓu ra, hèi hËn th× ®· qu¸
muén. Ngay c¶ b¹n ®äc còng ph¶i s÷ng sê: sù thËt gi¶n ®¬n ®Õn thÕ mµ còng ®ñ ®Èy mét
con ngêi vµo c¶nh tuyÖt väng.
Ai lµ ngêi cã lçi? §øa trÎ ®¬ng nhiªn lµ kh«ng v× nã vÉn cßn qu¸ nhá, chØ biÕt th¾c
m¾c v× nh÷ng lêi nãi ®ïa cña mÑ. Vî Sinh còng kh«ng cã lçi v× nµng biÕt ®©u r»ng nh÷ng
lêi nãi ®ïa víi con ®Ó vîi nçi nhí chång l¹i g©y ra hËu qu¶ ®Õn thÕ! Cã tr¸ch ch¨ng lµ tr¸ch
Tr¬ng Sinh v× sù ghen tu«ng ®Õn mÊt c¶ lÝ trÝ. Chi tiÕt nµy gîi lªn nhiÒu suy nghÜ: gi¸
nh kh«ng ph¶i ë trong x· héi phong kiÕn träng nam khinh n÷, gi¸ nh ngêi vî cã thÓ tù b¶o vÖ
cho lÏ ph¶i cña m×nh th× nµng ®· kh«ng ph¶i chän çi chÕt th¶m th¬ng nh vËy. TÝnh ®a
nghi cña Sinh ®· kh«ng g©y nªn hËu qu¶ xÊu nÕu nh nã kh«ng ®îc nu«i dìng trong mét m«i
trêng mµ ngêi phô n÷ lu«n lu«n ph¶i nhËn phÇn thua thiÖt vÒ m×nh. ý nghÜa nµy cña t¸c
phÈm hÇu nh kh«ng ®îc t¸c gi¶ tr×nh bµy trùc tiÕp nhng qua hÖ thèng çc biÕn cè, sù kiÖn
®îc s¾p xÕp hîp lÝ, ®a b¹n ®äc tõ bÊt ngê nµy ®Õn bÊt ngê kh¸c, t¸c gi¶ ®· thÓ hiÖn mét
çch tinh tÕ sù c¶m th«ng s©u s¾c cña m×nh ®èi víi nh÷ng sè phËn bÊt h¹nh, ®Æc biÖt lµ
290
cña ngêi phô n÷ trong x· héi phong kiÕn.
NÕu c©u chuyÖn dõng l¹i ë ®©y th× cã thÓ cho r»ng nã ®· ®îc s¸ng t¹o theo mét lçi
viÕt kh¸ míi mÎ vµ hiÖn ®¹i. Nhng NguyÔn D÷ l¹i lµ ngêi næi tiÕng víi nh÷ng c©u chuyÖn
truyÒn kú. Hoang ®êng, k× ¶o lµ nh÷ng yÕu tè kh«ng thÓ thiÕu trong nh÷ng s¸ng t¸c thuéc
lo¹i nµy. MÆt kh¸c, tuy lµ mét t¸c gi¶ cña v¨n häc viÕt trung ®¹i nhng h¼n NguyÔn D÷ còng
chÞu ¶nh hëng Ýt nhiÒu tõ t tëng "ë hiÒn gÆp lµnh" cña nh©n d©n lao ®éng. B¶n th©n «ng
còng lu«n ®øng vÒ phÝa nh©n d©n, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ngêi phô n÷ cã hoµn c¶nh Ðo le, sè
phËn oan nghiÖt trong x· héi cò. Bëi vËy, t¸c gi¶ ®· t¹o cho c©u chuyÖn mét lèi kÕt thóc cã
hËu. Tuy kh«ng ®îc ho¸ PhËt ®Ó råi sèng ë miÒn cùc l¹c nh ThÞ KÝnh nhng ngêi phô n÷
trong truyÖn còng ®îc thÇn rïa cøu tho¸t, tr¸nh khái mét çi chÕt th¶m th¬ng.
PhÇn cuèi truyÖn cßn ®îc cµi thªm nhiÒu yÕu tè k× ¶o kh¸c n÷a. VÝ dô nh chi tiÕt
chµng Phan Lang trë thµnh ©n nh©n cña rïa, sau l¹i ®îc rïa ®Òn ¬n. Trªn ®êng ch¹y giÆc,
bÞ ®¾m thuyÒn, d¹t lªn ®¶o vµ ®îc chÝnh con rïa n¨m xa cøu tho¸t. §ã cã thÓ coi lµ sù
"®Òn ¬n tr¶ nghÜa"  nh÷ng hµnh ®éng rÊt phï hîp víi lÝ tëng thÈm mÜ cña nh©n d©n.
ViÖc ngêi phô n÷ trë vÒ gÆp chång nhng kh«ng ®ång ý trë l¹i chèn nh©n gian cã lÏ còng
nh»m kh¼ng ®Þnh t tëng nh©n nghÜa Êy. MÆc dï ®· ®îc cøu tho¸t, ®îc gi¶i oan nhng v×
lêi thÒ víi vî vua biÓn Nam H¶i, nµng quyÕt kh«ng v× h¹nh phóc riªng mµ bá qua tÊt c¶.
Nh÷ng chi tiÕt ®ã cµng chøng tá vÎ ®Ñp trong tÝnh çch cña ngêi phô n÷, ®ång thêi còng
cho thÊy th¸i ®é ngìng mé, ngîi ca cña t¸c gi¶ ®èi víi ngêi phô n÷ trong c©u chuyÖn nµy nãi
riªng vµ ngêi phô n÷ ViÖt Nam nãi chung.
chuyÖn cò trong phñ chóa trÞnh

(TrÝch Vò trung tuú bót - Ph¹m §×nh Hæ)
I- Gîi ý
1. T¸c gi¶:
T¸c gi¶ cña Vò trung tuú bót lµ Ph¹m §×nh Hæ (1768-1839), quª huyÖn CÈm B×nh, tØnh
H¶i D¬ng. ¤ng sinh trong mét gia ®×nh khoa b¶ng, tõng d¹y häc ë nhiÒu n¬i.
Nh÷ng t¸c phÈm mµ Ph¹m §×nh Hæ ®Ó l¹i gåm nhiÒu lo¹i, nhiÒu lÜnh vùc, tõ biªn so¹n
cho ®Õn kh¶o cøu (triÕt häc, lÞch sö, ®Þa lÝ...), s¸ng t¸c v¨n häc. Riªng s¸ng t¸c v¨n häc cã:
Vò trung tuú bót, Tang th¬ng ngÉu lôc (viÕt chung víi NguyÔn ¸n), §«ng d· häc ng«n thi tËp,
Tïng cóc liªn mai tø h÷u, tÊt c¶ ®Òu ®îc viÕt b»ng ch÷ H¸n.
291
2. T¸c phÈm:
Tuy chØ lµ mét t¸c phÈm tuú bót víi ý nghÜa lµ nh÷ng ghi chÐp t¶n m¹n nhng Vò trung
tuú bót l¹i cã gi¸ trÞ v¨n häc lín. Mét mÆt, t¸c phÈm ph¬i bµy hiÖn thùc x· héi ®en tèi lóc
bÊy giê ®ång thêi víi nçi thèng khæ cña nh©n d©n, mÆt kh¸c, t¸c phÈm thÓ hiÖn tµi n¨ng
cña t¸c gi¶. Dï t¸c gi¶ kh«ng chñ ý xo¸y s©u vµo mét vÊn ®Ò nµo nhng qua nh÷ng tõ ng÷ gîi
t¶, qua nh÷ng lêi b×nh luËn tëng nh rÊt b©ng qu¬, hiÖn thùc cuéc sèng cø hiÓn hiÖn ch©n
thùc, sèng ®éng tríc m¾t ®éc gi¶.
Trong bµi v¨n nµy, phÇn ®Çu t¸c gi¶ miªu t¶ cung çch ¨n ch¬i xa hoa cña ®¸m quan
qu©n trong phñ chóa TrÞnh, phÇn sau t¸c gi¶ ®Ò cËp ®Õn nçi khæ së cña d©n chóng tr íc sù
nhòng nhiÔu cña ®¸m quan qu©n. PhÇn cuèi, t¸c gi¶ ®iÓm qua mét vµi ý vÒ gia ®×nh
m×nh. Mäi chi tiÕt ®Òu cã t¸c dông ph¬i bµy sù môc rçng cña chÝnh quyÒn phong kiÕn Lª
 TrÞnh ë vµo thêi k× s¾p suy tµn.
3. ThÓ lo¹i:
Nãi tuú bót lµ thÓ v¨n ghi chÐp sù viÖc mét çch cô thÓ, sinh ®éng nhng tuú høng
kh«ng cã nghÜa lµ bµi v¨n ®îc s¾p xÕp lén xén, kh«ng theo trËt tù nµo. Thùc ra, ®iÒu ®ã
chØ cã nghÜa r»ng v¨n tuú bót kh«ng phô thuéc vµo mét khu«n mÉu cè ®Þnh nµo ®ã (vÝ dô
nh th¬ §êng luËt). Tuú theo tõng hoµn c¶nh cô thÓ, t¸c gi¶ lùa chän, s¾p xÕp çc chi tiÕt, sù
kiÖn theo nh÷ng trËt tù nhÊt ®Þnh nh»m lµm næi bËt vÊn ®Ò.
4. Tãm t¾t:
§o¹n trÝch ChuyÖn cò trong phñ chóa TrÞnh miªu t¶ cuéc sèng xa hoa ¨n ch¬i xa xØ,
kh«ng mµng ®Õn quèc gia ®¹i sù, ¸p bøc, bãc lét nh©n d©n,... cña vua chóa, quan l¹i phong
kiÕn thêi ThÞnh V¬ng TrÞnh S©m.

Kho¶ng cuèi thÕ kØ XVIII, tuy ngoµi biªn giíi kh«ng cã giÆc ngo¹i x©m nhng trong níc
l¹i v« cïng rèi ren. Çc thÕ lùc phong kiÕn chia bÌ kÐo çnh thao tóng quyÒn hµnh, võa s¸t h¹i
lÉn nhau võa ra søc bãc lét cña c¶i khiÕn ®êi sèng nh©n d©n v« cïng cùc khæ. Ngoµi B¾c,
vua Lª chØ lµ bï nh×n, quyÒn hµnh thùc tÕ n»m c¶ trong tay chóa TrÞnh. TrÞnh S©m lµ ng-
êi næi tiÕng hoang d©m v« ®é. CËy thÕ lÊn ¸t vua, «ng ta th¶ søc cho x©y hµng lo¹t cung
®iÖn, ®Òn ®µi nh»m phôc vô cho nhu cÇu ¨n ch¬i hoang phÝ. Trong bµi v¨n nµy, tuy t¸c
gi¶ kh«ng béc lé trùc tiÕp c¶m xóc, th¸i ®é cña m×nh nhng qua hµng lo¹t chi tiÕt, qua nh÷ng
c¶nh, nh÷ng viÖc tëng nh ®îc tr×nh bµy hÕt søc ngÉu høng cña t¸c gi¶, b¹n ®äc cã thÓ hiÓu
292
®îc phÇn nµo cuéc sèng xa hoa, l·ng phÝ cña ®¸m quan qu©n phong kiÕn thêi bÊy giê,
®ång thêi còng cã thÓ c¶m nhËn ®îc Ýt nhiÒu sù phÉn né cña t¸c gi¶ trong hoµn c¶nh Êy.
Mét ®iÓm rÊt ®¸ng lu ý khi ®äc bµi v¨n nµy chÝnh lµ giäng ®iÖu cña t¸c gi¶  mét
giäng ®iÖu hÇu nh kh¸ch quan, kh«ng thÓ hiÖn mét chót c¶m xóc, th¸i ®é nµo. Khi cÇn gäi
tªn ®¸m quan qu©n trong phñ chóa, tõ chóa TrÞnh S©m, çc quan ®¹i thÇn cho ®Õn bän ho¹n
quan trong cung gi¸m, t¸c gi¶ lu«n tá th¸i ®é cung kÝnh. Thñ ph¸p quen thuéc thêng ®îc sö
dông lµ liÖt kª, hÕt chóa ®Õn quan, tõ quan lín ®Õn quan bÐ, tõ sù viÖc nµy sang sù viÖc
kh¸c. NÕu kh«ng tinh ý, thËt khã cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc môc ®Ých cña t¸c gi¶ khi viÕt ®o¹n
nµy lµ g×.
Tuy nhiªn, qua hµng lo¹t sù kiÖn tëng chõng ®îc liÖt kª mét çch tuú høng, cã thÓ ph¸t
hiÖn ra nh÷ng chi tiÕt gióp chóng ta hiÓu ®îc néi dung t tëng cña bµi.
PhÇn ®Çu viÕt vÒ çc cuéc d¹o ch¬i cña chóa TrÞnh. T¸c gi¶ kh«ng t¶ cô thÓ, còng
kh«ng ®a ra mét lêi b×nh luËn nµo, nhng çc chi tiÕt, çc sù kiÖn cø nh tù biÕt nãi. Chóng
ph« bµy mét cuéc sèng phï phiÕm, xa hoa víi nh÷ng cuéc d¹o ch¬i liªn miªn, råi th× ®×nh ®µi
x©y dùng hÕt çi nµy ®Õn çi kh¸c. Theo nh÷ng cuéc du ngo¹n cña chóa lµ ®Çy ®ñ çc quan
®¹i thÇn, binh lÝnh, ngêi phôc dÞch... Nh thÕ ®ñ thÊy nh÷ng sinh ho¹t ®ã tèn kÐm ®Õn
møc nµo.
Cíp bãc cña c¶i lµ viÖc lµm quen thuéc cña quan qu©n thêi bÊy giê. Nh©n d©n ta tõng
cã c©u:
Con ¬i nhí lÊy c©u nµy
Cíp ®ªm lµ giÆc, cíp ngµy lµ quan.
T¸c gi¶ viÕt rÊt râ: "Buæi Êy, bao nhiªu nh÷ng loµi tr©n cÇm dÞ thó, cæ méc qu¸i th¹ch
chËu hoa c©y c¶nh ë chèn nh©n gian, Chóa ®Òu søc thu lÊy, kh«ng thiÕu mét thø g×". ThËt
lµ sù cíp bãc tr¾ng trîn cña mét vÞ chóa. BÊt cø thø g× chóa muèn, kÓ c¶ c©y ®a to ®Õn
hµng mÊy tr¨m ngêi khiªng còng ®îc ®a vÒ phñ... ThËt trí trªu khi ngêi ®øng ®Çu triÒu
®×nh l¹i kh«ng hÒ biÕt tiÕc søc ngêi søc cña, kh«ng biÕt ch¨m lo cho níc, cho d©n, chØ
biÕt cíp bãc, v¬ vÐt ®Ó tho¶ lßng tham kh«ng ®¸y.
LiÖt kª ra nh vËy nhng t¸c gi¶ vÉn kh«ng ®a ra bÊt cø mét lêi b×nh luËn nµo. ThËm
chÝ «ng cßn viÕt c¶ mét ®o¹n v¨n dµi nh lµ ca ngîi vÎ ®Ñp cña phñ chóa. MÆc dï vËy, çch
miªu t¶ cña t¸c gi¶ thËt ®Æc biÖt: võa míi viÕt "h×nh nói non bé tr«ng nh bÕn bÓ ®Çu non",
t¸c gi¶ l¹i bæ sung: "Mçi khi ®ªm thanh c¶nh v¾ng, tiÕng chim kªu vîn hãt vang kh¾p bèn
bÒ, hoÆc nöa ®ªm ån µo nh trËn ma sa giã t¸p, vì tæ tan ®µn, kÎ thøc gi¶ biÕt ®ã lµ triÖu
293
bÊt têng". C©u v¨n tuy ®Ñp, lêi v¨n tëng nh m¹nh mÏ nhng l¹i nhuèm mµu u ¸m, nh b¸o tríc
nh÷ng ®iÒu ch¼ng lµnh.
Vua chóa ®· vËy, bän quan l¹i còng tha hå "®ôc níc bÐo cß". Võa ¨n c¾p võa la lµng,
chóng kh«ng nh÷ng lÊy ®i nh÷ng thø quý mµ cßn lËp mu vu v¹ nh»m do¹ n¹t ®Ó lÊy tiÒn.
T¸c gi¶ gäi chóng lµ "çc cËu" ra vÎ tr©n träng nhng nh÷ng hµnh vi cña chóng th× thËt bØ æi,
t¸ng tËn l¬ng t©m. T¸c gi¶ kh«ng nãi g× th× b¹n ®äc còng biÕt: mét x· héi mµ tõ vua chóa
®Õn quan l¹i ®Òu kh«ng ch¨m lo g× ®Õn viÖc níc, chØ biÕt t×m çch cíp ®o¹t cña c¶i cña
nh©n d©n th× x· héi Êy hçn lo¹n, bÊt an ®Õn thÕ nµo.
Trong phÇn cuèi, t¸c gi¶ ®a ra nh÷ng chi tiÕt vÒ nçi khæ cña nh©n d©n còng nh cña
chÝnh gia ®×nh m×nh: "Çc nhµ giµu bÞ hä vu cho lµ giÊu vËt cung phông, thêng ph¶i bá
cña ra kªu van chÝ chÕt, cã khi ph¶i ®Ëp bá nói non bé, hoÆc ph¸ bá c©y c¶nh ®Ó tr¸nh
khái tai v¹,... §ã lµ c¶nh chung, cßn trong ng«i nhµ cña t¸c gi¶, nh÷ng c©y c¶nh ®Ñp còng ®-
îc sai chÆt ®i.
§ã lµ nh÷ng chi tiÕt rÊt ®¾t gi¸. T¸c gi¶ kh«ng t¶ ®¸m quan qu©n cíp bãc cña c¶i mµ
chØ nãi vÒ c©y c¶nh. ViÖc nh©n d©n tù chÆt c©y c¶nh, ®Ëp bá hßn non bé ®· cho thÊy
mét x· héi ®Çy nh÷ng bÊt tr¾c, ngêi d©n ph¶i ph¸ bá chÝnh tµi s¶n cña m×nh ®Ó khái bÞ
liªn luþ, phiÒn hµ víi ®¸m quan l¹i xÊu xa, tµn ¸c. HÖ qu¶ ®îc rót ra ë ®©y lµ: ®Õn nh÷ng
thø phï phiÕm nh hßn non bé hay c©y c¶nh mµ chóng cßn ngang nhiªn cíp ®o¹t nh vËy th×
nh÷ng thø quý, h¼n chóng còng kh«ng bá qua mét c¬ héi nµo.
Bµi tuú bót ®îc trÝch t¬ng ®èi ng¾n, nhng qua nh÷ng chi tiÕt, nh÷ng sù viÖc ®îc chän
läc, ®îc s¾p xÕp hîp lÝ, qua çch hµnh v¨n, sö dông nh÷ng c©u v¨n ®a nghÜa cña t¸c gi¶,
b¹n ®äc hiÓu ®îc rÊt nhiÒu ®iÒu vÒ thùc tr¹ng x· héi phong kiÕn lóc bÊy giê.
hoµng lª nhÊt thèng chÝ

(TrÝch Håi thø mêi bèn - Ng« gia v¨n ph¸i)
I- Gîi ý
1. T¸c gi¶:
T¸c gi¶ cña Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ lµ Ng« gia v¨n ph¸i, mét tËp thÓ t¸c gi¶ thuéc dßng
hä Ng« Th×, ë lµng T¶ Thanh Oai, nay thuéc huyÖn Thanh Oai, tØnh Hµ T©y. Hai t¸c gi¶
chÝnh lµ Ng« Th× ChÝ vµ Ng« Th× Du.
- Ng« Th× ChÝ (1753-1788) lµ em ruét Ng« Th× NhËm, tõng lµm quan díi thêi Lª Chiªu
294
Thèng. ¤ng tuyÖt ®èi trung thµnh víi nhµ Lª, tõng ch¹y theo Lª Chiªu Thèng khi NguyÔn
HuÖ sai Vò V¨n NhËm ra B¾c diÖt NguyÔn H÷u ChØnh, d©ng Trung hng s¸ch bµn kÕ kh«i
phôc nhµ Lª. Sau ®ã «ng ®îc Lª Chiªu Thèng cö ®i L¹ng S¬n chiªu tËp nh÷ng kÎ lu vong, lËp
nghÜa binh chèng T©y S¬n, nhng trªn ®êng ®i «ng bÞ bÖnh, mÊt t¹i huyÖn Gia B×nh (B¾c
Ninh). NhiÒu tµi liÖu nãi «ng viÕt b¶y håi ®Çu cña t¸c phÈm.
- Ng« Th× Du (1772-1840) lµ anh em chó b¸c ruét víi Ng« Th× ChÝ, häc giái nhng kh«ng
®ç ®¹t g×. Díi triÒu T©y S¬n, «ng Èn m×nh ë vïng Kim B¶ng (Hµ Nam). Thêi nhµ NguyÔn,
«ng ra lµm quan, ®îc bæ §èc häc H¶i D¬ng, ®Õn n¨m 1827 th× vÒ nghØ. ¤ng lµ t¸c gi¶ b¶y håi
tiÕp theo cña Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ.
2. T¸c phÈm:
V¨n b¶n bµi häc ®îc trÝch tõ Håi 14  tiÓu thuyÕt ch¬ng håi cña Ng« gia v¨n ph¸i  t¸i
hiÖn l¹i nh÷ng diÔn biÕn quan träng trong cuéc ®¹i ph¸ qu©n Thanh cña vua Quang Trung 
NguyÔn HuÖ. MÆc dï lµ mét tiÓu thuyÕt lÞch sö nhng Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ (biÓu
hiÖn cô thÓ ë ®o¹n trÝch nµy) kh«ng chØ ghi chÐp l¹i çc sù viÖc, sù kiÖn mµ ®· t¸i hiÖn
kh¸ sinh ®éng h×nh ¶nh cña vÞ anh hïng d©n téc NguyÔn HuÖ, sù th¶m b¹i cña qu©n x©m l-
îc cïng víi sè phËn bi ®¸t cña ®¸m vua t«i nhµ Lª ph¶n d©n, h¹i níc.
3. ThÓ lo¹i:
- Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ lµ cuèn s¸ch viÕt theo thÓ chÝ (mét thÓ v¨n võa cã tÝnh
chÊt v¨n häc võa cã tÝnh chÊt lÞch sö), ghi chÐp vÒ sù thèng nhÊt cña v ¬ng triÒu nhµ Lª,
vµo thêi ®iÓm anh em NguyÔn Nh¹c, NguyÔn HuÖ l·nh ®¹o n«ng d©n T©y S¬n næi dËy
khëi nghÜa, tiªu diÖt nhµ TrÞnh, tr¶ l¹i B¾c Hµ cho vua Lª. ý nghÜa tiªu ®Ò cña t¸c phÈm lµ
nh thÕ nhng sau khi vua Lª dµnh l¹i ®îc quyÒn thÕ tõ tay chóa TrÞnh, rÊt nhiÒu biÕn cè
lÞch sö ®· diÔn ra, trong ®ã cã cuéc tÊn c«ng thÇn tèc cña nghÜa qu©n T©y S¬n, díi sù
thèng lÜnh cña vua Quang Trung (tøc NguyÔn HuÖ) ®¸nh tan hai m¬i v¹n qu©n Thanh x©m
lîc. TÊt c¶ ®· ®îc ghi chÐp l¹i mét çch kh¸ ®Çy ®ñ vµ kh¸ch quan trong t¸c phÈm.
4. Tãm t¾t:
§îc tin b¸o qu©n Thanh vµo Th¨ng Long, B¾c B×nh V¬ng rÊt giËn, liÒn häp çc tíng sÜ
råi tÕ ço trêi ®Êt, lªn ng«i hoµng ®Õ, h¹ lÖnh xuÊt qu©n ra B¾c, th©n hµnh cÇm qu©n, võa
®i võa tuyÓn qu©n lÝnh. Ngµy ba m¬i th¸ng ch¹p, ®Õn nói Tam §iÖp, vua më tiÖc khao
qu©n, hÑn mïng b¶y n¨m míi vµo thµnh Th¨ng Long më tiÖc ¨n mõng. B»ng tµi chØ huy thao
lîc cña Quang Trung, ®¹o qu©n cña T©y S¬n tiÕn lªn nh vò b·o, qu©n giÆc thua ch¹y t¸n lo¹n.
T«n SÜ NghÞ sî mÊt mËt, ngùa kh«ng kÞp ®ãng yªn, ngêi kh«ng kÞp mÆc ¸o gi¸p, chuån
295
th¼ng vÒ biªn giíi phÝa B¾c, khiÕn tªn vua bï nh×n Lª Chiªu Thèng còng ph¶i ch¹y th¸o th©n.

Mét nh©n tè quan träng cÇn ph¶i xem xÐt tríc hÕt trong v¨n b¶n nµy lµ t¸c gi¶. Khi s¸ng
t¹o t¸c phÈm, t¸c gi¶ kh«ng chØ t¸i hiÖn hiÖn thùc kh¸ch quan mµ cßn thÓ hiÖn nh÷ng t tëng,
t×nh c¶m, quan ®iÓm chÝnh trÞ, x· héi... cña m×nh. T¸c gi¶ cña Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ lµ
Ng« gia v¨n ph¸i  mét nhãm t¸c gi¶ rÊt trung thµnh víi nhµ Lª. NÕu xÐt theo quan ®iÓm
phong kiÕn th× trong con m¾t cña Ng« gia, vua Quang Trung lµ kÎ nghÞch tÆc. ThÕ nhng
trong t¸c phÈm, h×nh ¶nh Quang Trung  NguyÔn HuÖ l¹i ®îc miªu t¶ kh¸ s¾c nÐt víi tµi
cÇm qu©n "b¸ch chiÕn b¸ch th¾ng", tÝnh quyÕt ®o¸n cïng nhiÒu phÈm chÊt tèt ®Ñp kh¸c.
§iÒu ®ã mét phÇn bëi triÒu ®¹i nhµ Lª khi ®ã ®· qu¸ suy yÕu, môc n¸t, dï cã lµ bÒ t«i trung
thµnh ®Õn mÊy th× çc t¸c gi¶ trong Ng« gia v¨n ph¸i còng khã cã thÓ phñ nhËn. MÆt kh¸c,
cã thÓ chÝnh tµi n¨ng vµ ®øc ®é cña vua Quang Trung ®· khiÕn cho çc t¸c gi¶ nµy thay
®æi quan ®iÓm cña m×nh, tõ ®ã ®· t¸i hiÖn l¹i çc sù kiÖn, nh©n vËt,... mét çch ch©n
thùc.
Çc chi tiÕt, sù kiÖn trong phÇn ®Çu ®o¹n trÝch nµy cho thÊy vua Quang Trung lµ ng-
êi rÊt m¹nh mÏ, quyÕt ®o¸n nhng kh«ng hÒ ®éc ®o¸n, chuyªn quyÒn. ¤ng s½n sµng l¾ng
nghe vµ lµm theo ý kiÕn cña thuéc h¹, lªn ng«i vua ®Ó gi÷ lßng ngêi råi míi xuÊt qu©n ra
B¾c. Ngay khi ®Õn NghÖ An, «ng l¹i cho vêi mét ngêi Cèng sÜ ®Õn ®Ó hái vÒ viÖc ®¸nh
qu©n Thanh nh thÕ nµo. Chi tiÕt nµy cho thÊy Quang Trung lu«n quan t©m ®Õn ý d©n,
lßng d©n. Khi vÞ Cèng sÜ nãi: "Chóa c«ng ®i ra chuyÕn nµy, kh«ng qu¸ mêi ngµy, qu©n
Thanh sÏ bÞ dÑp tan", «ng "mõng l¾m", kh«ng chØ v× ngêi Cèng sÜ nãi ®óng ý m×nh mµ
chñ yÕu lµ v× chñ tr¬ng cña «ng, quyÕt t©m cña «ng ®· ®îc nh©n d©n ®ång t×nh ñng hé.
B»ng chøng lµ ngay sau ®ã «ng cho tuyÓn qu©n, "cha mÊy lóc, ®· ®îc h¬n mét v¹n qu©n
tinh nhuÖ".
Çch ¨n nãi cña vua Quang Trung còng rÊt cã søc thuyÕt phôc, võa khÐo lÐo, mÒm
máng võa rÊt kiªn quyÕt, hîp t×nh hîp lÝ. Khi nãi víi binh sÜ, «ng ®· cho hä ngåi (mét cö
chØ biÓu lé sù gÇn gòi mÆc dï «ng ®· xng v¬ng), tõng lêi nãi ®Òu gi¶n dÞ, dÔ hiÓu. Sau
khi lÊy lÞch sö tõ çc triÒu ®¹i tríc ra ®Ó cho binh sÜ thÊy nçi khæ cña nh©n d©n díi ¸ch
thèng trÞ ngo¹i bang, «ng kh«ng quªn tuyªn bè sÏ trõng ph¹t nh÷ng kÎ ph¶n béi, ¨n ë hai lßng.
§iÒu ®ã khiÕn cho binh sÜ thªm ®ång lßng, quyÕt t©m chèng giÆc.
§ã còng lµ çch øng xö cña «ng ®èi víi çc tíng lÜnh. Khi qu©n ®Õn Tam §iÖp, hai tíng
Së vµ L©n mang g¬m trªn lng ®Õn xin chÞu téi, «ng th¼ng th¾n chØ ra téi cña hä nhng l¹i
296
cho mäi ngêi hiÓu hä còng lµ ngêi ®· cã c«ng lín trong viÖc b¶o toµn ®îc lùc lîng, chê ®îi
thêi c¬  ®iÒu ®ã kh«ng nh÷ng khiÕn cho qu©n ta tr¸nh ®îc nh÷ng th¬ng vong v« Ých mµ
cßn lµm cho giÆc trë nªn kiªu ng¹o, chñ quan, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó ta ®¸nh chóng sau
nµy.
Nh÷ng lêi nãi, viÖc lµm cña vua Quang Trung thËt hîp t×nh, hîp lÝ vµ trªn hÕt lµ hîp víi
lßng ngêi. Võa mÒm dÎo võa kiªn quyÕt, xÐt ®óng c«ng, ®óng téi, ®Æt lîi Ých cña quèc gia
vµ cña d©n chóng lªn trªn hÕt, «ng ®· khiÕn cho binh sÜ thªm c¶m phôc, cµng quyÕt t©m
chèng giÆc. §ã lµ mét yÕu tè rÊt quan träng t¹o nªn nh÷ng chiÕn th¾ng liªn tiÕp cña qu©n
T©y S¬n díi sù thèng lÜnh cña vua Quang Trung.
Cuéc tiÕn qu©n ra B¾c ®¹i ph¸ qu©n Thanh cña vua Quang Trung thùc sù chØ cã thÓ
diÔn t¶ b»ng tõ "thÇn tèc". ë phÇn tiÕp theo cña ®o¹n trÝch, ®Ó diÔn t¶ kh«ng khÝ chiÕn
trËn rÊt khÈn tr¬ng, quyÕt liÖt, çc t¸c gi¶ ®· chó träng nhiÒu h¬n ®Õn çc sù kiÖn nhng
kh«ng v× thÕ mµ lµm mê nh¹t h×nh ¶nh tµi n¨ng cña vÞ thèng lÜnh. Lêi høa ch¾c ch¾n tríc
lóc xuÊt qu©n cña «ng ®· ®îc ®¶m b¶o b»ng tµi thao lîc, xö trÝ hÕt søc nh¹y bÐn, mu trÝ
trong nh÷ng t×nh huèng cô thÓ: ®¶m b¶o bÝ mËt hµnh qu©n, nghi binh tÊn c«ng lµng Hµ
Håi, dïng v¸n phñ r¬m ít ®Ó tÊn c«ng ®ån Ngäc Håi,... Tµi dïng binh kh«n khÐo ®ã khiÕn
cho qu©n Thanh hoµn toµn bÞ bÊt ngê, khi chóng biÕt ®îc tin tøc th× ®· kh«ng thÓ chèng
cù l¹i ®îc n÷a, chØ cßn çch dÉm ®¹p lªn nhau mµ ch¹y.
PhÇn cuèi cña ®o¹n trÝch chñ yÕu diÔn t¶ cuéc th¸o ch¹y hçn lo¹n, nhôc nh· cña ®¸m
quan qu©n nhµ Thanh. Ra ®i "binh hïng tíng m¹nh", vËy mµ cha ®¸nh ®îc trËn nµo ®· ph¶i
tan t¸c vÒ níc. RÊt cã thÓ sau khi b¹i trËn, qu©n sè cña T«n SÜ NghÞ (tríc ®ã lµ hai m¬i v¹n)
vÉn cßn ®«ng h¬n qu©n cña vua Quang Trung nhng tríc søc tÊn c«ng nh vò b·o cña qu©n
T©y S¬n, díi sù chØ huy cña mét vÞ tíng tµi ba vµ quyÕt ®o¸n, chóng ®· kh«ng cßn hån vÝa
nµo ®Ó nghÜ ®Õn chuyÖn chèng tr¶.
Trong ®o¹n nµy, giäng ®iÖu cña çc t¸c gi¶ tá ra v« cïng h¶ hª, vui síng. Khi miªu t¶ tµi
"xuÊt quû nhËp thÇn" cña qu©n T©y S¬n, çc t¸c gi¶ viÕt: "ThËt lµ: "Tíng ë trªn trêi xuèng,
qu©n chui díi ®Êt lªn"... Ngîc l¹i, khi viÕt vÒ T«n SÜ NghÞ th×: "T«n SÜ NghÞ sî mÊt mËt,
ngùa kh«ng kÞp ®ãng yªn, ngêi kh«ng kÞp mÆc ¸o gi¸p...". §ã kh«ng cßn lµ giäng cña mét
ngêi ghi chÐp l¹i çc sù kiÖn mét çch kh¸ch quan mµ lµ giäng ®iÖu s¶ng kho¸i cña nh©n
d©n, cña d©n téc sau khi ®· khiÕn cho bän x©m lîc ngo¹i bang, vèn tríc ng¹o nghÔ lµ thÕ,
giê ®©y ph¶i rót ch¹y nhôc nh·.
§o¹n nãi vÒ vua t«i nhµ Lª cµng kh¼ng ®Þnh th¸i ®é cña çc t¸c gi¶ khi viÕt t¸c phÈm
nµy. MÆc dï lu«n ®Ò cao t tëng trung nghÜa nhng tríc sù nhu nhîc, hÌn h¹ cña ®¸m vua t«i
297
nhµ Lª, çc t¸c gi¶ vÉn thÓ hiÖn Ýt nhiÒu th¸i ®é mØa mai, ch©m biÕm. Sè phËn nh÷ng kÎ
ph¶n d©n, h¹i níc còng th¶m h¹i ch¼ng kÐm g× nh÷ng kÎ cËy ®«ng, ®em qu©n ®i x©m lîc
níc kh¸c. §ã lµ sè phËn chung mµ lÞch sö giµnh cho lò b¸n níc vµ lóc cíp níc.
Cuéc ®¹i ph¸ qu©n Thanh x©m lîc lµ mét mèc son chãi läi trong lÞch sö ®Êu tranh b¶o
vÖ Tæ quèc cña d©n téc ta. Ngêi lµm nªn k× tÝch Êy lµ Quang Trung  NguyÔn HuÖ, vÞ
"anh hïng ¸o v¶i" võa cã tµi thao lîc võa lu«n hÕt lßng v× d©n, v× níc.
Trang sö hµo hïng Êy ®· ®îc ghi l¹i bëi Ng« gia v¨n ph¸i  nhãm t¸c gi¶ ®· vît qua nh÷ng
t tëng phong kiÕn cè h÷u ®Ó t¸i hiÖn l¹i lÞch sö mét çch ch©n thùc.
chÞ em thuý kiÒu

(TrÝch TruyÖn KiÒu - NguyÔn Du)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
- NguyÔn Du (1765-1820) tªn ch÷ lµ Tè Nh, hiÖu lµ Thanh Hiªn; quª lµng Tiªn §iÒn,
huyÖn Nghi Xu©n, tØnh Hµ TÜnh; sinh trëng trong mét gia ®×nh ®¹i quÝ téc, nhiÒu ®êi
lµm quan vµ cã truyÒn thèng vÒ v¨n häc. Cha lµ NguyÔn NghiÔm, ®ç tiÕn sÜ, tõng gi÷
chøc TÓ tíng, anh cïng cha kh¸c mÑ lµ NguyÔn Kh¶n còng tõng lµm quan to díi triÒu Lª -
TrÞnh.
NguyÔn Du sèng trong mét thêi ®¹i cã nhiÒu biÕn ®éng: cuèi thÕ kØ XVIII - nöa ®Çu
thÕ kØ XIX, chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam khñng ho¶ng trÇm träng, b·o t¸p phong trµo n«ng
d©n khëi nghÜa næi lªn kh¾p n¬i, ®Ønh cao lµ khëi nghÜa T©y S¬n ®¸nh ®æ çc tËp ®oµn
phong kiÕn Lª, TrÞnh, NguyÔn, quÐt s¹ch hai m¬i v¹n qu©n Thanh, råi phong trµo T©y S¬n
thÊt b¹i, nhµ NguyÔn ®îc thiÕt lËp. Nh÷ng biÕn cè ®ã ®· in dÊu Ên trong s¸ng t¸c cña
NguyÔn Du, nh chÝnh trong TruyÖn KiÒu «ng viÕt: Tr¶i qua mét cuéc bÓ d©u - Nh÷ng ®iÒu
tr«ng thÊy mµ ®au ®ín lßng.
NguyÔn Du tõng tr¶i mét cuéc ®êi phiªu b¹t: sèng nhiÒu n¬i trªn ®Êt B¾c, ë Èn ë Hµ
TÜnh, lµm quan díi triÒu NguyÔn, ®i sø Trung Quèc. Vèn hiÓu biÕt s©u réng, phong phó
vÒ cuéc sèng cña NguyÔn Du cã phÇn do chÝnh cuéc ®êi phiªu b¹t, tr¶i nghiÖm nhiÒu t¹o
thµnh.
2. T¸c phÈm:
298
- Sù nghiÖp v¨n häc cña NguyÔn Du gåm nh÷ng t¸c phÈm cã gi¸ trÞ lín, c¶ b»ng ch÷ H¸n
vµ ch÷ N«m. Th¬ ch÷ H¸n cã ba tËp, gåm 243 bµi. Th¬ ch÷ N«m, xuÊt s¾c nhÊt lµ cuèn
truyÖn §o¹n trêng t©n thanh, cßn gäi lµ TruyÖn KiÒu.
- "Cã thÓ t×m thÊy mét sîi chØ ®á xuyªn suèt toµn bé t¸c phÈm cña NguyÔn Du tõ th¬
ch÷ H¸n ®Õn TruyÖn KiÒu, V¨n chiªu hån. NguyÔn Du vÜ ®¹i chÝnh v× NguyÔn Du lµ mét
nhµ th¬ nh©n ®¹o chñ nghÜa. MÆc dï xuÊt th©n tõ giai tÇng quý téc, nhng NguyÔn Du l¨n
lén nhiÒu trong cuéc sèng cña quÇn chóng, ®· l¾ng nghe ®îc t©m hån vµ nguyÖn väng cña
quÇn chóng, nhµ th¬ ®· ý thøc ®îc nh÷ng vÊn ®Ò träng ®¹i cña cuéc ®êi vµ, víi mét nghÖ
thuËt tuyÖt vêi, «ng ®· lµm cho nh÷ng vÊn ®Ò träng ®¹i Êy trë thµnh bøc thiÕt h¬n, da diÕt
h¬n, ¸m ¶nh h¬n trong t¸c phÈm cña m×nh. Th¬ NguyÔn Du dï viÕt b»ng ch÷ N«m hay ch÷
H¸n ®Òu ®¹t ®Õn tr×nh ®é ®iªu luyÖn. Riªng nh÷ng t¸c phÈm viÕt b»ng ch÷ N«m cña «ng,
®Æc biÖt lµ TruyÖn KiÒu lµ mét cèng hiÕn to lín cña nhµ th¬ ®èi víi sù ph¸t triÓn cña ng«n
ng÷ v¨n häc d©n téc. VÒ ph¬ng ph¸p s¸ng t¸c, qua TruyÖn KiÒu, chóng ta thÊy NguyÔn Du
®· ph¸ vì rÊt nhiÒu nguyªn t¾c cña mÜ häc truyÒn thèng, nh÷ng yÕu tè íc lÖ tëng tîng cña
nghÖ thuËt phong kiÕn ph¬ng §«ng ®Ó ®i ®Õn chñ nghÜa hiÖn thùc. Nhng do nh÷ng giíi
h¹n vÒ mÆt lÞch sö, cho nªn mÆc dï NguyÔn Du lµ mét thiªn tµi vÉn kh«ng thÓ ph¸ vì ®îc
triÖt ®Ó, vÉn cha thÓ thùc sù ®Õn ®îc víi chñ nghÜa hiÖn thùc. Cuèi cïng, NguyÔn Du vÉn
lµ mét nhµ th¬ dõng l¹i tríc ngìng cöa cña chñ nghÜa hiÖn thùc. (NguyÔn Léc - Tõ ®iÓn v¨n
häc, NXB ThÕ giíi, 2005).
- Khi viÕt TruyÖn KiÒu, NguyÔn Du ®· mîn cèt truyÖn tõ mét cuèn tiÓu thuyÕt (Kim
V©n KiÒu truyÖn) cña Thanh T©m Tµi Nh©n, mét nhµ v¨n Trung Quèc. Khi s¸ng t¸c,
NguyÔn Du ®· thay ®æi, bæ sung nhiÒu yÕu tè trong cèt truyÖn cho phï hîp víi hoµn c¶nh
x· héi ViÖt Nam lóc bÊy giê.
T¸c phÈm ®îc viÕt l¹i b»ng ch÷ N«m, gåm 3524 c©u, theo thÓ th¬ lôc b¸t truyÒn thèng.
Ngoµi çc yÕu tè nh ng«n ng÷, thÓ lo¹i (vèn ®· lµ nh÷ng s¸ng t¹o ®Æc s¾c, ®ãng gãp lín cña
NguyÔn Du vµo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ng«n ng÷ d©n téc), t¸c phÈm cßn thÓ hiÖn rÊt râ hiÖn
thùc cuéc sèng ®¬ng thêi, ®»ng sau ®ã lµ "con m¾t tr«ng thÊu s¸u câi, tÊm lßng nghÜ tíi
mu«n ®êi" cña nhµ v¨n.
Cã thÓ tãm t¾t TruyÖn KiÒu theo bè côc ba phÇn:
- GÆp gì vµ ®Ýnh íc: KiÒu xuÊt th©n nh thÕ nµo? Cã ®Æc ®iÓm g× vÒ tµi s¾c?
KiÒu gÆp Kim Träng trong hoµn c¶nh nµo? Mèi t×nh gi÷a KiÒu vµ Kim Träng ®· n¶y në ra
sao? Hä kiÕm lÝ do g× ®Ó gÇn ®îc nhau? KiÒu vµ Kim Träng ®Ýnh íc.
- Gia biÕn vµ lu l¹c: Gia ®×nh KiÒu bÞ m¾c oan ra sao? KiÒu ph¶i lµm g× ®Ó cøu
299
cha? Lµm g× ®Ó kh«ng phô t×nh Kim Träng? KiÒu bÞ bän M· Gi¸m Sinh, Tó Bµ, Së Khanh
lõa g¹t, ®Èy vµo cuéc sèng lÇu xanh; KiÒu ®îc Thóc Sinh cøu ra khái lÇu xanh; KiÒu trë
thµnh n¹n nh©n cña sù ghen tu«ng, bÞ Ho¹n Th ®µy ®o¹; KiÒu trèn ®Õn n¬ng nhê cöa PhËt,
Gi¸c Duyªn v« t×nh göi nµng cho B¹c Bµ - KiÒu r¬i vµo lÇu xanh lÇn thø ha i; Thuý KiÒu
®· gÆp Tõ H¶i nh thÕ nµo? T¹i sao Tõ H¶i bÞ giÕt? KiÒu bÞ Hå T«n HiÕn lµm nhôc ra
sao? KiÒu trÉm m×nh xuèng s«ng TiÒn §êng, ®îc s Gi¸c Duyªn cøu.
-§oµn tô: Kim Träng trë l¹i t×m KiÒu nh thÕ nµo? Tuy kÕt duyªn cïng Thuý V©n nhng
Kim Träng ch¼ng thÓ ngu«i ®îc mèi t×nh víi KiÒu; Kim Träng lÆn léi ®i t×m KiÒu, gÆp
Gi¸c Duyªn, gÆp l¹i KiÒu, gia ®×nh ®oµn tô; ChiÒu ý mäi ngêi, Thuý KiÒu nèi l¹i duyªn víi
Kim Träng nhng c¶ hai cïng nguyÖn íc ®iÒu g×?
§o¹n trÝch ChÞ em Thuý KiÒu n»m ë phÇn më ®Çu t¸c phÈm.
§o¹n th¬ nµy miªu t¶ vÎ ®Ñp cña hai chÞ em Thuý KiÒu vµ Thuý V©n. Víi ngßi bót tµi
hoa, kh¶ n¨ng vËn dông khÐo lÐo ng«n ng÷ d©n téc kÕt hîp víi çc ®iÓn tÝch, ®iÓn cè, cã
thÓ nãi NguyÔn Du ®· gióp b¹n ®äc h×nh dung ®îc nh÷ng chuÈn mùc vÒ vÎ ®Ñp cña ngêi
phô n÷ trong x· héi xa, ®ã còng cã thÓ coi lµ chuÈn mùc cña çi ®Ñp trong cña v¨n häc trung
®¹i.
Kh«ng chØ miªu t¶ nh÷ng h×nh mÉu, ch©n dung Thuý KiÒu vµ Thuý V©n trong t¸c
phÈm cßn thÓ hiÖn nh÷ng dông ý nghÖ thuËt s©u xa cña t¸c gi¶. MÆc dï "Mçi ngêi mét vÎ,
mêi ph©n vÑn mêi" nhng víi mçi nh©n vËt, sù miªu t¶ cña NguyÔn Du dêng nh ®· dù b¸o
nh÷ng sè phËn kh¸c nhau cña hai chÞ em. §iÒu ®ã võa thÓ hiÖn bót ph¸p miªu t¶ nh©n vËt
kh¸ s¾c s¶o cña NguyÔn Du nhng ®ång thêi còng cho thÊy quan niÖm "tµi mÖnh t¬ng ®è"
cña «ng.

Khi nãi ®Õn t¸c gi¶ cña TruyÖn KiÒu, kh«ng chØ nh©n d©n lao ®éng mµ tÊt c¶ çc nhµ
v¨n, nhµ nghiªn cøu ®Òu thèng nhÊt tªn gäi: "§¹i thi hµo d©n téc". Víi "con m¾t tr«ng thÊu s¸u
câi vµ tÊm lßng nghÜ tíi mu«n ®êi" (Méng Liªn §êng), NguyÔn Du næi tiÕng tríc hÕt bëi çi
t©m cña mét ngêi lu«n nghÜ ®Õn nh©n d©n, lu«n bªnh vùc cho nh÷ng cuéc ®êi, nh÷ng sè
phËn Ðo le, oan tr¸i, ®Æc biÖt lµ th©n phËn ngêi phô n÷ trong x· héi cò. MÆt kh¸c, nh÷ng
c©u th¬ cña NguyÔn Du së dÜ cã thÓ kh¾c s©u trong lßng nh©n d©n nh vËy cßn bëi trong
TruyÖn KiÒu, «ng ®· béc lé sù tµi hoa, s¾c s¶o trong viÖc miªu t¶ nh©n vËt, trong viÖc kh¾c
ho¹ nh÷ng nÐt t©m lÝ nhÊt qu¸n ®Õn tõng chi tiÕt... Trong phÇn më ®Çu t¸c phÈm, ®o¹n
miªu t¶ hai chÞ em Thuý KiÒu, Thuý V©n cã thÓ coi lµ mét vÝ dô tiªu biÓu.
300
Trong nh÷ng c©u miªu t¶ kh¸i qu¸t, vÎ ®Ñp cña chÞ em Thuý KiÒu ®· cã thÓ xÕp vµo
hµng "tuyÖt thÕ giai nh©n":
Mai cèt çch, tuyÕt tinh thÇn
Mçi ngêi mét vÎ, mêi ph©n vÑn mêi.
ChØ trong mét c©u th¬ s¸u ch÷, t¸c gi¶ ®· kh¼ng ®Þnh ®îc mét vÎ ®Ñp toµn bÝch, tõ
nhan s¾c cho ®Õn tÝnh t×nh cña c¶ hai chÞ em. §iÒu k× diÖu lµ c¶ hai vÎ ®Ñp ®Òu hoµn
thiÖn ("mêi ph©n vÑn mêi") nhng "Mçi ngêi mét vÎ", kh«ng ai gièng ai.
§äc nh÷ng c©u th¬ tiÕp theo, ta cµng cã thÓ kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng cña NguyÔn Du
trong viÖc miªu t¶ nh©n vËt. Kh«ng chØ ph©n biÖt ®îc "Mçi ngêi mçi vÎ", t¸c gi¶ cßn chØ
ra sù kh¸c nhau ®ã ®îc biÓu hiÖn cô thÓ nh thÕ nµo. MÆt kh¸c, NguyÔn Du t¶ nhan s¾c
nhng dêng nh môc ®Ých cña t¸c gi¶ kh«ng dõng l¹i ë ®ã. Cµng t¶ cµng gîi. Qua nh÷ng c©u
th¬ cña NguyÔn Du, ngêi ®äc lu«n c¶m nhËn ®îc nh÷ng suy nghÜ tr¨n trë cña nhµ th¬ vÒ
cuéc ®êi, vÒ th©n phËn ngêi phô n÷ trong x· héi phong kiÕn ®Çy dÉy nh÷ng c¹m bÉy:
V©n xem trang träng kh¸c vêi
Khu«n tr¨ng ®Çy ®Æn, nÐt ngµi në nang
Hoa cêi, ngäc thèt, ®oan trang
M©y thua níc tãc, tuyÕt nhêng mµu da.
Trong phÇn t¶ kh¸i qu¸t, vÎ ®Ñp cña chÞ em Thuý KiÒu ®· ®îc miªu t¶ rÊt toµn vÑn, t-
ëng khã cã thÓ ca ngîi h¬n n÷a. Trong bèn c©u nµy, ba c©u trªn lµ lêi kh¼ng ®Þnh vÎ ®Ñp
"mêi phËn vÑn mêi" kia. ThÕ nhng c©u th¬ thø t thËt sù khiÕn b¹n ®äc bÊt ngê bëi kh¶ n¨ng
sö dông ng«n ng÷ cña nhµ th¬. T¶ mét ngêi con g¸i ®Ñp mµ "Khu«n tr¨ng ®Çy ®Æn, nÐt
ngµi në nang" lµ ®· ®¹t ®Õn chuÈn mùc, thªm "Hoa cêi, ngäc thèt, ®oan trang" th× nghe
ch¼ng kh¸c g× nh÷ng tiÕng trÇm trå cña mét ngêi ®ang ®îc chiªm ngìng mét vÎ ®Ñp cha
tõng cã. ThÕ mµ vÉn cha hÕt, ngêi con g¸i Êy cßn ®Ñp ®Õn møc "M©y thua níc tãc, tuyÕt
nhêng mµu da" th× vÎ ®Ñp Êy cßn vît lªn trªn c¶ vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn. §ã lµ mét sù kh¸c th-
êng bëi nÕu chóng ta ®äc l¹i th¬ ca trung ®¹i, thËm chÝ ®äc c¶ ca dao d©n ca, vÎ ®Ñp cña
con ngêi cïng l¾m còng chØ s¸nh ngµng víi vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn mµ th«i:
Cæ tay em tr¾ng nh ngµ
§«i m¾t em s¾c nh lµ dao cau
MiÖng cêi nh thÓ hoa ng©u
301
Çi kh¨n ®éi ®Çu nh thÓ hoa sen...
Râ rµng lµ Thuý V©n rÊt ®Ñp, mét vÎ ®Ñp kh¸ s¾c nÐt nhng vÉn hån hËu, thuú mÞ.
Gi¶ sö ®îc ng¾m mét ngêi con g¸i nh vËy, ngêi ta thêng nghÜ ®Õn h¹nh phóc, ®Õn mét cuéc
sèng Êm ¸p, ªm ®Òm.
§äc ®o¹n miªu t¶ Thuý V©n, ta ®· cã thÓ thÊy ®îc çi tµi, çi khÐo cña NguyÔn Du
trong viÖc sö dông tõ ng÷. ThÕ nhng viÖc miªu t¶ Thuý V©n míi chØ lµ bíc ®Öm ®Ó t¸c
gi¶ miªu t¶ Thuý KiÒu. Mét lÇn n÷a, t¸c gi¶ l¹i khiÕn b¹n ®äc ph¶i söng sèt v× n¨ng lùc miªu
t¶ cña m×nh:
KiÒu cµng s¾c s¶o mÆn mµ
So bÒ tµi s¾c l¹i lµ phÇn h¬n
Çc gi¸ trÞ thÈm mÜ tëng nh ®· ®îc ®Èy lªn ®Õn tËn cïng cña çc giíi h¹n nhng råi l¹i
cßn ®îc ®Èy lªn cao thªm n÷a:
Lµn thu thuû, nÐt xu©n s¬n
Hoa ghen thua th¾m, liÔu hên kÐm xanh.
Héi ho¹ cæ ®iÓn ph¬ng §«ng cã nh÷ng bót ph¸p kh¸ ®éc ®¸o: "lÊy ®iÓm ®Ó t¶
diÖn", "vÏ m©y nÈy tr¨ng", ý lµ khi muèn t¶ mét ngêi con g¸i ®Ñp, kh«ng cÇn t¶ mäi ®êng
nÐt, chØ chän nh÷ng nÐt tiªu biÓu nhÊt, hay nh khi muèn t¶ mét vÇng tr¨ng s¸ng cã thÓ
kh«ng cÇn t¶ vÇng tr¨ng, chØ cÇn t¶ ®¸m m©y xung quanh mµ ng êi xem biÕt ngay ®ã lµ
tr¨ng rÊt s¸ng. NguyÔn Du ®· t¶ Thuý KiÒu qua "Lµn thu thuû, nÐt xu©n s¬n"  nh÷ng
yÕu tè nghÖ thuËt ®Çy tÝnh íc lÖ, thËt khã h×nh dung nµng KiÒu ®Ñp nh thÕ nµo nhng
ai còng ph¶i thõa nhËn, t¶ nh thÕ lµ tuyÖt khÐo. L¹i thªm "Hoa ghen thua th¾m, liÔu hên
kÐm xanh"  kh«ng cÇn nãi nhan s¾c cña KiÒu ra sao, chØ cÇn nãi hoa cßn ph¶i ghen,
liÔu cßn ph¶i hên víi nhan s¾c cña KiÒu th× tëng nh víi nhan s¾c Êy, kh«ng lêi nµo cã thÓ
diÔn t¶ næi n÷a.
Tuy nhiªn, nÕu ®äc kÜ l¹i tõng c©u, tõng lêi, ta sÏ thÊy dêng nh trong vÎ ®Ñp cña
KiÒu ®· Èn chøa nh÷ng mÇm tai ho¹. NÕu nh víi vÎ ®Ñp cña Thuý V©n, "M©y thua níc tãc,
tuyÕt nhêng mµu da", sù "thua" vµ "nhêng" cßn rÊt hiÒn hoµ th× víi vÎ ®Ñp cña Thuý KiÒu,
hoa ®· ph¶i "ghen" (tøc), liÔu ®· ph¶i "hên" (giËn). Cã thÓ nãi, vÎ ®Ñp cña Thuý V©n tuy
cã phÇn tréi h¬n nhng cha t¹o ra sù ®è kÞ, trong khi ®ã vÎ ®Ñp cña Thuý KiÒu ®· vît h¼n
lªn, ng¹o nghÔ th¸ch thøc víi thiªn nhiªn, vît ra khái vßng kiÒm to¶ cña t¹o ho¸.
Kh«ng chØ nhan s¾c, tµi n¨ng cña KiÒu còng hµm chøa mét sù th¸ch thøc:
302
Mét hai nghiªng níc nghiªng thµnh
S¾c ®µnh ®ßi mét, tµi ®µnh ho¹ hai.
Nh÷ng tõ ng÷ ®Çy tÝnh íc lÖ (lµn thu thuû, nÐt xu©n s¬n, nghiªng níc nghiªng thµnh)
xuÊt hiÖn víi mËt ®é cao cµng chøng tá tµi n¨ng cña NguyÔn Du trong viÖc sö dông tõ ng÷.
Mét lÇn n÷a, vÎ ®Ñp cña nµng KiÒu l¹i ®îc kh¼ng ®Þnh dï sù kh¼ng ®Þnh Êy cµng t«
®Ëm thªm sù "bÊt an" cña nhan s¾c. VËy mµ sù th¸ch thøc cña nhan s¾c vÉn cha ph¶i lµ
yÕu tè duy nhÊt, tµi n¨ng cña KiÒu cßn lµ mét sù th¸ch thøc kh¸c n÷a:
Th«ng minh vèn s½n tÝnh trêi
Pha nghÒ thi ho¹ ®ñ mïi ca ng©m
Cung th¬ng, lÇu bËc ngò ©m
NghÒ riªng ¨n ®øt Hå cÇm mét tr¬ng.
Trong TruyÖn KiÒu, NguyÔn Du kh«ng chØ cho r»ng nhan s¾c lµ mét çi ho¹ tiÒm Èn
®èi víi ngêi phô n÷ ("hång nhan b¹c mÖnh") mµ cßn nhiÒu lÇn nhÊn m¹nh: tµi n¨ng còng lµ
mét çi ho¹ kh¸c:
- Tr¨m n¨m trong câi ngêi ta
Ch÷ tµi, ch÷ mÖnh khÐo lµ ghÐt nhau.
- Ch÷ tµi liÒn víi ch÷ tai mét vÇn.
 Tµi t×nh chi l¾m cho trêi ®Êt ghen...
Thuý KiÒu võa cã tµi l¹i võa cã s¾c, h¬n n÷a, c¶ hai yÕu tè ®Òu næi bËt ®Õn møc c©y
cá cßn ph¶i ghen tøc, o¸n giËn... XÐt trªn nhiÒu yÕu tè, cã thÓ nãi qua çch miªu t¶, NguyÔn
Du ®· ngÇm b¸o tríc nh÷ng ®iÒu kh«ng may sÏ x¶y ®Õn víi ngêi con g¸i nµy. H·y nghe
tiÕng ®µn cña KiÒu, ®ã kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ©m thanh nhµn t¶n, th¶nh th¬i:
Khóc nhµ tay lùa nªn ch¬ng
Mét thiªn "b¹c mÖnh" l¹i cµng n·o nh©n.
Cã thÓ cho lµ KiÒu chØ v« t×nh, nhng bµi nh¹c mµ nµng ®· lùa chän, ®· thÓ hiÖn nã
trong tiÕng ®µn sÇu n·o kia cho thÊy r»ng, ®ã lµ mét ngêi con g¸i rÊt ®a sÇu ®a c¶m. Theo
quan niÖm tõ xa xa, ®©y còng lµ mét yÕu tè t¹o nªn sè phËn ®au khæ cña con ngêi. Nh÷ng
sù biÕn sau nµy cña cuéc ®êi KiÒu (gÆp §¹m Tiªn, ph¶i b¸n m×nh chuéc cha, gÆp Thóc
Sinh, gÆp Tõ H¶i,...) ®Òu chøng tá sù miªu t¶ cña NguyÔn Du vÒ Thuý KiÒu lµ hoµn toµn
cã ngô ý.
303
§o¹n cuèi nh lêi vÜ thanh, NguyÔn Du ®Ó cho lêi th¬ bu«ng tr«i, nhÊn m¹nh phÈm chÊt
gia gi¸o cña Thuý KiÒu.
§o¹n miªu t¶ vÎ ®Ñp cña chÞ em Thuý KiÒu, NguyÔn Du dµnh ®Õn 24 c©u th¬, trong
®ã cã bèn c©u t¶ kh¸i qu¸t, bèn c©u t¶ Thuý V©n, cßn ®Õn 16 c©u chØ ®Ó nãi vÒ Thuý
KiÒu. Cã thÓ chóng ta cha hiÓu hÕt quan niÖm vÒ nh©n sinh, nhÊt lµ vÒ ngêi phô n÷ cña
«ng, cã thÓ cßn nhiÒu vÊn ®Ò xung quanh t tëng "tµi mÖnh t¬ng ®è" cÇn tiÕp tôc xem xÐt
nhng qua 24 c©u th¬, NguyÔn Du kh«ng chØ chøng tá mét tµi n¨ng bËc thÇy vÒ sö dông
ng«n ng÷ mµ cßn cho thÊy nh÷ng nÐt rÊt ®Æc s¾c trong nghÖ thuËt miªu t¶ con ngêi.
c¶nh ngµy xu©n

I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
(Xem bµi ChÞ em Thuý KiÒu).
2. §o¹n trÝch:
§©y lµ ®o¹n trÝch ë phÇn ®Çu t¸c phÈm (sau ®o¹n t¶ tµi s¾c cña chÞ em Thuý KiÒu).
C¬n tai biÕn ®èi víi gia ®×nh Thuý KiÒu cha x¶y ra. Hai chÞ em ®ang sèng nh÷ng ngµy
th¸ng ªm ®Òm. Nh©n tiÕt Thanh minh, hai chÞ em ®i tr¶y héi.
§o¹n trÝch gåm mêi t¸m c©u, bèn c©u th¬ ®Çu miªu t¶ c¶nh ®Ñp ngµy xu©n, t¸m c©u
tiÕp theo t¶ khung c¶nh lÔ héi trong tiÕt Thanh minh, s¸u c©u cuèi t¶ c¶nh chÞ em Thuý
KiÒu du xu©n trë vÒ.

1. Trong bèn c©u th¬ ®Çu, NguyÔn Du ®· sö dông rÊt Ýt tõ ng÷ mµ vÉn thÓ hiÖn ®îc
rÊt nhiÒu ®iÒu, tõ phong c¶nh (®êng nÐt, mµu s¾c, khÝ trêi, c¶nh vËt) cho ®Õn t©m tr¹ng
cña con ngêi tríc c¶nh vËt. §iÒu ®ã chØ cã ®îc nhê kh¶ n¨ng sö dông, phèi hîp tõ ng÷ ®Õn
møc ®iªu luyÖn. Nh÷ng mµu s¾c t¬ng ph¶n ®îc ®Æt c¹nh nhau, viÖc ®a çc yÕu tè ng«n
ng÷ d©n gian vµo t¸c phÈm khiÕn cho ng«n ng÷ th¬ thªm hµm sóc, giµu søc diÔn t¶.
2. T¸m c©u th¬ tiÕp theo, t¸c gi¶ sö dông rÊt nhiÒu tõ ghÐp ®«i, tõ l¸y ®«i ®· ®îc t¸c
gi¶ sö dông trong çc cÊu tróc danh tõ, ®éng tõ, tÝnh tõ,... gãp phÇn ®¾c lùc trong viÖc thÓ
304
hiÖn mét khung c¶nh lÔ héi rén rµng mµu s¾c, ©m thanh, h×nh ¶nh. HÇu hÕt çc c©u th¬
®Òu ®îc ng¾t theo nhÞp ®«i (2/2) còng lµ mét yÕu tè gîi t¶ khung c¶nh nhén nhÞp, ®«ng
vui cña lÔ héi.
§ã lµ mét lÔ héi ®· cã tõ xa xa. MÆc dï ngµy nay ®· kh«ng cßn phæ biÕn nhng qua
nh÷ng c©u th¬ t¶ c¶nh cña NguyÔn Du, ngêi ®äc cã thÓ h×nh dung rÊt râ khung c¶nh n¸o
nøc, nhén nhÞp cña lÔ héi Êy.
3. S¸u c©u th¬ cuèi diÔn t¶ c¶nh chÞ em Thuý KiÒu trªn ®êng trë vÒ. Mét khung c¶nh
yªn tÜnh, ªm ¶, dêng nh ®èi lËp víi c¶nh lÔ héi lóc tríc. VÉn cã nh÷ng tõ l¸y ®«i nhng hÇu
nh chØ cßn lµ nh÷ng tÝnh tõ: tµ tµ, thanh thanh, nao nao, nho nhá,... Kh«ng gian v× thÕ trë
nªn yªn tÜnh l¹ thêng, kh«ng cßn c¶nh ngêi ®i kÎ l¹i tÊp nËp (®îc thÓ hiÖn chñ yÕu qua
nh÷ng danh tõ, ®éng tõ ë ®o¹n tríc), kh«ng cßn rÝu rÝt tiÕng nãi cêi.
Thñ ph¸p t¶ ®· ®îc thay b»ng thñ ph¸p gîi. Nh÷ng tÝnh tõ tµ tµ, thanh thanh, nao nao, nho
nhá kh«ng chØ gîi lªn mét kh«ng gian ªm ®Òm mµ cßn thÓ hiÖn kh¸ râ t©m tr¹ng cña chÞ em
Thuý KiÒu. Cã çi g× m¬ hå nh lµ sù b©ng khu©ng, nuèi tiÕc. Lßng ngêi hoµ trong c¶nh vËt,
nh ®ang l¾ng l¹i cïng c¶nh vËt.
4. Qua ®o¹n th¬ t¶ c¶nh chÞ em Thuý KiÒu ®i du xu©n trong tiÕt Thanh minh, ta cã thÓ
thÊy rÊt râ nghÖ thuËt miªu t¶ thiªn nhiªn cña NguyÔn Du. YÕu tè quan träng trong nghÖ
thuËt miªu t¶ thiªn nhiªn Êy lµ nghÖ thuËt sö dông tõ ng÷. B»ng çch sö dông hÖ thèng tõ
ghÐp, tõ l¸y giµu chÊt t¹o h×nh, giµu søc gîi t¶ theo nh÷ng mËt ®é kh¸c nhau vµ ph¬ng thøc
kh¸c nhau, NguyÔn Du ®· ph¸c ho¹ nh÷ng bøc tranh phong c¶nh v« cïng ®Æc s¾c.
kiÒu ë lÇu ngng bÝch

I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
2. §o¹n trÝch:
§o¹n trÝch n»m ë phÇn thø hai trong TruyÖn KiÒu (Gia biÕn vµ lu l¹c). Gia ®×nh KiÒu
gÆp c¬n nguy biÕn. Do th»ng b¸n t¬ vu oan, cha vµ em KiÒu bÞ b¾t giam. §Ó chuéc cha,
305
KiÒu quyÕt ®Þnh b¸n m×nh. Tëng gÆp ®îc nhµ tö tÕ, ai dÌ bÞ b¾t vµo chèn lÇu xanh,
KiÒu uÊt øc ®Þnh tù tö. Tó Bµ (chñ qu¸n lÇu xanh) vê høa hÑn g¶ chång cho nµng, ®em
nµng ra giam láng ë lÇu Ngng BÝch, sau ®ã mô sÏ nghÜ çch ®Ó b¾t nµng ph¶i tiÕp kh¸ch
lµng ch¬i.
§o¹n trÝch gåm hai m¬i hai c©u. S¸u c©u th¬ ®Çu thÓ hiÖn hoµn c¶nh c« ®¬n, téi
nghiÖp cña Thuý KiÒu; t¸m c©u th¬ tiÕp thÓ hiÖn nçi th¬ng nhí cña nµng vÒ Kim Träng vµ
vÒ cha mÑ; t¸m c©u cßn l¹i thÓ hiÖn t©m tr¹ng ®au buån, ©u lo cña Thuý KiÒu.

NguyÔn Du lµ mét bËc thÇy vÒ t¶ c¶nh. NhiÒu c©u th¬ t¶ c¶nh cña «ng cã thÓ coi nh
lµ chuÈn mùc cho vÎ ®Ñp cña th¬ ca cæ ®iÓn:
- Díi tr¨ng, quyªn ®· gäi hÌ
§Çu têng löa lùu lËp loÌ ®©m b«ng.
- Long lanh ®¸y níc in trêi
Thµnh x©y khãi biÕc, non ph¬i bãng vµng...
Víi nh÷ng c©u th¬ nµy, NguyÔn Du ®· lµm ®Ñp, lµm giµu cã thªm rÊt nhiÒu cho ng«n
ng÷ d©n téc. Tõng cã ý kiÕn cho r»ng, so víi tiÕng H¸n vèn cã tÝnh hµm sóc, tÝnh biÓu
hiÖn rÊt cao th× tiÕng ViÖt trë nªn qu¸ n«m na, Ýt kh¶ n¨ng biÓu hiÖn. Tuy nhiªn, NguyÔn
Du ®· chøng minh r»ng ng«n ng÷ tiÕng ViÖt cã mét kh¶ n¨ng biÓu hiÖn v« giíi h¹n.
Nhng NguyÔn Du kh«ng chØ giái vÒ t¶ c¶nh mµ cßn giái vÒ t¶ t×nh c¶m, t¶ t©m tr¹ng.
Trong quan niÖm cña «ng, hai yÕu tè t×nh vµ c¶nh kh«ng t¸ch rêi nhau mµ lu«n ®i liÒn víi
nhau, bæ sung cho nhau. VÝ dô, trong hai c©u th¬ t¶ c¶nh chÞ em Thuý KiÒu ®i ch¬i xu©n:
Nao nao dßng níc uèn quanh
DÞp cÇu nho nhá cuèi ghÒnh b¾c ngang.
C¶nh rÊt ®Ñp vµ thanh, øng víi t©m hån hai chÞ em ®ang nhÑ nhµng th¬i thíi. Ngîc l¹i,
khi ngêi buån th× c¶nh còng buån theo. Trong mét ®o¹n th¬ kh¸c thuéc TruyÖn KiÒu, «ng
viÕt:
C¶nh nµo c¶nh ch¼ng ®eo sÇu
Ngêi buån c¶nh cã vui ®©u bao giê.
Hai c©u th¬ nµy thÓ hiÖn rÊt râ quan niÖm cña NguyÔn Du vÒ mèi quan hÖ gi÷a
306
t©m tr¹ng cña con ngêi vµ c¶nh vËt. C¶nh vËt ®Ñp hay kh«ng ®Ñp, nhÑ nhµng, thanh tho¸t
hay nÆng nÒ, u ¸m phô thuéc rÊt nhiÒu vµo t©m tr¹ng cña con ngêi tríc c¶nh ®ã.
§o¹n trÝch "KiÒu ë lÇu Ngng BÝch" lµ sù kÕt hîp, giao hoµ cña hai yÕu tè c¶nh vËt vµ
t©m tr¹ng. VÒ c¶nh vËt cã lÇu cao, cã non xanh níc biÕc, s¬n thuû h÷u t×nh. NÕu Thuý KiÒu
ë vµo mét hoµn c¶nh kh¸c, trong t©m tr¹ng kh¸c th× h¼n c¶nh ®ã sÏ rÊt ®Ñp. Tuy nhiªn, t©m
tr¹ng KiÒu l¹i ®ang rÊt u ¸m, sÇu n·o: bÞ Tó Bµ giam láng ë lÇu Ngng BÝch, KiÒu da diÕt nhí
cha mÑ, nhí ngêi yªu, ®ång thêi l¹i rÊt ®au xãt cho th©n phËn m×nh. C¶nh vËt, do ®ã, nhuèm
mµu t©m tr¹ng:
Tríc lÇu Ngng BÝch kho¸ xu©n
VÎ non xa, tÊm tr¨ng gÇn ë chung.
KiÒu ng¾m c¶nh hay KiÒu ®èi c¶nh? ThËt khã cã thÓ nãi lµ "ng¾m" theo nghÜa
th«ng thêng cña tõ nµy. Bëi "ng¾m" cã nghÜa lµ chiªm ngìng, thëng ngo¹n. KiÒu ®ang trong
t©m tr¹ng nh thÕ sao cã thÓ thëng ngo¹n cho ®îc? Bëi vËy, dï cã c¶ "vÎ non xa" lÉn "tÊm
tr¨ng gÇn" nhng c¶nh vËt Êy ch¼ng thÓ nµo gîi lªn mét chót t¬i vui hay Êm ¸p. Nhµ th¬ ®·
dïng hai ch÷ "ë chung" thËt khÐo. KiÒu tr«ng thÊy tÊt c¶ nh÷ng thø ®ã nhng víi nµng, chóng
ch¼ng kh¸c g× nhau vµ cµng kh«ng cã g× ®Æc biÖt. Hai yÕu tè tr¸i ngîc (non xa, tr¨ng gÇn)
tëng nh phi lÝ nhng thùc ra ®· diÔn t¶ rÊt chÝnh x¸c sù trèng tr¶i cña c¶nh vËt qua con m¾t
cña KiÒu. Khung c¶nh "bèn bÒ b¸t ng¸t" chØ cµng khiÕn cho lßng ngêi thªm gîi nhí:
Bèn bÒ b¸t ng¸t xa tr«ng
Çt vµng cån nä, bôi hång dÆm kia.
Cã thÓ h×nh dung rÊt râ mét kh«ng gian mªnh mang ®ang tr¶i réng ra tr íc m¾t KiÒu.
Mét ngêi b×nh thêng ®øng tríc kh«ng gian Êy còng khã ng¨n ®îc nçi buån. Víi KiÒu, kh«ng
gian réng r·i, trèng tr¶i Êy chØ cµng khiÕn nµng suy nghÜ vÒ cuéc ®êi m×nh:
BÏ bµng m©y sím ®Ìn khuya
Nöa t×nh nöa c¶nh nh chia tÊm lßng.
Bëi trong nh÷ng c©u th¬ t¶ c¶nh trªn ®· thÊm ®Ém çi "t×nh" (t©m tr¹ng) cña KiÒu nªn
®Õn nh÷ng c©u th¬ nµy, NguyÔn Du ®· b¾t vµo m¹ch t¶ t©m tr¹ng mét çch hÕt søc tù nhiªn. ý
th¬ chuyÓn ®æi rÊt linh ho¹t: t¶ c¶nh g¾n víi kh«ng gian. Kh«ng gian cao réng (non xa, tr¨ng
gÇn) cµng khiÕn cho c¶nh mªnh mang, dµn tr¶i. T¶ t©m tr¹ng l¹i g¾n víi thêi gian. Thêi gian
d»ng dÆc (m©y sím, ®Ìn khuya) cµng cho thÊy t©m tr¹ng ch¸n n¶n, buån tñi cña KiÒu. "Nöa
t×nh nöa c¶nh"  tríc m¾t lµ t×nh hay lµ c¶nh, dêng nh còng kh«ng cßn ph©n biÖt ®îc n÷a.
307
Theo dßng t©m tr¹ng cña KiÒu c©u th¬ b¾t vµo nçi nhí:
Tëng ngêi díi nguyÖt chÐn ®ång
Tin s¬ng luèng nh÷ng rµy tr«ng mai chê.
Bªn trêi gãc bÓ b¬ v¬
TÊm son gét röa bao giê cho phai.
Nhí nhµ, tríc hÕt KiÒu nhí ®Õn Kim Träng, nhí ®Õn chÐn rîu thÒ nguyÒn díi tr¨ng. §èi
víi mét ngêi lu«n ®a sÇu ®a c¶m, nÆng t×nh nÆng nghÜa nh Thuý KiÒu, c¶m xóc Êy thËt
xa xãt. Cµng nhí ®Õn Kim Träng th× KiÒu l¹i cµng ®au ®ín cho th©n phËn m×nh. ViÖc
KiÒu th¬ng Kim Träng ®ang chê mong tin m×nh mét çch v« väng ®· cho thÊy mét vÎ ®Ñp
kh¸c trong t©m hån nµng: KiÒu lu«n nghÜ ®Õn ngêi kh¸c tríc khi nghÜ ®Õn b¶n th©n
m×nh. TÊm lßng Êy thËt cao ®Ñp vµ ®¸ng quý biÕt bao!
TiÕp theo lµ KiÒu nhí ®Õn cha mÑ. Cã ý kiÕn cho r»ng, KiÒu ®· nhí ®Õn ngêi yªu
tríc råi míi nhí ®Õn cha mÑ, ph¶i ch¨ng lµ nµng ®· ®Æt ch÷ "t×nh" lªn trªn ch÷ "hiÕu"?
Thùc ra, viÖc NguyÔn Du miªu t¶ nçi nhí cña KiÒu dµnh cho Kim Träng tríc råi míi miÒu t¶
nçi nhí cha mÑ lµ hoµn toµn hîp lÝ. KiÒu kh«ng hÒ ®Æt ch÷ "hiÕu" sau ch÷ "t×nh". Khi
gia ®×nh gÆp tai biÕn, tríc c©u hái "Bªn t×nh bªn hiÕu bªn nµo nÆng h¬n?", KiÒu ®· døt
kho¸t lùa chän ch÷ "hiÕu" b»ng hµnh ®éng b¸n m×nh chuéc cha. Giê ®©y, khi cha vµ em
nµng ®· ®îc cøu, ngêi mµ nµng c¶m thÊy m×nh cã lçi chÝnh lµ Kim Träng. Nhng kh«ng v×
thÕ mµ nçi nhí cha mÑ kÐm phÇn day døt:
Xãt ngêi tùa cöa h«m mai
Qu¹t nång Êp l¹nh nh÷ng ai ®ã giê?
S©n Lai çch mÊy n¾ng ma
Cã khi gèc tö ®· võa ngêi «m.
Nh÷ng thµnh ng÷, ®iÓn tÝch, ®iÓn cè (tùa cöa h«m mai, qu¹t nång Êp l¹nh, S©n Lai,
gèc tö) liªn tôc ®îc sö dông ®· thÓ hiÖn rÊt râ t×nh c¶m nhí nhung s©u nÆng còng nh nh÷ng
b¨n kho¨n tr¨n trë cña Thuý KiÒu khi nghÜ ®Õn cha mÑ, nghÜ ®Õn bæn phËn lµm con cña
m×nh. Trong hoµn c¶nh thùc tÕ, nh÷ng suy nghÜ, t©m tr¹ng ®ã cµng chøng tá nµng lµ mét
ngêi con rÊt mùc hiÕu th¶o.
T¸m c©u th¬ cuèi còng n»m trong sè nh÷ng c©u th¬ t¶ c¶nh hay nhÊt cña TruyÖn KiÒu.
Chóng thÓ hiÖn rÊt râ nÐt nghÖ thuËt "t¶ c¶nh ngô t×nh" cña NguyÔn Du:
308
Buån tr«ng cöa bÓ chiÒu h«m,
ThuyÒn ai thÊp tho¸ng çnh buåm xa xa?
Buån tr«ng ngän níc míi sa,
Hoa tr«i man m¸c biÕt lµ vÒ ®©u?
Buån tr«ng néi cá dµu dµu,
Ch©n m©y mÆt ®Êt mét mµu xanh xanh...
NÕu t¸ch riªng çc yÕu tè ngo¹i c¶nh ra mµ xÐt th× cã thÓ thÊy ®ã lµ mét khung c¶nh
thËt th¬ méng vµ l·ng m¹n: cã çnh buåm thÊp tho¸ng, cã man m¸c hoa tr«i, cã néi cá ch©n
m©y mÆt ®Êt mét mµu... ThÕ nhng khi ®äc lªn, nh÷ng c©u th¬ nµy chØ khiÕn cho lßng
ngêi thªm sÇu muén, ¶o n·o. Nguyªn nh©n lµ bëi tríc mçi c¶nh vËt kia, sõng s÷ng ¸n ng÷ côm
tõ "buån tr«ng". Kh«ng ph¶i lµ "xa tr«ng" nh ngêi ta vÉn nãi, còng kh«ng ph¶i lµ "ghÐ m¾t
tr«ng" nh Xu©n H¬ng ®· tõng tinh nghÞch mµ ®iÒn tríc ®Òn thê SÇm Nghi §èng, ë ®©y,
nh©n vËt tr÷ t×nh chØ cã mét t©m thÕ duy nhÊt: "buån tr«ng". T©m tr¹ng nµng ®ang ngæn
ngang tr¨m mèi: nhí ngêi yªu, nhí cha mÑ, c¶m gi¸c m×nh lµ ngêi cã lçi,... vµ nhÊt lµ ®ang
hÕt søc ®au xãt cho th©n phËn m×nh. Bëi vËy, c¶nh vËt Êy cÇn ®îc c¶m nhËn theo con
m¾t cña Thuý KiÒu: çnh buåm thÊp tho¸ng næi tr«i v« ®Þnh, hoa tr«i man m¸c cµng gîi nçi
ph©n li, néi cá kh«ng m¬n mën xanh mµ "dµu dµu" trong s¾c mµu tµn óa... Næi bËt lªn
trong c¶nh vËt ®ã lµ nh÷ng ©m thanh mª hoÆc:
Buån tr«ng sãng cuèn mÆt duÒnh
Çm Çm tiÕng sãng kªu quanh ghÕ ngåi
Trong TruyÖn KiÒu, NguyÔn Du còng ®· nhiÒu lÇn miªu t¶ ©m thanh. Cã thÓ nãi lÇn
nµo «ng còng thµnh c«ng. Cã khi chØ qua mét vµi tõ, «ng ®· diÔn t¶ rÊt chÝnh x¸c c¶nh
huyªn n¸o trong nhµ Thuý KiÒu khi bän v« l¹i kÐo ®Õn nhµ:
Tríc thÇy sau tí x«n xao
§Çu tr©u mÆt ngùa µo µo nh s«i.
NguyÔn Du ®Æc biÖt thµnh c«ng khi «ng t¶ tiÕng ®µn cña KiÒu. Tuú theo t©m tr¹ng,
mçi lÇn tiÕng ®µn cña KiÒu cÊt lªn lµ mét lÇn ngêi nghe ph¶i ch¶y níc m¾t khãc cho sè
phËn oan nghiÖt cña nµng.
Trong ®o¹n th¬ nµy, NguyÔn Du kh«ng t¶ tiÕng ®µn mµ t¶ tiÕng sãng. Trong khung
c¶nh b¸t ng¸t, mªnh mang, tiÕng sãng vç "Çm Çm" (lu ý: nhµ th¬ ®· ®¶o ng÷ ®Ó cho Ên tîng
309
®ã cµng râ rµng h¬n) qu¶ lµ mét thø ©m thanh hÕt søc bÊt thêng. Dêng nh nã muèn ph¸ vì
khung c¶nh nÆng nÒ nhng yªn tÜnh, nã døt KiÒu ra khái dßng suy t vÒ gia ®×nh, ngêi th©n
mµ tr¶ nµng vÒ víi thùc t¹i nghiÖt ng·.
Ngoµi ra, dêng nh ®ã cßn lµ nh÷ng dù c¶m vÒ qu·ng ®êi ®Çy nh÷ng khæ ®au, tñi nhôc
ª chÒ mµ KiÒu s¾p ph¶i tr¶i qua.
M· Gi¸m Sinh mua KiÒu

I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
2. §o¹n trÝch:
§o¹n trÝch n»m ë phÇn thø hai trong TruyÖn KiÒu (Gia biÕn vµ lu l¹c). Sau khi gia
®×nh bÞ vu oan, KiÒu quyÕt ®Þnh b¸n m×nh ®Ó lÊy tiÌn cøu cha vµ gia ®×nh khái tai ho¹.
§o¹n nµy nãi vÒ viÖc M· Gi¸m Sinh ®Õn mua KiÒu.
B»ng h×nh d¸ng b¶nh bao vµ ®éng t¸c sç sµng, M· Gi¸m Sinh ®Õn mua KiÒu vµ cß kÌ
mÆc c¶ nh mua mét mãn hµng.

1. Trong ®o¹n trÝch, tõ ngo¹i h×nh ®Õn tÝnh çch, b¶n chÊt cña M· Gi¸m Sinh thÓ
hiÖn b¶n chÊt con bu«n, bÊt nh©n, xem con ngêi chØ nh mét mãn hµng ho¸ cã thÓ mua b¸n,
thËm chÝ cß kÌ bít xÐn.
2. Mét ngêi con g¸i tµi s¾c tuyÖt trÇn nh KiÒu trë thµnh mét mãn hµng trong mét cuéc
mua b¸n. Th¬ng th©n, xãt phËn m×nh lµ mét lÏ, h¬n n÷a cßn lµ c¶m gi¸c ®au ®ín, t¸i tª v×
lßng tù träng cña mét con ngêi. ChØ tho¸ng gîi, NguyÔn Du ®· thÓ hiÖn ®îc t©m tr¹ng cña
Thuý KiÒu trong mét t×nh c¶nh ®¸ng th¬ng, téi nghiÖp.
3. §o¹n trÝch thÓ hiÖn tÊm lßng c¶m th¬ng, xãt xa tríc th©n phËn nhá nhoi cña con ng-
êi, gi¸ trÞ con ngêi bÞ chµ ®¹p; v¹ch trÇn thùc tr¹ng x· héi ®en tèi, thÕ lùc vµ ®ång tiÒn léng
hµnh; gi¸n tiÕp lªn ¸n thÕ lùc phong kiÕn ®· ®Èy con ngêi vµo t×nh c¶nh ®au ®ín, ®ång
thêi bµy tá th¸i ®é c¨m phÉn, khinh bØ tríc bän bu«n ngêi gi¶ dèi, bÊt nh©n.
310
thuý kiÒu b¸o ©n b¸o o¸n
( TrÝch TruyÖn KiÒu - NguyÔn Du)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
2. §o¹n trÝch:
§o¹n trÝch n»m ë cuèi phÇn thø hai trong TruyÖn KiÒu (Gia biÕn vµ lu l¹c). Sau khi
chÞu bao ®au khæ, tñi nhôc, ®o¹ ®Çy, Thuý KiÒu ®îc Tõ H¶i cøu tho¸t khái lÇu xanh vµ
gióp nµng tho¶ nguyÖn ®Òn ¬n tr¶ o¸n. §©y lµ trÝch ®o¹n t¶ c¶nh b¸o ©n, b¸o o¸n.
§o¹n trÝch cã thÓ thµnh hai phÇn:
- Mêi hai c©u th¬ ®Çu: Thuý KiÒu b¸o ©n (tr¶ ¬n Thóc Sinh);
- Çc c©u th¬ cßn l¹i: Thuý KiÒu b¸o o¸n (cuéc ®èi ®¸p gi÷a Thuý KiÒu vµ Ho¹n Th).

§Òn ¬n tr¶ o¸n lµ mét m« tÝp rÊt quen thuéc trong v¨n häc d©n gian, ®Æc biÖt lµ trong
çc c©u chuyÖn cæ tÝch. Ngêi cã c«ng lao khã nhäc, ¨n ë hiÒn lµnh, hay lµm ®iÒu tèt th× sÏ
®îc ®Òn bï, kÎ ¸c sÏ bÞ trõng trÞ ®Ých ®¸ng. §ã lµ m¬ íc cña nh©n d©n ta.
Trong TruyÖn KiÒu, NguyÔn Du còng dùng lªn mét c¶nh b¸o ©n b¸o o¸n. ThÕ nhng,
kh¸c rÊt nhiÒu so víi çc c©u chuyÖn cæ tÝch, c¶nh b¸o ©n b¸o o¸n trong TruyÖn KiÒu
kh«ng ®¬n gi¶n lµ sù thÓ hiÖn kh¸t väng c«ng lÝ cña nh©n d©n. Søc hÊp dÉn cña ®o¹n
trÝch thÓ hiÖn chñ yÕu ë kh¶ n¨ng kh¾c ho¹ t©m lÝ nh©n vËt cña nhµ th¬. C¶ ®o¹n trÝch
gåm 34 c©u víi ba nh©n vËt, rÊt Ýt lêi miªu t¶, hÇu nh chØ cã lêi Thuý KiÒu nãi víi Thóc
Sinh, lêi qua tiÕng l¹i gi÷a Thuý KiÒu vµ Ho¹n Th, vËy mµ kh«ng chØ ch©n dung, tõ giäng
®iÖu, tÝnh t×nh cña tõng nh©n vËt ®Òu ®îc béc lé hÕt søc sinh ®éng.
Cã thÓ dÔ dµng nhËn thÊy trong ®o¹n trÝch cã hai c¶nh: b¸o ©n vµ b¸o o¸n.
C¶nh b¸o ©n
Chµng Thóc Sinh khi ®îc "g¬m mêi ®Õn" th× "MÆt nh chµm ®æ, m×nh dêng dÏ run".
Thóc Sinh run v× nhiÒu lÏ: tríc c¶nh ba qu©n g¬m gi¸o s¸ng loµ  run; ®îc chøng kiÕn Thuý
KiÒu ®· trõng trÞ nh÷ng kÎ ®· g©y bao ®au khæ cho ®êi nµng nh thÕ nµo l¹i cµng dÔ run
311
h¬n n÷a. Thóc Sinh kh«ng thÓ nghÜ r»ng m×nh l¹i ®îc tr¶ ©n b»ng "gÊm tr¨m cuèn, b¹c
ngh×n c©n" bëi trong thùc tÕ, chµng ta ch¼ng cã c«ng lao g× nhiÒu víi Thuý KiÒu. Ngay c¶
khi chøng kiÕn vî m×nh hµnh h¹ Thuý KiÒu, Thóc Sinh còng chØ biÕt ngËm ®¾ng nuèt
cay, kh«ng biÕt bªnh vùc thÕ nµo.
VËy t¹i sao Thóc Sinh l¹i ®îc Thuý KiÒu "b¸o ©n" hËu hÜnh nh thÕ? LÝ gi¶i ®îc ®iÒu
nµy, chóng ta sÏ hiÓu thªm vÒ Thuý KiÒu, tõ ®ã cµng hiÓu thªm nghÖ thuËt x©y dùng
nh©n vËt cña NguyÔn Du. Nh©n vËt Thuý KiÒu ®· ®îc x©y dùng rÊt nhÊt qu¸n tõ ®Çu
®Õn cuèi t¸c phÈm. Dï khi ph¶i d»n lßng trao duyªn cho Thuý V©n, khi mét m×nh ®èi c¶nh ë
lÇu Ngng BÝch hay khi cã ®ñ vÞ thÕ ®Ó b¸o ©n b¸o o¸n sßng ph¼ng th× Thuý KiÒu vÉn
lu«n lµ ngêi nÆng t×nh nÆng nghÜa:
Nµng r»ng: "NghÜa nÆng t×nh non,
L©m Tri ngêi cò chµng cßn nhí kh«ng?
S©m Th¬ng ch¼ng vÑn ch÷ tßng
T¹i ai h¸ d¸m phô lßng cè nh©n?
GÊm tr¨m cuèn, b¹c ngh×n c©n,
T¹ lßng dÔ xøng b¸o ©n gäi lµ...".
LÝ lÏ cña Thuý KiÒu rÊt râ rµng: ®©y kh«ng ph¶i lµ sù b¸o ©n mµ lµ sù tr¶ nghÜa,
®óng h¬n lµ tr¶ çi t×nh mµ Thóc Sinh ®· dµnh cho nµng tríc ®©y. Nh vËy, ®èi víi Thóc
Sinh, Thuý KiÒu ®· kh«ng xö b»ng lÝ mµ b»ng çi t×nh cña nµng. §iÒu nµy cã vÎ nh kh«ng
hîp víi çch nghÜ th«ng thêng, kh«ng tho¶ m·n ®îc mét sè b¹n ®äc khã tÝnh nhng chÝnh ë
®©y l¹i lµm bËt lªn gi¸ trÞ nghÖ thuËt cña t¸c phÈm: NguyÔn Du ®· kh«ng x©y dùng nh©n
vËt Thuý KiÒu theo mét c«ng thøc ®Þnh s½n. Ngîc l¹i, «ng ®· t¹o nªn mét nh©n vËt rÊt sinh
®éng, rÊt ®êi thêng. KiÒu ®· suy nghÜ, nãi n¨ng vµ hµnh ®éng hoµn toµn hîp víi phÈm
chÊt vµ tÝnh çch cña nµng. §iÒu nµy cµng ®îc chøng minh râ rµng h¬n qua c¶nh tiÕp theo.
C¶nh b¸o o¸n
§èi tîng b¸o o¸n ë ®©y lµ Ho¹n Th  vî Thóc Sinh. MÆc dï kh«ng trùc tiÕp ®Èy Thuý
KiÒu vµo lÇu xanh nhng Ho¹n Th còng lµ kÎ ®· g©y kh«ng Ýt ®au khæ cho cuéc ®êi KiÒu.
Con ngêi ®· trë thµnh h×nh tîng ®iÓn h×nh cho sù ghen tu«ng Êy ®· lÆng lÏ cho ngêi ®Õn
b¾t nµng vÒ, ®· dùng c¶nh trí trªu: b¾t nµng hÇu rîu Thóc Sinh ®Ó mµ h¶ hª sung síng khi
tËn m¾t chøng kiÕn nçi cùc nhôc cña c¶ hai ngêi. Thuý KiÒu h¼n kh«ng thÓ quªn nçi nhôc
h«m Êy, theo ®ã th× téi cña Ho¹n Th ®¸ng chÕt mét tr¨m lÇn.
312
ThÕ nhng NguyÔn Du ®· kh«ng ®Ó cho lÝ trÝ cña m×nh dÉn d¾t sù viÖc mét çch
gi¶n ®¬n. ¤ng ©m thÇm chøng kiÕn cuéc ®èi ®Çu gi÷a hai ngêi ®µn bµ (mµ theo Thuý
KiÒu lµ "kÎ c¾p, bµ giµ gÆp nhau"), thuËt l¹i cuéc ®Êu khÈu cña hä. BiÖt tµi cña NguyÔn
Du lµ khi chøng kiÕn vµ miªu t¶ cuéc ®ông ®é "n¶y löa" Êy, «ng ®· kh«ng thiªn vÞ mét ai,
kh«ng ®øng vÒ phÝa nµo. ¤ng ®Ó cho sù viÖc tù nã ph¸t triÓn, tõ ®ã ®· t¹o nªn mét trong
nh÷ng chi tiÕt nghÖ thuËt giµu chÊt sèng, chÊt "tiÓu thuyÕt" nhÊt cña t¸c phÈm.
VÞ thÕ gi÷a hai ngêi phô n÷ ®· hoµn toµn ®¶o ngîc. Tríc ®©y, khi Ho¹n Th lµm chñ
t×nh thÕ, Thuý KiÒu kh«ng nh÷ng bÞ ®¸nh ®Ëp mµ cßn bÞ lµm nhôc theo mét çch thøc rÊt
riªng cña Ho¹n Th. Nçi ®au tinh thÇn cña KiÒu lóc Êy cßn lín gÊp hµng chôc lÇn nçi ®au
thÓ x¸c. ThÕ nhng giê ®©y, ngêi lµm chñ t×nh thÕ l¹i lµ Thuý KiÒu. ChØ cÇn nµng phÈy
tay mét çi, h¼n Ho¹n Th sÏ "thÞt n¸t x¬ng tan".
Thuý KiÒu ®· khëi sù "b¸o o¸n" nh thÕ nµo?
Tho¾t tr«ng nµng ®· chµo tha:
"TiÓu th còng cã b©y giê ®Õn ®©y!
§µn bµ dÔ cã mÊy tay
§êi xa mÊy mÆt, ®êi nµy mÊy gan!
DÔ dµng lµ thãi hång nhan,
Cµng cay nghiÖt l¾m cµng oan tr¸i nhiÒu".
Ngßi bót miªu t¶ cña NguyÔn Du thËt ®¸ng nÓ phôc. Nµng KiÒu duyªn d¸ng, thuú mÞ,
"e lÖ nÐp vµo díi hoa" ngµy nµo, giê ®èi diÖn víi kÎ thï, dêng nh ®· ho¸ ra mét con ngêi
kh¸c. NÕu nh KiÒu ra lÖnh trõng ph¹t Ho¹n Th ngay th× kh«ng cã g× nhiÒu ®Ó bµn luËn.
Nhng KiÒu ®ang sung síng hëng thô c¶m gi¸c cña kÎ bÒ trªn, ®ang t×m çch dïng lêi nãi ®Ó
"røt da røt thÞt" Ho¹n Th theo ®óng çch mµ tríc ®©y mô ta ®· ®èi xö víi nµng. B»ng giäng
®iÖu ®Çy vÎ ch©m biÕm, KiÒu gäi Ho¹n Th lµ "tiÓu th", cÈn thËn b¸o cho mô ta biÕt vÒ
"luËt nh©n qu¶" ë ®êi ("Cµng cay nghiÖt l¾m, cµng oan tr¸i nhiÒu"). KiÒu tin ch¾c vµo
chiÕn th¾ng ®Õn møc s½n sµng chÊp nhËn ®Êu khÈu!
ThÕ nhng Ho¹n Th thËt xøng víi danh tiÕng "BÒ ngoµi th¬n thít nãi cêi "Mµ trong
nham hiÓm giÕt ngêi kh«ng dao":
Ho¹n Th hån l¹c ph¸ch xiªu,
KhÊu ®Çu díi tríng liÖu ®iÒu kªu ca.
313
R»ng: "T«i chót phËn ®µn bµ,
Ghen tu«ng th× còng ngêi ta thêng t×nh...".
Gi÷a d¸ng ®iÖu bÒ ngoµi víi lêi nãi bªn trong cña Ho¹n Th cã çi g× ®ã rÊt m©u thuÉn.
NÕu qu¶ thËt ®· "hån l¹c ph¸ch xiªu", Ho¹n Th khã cã thÓ biÖn hé cho m×nh mét çch khÐo
lÐo nh vËy. Kh«ng nh÷ng kh¼ng ®Þnh "ghen tu«ng chØ lµ thãi thêng cña ®µn bµ", Ho¹n
Th cßn kÓ ®Õn nh÷ng viÖc mµ tëng nh mô ®· "lµm ¬n" cho Thuý KiÒu: cho ra nhµ g¸c ®Ó
viÕt kinh, khi Thuý KiÒu trèn ®· kh«ng ®uæi b¾t,... §ã lµ nh÷ng lÝ lÏ rÊt kh«n ngoan mµ
KiÒu khã lßng b¸c bá ®îc. Th× ra, vÎ "hån l¹c ph¸ch xiªu" chØ lµ bé ®iÖu mµ mô ta t¹o ra ®Ó
®¸nh vµo chç yÕu cña Thuý KiÒu. §øng tríc c¬ héi duy nhÊt ®Ó cã thÓ tho¸t téi, mô ®· vËn
dông tÊt c¶ sù kh«n ngoan, läc lâi cña m×nh.
Rèt cuéc, trong cuéc ®Êu trÝ, ®Êu khÈu ®ã ngêi thua l¹i chÝnh lµ Thuý KiÒu. B»ng
chøng lµ khi nghe xong nh÷ng lêi "bµo ch÷a" cña Ho¹n Th, Thuý KiÒu ®· xu«i lßng mµ tha
bæng cho mô, kh«ng nh÷ng thÕ l¹i cßn khen: "Kh«n ngoan ®Õn mùc, nãi n¨ng ph¶i lêi" vµ tù
nãi víi m×nh r»ng: "Lµm ra mang tiÕng con ngêi nhá nhen".
KÕt côc ®ã cã thÓ bÊt ngê víi ngêi ®äc nhng l¹i rÊt hîp lÝ víi l« gÝch cña t¸c phÈm.
§o¹n "b¸o ©n" víi Thóc Sinh ®· cho thÊy: dï thÕ nµo ®i n÷a, KiÒu vÉn lµ ngêi phô n÷ ®a
sÇu ®a c¶m, nÆng t×nh nÆng nghÜa.
§©y lµ mét ®o¹n trÝch rÊt hÊp dÉn, mét s¸ng t¹o ®Æc s¾c cña NguyÔn Du. B»ng çch
®Ó cho çc sù viÖc tù vËn ®éng, nh©n vËt tù béc lé m×nh qua nh÷ng lêi ®èi tho¹i, NguyÔn
Du ®· ®a nghÖ thuËt miªu t¶ nh©n vËt cña v¨n häc trung ®¹i tiÕn mét bíc rÊt dµi. Miªu t¶
ch©n thùc vµ sinh ®éng ®êi sèng nh nã ®ang x¶y ra, ®ã lµ mét yÕu tè quan träng t¹o nªn
"Chñ nghÜa hiÖn thùc cña NguyÔn Du".
Lôc v©n tiªn

cøu kiÒu nguyÖt nga
(TrÝch TruyÖn Lôc V©n Tiªn - NguyÔn §×nh ChiÓu)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
- Quª mÑ ë huyÖn T©n Thíi, tØnh Gia §Þnh (nay lµ thµnh phè Hå ChÝ Minh); quª cha ë
x· Bå §iÒn, huyÖn Phong §iÒn, tØnh Thõa Thiªn  HuÕ, nhµ th¬ NguyÔn §×nh ChiÓu (tøc
314
§å ChiÓu, 1822-1888) thi ®ç tó tµi n¨m 1843; ®Õn n¨m 1849 th× m¾t bÞ mï, «ng vÒ Gia
§Þnh d¹y häc vµ bèc thuèc ch÷a bÖnh cho d©n. Khi thùc d©n Ph¸p x©m lîc Nam Kú,
NguyÔn §×nh ChiÓu tÝch cùc tham gia phong trµo kh¸ng chiÕn, cïng çc l·nh tô nghÜa
qu©n bµn viÖc ®¸nh giÆc, ®ång thêi s¸ng t¸c th¬ v¨n khÝch lÖ tinh thÇn nghÜa sÜ. Khi
Nam K× r¬i vµo tay giÆc, «ng vÒ sèng ë Ba Tri (BÕn Tre). MÆc dï thùc d©n Ph¸p vµ tay
sai nhiÒu lÇn mua chuéc, dô dç nhng NguyÔn §×nh ChiÓu ®· gi÷ trän lßng trung thµnh víi
Tæ quèc, kiªn quyÕt kh«ng hîp t¸c víi chóng.
- "NguyÔn §×nh ChiÓu lµ mét trong nh÷ng nhµ th¬ ®Çu tiªn ë Nam Bé ®· dïng ch÷
N«m lµm ph¬ng tiÖn s¸ng t¸c chñ yÕu, ®Ó l¹i mét khèi lîng th¬ v¨n kh¸ lín vµ rÊt quý b¸u.
Tríc khi thùc d©n Ph¸p x©m lîc, s¸ng t¸c cña NguyÔn §×nh ChiÓu thiªn vÒ thÓ lo¹i truyÖn
th¬ N«m truyÒn thèng, xoay quanh ®Ò tµi ®¹o ®øc x· héi, næi tiÕng nhÊt lµ truyÖn Lôc
V©n Tiªn (kho¶ng ®Çu nh÷ng n¨m 50, thÕ kØ XIX) råi ®Õn D¬ng Tõ - Hµ MËu. Sau khi
thùc d©n Ph¸p x©m lîc, NguyÔn §×nh ChiÓu viÕt mét lo¹i t¸c phÈm nh»m khÝch lÖ tinh
thÇn chiÕn ®Êu hi sinh cña nh©n d©n Ph¸p x©m lîc, NguyÔn §×nh ChiÓu viÕt mét lo¹i t¸c
phÈm nh»m khÝch lÖ tinh thÇn chiÕn ®Êu hi sinh cña nh©n d©n vµ biÓu d¬ng nh÷ng tÊm
g¬ng anh hïng, liÖt sÜ: Ch¹y t©y (1859), V¨n TÕ Tr¬ng §Þnh (1864), Mêi hai bµi th¬ ®iÕu
Phan Tßng (1868), V¨n tÕ nghÜa sÜ trËn väng Lôc tØnh (1874), ngoµi ra cßn Th¶o thö hÞch
(HÞch ®¸nh chuét), Th göi cho em vµ mèt sè bµi th¬ §êng luËt kh¸c nh Ngùa Tiªu s¬ng, Tõ
biÖt cè nh©n, Tù thuËt...Tõ sau khi Nam Bé lät hoµn toµn vµo tay giÆc, NguyÔn §×nh
ChiÓu cßn viÕt mét truyÖn th¬ N«m dµi díi h×nh thøc hái ®¸p vÒ y häc Ngù TiÒu y thuËt
vÊn ®¸p. Cã thÓ NguyÔn §×nh ChiÓu cßn lµ t¸c gi¶ cña bµi HÞch kªu gäi nghÜa binh ®¸nh
t©y rÊt phæ biÕn ë Nam K× nh÷ng ngµy ®Çu chèng Ph¸p.
NguyÔn §×nh ChiÓu ®· trao ®æi ngßi bót cña m×nh mét "thiªn chøc" lín lao lµ truyÒn
b¸ ®¹o lµm ngêi ch©n chÝnh vµ ®Êu tranh kh«ng mÖt mái víi nh÷ng g× xÊu xa ®Ó tiÖn,
tr¸i ®¹o lÝ, nh©n t©m. §ã lµ kh¸t väng hµnh ®¹o cøu ®êi cña ngêi nho sÜ kh«ng may bÞ tËt
nguyÒn nhng lßng vÉn trµn ®Çy nhiÖt huyÕt. Tõ t¸c phÈm ®Çu tay ®Õn t¸c phÈm cuèi
cïng, cha bao giê ngßi bót NguyÔn §×nh ChiÓu xa rêi thiªn chøc Êy: " Chë bao nhiªu ®¹o
thuyÒn kh«ng kh¼m, §©m mÊy th»ng gian bót ch¼ng tµ" (TrÞnh Thu TiÕt - Tõ t¸c gi¶ t¸c
phÈm v¨n häc ViÖt Nam dïng cho nhµ trêng, NXB §¹i häc S ph¹m, 2004).
2. T¸c phÈm
- TruyÖn Lôc V©n Tiªn lµ mét truyÖn th¬ N«m rÊt næi tiÕng ë Nam K× vµ Nam Trung
Kú, ®îc NguyÔn §×nh ChiÓu s¸ng t¸c kho¶ng ®Çu nh÷ng n¨m 50 cña thÕ kØ XIX. Do ®îc l-
u truyÒn chñ yÕu díi h×nh thøc sinh ho¹t v¨n ho¸ d©n gian (kÓ th¬, nãi th¬, h¸t th¬...) nªn
315
truyÖn cã nhiÒu b¶n kh¸c nhau. Theo v¨n b¶n phæ biÕn hiÖn nay th× truyÖn cã 2082 c©u
th¬, ®îc s¸ng t¸c theo thÓ lôc b¸t.
- "TruyÖn ®îc s¸ng t¸c díi h×nh thøc truyÖn kÓ, ban ®Çu chØ truyÒn miÖng vµ chÐp
tay, lu hµnh trong ®¸m m«n ®Ö vµ nh÷ng ngêi mÕn mé t¸c gi¶, råi sau míi lan réng ra nh©n
d©n vµ ngay lËp tøc ®îc truyÒn tông réng r·i kh¾p chî cïng quª, héi nhËp ®îc sinh ho¹t v¨n
ho¸ d©n gian, ®Æc biÖt lµ ë Nam Kú, díi h×nh thøc "kÓ th¬","nãi th¬," V©n Tiªn"h¸t" V©n
Tiªn.TruyÖn ®îc xuÊt b¶n lÇn ®Çu b»ng ch÷ N«m n¨m 1986 b»ng ch÷ quèc ng÷ n¨m 1897,
b¶n dÞch tiÕn Ph¸p ®Çu tiªn lµ b¶n dÞch cña G.Aubaret xuÊt b¶n n¨m 1864. Tõ ®ã ®Õn nay
cã rÊt nhiÒu b¶n in kh¸c nhau, do ®ã còng cã rÊt nhiÒu dÞ b¶n, cã khi thªm bít c¶ tr¨m c©u
th¬, ®Æc biÖt lµ ë ®o¹n kÕt. Theo v¨n b¶n thêng dïng hiÖn nay, truyÖn cã 2082 c©u th¬ lôc
b¸t. TruyÖn kÓ vÒ mét chµng trai v¨n vâ song toµn, tªn lµ Lôc V©n Tiªn. §ang theo thÇy häc
tËp trªn nói, nghe tin triÒu ®×nh më kho¸ thi, V©n Tiªn xin phÐp thÇy xuèng nói ®ua tµi.
Däc ®êng vÒ th¨m cha mÑ, V©n Tiªn gÆp mét ®¸m cíp ®ang hoµnh hµnh. Chµng ®· mét
m×nh bÎ gËy x«ng vµo ®¸nh tan bän cíp, cøu tho¸t tiÓu th con quan Tri Phñ lµ KiÒu NguyÖt
Nga. Lµm xong viÖc nghÜa, kh«ng mµng ®Õn sù tr¶ ¬n, V©n Tiªn thanh th¶n ra ®i, gÆp vµ
kÕt b¹n víi Hín Minh. Cßn NguyÖt Nga, vÒ têi phñ ®êng cña cha, c¶m ¬n cøu m¹ng vµ còng
mÕn phôc tµi ®øc cña V©n Tiªn, nµng ®· ho¹ mét bøc h×nh V©n Tiªn treo lu«n bªn m×nh.
V©n Tiªn vÒ th¨m cha mÑ råi cïng TiÓu ®ång lªn ®êng tíi trêng thi. Qua Hµn Giang, chµng
ghÐ th¨m nhµ Vâ C«ng, ngêi ®· høa g¶ con g¸i lµ Vâ ThÓ Loan cho chµng. ThÊy V©n Tiªn
kh«i ng« tuÊn tó, Vâ C«ng rÊt mõng, giíi thiÖu cho chµng mét ngêi b¹n ®ång hµnh lµ V¬ng
Tö Trùc, l¹i cho con g¸i ra tiÔn ®a V©n Tiªn víi nh÷ng lêi dÆn dß t×nh nghÜa. V©n Tiªn
cïng Tö Trùc tíi kinh ®«, gÆp TrÞnh H©m, Bïi KiÖm, c¶ bèn ngêi vµo qu¸n uèng rîu, lµm
th¬. ThÊy V©n Tiªn, Tö Trùc tµi cao, TrÞnh H©m sinh lßng ®è kþ, ghen ghÐt. §óng ngµy
vµo thi, V©n Tiªn nhËn ®îc tin mÑ chÕt, véi bá thi trë vÒ quª chÞu tang. §êng s¸ xa x«i vÊt
v¶, l¹i th¬ng khãc mÑ nhiÒu, V©n Tiªn bÞ ®au m¾t nÆng. TiÓu ®ång hÕt lßng ch¹y ch÷a
thuèc thang nhng chØ gÆp toµn nh÷ng lang b¨m vµ çc thÇy bãi, thÇy ph¸p lõa ®¶o, bÞt bîm
nªn tiÒn mÊt mµ tËt vÉn mang, V©n Tiªn bÞ mï c¶ hai m¾t. §ang khi bèi rèi l¹i gÆp TrÞnh
H©m ®i thi trë vÒ. Vèn s½n tÝnh ®è kþ, ®éc ¸c, TrÞnh H©m lËp ©m mu dô TiÓu ®ång
vµo rõng h¸i thuèc, råi trãi vµo gèc c©y, l¹i nãi dèi V©n Tiªn lµ TiÓu ®ång ®· bÞ cäp vå.
H¾n ®a V©n Tiªn xuèng thuyÒn, høa sÏ vÒ ®Õn tËn nhµ. Nhng khi thuyÒn ra gi÷a vêi, lîi
dông ®ªm khuya thanh v¾ng, h¾n ®· ®Èy chµng xuèng níc. TiÓu ®ång ®îc S¬n qu©n cëi
trãi, tëng V©n Tiªn ®· chÕt liÒn ë l¹i ®ã "che chãi gi÷ m¶", thê phôc sím h«m. Cßn V©n Tiªn
®îc Giao Long d×u ®ì, ®a vµo b·i, l¹i ®îc «ng Ng vít lªn, cøu ch÷a. V©n Tiªn nhê ®a tíi nhµ
hä Vâ ®Ó n¬ng tùa. Nhng cha con Vâ C«ng tr¸o trë ®· t×m çch h·m h¹i V©n Tiªn, ®em
316
chµng bá vµo trong hang nói Th¬ng Tßng. N¨m s¸u ngµy sau nhê Du thÇn cøu, V©n Tiªn míi
ra ®îc khái hang, l¹i ®îc «ng TiÒu cho ¨n vµ câng ra khái rõng. May m¾n chµng l¹i gÆp ®îc
b¹n hiÒn lµ Hín Minh, v× "bÎ giß" cËu c«ng tö con quan ®Ó cøu ngêi con g¸i bÞ cìng bøc
gi÷a ®êng, Hín Minh ®· ph¶i bá thi, lÈn trèn ë trong rõng. Hín Minh ®a V©n Tiªn vÒ ng«i
chïa cæ trong rõng n¬ng n¸u. Cha con Vâ C«ng, sau khi h·m h¹i ®îc V©n Tiªn l¹i t×m çch ve
v·n V¬ng Tö Trùc, lóc nµy ®· ®ç thñ khoa ®Õn nhµ hä Vâ ®Ó hái th¨m tin tøc V©n Tiªn. V-
¬ng Tõ Trùc lßng d¹ th¼ng ngay ®· m¾ng th¼ng vµo mÆt cha con Vâ c«ng béi b¹c, ph¶n
phóc, khiÕn Vâ C«ng hæ thÑn sinh bÖnh mµ chÕt. Cßn KiÒu NguyÖt Nga nghe tin V©n
Tiªn ®· chÕt, nµng thÒ sÏ suèt ®êi thñ tiÕt thê chång. Nµng ®a tõ chèi lêi cÇu h«n cña gia
®×nh quan Th¸i sù cho nªn bÞ Th¸i sù thï o¸n, t©u vua b¾t nµng ®i cèng giÆc ¤ Qua. Tríc
khi ph¶i ra ®i, nµng ®· sang nhµ hä Lôc lµm chay b¶y ngµy cho Lôc V©n Tiªn theo lÔ vî
chång, råi ®Ó tiÒn b¹c l¹i nu«i cha V©n Tiªn. Khi thuyÒn tíi n¬i biªn giíi, NguyÖt Nga ®· «m
bøc b×nh h×nh V©n Tiªn nh¶y xuèng biÓn, quan qu©n ph¶i ®em c« hÇu g¸i Kim Liªn thÕ
vµo. Nhê ®îc sãng thÇn vµ Ph¹t quan ©m cøu gióp, NguyÖt Nga d¹t vµo vên hoa nhµ hä Bïi.
Bïi «ng, cha cña Bïi KiÖm vÒ, h¾n vÉn t¸n tØnh, ®ßi lÊy nµng lµm vî. NguyÖt Nga ph¶i gi¶
nhËn lêi, ®Ó t×m kÕ ho·n binh, råi nöa ®ªm, nµng mang bøc b×nh V©n Tiªn trèn khái nhµ
hä Bïi vµo rõng, n¬ng nhê ë nhµ mét bµ l·o dÖt v¶i. Trong khi ®ã, Lôc V©n Tiªn ®· ®îc Tiªn
«ng cho thuèc, m¾t s¸ng nh xa. Chµng tõ biÖt Hín Minh, trë vÒ nhµ th¨m cha, viÕng mé mÑ.
BiÕt chuyÖn NguyÖt Nga, V©n Tiªn c¶m ®éng, t×m ®Õn th¨m KiÒu c«ng, cha cña nµng,
råi ë l¹i ®ã «n nhuÇn kinh sö. N¨m sau, gÆp khoa thi, chµng ®â Tr¹ng Nguyªn. X¶y ra cã
giÆc ¤ Qua g©y hÊn, V©n Tiªn phông mÖnh vua cÇm qu©n ®i ®¸nh giÆc, tiÕn cö Hín
Minh lµm phã tíng. GiÆc tan, V©n Tiªn m¶i ®uæi theo tíng giÆc, l¹c vµo rõng, têi nhµ l·o
bµ ®Ó hái th¨m ®êng vµ gÆp ®îc KiÒu NguyÖt Nga. Chµng trë l¹i triÒu ®×nh, t©u tr×nh
mäi viÖc víi vua. Së v¬ng tØnh ngé, çch chøc Th¸i s, s¾c phong chøc cho KiÒu c«ng, ban
thëng nh÷ng ngêi cã c«ng dÑp giÆc. Nh÷ng kÎ b¹c ¸c bÊt nh©n nh TrÞnh H©m, mÑ con Vâ
ThÓ Loan ®Òu kh«ng tho¸t ®îc líi trêi. TiÓu ®ång, Ng «ng, TiÒu phu ®Òu ®îc ®Òn ¬n
xøng ®¸ng. V©n Tiªn vµ NguyÖt Nga sum häp mét nhµ, chung hëng h¹nh phóc dµi l©u"
(TrÞnh Thu TiÕt - Tõ t¸c gi¶ t¸c phÈm v¨n häc ViÖt Nam dïng cho nhµ trêng, S®d).
- §o¹n trÝch Lôc V©n Tiªn cøu KiÒu NguyÖt Nga n»m ë phÇn ®Çu cña truyÖn.
Nghe tin triÒu ®×nh më khoa thi, Lôc V©n Tiªn tõ gi· thÇy xuèng nói ®ua tµi. Trªn ®-
êng trë vÒ nhµ th¨m cha mÑ, gÆp bän cíp hoµnh hµnh, Lôc V©n Tiªn ®· mét m×nh ®¸nh tan
bän cíp, cøu ®îc KiÒu NguyÖt Nga. Sau ®ã, V©n Tiªn l¹i tiÕp tôc cuéc hµnh tr×nh.
I - Gi¸ trÞ t¸c phÈm
317
1. Qua ®o¹n trÝch, cã thÓ nhËn ra nh÷ng tÝnh çch næi bËt cña Lôc V©n Tiªn. Tr íc hÕt,
®ã lµ sù c¬ng trùc, nghÜa khÝ, träng lÔ nghÜa vµ ®¹o lÝ. §ã lµ mét chuÈn mùc cho vÎ ®Ñp
cña kÎ trîng phu thêi phong kiÕn.
Qua nh÷ng lêi KiÒu NguyÖt Nga nãi víi Lôc V©n Tiªn, cã thÓ thÊy nµng lµ mét ngêi
con g¸i khuª çc, ¨n nãi nhá nhÑ, dÞu dµng: "Chót t«i liÔu yÕu ®µo t¬", "Xin theo cïng thiÕp
®Òn ©n cho chµng"...
2. Hai nh©n vËt (Lôc V©n Tiªn vµ KiÒu NguyÖt Nga) trong ®o¹n trÝch nµy chñ yÕu
®îc miªu t¶ qua hµnh ®éng vµ ng«n ng÷. Hµnh ®éng th× m¹nh mÏ, dòng c¶m, lêi nãi th× c-
¬ng trùc, th¼ng th¾n, kh«ng mét chót vßng vo uÈn khóc. Çch miªu t¶ nh vËy rÊt gÇn víi
çch miªu t¶ trong truyÖn cæ tÝc h: çc nh©n vËt thêng cã tÝnh çch nhÊt qu¸n, râ rµng,
ph©n biÖt râ chÝnh vµ tµ, ph¶i vµ tr¸i, thiÖn vµ ¸c,...
3. Ng«n ng÷ trong TruyÖn Lôc V©n Tiªn rÊt gÇn víi ng«n ng÷ trong ca dao d©n ca, rÊt
méc m¹c, gi¶n dÞ chø kh«ng hµm sóc, ®a nghÜa nh ng«n ng÷ trong TruyÖn KiÒu hay çc t¸c
phÈm th¬ ®îc viÕt theo thÓ lôc b¸t sau nµy. §iÒu ®ã mét phÇn cã thÓ do ®iÒu kiÖn s¸ng t¸c
(NguyÔn §×nh ChiÓu bÞ mï, khi viÕt thêng ph¶i nhê ngêi kh¸c chÐp l¹i), mét phÇn kh¸c do
çi "chÊt Nam Bé" trong con ngêi vµ c¶ trong v¨n ch¬ng NguyÔn §×nh ChiÓu. Cã thÓ nãi
«ng lµ ngêi con cña miÒn ®Êt Nam Bé, sèng méc m¹c, gi¶n dÞ vµ cã tÝnh çch rÊt m¹nh mÏ,
døt kho¸t.
Lôc V©n Tiªn gÆp n¹n

(TrÝch TruyÖn Lôc V©n Tiªn - NguyÔn §inh ChiÓu)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
(Xem bµi Lôc V©n Tiªn cøu KiÒu NguyÖt Nga).
2. §o¹n trÝch:
§o¹n trÝch nµy n»m ë phÇn thø hai cña truyÖn. Trªn ®êng ®i thi, V©n Tiªn nhËn ®îc tin
mÑ mÊt, liÒn bá thi ®Ó vÒ quª chÞu tang. Däc ®êng vÒ, V©n Tiªn bÞ ®au m¾t nÆng råi
bÞ mï c¶ hai m¾t. §ang b¬ v¬ n¬i ®Êt kh¸ch quª ngêi th× gÆp TrÞnh H©m ®i thi vÒ. Vèn
s½n cã lßng ganh ghÐt tµi n¨ng cña V©n Tiªn, TrÞnh H©m nh©n ®ã t×m çch h·m h¹i
chµng. Thõa lóc ®ªm khuya, h¾n ®Èy chµng xuèng s«ng. §îc giao long d×u ®ì ®a vµo b·i,
V©n Tiªn ®îc gia ®×nh ng «ng cu mang, gióp ®ì.
318
Th«ng qua sù ®èi lËp gi÷a çi thiÖn vµ çi ¸c, t¸c gi¶ thÓ hiÖn niÒm tin vµo nh÷ng
®iÒu tèt ®Ñp ë ®êi.

1. TrÞnh H©m vèn lµ kÎ ganh ghÐt, ®è kþ, ®ång thêi còng rÊt tµn ¸c, nham hiÓm, h¾n
l¹i ®îi lóc ®ªm khuya v¾ng, bÊt ngê h·m h¹i V©n Tiªn khiÕn kh«ng ai kÞp cøu gióp chµng,
chi tiÕt nµy cµng cho thÊy b¶n chÊt tµn ¸c, nham hiÓm cña TrÞnh H©m. Tuy kÓ b»ng th¬
nhng, cã thÓ thÊy t¸c gi¶ ®· lùa chän h×nh thøc rÊt ng¾n gän, râ rµng, gióp b¹n ®äc h×nh
dung cô thÓ t×nh tiÕt, diÔn biÕn sù kiÖn.
2. Trong ®o¹n trÝch nµy, nÕu nh TrÞnh H©m lµ kÎ ®iÓn h×nh cho çi ¸c th× «ng Ng l¹i
tiªu biÓu cho çi thiÖn. Hµnh ®éng cña TrÞnh H©m cµng tµn ¸c bao nhiªu th× çch «ng Ng
cøu gióp Lôc V©n Tiªn l¹i cµng ®¸ng ca ngîi bÊy nhiªu.
§o¹n th¬ cho thÊy t¸c gi¶ rÊt tr©n träng nh÷ng ngêi lao ®éng. Hä lµ biÓu tîng cña çi
thiÖn, çi ®Ñp. Çch sèng ung dung, tù t¹i cña hä thËt ®¸ng ca ngîi. Hä mang ®Õn cho ta
t×nh yªu vµ niÒm tin ®èi víi cuéc sèng.
3. Còng nh ë ®o¹n trÝch Lôc V©n Tiªn cøu KiÒu NguyÖt Nga, ng«n ng÷ trong ®o¹n
trÝch nµy rÊt gi¶n dÞ, dÔ hiÓu, thÓ hiÖn râ nh÷ng c¶m xóc vµ suy nghÜ ch©n thµnh cña t¸c
gi¶. Nh÷ng c©u th¬ diÔn t¶ lêi «ng l·o nãi vÒ c«ng viÖc cña m×nh lµ nh÷ng c©u th¬ ®Ñp.
Dï rÊt cô thÓ, ng¾n gän nhng nã cho thÊy t©m hån phãng kho¸ng, t×nh yªu cuéc sèng, yªu lao
®éng cña «ng Ng.
®ång chÝ
(ChÝnh H÷u)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ th¬ ChÝnh H÷u tªn khai sinh lµ TrÇn §×nh §¾c, sinh n¨m 1926, quª huyÖn Can
Léc, tØnh Hµ TÜnh. N¨m 1946 «ng gia nhËp Trung ®oµn Thñ ®« vµ ho¹t ®éng trong qu©n
®éi suèt hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p vµ ®Õ quèc MÜ. ChÝnh H÷u hÇu nh
chØ viÕt vÒ ngêi lÝnh vµ chiÕn tranh.
"Bµi th¬ ®Çu tiªn cña ChÝnh H÷u ®îc biÕt ®Õn lµ bµi Ngµy vÒ (1947), thÓ hiÖn ý
chÝ cña nh÷ng ngêi chiÕn sÜ Hµ Néi quyÕt trë vÒ giµnh l¹i quª h¬ng ®ang n»m trong tay
319
giÆc. ChÝnh H÷u thµnh c«ng thùc sù lµ bµi §ång chÝ (1948). Bµi th¬ ®îc viÕt ngay sau
chiÕn dÞch ViÖt B¾c, thÓ hiÖn ch©n thùc h×nh ¶nh ngêi lÝnh çch m¹ng trong vÎ ®Ñp
b×nh dÞ vµ t×nh ®ång chÝ, ®ång ®éi thiªng liªng, th¾m thiÕt cña hä. Trong hai cuéc kh¸ng
chiÕn chèng Ph¸p vµ chèng MÜ còng nh trong hßa b×nh, ChÝnh H÷u gÇn nh chØ viÕt vÒ
ngêi chiÕn sÜ vµ cuéc chiÕn ®Êu: t×nh ®ång chÝ, ®ång ®éi (§ång chÝ, Gi¸ tõng thíc ®Êt),
c¶m xóc vµ suy nghÜ cña ngêi lÝnh vÒ nh©n d©n, ®Êt níc (Th¸ng N¨m ra trËn, S¸ng h«m
nay, L¸ nguþ trang. Ngän ®Ìn ®øng g¸c...), t×nh c¶m tha thiÕt víi gia ®×nh (Göi mÑ, Th
nhµ), nçi ®au th¬ng vµ c¨m giËn tríc téi ¸c cña kÎ thï thóc giôc ngêi chiÕn sÜ ra trËn (Trang
giÊy häc trß). Th¬ ChÝnh H÷u in ®Ëm nh÷ng h×nh ¶nh cña mét ®Êt níc ngµy ®ªm ®¸nh
giÆc, víi khÝ thÕ m¹nh mÏ vµ hµo hïng cña nh÷ng cuéc hµnh qu©n kh«ng ngõng nghØ. Mäi
khung c¶nh, ©m vang cña thêi ®¹i ®· ®îc ®ãn nhËn vµ t¸i hiÖn víi søc vang ng©n rÊt s©u
trong t©m kh¶m nhµ th¬, ®Ó trë thµnh nh÷ng h×nh ¶nh vµ Ên tîng ®Ëm nÐt, giµu søc gîi
c¶m vµ ý nghÜa biÓu trng.
HiÖn ChÝnh H÷u míi chØ c«ng bè: tËp th¬ §Çu sóng tr¨ng treo (1966), Th¬ ChÝnh H÷u
(1977), TuyÓn tËp ChÝnh H÷u (1988). Th¬ ChÝnh H÷u giµu h×nh ¶nh, nhiÒu suy tëng, ng«n
ng÷ chän läc, c« ®äng. ¤ng thêng sö dông thÓ th¬ tù do, giµu nh¹c ®iÖu, mµ chñ yÕu lµ nh¹c
®iÖu cña néi t©m, võa l¾ng ®äng võa cã søc ©m vang. ChÝnh H÷u lµm th¬ kh«ng nhiÒu nh-
ng vÉn cã mét vÞ trÝ xøng ®¸ng trong nÒn th¬ hiÖn ®¹i ViÖt Nam, vµ mét sè bµi th¬ cña «ng
thuéc sè nh÷ng t¸c phÈm tiªu biÓu nhÊt cña th¬ ca kh¸ng chiÕn (§ång chÝ, §êng ra mÆt trËn,
Ngän ®Ìn ®øng g¸c, Trang giÊy häc trß). ChÝnh H÷u ®îc tÆng Gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ
v¨n häc nghÖ thuËt n¨m 2000" (NguyÔn V¨n Long - Tõ ®iÓn v¨n häc, S®d).
2. T¸c phÈm:
Bµi th¬ §ång chÝ ®îc s¸ng t¸c ®Çu n¨m 1948, thÓ hiÖn nh÷ng c¶m xóc s©u xa vµ m¹nh
mÏ cña nhµ th¬ ChÝnh H÷u víi ®ång ®éi trong chiÕn dÞch ViÖt B¾c. C¶m høng cña bµi th¬
híng vÒ chÊt thùc cña ®êi sèng kh¸ng chiÕn, khai th¸c çi ®Ñp vµ chÊt th¬ trong sù b×nh dÞ
cña ®êi thêng.
Bµi th¬ nãi vÒ t×nh ®ång chÝ, ®ång ®éi g¾n bã th¾m thiÕt cña nh÷ng ng êi n«ng d©n
mÆc ¸o lÝnh trong thêi k× ®Çu cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p. Trong hoµn
c¶nh khã kh¨n, thiÕu thèn, t×nh c¶m ®ã thËt c¶m ®éng, ®Ñp ®Ï.

Nãi ®Õn th¬ ca thêi k× kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn §ång chÝ
(1948) cña ChÝnh H÷u. Bµi th¬ mang vÎ ®Ñp cña t×nh ®ång ®éi, ®ång chÝ gi¶n dÞ, méc
320
m¹c mµ s©u s¾c cña nh÷ng ngêi lÝnh çch m¹ng trong nh÷ng th¸ng ngµy kh¸ng chiÕn gian
lao.
Nhµ th¬ ChÝnh H÷u ®· tõng nãi vÒ t¸c phÈm cña m×nh:
"... Trong bµi th¬ §ång chÝ, t«i muèn nhÊn m¹nh ®Õn t×nh ®ång ®éi. Suèt c¶ cuéc
chiÕn ®Êu, chØ cã mét chç dùa dêng nh lµ duy nhÊt ®Ó tån t¹i, ®Ó chiÕn ®Êu lµ t×nh
®ång chÝ, t×nh ®ång ®éi. §ång chÝ ë ®©y lµ t×nh ®ång ®éi. Kh«ng cã ®ång ®éi, t«i
kh«ng thÓ nµo hoµn thµnh ®îc tr¸ch nhiÖm, kh«ng cã ®ång ®éi, cã thÓ nãi, t«i còng chÕt
l©u råi. Bµi §ång chÝ lµ lêi t©m sù viÕt ra ®Ó tÆng ®ång ®éi, tÆng ngêi b¹n n«ng d©n cña
m×nh."
ThËt vËy, kh«ng gian tr÷ t×nh trong §ång chÝ gi¸ buèt mµ kh«ng l¹nh lÏo. H¬i Êm to¶ ra
tõ t×nh ngêi, tõ t×nh tri kØ, kÒ vai s¸t çnh bªn nhau cña nh÷ng con ngêi chung lÝ tëng, chung
chÝ híng. §øng trong hµng ngò çch m¹ng, chiÕn ®Êu cho ®éc lËp, tù do cña Tæ quèc, ngêi
lÝnh vît lªn trªn mäi gian khã b»ng sù sÎ chia, ®ång t©m hiÖp lùc. Hä sèng trong t×nh ®ång
®éi, nhê ®ång ®éi, v× ®ång ®éi.
Nh÷ng ngêi ®ång ®éi Êy thêng lµ nh÷ng ngêi "n«ng d©n mÆc ¸o lÝnh". §iÓm gièng
nhau vÒ c¶nh ngé xuÊt th©n gióp hä cã thÓ dÔ dµng gÇn gòi, ®ång c¶m víi nhau:
Quª h¬ng anh níc mÆn, ®ång chua
Lµng t«i nghÌo ®Êt cµy lªn sái ®¸.
Anh víi t«i ®«i ngêi xa l¹
Tù ph¬ng trêi ch¼ng hÑn quen nhau,
"Anh vµ t«i" tõ nh÷ng vïng quª kh¸c nhau, chØ gièng nhau çi nghÌo khã cña ®Êt ®ai,
®ång ruéng. Anh tõ miÒn quª ven biÓn: "níc mÆn ®ång chua". T«i tõ vïng ®Êt cao "cµy lªn
sái ®¸". Hai ngêi xa l¹, tõ hai ph¬ng trêi xa l¹ trë thµnh tri kØ:
Sóng bªn sóng, ®Çu s¸t bªn ®Çu
§ªm rÐt chung ch¨n thµnh ®«i tri kØ
Nh÷ng ngêi "n«ng d©n mÆc ¸o lÝnh" Êy gÆp nhau trong cuéc chiÕn ®Êu v× chÝnh
cuéc sèng cña hä, cïng ®øng trong hµng ngò nh÷ng "ngêi lÝnh cô Hå". Sù nghiÖp chung cña
d©n téc ®· xo¸ bá mäi kho¶ng çch xa l¹ vÒ kh«ng gian n¬i sinh sèng cña mçi ngêi. ""Sóng
bªn sóng" lµ chung chiÕn ®Êu, "®Çu s¸t bªn ®Çu" th× chung rÊt nhiÒu: kh«ng chØ lµ gÇn
nhau vÒ kh«ng gian mµ cßn chung nhau ý nghÜ, lÝ tëng" (TrÇn §×nh Sö - §äc v¨n häc v¨n,
S®d). §Õn khi ®¾p chung ch¨n trong ®ªm gi¸ rÐt th× hä ®· thùc sù lµ anh em mét nhµ. Nhµ
321
th¬ Tè H÷u còng tõng viÕt: "B¸t c¬m sÎ nöa, ch¨n sui ®¾p cïng" ®Ó thÓ hiÖn t×nh kh¸ng
chiÕn g¾n bã, bÒn chÆt. §Ó nãi vÒ sù gÇn gòi, sÎ chia, vÒ çi th©n t×nh Êm ¸p kh«ng g×
h¬n lµ h×nh ¶nh ®¾p ch¨n chung. Nh thÕ, t×nh ®ång chÝ ®· b¾t nguån tõ c¬ së mét t×nh tri
kØ s©u s¾c, tõ nh÷ng çi chung gi÷a "anh" vµ "t«i".
C©u th¬ thø b¶y chØ gåm hai tiÕng: "§ång chÝ". NÕu kh«ng kÓ nhan ®Ò th× ®©y lµ
lÇn duy nhÊt hai tiÕng "®ång chÝ" xuÊt hiÖn trong bµi th¬, lµm thµnh riªng mét c©u th¬.
C©u nµy cã ý nghÜa quan träng trong bè côc cña toµn bµi. Nã ®¸nh dÊu mét mèc míi trong
m¹ch c¶m xóc vµ bao hµm nh÷ng ý nghÜa s©u xa. S¸u c©u th¬ ®Çu lµ t×nh ®ång ®éi tri
kØ, ®Õn ®©y ®îc n©ng lªn thµnh t×nh ®ång chÝ thiªng liªng. §ång chÝ nghÜa lµ kh«ng
chØ cã sù g¾n bã th©n t×nh mµ cßn lµ cïng chung chÝ híng cao c¶. Nh÷ng ngêi ®ång chÝ -
chiÕn sÜ hoµ m×nh trong mèi giao c¶m lín lao cña c¶ d©n téc. Gäi nhau lµ ®ång chÝ th×
nghÜa lµ ®ång thêi víi t çch hä lµ nh÷ng con ngêi cô thÓ, lµ nh÷ng ç thÓ, hä cßn cã t çch
qu©n nh©n, t çch cña "mét c©y" trong sù giao kÕt cña "rõng c©y", nghÜa lµ tõng ngêi
kh«ng chØ lµ riªng m×nh. Hai tiÕng ®ång chÝ võa gi¶n dÞ, th©n mËt l¹i võa cao quý, lín lao
lµ v× thÕ.
ë phÇn tiÕp theo cña bµi th¬, víi nh÷ng chi tiÕt, h×nh ¶nh cô thÓ t¸c gi¶ ®· thÓ hiÖn
t×nh c¶m s©u s¾c cña nh÷ng ngêi ®ång chÝ. Tríc hÕt, hä cïng chung mét nçi nhí quª h¬ng:
Ruéng n¬ng anh göi b¹n th©n cµy
Gian nhµ kh«ng, mÆc kÖ giã lung lay
GiÕng níc gèc ®a nhí ngêi ra lÝnh.
Trong nçi nhí quª h¬ng Êy cã nçi nhí ruéng n¬ng, nhí ng«i nhµ, nhí giÕng níc, gèc ®a.
Nhng ruéng n¬ng còng nh nhí tay ai cµy xíi, ng«i nhµ nhí ngêi trong lóc giã lung lay, vµ
giÕng níc, gèc ®a còng ®ang thÇm nhí ngêi ra ®i. Nçi nhí ë ®©y lµ nçi nhí hai chiÒu. Nãi
"giÕng níc, gèc ®a nhí ngêi ra lÝnh" còng lµ thæ lé nçi nhí cån cµo vÒ giÕng níc, gèc ®a.
T×nh quª h¬ng lu«n thêng trùc, ®Ëm s©u trong nh÷ng ngêi ®ång chÝ, còng lµ sù ®ång c¶m
cña nh÷ng ngêi ®ång ®éi. Ngêi lÝnh hiÖn ra cøng cái, døt kho¸t lªn ®êng theo tiÕng gäi non
s«ng song t×nh quª h¬ng trong mçi ngêi kh«ng khi nµo phai nh¹t. Vµ bªn c¹nh h×nh bãng quª
h¬ng, ®iÓm tùa v÷ng ch¾c cho ngêi lÝnh, lµ ®ång ®éi:
Anh víi t«i biÕt tõng c¬n ín l¹nh
Sèt run ngêi võng tr¸n ít må h«i
¸o anh r¸ch vai
322
QuÇn t«i cã vµi m¶nh v¸
MiÖng cêi buèt gi¸
Ch©n kh«ng giµy
Th¬ng nhau tay n¾m lÊy bµn tay.
KÓ sao xiÕt nh÷ng gian khæ mµ ngêi lÝnh ph¶i tr¶i qua trong chiÕn ®Êu. Nãi vÒ çi
gian khæ cña ngêi lÝnh trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, ta nhí ®Õn çi rÐt xÐ thÞt da trong
bµi Lªn CÊm S¬n cña Th«i H÷u:
Cuéc ®êi giã bôi pha s¬ng m¸u
§ît rÐt bao lÇn xÐ thÞt da
Khu«n mÆt ®· lªn mµu tËt bÖnh
§©u cßn t¬i n÷a nh÷ng ngµy hoa!
Lßng t«i xao xuyÕn t×nh th¬ng xãt
Muèn viÕt bµi th¬ thÊm lÖ nhßa
Nhí ®Õn çi ¸c nghiÖt cña bÖnh sèt rÐt trong T©y TiÕn cña Quang Dòng:
T©y TiÕn ®oµn binh kh«ng mäc tãc
Qu©n xanh mµu l¸ d÷ oai hïm.
Ta còng cã thÓ thÊy çi buèt gi¸ cña nói rõng ViÖt B¾c, çi ín l¹nh to¸t må h«i cña bÖnh
sèt rÐt trong nh÷ng c©u th¬ cña ChÝnh H÷u. Nhng nÕu nh Th«i H÷u viÕt vÒ çi rÐt xÐ
thÞt da ®Ó kh¾c ho¹ nh÷ng con ngêi chÊp nhËn hi sinh, "§em th©n x¬ x¸c gi÷ s¬n hµ",
Quang Dòng nãi ®Õn sèt rÐt ®Ó t« ®Ëm vÎ ®Ñp bi tr¸ng cña nh÷ng ngêi chiÕn sÜ th×
ChÝnh H÷u nãi vÒ çi rÐt, çi ¸c nghiÖt cña sèt rÐt lµ ®Ó nãi vÒ t×nh ®ång ®éi, ®ång chÝ
trong gian khæ, lµ sù thÊu hiÓu, c¶m th«ng gi÷a nh÷ng ngêi lÝnh. Trong bÊt cø sù gian khæ
nµo còng thÊy hä s¸t çnh bªn nhau, san sÎ cho nhau: "Anh víi t«i biÕt...", "¸o anh... - QuÇn
t«i...", "tay n¾m lÊy bµn tay". Çi "MiÖng cêi buèt gi¸" kia lµ çi cêi trong gian khæ ®Ó vît
lªn gian khæ, cêi trong buèt gi¸ ®Ó lßng Êm lªn, còng lµ çi cêi ®Çy c¶m th«ng gi÷a nh÷ng
ngêi ®ång ®éi. Gi¸ buèt mµ kh«ng l¹nh lÏo còng lµ v× thÕ.
Bµi th¬ kÕt b»ng h×nh tîng nh÷ng ngêi ®ång chÝ trong thêi ®iÓm thùc t¹i, khi hä ®ang
lµm nhiÖm vô chiÕn ®Êu:
§ªm nay rõng hoang s¬ng muèi
323
§øng c¹nh bªn nhau chê giÆc tíi
§Çu sóng tr¨ng treo.
Cã thÓ xem ®©y lµ mét trong nh÷ng h×nh ¶nh th¬ ®Ñp nhÊt vÒ ngêi lÝnh trong th¬ ca
kh¸ng chiÕn. Ba c©u th¬ ph¸c ra mét bøc tranh võa mang chÊt ch©n thùc cña bót ph¸p hiÖn
thùc, võa thÊm ®Ém çi bay bæng cña bót ph¸p l·ng m¹n. Trªn s¾c x¸m l¹nh cña nÒn c¶nh
®ªm rõng hoang s¬ng muèi, hiÖn lªn h×nh ¶nh ngêi lÝnh - khÈu sóng - vÇng tr¨ng. Díi çi
nh×n cña ngêi trong cuéc, ngêi trùc tiÕp ®ang cÇm sóng, trong mét sù kÕt hîp bÊt ngê, ®Çu
sóng vµ vÇng tr¨ng nh kh«ng cßn kho¶ng çch xa vÒ kh«ng gian, ®Ó thµnh: "§Çu sóng tr¨ng
treo.". Sù quan s¸t lµ hiÖn thùc, cßn sù liªn tëng trong miªu t¶ lµ l·ng m¹n. H×nh ¶nh sóng tîng
trng cho hµnh ®éng chiÕn ®Êu, tinh thÇn quyÕt chiÕn v× ®Êt níc. Tr¨ng tîng trng cho çi
®Ñp yªn b×nh, th¬ méng. H×nh ¶nh "®Çu sóng tr¨ng treo" mang ý nghÜa kh¸i qu¸t vÒ t thÕ
chñ ®éng, tù tin trong chiÕn ®Êu, t©m hån phong phó cña ngêi lÝnh. Nãi réng ra, hai h×nh
¶nh t¬ng ph¶n sãng ®«i víi nhau t¹o nªn biÓu tîng vÒ tinh thÇn, ý chÝ s¾t ®¸ mµ bay bæng,
tr÷ t×nh cña d©n téc ViÖt Nam.
Nh÷ng ngêi lÝnh lµ ®ång ®éi, ®ång chÝ, c¶ d©n téc lµ ®ång chÝ. Ngêi nghÖ sÜ còng
trë thµnh ®ång chÝ, nªn Hång Nguyªn vµ ChÝnh H÷u ®ång c¶m víi nhau tríc nh÷ng ngêi ¸o
v¶i:
Lò chóng t«i
Bän ngêi tø xø
GÆp nhau håi cha biÕt ch÷
Quen nhau tõ buæi "mét hai"
Sóng b¾n cha quen,
Qu©n sù m¬i bµi,
Lßng vÉn cêi vui kh¸ng chiÕn
Lét s¾t ®êng tµu,
RÌn thªm dao kiÕm,
¸o v¶i ch©n kh«ng,
§i lïng giÆc ®¸nh.
Chung nhau c¶nh ngé, chung nhau lÝ tëng, chung nhau çi rÐt, çi khæ,... nh÷ng ngêi
lÝnh - nh÷ng ngêi ®ång chÝ sèng, chiÕn ®Êu v× sù nghiÖp chung cña d©n téc. Bµi th¬
324
§ång chÝ ®· thÓ hiÖn rÊt râ vÎ ®Ñp cña nh÷ng con ngêi sèng vµ chiÕn ®Êu cho h¹nh phóc,
tù do.
bµi th¬ vÒ tiÓu ®éi xe kh«ng kÝnh

(Ph¹m TiÕn DuËt)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ th¬ Ph¹m TiÕn DuËt sinh n¨m 1941, quª ë huyÖn Thanh Ba, tØnh Phó Thä. Sau khi
tèt nghiÖp khoa Ng÷ v¨n, trêng §¹i häc S ph¹m Hµ Néi, n¨m 1964, Ph¹m TiÕn DuËt gia nhËp
qu©n ®éi, ho¹t ®éng trªn tuyÕn ®êng Trêng S¬n vµ trë thµnh mét trong nh÷ng g¬ng mÆt
tiªu biÓu cña thÕ hÖ çc nhµ th¬ trÎ thêi k× chèng MÜ cøu níc.
Th¬ Ph¹m TiÕn DuËt tËp trung thÓ hiÖn h×nh ¶nh thÕ hÖ trÎ trong cuéc kh¸ng chiÕn
chèng MÜ qua çc h×nh tîng ngêi lÝnh vµ c« thanh niªn xung phong trªn tuyÕn ®êng Trêng
S¬n. Th¬ «ng cã giäng ®iÖu s«i næi, trÎ trung, hån nhiªn, tinh nghÞch mµ s©u s¾c.
Çc t¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: VÇng tr¨ng quÇng löa (th¬, 1970); Th¬ mét chÆng ®êng
(th¬, 1971); ë hai ®Çu nói (th¬, 1981); VÇng tr¨ng vµ nh÷ng quÇng löa (th¬, 1983); Th¬ mét
chÆng ®êng (tËp tuyÓn, 1994); Nhãm löa (th¬, 1996).
Nhµ th¬ ®· ®îc nhËn Gi¶i nhÊt cuéc thi th¬ b¸o V¨n nghÖ 1969-1970.
2. T¸c phÈm:
Bµi th¬ vÒ tiÓu ®éi xe kh«ng kÝnh lµ t¸c phÈm thuéc chïm th¬ cña Ph¹m TiÕn DuËt ®îc
tÆng gi¶i NhÊt cuéc thi th¬ cña b¸o V¨n nghÖ n¨m 1969-1970.
Trong bµi th¬, t¸c gi¶ ®· thÓ hiÖn kh¸ ®Æc s¾c h×nh ¶nh anh bé ®éi cô Hå hiªn ngang,
dòng c¶m, trÎ trung vµ nh÷ng chiÕc xe kh«ng kÝnh ngé nghÜnh gi÷a tuyÕn ®êng Trêng S¬n
lÞch sö thêi k× kh¸ng chiÕn chèng MÜ.
Víi nhan ®Ò "Nãi thªm vÒ tiÓu ®éi xe kh«ng kÝnh", t¸c gi¶ Vâ Minh trong Tµi hoa trÎ,
sè 347-348, th¸ng 12-2004, ®· viÕt:
"Thêng mçi bµi th¬ ®Òu cã xuÊt ph¸t ®iÓm th høng. Høng mµ xuÊt th©n th× bµi th¬
lÊy "høng" lµm chñ ®¹o, tõ ®ã cÊu tróc thµnh "tø", thµnh ý lµm næi bËt çi "sù", ph« diÔn
çi "t×nh". Kh«ng Ýt bµi th¬ do çi "sù: thóc b¸ch th× "sù" lµ chñ ®¹o ®Ó h×nh thµnh tø cho
bµi th¬ trªn nÒn mãng cña "t×nh" lµm chÊt liÖu. Bµi th¬ "TiÓu ®éi xe kh«ng kÝnh" cña
325
Ph¹m TiÕn DuËt thuéc m« tÝp thø hai nµy. Håi ®ã, vµo nh÷ng n¨m 1968-1973, trªn tuyÕn
®êng mßn Hå ChÝ Minh thuéc ®Þa phËn ®Êt b¹n Lµo cã c¶ mét hÖ thèng ®êng giao th«ng
bé. Nh÷ng con ®êng ch»ng chÞt, luån l¸ch trong b¹t ngµn rõng giµ ®îc çc lùc lîng bé ®éi
c«ng binh Thanh niªn xung phong d©n c«ng háa tuyÕn ngµy ®ªm khai mê. PhÇn lín søc vãc
khæng lå cña hËu ph¬ng miÒn B¾c tham gia cuéc kh¸ng chiÕn gi¶i phãng d©n téc ®îc vËn
hµnh, chuyªn chë trªn nh÷ng con ®êng nµy. Sù vËn chuyÓn diÔn ra suèt ngµy ®ªm kh«ng
ngng nghØ, ©m thÇm mµ n¸o nhiÖt, dån søc ngêi, søc cña cho tiÒn tuyÕn miÒn Nam. Trong
çc h×nh thøc vËn chuyÓn hËu cÇn qui m« to lín Êy, xe « t« lµ lùc l îng vËn chuyÓn chñ lùc.
Cã nhiÒu trung ®oµn, tiÓu ®oµn « t« ë çc binh tr¹m, trong ®ã cã tiÓu ®oµn vËn t¶i 61 lµ
®¬n vÞ hai lÇn ®o¹t danh hiÖu Anh hïng Lùc lîng vò trang. Ph¹m TiÕn DuËt lµ mét chiÕn
sÜ - nhµ th¬ trong tiÓu ®oµn 61 anh hïng ®ã.
V× lÝ do trªn nªn m¸y bay MÜ thêng trùc ngµy ®ªm b¾n chÆn ta. N¨m 1969, qui m«
b¾n ph¸ cña kÎ thï v« cïng ¸c liÖt. T¹i ®Þa bµn cña binh tr¹m 27, lé tr×nh vËn chuyÓn qua
cöa khÈu biªn giíi ViÖt - Lµo cã nh÷ng nót giao th«ng nh "Cua ch÷ A" (®êng 10), ®Ønh
Cæng trêi (®êng 20), v.v... sau vµi tiÕng ®ång hå l¹i cã mét tèp ba chiÕc B52 ®Õn r¶i th¶m
bom víi hµng tr¨m qu¶ ®ñ lo¹i. Nh÷ng con ®êng ngµy mét quang dÇn v× bom ®¹n MÜ, cã
nhiÒu ®o¹n ph¬i lng lé diÖn gi÷a hiªn ®¹i trïng trïng. TiÓu ®oµn 61 ®· cã nhiÒu chiÕc xe
bÞ ch¸y, bÞ lËt nhµo xuèng vùc vµ bÞ vì kÝnh v× "bom giËt, bom rung".
Sù ¸c liÖt t¨ng lªn, sù hi sinh cña ngêi lÝnh t¨ng lªn vµ tÊt nhiªn, nh÷ng t¸c ®éng t©m lÝ
t¹o nªn sù do dù còng t¨ng lªn trong bé ®éi. C«ng t¸c chÝnh trÞ ®Æt ra ph¶i t¹o ® îc khÝ thÕ
tiÕn c«ng çch m¹ng ®ång lo¹t, ngêi chiÕn sÜ l¸i xe ph¶i b¸m xe, b¸m ®êng vËn chuyÓn
hµng hãa trong bÊt k× hoµn c¶nh nµo. Tõng ®¬n vÞ ph¶i cã ®iÓn h×nh cô thÓ, ph¶i t¹o ®îc
"çi hÝch" tiÕn lªn cña ®¬n vÞ m×nh. ChÝnh v× thÕ ë tiÓu ®oµn 60 thµnh lËp mét tiÓu ®éi
míi bao gåm nh÷ng chiÕn sÜ c¶m tö l¸i nh÷ng chiÕc xe "th¬ng tÝch" v× trËn m¹c. Ph¹m
TiÕn DuËt ®· ®i trªn mét chiÕc xe cña tiÓu ®éi Êy ®Ó chë hµng vµ bµi th¬ vÒ tiÓu ®éi xe
kh«ng kÝnh ra ®êi sau lÇn ®i nh thÕ. Bµi th¬ cã tªn gäi b×nh dÞ nhÊt. ViÕt xong, anh ®äc
ngay cho chÝnh nh÷ng chiÕn sÜ trong cuéc nghe tríc khi nã ®îc ®¨ng lªn tê Tin tøc MÆt
trËn cña ®oµn 559 vµ tríc kh¸ l©u trªn b¸o V¨n nghÖ trong mét cuéc dù thi. Sau lÇn ®äc ®ã,
cã mét th«ng lÖ cña ®¬n vÞ 61 lµ, tríc mçi lÇn cho xe "xuÊt kÝch" c¶ tiÓu ®oµn ngåi nghe
®äc bµi th¬.
ChØ mét tuÇn sau khi bµi th¬ ra ®êi, c¶ mÆt trËn cã v« sè tiÓu ®éi xe kh«ng kÝnh.
Sau nµy, vµo nh÷ng n¨m cuèi cuéc kh¸ng chiÕn, ®· cã nh÷ng chiÕn sÜ l¸i xe tù ý ®Ëp vì
kÝnh ®Ó m¾t thêng nh×n trùc tiÕp mÆt ®êng ch»ng chÞt hè bom cho râ h¬n díi ¸nh s¸ng lï
326
mï cña chiÕn ®Ìn gÇm soi. ThËm chÝ, cã ngêi cßn th¸o c¶ c¶nh cña buång l¸i ®Ó tiÖn cho
viÖc xö lÝ t×nh huèng khi xe bÞ m¸y bay AC130 s¨n ®uæi - lo¹i m¸y bay b¾n rèc-kÐt hay
®¹n 27 li vµo môc tiªu di ®éng b»ng thiÕt bÞ dß ©m thanh mÆt ®Êt vµ b»ng kÝnh nh×n cã
tia hång ngo¹i.
M¹n phÐp nãi thªm çi chÊt thùc cña bµi th¬ ®Ó chóng ra hiÓu r»ng, mét bµi th¬ cã
nhiÒu khi vît qua khái ph¹m trï çi ®Ñp v¨n ch¬ng thuÇn tuý, d©ng cho cuéc sèng nh÷ng gi¸
trÞ thùc tiÔn lín lao biÕt nhêng nµo. Bµi th¬ " Bµi th¬ vÒ tiÓu ®éi xe kh«ng kÝnh" cã çi
m·nh lùc thÇn k× Êy, nã võa mang tÝnh chiÕn ®Êu nãng báng, tÝnh thêi sù tøc thêi võa
mang tÇm vãc lÞch sö! TÊt nhiªn mét bµi th¬ nh thÕ ph¶i lµ tiÕng nãi cña cuéc sèng thùc
hµo hïng. §ã lµ tiÕng nãi ch©n thµnh, ®éc ®¸o cña ngêi trong cuéc. Nã nh mét tuyªn ng«n vÒ
lÏ sèng cña mét thÕ hÖ ngêi ViÖt Nam!
Giê ®©y mçi lÇn cã dÞp ®äc l¹i hay nghe ai ®ã ®äc lªn bµi th¬ nµy, kh«ng Ýt ngêi nh
t«i l¹i båi håi nhí vÒ mét qu·ng ®êi chiÕn tranh ë ®êng 9 - Nam Lµo, nhí vÒ h×nh ¶nh anh
Ph¹m TiÕn DuËt lÇn ®Çu ®øng tríc anh em ®¬n vÞ D61. Anh ®äc cho anh em nghe bµi th¬
nãi vÒ hä tríc giê xuÊt kÝch. §· hÕt c©u cuèi bµi th¬ mµ c¶ ®¬n vÞ cßn lÆng im, råi phót
chèc cïng vïng dËy, tho¸ng ®· ngåi sau tay l¸i. Mét kho¶ng rõng giµ ré lªn, nh÷ng cç xe d¾t
kÝn l¸ ngôy trang rïng rïng chuyÓn b¸nh ®i vÒ híng Nam ®· ®Þnh".

Bµi th¬ vÒ TiÓu ®éi xe kh«ng kÝnh n»m trong chïm bµi th¬ cña Ph¹m TiÕn DuËt ®îc
gi¶i nhÊt b¸o V¨n nghÖ n¨m 1969. Bµi th¬ vÒ TiÓu ®éi xe kh«ng kÝnh ghi l¹i ý nghÜ, t×nh
c¶m, c¶m xóc cña çc chiÕn sÜ l¸i xe ho¹t ®éng trªn ®êng mßn Hå ChÝ Minh ngµy ®ªm ®a
ngêi vµ hµng chi viÖn cho miÒn Nam. ë ®êng mßn Hå ChÝ Minh, mçi chiÕn sÜ l¸i xe ngµy
vµ ®ªm ®èi mÆt víi bom ®¹n cña giÆc MÜ, ®èi mÆt víi çi chÕt. Hä ®· thÓ hiÖn tinh
thÇn qu¶ c¶m, ý chÝ gang thÐp cña ngêi chiÕn sÜ çch m¹ng. Tinh thÇn Êy, ý chÝ Êy
truyÒn vµo tõng ý th¬, tõng h×nh ¶nh vµ nh¹c ®iÖu khiÕn cho bµi th¬ cã nh÷ng nÐt riªng
rÊt ®Æc biÖt.
Tríc tiªn ®ã lµ giäng th¬ ngang tµng cã vÎ bÊt cÇn tÊt c¶. LÝ gi¶i v× sao xe kh«ng cã
kÝnh, ngêi chiÕn sÜ cho biÕt:
Kh«ng cã kÝnh kh«ng ph¶i v× xe kh«ng cã kÝnh
Bom giËt bom rung kÝnh vì ®i råi
C©u th¬ trªn cã 10 tiÕng lÆp l¹i ba tiÕng kh«ng. Côm tõ "kh«ng cã kÝnh" ®øng ë ®Çu
327
vµ cuèi c©u th¬ tëng nh chØ lµ sù lÆp l¹i th«ng thêng nhng thùc chÊt l¹i bao hµm hai nghÜa
kh¸c nhau. Çch diÔn ®¹t Êy mang ®Ëm chÊt lÝnh. ChÊt ®êi thêng dêng nh xa l¹ víi th¬ nh-
ng l¹i lµ c©u më ®Çu cho mét bµi th¬ hay. Bµi th¬ ®îc gi¶i nhÊt trong mét cuéc thi th¬ cña
b¸o V¨n nghÖ. ChÝnh çi khÈu khÝ Êy ®· qui ®Þnh giäng ®iÖu cña c¶ bµi th¬, ®· kÐo theo
liÒn mét m¹ch ba c©u liÒn trong khæ th¬ thø nhÊt:
Bom giËt bom rung kÝnh vì ®i råi
Ung dung buång l¸i ta ngåi,
Nh×n ®Êt, nh×n trêi, nh×n th¼ng.
KÝnh vì v× bom giËt, bom rung, ®iÒu gi¶i thÝch Êy cã thÓ hiÓu ®îc. §Õn c©u th¬ thø
ba, ý th¬ ®ét ngét chuyÓn h¼n sang mét híng kh¸c, t¶ l¹i phong th¸i cña ngêi chiÕn sÜ l¸i xe
ngåi trªn chiÕc xe kh«ng kÝnh ®ã:
Ung dung buång l¸i ta ngåi
Hai tiÕng ung dung võa gîi h×nh, võa t¶ ®îc th¸i ®é tù tin, ®îc vÎ phít ®êi, coi thêng
bom ®¹n cña ngêi chiÕn sÜ l¸i xe. T thÕ ung dung ngåi trong buång l¸i mÆc cho bom giËt,
bom rung l¹i cµng ®îc kh¼ng ®Þnh khi ta dâi theo cÆp m¾t ngêi chiÕn sÜ:
Nh×n ®Êt, nh×n trêi, nh×n th¼ng.
C©u th¬ ng¾t lµm ba nhÞp, hai nhÞp ®Çu híng cÆp m¾t ngêi chiÕn sÜ tíi hai ®èi tîng:
®Êt vµ trêi. Tíi nhÞp thø ba, ®èi tîng kh«ng cßn, ngêi chiÕn sÜ híng cÆp m¾t tíi phÝa tríc
trong t thÕ b×nh th¶n, tù nhiªn vµ dòng c¶m: nh×n th¼ng. Nh×n th¼ng vµo bom ®¹n kÎ thï,
nh×n th¼ng vµo con ®êng ®ang bÞ b¾n ph¸ ®Çy chÕt chãc ®Ó l¸i xe vît qua tÊt v¶. Çi tø
nh×n th¼ng nµy sÏ dÉn tíi c©u kÕt lµ lêi gi¶i thÝch nguyªn nh©n v× sao ngêi chiÕn sÜ l¸i xe
l¹i cã dòng khÝ Êy:
Mét tr¸i tim yªu níc, yªu ®êi. Mét tr¸i tim ®Ëp v× níc Nam th©n th¬ng nh B¸c Hå thêng
nãi:
V× trªn xe cã mét tr¸i tim
Vît lªn trªn chÕt chãc, bom ®¹n, anh chît nhËn ra:
Nh×n thÊy giã vµo xoa m¾t ®¾ng
Nh×n thÊy con ®êng ch¹y th¼ng vµo tim
ThÊy sao trêi vµ ®ét ngét çnh chim
Nh sa, nh ïa vµo buång l¸i
328
Hai khæ th¬ sau cña ®o¹n trÝch ghi l¹i h×nh ¶nh anh chiÕn sÜ l¸i xe ®ang h¨ng h¸i lµm
nhiÖm vô ®a hµng ra tiÒn tuyÕn trªn chiÕc xe kh«ng kÝnh. Còng vÉn çi giäng ngang tµng
®ã, ngêi chiÕn sÜ kÓ:
... Kh«ng cã kÝnh, õ th× ít ¸o
Ma tu«n, ma xèi nh ngoµi trêi
Mét tiÕng "õ" qu¶ quyÕt, ng¾n gän, bÊt chÊp tÊt c¶, c¶ ma tu«n, c¶ giã thæi, c¶ ít ¸o.
Çi khÝ ph¸ch Êy mang l¹i cho hai c©u th¬ sau mét nhÞp th¬ r¾n ®anh, ch¾c nÞch:
Cha cÇn thay, l¸i tr¨m c©y sè n÷a
Ma ngõng, giã lïa kh« mau th«i
Khæ th¬ cuèi cã hai h×nh ¶nh ®Ñp. H×nh ¶nh thø nhÊt ghi l¹i vÎ ®Ñp cña nh÷ng ngêi
lÝnh lßng can ®¶m d¸m vît qua thö th¸ch n¬i chiÕn trêng:
Nh÷ng chiÕc xe tõ trong bom r¬i
§· vÒ ®©y häp thµnh tiÓu ®éi
H×nh ¶nh thø hai ghi l¹i vÎ ®Ñp cña nh÷ng ngêi lÝnh giµu tÝnh ®ång ®éi. Çch biÓu lé
t×nh c¶m cña hä còng ngang tµng vµ rÊt lÝnh:
GÆp bÌ b¹n suèt ®äc ®êng ®i tíi
B¾t tay qua cöa kÝnh vì råi
Çi cöa kÝnh vì råi, çi xe kh«ng cã kÝnh, nhng tiÓu ®éi xe kh«ng kÝnh vÉn lao lªn
phÝa tríc, lao ra tiÒn tuyÕn ®Ó tiÕp tÕ sóng ®¹n, l¬ng thùc v× ngµy toµn th¾ng cña ®Êt n-
íc. H×nh ¶nh tiÓu ®éi xe kh«ng kÝnh trë thµnh biÓu tîng anh hïng tuyÖt vêi cho nh÷ng ngêi
lÝnh l¸i xe trªn ®êng mßn Hå ChÝ Minh vît Trêng S¬n híng tíi miÒn Nam.
®oµn thuyÒn ®¸nh ç

(Huy CËn)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ th¬ Huy CËn (1919-2005), tªn ®Çy ®ñ lµ Cï Huy CËn, quª ë lµng ¢n Phó, huyÖn
Vò Quang (tríc ®©y thuéc huyÖn H¬ng S¬n, nay lµ §øc Thä), tØnh Hµ TÜnh. Huy CËn næi
329
tiÕng trong phong trµo Th¬ míi víi tËp th¬ Löa thiªng. ¤ng tham gia çch m¹ng tõ tríc n¨m
1945 vµ sau Çch m¹ng th¸ng T¸m tõng gi÷ nhiÒu träng tr¸ch trong chÝnh quyÒn çch m¹ng,
®ång thêi lµ mét trong nh÷ng nhµ th¬ tiªu biÓu cña nÒn th¬ ca hiÖn ®¹i ViÖt Nam. Huy
CËn ®îc Nhµ níc trao tÆng Gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc nghÖ thuËt (n¨m 1996).
H¬n 60 n¨m ho¹t ®éng v¨n häc nãi chung vµ lµm th¬ nãi riªng, víi gÇn 20 thi phÈm th¬
®i tõ nçi buån "tõ ngµn xa" ®Õn niÒm vui lín h«m nay, Huy CËn lu«n g¾n liÒn víi m¹ch
®êi chung cña d©n téc. Th¬ Huy CËn võa b¸m lÊy cuéc ®êi, võa híng tíi nh÷ng kho¶ng réng
xa cña t¹o vËt vµ thêi gian, võa tr¨n trë víi çi chÕt, võa n©ng niu sù sèng tríc qui luËt tö sinh,
võa triÕt lÝ suy t, võa hån nhiªn th¬ trÎ, võa bay bæng l·ng m¹n, võa hiÖn thùc ®êi thêng
trong çi kho¶nh kh¾c h÷u h¹n cña ®êi ngêi vÉn muèn ho¸ th©n vµo çi vÜnh cöu, trêng sinh
(Trêi mçi ngµy l¹i s¸ng, §Êt në hoa, Bµi th¬ cuéc ®êi, Nh÷ng n¨m s¸u m¬i, ChiÕn trêng gÇn
®Õn chiÕn trêng xa, Ngµy h»ng sèng, ngµy h»ng th¬, Ng«i nhµ gi÷a n¾ng, Ta vÒ víi biÓn,
Lêi t©m nguyÖn cïng hai thÕ kû). Víi ý thøc vËn ®éng vµ sù chuyÓn ho¸ gi÷a nhiÒu yÕu tè
trong h×nh tîng çi t«i tr÷ t×nh, Huy CËn ®· t¹o cho m×nh mét phong çch ®Æc s¾c, ®éc
®¸o. Huy CËn ®· tá ra së trêng vÒ thÓ th¬ lôc b¸t vµ cã ®ãng gãp ®¸ng kÓ trong sù më réng
h×nh thøc vµ n©ng cao chÊt trÝ tuÖ cho th¬ theo híng suy tëng, v¬n tíi nh÷ng kh¸i qu¸t réng
xa, giµu liªn tëng trong nh÷ng bµi th¬ më réng khu«n khæ, kÝch thíc.
2. T¸c phÈm:
- Nhµ th¬ ®· xuÊt b¶n: Löa thiªng (th¬, 1940); Vò trô ca (th¬, 1942); Kinh cÇu tù (v¨n
xu«i, 1942); TÝnh chÊt d©n téc trong v¨n nghÖ (nghiªn cøu, 1958); Trêi mçi ngµy l¹i s¸ng
(th¬, 1958); §Êt në hoa (th¬, 1960); Bµi ca cuéc ®êi (th¬, 1963); Hai bµn tay em (th¬, 1967);
Phï §æng Thiªn v¬ng (th¬, 1968); Nh÷ng n¨m s¸u m¬i (th¬, 1968); C« g¸i MÌo (th¬, 1972);
ThiÕu niªn anh hïng häp mÆt (th¬, 1973); ChiÕn trêng gÇn ®Õn chiÕn trêng xa (th¬, 1973);
Nh÷ng ngêi mÑ, nh÷ng ngêi vî (th¬, 1974); Ngµy h»ng sèng, ngµy h»ng th¬ (th¬, 1975); S¬n
Tinh, Thñy Tinh (th¬, 1976); Ng«i nhµ gi÷a n¾ng (th¬, 1978); H¹t l¹i gieo (th¬, 1984); V¨n
hãa vµ chÝnh s¸ch V¨n hãa ë Céng hßa x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam (viÕt b»ng tiÕng Ph¸p,
xuÊt b¶n ë Pari 1985); TuyÓn tËp (th¬, 1986); Níc thñy triÒu §«ng (th¬, song ng÷, xuÊt b¶n ë
Paris, 1944); Håi ký song ®«i (1997).
- Bµi th¬ §oµn thuyÒn ®¸nh ç thÓ hiÖn sù kÕt hîp gi÷a c¶m høng l·ng m¹n vµ c¶m
høng thiªn nhiªn, vò trô cña nhµ th¬ Huy CËn.
Bµi th¬ ®îc bè côc theo hµnh tr×nh mét chuyÕn ra kh¬i cña ®oµn thuyÒn ®¸nh ç. Hai
khæ ®Çu lµ c¶nh lªn ®êng vµ t©m tr¹ng n¸o nøc cña con ngêi, bèn khæ tiÕp theo lµ ho¹t
330
®éng cña ®oµn thuyÒn ®¸nh ç vµ khæ cuèi lµ c¶nh ®oµn thuyÒn trë vÒ trong buæi b×nh
minh cña mét ngµy míi.
VÒ hoµn c¶nh s¸ng t¸c, nhµ th¬ Huy CËn nhí l¹i:
Bµi th¬ §oµn thuyÒn ®¸nh ç cña t«i ®îc viÕt ra trong nh÷ng th¸ng n¨m ®Êt níc b¾t
®Çu x©y dùng chñ nghÜa x· héi. Kh«ng khÝ lóc nµy thËt vui, cuéc ®êi phÊn khëi, nhµ th¬
còng rÊt phÊn khëi. C¶ t¸c phÈm vïng than, vïng biÓn ®ang h¨ng say lao ®éng tõ b×nh minh
cho ®Õn hoµng h«n vµ c¶ tõ hoµng h«n cho ®Õn b×nh minh. §oµn thuyÕn ®¸nh ç lÊy thêi
®iÓm xuÊt ph¸t kh¸c víi lÖ thêng, lóc mÆt trêi lÆn vµ trë vÒ trong ¸nh b×nh minh chãi läi.
Khung c¶nh trªn biÓn khi mÆt trêi t¾t kh«ng nÆng nÒ t¨m tèi mµ mang vÎ ®Ñp cña thiªn
nhiªn t¹o vËt trong qui luËt vËn ®éng tù nhiªn cña nã. ë ®©y t«i ®· miªu t¶ khung c¶nh t¹o
vËt víi c¶m høng vò trô. NÕu tríc çch m¹ng vò trô ca cßn buån th× b©y giê vui, tríc lµ t¸ch
biÖt xa çch víi cuéc ®êi th× h«m nay l¹i gÇn gòi víi con ngêi. Bµi th¬ cña t«i lµ mét cuéc
ch¹y ®ua gi÷a con ngêi vµ thiªn nhiªn, vµ con ngêi ®· chiÕn th¾ng. T«i coi ®©y lµ khóc
tr¸ng ca, ca ngîi con ngêi trong lao ®éng víi tinh thÇn lµm chñ, víi niÒm vui. Bµi th¬ còng lµ
sù kÕt hîp gi÷a hiÖn thùc vµ l·ng m¹n. ChÊt hiÖn thùc cña khung c¶nh lao ®éng trªn biÓn c¶
khi vïng biÓn ®· vÒ ta. Vµ chÊt l·ng m¹n th× còng kh«ng cÇn ph¶i tëng tîng nhiÒu. ë gi÷a
c¶nh biÓn cao réng ®ã, víi giã, víi tr¨ng, råi b×nh minh vµ n¾ng hång, vµ ®Æc biÖt lµ søc
ngêi trong lao ®éng ®Òu thùc sù mang tÝnh chÊt l·ng m¹n bay bæng "ThuyÒn ta l¸i giã víi
buåm tr¨ng". "§oµn thuyÒn ch¹y ®ua cïng mÆt trêi". C¶m høng vµ h×nh ¶nh Êy rÊt thÝch
hîp víi lao ®éng trªn biÓn. T«i nghÜ r»ng trong khung c¶nh ®ã còng kh«ng thÓ viÕt kh¸c ®i.
Bµi th¬ kÕt thóc b»ng h×nh ¶nh ®Ñp cña mét ngµy míi khi ®oµn thuyÒn ®ang trë vÒ, çc
khoang thuyÒn ®Çy ¾p ç. Më ®Çu bµi th¬ lµ h×nh ¶nh "mÆt trêi xuèng biÓn" vµ kÕt thóc
lµ h×nh ¶nh "mÆt trêi ®éi biÓn" nh« lªn gi÷a s«ng níc.
Thiªn nhiªn ®· vËn ®éng theo mét vßng quay cña mÆt trêi vµ con ngêi ®· hoµn thµnh
tr¸ch nhiÖm cña m×nh trong lao ®éng. Kh«ng cã g× vui b»ng lao ®éng cã hiÖu qu¶.
Bµi th¬ §oµn thuyÒn ®¸nh ç n»m trong c¶m høng chung cña th¬ t«i trong nh÷ng n¨m
x©y dùng chñ nghÜa x· héi. T«i viÕt bµi th¬ t¬ng ®èi nhanh, chØ vµi giê cña mét buæi
chiÒu trªn vïng biÓn H¹ Long. Bµi th¬ ®îc viÕt liÒn m¹ch vµ Ýt ph¶i söa ch÷a. T«i nghÜ
r»ng ®ã còng kh«ng ph¶i lµ chuyÖn ngÉu nhiªn mµ thùc sù lµ c¶m høng ®· ®îc tÝch tô trªn
mét ®Ò tµi quen thuéc cña t«i vµ ®îc viÕt ra trong kh«ng khÝ rÊt vui cña nh÷ng n¨m th¸ng
®Çu x©y dùng cña chñ nghÜa x· héi (Huy CËn, T¸c phÈm v¨n häc, NXB V¨n häc, 2001).
331
Nhµ th¬ Huy CËn ®· tõng gäi bµi th¬ §oµn thuyÒn ®¸nh ç (1958) cña m×nh lµ "khóc
tr¸ng ca". Qu¶ ®óng nh vËy, bµi th¬ lµ khóc tr¸ng ca ca ngîi vÎ ®Ñp khoÎ kho¾n cña con ngêi
lao ®éng trong sù hµi hoµ víi vÎ ®Ñp tr¸ng lÖ cña thiªn nhiªn k× vÜ. Kh«ng cßn thÊy dÊu
vÕt cña mét "nçi buån thÕ hÖ" c« ®¬n, li t¸n ®· tõng d»ng dÆc, triÒn miªn trong th¬ «ng håi
tríc Çch m¹ng th¸ng T¸m. §©y lµ c¶nh s«ng níc trong Trµng giang - mét trong nh÷ng bµi th¬
tiªu biÓu cña Huy CËn giai ®o¹n Êy:
Sãng gîn trµng giang buån ®iÖp ®iÖp
Con thuyÒn xu«i m¸i níc song song
ThuyÒn vÒ níc l¹i, sÇu tr¨m ng¶
Cñi mét cµnh kh« l¹c mÊy dßng.
Cßn ®©y:
MÆt trêi xuèng biÓn nh hßn löa
Sãng ®· cµi then, ®ªm sËp cöa.
§oµn thuyÒn ®¸nh ç l¹i ra kh¬i
C©u h¸t c¨ng buåm cïng giã kh¬i
H¸t r»ng: ç b¹c biÓn §«ng lÆng

Ç thu biÓn §«ng nh ®oµn thoi
§ªm ngµy dÖt biÓn mu«n luång s¸ng
§Õn dÖt líi ta, ®oµn ç ¬i!
§ã lµ sù kh¸c nhau cña hai nguån sèng, ë hai giai ®o¹n sèng cña mét t©m hån. §oµn
thuyÒn ®¸nh ç lµ h×nh ¶nh cña cuéc sèng míi, cuéc sèng mµ ngêi ta t×m thÊy niÒm tin vui
bÊt diÖt trong lao ®éng.
Bµi th¬ miªu t¶ trän vÑn mét ®ªm lao ®éng trªn biÓn cña ®oµn thuyÒn ®¸nh ç. Hai
khæ th¬ ®Çu lµ c¶nh ra kh¬i. Khung c¶nh thiªn nhiªn ®îc ph¸c ho¹ Ýt nÐt mµ vÉn cho ta c¶m
nhËn ®îc vÎ ch¾c nÞch, thÊm ®Ëm kh«ng khÝ khÈn tr¬ng cña mét buæi xuÊt bÕn ra kh¬i.
Hai c©u th¬ ®Çu gîi t¶ sù vËn ®éng cña thêi gian, mÆt trêi xuèng biÓn, nh÷ng con sãng gîn
nh÷ng nÐt ngang lu©n chuyÓn qua l¹i nh then cöa vµ mÆt trêi xuèng ®Õn ®©u, çnh cöa
®ªm nh ®îc kÐo xuèng ®Õn ®ã. Khi nh÷ng ¸nh s¸ng mÆt trêi t¾t h¼n còng lµ lóc "sãng ®·
332
cµi then", "®ªm sËp cöa". §óng thêi ®iÓm Êy, trong kh«ng gian cña mét ®ªm ®· b¾t ®Çu
Êy, thªnh thªnh vót lªn, bõng s¸ng tiÕng h¸t cña ngêi d©n. Kh«ng ph¶i ¸nh s¸ng to¸t lªn tõ çnh
buåm tr¾ng trong mét buæi mai nh ë Quª h¬ng cña TÕ Hanh:
Khi trêi trong, giã nhÑ, sím mai hång
D©n trai tr¸ng b¬i thuyÒn ®i ®¸nh ç
(...)
Çnh buåm gi¬ng to nh m¶nh hån lµng
Rín th©n tr¾ng bao la th©u gãp giã...
Mµ lµ ¸nh s¸ng cña thanh ©m, cña khóc h¸t l·ng m¹n cÊt lªn tõ lßng tin, t×nh yªu lao
®éng, cña s¾c ç b¹c ®an dÖt thµnh. Nh÷ng vÇn tr¾c trong khæ th¬ ®Çu (löa, cöa, kh¬i,
kh¬i) hoµ ®iÖu cïng khóc h¸t, rÊt cã gi¸ trÞ trong viÖc gîi t¶ vÎ tho¸ng ®¹t, s¸ng l¸ng Êy. Mét
çch tù nhiªn, nh÷ng vÇn th¬ më ®Çu hót ngêi ®äc vµo kh«ng khÝ lao ®éng cña ngêi d©n
lóc nµo kh«ng hay.
Bèn khæ th¬ tiÕp theo lµ c¶nh lao ®éng trªn biÓn ®ªm. Nh÷ng khæ th¬ nµy tËp trung
nhiÒu h×nh ¶nh tr¸ng lÖ, vÎ tr¸ng lÖ ®· ®îc gîi ra tõ ®Çu bµi th¬ víi h×nh ¶nh "MÆt trêi...
nh hßn löa". §Õn ®©y, c¶nh ®¸nh ç ®ªm trªn biÓn ®îc miªu t¶ hÕt søc sinh ®éng. §ã lµ
nh÷ng ®éng tõ m¹nh mÏ (l¸i giã, lít, dµn ®an, quÉy, kÐo xo¨n tay,...), lµ nh÷ng h×nh ¶nh gîi
t¶ çi k× vÜ, lín lao (m©y cao, biÓn b»ng, dÆm xa, bông biÓn, thÕ trËn, v©y gi¨ng, ®ªm
thë), lµ nh÷ng s¾c mµu léng lÉy, rùc rì nh trÈy héi, vµ c¶ nh÷ng nÐt th¬ méng, bay bæng
(buåm tr¨ng, lÊp l¸nh ®uèc ®en hång, tr¨ng vµng choÐ, sao lïa, vÈy b¹c ®u«i vµng loÐ r¹ng
®«ng, n¾ng hång,...). VÎ ®Ñp cña biÓn trêi hoµ quyÖn víi vÎ ®Ñp cña con ngêi lao ®éng
dÖt lªn bøc tranh tr¸ng lÖ, r¹o rùc søc sèng, r¹ng rì vÎ ®Ñp giµu say lßng ng êi. Cã lÏ kh«ng ë
®©u l¹i cã ®îc çi nguån sèng bÊt tËn diÖu k× cña biÓn §«ng h¬n ë nh÷ng c©u th¬ nµy:
Ç nhô ç chim cïng ç ®Ð,
Ç song lÊp l¸nh ®uèc ®en hång,
Çi ®u«i em quÉy tr¨ng vµng choÐ,
§ªm thë: sao lïa níc H¹ Long.
ChØ mét h×nh ¶nh "§ªm thë" mµ ta nh thÊy c¶ mµn ®ªm phËp phång, thÊy c¶ giã, c¶
sãng níc. Theo nhÞp thë cña vò trô, ngµn con sãng dån ®uæi ¸nh lªn nh÷ng ®ît vµng s¸ng lÊp
l¸nh cña vÈy ç ph¶n chiÕu ¸nh tr¨ng, cña sao... ThËt huyÒn diÖu!
333
Ç ®· ®Çy khoang, lÊp lo¸ trong ¸nh r¹ng ®«ng còng lµ lóc ®oµn thuyÒn kÕt thóc mét
®ªm lao ®éng. Buåm l¹i c¨ng lªn ®ãn ¸nh n¾ng sím. Khæ th¬ cuèi lµ c¶nh trë vÒ cña ®oµn
thuyÒn ®¸nh ç:
C©u h¸t c¨ng buåm víi giã kh¬i,
§oµn thuyÒn ch¹y ®ua cïng mÆt trêi
MÆt trêi ®éi biÓn nh« mµu míi,
M¾t ç huy hoµng mu«n dÆm ph¬i
L¹i mét sù hoµ quyÖn tuyÖt vêi gi÷a thiªn nhiªn vµ con ngêi. VÎ ®Ñp cña bµi th¬ bõng
lªn trong ¸nh s¸ng huy hoµng, ¸nh s¸ng cña mÆt trêi, ¸nh s¸ng cña søc lao ®éng ®· thµnh
thµnh qu¶, cña niÒm vui lao ®éng ch©n chÝnh.
Nh×n l¹i toµn bé bøc tranh mµ t¸c gi¶ ®· miªu t¶ trong bµi th¬, ta cµng thÊy râ h×nh ¶nh
con ngêi võa lµm chñ tù nhiªn (Ra ®Ëu dÆm xa dß bông biÓn - Dµn ®an thÕ trËn líi v©y
gi¨ng), võa ph« vÎ ®Ñp hoµ quyÖn cïng thiªn nhiªn (ThuyÒn ta l¸i giã víi buåm tr¨ng - Lít
gi÷a m©y cao víi biÓn b»ng; C©u h¸t c¨ng buåm víi giã kh¬i, §oµn thuyÒn ch¹y ®ua cïng
mÆt trêi). Trong sù hµi hoµ Êy, vò trô còng ®îc c¶m nhËn víi sù vËn ®éng theo nhÞp sèng
cña con ngêi: Ta h¸t bµi ca gäi ç vµo, Gâ thuyÒn ®· cã nhÞp tr¨ng cao. §óng nh nhµ th¬ Huy
CËn ®· bµy tá:
"Khung c¶nh trªn biÓn khi mÆt trêi t¾t kh«ng nÆng nÒ t¨m tèi mµ mang vÎ ®Ñp cña
thiªn nhiªn t¹o vËt trong qui luËt vËn ®éng tù nhiªn cña nã. ë ®©y, t«i ®· miªu t¶ khung c¶nh
t¹o vËt víi c¶m høng vò trô. NÕu tríc çch m¹ng, Vò trô ca cßn buån th× b©y giê vui, tríc lµ
t¸ch biÖt, xa çch víi cuéc ®êi th× h«m nay, l¹i gÇn gòi víi con ngêi. Bµi th¬ cña t«i lµ cuéc
ch¹y ®ua gi÷a con ngêi vµ thiªn nhiªn, vµ con ngêi ®· chiÕn th¾ng. T«i coi ®©y lµ mét khóc
tr¸ng ca, ca ngîi con ngêi trong lao ®éng víi tinh thÇn lµm chñ, víi niÒm vui".
bÕp löa
(B»ng ViÖt)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ th¬ B»ng ViÖt (tªn khai sinh lµ NguyÔn ViÖt B»ng), sinh n¨m 1941, quª ë huyÖn
Th¹ch ThÊt, tØnh Hµ T©y. B»ng ViÖt lµm th¬ tõ ®Çu nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kØ XX vµ
334
thuéc thÕ hÖ çc nhµ th¬ trëng thµnh trong thêi k× kh¸ng chiÕn chèng MÜ cøu níc.
"B»ng ViÖt lµ mét nhµ th¬ ®îc b¹n ®äc biÕt ®Õn tõ phÇn th¬ in chung víi Lu Quang
Vò trong tËp H¬ng c©y - BÕp löa (1968). Nçi nhí quª h¬ng ®Çu tiªn thµnh th¬ lµ dµnh cho
bÕp löa:"Mét bÕp löa chên vên s¬ng sím, mét bÕp löa Êp iu nång ®îm" g¾n víi h×nh ¶nh
ngêi bµ vµ bªn ngêi bµ lµ ngêi ch¸u. Bµi th¬ nãi vÒ t×nh bµ ch¸u võa s©u s¾c, võa thÊm
thÝa trong nh÷ng n¨m ®Çu ®Êt níc ®ãi kÐm, lo¹n l¹c, cuèi ®êi gian khæ khã kh¨n. C¶m xóc
tinh tÕ, ®îm buån cña «ng vÒ nh÷ng kû niÖm vÒ cuéc sèng gia ®×nh, vÒ truyÒn thèng
nghÜa t×nh cña d©n téc ViÖt nam. Bµi th¬ biÒu hiÖn mét triÕt luËn thÇm kÝn: nh÷ng g×
lµ th©n thiÕt nhÊt cña mçi tuæi th¬ mçi con ngêi, ®Òu cã søc to¶ s¸ng, n©ng ®ì hä trong
suèt cuéc ®êi. M¹ch triÕt luËn thÇm kÝn ®îc khëi ®Çu tõ BÕp löa cßn ®îc tiÕp nèi trong
nhiÒu bµi th¬ kh¸c nh Trë l¹i tr¸i tim m×nh khi «ng coi thñ ®« Hµ Néi nh mét céi nguån t×nh
c¶m, céi nguån søc m¹nh. Cïng víi Th göi ngêi b¹n xa ®Êt níc, T×nh yªu vµ b¸o ®éng, Trë l¹i
tr¸i tim, nhµ th¬ ghi l¹i ®îc nh÷ng tr¹ng th¸i phong phó cña mét t©m hån thanh niªn rÊt mùc
mÕn yªu ®Êt níc, con ngêi, nªu bËt ®îc mét thñ ®« hµo hoa, thanh lÞch, trÇm tÜnh vµ anh
hïng. B»ng ViÖt cßn cã nh÷ng bµi th¬ kh¸ tµi hoa diÔn ®¹t nh÷ng suy t vÒ nh÷ng danh nh©n
v¨n ho¸ nh©n lo¹i nh BÐtt«ven, Pauxt«pxki, Plixetxcaia. Ngêi ®äc cßn biÕt ®Õn «ng vÒ
nh÷ng lo toan chu ®¸o, nh÷ng båi håi th¬ng nhí cña mét ngêi cha ë n¬i xa ch¨m chó theo dâi
tõng bíc ®i chËp ch÷ng cña ®øa con, trong bµi th¬ VÒ NghÖ An th¨m con víi lêi th¬ ®iÒm
®¹m, kiÖm lêi mµ cã søc vang xa. Cã thÓ nãi víi 20 bµi th¬ trong tËp H¬ng c©y - BÕp löa,
B»ng ViÖt ®· kh¾c ho¹ ®îc mét triÕt luËn thÇm kÝn cña riªng m×nh. ¤ng lµ mét trong sè
kh«ng nhiÒu nhµ th¬ trÎ ®îc b¹n ®äc tin yªu ngay tõ ban ®Çu cña th¬. Th¬ B»ng ViÖt thêng
nghiªng vÒ mét lêi t©m sù, mét sù trao ®æi nghÜ suy, g©y ®îc mét c¶m gi¸c gÇn gòi, th©n
thiÕt ®èi víi ngêi ®äc. Th¬ «ng thêng s©u l¾ng trÇm t thÝch hîp víi ngêi ®äc th¬ trong sù
trÇm tÜnh, v¾ng lÆng. §ã lµ mét dÊu Ên riªng cña th¬ B»ng ViÖt, cßn lu l¹i trong ký øc ngêi
®äc" (Tõ ®iÓn v¨n häc, S®d).
2. T¸c phÈm:
- Çc t¸c phÈm chÝnh: H¬ng c©y - BÕp löa (th¬, in chung, 1968); Nh÷ng g¬ng mÆt
nh÷ng kho¶ng trêi (th¬, 1973); §Êt sau ma (th¬, 1977); Kho¶ng çch gi÷a lêi (th¬, 1983); Çt
s¸ng (th¬, 1986); BÕp löa - kho¶ng trêi (th¬ tuyÓn, 1988), PhÝa nöa mÆt tr¨ng ch×m (th¬,
1986); Mozart (truyÖn danh nh©n, 1978); Lä lem (dÞch th¬ Eptusenk«); H·y nãi b»ng ng«n
ng÷ cña t×nh yªu (dÞch th¬ Ritsos).
- T¸c gi¶ ®· ®îc nhËn: Gi¶i nhÊt v¨n häc - nghÖ thuËt Hµ Néi n¨m 1967 víi bµi th¬ Trë
l¹i tr¸i tim m×nh; Gi¶i thëng chÝnh thøc vÒ dÞch thuËt v¨n häc quèc tÕ vµ ph¸t triÓn giao lu
335
v¨n hãa quèc tÕ do Quü Hßa B×nh (Liªn X«) trao tÆng n¨m 1982.
- Bµi th¬ BÕp löa ®îc t¸c gi¶ B»ng ViÖt s¸ng t¸c n¨m 1963, khi t¸c gi¶ lµ sinh viªn ®ang
häc ë níc ngoµi.
Bµi th¬ gîi l¹i nh÷ng kØ niÖm s©u s¾c cña ngêi ch¸u vÒ ngêi bµ vµ tuæi Êu th¬ ®îc ë
cïng bµ.

ChØ lµ mét tiÕng gµ m¸i nh¶y æ côc t¸c trong n¾ng tra, chØ lµ mét bÕp löa chên
vên trong s¬ng sím,... mµ cã biÕt bao nghÜa t×nh, mµ sao tha thiÕt, l¾ng s©u ®Õn thÕ!
Th× ra, cã khi nh÷ng ®iÒu nhá nhoi, gi¶n dÞ nhÊt l¹i Èn chøa t©m t×nh, ch¾t ®äng
nh÷ng ®iÒu thiªng liªng, lµ hiÖn h×nh cña nh÷ng t×nh c¶m thiÕt tha, ch©n thµnh, kh«ng
thÓ nµo quªn. TiÕng gµ tra ®¸nh thøc trong Xu©n Quúnh nh÷ng kØ niÖm vÒ mét thêi
Êu th¬ sèng trong t×nh th¬ng yªu cña bµ. Cßn víi B»ng ViÖt, trong bµi th¬ BÕp löa
(1963), nh chÝnh nhan ®Ò cña nã (còng nh nhan ®Ò cña bµi th¬ cña Xu©n Quúnh:
TiÕng gµ tra), "BÕp löa" ®· trë thµnh mét h×nh ¶nh biÓu trng cho sù Êm ¸p, nång ®îm
cña t×nh bµ ch¸u. "BÕp löa" kh¬i gîi, lµm nhen lªn, lan to¶, ch¸y m·i dßng håi øc tuæi Êu
th¬, thao thøc, ®îm buån.
Mét bÕp löa chên vên s¬ng sím
Mét bÕp löa Êp iu nång ®îm
Ch¸u th¬ng bµ biÕt mÊy n¾ng ma.
Bµi th¬ ®· b¾t ®Çu nh thÕ. B¾t ®Çu b»ng h×nh ¶nh bÕp löa "chËp chên trong s¬ng
sím, chËp chên trong kÝ øc. H¬i Êm cña bÕp löa b¾t ®Çu truyÒn thÊm, b¾t ®Çu nhen
nhãm, kh¬i nguån cho m¹ch c¶m xóc th¬ng yªu cña ch¸u khi nhí vÒ bµ. H×nh ¶nh "Mét bÕp
löa" ®iÖp l¹i hai lÇn nh nh¾c nhí, nh h¬i thæi vµo bÕp löa ®ang "Êp iu", ®Ó nhÞp håi tëng
b¾t ®Çu... §Ó trong nh÷ng dßng th¬ tiÕp theo, bao kØ niÖm th©n th¬ng ïa vÒ:
Lªn bèn tuæi ch¸u ®· quen mïi khãi
(...)
Mét ngän löa chøa niÒm tin dai d¼ng...
Ch¸u nhí, tõ lóc ch¸u míi lªn bèn tuæi, sèng bªn bµ "t¸m n¨m rßng"... Nhí quª m×nh
ngµy Êy, nh÷ng ngµy "®ãi mßn ®ãi mái", nh÷ng ngµy "bè ®¸nh xe kh« r¹c ngùa gÇy", nhí
"khãi hun nhÌm m¾t", "sèng mòi cßn cay" ®Õn tËn b©y giê... Nhí bµ kÓ chuyÖn HuÕ
336
trong tha thiÕt tiÕng tu hó kªu. TiÕng tu hó kªu tõ çnh ®ång xa, da diÕt, kh¾c kho¶i väng
vÒ, nghe chén rén, nao nao, l¹i nh se s¾t, xa x¨m. Nhí khi v¾ng bè mÑ, "bµ b¶o ch¸u nghe",
"d¹y ch¸u lµm", "ch¨m ch¸u häc". Nhí "N¨m giÆc ®èt lµng", ch¸u gióp bµ dùng l¹i nhµ. Nhí
lêi bµ dÆn khi viÕt th ®Ó bè yªn t©m,... Cø thÕ, trong dßng håi nhí n«n nao, nh÷ng sù
viÖc cô thÓ hiÖn vÒ nguyªn vÑn tõng chi tiÕt nh thÓ võa míi x¶y ra h«m qua ®©y th«i.
Vµ thÊm ®Ém trong tõng h×nh ¶nh, tõng sù viÖc Êy lµ t×nh c¶m s©u nÆng cña ch¸u víi
bµ, híng vÒ bµ. H×nh ¶nh ngêi bµ ®îc kh¾c ho¹ g¾n liÒn víi bÕp löa, lµ khi "ch¸u cïng bµ
nhãm löa", "Nhãm bÕp löa nghÜ th¬ng bµ khã nhäc", "Råi sím råi chiÒu l¹i bÕp löa bµ
nhen", "Bµ vÉn gi÷ thãi quen dËy sím - Nhãm bÕp löa Êp iu nång ®îm",...
H×nh ¶nh bÕp löa trë ®i trë l¹i (12 lÇn) trong suèt bµi th¬. Cuéc ®êi bµ lËn ®Ën, khã
nhäc, gi·i dÇu ma n¾ng nhng bµ lu«n dµnh cho ch¸u t×nh th]¬ng yªu, s¨n sãc, chë che Êm
nång nh bÕp löa. Bµ - bÕp löa lµ hai mµ nh mét, hoµ quyÖn, hun thÊm, thiªng liªng. BÕp löa
gîi nh¾c h×nh bãng th©n thiÕt cña bµ, vµ nhí ®Õn bµ lµ ch¸u l¹i kh«ng thÓ quªn bÕp löa
Êm t×nh thña Êy. BÕp löa ®· kh«ng cßn chØ lµ bÕp löa th«ng thêng n÷a. Bµ nhen löa lµ bµ
nhen lªn:
Mét ngän löa, lßng bµ lu«n ñ s½n
Mét ngän löa chøa niÒm tin dai d¼ng
Bµ nhãm löa lµ bµ:
Nhãm niÒm yªu th¬ng, khoai s¾n ngät bïi
Nhãm nåi x«i g¹o míi sÎ chung vui
Nhãm dËy c¶ nh÷ng t©m t×nh tuæi nhá
Tõ ngän löa ®îc nhen lªn tõ bÕp löa cña bµ ho¸ thµnh ngän löa cña t×nh th¬ng yªu Êp ñ,
ngän löa cña niÒm tin yªu bÒn bØ ch¸y m·i kh«ng th«i. Bµ nhãm löa lµ bµ nhãm lªn, truyÒn
cho ch¸u lÏ sèng, lßng c¶m th«ng chia sÎ. Mçi khi xóc c¶m kÕt thµnh nh÷ng suy ngÉm s©u
xa, lêi th¬ l¹i trµo d©ng lªn nh nh÷ng ®iÖp khóc bËp bïng, chøa ®ùng niÒm xóc ®éng rng r-
ng, rÇn rËt ch¸y trong m¹ch tù sù cña nh©n vËt tr÷ t×nh.
Nh÷ng h×nh ¶nh thùc, cô thÓ, vèn rÊt ®çi gÇn gòi, th©n quen ®· ®îc t¸c gi¶ n©ng lªn
thµnh nh÷ng h×nh ¶nh biÓu tîng mang ý nghÜa kh¸i qu¸t s©u s¾c. §iÒu b×nh dÞ ®· trë nªn
quý gi¸, thiªng liªng, k× l¹. K× l¹, thiªng liªng v× nã nhá bÐ, gi¶n ®¬n mµ ®· trë thµnh hµnh
trang theo ch¸u trong suèt cuéc ®êi. K× l¹, thiªng liªng lµ v× "®· mÊy chôc n¨m råi" mµ bÕp
löa cña bµ vÉn nång ®îm trong ch¸u, ngän löa cña bµ vÉn thÇm ch¸y trong ch¸u "®Õn tËn
b©y giê".
337
Giê ch¸u ®· ®i xa. Cã ngän khãi tr¨m tµu
Cã löa tr¨m nhµ, niÒm vui tr¨m ng¶
Nhng vÉn ch¼ng lóc nµo quªn nh¾c nhë:
- Sím mai nµy bµ nhãm bÕp lªn cha?...
Bµi th¬ BÕp löa ®îc s¸ng t¸c khi B»ng ViÖt ®ang lµ sinh viªn ngµnh LuËt cña Trêng §¹i häc
Tæng hîp Ki-Ðp (Liªn X« cò). K× l¹ vµ thiªng liªng biÕt bao khi trong cuéc sèng ®· " Cã ngän
khãi tr¨m tµu, Cã löa tr¨m nhµ, niÒm vui tr¨m ng¶" mµ lßng vÉn kh«n ngu«i h×nh ¶nh ngêi bµ víi
bÕp löa ë tËn miÒn kÝ øc Êu th¬.
Cø nhÑ nhµng, méc m¹c mµ thÊm thÝa, s©u xa, bÕp löa cña bµ, ngän löa cña bµ, t×nh
th¬ng yªu cña bµ, cuéc ®êi bµ ®· soi räi, to¶ Êm con ®êng ch¸u ®i. Cã thÓ cuéc sèng hiÖn ®¹i
sÏ kh«ng cßn nhiÒu ngêi biÕt ®Õn bÕp löa nh ë n¬i quª nghÌo Êy n÷a, nhng nã ®· thµnh biÓu
tîng, sÏ cßn m·i gi¸ trÞ "kh¬i gîi cho ngêi ®äc nh÷ng kØ niÖm vÒ cuéc sèng gia ®×nh, vÒ
truyÒn thèng nghÜa t×nh cña d©n téc ViÖt Nam" (1). §iÒu nhá nhoi, gi¶n dÞ mµ cã ý nghÜa
s©u s¾c, lín lao lµ nh vËy.
khóc h¸t ru
nh÷ng em bÐ lín trªn lng mÑ
(NguyÔn Khoa §iÒm)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
- Nhµ th¬ NguyÔn Khoa §iÒm sinh n¨m 1943, t¹i th«n ¦u §iÒm, x· Phong Hßa, huyÖn
Phong §iÒn, tØnh Thõa Thiªn - HuÕ. Quª gèc: lµng An Cùu, x· Thñy An, thµnh phè HuÕ.
Lóc nhá ®i häc ë quª, n¨m 1955 ra miÒn B¾c häc t¹i trêng häc sinh miÒn Nam. Sau khi tèt
nghiÖp Trêng §¹i häc S ph¹m Hµ Néi n¨m 1964, vµo miÒn Nam ho¹t ®éng trong phong trµo
häc sinh, sinh viªn HuÕ, tham gia qu©n ®éi, x©y dùng c¬ së çch m¹ng, viÕt b¸o, lµm th¬...
cho ®Õn n¨m 1975. ¤ng thuéc thÕ hÖ nhµ th¬ trëng thµnh trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ
cña d©n téc. NguyÔn Khoa §iÒm tõng lµm Tæng Th kÝ Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam. Tõ n¨m
( 1)
Theo NguyÔn §¨ng M¹nh - Bïi Duy T©n - NguyÔn Nh ý (®ång chñ biªn), Tõ ®iÓn t¸c gi¶ t¸c
phÈm v¨n häc ViÖt Nam dïng cho nhµ trêng, NXB §¹i häc S ph¹m, 2004, tr. 21.
338
2000, «ng gi÷ c¬ng vÞ Uû viªn Bé ChÝnh trÞ, Trëng ban T tëng v¨n ho¸ Trung ¬ng.
- NguyÔn Khoa §iÒm trëng thµnh trong giai ®o¹n kh¸ng chiÕn chèng MÜ. TËp th¬ §Êt
ngo¹i « vµ trêng ca MÆt ®êng kh¸t väng nhanh chãng kh¼ng ®Þnh sù ®ãng gãp vµ tµi th¬
NguyÔn Khoa §iÒm lóc bÊy giê. Cã thÓ nãi th¬ NguyÔn Khoa §iÒm lµ th¬ cña mét trÝ thøc
trÎ, giµu vèn sèng thùc tÕ vµ vèn v¨n ho¸, triÕt lÝ vµ tr÷ t×nh, suy t vµ c¶m xóc. Còng chÝnh
nhê ®ã mµ «ng ®· g©y ®îc Ên tîng kh¸ ®Ëm víi b¹n ®äc c¶ níc nhÊt lµ çc bµi th¬: §Êt
ngo¹i «, Khóc h¸t ru nh÷ng em bÐ lín lªn trªn lng mÑ, Con gµ ®Êt, c©y kÌn vµ khÈu sóng, ch-
¬ng §Êt níc trong MÆt ®êng kh¸t väng, v.v...
NguyÔn Khoa §iÒm viÕt kh«ng nhiÒu. H¬n mét chôc n¨m sau chiÕn tranh nhµ thê míi
cho ra ®êi tËp th¬ Ng«i nhµ cã nói löa Êm. Giai ®o¹n 1974-1986 lµ mét chÆng ®êng dµi mµ
NguyÔn Khoa §iÒm ph¶i tù v¬n lªn. Trong sù khã kh¨n chung cña thÓ lo¹i tr÷ t×nh, nhµ th¬
viÕt còng kh«ng mÊy dÔ dµng, mçi bµi th¬ muèn kh¸m ph¸ vµ thÓ hiÖn ®Çy ®ñ h¬n, s©u
®Ëm h¬n thÕ giíi bªn trong: Ng«i nhµ cã ngän löa Êm, LÆng lÏ, Nh÷ng bµi th¬ t×nh viÕt
trong chiÕn tranh, KÝnh tÆng Nguyªn Hång, Trªn khèi ®¸ cña tõ ng÷, tÆng mét ngêi s¸ng t¹o.
Víi nh÷ng c©u th¬ nãi Ýt, gîi nhiÒu, nh÷ng tø th¬ giµu søc liªn tëng, gîi më, nh÷ng tõ
ng÷ ch¾t läc, hµm sóc, thÊm ®îm t×nh yªu ®èi víi con ngêi, ®èi víi lao ®éng s¸ng t¹o nghÖ
thuËt, ®èi víi quª h¬ng ®Êt níc, NguyÔn Khoa §iÒm lµ mét trong nh÷ng tªn tuæi ®· cã chç
®øng trong nÒn th¬ ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i.
2. T¸c phÈm:
- T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: §Êt ngo¹i « (th¬, 1973); Cöa thÐp (ký, 1972); MÆt ®êng kh¸t
väng (trêng ca, 1974); Ng«i nhµ cã ngän löa Êm (th¬, 1986); Th¬ NguyÔn Khoa §iÒm (th¬,
1990).
Nhµ th¬ ®· ®îc nhËn Gi¶i thëng Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam víi tËp "Ng«i nhµ cã ngän löa
Êm".
- Bµi th¬ Khóc h¸t ru nh÷ng em bÐ lín trªn lng mÑ ®îc t¸c gi¶ NguyÔn Khoa §iÒm s¸ng
t¸c n¨m 1971, khi ®ang c«ng t¸c ë chiÕn khu Thõa Thiªn.
Trong bµi th¬ Khóc h¸t ru nh÷ng em bÐ lín trªn lng mÑ, NguyÔn Khoa §iÒm ®· thÓ
hiÖn truyÒn thèng yªu níc th¬ng d©n mét çch ®Æc s¾c qua h×nh ¶nh bµ mÑ câng con lªn
rÉy. Nh÷ng lêi ngêi mÑ ru con béc lé s©u s¾c tinh thÇn yªu níc cïng ý chÝ quyÕt t©m ®¸nh
giÆc ®Õn cïng cña ®ång bµo çc d©n téc nãi riªng vµ nh©n d©n ta nãi chung.
339
Çch nãi nh÷ng em bÐ ngñ trªn lng mÑ lµ çch nãi míi l¹, rÊt Ên tîng, cã nhiÒu hµm
nghÜa: võa cô thÓ, võa kh¸i qu¸t. NhiÒu em bÐ ë vïng cao ®îc lín lªn trªn lng mÑ khi mÑ ®i
n¬ng, xuèng chî. Còng ë trªn lng mÑ, nhng em bÐ trong ®o¹n th¬ nµy l¹i lín trong mét hoµn
c¶nh kh¸ ®Æc biÖt - ®ã lµ lín lªn theo qu¸ tr×nh mÑ tham gia kh¸ng chiÕn.
§o¹n th¬ ®îc më ®Çu b»ng lêi cña t¸c gi¶ vµ kÕt thóc b»ng lêi ru cña ngêi mÑ:
Em Cu Tai ngñ trªn lng mÑ ¬i
Em ngñ cho ngoan ®õng rêi lng mÑ
MÑ gi· g¹o mÑ nu«i bé ®éi
NhÞp chµy nghiªng, giÊc ngñ em nghiªng...
Hoµn c¶nh em bÐ lín lªn vµ h×nh ¶nh nh÷ng ngêi mÑ miÒn t©y Thõa Thiªn nh÷ng
n¨m ®¸nh MÜ ®îc kh¾c ho¹ ch©n thùc vµ c¶m ®éng: em lín lªn cïng gian lao kh¸ng chiÕn,
em lín lªn trong t×nh c¶m thiªng liªng cña mÑ víi bé ®éi, víi çch m¹ng. C©u th¬ thø b¶y ®ét
ngét chuyÓn ý:
Lng ®a n«i vµ tim h¸t thµnh lêi:
Ngñ ngoan, a-kay ¬i, ngñ ngoan a-kay hìi
MÑ th¬ng a - kay, mÑ th¬ng bé ®éi
Con m¬ cho mÑ h¹t g¹o tr¾ng ngÇn
Mai sau con lín vung chµy lón s©n...
Lêi t©m t×nh, nh¾n nhñ, võa lµ lêi ru cña t¸c gi¶ víi Cu Tai ®· lµm nÒn cho lêi ru
thiÕt tha cña mÑ cÊt lªn. A-kay (tiÕng d©n téc Tµ-«i, cã nghÜa lµ: con) bçng nh ®îc thÊm
®Ém nh÷ng ©m ®iÖu nång nµn trong t×nh c¶m cña mÑ. Lêi ru da diÕt, lêi ru do "tim h¸t
thµnh lêi" - lêi ru còng lµ tiÕng lßng, íc m¬, kh¸t khao t×nh c¶m cña mÑ víi con vµ t×nh c¶m
cña mÑ víi çch m¹ng, víi c«ng viÖc mµ mÑ h¨ng h¸i tham gia.
Trong c©u th¬ NhÞp chµy nghiªng, giÊc ngñ em nghiªng, h×nh ¶nh "giÊc ngñ nghiªng"
®îc thÓ hiÖn trong mèi quan hÖ víi kh«ng gian gi· g¹o cña mÑ. H×nh ¶nh MÑ th¬ng a-
kay, mÑ th¬ng bé ®éi ®îc thÓ hiÖn trong mèi quan hÖ song hµnh.
Díi h×nh thøc mét lêi ru míi, Khóc h¸t ru nh÷ng em bÐ lín trªn lng mÑ cña NguyÔn
Khoa §iÒm ®ång thêi lµ lêi ca ngîi h×nh ¶nh ngêi mÑ ViÖt Nam võa cã nh÷ng nÐt truyÒn
thèng: cÇn cï vµ yªu lao ®éng, nhng còng rÊt hiÖn ®¹i: çc c«ng viÖc gi· g¹o, ph¸t rÉy, ®¹p
rõng ë ®©y lµ ®Ó nu«i bé ®éi, nu«i d©n lµng vµ ®¸nh giÆc. T×nh c¶m cña mÑ trong lêi ru
340
víi con m×nh vµ víi bé ®éi, víi d©n lµng, víi ®Êt níc ®îc thÓ hiÖn trong sù ®an kÕt, quÊn
quýt; çch cÊu tróc t×nh c¶m MÑ th¬ng a-kay - mÑ th¬ng bé ®éi kh¼ng ®Þnh t×nh c¶m ®ã
tuy hai mµ mét, ®Ëm ®µ, ruét thÞt. H×nh ¶nh em cu Tai ë ®©y võa lµ ®èi tîng cña lêi ru võa
lµ dÊu nèi tinh thÇn gi÷a mÑ vµ nh©n d©n, Tæ quèc; gi÷a hiÖn thùc víi kh¸t väng t¬ng lai;
gi÷a hiÖn thùc víi lÝ tëng thêi ®¹i. V× thÕ, ngêi mÑ Tµ-«i trong bµi th¬ dêng nh kh«ng chØ
cña riªng em, mÑ chÝnh lµ ngêi phô n÷ ViÖt Nam míi: ngêi mÑ chiÕn sÜ.
C¶m xóc tr÷ t×nh ch©n thùc, vËn dông ®Æc s¾c phong çch ng«n ng÷ cña ®ång bµo
d©n téc, h×nh tîng th¬ trong Khóc h¸t ru nh÷ng em bÐ lín trªn lng mÑ võa lÊp l¸nh, võa giµu
nh¹c ®iÖu.
¸nh tr¨ng
(NguyÔn Duy)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
- Nhµ th¬ NguyÔn Duy (tªn khai sinh lµ NguyÔn Duy NhuÖ), sinh n¨m1948, t¹i x· §«ng
VÖ, thµnh phè Thanh Ho¸.
Tham gia c«ng t¸c tõ 1965, lµm tiÓu ®éi trëng d©n qu©n trùc chiÕn khu vùc Hµm Rång
- Thanh Ho¸. N¨m 1966, nhËp ngò t¹i Bé t lÖnh Th«ng tin, lÝnh ®êng d©y, tham gia chiÕn
®Êu t¹i çc chiÕn trêng: Khe Sanh - §êng 9 - Nam Lµo. N¨m 1979, tham gia mÆt trËn phÝa
Nam vµ phÝa B¾c. Tõ 1976, chuyÓn khái qu©n ®éi vÒ lµm b¸o V¨n nghÖ Gi¶i phãng.
HiÖn c«ng t¸c t¹i tuÇn b¸o V¨n nghÖ.
T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Çt tr¾ng (th¬, 1973); ¸nh tr¨ng (th¬, 1984); Nh×n ra bÓ réng
trêi cao (bót ký, 1985); Kho¶ng çch (tiÓu thuyÕt, 1985); MÑ vµ em (th¬, 1987); §êng xa
(th¬, 1989); Quµ tÆng (th¬, 1990); VÒ (th¬, 1994).
Nhµ th¬ ®· ®îc nhËn: Gi¶i nhÊt th¬ tuÇn b¸o V¨n nghÖ (1973); TÆng thëng lo¹i A vÒ
th¬ cña Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam (1985).
- XuÊt hiÖn vµo chÆng cuèi cña chiÕn tranh chèng MÜ cøu níc, tõ kho¶ng 1972 trë ®i,
NguyÔn Duy ®· trë thµnh mét g¬ng mÆt tiªu biÓu cho líp nhµ th¬ trÎ thêi chèng MÜ. Cho
®Õn nay, NguyÔn Duy vÉn lµ mét trong sè kh«ng nhiÒu nhµ th¬ "thêi Êy" cßn sung søc vµ
®îc b¹n ®äc yªu thÝch. Cã thÓ thÊy tµi n¨ng vµ con ®êng th¬ cña «ng ph¸t triÓn vµ kh¼ng
®Þnh g¾n chÆt víi nh÷ng n¨m th¸ng ®Çy biÕn ®éng cña lÞch sö d©n téc. Nh÷ng n¨m cuèi
341
cïng cña cuéc chiÕn tranh, víi chïm th¬ ®¨ng trªn b¸o V¨n nghÖ, 1972, NguyÔn Duy ®·
chiÕm ®îc lßng mÕn mé cña ®éc gi¶. Nhµ phª b×nh Hoµi Thanh cã c«ng ph¸t hiÖn vµ giíi
thiÖu NguyÔn Duy. ¤ng kh¼ng ®Þnh ë th¬ NguyÔn Duy cã mét vÎ ®Ñp "kh«ng g× so s¸nh
®îc", "quen thuéc mµ kh«ng nhµm ch¸n", "NguyÔn Duy ®Æc biÖt thÊm thÝa çi cao ®Ñp
cña nh÷ng cuéc ®êi cÇn cï, gian khæ, kh«ng tuæi, kh«ng tªn", chÊt th¬ cña NguyÔn Duy
chÝnh lµ "çi hiÒn hËu, mét çi g× rÊt ViÖt Nam". Cuéc thi th¬ b¸o V¨n nghÖ 1972-1973
tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng cña nhµ th¬ trÎ nµy b»ng viÖc trao Gi¶i NhÊt (®ång gi¶i víi
NguyÔn §øc MËu, Hoµng NhuËn CÇm vµ L©m ThÞ MÜ D¹) cho chïm th¬ 4 bµi cña
NguyÔn Duy (Tre ViÖt Nam, H¬i Êm æ r¬m, Giät níc m¾t vµ nô cêi, BÇu trêi vu«ng). N¨m
1973, tËp th¬ ®Çu tay cña «ng ra ®êi, tËp Çt tr¾ng. TËp th¬ tuy kh«ng ph¶i bµi nµo còng
®¹t, nhng ngêi ®äc ®Òu thÊy cã nÐt ®Æc s¾c riªng dÔ nhËn ra. §ã lµ sù dung dÞ, ®»m
th¾m chÊt d©n gian mµ vÉn míi l¹, lµ çi ch©n chÊt, ch¾c bÒn s©u kÝn. NguyÔn Duy th-
êng híng nhiÒu vÒ ®Êt, ca ngîi çi søc m¹nh ©m thÇm lÆng lÏ, çi cÇn cï bÒn bØ vµ chÞu
®ùng hi sinh. Nh÷ng bµi nh Tre ViÖt Nam, H¬i Êm æ r¬m, BÇu trêi vu«ng, Giät níc m¾t vµ
nô cêi, Em bÐ l¹c mÑ,... lµ nh÷ng bµi th¬ nh thÕ.
Sau chiÕn th¾ng 1975, NguyÔn Duy vÉn say sa vµ tiÕp tôc con ®êng th¬ cña m×nh.
TiÕng th¬ cña «ng ngµy cµng ®Ëm ®µ, æn ®Þnh mét phong çch, mét giäng ®iÖu quen
thuéc, mµ vÉn rÊt hÊp dÉn ®èi víi ngêi ®äc. TËp th¬ næi bËt cña NguyÔn Duy lµ tËp ¸nh
tr¨ng (1984). TËp th¬ ®îc coi lµ mét bíc tiÕn trong th¬ NguyÔn Duy, tËp th¬ ®· ®îc tÆng
gi¶i A cña Héi nhµ v¨n ViÖt Nam 1984 (cïng tËp th¬ Hoa trªn ®¸ cña ChÕ Lan Viªn). ¸nh
tr¨ng tiÕp tôc viÕt vÒ bé ®éi, vÒ c«ng cuéc ®êi ngêi lÝnh sau chiÕn tranh víi nh÷ng vÇn
th¬ tha thiÕt vµ thÊm thÝa nh÷ng tr¨n trë b¨n kho¨n (¸nh tr¨ng, Nghe t¾c kÌ kªu trong thµnh
phè...). Còng ë tËp th¬ nµy NguyÔn Duy cßn dµnh nhiÒu bµi th¬ viÕt vÒ tuæi th¬, ruéng
®ång, c©y cá, nh÷ng vïng quª víi nh÷ng con ngêi th©n thuéc b»ng mét t×nh c¶m thiÕt tha,
nÆng t×nh, nÆng nghÜa (§ß lÌn, Tuæi th¬, CÇu Bè, «ng giµ s«ng Hßng, Göi HuÕ, Lêi cña
c©y, S«ng Thao, §µ L¹t mét lÇn tr¨ng...). VÉn tiÕp tôc chÊt giäng ca dao ®Ëm ®µ, th©n
thuéc, nhiÒu bµi trong ¸nh tr¨ng viÕt theo thÓ lôc b¸t hÕt søc nhuÇn nhÞ, ngät ngµo, nhiÒu
khi khã mµ biÕt ph©n biÖt ®îc nh÷ng bµi ca dao (Tõ ®iÓn t¸c gi¶, t¸c phÈm v¨n häc ViÖt
Nam dïng cho nhµ trêng, NXB §¹i häc S ph¹m, 2004).
2. T¸c phÈm:
Bµi th¬ ¸nh tr¨ng ®îc t¸c gi¶ NguyÔn Duy viÕt n¨m 1978, sau ®a vµo tËp ¸nh tr¨ng -
tËp th¬ ®îc tÆng gi¶i A cña Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam n¨m 1984.
Bµi th¬ ®îc xem nh lµ niÒm th«i thóc cña t¸c gi¶, nhí vÒ céi nguån vµ ý thøc tríc lÏ sèng
342
thuû chung.

¸nh tr¨ng cña NguyÔn Duy mang søc s¸ng nèi liÒn qu¸ khø - hiÖn t¹i, lµ tÊm g¬ng tr¨ng
®Ó soi lßng. Con ngêi cña gèc lóa bê tre, cña n¾ng ná trêi xanh, cña lêi ru trän kiÕp ngêi
kh«ng ®i hÕt, cña "Níc chÌ t¬i rãt vµng m¬" Êy thêng hay giËt m×nh gi÷a chèn ®« héi ån
µo:
T¾c kÌ...
t¾c kÌ...
t«i giËt m×nh
(...)
çi ©m thanh cña rõng l¹c vÒ thµnh phè
(...)
Chît hiÖn vÒ th¨m th¼m nói non kia"
(Nghe t¾c kÌ kªu trong thµnh phè)
Nh÷ng n¨m th¸ng "XÎ däc Trêng S¬n ®i cøu níc" ®· trë thµnh nguån m¹ch håi øc thêng
trùc trong t©m hån nhµ th¬. Cho nªn chØ mét tiÕng t¾c kÌ kªu còng ®ñ kh¬i cho nguån m¹ch
Êy dµo d¹t ch¶y. Th× ra, ngêi vèn thiÕt tha víi ®ång quª b×nh dÞ, say sa víi ca dao hß vÌ còng
lµ ngêi ©n t×nh víi qu¸ khø gian lao, nÆng lßng víi nói rõng mét thña. Víi ¸nh tr¨ng, NguyÔn
Duy l¹i thªm mét çi "giËt m×nh".
Tr¨ng cø trßn vµnh v¹nh
kÓ chi ngêi v« t×nh
¸nh tr¨ng im ph¨ng ph¾c
®ñ cho ta giËt m×nh.
M¹ch c¶m xóc ®i tõ qu¸ khø ®Õn hiÖn t¹i vµ l¾ng kÕt trong çi "giËt m×nh" cuèi bµi
th¬. Tr¨ng hiÖn diÖn trong qu¸ khø, ®ét ngét s¸ng trong hiÖn t¹i vµ mÆc nhiªn v»ng vÆc
trong suy ngÉm nh©n t×nh.
VÇng tr¨ng t×nh nghÜa s¸ng trong kh«ng gian vµ thêi gian kÝ øc:
Håi nhá sèng víi ®ång
343
víi s«ng råi víi bÓ
håi chiÕn tranh ë rõng
vÇng tr¨ng thµnh tri kØ
TrÇn trôi víi thiªn nhiªn

hån nhiªn nh c©y cá
ngì kh«ng bao giê quªn
çi vÇng tr¨ng t×nh nghÜa
Con ngêi vµ thiªn nhiªn hµi hoµ trong mèi kÕt giao tri kØ, thuû chung. Tõ nh÷ng n¨m
th¸ng tuæi th¬ b¬n tr¶i nhäc nh»n g¾n bã víi ®ång, víi s«ng råi víi bÓ cho ®Õn nh÷ng n¨m
th¸ng chiÕn tranh gian khæ sèng víi rõng, bao giê tr¨ng còng gÇn gòi, th©n thiÕt. Gi÷a con
ngêi víi thiªn nhiªn, víi tr¨ng lµ mèi quan hÖ chung sèng, quan hÖ th©m t×nh kh¨ng khÝt.
Tr¨ng lµ ngêi b¹n ®ång hµnh trªn mçi bíc ®êng gian lao nªn tr¨ng hiÖn diÖn nh lµ h×nh ¶nh
cña qu¸ khø, lµ hiÖn th©n cña kÝ øc chan hoµ t×nh nghÜa. Ngêi ta cø ®inh ninh vÒ sù bÒn
chÆt cña mèi giao t×nh Êy, nhng:
Tõ håi vÒ thµnh phè
quen ¸nh ®iÖn, cöa g¬ng
vÇng tr¨ng ®i qua ngâ
nh ngêi dng qua ®êng
Cuéc sèng hiÖn ®¹i víi ¸nh s¸ng chãi loµ cña ¸nh ®iÖn, cöa g¬ng ®· lµm lu mê ¸nh s¸ng
cña vÇng tr¨ng. T¸c gi¶ ®· t¹o ra sù ®èi lËp gi÷a h×nh ¶nh vÇng tr¨ng tri kØ, t×nh nghÜa
trong qu¸ khø vµ vÇng tr¨ng "nh ngêi dng qua ®êng" trong hiÖn t¹i. Sù ®èi lËp nµy diÔn t¶
nh÷ng ®æi thay trong t×nh c¶m cña con ngêi. Thña tríc, ta hån nhiªn sèng víi ®ång, víi s«ng,
víi bÓ, víi gian lao "ë rõng", khi Êy tr¨ng chan hoµ t×nh nghÜa, thiªn nhiªn vµ con ngêi gÇn
gòi, hoµ hîp. B©y giê, thãi quen cuéc sèng ph¬ng tiÖn ®ñ ®Çy khiÕn ta kh«ng cßn thÊy
tr¨ng lµ tri kØ, nghÜa t×nh n÷a. Nhµ th¬ nãi vÒ tr¨ng lµ ®Ó nãi thÕ th¸i, nh©n t×nh.
Tuy nhiªn, cuéc sèng hiÖn ®¹i lu«n cã nh÷ng bÊt tr¾c. Vµ chÝnh trong nh÷ng bÊt tr¾c
Êy, ¸nh s¸ng cña qu¸ khø, cña ©n t×nh l¹i bõng tá, lµ lóc ngêi ta nhËn thÊy gi¸ trÞ cña qu¸ khø
gian lao mµ t×nh nghÜa, thiÕu thèn mµ ®ñ ®Çy:
Th×nh l×nh ®Ìn ®iÖn t¾t
344
phßng buyn-®inh tèi om
véi bËt tung cöa sæ
®ét ngét vÇng tr¨ng trßn
§©y lµ khæ th¬ quan träng trong cÊu tø cña toµn bµi, lµ sù chuyÓn biÕn cã ý nghÜa bíc
ngoÆt cña m¹ch c¶m xóc, béc lé râ chñ ®Ò t tëng cña bµi th¬.
Kh«ng chØ lµ sù thay thÕ ®óng lóc cña ¸nh tr¨ng cho ¸nh ®iÖn, ë ®©y cßn lµ sù thøc
tØnh, bõng ngé vÒ ý nghÜa cña nh÷ng ngµy th¸ng ®· qua, cña nh÷ng çi b×nh dÞ cña cuéc
sèng, cña tù nhiªn, lµ søc sèng vît ra ngoµi kh«ng gian, thêi gian cña tri kØ, nghÜa t×nh. Çc
tõ "bËt tung", "®ét ngét" diÔn t¶ tr¹ng th¸i c¶m xóc m¹nh mÏ, bÊt ngê. Cã çi g× nh th¶ng thèt,
lo ©u trong h×nh ¶nh "véi bËt tung cöa sæ". VÇng tr¨ng trßn ®©u ph¶i khi "®Ìn ®iÖn t¾t"
míi cã?! Còng nh nh÷ng th¸ng n¨m qu¸ khø, vÎ ®Ñp cña ®ång, s«ng, bÓ, rõng kh«ng hÒ mÊt
®i. ChØ cã ®iÒu con ngêi cã nhËn ra hay kh«ng mµ th«i. Vµ thÕ lµ trong çi kho¶nh kh¾c
"th×nh l×nh" ®èi diÖn víi tr¨ng Êy, ©n t×nh xa "rng rng" sèng dËy, thæn thøc lßng ngêi:
Ngöa mÆt lªn nh×n mÆt
cã çi g× rng rng
nh lµ ®ång lµ bÓ
nh lµ s«ng lµ rõng
§èi diÖn víi tr¨ng lµ ®èi diÖn víi chÝnh m×nh, víi con ngêi hiÖn t¹i vµ c¶ víi con ngêi
trong qu¸ khø. Sù ®ång hiÖn thêi gian - kh«ng gian / tr¨ng - ngêi ®îc thÓ hiÖn b»ng ng«n
ng÷ lËp thÓ. VÇng tr¨ng mang ý nghÜa biÓu tîng. MÆt tr¨ng ®èi diÖn víi mÆt ngêi, mÆt
tr¨ng còng lµ mÆt ngêi, lµ qu¸ khø ®ang s¸ng trong thùc t¹i, tr¨ng lµ tri kØ, ©n t×nh xa,...
Tõ khæ th¬ ®Çu lµ vÇng tr¨ng (4 lÇn) ®Õn khæ th¬ cuèi bµi lµ ¸nh tr¨ng. ¸nh tr¨ng bÊt
chît soi chiÕu, th¶n nhiªn vµ ®é lîng, sù im lÆng cña ¸nh tr¨ng lµ sù im lÆng cña ch©n lÝ.
B×nh dÞ, méc m¹c nhng ®ñ khiÕn "ta giËt m×nh". Çi ch©n lÝ gi¶n ®¬n ®· thµnh ®¹o lÝ:
"Uèng níc nhí nguån".
Lµng
(Kim L©n)
I - Gîi ý
345
1. T¸c gi¶:
Nhµ v¨n Kim L©n (tªn khai sinh lµ NguyÔn V¨n Tµi), sinh n¨m 1921, quª gèc: th«n Phï
Lu, x· T©n Hång, huyÖn Tiªn S¬n, tØnh B¾c Ninh. HiÖn nhµ v¨n sèng ë Hµ Néi.
Nhµ v¨n Kim L©n ®· qua ho¹t ®éng v¨n hãa cøu quèc, trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p
c«ng t¸c ë chiÕn khu ViÖt B¾c. Tõng lµ ñy viªn Ban phô tr¸ch Nhµ xuÊt b¶n V¨n häc, Trêng
båi dìng nh÷ng ngêi viÕt trÎ, tuÇn b¸o V¨n nghÖ, Nhµ xuÊt b¶n T¸c phÈm míi.
"Kim L©n lµ nhµ v¨n chuyªn viÕt truyÖn ng¾n. Trong nh÷ng n¨m 1941- 1944, «ng viÕt
kh¸ ®Òu trªn nh÷ng tê b¸o TiÓu thuyÕt thø b¶y vµ Trung b¾c chñ nhËt. ThÕ giíi nghÖ thuËt
cña «ng chØ tËp trung ë khung c¶nh lµng quª cïng víi cuéc sèng, th©n phËn ngêi n«ng d©n.
Nh÷ng t¸c phÈm ®Çu tay (§øa con ngêi vî lÏ, §øa con ngêi c« ®Çu, C« vÞa, Ngêi kÐp giµ
v.v.) Ýt nhiÒu cã tÝnh chÊt tù truyÖn nhng vÉn cã ý nghÜa x· héi nhÊt ®Þnh. Nh÷ng con
ngêi cña quª h¬ng «ng, th©n thiÕt ruét thÞt víi «ng, tõ cuéc sèng ®ãi nghÌo lam lò trùc tiÕp b-
íc vµo t¸c phÈm, tù nã to¸t lªn ý nghÜa hiÖn thùc, mÆc dï nhµ v¨n cha thËt sù tù gi¸c vÒ
®iÒu ®ã.
Kim L©n viÕt rÊt hay vÒ nh÷ng çi gäi lµ "thó ®ång quª" hay "phong l u ®ång ruéng".
§ã lµ nh÷ng thó ch¬i lµnh m¹nh mang mµu s¾c v¨n hãa truyÒn thèng cña ngêi d©n quª nh
®¸nh vËt, nu«i chã s¨n, gµ chäi, th¶ chim v.v. Nh÷ng truyÖn cña Kim L©n viÕt vÒ phong tôc
(§uæi tõ, §«i chim thµnh, Con m· m¸i, Chã s¨n, Ph¸o §ång Kþ, Thæi èng suú ®ång, T«ng chim
C¶ Chuèng, ¤ng C¶n Ngò, Thîng tíng TrÇn Quang Kh¶i, Tr¹ng VËt...) hÊp dÉn kh«ng chØ v×
®· cung cÊp ®îc nh÷ng tri thøc vÒ phong tôc mµ chñ yÕu lµ v× nhµ v¨n ®· lµm hiÓn hiÖn
lªn ®îc cuéc sèng vµ con ngêi cña lµng quª ViÖt Nam cæ truyÒn, tuy nghÌo khæ, thiÕu thèn
mµ vÉn cã nhiÒu thó vui thanh lÞch. Nh÷ng con ngêi thËt thµ, chÊt ph¸c, nhng th«ng minh,
hãm hØnh vµ tµi hoa, ®· ®Æt tÊt c¶ niÒm say mª cña m×nh vµo nh÷ng thó ch¬i gi¶n dÞ mµ
tao nh· tinh tÕ Êy, ch¼ng kh¸c g× nh÷ng t©m hån nghÖ sÜ say mª s¸ng t¹o nghÖ thuËt.
Sau 1945, Kim L©n vÉn tiÕp tôc viÕt vÒ lµng quª ViÖt Nam. ¤ng thêng viÕt vÒ nh÷ng
c¶nh téi nghiÖp, cuéc sèng khèn khã ®Õn cïng cùc cña ngêi n«ng d©n díi chÕ ®é cò vµ sù
®æi ®êi cña hä nhê çch m¹ng. Trong sè nh÷ng t¸c phÈm viÕt vÒ ®Ò tµi nµy, Lµng, Vî nhÆt
xøng ®¸ng thuéc lo¹i nh÷ng truyÖn ng¾n xuÊt s¾c cña v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i (Tõ
®iÓn v¨n häc, S®d).
2. T¸c phÈm:
Nhµ v¨n ®· cho xuÊt b¶n: Nªn vî nªn chång (truyÖn ng¾n, 1955); Con chã xÊu xÝ
(truyÖn ng¾n, 1962); HiÖp sÜ gç, ¤ng c¶ Ngò.
346
TruyÖn ng¾n Lµng ®îc nhµ v¨n Kim L©n viÕt trong thêi k× ®Çu cña cuéc kh¸ng chiÕn
chèng Ph¸p vµ ®¨ng lÇn ®Çu trªn t¹p chÝ V¨n nghÖ n¨m 1948.
3. Tãm t¾t:
¤ng Hai ®ét ngét nghe tin lµng «ng theo giÆc. Tõ lóc Êy, "cæ «ng l·o nghÑn ¾ng l¹i, da
mÆt tª r©n r©n", mang nçi ¸m ¶nh nÆng nÒ, thËm chÝ "cói g»m mÆt mµ ®i". Suèt mÊy
ngµy, «ng lu«n chét d¹, ®au ®ín, tñi hæ khi nghe tin lµng m×nh theo giÆc v× «ng rÊt yªu
lµng, yªu níc. Khi ®îc tin c¶i chÝnh, «ng vui síng nh ngêi ®· chÕt ®i ®îc sèng l¹i.

Khi nãi vÒ c«ng viÖc s¸ng t¸c, nhµ v¨n Kim L©n thêng thæ lé r»ng «ng muèn thÓ hiÖn
con ngêi m×nh qua trang viÕt. Cã lÏ, ë trêng hîp nh Kim L©n, sù tù thÓ hiÖn thµnh ra mét
nhu cÇu, vµ chÝnh nã t¹o ra h¬i thë, søc sèng cho t¸c phÈm cña «ng. Nh÷ng g× nhµ v¨n
chøng kiÕn, tr¶i nghiÖm trong nh÷ng thêi ®iÓm quan träng cña lÞch sö ®Êt níc trë thµnh
nguån nguyªn liÖu trùc tiÕp ®Ó «ng s¸ng t¹o nªn nh÷ng h×nh tîng ®Æc s¾c. TruyÖn ng¾n
Lµng, víi nh©n vËt «ng Hai, chøng tá cho chóng ta vÒ ®iÒu nµy. Kim L©n tõng nãi:
"Çi kh«ng khÝ ngµy ®Çu kh¸ng chiÕn ë n«ng th«n, t«i ®· ®a vµo Lµng. Lóc Êy T©y
cßn ®ãng t¹i cÇu §uèng, t«i vÒ lµng ch¬i mÊy lÇn, chøng kiÕn tËn m¾t thÕ nµo lµ "lµng
chiÕn ®Êu". Trong kh«ng khÝ Êy, cïng víi d luËn b¸n tÝn b¸n nghi vÒ lµng chî DÇu theo
T©y lµm ViÖt gian ®· khiÕn t«i viÕt truyÖn ng¾n nµy. ¤ng l·o Hai chÝnh lµ t«i".
T×nh yªu quª h¬ng ®Êt níc trong mçi con ngêi cô thÓ mang mét h×nh hµi riªng. Cã thÓ
lµ sù hi sinh anh dòng cña nh÷ng chiÕn sÜ ngoµi mÆt trËn, cã thÓ lµ c«ng søc khai hoang,
vun trång nh÷ng thöa ruéng, cã thÓ lµ çi mît mµ hay hïng tr¸ng cña mét ca khóc ca ngîi t×nh
ngêi, t×nh ®êi, v.v... Vµ ë ®©y lµ t×nh yªu, sù g¾n bã thuû chung víi çi lµng cña m×nh, cña
mét ngêi n«ng d©n ph¶i rêi lµng ®i t¶n c trong nh÷ng n¨m ®Çu cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng
Ph¸p.
Thµnh c«ng cña truyÖn Lµng chÝnh lµ ë h×nh tîng nh©n vËt l·o Hai víi nh÷ng tr¹ng
huèng t©m lÝ, ng«n ng÷ ®îc kh¾c ho¹ s¾c s¶o, ch©n thùc vµ sinh ®éng. Tuy nhiªn, ®Ó
nh©n vËt béc lé ®îc t©m lÝ hay ng«n ng÷, tríc hÕt, nhµ v¨n ph¶i x©y dùng ®îc t×nh huèng
truyÖn. TÝnh çch nh©n vËt chØ ®îc thÓ hiÖn trong mét sù viÖc cô thÓ nµo ®ã. HiÓu lÇm
råi vì lÏ lµ d¹ng t×nh huèng thêng ®îc çc nhµ v¨n sö dông. ViÖc rêi lµng ®i t¶n c lµ sù viÖc
cã ý nghÜa t¹o khung cho c©u chuyÖn. §ã cha ph¶i lµ t×nh huèng. Ph¶i ®Õn khi «ng Hai
nghe tin ®ån lµng cña «ng theo T©y lµm ViÖt gian th× t×nh huèng míi thùc sù b¾t ®Çu.
T×nh huèng truyÖn kÕt thóc khi «ng Hai biÕt ®îc sù thùc lµng cña «ng kh«ng theo giÆc.
347
Qua t×nh huèng nµy, h×nh ¶nh mét l·o n«ng d©n tha thiÕt yªu lµng quª cña m×nh, mét lßng
mét d¹ theo kh¸ng chiÕn hiÖn ra s¾c nÐt, víi chiÒu s©u t©m lÝ, ng«n ng÷ mang ®Ëm mµu
s¾c ç thÓ ho¸.
Së dÜ çi tin lµng chî DÇu theo giÆc lµm «ng Hai khæ t©m lµ v× nã ®· ®éng ch¹m
®Õn ®iÒu thiªng liªng, nh¹y c¶m nhÊt trong con ngêi «ng. Çi lµng ®èi víi ngêi n«ng d©n
quan träng l¾m. Nã lµ ng«i nhµ chung cho céng ®ång, hä m¹c. §êi nµy qua ®êi kh¸c, ngêi
n«ng d©n g¾n bã víi çi lµng nh m¸u thÞt, ruét rµ. Nã lµ nhµ cöa, ®Êt ®ai, lµ tæ tiªn, lµ hiÖn
th©n cho ®Êt níc ®èi víi hä. Tríc Çch m¹ng th¸ng T¸m, «ng Hai thuéc lo¹i "khè r¸ch ¸o «m",
tõng bÞ "bän h¬ng lÝ trong lµng truÊt ng«i trõ ngo¹i xiªu d¹t ®i, lang thang hÕt n¬i nµy ®Õn
n¬i kh¸c, lÇn mß vµo ®Õn tËn ®Êt Sµi Gßn, Chî Lín kiÕm ¨n. Ba ch×m b¶y næi mêi mÊy
n¨m trêi míi l¹i ®îc trë vÒ quª h¬ng b¶n qu¸n". Nªn «ng thÊm thÝa l¾m çi c¶nh tha h¬ng cÇu
thùc. ¤ng yªu çi lµng cña m×nh nh ®øa con yªu mÑ, tù hµo vÒ mÑ, t«n thê mÑ, mét t×nh yªu
hån nhiªn nh trÎ th¬. Cø xem çi çch «ng Hai n¸o nøc, say mª khoe vÒ lµng m×nh th× sÏ thÊy.
Tríc Çch m¹ng th¸ng T¸m, «ng khoe çi sinh phÇn cña viªn tæng ®èc lµng «ng: "ChÕt! ChÕt,
t«i cha thÊy çi dinh c¬ nµo mµ l¹i ®îc nh çi dinh c¬ cô thîng lµng t«i". Vµ mÆc dï ch¼ng
hä hµng g× nhng «ng cø gäi viªn tæng ®èc lµ "cô t«i" mét çch rÊt h¶ hª! Sau Çch m¹ng, "ng -
êi ta kh«ng cßn thÊy «ng ®¶ ®éng g× ®Õn çi l¨ng Êy n÷a", v× «ng nhËn thøc ®îc nã lµm
khæ m×nh, lµm khæ mäi ngêi, lµ kÎ thï cña c¶ lµng: "X©y çi l¨ng Êy c¶ lµng phôc dÞch, c¶
lµng g¸nh g¹ch, ®Ëp ®¸, lµm phu hå cho nã. [...] Çi ch©n «ng ®i tËp tÔnh còng v× çi l¨ng
Êy''. B©y giê «ng khoe lµng «ng khëi nghÜa, khoe "«ng gia nhËp phong trµo tõ håi k× cßn
trong bãng tèi", råi nh÷ng buæi tËp qu©n sù, khoe nh÷ng hè, nh÷ng ô, nh÷ng giao th«ng hµo
cña lµng «ng,... Còng v× yªu lµng qu¸ nh thÕ mµ «ng nhÊt quyÕt kh«ng chÞu rêi lµng ®i t¶n
c. §Õn khi buéc ph¶i cïng gia ®×nh ®i t¶n c «ng buån khæ l¾m, sinh ra hay bùc béi, "Ýt nãi,
Ýt cêi, çi mÆt lóc nµo còng lÇm lÇm". ë n¬i t¶n c, «ng nhí çi lµng cña «ng, nhí nh÷ng ngµy
lµm viÖc cïng víi anh em, "¤, sao mµ ®é Êy vui thÕ. ¤ng thÊy m×nh nh trÎ ra.[...] Trong lßng
«ng l·o l¹i thÊy n¸o nøc h¼n lªn". Lóc nµy, niÒm vui cña «ng chØ lµ hµng ngµy ®i nghe tin
tøc thêi sù kh¸ng chiÕn vµ khoe vÒ çi lµng chî DÇu cña «ng ®¸nh T©y. ThÕ mµ, ®ïng mét
çi «ng nghe ®îc çi tin lµng chî DÇu cña «ng theo T©y lµm ViÖt gian. Cµng yªu lµng, h·nh
diÖn, tù hµo vÒ lµng bao nhiªu th× b©y giê «ng Hai l¹i cµng thÊy ®au ®ín, tñi hæ bÊy nhiªu.
Nhµ v¨n Kim L©n ®· chøng tá bót lùc dåi dµo, kh¶ n¨ng ph©n tÝch s¾c s¶o, t¸i hiÖn sinh
®éng tr¹ng th¸i t×nh c¶m, hµnh ®éng cña con ngêi khi miªu t¶ diÔn biÕn t©m tr¹ng vµ hµnh
®éng cña nh©n vËt «ng Hai trong biÕn cè nµy.
¤ng l·o ®ang n¸o nøc, "Ruét gan «ng l·o cø móa c¶ lªn, vui qu¸!" v× nh÷ng tin kh¸ng
chiÕn th× biÕn cè bÊt ngê x¶y ra. Çi tin lµng chî DÇu theo giÆc ®· lµm «ng ®iÕng ngêi:
348
"Cæ «ng l·o nghÑn ¾ng h¼n l¹i, da mÆt tª r©n r©n. ¤ng l·o lÆng ®i, tëng nh ®Õn kh«ng
thë ®îc. Mét lóc l©u «ng míi rÆn Ì Ì, nuèt mét çi g× víng ë cæ, [...] giäng l¹c h¼n ®i", "¤ng
Hai cói g»m mÆt xuèng mµ ®i" vµ nghÜ ®Õn sù dÌ bØu cña bµ chñ nhµ. ¤ng l·o nh võa bÞ
mÊt mét çi g× quý gi¸, thiªng liªng l¾m. Nh÷ng c©u v¨n diÔn t¶ t©m tr¹ng thËt xóc ®éng:
"Nh×n lò con, tñi th©n, níc m¾t «ng l·o cø trµo ra... Chóng nã còng lµ trÎ con lµng ViÖt gian
®Êy? Chóng nã còng bÞ ngêi ta rÎ róng h¾t hñi ®Êy? Khèn n¹n, b»ng Êy tuæi ®Çu...". Nçi
nhôc nh·, mÆc c¶m ph¶n béi hµnh h¹ «ng l·o ®Õn khæ së: "Chao «i! Cùc nhôc cha, c¶ lµng
ViÖt gian! Råi ®©y biÕt lµm ¨n bu«n b¸n ra sao? Ai ngêi ta chøa. Ai ngêi ta bu«n b¸n mÊy.
Suèt c¶ çi níc ViÖt Nam nµy ngêi ta ghª tëm, ngêi ta thï h»n çi gièng ViÖt gian b¸n níc...".
C¶ nhµ «ng Hai sèng trong bÇu kh«ng khÝ ¶m ®¹m: "Gian nhµ lÆng ®i, hiu h¾t. ¸nh löa
vµng nhê nhê ë ngän ®Ìn dÇu l¹c vên trªn nÐt mÆt lo ©u cña bµ l·o. TiÕng thë cña ba ®øa
trÎ chôm ®Çu vµo nhau ngñ nhÑ nhµng næi lªn, nghe nh tiÕng thë cña gian nhµ". ¤ng Hai ¨n
kh«ng ngon, ngñ kh«ng yªn, lóc nµo còng n¬m níp, bÊt æn trong nçi tñi nhôc ª chÒ. ThËm
chÝ «ng kh«ng d¸m nh¾c tíi, ph¶i gäi tªn çi chuyÖn ph¶n béi lµ "chuyÖn Êy". ¤ng tuyÖt
giao víi tÊt c¶ mäi ngêi, "kh«ng d¸m bíc ch©n ra ®Õn ngoµi" v× xÊu hæ. Vµ çi chuyÖn vî
chång «ng lo nhÊt còng ®· ®Õn. Bµ chñ nhµ bãng giã ®uæi gia ®×nh «ng, chØ v× hä lµ ngêi
cña lµng theo T©y. Gia ®×nh «ng Hai ë vµo t×nh thÕ c¨ng th¼ng. ¤ng Hai ph¶i ®èi mÆt víi
t×nh c¶nh khã kh¨n nhÊt: "ThËt lµ tuyÖt ®êng sinh sèng! [...] ®©u ®©u cã ngêi chî DÇu ng-
êi ta còng ®uæi nh ®uæi hñi Mµ cho dÉu v× chÝnh s¸ch cña Cô Hå ngêi ta ch¼ng ®uæi ®i
n÷a, th× m×nh còng ch¼ng cßn mÆt mòi nµo ®i ®Õn ®©u".
Tõ chç yªu tha thiÕt çi lµng cña m×nh, «ng Hai ®©m ra thï lµng: "VÒ lµm g× çi lµng
Êy n÷a. Chóng nã theo T©y c¶ råi. VÒ lµng tøc lµ bá kh¸ng chiÕn, bá Cô Hå...". Vµ "Níc
m¾t «ng giµn ra". ¤ng l¹i nghÜ ®Õn c¶nh sèng n« lÖ t¨m tèi, lÇm than tríc kia. Bao nçi niÒm
cña «ng kh«ng biÕt gi·i bµy cïng ai ®µnh trót c¶ vµo nh÷ng lêi trß chuyÖn cïng ®øa con th¬
d¹i:
- Hóc kia! ThÇy hái con nhÐ, con lµ con cña ai?
- Lµ con thÇy mÊy lÞ con u.
- ThÕ nhµ con ë ®©u?
- Nhµ ta ë lµng chî DÇu.
- ThÕ con cã thÝch vÒ lµng chî DÇu kh«ng?
Th»ng bÐ nÐp ®Çu vµo ngùc bè tr¶ lêi khe khÏ:
- Cã.
349
¤ng l·o «m khÝt th»ng bÐ vµo lßng, mét lóc l©u «ng l¹i hái:
- µ, thÇy hái con nhÐ. ThÕ con ñng hé ai?
Th»ng bÐ gi¬ tay lªn, m¹nh b¹o vµ rµnh rät:
- ñng hé Cô Hå ChÝ Minh mu«n n¨m!
Níc m¾t «ng l·o giµn ra, ch¶y rßng rßng trªn hai m¸. ¤ng nãi thñ thØ:
- õ ®óng råi, ñng hé Cô Hå con nhØ.
Nh÷ng lêi ®¸p cña con trÎ còng lµ t©m huyÕt, gan ruét cña «ng Hai, mét ngêi lÊy danh
dù cña lµng quª lµm danh dù cña chÝnh m×nh, mét ngêi son s¾t mét lßng víi kh¸ng chiÕn, víi
Cô Hå. Nh÷ng lêi thèt ra tõ miÖng con trÎ nh minh oan cho «ng, ch©n thµnh vµ thiªng liªng
nh lêi thÒ ®inh ninh vang lªn tõ ®¸y lßng «ng:
Anh em ®ång chÝ biÕt cho bè con «ng
Cô Hå trªn ®Çu trªn cæ xÐt soi cho bè con «ng.
Çi lßng bè con «ng lµ nh thÕ ®Êy, cã bao giê d¸m ®¬n sai. ChÕt th× chÕt cã bao giê
d¸m ®¬n sai.
Nhµ v¨n ®· nh×n thÊy nh÷ng nÐt ®¸ng tr©n träng bªn trong ngêi n«ng d©n ch©n lÊm
tay bïn. Nh©n vËt «ng Hai hiÖn ra ch©n thùc tõ çi tÝnh hay khoe lµng, thÝch nãi vÒ lµng
bÊt kÓ ngêi nghe cã thÝch hay kh«ng; ch©n thùc ë ®Æc ®iÓm t©m lÝ v× céng ®ång, vui
çi vui cña lµng, buån çi buån cña lµng vµ ch©n thùc ë nh÷ng diÔn biÕn cña tr¹ng th¸i t©m
lÝ hÕt søc ®Æc trng cña mét ngêi n«ng d©n tñi nhôc, ®au ®ín v× çi tin lµng m×nh ph¶n
béi. NÕu nh trong biÕn cè Êy t©m tr¹ng cña «ng Hai ®au ®ín, tñi cùc bao nhiªu th× khi vì lÏ
ra r»ng ®ã chØ lµ tin ®ån kh«ng ®óng, lµng chî DÇu cña «ng kh«ng hÒ theo giÆc, sù vui s-
íng cµng tng bõng, h¶ hª bÊy nhiªu. ¤ng Hai nh ngêi võa ®îc håi sinh. Mét lÇn n÷a, nh÷ng
thay ®æi cña tr¹ng th¸i t©m lÝ l¹i ®îc kh¾c ho¹ sinh ®éng, tµi t×nh: "Çi mÆt buån thØu mäi
ngµy bçng t¬i vui, r¹ng rì h¼n lªn. Måm bám bÎm nhai trÇu, cÆp m¾t hung hung ®á hÊp
h¸y...". ¤ng khoe kh¾p n¬i: "T©y nã ®èt nhµ t«i råi b¸c ¹. §èt nh½n![...] L¸o! L¸o hÕt! Toµn
lµ sai sù môc ®Ých c¶", "T©y nã ®èt nhµ t«i råi «ng chñ ¹. §èt nh½n.[...] Ra l¸o! L¸o hÕt,
ch¼ng cã g× sÊt. Toµn lµ sai sù môc ®Ých c¶!". §¸ng lÏ ra «ng ph¶i buån v× çi tin Êy chø?
Nhng «ng ®ang trµn ngËp trong niÒm vui v× tho¸t khái çi ¸ch "ngêi lµng ViÖt gian". Çi tin
Êy x¸c nhËn lµng «ng vÉn nhÊt quyÕt ®øng vÒ phÝa kh¸ng chiÕn. Çi tin Êy khiÕn «ng l¹i
®îc sèng nh m«t ngêi yªu níc, l¹i cã thÓ tiÕp tôc sù khoe khoang ®¸ng yªu cña m×nh,... M©u
thuÉn mµ vÉn hÕt søc hîp lÝ, ®iÓm nµy còng lµ sù s¾c s¶o, ®éc ®¸o cña ngßi bót miªu t¶
350
t©m lÝ nh©n vËt cña nhµ v¨n Kim L©n.
Ngêi ®äc sÏ kh«ng thÓ quªn ®îc mét «ng Hai qu¸ yªu çi lµng cña m×nh nh thÕ. MÆt
kh¸c, còng nh çc nh©n vËt quÇn chóng (chÞ cho con bó loan tin lµng chî DÇu theo giÆc, bµ
chñ nhµ,)... çi khã quªn ë nh©n vËt nµy cßn lµ nÐt ç thÓ ho¸ rÊt ®Ëm vÒ ng«n ng÷. Lóc
«ng hai nãi thµnh lêi hay khi «ng nghÜ, ngêi ®äc vÉn nhËn thÊy rÊt râ ®Æc ®iÓm ng«n ng÷
cña vïng quª B¾c Bé, cña mét lµng B¾c Bé: "N¾ng nµy lµ bá mÑ chóng nã","kh«ng ®äc
thµnh tiÕng cho ngêi kh¸c nghe nhê mÊy", "Th× vÉn", "cã bao giê d¸m ®¬n sai",... §Æc biÖt
lµ nhµ v¨n cè ý thÓ hiÖn nh÷ng tõ ng÷ dïng sai trong lóc qu¸ hng phÊn cña «ng Hai. Nh÷ng
tõ ng÷ "sai sù môc ®Ých c¶" lµ dÊu Ên ng«n ng÷ cña ngêi n«ng d©n ë thêi ®iÓm nhËn thøc
®ang chuyÓn biÕn, muèn nãi çi míi nhng tõ ng÷ cha hiÓu hÕt. Sù sinh ®éng, ch©n thùc,
thó vÞ cña c©u chuyÖn phÇn nµo còng nhê vµo ®Æc ®iÓm ng«n ng÷ nµy.
Kim L©n ®· tõng ®îc ®¸nh gi¸ lµ mét c©y bót hµng ®Çu vÒ ®Ò tµi phong tôc. Trong
truyÖn Lµng, sù th«ng hiÓu vÒ lÒ thãi, phong tôc cña lµng quª ®îc «ng vËn dông hÕt søc
khÐo lÐo vµo x©y dùng t©m lÝ, hµnh ®éng, ng«n ng÷ nh©n vËt. Cèt truyÖn ®¬n gi¶n, søc
nÆng l¹i dån c¶ vµo m¹ch diÔn biÕn t©m tr¹ng, vµo lêi tho¹i cña nh©n vËt nªn c©u chuyÖn
cã søc hÊp dÉn riªng, Ên tîng riªng, ®éc ®¸o. Trong sè rÊt nhiÒu nh÷ng nh©n vËt n«ng d©n
kh¸c, ngêi ®äc khã cã thÓ quªn mét «ng Hai yªu lµng quª, yªu ®Êt níc, thuû chung víi kh¸ng
chiÕn, víi sù nghiÖp chung cña d©n téc. Mét «ng Hai thÝch khoe lµng, mét «ng Hai sèt s¾ng
nghe tin tøc chÝnh trÞ, mét «ng Hai tñi nhôc, ®au ®ín khi nghe tin lµng m×nh theo giÆc,
mét «ng Hai vui mõng nh trÎ th¬ khi biÕt tin lµng m×nh kh«ng theo giÆc,... Ai ®ã ®· mét
lÇn thÊy nhµ v¨n Kim L©n, nghe «ng nãi chuyÖn cßn thó vÞ h¬n n÷a: h×nh nh ta gÆp «ng
®©u ®ã trong Lµng råi th× ph¶i.
LÆng lÏ Sa Pa
(TrÝch - NguyÔn Thµnh Long)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ v¨n NguyÔn Thµnh Long (1925-1991), quª ë huyÖn Duy Xuyªn, tØnh Qu¶ng Nam,
viÕt v¨n tõ thêi k× kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p. ¤ng lµ c©y bót chuyªn vÒ truyÖn ng¾n.
"TËp trung nhiÖt thµnh ngîi ca nh÷ng con ngêi lao ®éng míi, d¸m nghÜ, d¸m lµm,
kh«ng sî khã kh¨n gian khæ, say mª trong lao ®éng s¸ng t¹o, nh©n hËu vµ tha thiÕt yªu cuéc
351
sèng... TruyÖn cña NguyÔn Thµnh Long hÊp dÉn ngêi ®äc b»ng v¨n trong s¸ng, giµu chÊt
th¬, nhÑ nhµng tho¶i m¸i, cèt truyÖn tëng nh gi¶n ®¬n mµ rÊt giµu ý nghÜa kh¸i qu¸t. LÆng
lÏ Sa Pa lµ mét truyÖn ng¾n tiªu biÓu nh thÕ. TruyÖn viÕt vÒ mét thÞ x· nhá bÐ cña tØnh
Lµo Cai lu«n ch×m ®¾m trong s¬ng mï: Sa Pa. §Õn víi n¬i Êy lµ nh÷ng con ngêi thËt ®Ñp:
mét anh thanh niªn lµm c«ng t¸c khÝ tîng thuû v¨n trªn ®Ønh Yªn S¬n cao 2600 mÐt, mét c«
kü s n«ng nghiÖp míi ra trêng, mét b¸c l¸i xe giµ ®· ch¹y suèt 30 n¨m trªn tuyÕn ®êng Sa Pa,
mét ho¹ sÜ ®i thùc tÕ chuyÕn ®i cuèi cña cuéc ®êi c«ng t¸c tríc lóc nghØ hu, bèn g¬ng mÆt
tiªu biÓu, bèn tÝnh çch kh¸c nhau: anh thanh niªn ®Çy nhiÖt huyÕt béc trùc, ch©n thµnh, c«
kü s trÎ hån nhiªn nhng kÝn ®¸o, tÕ nhÞ, «ng ho¹ sÜ trÇm tÜnh, s©u l¾ng, cßn b¸c l¸i xe th×
s«i næi, vui tÝnh... Hä t×nh cê gÆp nhau trªn ®êng tíi Sa Pa mµ bçng trë nªn gÇn gòi vµ th©n
thiÕt nh trong mét gia ®×nh. Tuy tÝnh çch vµ nghÒ nghiÖp kh¸c nhau, nhng tÊt c¶ ®Òu cã
chung mét t©m hån trong s¸ng, tinh tÕ, mét suy nghÜ lµnh m¹nh, s©u s¾c, vµ nhÊt lµ hä cã
chung mét th¸i ®é sèng, lao ®éng, lµm viÖc vµ cèng hiÕn hÕt m×nh cho tæ quèc mét çch v«
t, hån nhiªn, ©m thÇm vµ lÆng lÏ. §ã lµ mét truyÖn ng¾n hay vµ tiªu biÓu cho phong çch
NguyÔn Thµnh Long: nhÑ nhµng kÝn ®¸o mµ rÊt s©u s¾c vµ thÊm ®Ém chÊt th¬" (Tõ
®iÓn t¸c gi¶, t¸c phÈm v¨n häc ViÖt Nam dïng cho nhµ trêng, S®d).
2. T¸c phÈm:
- Nhµ v¨n ®· cho xuÊt b¶n nhiÒu truyÖn ng¾n, trong ®ã næi bËt lµ çc tËp: B¸t c¬m
Cô Hå (1955); ChuyÖn nhµ chuyÖn xëng (1962); Nh÷ng tiÕng vç çnh (1967); Gi÷a trong
xanh (1972); Nöa ®ªm vÒ s¸ng (1978); LÝ S¬n mïa tái (1980); S¸ng mai nµo, xÕ chiÒu nµo
(1984); LÆng lÏ Sa Pa (1990),...
¤ng ®· ®îc Gi¶i thëng Ph¹m V¨n §ång víi tËp truyÖn ký B¸t c¬m Cô Hå (1953).
- TruyÖn ng¾n LÆng lÏ Sa Pa ®îc nhµ v¨n NguyÔn Thµnh Long viÕt n¨m 1970, sau
chuyÕn ®i Lµo Cai cña t¸c gi¶.
Th«ng qua mét t×nh huèng gÆp gì bÊt ngê gi÷a «ng ho¹ sÜ giµ, c« kÜ s trÎ víi anh
thanh niªn lµm c«ng t¸c ë tr¹m khÝ tîng trªn ®Ønh Yªn S¬n thuéc Sa Pa, t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh
vÎ ®Ñp cña con ngêi lao ®éng vµ ý nghÜa cña nh÷ng c«ng viÖc thÇm lÆng.
3. Tãm t¾t:
LÆng lÏ Sa Pa cã mét cèt truyÖn ®¬n gi¶n. ChØ lµ cuéc héi ngé gi÷a bèn ngêi: «ng ho¹
sÜ giµ, c« kÜ s míi tèt nghiÖp, b¸c l¸i xe vµ anh thanh niªn phô tr¸ch tr¹m khÝ tîng trªn nói
Yªn S¬n. T¸c gi¶ kh«ng hÒ cho biÕt tªn cña çc nh©n vËt. Qua cuéc héi ngé cña nh÷ng con
ngêi "kh«ng cã tªn" Êy, hiÖn ra ch©n dung con ngêi lao ®éng thÇm lÆng, trªn çi nÒn lÆng
352
lÏ th¬ méng cña Sa Pa. C©u chuyÖn vÒ cuéc héi ngé chØ diÔn ra trong vßng ba m¬i phót,
ngêi ho¹ sÜ chØ kÞp ph¸c th¶o bøc ch©n dung cña m×nh nhng ch©n dung cña chµng thanh
niªn, cña nh÷ng con ngêi ®ang cèng hiÕn tuæi xu©n, ngµy ®ªm lÆng lÏ lµm viÖc th× ®·
hiÖn ra râ nÐt. Ch©n dung Êy hiÖn ra tríc hÕt qua sù giíi thiÖu cña b¸c l¸i xe vui tÝnh, qua
sù quan s¸t, c¶m nhËn, suy ngÉm nhµ nghÒ cña b¸c ho¹ sÜ, qua sù c¶m nhËn cña c« g¸i trÎ vµ
qua sù tù ho¹ cña chµng trai.

TruyÖn ng¾n LÆng lÏ Sa Pa cña NguyÔn Thµnh Long nhÑ nhµng mµ s©u s¾c, thÉm
®Ém chÊt th¬. NhÑ nhµng, kÝn ®¸o nh Sa Pa thµnh phè trong s¬ng, vµ còng giµu søc sèng
víi hoa tr¸i ng¸t h¬ng bèn mïa. LÆng lÏ mµ kh«ng buån tÎ, nh÷ng con ngêi n¬i ®©y ®ang
tõng ngµy thÇm lÆng cèng hiÕn søc lùc cña m×nh, thÇm lÆng ®em l¹i h¬ng s¾c cho cuéc
sèng. §äc truyÖn ng¾n nµy, chóng ta chóng ta cã thÓ ®ång c¶m víi nhau:
"Sa Pa kh«ng chØ lµ mét sù yªn tÜnh. Bªn díi sù yªn tÜnh Êy, ngêi ta lµm viÖc!"
Theo lêi giíi thiÖu cña b¸c l¸i xe, çi con ngêi "c« ®éc nhÊt thÕ gian" lµ mét thanh niªn
hai m¬i b¶y tuæi, lµm c«ng t¸c khÝ tîng kiªm vËt lÝ ®Þa cÇu. Trong c©u chuyÖn ph¸c th¶o
ch©n dung cña b¸c l¸i xe, ®¸ng chó ý lµ chuyÖn "thÌm ngêi" cña anh chµng "c« ®éc nhÊt thÕ
gian" kia. Kh«ng ph¶i anh ta "sî ngêi" mµ lªn lµm viÖc ë ®©y, tr¸i l¹i, anh ta tõng chÆt c©y
ng¸ng ®êng ng¨n xe dõng l¹i ®Ó ®îc gÆp ngêi "nh×n tr«ng vµ nãi chuyÖn mét l¸t".
Qua çi nh×n cña ngêi ho¹ sÜ, anh thanh niªn hiÖn ra víi "tÇm vãc nhá bÐ, nÐt mÆt r¹ng
rì". Anh ta sèng trong "Mét c¨n nhµ ba gian, s¹ch sÏ, víi bµn ghÕ, sæ s¸ch, biÓu ®å, thèng kª,
m¸y bé ®µm. Cuéc ®êi riªng cña anh thanh niªn thu gän l¹i mét gãc tr¸i gian víi chiÕc giêng
con, mét chiÕc bµn häc, mét gi¸ s¸ch.". Mét cuéc sèng gi¶n dÞ, ng¨n n¾p cña mét ngêi yªu
®êi, say mª c«ng viÖc vµ kh«ng cã vÎ g× cña sù buån ch¸n.
Trong sù c¶m nhËn cña c« kÜ s míi ra trêng, cuéc sèng cña ngêi thanh niªn lµ "cuéc sèng
mét m×nh dòng c¶m tuyÖt ®Ñp", anh mang l¹i cho c« "bã hoa cña nh÷ng h¸o høc vµ m¬
méng ngÉu nhiªn".
NÕu nh ngêi ho¹ sÜ l·o thµnh míi chØ ghi ®îc "lÇn ®Çu g¬ng mÆt cña ngêi thanh niªn"
th× chÝnh nh÷ng lêi t©m sù cña mét kÎ "thÌm ngêi" khi ®îc gÆp ngêi ®· lµ mét bøc ch©n
dung tù ho¹ kh¸ hoµn chØnh. Ch©n dung lµ g× nÕu kh«ng ph¶i lµ nh÷ng nÐt vÏ tinh thÇn,
nh÷ng nÐt gîi t¶ phÈm chÊt? Nh÷ng nÐt tù ho¹ cña anh thanh niªn vÒ c¶ nh÷ng con ngêi
®ang lµm viÖc nh anh khiÕn ngêi ho¹ sÜ giµ, dï ®· tr¶i nhiÒu chuyÖn ®êi ph¶i suy ngÉm
rÊt nhiÒu:
353
"Ngêi con trai Êy ®¸ng yªu thËt, nhng lµm cho «ng nhäc qu¸. Víi nh÷ng ®iÒu lµm cho ngêi
ta suy nghÜ vÒ anh. Vµ vÒ nh÷ng ®iÒu anh suy nghÜ trong çi v¾ng vÎ vßi väi hai ngh×n s¸u
tr¨m mÐt trªn mÆt biÓn, cuån cuén tu«n ra khi gÆp ngêi."
VËy nh÷ng ®iÒu g× ë chµng thanh niªn ®· lµm cho ngêi ho¹ sÜ giµ suy nghÜ vµ thËm
chÝ lµm thay ®æi c¶ çi quan niÖm vÒ m¶nh ®Êt Sa Pa vèn cã trong «ng?
Nçi "thÌm ngêi" ë anh thanh niªn kh«ng ph¶i nçi nhí cuéc sèng ®«ng ®óc, tiÖn nghi, an
nhµn, nh anh nãi: "NÕu lµ nçi nhí phån hoa ®« thÞ th× xoµng". Ngêi thanh niªn hiÓu rÊt râ
c«ng viÖc cña m×nh, chÊp nhËn sèng trong hoµn c¶nh buån tÎ, c« ®éc ®Ó lµm c«ng viÖc
"®o giã, ®o ma, ®o n¾ng, tÝnh m©y, ®o chÊn ®éng mÆt ®Êt, dù vµo viÖc b¸o tríc thêi
tiÕt hµng ngµy, phôc vô s¶n xuÊt, phôc vô chiÕn ®Êu". Nhng con ngêi Êy kh«ng hÒ thÊy
buån tÎ, c« ®éc. Çi sù "thÌm ngêi" cña chµng thanh niªn lµ lÏ b×nh thêng cña con ngêi, nhÊt
l¹i lµ tuæi trÎ. Anh sèng víi triÕt lÝ: "khi ta lµm viÖc, ta víi c«ng viÖc lµ ®«i, sao gäi lµ mét
m×nh ®îc?". §îc lµm viÖc cã Ých ®èi víi anh thÕ lµ niÒm vui. H¬n n÷a c«ng viÖc cña anh
g¾n liÒn víi c«ng viÖc cña bao anh em ®ång chÝ kh¸c ë nh÷ng ®iÓm cao h¬n hoÆc thÊp
h¬n. Ngêi ho¹ sÜ ®· thÊy bèi rèi khi bÊt ngê ®îc chiªm ngìng mét ch©n dung ®Ñp ®Ï ®Õn
thÕ: "b¾t gÆp mét con ngêi nh anh lµ mét c¬ héi h·n h÷u cho s¸ng t¸c, nhng hoµn thµnh s¸ng
t¸c cßn lµ mét chÆng ®êng dµi". Vµ ch¾c ch¾n «ng sÏ cßn bèi rèi khi muèn dùng lªn ch©n
dung cña Sa Pa. Bëi v×, trong sù tù ho¹ cña chµng trai cßn hiÖn ra nh÷ng ch©n dung kh¸c
n÷a, còng quªn m×nh, say mª víi c«ng viÖc nh anh kÜ s ë vên rau díi Sa Pa "Ngµy nµy sang
ngµy kh¸c... ngåi im trong vên su hµo, r×nh xem çch ong lÊy phÊn, thô phÊn cho hoa su
hµo...", nhµ nghiªn cøu sÐt mêi mét n¨m kh«ng rêi xa c¬ quan mét ngµy v× sî cã sÐt l¹i v¾ng
mÆt. Çi lÆng lÏ cña c¶nh s¾c Sa Pa th× c©y cä trªn tay ngêi ho¹ sÜ cã thÓ lét t¶ kh«ng mÊy
khã kh¨n, nhng çi kh«ng lÆng lÏ cña Sa Pa nh «ng ®· thÊy qua nh÷ng con ngêi kia th× vÏ
thÕ nµo ®©y? Ngêi ho¹ sÜ nhËn thÊy rÊt râ "sù bÊt lùc cña nghÖ thuËt, cña héi ho¹ trong
cuéc hµnh tr×nh vÜ ®¹i lµ cuéc ®êi".
Ngêi ®äc cã thÓ dÔ dµng nhËn thÊy trong LÆng lÏ Sa Pa, cã hai nh©n vËt hÇu nh chØ
lÆng lÏ nghe vµ suy ngÉm. §ã lµ ngêi ho¹ sÜ vµ c« kÜ s trÎ. Tríc chµng trai trÎ trung yªu ®êi,
hiÓu vµ yªu c«ng viÖc thÇm lÆng cña m×nh, ngêi ho¹ sÜ nhËn ra r»ng Sa Pa, çi tªn mµ chØ
nghe ®Õn "ngêi ta ®· nghÜ ®Õn chuyÖn nghØ ng¬i", cã nh÷ng con ngêi lµm viÖc vµ lo
nghÜ cho ®Êt níc. Tho¹t ®Çu, ®¸p l¹i lêi b¸c l¸i xe, ngêi ho¹ sÜ nãi: "ThÝch chø, thÝch l¾m.
ThÕ nµo t«i còng vÒ ë h¼n ®Êy. T«i ®· ®Þnh thÕ. Nhng b©y giê cha ph¶i lóc". Sau khi
gÆp, ®îc nghe chµng thanh niªn nãi, ®îc chøng kiÕn vµ hiÓu cuéc sèng cña nh÷ng con ngêi
®ang lµm viÖc thùc sù, cèng hiÕn thùc sù, quan niÖm cña ngêi ho¹ sÜ ®· thay ®æi. Lóc chia
354
tay, ngêi ho¹ sÜ giµ cßn chôp lÊy tay ngêi thanh niªn l¾c m¹nh vµ nãi: "Ch¾c ch¾n råi t«i sÏ
trë l¹i. T«i ë víi anh mÊy h«m ®îc chø?" §©y kh«ng chØ lµ sù thay ®æi trong çi nh×n vÒ Sa
Pa mµ cßn lµ sù thay ®æi trong quan niÖm cña mét nghÖ sÜ vÒ cuéc sèng, vÒ çi ®Ñp. Cßn
c« g¸i? Khi tõ biÖt, "C« ch×a tay ra cho anh n¾m, cÈn träng, râ rµng, nh ngêi ta trao cho nhau
çi g× chø kh«ng ph¶i lµ çi b¾t tay". C« ®· hiÓu ®îc nhiÒu ®iÒu tõ cuéc sèng, c«ng viÖc
cña chµng trai. Cã lÏ trong çi b¾t tay Êy lµ niÒm tin, lµ ý nghÜa ®Ých thùc cña lao ®éng,
lµ c¶ sù thÇm lÆng cèng hiÕn cho ®êi,... Nh÷ng ®iÒu ®ã sÏ gióp c« v÷ng vµng h¬n trong
nh÷ng bíc ®Çu tiªn vµo ®êi.
NguyÔn Thµnh Long ®· cho ngêi ®äc thÊy çi kh«ng lÆng lÏ cña Sa Pa. Víi nh÷ng nÐt
vÏ méc m¹c, bøc ch©n dung vÒ m¶nh ®Êt trªn cao Êy cã søc Êm to¶ ra tõ nh÷ng bµn tay, khèi
ãc ®ang tõng ngµy bÒn bØ, thÇm lÆng cèng hiÕn.
ChiÕc lîc ngµ

(TrÝch - NguyÔn Quang S¸ng)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ v¨n NguyÔn Quang S¸ng sinh n¨m 1932, quª ë huyÖn Chî Míi, tØnh An Giang.
Trong thêi k× kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, «ng tham gia bé ®éi, ho¹t ®éng ë chiÕn trêng Nam
Bé. Tõ sau n¨m 1954, tËp kÕt ra B¾c, NguyÔn Quang S¸ng b¾t ®Çu viÕt v¨n. Trong thêi k×
kh¸ng chiÕn chèng MÜ, «ng trë vÒ Nam Bé tham gia kh¸ng chiÕn vµ tiÕp tôc s¸ng t¸c v¨n
häc.
Nhµ v¨n NguyÔn Quang S¸ng viÕt nhiÒu thÓ lo¹i: truyÖn ng¾n, tiÓu thuyÕt, kÞch b¶n
phim vµ hÇu nh chØ viÕt vÒ cuéc sèng vµ con ngêi Nam Bé trong hai cuéc kh¸ng chiÕn
còng nh sau hoµ b×nh.
Lèi viÕt cña NguyÔn Quang S¸ng gi¶n dÞ, méc m¹c, nhng s©u s¾c, viÕt ®Ó "phôc phô
ngay. §Ó ®¸nh tr¶ l¹i kÎ thï tõng miÕng, tõng nh¸t thËt s©u". ¤ng ®· kh¾c ho¹ nh÷ng h×nh
¶nh ch©n thùc, ®Ñp ®Ï cña nh÷ng con ngêi miÒn Nam kh¸ng chiÕn. §ã lµ h×nh ¶nh nh÷ng
ngêi d©n Sµi Gßn ®¸nh ®Þch ngoan cêng theo "kiÓu Sµi Gßn" (ChÞ Nhung, Sµi Gßn díi
tÇng khãi), ®ã lµ nh÷ng ngêi n«ng d©n ®ång b»ng s«ng Cöu Long nh anh B¶y Ngµn b×nh
th¶n ngåi hót thuèc sau khi quÇn nhau lÇn hót chÕt víi giÆc (Mét chuyÖn vui), hay anh Ba
Hoµnh trong qu¸n rîu ven s«ng vµ ©m thÇm chuÈn bÞ lùc lîng cho ngµy ®ång khëi,...Trong
355
nh÷ng n¨m th¸ng kh¸ng chiÕn, t¸c phÈm cña NguyÔn Quang S¸ng ®· cã t¸c dông to lín trong
viÖc cæ vò, ®éng viªn søc chiÕn ®Êu m¹nh mÏ cña nh©n d©n miÒn Nam, cñng cè niÒm tin
yªu cña c¶ níc ®èi víi ®ång bµo n¬i thµnh ®ång tæ quèc.
Víi thÓ lo¹i truyÖn ng¾n, qua nhiÒu t¸c phÈm, «ng ®· kh¼ng ®Þnh mét phong çch
®éc ®¸o ®Ëm ®µ chÊt Nam Bé tõ viÖc x©y dùng khung c¶nh thiªn nhiªn ®Õn kh¾c ho¹
tÝnh çch con ngêi.
2. T¸c phÈm:
T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Con chim vµng (1957); Ngêi quª h¬ng (truyÖn ng¾n, 1958);
NhËt ký ngêi ë l¹i (tiÓu thuyÕt, 1962); §Êt löa (tiÓu thuyÕt, 1963); C©u chuyÖn bªn trËn
®Þa ph¸o (truyÖn võa, 1966); ChiÕc lîc ngµ (truyÖn ng¾n, 1968); B«ng cÈm th¹ch (truyÖn
ng¾n, 1969); Çi ¸o th»ng h×nh r¬m (truyÖn võa, 1975); Mïa giã chíng (tiÓu thuyÕt, 1975);
Ngêi con ®i xa (truyÖn ng¾n, 1977); Dßng s«ng th¬ Êu (tiÓu thuyÕt, 1985); Bµn thê tæ cña
mét c« ®µo (truyÖn ng¾n, 1985); Tèi thÝch lµm vua (truyÖn ng¾n,1988); 25 truyÖn ng¾n
(1990); Paris -TiÕng h¸t TrÞnh C«ng S¬n (1990); Con mÌo Fujita (truyÖn ng¾n, 1991);
KÞch b¶n phim: Mïa giã chíng (1977); Çnh ®ång hoang (1978); Pho tîng (1981); Cho ®Õn
bao giê (1982); Mïa níc næi (1986); Dßng s«ng h¸t (1988); C©u nãi dèi ®Çu tiªn (1988); Thêi
th¬ Êu (1995); Gi÷a dßng (1995); Nh mét huyÒn tho¹i (1995).
Nhµ v¨n ®· ®îc nhËn: Gi¶i thëng cuéc thi truyÖn ng¾n b¸o Thèng nhÊt (1995); Gi¶i th-
ëng cuéc thi truyÖn ng¾n t¹p chÝ V¨n nghÖ Qu©n ®éi (1959); Gi¶i thëng Héi ®ång v¨n häc
thiÕu nhi Héi Nhµ v¨n (1985); Gi¶i thëng Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam 1993; Huy ch¬ng vµng liªn
hoan phim toµn quèc (1980), Huy ch¬ng vµng liªn hoan phim ë Matxc¬va (1981); Huy ch¬ng
b¹c liªn hoan phim toµn quèc (1980).
TruyÖn ChiÕc lîc ngµ ®îc nhµ v¨n NguyÔn Quang S¸ng viÕt n¨m 1966, t¹i chiÕn trêng
Nam Bé trong thêi k× cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ cña nh©n d©n ta ®ang diÔn ra quyÕt
liÖt.
§©y lµ t¸c phÈm tiªu biÓu cho phong çch nghÖ thuËt NguyÔn Quang S¸ng. B»ng nghÖ
thuËt miªu t¶ t©m lÝ nh©n vËt ®Æc s¾c vµ x©y dùng t×nh huèng bÊt ngê, t¸c gi¶ ®· thÓ
hiÖn mét çch c¶m ®éng t×nh cha con cña «ng S¸u vµ bÐ Thu.
3. Tãm t¾t:
¤ng S¸u ®i kh¸ng chiÕn, khi cã dÞp trë l¹i th¨m nhµ th× con g¸i ®· lªn t¸m tuæi. BÐ Thu
kh«ng nhËn ra cha v× vÕt sÑo trªn m¸ lµm «ng S¸u kh«ng gièng nh trong bøc ¶nh chôp chung
víi m¸ mµ bÐ Thu ®· biÕt. §Õn khi em nhËn ra cha th× còng lµ lóc «ng S¸u ph¶i ra ®i. Vµo
356
khu c¨n cø, nhí lêi con, «ng S¸u ®· lµm ®îc mét chiÕc lîc b»ng ngµ voi ®Ó tÆng con nhng
«ng ®· bÞ hi sinh trong mét trËn cµn. Tríc khi nh¾m m¾t, «ng chØ cßn kÞp trao c©y lîc cho
mét ngêi b¹n.

ChiÕc lîc ngµ (1966) lµ mét trong nh÷ng truyÖn ng¾n xuÊt s¾c thêi k× chèng MÜ. Víi
mét t×nh huèng ®éc ®¸o, c©u chuyÖn c¶m ®éng vÒ t×nh cha con ®· ph¶n ¸nh s©u s¾c t×nh
c¶m con ngêi trong hoµn c¶nh Ðo le cña chiÕn tranh. §o¹n trÝch tõ "Çc b¹n! Mçi lÇn nh×n
thÊy c©y lîc ngµ nhá Êy..." cho ®Õn "§Õn lóc Êy, anh míi nh¾m m¾t ®i xu«i." thÓ hiÖn râ
chñ ®Ò t tëng còng nh nh÷ng ®Æc s¾c nghÖ thuËt cña t¸c phÈm.
NguyÔn Quang S¸ng ®· rÊt thµnh c«ng khi x©y dùng ®îc mét cèt truyÖn ®Çy tÝnh bÊt
ngê, cã søc cuèn hót ngêi ®äc. T×nh huèng kh«ng chÞu nhËn ba cña bÐ Thu lµ bÊt ngê ®Çu
tiªn. Anh S¸u ®i kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p tõ khi ®øa con duy nhÊt cña anh cha ®Çy mét tuæi.
Tõ ®ã hai ba con cha hÒ gÆp l¹i nhau, cho ®Õn khi kh¸ng chiÕn kÕt thóc, anh trë vÒ, ®øa
con g¸i t¸m tuæi kh«ng chÞu nhËn ba. Trong ba ngµy ë nhµ, b»ng ®ñ mäi çch mµ con bÐ
vÉn kh«ng chÞu gäi lÊy mét tiÕng ba. §Õn lóc ph¶i ra ®i nhËn nhiÖm vô míi, bÐ Thu míi
gäi anh b»ng ba. ThËt bÊt ngê. Th× ra, nã kh«ng chÞu nhËn ba lµ v× vÕt thÑo trªn m¸ ®·
khiÕn anh kh«ng cßn gièng nh trong bøc ¶nh chôp ngµy cíi. Con bÐ chØ gäi ba khi bµ ngo¹i
gi¶i thÝch cho nã râ ®iÒu nµy. Gi©y phót anh nghe ®îc tiÕng gäi mµ anh chê ®îi ®· bao
n¨m Êy còng lµ lóc cha con xa nhau. Anh S¸u høa sÏ mang vÒ tÆng con mét c©y lîc. Nh÷ng
ngµy chiÕn ®Êu trong rõng, anh S¸u cÆm côi lµm chiÕc lîc b»ng ngµ cho con g¸i. ChiÕc lîc
®· lµm xong nhng cha kÞp trao cho con g¸i th× anh hi sinh.
Nh÷ng sù viÖc chÝnh cña c©u chuyÖn trong ®o¹n trÝch lµ nh vËy. Nhng ®é c¨ng vµ
tÝnh bÊt ngê cña nã chØ ®îc ®Èy lªn ®Ønh ®iÓm khi trong tõng sù viÖc t¸c gi¶ ®· miªu t¶
nh÷ng diÔn biÕn t©m lÝ cña nh©n vËt mét çch tinh tÕ, sinh ®éng. T×nh cha con s©u
nÆng béc lé trong nh÷ng t×nh huèng Ðo le, ngÆt nghÌo cña bom ®¹n chiÕn tranh. B¶n th©n
cèt truyÖn cña ®o¹n trÝch ChiÕc lîc ngµ ®· cã gi¸ trÞ tè ço téi ¸c chiÕn tranh ®èi víi cuéc
sèng con ngêi. Cha con t¸m n¨m trêi kh«ng gÆp nhau lµ do chiÕn tranh. VÕt thÑo lµm biÕn
d¹ng khu«n mÆt anh S¸u, khiÕn con bÐ kh«ng nhËn ra ba lµ do chiÕn tranh. Vµ thËt ®au
xãt, ngêi cha cha kÞp trao cho ®øa con hÕt mùc yªu th¬ng cña m×nh kØ vËt nh lêi høa th×
chiÕn tranh ®· cíp ®i sinh m¹ng anh. Tuy nhiªn, çi mµ t¸c gi¶ tËp trung thÓ hiÖn lµ nh÷ng
con ngêi, lµ nh©n vËt.
T¸c gi¶ ®· chøng tá tµi n¨ng cña m×nh trong viÖc x©y dùng nh©n vËt mét bÐ g¸i t¸m
357
tuæi bíng bØnh vµ gan gãc. Trong t©m hån trÎ th¬ cña bÐ Thu, chØ cã duy nhÊt h×nh ¶nh
mét ngêi ba mµ nã biÕt qua bøc ¶nh chôp víi m¸ ngµy cíi. Nã nhÊt quyÕt kh«ng chÞu nhËn
ba, kh«ng gäi ba v× thÊy ba nã trong bøc ¶nh kh«ng hÒ cã vÕt thÑo trªn m¸ cßn ng êi cø gäi
nã lµ con, b¾t nã gäi b»ng ba b©y giê l¹i cã vÕt thÑo dµi trªn m¸. NguyÔn Quang S¸ng ®· tá
ra rÊt am hiÓu t©m lÝ trÎ th¬. Chi tiÕt gäi "træng" vµ chi tiÕt ch¾t níc c¬m ®· kh¾c ho¹ næi
bËt sù ®¸o ®Ó hån nhiªn cña bÐ Thu. §Æc biÖt lµ chi tiÕt bÐ Thu hÊt ®æ c¶ chÐn c¬m khi
anh S¸u g¾p cho nã çi trøng ç. BÞ ba ®¸nh, tëng ®©u "con bÐ sÏ l¨n ra khãc, sÏ giÉy, sÏ ®¹p
®æ c¶ m©m c¬m, hoÆc sÏ ch¹y vôt ®i. Nhng kh«ng, nã ngåi im, ®Çu cói g»m xuèng. NghÜ
thÕ nµo nã cÇm ®òa, g¾p l¹i çi trøng ç ®Ó vµo chÐn, råi lÆng lÏ ®øng dËy, bíc ra khái
m©m". §µnh r»ng trÎ con chØ tin vµo nh÷ng g× chóng thÊy, ®µnh r»ng bÐ Thu kh«ng thÓ
biÕt ®îc sù ¸c nghiÖt cña bom ®¹n lµ thÕ nµo, vµ nã cã çch suy nghÜ theo kiÓu trÎ con cña
nã, nhng ph¶i thõa nhËn r»ng c« bÐ nµy cã mét ç tÝnh m¹nh mÏ. Sù bíng bØnh, gan gãc
®Õn k× l¹ cña bÐ Thu sau nµy trë thµnh lßng dòng c¶m, sù lanh lîi cña c« giao liªn Thu. Nh -
ng lÏ nµo ë bÐ Thu chØ lµ sù bíng bØnh, gan gãc ®Õn ®¸o ®Ó? Kh«ng hÒ gi¶n ®¬n nh
vËy, trong buæi s¸ng cha nã lªn ®êng:
"Con bÐ nh bÞ bá r¬i, lóc ®øng vµo gãc nhµ, lóc ®øng tùa cöa vµ cø nh×n mäi ngêi
®ang v©y quanh ba nã. VÎ mÆt cña nã cã çi g× h¬i kh¸c, nã kh«ng bíng bØnh hay nh¨n mµy
cau cã n÷a, vÎ mÆt nã sÇm l¹i buån rÇu, çi vÎ buån trªn g¬ng mÆt ng©y th¬ cña con bÐ
tr«ng rÊt dÔ th¬ng. Víi ®«i mi dµi uèn cong, vµ nh kh«ng bao giê chíp, ®«i m¾t nã nh to
h¬n, çi nh×n cña nã kh«ng ng¬ ng¸c, kh«ng l¹ lïng, nã nh×n víi vÎ nghÜ ngîi s©u xa."
Cho ®Õn khi nghe tiÕng kªu thÐt lªn: "- Ba.. a... a...ba!" th× mäi ngêi míi vì lÏ ra r»ng nã
thÌm ®îc gäi ba nh thÕ nµo, "TiÕng kªu cña nã nh tiÕng xÐ, xÐ sù im lÆng vµ xÐ c¶ ruét
gan mäi ngêi, nghe thËt xãt xa. §ã lµ tiÕng "ba" mµ nã cè ®Ì nÐn trong bao nhiªu n¨m nay,
tiÕng "ba" nh vì tung ra tõ ®¸y lßng nã, nã võa kªu võa ch¹y x« tíi, nhanh nh mét con sãc, nã
ch¹y thãt lªn vµ dang hai tay «m chÆt lÊy cæ ba nã.". BÐ Thu lµ ®øa trÎ giµu t×nh c¶m. Th¸i
®é cña bÐ Thu víi ba tr¸i ngîc trong nh÷ng ngµy ®Çu khi «ng S¸u vÒ th¨m nhµ vµ lóc «ng
s¾p ra ®i. Song, tr¸i ngîc mµ vÉn nhÊt qu¸n. V× qu¸ yªu ba, qu¸ khao kh¸t ®îc cã ba nªn khi
nhËn ®Þnh kh«ng ph¶i ba nã th× nã nhÊt ®Þnh kh«ng chÞu nhËn, nhÊt ®Þnh kh«ng gäi "ba"
lÊy mét tiÕng. Cho nªn, khi tiÕng gäi nh xÐ kia cÊt lªn ta thÊy nã thiªng liªng v« cïng. TiÕng
gäi Êy cµng trë nªn thiªng liªng, quý gi¸ bëi ®ãn chê nã lµ c¶ tÊm lßng cao ®Ñp, th ¬ng yªu
con v« h¹n cña ngêi cha.
Ngêi ®äc sÏ nhí m·i h×nh ¶nh mét ngêi cha, ngêi çn bé çch m¹ng xóc ®éng dang hai tay chê
®ãn ®øa con g¸i bÐ báng duy nhÊt cña m×nh ïa vµo lßng sau t¸m n¨m xa çch. Mong mái ngµy
358
trë vÒ, nãng lßng ®îc nh×n thÊy con, ®îc nghe tiÕng gäi "ba" th©n th¬ng tõ con, anh S¸u thùc sù
bÞ r¬i vµo sù hôt hÉng: "anh ®øng s÷ng l¹i ®ã, nh×n theo con, nçi ®au ®ín khiÕn mÆt anh sÇm
l¹i tr«ng thËt ®¸ng th¬ng vµ hai tay bu«ng xuèng nh bÞ g·y". Mong mái bao nhiªu th× ®au ®ín
bÊy nhiªu. Anh còng kh«ng ngê r»ng chÝnh bom ®¹n chiÕn tranh võa lµ nguyªn nh©n gi¸n tiÕp,
võa lµ nguyªn nh©n trùc tiÕp cña nçi ®au ®ín Êy. T¸m n¨m xa vî xa con, ë nhµ ®îc ba ngµy råi
l¹i lªn ®êng, vµ ra ®i m·i... Ba ngµy anh ®îc ë nhµ anh ch¼ng ®i ®©u xa, ®Ó ®îc gÇn gòi, vç
vÒ bï ®¾p nh÷ng ngµy xa con. Lßng ngêi cha Êy ®au ®ín biÕt nhêng nµo khi ®øa con lµ m¸u
mñ cña m×nh gäi m×nh b»ng "ngêi ta": "Anh quay l¹i nh×n con võa khe khÏ l¾c ®Çu võa cêi. Cã
lÏ v× khæ t©m ®Õn nçi kh«ng khãc ®îc, nªn anh ph¶i cêi vËy th«i". Cö chØ g¾p tõng miÕng
trøng ç cho con cho thÊy anh S¸u lµ ngêi sèng t×nh c¶m, s½n sµng dµnh cho con tÊt c¶ nh÷ng g×
tèt ®Ñp nhÊt. Vµ chao «i lµ h×nh ¶nh hai ®«i m¾t cña hai cha con trong thêi kh¾c chia xa: "Anh
nh×n víi ®«i m¾t tr×u mÕn lÉn buån rÇu. T«i thÊy ®«i m¾t mªnh m«ng cña con bÐ bçng x«n
xao". Ngêi cha Êy sÏ ra ®i khi cha ®îc gäi b»ng "ba" lÊy mét lÇn. §Õn tËn gi©y phót cuèi cïng,
khi kh«ng cßn thêi gian ®Ó ch¨m sãc vç vÒ n÷a, anh míi thùc sù ®îc lµm cha. §ã lµ sù thiÖt thßi,
lµ sù hi sinh kh«ng thÓ xem lµ nhá cña ngêi chiÕn sÜ çch m¹ng. DÇu sau nµy anh S¸u cã hi sinh
c¶ tÝnh m¹ng cña m×nh.
C©u chuyÖn ®îc kÓ tõ ng«i thø nhÊt, ngêi kÓ chuyÖn xng "t«i" cã mÆt vµ chøng kiÕn
toµn bé c©u chuyÖn gi÷a cha con anh S¸u. §o¹n trÝch b¾t ®Çu víi h×nh ¶nh chiÕc lîc ngµ,
khÐp l¹i còng víi h×nh ¶nh chiÕc lîc ngµ. Ngêi kÓ chuyÖn kÓ l¹i c©u chuyÖn c¶m ®éng ®·
x¶y ra, khi anh cßn cha thùc hiÖn ®îc ý nguyÖn cuèi cïng cña anh S¸u tríc lóc hi sinh: trao l¹i
tËn tay con g¸i kØ vËt cña ngêi cha. Ngêi cha Êy ®· vui mõng "hín hë nh trÎ ®îc quµ" khi
kiÕm ®îc khóc ngµ ®Ó lµm lîc tÆng con g¸i nh lêi høa lóc ra ®i. Anh "ca tõng chiÕc r¨ng l-
îc, thËn träng, tØ mØ vµ cè c«ng nh ngêi thî b¹c.[...] anh gß lng, tÈn mÈn kh¾c tõng nÐt:
"Yªu nhí tÆng Thu con cña ba"". N¬i rõng s©u, tÊt c¶ nçi nhí, t×nh th¬ng yªu con cña anh
dån c¶ vµo c«ng viÖc Êy, chiÕc lîc Êy. Ngêi cha n©ng niu chiÕc lîc ngµ, ng¾m nghÝa nã,
mµi lªn tãc cho c©y lîc thªm bãng thªm mît, "C©y lîc ngµ Êy cha ch¶i lîc m¸i tãc cña con, nh-
ng nã nh gì rèi ®îc phÇn nµo t©m tr¹ng cña anh". ChiÕc lîc ngµ nh lµ biÓu tîng cña t×nh th-
¬ng yªu, s¨n sãc cña ngêi cha dµnh cho con g¸i, cho dï ®Õn khi kh«ng cßn n÷a anh cha mét
lÇn ®îc ch¶i tãc cho con. Ngêi kÓ chuyÖn, ®ång ®éi cña «ng S¸u ®· béc lé mét sù ®ång c¶m
vµ xóc ®éng thùc sù khi kÓ l¹i c©u chuyÖn. Cã lÏ, kh«ng ai hiÓu nhau h¬n nh÷ng ngêi ®ång
®éi, gÇn nhau h¬n nh÷ng ngêi ®ång ®éi. Cho nªn, sau nµy, khi trao tËn tay Thu chiÕc lîc ,
gi÷a thu vµ ngêi ®ång ®éi cña cha m×nh n¶y në mét t×nh c¶m gièng nh t×nh cha con.
§o¹n trÝch ChiÕc lîc ngµ ®· ®¹t ®îc gi¸ trÞ s©u s¾c c¶ vÒ néi dung vµ h×nh thøc biÓu
®¹t. H×nh tîng chiÕc lîc ngµ vµ c©u chuyÖn gi÷a hai cha con ngêi çn bé çch m¹ng sÏ cßn
359
g©y ®îc xóc ®éng l©u bÒn trong lßng ngêi ®äc.
Cè h¬ng
(Lç TÊn)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Lç TÊn (1881-1936) lµ nhµ v¨n næi tiÕng cña Trung Quèc, lóc nhá tªn lµ Chu Ch¬ng
Thä, tªn ch÷ lµ Dù Tµi, sau ®æi lµ Chu Thô Nh©n, quª ë phñ ThiÖu Hng, tØnh ChiÕt Giang.
Sinh trëng trong mét gia ®×nh quan l¹i sa sót, mÑ xuÊt th©n lµ n«ng d©n nªn tõ nhá «ng ®·
cã nhiÒu c¬ héi tiÕp xóc víi ®êi sèng n«ng th«n. Tõ lóc cßn trÎ, «ng ®· tõ gi· gia ®×nh,
quyÕt t©m ®i t×m con ®êng lËp th©n míi, kh¸c víi nh÷ng thanh niªn cïng quª ®¬ng thêi. ¤ng
tõng qua häc ngµnh hµng h¶i, ®Þa chÊt råi y häc, sau míi chuyÓn sang v¨n ch¬ng v× nghÜ
r»ng v¨n häc lµ vò khÝ lîi h¹i ®Ó "biÕn ®æi tinh thÇn" d©n chóng ®ang ë t×nh tr¹ng "ngu
muéi" vµ "hÌn nh¸t".
C«ng tr×nh nghiªn cøu vµ t¸c phÈm v¨n ch¬ng cña Lç T¸n rÊt ®å sé vµ ®a d¹ng, trong
®ã cã 17 tËp t¹p v¨n vµ hai tËp truyÖn ng¾n xuÊt s¾c lµ Gµo thÐt (1923) vµ Bµng hoµng
(1926).
- Niªn Phæ Lç TÊn (trÝch phÇn cã liªn quan víi Cè h¬ng)
1989: §Õn Nam Kinh (thñ phñ tØnh Giang T«, tØnh kÒ liÒn víi tØnh ChiÕt Giang lµ
quª cña Lç TÊn) thi vµo Giang Nam thñy s häc ®êng (mét lo¹i trêng hµng h¶i).
1899: ChuyÓn sang häc trêng Kho¸ng lé häc ®êng (mét lo¹i trêng ®Þa chÊt).
1902: Tèt nghiÖp Kho¸ng lé häc ®êng. §îc cö ®i du häc ë NhËt B¶n.
1906: VÒ níc, v©ng lêi mÑ kÕt h«n víi mét c« g¸i hä Chu ë S¬n ¢m, cïng quª ë phñ
ThiÖu Hng (ChiÕt Giang). L¹i sang NhËt B¶n.
1909: VÒ níc - D¹y lÝ, hãa ë trêng S ph¹m ChiÕt Giang.
1910: Lµm gi¸o vô kiªm gi¸o viªn trêng trung häc ThiÖu Hng.
1910: Lµm hiÖu trêng trêng S ph¹m ThiÖu Hng.
1912: Lªn Nam Kinh lµm ë Bé Gi¸o dôc. Sau ®ã, lªn B¾c Kinh.
1919: VÒ ThiÖu Hng ®a mÑ vµ em lµ Chu KiÕn Nh©n lªn B¾c Kinh (theo Tr¬ng
360
ChÝnh, Lç TÊn, NXB V¨n hãa, 1977).
- Mét sè ý kiÕn cña Lç TÊn vÒ v¨n häc
"Mçi khi chän ®Ò tµi, t«i ®Òu chän nh÷ng ngêi bÊt h¹nh trong x· héi bÖnh tËt, víi
môc ®Ých lµ l«i hÕt bÖnh tËt cña hä ra, lµm cho mäi ngêi chó ý t×m çch ch¹y ch÷a...".
"ViÖc t«i t¶ ®¹i ®Ó lµ nh÷ng çi t«i tõng tr«ng thÊy hoÆc nghe thÊy Ýt nhiÒu, nhng t«i
quyÕt kh«ng dïng hoµn toµn sù thùc ®ã, chØ chän mét Ýt, råi thay ®æi ®i, hoÆc ph¸t triÓn
thªm, cho ®Õn khi cã thÓ gÇn nh hoµn toµn diÔn ®îc ý ®Þnh cña t«i míi th«i" (V× sao t«i
viÕt tiÓu thuyÕt, Tr¬ng ChÝnh dÞch).
"D©n mµ cßn ngu muéi, hÌn nh¸t th× dï th©n thÓ cã kháe m¹nh, cêng tr¸ng ch¨ng n÷a,
còng chØ cã thÓ lµm thø ngêi mµ ngêi ®a ta ®a ra chÐm ®Çu thÞ chóng(1) vµ lµm thø ngêi
®øng xem cuéc thÞ chóng v« vÞ nh thÕ kia mµ th«i.. Cho nªn, ®iÒu chóng ta cÇn ph¶i lµm
tríc lµ biÕn ®æi tinh thÇn hä, vµ theo t«i håi ®ã, th× muèn biÕn ®æi tinh thÇn hä, tÊt nhiªn
kh«ng g× b»ng dïng v¨n nghÖ..." (Tùa viÕt lÊy cho tËp Gµo thÐt, Tr¬ng ChÝnh dÞch).
- Lç TÊn vµ çch m¹ng
"Nãi vÒ ngêi çch m¹ng vµ §¶ng çch m¹ng, nhµ ®¹i v¨n hµo cña Trung Quèc lµ «ng Lç
TÊn cã c©u th¬:
Hoµnh mi l·nh ®èi thiªn phu chi
Phñ thñ cam vi nhò tö ngu.
Xin t¹m dÞch lµ:
Trîn m¾t xem khinh ngµn lùc sÜ
Cói ®Çu lµm ngù çc nhi ®ång.
Ngh×n lùc sÜ cã nghÜa lµ nh÷ng kÎ ®Þch m¹nh, thÝ dô lò thùc d©n Ph¸p vµ bän can
thiÖp MÜ. Còng cã nghÜa lµ sù khã kh¨n gian khæ. Çc nhi ®ång nghÜa lµ quÇn chóng
nh©n d©n hiÒn lµnh ®«ng ®¶o. Còng cã nghÜa lµ nh÷ng c«ng viÖc Ých níc lîi d©n" (Lêi
kÕt thóc buæi ra m¾t cña §¶ng Lao ®éng ViÖt Nam, 1961, Hå ChÝ Minh toµn tËp, tËp 6).
"Thêi ®¹i ngêi Trung Quèc lµm n« lÖ hoÆc muèn lµm n« lÖ mµ kh«ng ®îc mµ Lç
TÊn tõng nguyÒn rña ®· qua l©u råi, con ch¸u cña NhuËn Thæ, Têng L©m ®· trë thµnh ngêi
chñ quèc gia, ngêi x©y dùng cuéc sèng míi".
( 1)
ThÞ chóng: §em ra cho mäi ngêi thÊy, mäi ngêi biÕt. §©y lµ mét thñ ®o¹n h¨m däa cña bän thèng
trÞ ngµy xa.
361
... "Lç TÊn tõng nãi: trªn mÆt ®Êt vèn kh«ng cã ®êng, ®êng lµ do con ngêi giÉm n¸t
chç kh«ng cã ®êng mµ t¹o ra, lµ khai ph¸ chç gai gãc mµ cã... BÊt kÓ gÆp bao nhiªu gian nan
tr¾c trë, chóng ta cÇn bíc tiÕp, kiªn ®Þnh kh«ng nao nóng. Trong sù nghiÖp vÜ ®¹i x©y
dùng chñ nghÜa x· héi mang mµu s¾c Trung Quèc, h·y ®øng v÷ng trªn ®Êt, g¹t bá hÕt
ch«ng gai, tinh thÇn phÊn chÊn, ®oµn kÕt phÊn ®Êu, kh«ng ngõng t×m tßi vµ s¸ng t¹o. §ã
chÝnh lµ çch kØ niÖm Lç TÊn hay nhÊt" (T liÖu v¨n häc 8, NXB Gi¸o dôc, 2002).
2. T¸c phÈm:
Cè h¬ng lµ mét trong sè çc truyÖn ng¾n tiªu biÓu nhÊt cña nhµ v¨n Lç TÊn, ®îc in
trong tËp "Gµo thÐt" (1923).
Trong truyÖn, t¸c gi¶ phª ph¸n sù sa sót cña n«ng th«n phong kiÕn chñ yÕu th«ng qua
hai nh©n vËt NhuËn Thæ vµ Hai D¬ng. NiÒm hi väng ®îc göi g¾m vµo h×nh tîng hai ch¸u
bÐ Hoµng vµ Thuû Sinh. C©u chuyÖn vÒ chuyÕn tõ biÖt lµng quª ®îc kÓ tõ nh©n vËt TÊn
- xng "t«i". C©u chuyÖn thÊm ®Ém nh÷ng tr¹ng th¸i c¶m xóc buån vui cña "t«i", ®ång thêi
thÓ hiÖn mét quan ®iÓm míi vÒ cuéc sèng qua nh÷ng chiªm nghiÖm, suy ngÉm giµu tÝnh
triÕt lÝ cña nh©n vËt nµy.
3. Tãm t¾t:
Nh©n vËt "t«i" vÒ th¨m quª. Lµng quª hiÖn lªn trong kÝ øc ®Ñp h¬n lµng quª thùc t¹i.
"T«i" vÒ míi biÕt mÑ s¾p dän nhµ. Nh©n vËt "t«i" gÆp thÝm Hai D¬ng, råi gÆp l¹i NhuËn
Thæ - ngêi b¹n tõ hai m¬i n¨m tríc, b©y giê tiÒu tuþ v× tóng bÊn, ®«ng con. Gia ®×nh "t«i"
rêi lµng, nh©n vËt "t«i" nghÜ vÒ con ®êng x· héi t¬ng lai.

§äc truyÖn ng¾n Cè h¬ng cña Lç TÊn, ta b¾t gÆp mét nçi thÊt väng tríc sù sa sót, suy
tµn cña lµng quª phong kiÕn, lÔ gi¸o phong kiÕn vµ niÒm hi väng thiÕt tha vµo mét cuéc
sèng míi, vµo t¬ng lai cña thÕ hÖ trÎ.
Cã thÓ h×nh dung bè côc cña truyÖn thµnh ba phÇn.
- PhÇn ®Çu lµ hµnh tr×nh trë vÒ lµng quª cña nh©n vËt "t«i" (TÊn) - ngêi kÓ chuyÖn
(tõ ®Çu cho ®Õn "®ang lµm ¨n sinh sèng").
- PhÇn gi÷a lµ nh÷ng ngµy "t«i" ë lµng quª ®Ó tõ biÖt (tõ "Tinh m¬ s¸ng h«m sau" cho
®Õn "xÊu tèt ®Òu mang ®i s¹ch tr¬n nh quÐt.").
- PhÇn cuèi lµ "t«i" vµ gia ®×nh trªn ®êng ra ®i (tõ "ThuyÒn chóng t«i th¼ng tiÕn" cho
®Õn hÕt).
362
T¸c gi¶ ph¶n ¸nh tõ ®ã phª ph¸n sù sa sót cña n«ng th«n phong kiÕn chñ yÕu th«ng qua
hai nh©n vËt NhuËn Thæ vµ Hai D¬ng. NiÒm hi väng ®îc göi g¾m vµo h×nh tîng hai ch¸u
bÐ Hoµng vµ Thuû Sinh. C©u chuyÖn vÒ chuyÕn tõ biÖt lµng quª ®îc kÓ tõ nh©n vËt TÊn
- xng "t«i". C©u chuyÖn thÊm ®Ém nh÷ng tr¹ng th¸i c¶m xóc buån vui cña "t«i", ®ång thêi
thÓ hiÖn mét quan ®iÓm míi vÒ cuéc sèng qua nh÷ng chiªm nghiÖm, suy ngÉm giµu tÝnh
triÕt lÝ cña nh©n vËt nµy.
Kh«ng ph¶i khi gÆp l¹i vµ chøng kiÕn nh÷ng thay ®æi cña NhuËn Thæ nªn TÊn míi
buån mµ çi buån ®· bao trïm ngay tõ ®Çu truyÖn, trong chÆng ®êng trë vÒ quª h¬ng. Cã vÎ
buån cña mét ngêi trë vÒ "vÜnh biÖt ng«i nhµ yªu dÊu vµ tõ gi· lµng cò th©n yªu, ®em gia
®×nh ®Õn n¬i ®Êt kh¸ch", song nçi buån trÜu nÆng t©m can lµ nçi buån tríc c¶nh lµng quª:
"th«n xãm tiªu ®iÒu, hoang v¾ng, n»m im l×m díi vßm trêi vµng óa". Khung c¶nh Êy lµm
dÊy lªn nçi nghi hoÆc thÇm dù c¶m vÒ nh÷ng chuyÖn buån råi ®©y sÏ gÆp ë quª h¬ng:
"h¼n lµng cò cña m×nh vèn chØ nh thÕ kia th«i, tuy cha tiÕn bé h¬n xa, nhng còng vÞ tÊt
®Õn nçi thª l¬ng nh m×nh tëng. Ch¼ng qua lµ t©m m×nh ®· ®æi kh¸c...". Sù t¬ng ph¶n gi÷a
"t«i" xa vµ t«i "nay" trong c¶m nhËn cßn xuyªn suèt thiªn truyÖn.
Cã thÓ thÊy sù thay ®æi sa sót cña quª h¬ng "t«i" ë sù biÕn d¹ng cña NhuËn Thæ. T¸c
gi¶ t¹o ra sù t¬ng ph¶n trong thêi gian qu¸ khø vµ hiÖn t¹i ®Ó lét t¶ nh÷ng thay ®æi ®¸ng
buån cña NhuËn Thæ, ngêi ®· tõng lµ b¹n víi TÊn tõ thña thiÕu thêi. Trong kÝ øc "t«i" sèng
dËy nh÷ng h×nh ¶nh tuyÖt ®Ñp cña qu¸ khø thÇn tiªn h¬n hai m¬i n¨m tríc, trong ®ã næi bËt
h×nh ¶nh mét NhuËn Thæ khoÎ kho¾n, lanh lîi "cæ ®eo vßng b¹c, tay l¨m l¨m cÇm chiÕc
®inh ba", "níc da b¸nh mËt" víi biÕt bao chuyÖn l¹, bao ®iÒu k× thó. §èi lËp víi mét NhuËn
Thæ hiÖn t¹i giµ nua, th« kÖch, nÆng nÒ, da dÎ "vµng x¹m, l¹i cã thªm nh÷ng nÕp nh¨n s©u
ho¾m". NhuËn Thæ b©y giê sèng trong mét t×nh c¶nh bi ®¸t: "Con ®«ng, mïa mÊt, thuÕ
nÆng, lÝnh tr¸ng, trém cíp, quan l¹i, th©n hµo ®µy ®o¹ th©n anh khiÕn anh trë thµnh ®Çn
®én, mô mÉm ®i!". Khi xa, lóc hai ngêi b¹n ph¶i chia tay: "Lßng t«i xèn xang, t«i khãc to
lªn", NhuËn Thæ "còng khãc mµ kh«ng chÞu vÒ". B©y giê gÆp l¹i b¹n cò NhuËn Thæ "BÈm
«ng!" khiÕn TÊn ®iÕng ngêi vµ c¶m thÊy ®· cã "mét bøc têng kh¸ dµy ng¨n çch". Bøc têng
ng¨n çch Êy khiÕn ngêi khæ kh«ng thÓ gi·i bµy, ngêi síng h¬n kh«ng thÓ chia sÎ. Cuéc sèng
buån th¶m, con ngêi buån th¶m, t×nh b¹n còng buån th¶m!
Duy chØ cã vÎ ch©n thËt trong NhuËn Thæ lµ tho¸t ®îc sù sa sót, biÕn d¹ng: "Ngµy
®«ng th¸ng gi¸, ch¼ng cã g×. §©y chØ lµ Ýt ®Ëu xanh cña nhµ ph¬i kh«, xin «ng...". Gi¸ nh
kh«ng cã çi ®iÖu bé khóm nóm, kh«ng cã nh÷ng s¸o ng÷ tha göi th× ®· kh«ng ®¸ng buån
®Õn thÕ.
363
Thùc tr¹ng thª th¶m cña lµng quª cßn ®îc t¸c gi¶ ph¬i bµy khi «ng x©y dùng nh©n vËt
Hai D¬ng. Th¸i ®é cña ngêi kÓ chuyÖn lé râ sù ch©m biÕm khi nãi vÒ con ngêi nµy. §ã lµ
mét ngêi ®µn bµ "trªn díi n¨m m¬i tuæi, lìng quyÒn nh« ra, m«i máng dÝnh", víi bé d¹ng "hai
tay chèng n¹nh, kh«ng buéc th¾t lng, ch©n ®øng ch¹ng ra, gièng hÖt çi com-pa trong bé ®å
vÏ, cã hai ch©n bÐ tÝ". Ngêi ®µn bµ ®· tõng ®îc mÖnh danh lµ "nµng T©y Thi ®Ëu phô"
nµy lé râ tÝnh çch hîm hÜnh, lu manh khi bÞa ®Æt kÓ c«ng bÕ ½m TÊn vµ chØ chùc dßm
ngã ch«m chØa ®å ®¹c. Vµ cßn nh÷ng con ngêi kh¸c cña çi lµng quª Êy còng thËt ®¸ng
buån: "KÎ ®Õn ®a ch©n, ngêi ®Õn lÊy ®å ®¹c. Cã kÎ võa ®a ch©n, võa lÊy ®å ®¹c.". TÊt
c¶ ®îc bµy ra nh biÓu thÞ sù tha ho¸ cña con ngêi.
Cho nªn, ta míi hiÓu t¹i sao kÎ tõ biÖt quª h¬ng ra ®i mµ lßng l¹i kh«ng chót lu luyÕn nh
thÕ. Lµng quª xa ®Ñp ®Ï lµ vËy, nh÷ng con ngêi khi xa ®¸ng yªu lµ vËy mµ hiÖn t¹i chØ
cßn lµ nh÷ng h×nh ¶nh biÕn d¹ng, sa sót. Ngêi ra ®i chØ cßn thÊy lÎ loi, ngét ng¹t trong bèn
bøc têng v« h×nh, cao väi. Ên tîng ®Ñp ®Ï vÒ quª h¬ng ®· tan vì, h×nh ¶nh ngêi b¹n "oai
hïng, cæ ®eo vßng b¹c" vèn râ nÐt lµ thÕ mµ trong thêi kh¾c tõ biÖt ®· trë nªn mê nh¹t, ¶o
n·o.
Nhng ®ã kh«ng ph¶i lµ nh÷ng h×nh ¶nh khÐp l¹i thiªn truyÖn. Nh÷ng triÕt lÝ s©u s¾c
vÒ hi väng trong cuéc sèng con ngêi vèn ®· ®îc ¬m mÇm tõ khi t¸c gi¶ x©y dùng h×nh tîng
hai bÐ Hoµng vµ Thuû Sinh. Khi TÊn sèng víi dßng håi øc tuæi th¬, anh ®· nhËn ra: "T«i
c¶m thÊy tùa hå t«i ®· t×m ra ®îc quª h¬ng t«i ®Ñp ë chç nµo råi.". Quª h¬ng ®Ñp ë nh÷ng
kØ niÖm cña thêi niªn thiÕu oai hïng, thÇn tiªn. B©y giê, Hoµng vµ Thuû Sinh thÊy khoan
kho¸i khi ë bªn nhau, chóng th©n thiÕt víi nhau, kh«ng "çch bøc" nh TÊn vµ NhuËn Thæ.
Cuéc sèng míi ph¶i ®îc b¾t ®Çu tõ nh÷ng tÊm lßng trÎ trong tr¾ng, hoµ ®ång. TÊn nghÜ
®Õn cuéc sèng t¬ng lai vµ kh¼ng ®Þnh: "Chóng nã cÇn ph¶i sèng mét cuéc ®êi míi, mét
cuéc ®êi mµ chóng t«i cha tõng ®îc sèng". Thùc t¹i cßn u ¸m, thª l¬ng. NhuËn Thæ xin chiÕc
l h¬ng vµ ®«i ®Ìn nÕn ®Ó thê cóng, còng lµ ®Ó cÇu nguyÖn cho cuéc sèng tèt ®Ñp h¬n.
Cßn "t«i" còng ®ang hi väng vµ mong íc nh÷ng ®iÒu ®Ñp ®Ï cho t¬ng lai thÕ hÖ trÎ.
Nh÷ng c©u v¨n kÕt thóc thiªn truyÖn chît trë nªn th©m trÇm, triÕt lÝ: "®· gäi lµ hi väng th×
kh«ng thÓ nãi ®©u lµ thùc, ®©u lµ h. Còng nh nh÷ng con ®êng trªn mÆt ®Êt; k× thùc trªn
mÆt ®Êt vèn lµm g× cã ®êng. Ngêi ta ®i m·i th× thµnh ®êng th«i."
Çi hi väng lµ çi cha cã, kh«ng ai hi väng çi ®ang cã bao giê! Çi hi väng còng kh«ng lµ
çi ®· tõng cã, ngêi ta ph¶i híng tíi nh÷ng çi míi, tèt ®Ñp h¬n. C¶nh tîng ®Ñp ®Ï cã phÇn
gièng nh÷ng h×nh ¶nh trong håi øc tuæi th¬ cña TÊn víi NhuËn Thæ hiÖn ra khi anh ®ang
m¬ mµng lµ thùc. Trong cuéc ®êi míi cña thÕ hÖ Hoµng - Thuû Sinh, ngay c¶ vÎ ®Ñp Êy
364
còng sÏ kh¸c. Cuéc ®êi míi Êy cßn ë phÝa tríc, cã thÓ lµ xa vêi, nhng con ngêi cø mong íc,
mong íc m·i ®Ó cã ®îc nã. Råi cuéc sèng míi Êy còng sÏ ®Õn, ®óng nh ch©n lÝ vÒ sù h×nh
thµnh cña nh÷ng con ®êng trªn mÆt ®Êt vËy.
nh÷ng ®øa trÎ

(TrÝch Thêi th¬ Êu cña M¸c-xim Go-r¬-ki)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
M¸c-xim Go-r¬-ki lµ bót danh cña A-lÕch-x©y Pª-scèp, sinh trëng ë thµnh phè Ni-gi¬-ni
N«-v¬-g«-rèt trong mét gia ®×nh lao ®éng nghÌo. Pª-scèp må c«i bè khi míi ba tuæi vµ sèng
víi «ng bµ ngo¹i. ¤ng lµ t¸c gi¶ cña bé ba tiÓu thuyÕt tù thuËt ®Ó kÓ chuyÖn ®êi m×nh:
Thêi th¬ Êu (1913-1914), KiÕm sèng (1916), Nh÷ng trêng ®¹i häc cña t«i (1923).
2. T¸c phÈm:
Nh÷ng ®øa trÎ lµ mét ®o¹n trÝch trong ch¬ng IX cña tiÓu thuyÕt "Thêi th¬ Êu" cña
nhµ v¨n Nga M¸c-xim Go-r¬-ki (1868-1936).
Thêi th¬ Êu lµ cuèn tiÓu thuyÕt gåm mêi ba ch¬ng, kÓ vÒ thêi A-li-«-sa (tªn th©n mËt
cña M¸c-xim Go-r¬-ki) ë víi «ng bµ ngo¹i v× bè mÊt sím, mÑ ®i lÊy chång kh¸c. Bªn hµng
xãm lµ nhµ «ng ®¹i t¸ èp-xi-an-ni-cèp ®· giµ, sèng víi ngêi vî kÕ vµ ba ®øa con nhá må c«i
mÑ kho¶ng trªn díi mêi tuæi, tr¹c tuæi víi A-li-«-sa. Do t×nh cê cã lÇn A-li-«-sa cïng hai ®øa
lín con «ng ®¹i t¸ kÐo d©y gÇu lªn cøu ®îc th»ng nhá ch¬i nghÞch nh¶y vµo gÇu r¬i xuèng
giÕng, nªn mÊy ®øa trÎ ch¬i th©n víi A-li-«-sa, bÊt chÊp sù cÊm ®o¸n cña bè. §o¹n trÝch
trong s¸ch gi¸o khoa kÓ tiÕp theo sù kiÖn Êy.
3. Tãm t¾t:
Sau mét tuÇn kh«ng thÊy ba anh em hµng xãm ra s©n ch¬i, bçng chóng l¹i xuÊt hiÖn vµ
gäi nh©n vËt "t«i" ch¬i cïng. Trong c©u chuyÖn víi nhau, nh©n vËt "t«i" hái vÒ mÑ chóng,
thÊy chóng buån, nh©n vËt "t«i" an ñi b»ng çch s«i næi kÓ nh÷ng c©u chuyÖn cæ tÝch cña
bµ. Bçng bè cña ba ngêi b¹n hµng xãm xuÊt hiÖn, cÊm kh«ng cho nh©n vËt "t«i" tiÕp tôc
ch¬i víi con «ng. Nhng nh÷ng ®øa trÎ vÉn ch¬i víi nhau, kÓ cho nhau nghe nh÷ng c©u
chuyÖn vui buån.
365
1. §o¹n trÝch cã thÓ chia lµm ba phÇn: t×nh b¹n tuæi th¬ trong s¸ng, t×nh b¹n bÞ cÊm
®o¸n vµ t×nh b¹n vÉn ®îc duy tr×. Xuyªn suèt c¶ ba phÇn trªn lµ çc yÕu tè nghÖ thuËt chñ
chèt: nh÷ng ®øa trÎ, nh÷ng con chim, truyÖn cæ tÝch, ngêi d× ghÎ, ngêi bµ hiÒn hËu ®·
xuÊt hiÖn ë phÇn ®Çu l¹i xuÊt hiÖn ë phÇn thø ba, t¹o nªn mèi quan hÖ kÕt nèi thèng nhÊt
vµ chÆt chÏ, g©y ®îc Ên tîng s©u s¾c trong ngêi ®äc.
2. §o¹n trÝch thÓ hiÖn nghÖ thuËt kÓ chuyÖn ®Æc s¾c cña t¸c gi¶ ®an xen gi÷a
chuyÖn ®êi thêng vµ truyÖn cæ tÝch. Th«ng qua chi tiÕt vÒ "d× ghÎ", khi mÊy ®øa trÎ hµng
xãm nh¾c ®Õn "mÑ kh¸c", A-li-«-sa liªn tëng ngay ®Õn nh©n vËt mô d× ghÎ ®éc ¸c trong
truyÖn cæ tÝch. Khi nh÷ng ®øa trÎ nãi vÒ "mÑ thËt", A-li-«-sa còng cã nh÷ng suy t ëng nh
®éc tho¹i néi t©m, l¹c ngay vµo kh«ng khÝ truyÖn cæ tÝch. Chi tiÕt ngêi bµ nh©n hËu còng
®îc kÓ l¹i b»ng giäng cña truyÖn cæ tÝch: "ngµy tríc, tríc kia, ®· cã thêi"...,
3. NghÖ thuËt kÓ chuyÖn ®an xen gi÷a chuyÖn ®êi thêng vµ truyÖn cæ tÝch cña M¸c-
xim Go-r¬-ki ®· gióp cho ®o¹n trÝch Nh÷ng ®øa trÎ nãi riªng vµ t¸c phÈm Thêi th¬ Êu nãi
chung trë nªn sinh ®éng vµ hÊp dÉn.
Bµn vÒ ®äc s¸ch

(TrÝch - Chu Quang TiÒm)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Chu Quang TiÒm (1897-1986) lµ nhµ mÜ häc, lÝ luËn v¨n häc hiÖn ®¹i Trung Quèc,
bót danh M¹nh Tùc, M¹nh Th¹ch, ngêi §«ng Thµnh, tØnh An Huy. N¨m 1916, thi vµo Khoa
V¨n häc Trêng cao ®¼ng S ph¹m Vò X¬ng, n¨m sau vµo §¹i héi H¬ng C¶ng, häc Ng«n ng÷
vµ V¨n häc Anh, Sinh vËt häc, T©m lÝ häc, Gi¸o dôc häc, 1922, lµm gi¸o viªn trung häc Th-
îng H¶i. N¨m 1925 «ng thi vµo §¹i häc £®inb¬c (Edimburg) níc Anh, 1929 tèt nghiÖp, l¹i thi
vµo §¹i häc Lu©n §«n, ®ång thêi ghi danh vµo §¹i häc Pari råi sau thi vµo §¹i häc Xtraxbu«c
(Strasbourg) níc Ph¸p, tèt nghiÖp häc vÞ TiÕn sÜ víi ®Ò tµi T©m lÝ häc bi kÞch. 1933, vÒ
níc gi¶ng d¹y t¹i çc §¹i häc B¾c Kinh, Tø Xuyªn, Vò H¸n, tõng lµm ViÖn trëng ViÖn V¨n häc
§¹i häc B¾c Kinh. Sau 1949, lµ Gi¸o s §¹i häc B¾c Kinh, ñy viªn ChÝnh phñ HiÖp th¬ng
chÝnh trÞ Trung ¬ng bèn khãa, Héi trëng Héi nghiªn cøu mÜ häc Trung Quèc, ñy viªn thêng
trùc Héi Nghiªn cøu v¨n häc níc ngoµi cña Trung Quèc...
2. T¸c phÈm:
366
T¸c phÈm tiªu biÓu cña Chu Quang TiÒm lµ T©m lÝ häc v¨n nghÖ (V¨n nghÖ t©m lÝ), vµ
Bµn vÒ th¬ (Thi luËn). T©m lÝ häc v¨n nghÖ chñ yÕu giíi thiÖu lÝ luËn mÜ häc cËn, hiÖn ®¹i
ph¬ng T©y, nhÊt lµ lÝ luËn trùc gi¸c cña Cr©ux¬ (B. Croce, 1866-1952), thuyÕt kho¶ng çch
cña Bulaoth (E. Bullougth, 1880-1934), thuyÕt di t×nh cña Lipx¬ (T. Lipps, 185-1914), thuyÕt
néi m« pháng cña Gr«x (K.Groã, 1861).
3. Tãm t¾t:
Trong bµi viÕt, t¸c gi¶ nªu tÇm quan träng, ý nghÜa cña viÖc ®äc s¸ch; çc khã kh¨n, çc
nguy h¹i dÔ gÆp cña viÖc ®äc s¸ch trong t×nh h×nh hiÖn nay vµ çch lùa chän s¸ch cÇn
®äc, çch ®äc nh thÕ nµo cho hiÖu qu¶.

Kh«ng ph¶i khi c«ng nghÖ th«ng tin ph¸t triÓn nh vò b·o th× viÖc ®äc s¸ch kh«ng ®îc
quan t©m n÷a. ThËm chÝ ngîc l¹i. Ngêi d©n ë huyÖn Mi-y-a-k« (NhËt B¶n) tõ n¨m 1967 ®·
lÊy ngµy chñ nhËt thø ba trong th¸ng lµm "ngµy gia ®×nh", "ngµy kh«ng xem ti-vi" (1). Cßn ë
thµnh phè Buxtenhude (§øc) tõ ®©u n¨m 2004 ®· xuÊt hiÖn nhiÒu buång ®äc s¸ch c«ng
céng trªn ®êng phè nh»m khuyÕn khÝch cho phong trµo ®äc s¸ch trong d©n chóng (2) vµ m«
h×nh nµy ®ang kh«ng ngõng nh©n réng. §iÒu ®ã phÇn nµo nãi lªn tÇm quan träng kh«ng
thÓ thay thÕ cña s¸ch. Ph¶i cã ngêi ®äc s¸ch th× s¸ch míi cã thÓ Ên hµnh nhiÒu ®Õn thÕ.
ThÞ hiÕu lµ g× nÕu kh«ng ph¶i lµ çi b¾t ®Çu tõ nh÷ng nhu cÇu thiÕt yÕu næi tréi cña con
ngêi! Chu Quang TiÒm ®· nhËn thøc mét çch s©u s¾c ý nghÜa cña s¸ch ®èi víi ®êi sèng
con ngêi. H¬n thÕ, tõ ®ã, «ng ®· chØ ra nh÷ng ®iÒu hÕt søc c¬ b¶n cã thÓ xem lµ cÈm
nang cña çch thøc ®äc s¸ch. Bµi luËn Bµn vÒ ®äc s¸ch sÏ thuyÕt phôc chóng ta vÒ nh÷ng
®iÒu nµy.
Tõ viÖc kh¼ng ®Þnh ý nghÜa cña s¸ch vµ viÖc ®äc s¸ch ®Õn çch chän s¸ch mµ ®äc vµ
çch ®äc s¸ch cho cã hiÖu qu¶ cao nhÊt, ®ã lµ m¹ch lËp luËn cña Bµn vÒ ®äc s¸ch. Nhng nÕu
chØ lµ nh thÕ th× bµi viÕt cha thÓ ®¹t ®îc søc thuyÕt phôc cao. TriÓn khai m¹ch lËp luËn nµy,
trong tõng phÇn, t¸c gi¶ ®· ®a ra ®îc hÖ thèng nh÷ng lÝ lÏ vµ dÉn chøng ch©n x¸c, sinh ®éng
®Ó thuyÕt phôc luËn ®iÓm.
ë phÇn ®Çu cña v¨n b¶n (tõ "Häc vÊn kh«ng chØ lµ..." cho ®Õn "... nh»m ph¸t hiÖn ra
thÕ giíi míi"), t¸c gi¶ ph©n tÝch tÇm quan träng cña s¸ch vµ viÖc ®äc s¸ch. Tríc hÕt, Chu
Quang TiÒm chØ ra mèi quan hÖ chÆt chÏ gi÷a s¸ch vµ häc vÊn. VÒ ®iÓm nµy, t¸c gi¶
(1)
Theo http://www..vietnamnet, 3-12-2004.
(2)
Theo An ninh thÕ giíi, sè ra ngµy 16-9-2004.
367
viÕt: "Mçi lo¹i häc vÊn ®Õn giai ®o¹n h«m nay ®Òu lµ thµnh qu¶ do toµn nh©n lo¹i ph©n
c«ng, cè g¾ng tÝch luü ngµy ®ªm mµ cã. Çc thµnh qu¶ ®ã së dÜ kh«ng bÞ vïi lÊp ®i, ®Òu
lµ do s¸ch vë ghi chÐp, lu truyÒn l¹i". Tõ ®ã ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh: "S¸ch lµ kho tµng quý
b¸u cÊt gi÷ di s¶n tinh thÇn nh©n lo¹i (...), lµ nh÷ng cét mèc trªn con ®êng tiÕn ho¸ häc
thuËt...". Kh¼ng ®Þnh ®iÒu nµy ®Ó dÉn tíi kh¼ng ®Þnh ®iÒu sau ®ã nh mét hÖ qu¶ tÊt
yÕu. §ã lµ muèn "tiÕn lªn" th× nhÊt thiÕt "ph¶i lÊy thµnh tùu mµ nh©n lo¹i ®· ®¹t ®îc trong
qu¸ khø lµm ®iÓm xuÊt ph¸t". Cã nh thÕ míi tr¸nh ®îc t×nh tr¹ng "l¹c hËu", tôt hËu.
Lµm râ tÇm quan träng cña s¸ch ®èi víi nhËn thøc cña con ngêi thùc chÊt lµ híng tíi lµm
næi bËt viÖc cÇn thiÕt ph¶i ®äc s¸ch. Vai trß cña s¸ch xem nh lµ luËn cø ®Ó dÉn tíi luËn
®iÓm r»ng: "§äc s¸ch lµ muèn tr¶ mãn nî ®èi víi thµnh qu¶ nh©n lo¹i trong qu¸ khø, lµ «n l¹i
kinh nghiÖm, t tëng cña nh©n lo¹i tÝch luü mÊy ngh×n n¨m trong mÊy chôc n¨m ng¾n ngñi,
lµ mét m×nh hëng thô çc kiÕn thøc, lêi d¹y cña biÕt bao ngêi trong qu¸ khø ®· khæ c«ng t×m
kiÕm míi thu nhËn ®îc". Nhê ®ã "míi cã thÓ lµm ®îc cuéc trêng chinh v¹n dÆm trªn con ®-
êng häc vÊn, nh»m ph¸t hiÖn thÕ giíi míi". §Õn ®©y, mét vÊn ®Ò n¶y sinh: v× s¸ch lµ n¬i
kÕt tinh, héi tô nh÷ng kiÕn thøc cña nh©n lo¹i trong suèt mÊy ngh×n n¨m, v¨n ho¸ nh©n lo¹i
tiÕn ho¸ kh«ng ngõng, më mang kh«ng ngõng cho nªn ®Ó xö lÝ ®îc khèi lîng ®å sé vµ cùc
k× ®a d¹ng cña kho tri thøc Êy lµ mét vÊn ®Ò khã kh¨n, kh«ng thÓ thùc hiÖn cuéc trêng
chinh v¹n dÆm" Êy, kh«ng thÓ ®äc s¸ch mµ kh«ng cã nh÷ng con ®êng ®i, ph¬ng híng ®óng
®¾n.
T¸c gi¶ ®· s¾p xÕp khÐo lÐo ®Ó çc vÊn ®Ò ®îc ®Æt ra, triÓn khai mãc nèi, l«gic
chÆt chÏ víi nhau. Híng tíi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®Æt ra nh mét nhu cÇu ë trªn, ë ®Çu phÇn hai
cña bµi viÕt, t¸c gi¶ dõng l¹i ph©n tÝch thùc tr¹ng viÖc ®äc s¸ch. Néi dung nµy thÓ hiÖn ë
®o¹n tõ "LÞch sö cµng tiÕn lªn..." cho ®Õn "tù tiªu hao lùc lîng". B»ng nh÷ng hiÓu biÕt thùc
tÕ, t¸c gi¶ chØ ra "hai çi h¹i thêng gÆp" cña viÖc ®äc s¸ch. Çi h¹i thø nhÊt lµ "s¸ch nhiÒu
khiÕn ngêi ta kh«ng chuyªn s©u". §Ó thuyÕt phôc ®iÒu nµy, t¸c gi¶ dÉn ra kinh nghiÖm
®äc s¸ch cña çc häc gi¶ Trung Hoa cæ ®¹i: "S¸ch tuy ®äc ®îc Ýt, nhng ®äc quyÓn nµo ra
quyÓn Êy, miÖng ®äc, t©m ghi, nghiÒn ngÉm ®Õn thuéc lßng, thÊm vµo x¬ng tuû, biÕn
thµnh nguån ®éng lùc tinh thÇn, c¶ ®êi dïng m·i kh«ng c¹n". §èi lËp víi thùc tÕ ngµy nay,
s¸ch tuy nhiÒu, dÔ kiÕm nhng "kh«ng tiªu ho¸ ®îc", dÉn tíi thãi "h danh n«ng c¹n". Çi h¹i
thø hai lµ "s¸ch nhiÒu khiÕn ngêi ®äc l¹c híng". T¸c gi¶ vÝ viÖc ®äc s¸ch còng nh ®¸nh
trËn: "cÇn ph¶i ®¸nh vµo thµnh tr× kiªn cè, ®¸nh b¹i qu©n ®Þch tinh nhuÖ, chiÕm cø mÆt
trËn xung yÕu. Môc tiªu qu¸ nhiÒu, che lÊp mÊt vÞ trÝ kiªn cè, chØ ®¸ bªn ®«ng, ®¸nh bªn
t©y, ho¸ ra thµnh lèi ®¸nh "tù tiªu hao lùc lîng". Nh÷ng trë ng¹i c¨n b¶n nhÊt cña viÖc häc nãi
chung, ®äc s¸ch nãi riªng ®· ®îc t¸c gi¶ kh¸i qu¸t chÝnh x¸c.
368
PhÇn cßn l¹i cña bµi viÕt, t¸c gi¶ dµnh sù quan t©m ®Õn viÖc ®a ra nh÷ng çch thøc
®äc s¸ch ®óng ®¾n, gióp ngêi ®äc s¸ch kh¾c phôc ®îc nh÷ng trë ng¹i, tiÕn tíi x¸c ®Þnh cho
m×nh ®îc ph¬ng ph¸p häc tËp, nghiªn cøu ®óng ®¾n, ®¹t hiÖu qu¶ ®Ých thùc. §©y lµ vÕ
quan träng trong lËp luËn cña bµi v¨n. Cã thÓ tãm lîc çc luËn ®iÓm chÝnh cña phÇn nµy
nh sau:
Mét lµ, "ph¶i chän ®äc cho tinh, ®äc cho kÜ";
Hai lµ, ph¶i biÕt ph©n lo¹i thµnh s¸ch thêng thøc vµ s¸ch chuyªn m«n ®Ó cã çch ®äc
cho phï hîp;
Ba lµ, ph¶i chó ý tíi mèi quan hÖ h÷u c¬ gi÷a çi thêng thøc vµ çi chuyªn s©u.
Ba luËn ®iÓm trªn ®îc tæ chøc triÓn khai theo híng tæng - ph©n - hîp. ThÕ nµo lµ ®äc
tinh, ®äc kÜ? VÊn ®Ò tëng lµ hai mµ thùc chÊt lµ mét. Kh«ng thÓ ®äc kÜ tÊt c¶ mµ ph¶i
chän cuèn thËt sù cã gi¸ trÞ. Chän ®îc cuèn cã gi¸ trÞ mµ ®äc kÜ cßn h¬n lµ ®äc nhiÒu cuèn
mµ chØ lít qua. VÒ ®iÓm nµy, t¸c gi¶ diÔn ®¹t thËt hÊp dÉn, s¾c s¶o: "§äc Ýt mµ ®äc kÜ,
th× sÏ tËp thµnh nÕp suy nghÜ s©u xa, trÇm ng©m tÝch luü, tëng tîng tù do ®Õn møc lµm
®æi thay khÝ chÊt; ®äc nhiÒu mµ kh«ng chÞu nghÜ s©u, nh cìi ngùa qua chî, tuy ch©u b¸u
ph¬i ®Çy, chØ tæ lµm cho m¾t hoa ý lo¹n, tay kh«ng mµ vÒ". Nhng lùa chän thÕ nµo ®Ó
®äc cho kÜ? Tr¶ lêi c©u hái nµy, t¸c gi¶ x¸c lËp luËn ®iÓm thø hai cña ph¬ng ph¸p ®äc:
ph¶i ph©n biÖt s¸ch thêng thøc vµ s¸ch chuyªn m«n. S¸ch chuyªn m«n th× ph¶i ®äc kÜ, ®iÒu
nµy ®· ®îc lµm râ ë luËn ®iÓm tríc, vÊn ®Ò lµ lµm sao ®Ó võa ®äc kÜ mµ vÉn ®¶m b¶o
sù toµn diÖn? T¸c gi¶ viÕt: "... mçi m«n ph¶i chän kÜ tõ 3 ®Õn 5 quyÓn xem cho kÜ. M«n
häc kiÕn thøc phæ th«ng tæng sè kh«ng qu¸ mêi mÊy m«n, (...), tæng céng sè s¸ch cÇn ®äc
còng ch¼ng qua trªn díi 50 quyÓn".
ë phÇn cuèi bµi viÕt, t¸c gi¶ lËp luËn vÒ viÖc ph¶i biÕt kÕt hîp gi÷a ®äc s©u vµ ®äc
réng. Nh÷ng ®iÒu t¸c gi¶ bµn ®Õn trong ®o¹n kÕt bµi kh«ng chØ lµ ph¬ng ph¸p ®äc s¸ch,
mµ cßn lµ quan ®iÓm nhËn thøc nãi chung. Mét mÆt, ph¶i thõa nhËn sù chuyªn s©u lµ cÇn
thiÕt. Nhng chuyªn s©u kh«ng cã nghÜa lµ c« lËp, ®ãng kÝn; bëi v×: "Vò trô vèn lµ mét thÓ
h÷u c¬, çc qui luËt bªn trong vèn liªn quan mËt thiÕt víi nhau, ®éng vµo mét chç nµo ®ã tÊt
liªn quan ®Õn çi kh¸c, do ®ã çc lo¹i häc vÊn nghiªn cøu qui luËt nµo ®ã, tuy bÒ mÆt cã
ph©n biÖt, mµ trªn thùc tÕ th× kh«ng thÓ t¸ch rêi. Trªn ®êi kh«ng cã häc vÊn nµo lµ c« lËp,
kh«ng cã liªn hÖ kÕ cËn". B»ng çch kÕt hîp nhuÇn nhuyÔn gi÷a lÝ lÏ víi lèi diÔn ®¹t b»ng
h×nh ¶nh vÝ von, so s¸nh, t¸c gi¶ ®· thuyÕt phôc ngêi ®äc hÕt tõ luËn ®iÓm nµy ®Õn luËn
®iÓm kh¸c. Tõ çch chän s¸ch, ®äc s¸ch, t¸c gi¶ n©ng lªn thµnh quan ®iÓm nhËn thøc, tõ ph-
¬ng híng nhËn thøc mµ ®óc kÕt thµnh çch häc, çch chiÕm lÜnh tri thøc nãi chung: "kh«ng
369
biÕt th«ng th× kh«ng thÓ chuyªn, kh«ng biÕt réng th× kh«ng thÓ n¾m gän. Tríc h·y biÕt
réng råi sau míi n¾m ch¾c, ®ã lµ tr×nh tù ®Ó n¾m v÷ng bÊt cø häc vÊn nµo".
Víi lËp luËn chÆt chÏ, biÕn ho¸ tù nhiªn, uyÓn chuyÓn; lÝ lÏ s¾c s¶o, l«gic; dÉn chøng
sinh ®éng, ch©n thùc; ng«n ng÷ diÔn d¹t hÊp dÉn, Chu Quang TiÒm ®· chøng tá tµi nghÞ
luËn bËc thÇy cña m×nh. Qua bµi v¨n nµy, chóng ta kh«ng chØ hiÓu s©u s¾c thªm vÒ vai
trß cña häc vÊn, vai trß cña s¸ch ®èi víi nhËn thøc mµ quan träng h¬n lµ cã thÓ t×m thÊy
çch ®äc, çch häc ®óng ®¾n.
TiÕng nãi cña v¨n nghÖ

(NguyÔn §×nh Thi)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
NguyÔn §×nh Thi (1924-2003) lµ mét nghÖ sÜ cã tµi n¨ng vÒ nhiÒu mÆt. Kh«ng chØ
næi tiÕng víi nh÷ng t¸c phÈm th¬, v¨n, nh¹c, kÞch, «ng cßn lµ mét c©y bót lÝ luËn phª b×nh
s¾c s¶o. ¤ng tham gia vµo çc ho¹t ®éng v¨n nghÖ tõ kh¸ sím, trªn mçi lÜnh vùc ®Òu ®Ó l¹i
nh÷ng t¸c phÈm næi tiÕng.
"Lµ ngêi nghÖ sÜ ®a tµi, NguyÔn §×nh Thi s¸ng t¸c nhiÒu thÓ lo¹i: th¬, nh¹c, v¨n xu«i,
kÞch, tiÓu luËn phª b×nh vµ ë thÓ lo¹i nµo còng cã nh÷ng ®ãng gãp ®¸ng ghi nhËn. Cuéc
®êi s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña NguyÔn §×nh Thi g¾n bã chÆt chÏ víi cuéc ®êi ho¹t ®éng çch
m¹ng bÒn bØ cña «ng, ®Æc biÖt trªn mÆt trËn v¨n nghÖ. Do ®ã, «ng lu«n cã nh÷ng t×m tßi
mang ý nghÜa tiªn khëi trªn c¬ së nh÷ng yªu cÇu thùc tiÔn cña çch m¹ng vµ ®êi sèng v¨n häc
d©n téc.
NguyÔn §×nh Thi còng lµ c©y bót lÝ luËn s¾c s¶o. ¤ng b¾t ®Çu b»ng nh÷ng t¸c phÈm giíi
thiÖu triÕt häc phæ th«ng (n¨m 1942) vµ triÕt häc ®· cã ¶nh hëng thùc sù ®Õn sù nghiÖp v¨n häc
cña NguyÔn §×nh Thi. Tham gia ho¹t ®éng v¨n hãa cøu quèc, «ng viÕt nhiÒu tiÒu luËn tiÕn bé díi
¶nh hëng quan ®iÓm v¨n nghÖ m¸c xÝt: Søc sèng cña d©n téc ViÖt Nam trong ca dao, x©y dùng
con ngêi. §i vµo kh¸ng chiÕn tríc yªu cÇu thùc tiÔn cña ®êi sèng v¨n nghÖ kh¸ng chiÕn «ng viÕt
Thùc t¹i víi v¨n nghÖ, ®Æc biÖt nhËn ®êng, cã t¸c dông tÝch cùc trong viÖc híng ®Þnh v¨n nghÖ
sÜ hoµ nhËp víi c«ng cuéc sèng kh¸ng chiÕn vµ s¸ng t¸c phôc vô kh¸ng chiÕn. Nh÷ng c«ng tr×nh:
MÊy vÊn ®Ò v¨n nghÖ, c«ng viÖc cña ngêi viÕt tiÒu thuyÕt... lµ nh÷ng ®ãng gãp thiÕt thùc cã gi¸
trÞ cña NguyÔn §×nh Thi víi ®êi sèng v¨n häc. Vèn häc vÉn v÷ng ch·i, kh¶ n¨ng t duy lÝ luËn
370
chÆt chÏ, çch ph©n tÝch tinh tÕ, s¾c s¶o, nghÖ thuËt diÔn ®¹t tµi hoa, ®éc ®¸o lµ c¬ së cho
nh÷ng thµnh c«ng cña tiÓu luËn phª b×nh NguyÔn §×nh Thi (Tõ ®iÓn v¨n häc, S®d).
2. T¸c phÈm:
- T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Xung kÝch (tiÓu thuyÕt, 1951); Thu ®«ng n¨m nay (truyÖn,
1954); Ngêi chiÕn sÜ (th¬, 1956, 1958); MÊy vÊn ®Ò V¨n häc (tiÓu luËn, 1956 - 1958); Bªn
bê s«ng L« (truyÖn ng¾n, 1957); Mét sè vÊn ®Ò ®Êu tranh t tëng trong V¨n nghÖ hiÖn nay
(tiÓu luËn, 1957); Bµi th¬ H¾c H¶i (th¬, 1959 - 1961); Con nai ®en (kÞch, 1961); Çi tÕt
cña mÌo con (truyÖn thiÕu nhi, 1961); Vì bê, tËp I (tiÓu thuyÕt, 1962, 1970); C«ng viÖc cña
ngêi viÕt tiÓu thuyÕt (tiÓu luËn, 1964); Vµo löa (tiÓu thuyÕt, 1966); MÆt trËn trªn cao
(tiÓu thuyÕt, 1967); Vì bê (tËp II, tiÓu thuyÕt, 1970); Dßng s«ng trong xanh (th¬, 1974);
Hoa vµ NgÇn (kÞch, 1975); Tia n¾ng (th¬, 1983); GiÊc m¬ (kÞch, 1983); TiÕng sãng (kÞch,
1985); Hßn cuéi (kÞch, 1987).
- Nhµ v¨n ®· ®îc nhËn: Gi¶i nh× truyÖn vµ ký sù gi¶i thëng V¨n nghÖ 1951-1952 cña
Héi V¨n nghÖ ViÖt Nam (Xung kÝch, tiÓu thuyÕt) - Gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ V¨n häc
NghÖ thuËt (1996).
TiÓu luËn TiÕng nãi cña v¨n nghÖ ®îc NguyÔn §×nh Thi viÕt n¨m 1948, in trong cuèn
MÊy vÊn ®Ò v¨n häc (lÝ luËn phª b×nh, xuÊt b¶n n¨m 1956), cã néi dung lÝ luËn s©u s¾c,
®îc thÓ hiÖn qua nh÷ng rung c¶m ch©n thµnh cña mét tr¸i tim nghÖ sÜ.
3. Tãm t¾t:
Bµi viÕt cã bè côc kh¸ chÆt chÏ, ®îc thÓ hiÖn qua hÖ thèng luËn ®iÓm l« gÝch, m¹ch
l¹c. Gi÷a çc luËn ®iÓm võa cã sù tiÕp nèi tù nhiªn võa bæ sung, gi¶i thÝch cho nhau:
 V¨n nghÖ kh«ng chØ ph¶n ¸nh thùc t¹i kh¸ch quan mµ cßn lµ nhËn thøc míi mÎ, lµ t t-
ëng, t×nh c¶m cña ç nh©n nghÖ sÜ.
 TiÕng nãi cña v¨n nghÖ rÊt cÇn thiÕt víi cuéc sèng cña con ngêi, nhÊt lµ trong hoµn
c¶nh nh÷ng n¨m ®Çu kh¸ng chiÕn.
 V¨n nghÖ cã kh¶ n¨ng c¶m ho¸, cã søc l«i cuèn thËt k× diÖu bëi ®ã lµ tiÕng nãi cña
t×nh c¶m, t¸c ®éng tíi con ngêi qua nh÷ng rung c¶m s©u xa.

Nãi ®Õn lÝ luËn v¨n nghÖ lµ ngêi ta thêng nghÜ ngay tíi çi g× ®ã trõu tîng, kh« khan.
§äc bµi tiÓu luËn TiÕng nãi cña v¨n nghÖ cña NguyÔn §×nh Thi, ch¾c h¼n nh÷ng nh÷ng
ngêi tõng cã ®Þnh kiÕn nh thÕ ph¶i xem l¹i quan niÖm cña m×nh. §Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn
371
®Ò then chèt cña lÝ luËn v¨n nghÖ nh néi dung biÓu hiÖn, søc m¹nh t¸c ®éng cña v¨n
nghÖ,... t¸c gi¶ bµi tiÓu luËn ®· chän cho m×nh mét lèi viÕt võa sinh ®éng, giµu h×nh ¶nh
võa c« ®óc, giµu søc kh¸i qu¸t, tÊt c¶ ®îc tr×nh bµy trong mét m¹ch lËp luËn linh ho¹t mµ
chÆt chÏ, s¸ng râ.
Bµi viÕt cã bè côc ba phÇn: phÇn më bµi, phÇn th©n bµi vµ phÇn kÕt bµi. Cã thÓ
hiÓu néi dung chÝnh cña tõng phÇn nh sau:
ë phÇn më bµi, t¸c gi¶ ®Æt vÊn ®Ò vÒ tiÕng nãi cña v¨n nghÖ b»ng çch ®Ò cËp ®Õn
mèi quan hÖ gi÷a v¨n nghÖ víi thùc tÕ cuéc sèng, nãi chÝnh x¸c lµ vÊn ®Æc trng ph¶n ¸nh
cuéc sèng cña v¨n nghÖ: "T¸c phÈm nghÖ thuËt nµo còng x©y dùng b»ng nh÷ng vËt liÖu m-
în ë thùc t¹i. Nhng nghÖ sÜ kh«ng nh÷ng ghi l¹i çi ®· cã råi mµ muèn nãi mét ®iÒu g× míi
mÎ". T¸c phÈm nghÖ thuËt nµo còng b¾t nguån tõ cuéc sèng, b»ng çch ph¶n ¸nh cuéc sèng
mµ ngêi nghÖ sÜ béc lé çi "míi mÎ" trong sù kh¸m ph¸, çch nh×n nhËn cña riªng m×nh, qua
®ã gãp tiÕng nãi cña m×nh vµo sù ph¸t triÓn cña ®êi sèng.
VËy ngêi nghÖ sÜ ph¶n ¸nh, thÓ hiÖn nh÷ng g× trong t¸c phÈm cña m×nh? Nh÷ng néi
dung Êy t¸c ®éng ®Õn cuéc sèng chung quanh b»ng con ®êng nµo? T¸c gi¶ lµm râ nh÷ng
vÊn ®Ò nµy trong phÇn chÝnh cña bµi viÕt.
Tríc hÕt, t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh r»ng môc ®Ých cña v¨n nghÖ kh«ng ph¶i chØ nh»m ®¸p
øng nhu cÇu hiÓu biÕt cña con ngêi. Môc ®Ých ®Æc thï cña v¨n nghÖ ch©n chÝnh lµ "lµm
chóng ta rung ®éng víi çi ®Ñp", søc m¹nh l©u bÒn cña v¨n nghÖ lµ lµm t¸i sinh nh÷ng sù
sèng t¬i trÎ trong t©m hån con ngêi. Cã nh vËy v¨n nghÖ míi cã cho m×nh nh÷ng néi dung
®Æc thï kh¸c víi néi dung cña çc lÜnh vùc ho¹t ®éng tinh thÇn kh¸c. T¸c gi¶ chØ râ: "Lêi göi
cña nghÖ thuËt kh«ng nh÷ng lµ mét bµi häc luËn lÝ hay mét triÕt lÝ vÒ ®êi ngêi, hay
nh÷ng lêi khuyªn xö thÕ, hay mét sù thùc t©m lÝ, hoÆc x· héi. Lêi cña nghÖ thuËt cßn lµ
"nh÷ng say sa, vui buån, yªu ghÐt, m¬ méng, phÉn khÝch, vµ biÕt bao nhiªu t tëng, (...) bao
nhiªu h×nh ¶nh ®Ñp ®Ï mµ ®¸ng lÏ chóng ta kh«ng nhËn ra ®îc h»ng ngµy chung quanh ta,
mét ¸nh n¾ng, mét l¸ cá, mét tiÕng chim, bao nhiªu bé mÆt con ngêi tríc kia chóng ta cha
biÕt nh×n thÊy, bao nhiªu vÎ míi mÎ, bao nhiªu vÊn ®Ò mµ ta ng¹c nhiªn t×m ra ngay trong
t©m hån chóng ta". Víi nh÷ng néi dung Êy, t¸c phÈm v¨n nghÖ cã kh¶ n¨ng t¸c ®éng, chuyÓn
ho¸ nh÷ng néi dung thÓ hiÖn thµnh nh÷ng ®Þnh híng sèng tÝch cùc cho con ngêi: "Mçi t¸c
phÈm lín nh räi vµo bªn trong chóng ta mét ¸nh s¸ng riªng, kh«ng bao giê nhoµ ®i, ¸nh s¸ng
Êy bÊy giê biÕn thµnh cña ta, vµ chiÕu to¶ lªn mäi viÖc chóng ta sèng, mäi con ngêi chóng ta
gÆp, lµm thay ®æi h¼n m¾t ta nh×n, ãc ta nghÜ". C«ng chóng kh«ng nh÷ng ®îc thëng thøc
vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn, con ngêi mµ h¬n thÕ lµ "mét çch sèng cña t©m hån".
372
TiÕng nãi cña v¨n nghÖ lµm cho ta "®îc cêi h¶ d¹ hay rá giÊu mét giät níc m¾t". Cã ®îc
nh÷ng kho¶nh kh¾c nh thÕ lµ nhê v¨n nghÖ cã søc m¹nh t¸c ®éng ®Õn t©m hån, t×nh c¶m cña
con ngêi b»ng chÝnh t©m hån, t×nh c¶m cña con ngêi. Nãi çch kh¸c, v¨n nghÖ khÝch lÖ, t¸c
®éng ®Õn sù sèng b»ng chÝnh sù sèng.
"Sù sèng" trong tiÕng nãi cña v¨n nghÖ nh×n chung lµ toµn diÖn, tuy nhiªn søc m¹nh u
thÕ mµ v¨n nghÖ cã ®îc lµ nhê "v¨n nghÖ nãi nhiÒu nhÊt víi c¶m xóc, n¬i ®ông ch¹m cña
t©m hån víi cuéc sèng h»ng ngµy. (...) Chç ®øng cña v¨n nghÖ chÝnh lµ chç giao nhau cña
t©m hån con ngêi víi cuéc sèng hµnh ®éng, cuéc ®êi s¶n xuÊt, cuéc ®êi lµm lông h»ng
ngµy, gi÷a thiªn nhiªn vµ gi÷a nh÷ng ngêi lµm lông kh¸c". Víi viÖc ph©n tÝch ®Æc ®iÓm
®iÓm nµy cña tiÕng nãi v¨n nghÖ, NguyÔn §×nh Thi ®· kh¼ng ®Þnh c©u nãi cña ®¹i v¨n
hµo Nga T«n-xt«i: NghÖ thuËt lµ tiÕng nãi cña t×nh c¶m. Khi mét t¸c phÈm nghÖ thuËt nµo
®ã ®îc xem lµ cã gi¸ trÞ th× cã nghÜa lµ t¸c phÈm Êy, b»ng tiÕng nãi t×nh c¶m cña m×nh,
t¸c ®éng tÝch cùc, cã hiÖu qu¶ tíi ®êi sèng t×nh c¶m cña c«ng chóng.
Nhng ngoµi t×nh c¶m, thÕ giíi tinh thÇn cña con ngêi cßn cã ph¬ng diÖn t tëng. TiÕng
nãi v¨n nghÖ cßn lµ tiÕng nãi t tëng. Vµ nh thÕ, b»ng t tëng, v¨n nghÖ t¸c ®éng ®Õn t tëng
cña con ngêi. Kh¼ng ®Þnh ®iÒu nµy, t¸c gi¶ ®ång thêi chØ ra r»ng: "T tëng cña nghÖ thuËt
kh«ng bao giê lµ trÝ thøc trõu tîng mét m×nh trªn cao"; mµ lµ "t tëng tõ ngay cuéc sèng h»ng
ngµy n¶y ra, vµ thÊm trong tÊt c¶ cuéc sèng". MÆt kh¸c, kh«ng gièng sù t¸c ®éng t tëng cña
nh÷ng lÜnh vùc nhËn thøc kh¸c, t tëng cña t¸c phÈm nghÖ thuËt ®Õn víi c«ng chóng b»ng
çch "lµm cho chóng ta nh×n, nghe, råi tõ nh÷ng con ngêi, nh÷ng c©u chuyÖn, nh÷ng h×nh
¶nh, nh÷ng nçi niÒm cña t¸c phÈm sÏ kh¬i mung lung trong trÝ ãc ta nh÷ng vÊn ®Ò suy
nghÜ".
§Æt sù t¸c ®éng cña nghÖ thuËt trong mèi quan hÖ gi÷a nghÖ sÜ - t¸c phÈm - c«ng
chóng, ë phÇn kÕt cña bµi tiÓu luËn t¸c gi¶ kh¸i qu¸t vÒ ®Æc thï còng nh vÞ thÕ cña tiÕng
nãi v¨n nghÖ. T¸c phÈm lµ n¬i ngêi nghÖ sÜ béc lé t©m hån m×nh. C«ng chóng t×m thÊy sù
tho¶ m·n nhu cÇu t×nh c¶m, t tëng trong t¸c phÈm. T¸c phÈm lµ chiÕc cÇu nèi gi÷a ngêi
nghÖ sÜ vµ c«ng chóng. Sù sèng trong t¸c phÈm kh«ng chØ truyÒn trùc tiÕp ®Õn ngêi ®äc
mµ ®Æc biÖt lµ nã cã kh¶ n¨ng kh¬i gîi, lay ®éng, ®¸nh thøc ë phÇn s©u th¼m nhÊt trong
t©m hån con ngêi sù sèng, th«i thóc con ngêi chiÕm lÜnh çi ®Ñp. NghÖ thuËt còng chøng
tá søc m¹nh cña m×nh khi nã tham gia tÝch cùc vµo qu¸ tr×nh rÌn luyÖn t×nh c¶m thÈm mÜ,
nu«i dìng, ph¸t triÓn nh÷ng kh¶ n¨ng thÈm mÜ cña con ngêi.
Víi nh÷ng u viÖt nh trªn, hoµn toµn thuyÕt phôc khi t¸c gi¶ ®a ra nhËn ®Þnh kÕt luËn:
"NghÖ thuËt gi¶i phãng ®îc cho con ngêi khái nh÷ng biªn giíi cña chÝnh m×nh, nghÖ thuËt
373
x©y dùng con ngêi, hay nãi ®óng h¬n lµm cho con ngêi tù x©y dùng ®îc. Trªn nÒn t¶ng cuéc
sèng cña x· héi, nghÖ thuËt x©y dùng ®êi sèng t©m hån cho x· héi".
Cã thÓ nãi TiÕng nãi cña v¨n nghÖ lµ mét bµi tiÓu luËn ®¹t ®Õn tr×nh ®é cao cña nghÖ
thuËt nghÞ luËn. HÖ thèng çc luËn ®iÓm ®îc bè côc hîp lÝ, triÓn khai m¹ch l¹c. Çc lÝ lÏ ®Òu
®îc t¸c gi¶ thuyÕt phôc bëi nh÷ng dÉn chøng cô thÓ sinh ®éng víi sù ph©n tÝch tinh tÕ, s¾c
s¶o. Çc dÉn chøng vÒ TruyÖn KiÒu, vÒ An-na Ca-rª-nhi-na, nhÊt lµ nh÷ng tr¶i nghiÖm trùc
tiÕp trong thùc tÕ s¸ng t¸c,... gióp t¸c gi¶ lÝ gi¶i x¸c ®¸ng nh÷ng vÊn ®Ò ®Æc ®iÓm ph¶n ¸nh
cña v¨n nghÖ, kh¶ n¨ng t¸c ®éng cña v¨n nghÖ,... NguyÔn §×nh Thi vèn lµ mét ngêi chuyªn s¸ng
t¸c, vµ nhê vËy, kh«ng khã kh¨n g× khi «ng vËn dông lèi viÕt giµu h×nh ¶nh vµo nghÞ luËn.
Bµi viÕt TiÕng nãi cña v¨n nghÖ thùc sù mang l¹i cho chóng ta nh÷ng hiÓu biÕt quan
träng vÒ nghÖ thuËt trong cuéc sèng.
ChuÈn bÞ hµnh trang vµo thÕ kØ míi

(Vò Khoan)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
T¸c gi¶ Vò Khoan lµ nhµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ, hiÖn lµ Phã Thñ tíng ChÝnh phñ.
2. VÊn ®Ò:
Ngêi ViÖt Nam chóng ta cã nhiÒu phÈm chÊt tèt ®Ñp, ®ã lµ lßng yªu níc, lµ ®øc tÝnh
cÇn cï, dòng c¶m, lµ tinh thÇn "l¸ lµnh ®ïm l¸ r¸ch", "th¬ng ngêi nh thÓ th¬ng th©n"... §ã lµ
nh÷ng phÈm chÊt kh«ng ai cã thÓ phñ nhËn bëi chóng ®· ®îc kiÓm nghiÖm vµ kh¼ng
®Þnh trong lÞch sö dùng níc vµ gi÷ níc cña d©n téc. Tuy nhiªn, kh«ng ai cã thÓ toµn vÑn,
cïng víi nh÷ng phÈm chÊt cÇn lu«n ®îc ph¸t huy, ngêi ViÖt Nam chóng ta vÉn cã nh÷ng
mÆt h¹n chÕ cÇn söa ®æi. NhËn thøc ®îc nh÷ng mÆt m¹nh ®Ó ph¸t huy, ®ång thêi còng
nhËn thøc ®îc nh÷ng mÆt cßn yÕu kÐm cÇn kh¾c phôc lµ ®iÒu hÕt søc cÇn thiÕt ®Ó mçi
con ngêi nãi riªng vµ céng ®ång ViÖt Nam nãi chung v¬n lªn tù hoµn thiÖn m×nh, kh«ng
ngõng tiÕn bé ®Ó ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu míi cña lÞch sö ®Êt níc.
Bµi viÕt ®· nªu ra mét çch chÝnh x¸c vµ kÞp thêi nh÷ng vÊn ®Ò thiÕt thùc ®èi víi con
ngêi ViÖt Nam - ®Æc biÖt lµ thÕ hÖ trÎ, lùc lîng quyÕt ®Þnh sù thµnh c«ng cña c«ng cuéc
x©y dùng ®Êt níc trong thÕ kû míi.
374
3. Tãm t¾t:
Bµi viÕt nªu ra bèn ý lín, mçi ý l¹i ®îc cô thÓ ho¸ b»ng mét hÖ thèng luËn cø, dÉn chøng
kh¸ sinh ®éng:
 ChuÈn bÞ hµnh trang vµo thÕ kû míi th× quan träng nhÊt lµ sù chuÈn bÞ b¶n th©n con
ngêi.
 Bèi c¶nh cña thÕ giíi hiÖn nay vµ nh÷ng môc tiªu, nhiÖm vô nÆng nÒ cña ®Êt níc.
 Nh÷ng çi m¹nh, çi yÕu cña ngêi ViÖt Nam cÇn ®îc nhËn thøc râ trong qu¸ tr×nh x©y
dùng nÒn kinh tÕ míi.

1. Thêi ®iÓm chuyÓn tõ thÕ kØ XX sang thÕ kØ XXI lµ mét ®iÓm mèc quan träng
trong lÞch sö nh©n lo¹i. Nã kh«ng chØ lµ mèc thêi gian mµ hÖ träng h¬n, nã lµ mèc cña sù
ph¸t triÓn thÕ giíi, tÊt nhiªn çi mèc ph¸t triÓn nµy kh«ng ®ång ®Òu gi÷a çc khu vùc, çc
quèc gia víi nh÷ng thang bËc tr×nh ®é ph¸t triÓn kh¸c nhau. Riªng ®èi víi ®Êt n íc ®ang trªn
chÆng ®êng héi nhËp vµ ph¸t triÓn nh ViÖt Nam th× ®©y lµ thêi ®iÓm cã ý nghÜa quyÕt
®Þnh, ®Æt ra tríc m¾t c¶ nh÷ng c¬ héi vµ th¸ch thøc lín. §Ó cã thÓ tù vît lªn chÝnh m×nh,
tõng bíc héi nhËp vµo nÒn kinh tÕ tri thøc trong thÕ kØ tíi, §¶ng vµ nhµ níc ta ®· cã nh÷ng
chiÕn lîc cô thÓ vÒ mäi mÆt. Nhng ®Ó lµm ®îc viÖc ®ã, tríc hÕt ph¶i cã sù nhËn thøc
®Çy ®ñ, s©u s¾c vÒ nh÷ng çi m¹nh, çi yÕu trong néi lùc. Bµi viÕt ChuÈn bÞ hµnh trang
vµo thÕ kØ míi cña Phã thñ tíng Vò Khoan cho chóng ta thÊy râ ®iÒu nµy.
T¸c gi¶ viÕt bµi v¨n nµy vµo ®Çu n¨m 2001, khi ®Êt níc ta cïng toµn thÕ giíi bíc vµo
n¨m ®Çu tiªn cña thÕ kû míi. §©y lµ thêi ®iÓm chuyÓn giao gi÷a hai thÕ kû, hai thiªn niªn
kû. ë níc ta, c«ng cuéc ®æi míi b¾t ®Çu tõ cuèi thÕ kû tríc ®· thu ®îc nh÷ng thµnh qu¶ nhÊt
®Þnh, chóng ta bíc sang thÕ kû míi víi nh÷ng môc tiªu v« cïng quan träng, ®ã lµ tiÕp tôc ph¸t
huy nh÷ng thµnh qu¶ ®¹t ®îc, kÕt hîp víi nh÷ng truyÒn thèng v¨n ho¸, lÞch sö l©u ®êi ®Ó
®a níc ta tiÕn nhanh, tiÕn m¹nh trªn con ®êng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt níc.
2. Cã thÓ x¸c ®Þnh l¹i dµn ý cña bµi viÕt nh sau:
Bµi viÕt nªu ra bèn ý lín, mçi ý l¹i ®îc cô thÓ ho¸ b»ng mét hÖ thèng luËn cø, dÉn chøng
kh¸ sinh ®éng:
 ChuÈn bÞ hµnh trang vµo thÕ kû míi th× quan träng nhÊt lµ sù chuÈn bÞ b¶n th©n con
ngêi.
 Bèi c¶nh cña thÕ giíi hiÖn nay vµ nh÷ng môc tiªu, nhiÖm vô nÆng nÒ cña ®Êt níc.
375
 Nh÷ng çi m¹nh, çi yÕu cña ngêi ViÖt Nam cÇn ®îc nhËn thøc râ trong qu¸ tr×nh x©y
dùng nÒn kinh tÕ míi.
Trong bµi viÕt nµy, t¸c gi¶ ®· nªu ra mét vÊn ®Ò hÖ träng: chóng ta cÇn nhËn thøc nh
thÕ nµo vµ lµm nh÷ng viÖc g× ®Ó chuÈn bÞ hµnh trang vµo thÕ kû míi? VÊn ®Ò Êy
kh«ng chØ cã ý nghÜa thêi sù trong thêi ®iÓm chuyÓn giao thÕ kû mµ cßn cã ý nghÜa l©u
dµi ®èi víi c¶ qu¸ tr×nh ®i lªn cña ®Êt níc bëi v× ®Ó ®¸p øng nh÷ng nhiÖm vô nÆng nÒ
mµ lÞch sö vµ d©n téc ®· giao phã, con ngêi ViÖt Nam nãi chung vµ líp trÎ ViÖt Nam nãi
riªng kh«ng thÓ kh«ng nhËn thøc râ nh÷ng mÆt m¹nh còng nh nh÷ng ®iÓm cßn h¹n chÕ cña
m×nh ®Ó võa ph¸t huy nh÷ng mÆt tÝch cùc, ®ång thêi kh¾c phôc, söa ch÷a nh÷ng mÆt cßn
yÕu kÐm, kh«ng ngõng hoµn thiÖn m×nh, xøng ®¸ng lµ chñ nh©n cña ®Êt níc.
3. Trong hµnh trang vµo thÕ kû míi, sù chuÈn bÞ b¶n th©n con ngêi lµ quan träng nhÊt,
bëi v×:
 Con ngêi bao giê còng lµ ®éng lùc ph¸t triÓn cña lÞch sö.
 Trong thêi k× nÒn kinh tÕ tri thøc ph¸t triÓn m¹nh mÏ, con ngêi l¹i cµng cã vai trß næi
bËt.
4. Trong sù ph¸t triÓn chung cña thÕ giíi, khi khoa häc, kü thuËt cã tèc ®é ph¸t triÓn v«
cïng m¹nh mÏ, sù giao thoa, héi nhËp ngµy cµng s©u réng gi÷a çc nÒn kinh tÕ, ®Êt níc ta
nãi chung vµ çc thÕ hÖ hiÖn t¹i nãi riªng ®ang ®øng tríc nh÷ng nhiÖm vô v« cïng träng ®¹i,
®ã lµ ®ång thêi gi¶i quyÕt ba nhiÖm vô: tho¸t khái t×nh tr¹ng nghÌo nµn l¹c hËu cña nÒn
kinh tÕ n«ng nghiÖp, ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®ång thêi nhanh chãng tiÕp
cËn víi nÒn kinh tÕ tri thøc.
5. Khi nªu ra nh÷ng u ®iÓm vµ nhîc ®iÓm cña ngêi ViÖt Nam, t¸c gi¶ ®· kh«ng lµm
mét phÐp liÖt kª gi¶n ®¬n tõ u ®iÓm ®Õn nhîc ®iÓm mµ cø mçi khi nªu mét u ®iÓm, t¸c
gi¶ l¹i ®Ò cËp ®Õn mét nhîc ®iÓm. §iÒu ®¸ng chó ý lµ nh÷ng u ®iÓm vµ nhîc ®iÓm ®ã
lu«n ®îc ®Æt trong yªu cÇu x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®Êt níc hiÖn nay. Cô thÓ:
 Th«ng minh, nh¹y bÐn víi çi míi nhng l¹i thiÕu Gi¸ trÞ t¸c phÈm, kiÕn thøc thùc hµnh.
 CÇn cï, s¸ng t¹o nhng thiÕu ®øc tÝnh tØ mØ, kh«ng coi träng nghiªm ngÆt qui tr×nh
c«ng nghÖ, cha quen víi cêng ®é lao ®éng khÈn tr¬ng.
 Cã tinh thÇn ®oµn kÕt, ®ïm bäc lÉn nhau nhng ®ång thêi l¹i còng thêng ®è kÞ nhau
trong c«ng viÖc.
 B¶n tÝnh thÝch øng nhanh nhng l¹i cã nhiÒu h¹n chÕ trong thãi quen, nÕp nghÜ, quen
376
bao cÊp, rÊt sïng ngo¹i nhng cã khi l¹i bµi ngo¹i ®Õn møc cùc ®oan, kh«n vÆt, Ýt gi÷ ch÷
"tÝn".
6. Th«ng thêng, trong s¸ch b¸o vµ trong çc ph¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng, khi nãi ®Õn
phÈm chÊt cña ngêi ViÖt Nam, ngêi ta chØ ®Ò cËp ®Õn çi tèt, ®Õn yÕu tè tÝch cùc, ®¸ng
biÓu d¬ng, häc tËp. Çch ca ngîi mét chiÒu nh vËy kh«ng ph¶i kh«ng cã yÕu tè tÝch cùc,
thËm chÝ cßn rÊt cÇn thiÕt khi chóng ta muèn ph¸t huy søc m¹nh cña d©n téc trong cuéc
chiÕn ®Êu chèng qu©n x©m lîc, thèng nhÊt Tæ quèc. Tuy nhiªn, ®iÒu ®ã nÕu lÆp ®i lÆp
l¹i m·i sÏ khiÕn chóng ta kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ ®óng n¨ng lùc vµ phÈm chÊt cña m×nh, dÉn
®Õn th¸i ®é ngé nhËn, tù tho¶ m·n, kh«ng chÞu häc hái ngêi kh¸c. Bµi viÕt nµy ®· mang
®Õn cho b¹n ®äc c¶m gi¸c rÊt bÊt ngê. T¸c gi¶ kh«ng ca ngîi mét chiÒu, còng kh«ng chØ
toµn phª ph¸n mét çch cùc ®oan mµ nh×n nhËn song song, ®èi chiÕu vµ ®¸nh gi¸ nh÷ng
®iÓm m¹nh còng nh nh÷ng ®iÓm yÕu cña ngêi ViÖt Nam trong quan hÖ víi c«ng viÖc,
trong yªu cÇu cña sù ph¸t triÓn x· héi. §ã lµ sù ®¸nh gi¸ rÊt kh¸ch quan vµ khoa häc, xuÊt
ph¸t tõ thiÖn chÝ cña t¸c gi¶ muèn ®Ó chóng ta nh×n nhËn vÒ m×nh mét çch ®óng ®¾n,
ch©n thùc, ý thøc ®îc nh÷ng mÆt tèt còng nh mÆt cha tèt cña m×nh ®Ó ph¸t huy hoÆc söa
®æi.
7. Trong v¨n b¶n, t¸c gi¶ ®· sö dông kh¸ nhiÒu thµnh ng÷, tôc ng÷: "níc ®Õn ch©n míi
nh¶y", "tr©u buéc ghÐt tr©u ¨n", "liÖu c¬m g¾p m¾m", "bãc ng¾n c¾n dµi"... ViÖc sö
dông kh¸ nhiÒu thµnh ng÷, tôc ng÷ d©n gian nh vËy khiÕn cho bµi viÕt thªm phÇn sinh
®éng, cô thÓ, giµu ý nghÜa.
8. MÆc dï ®©y lµ bµi nghÞ luËn mang tÝnh x· héi häc nhng t¸c gi¶ ®· cho chóng ta
thÊy mét lèi viÕt kh«ng hÒ kh« cøng nhê vµo kh¶ n¨ng diÔn ®¹t trong s¸ng, gi¶n dÞ, kh¶
n¨ng vËn dông linh ho¹t çc thµnh ng÷, tôc ng÷. ViÖc sö dông chÝnh nh÷ng thµnh ng÷, tôc
ng÷ cña ngêi ViÖt Nam ®Ó ph©n tÝch nh÷ng çi m¹nh, çi yÕu cña ngêi ViÖt Nam ®· gióp
t¸c gi¶ kh¸i qu¸t ®îc nh÷ng vÊn ®Ò mang tÝnh cè h÷u trong ý thøc v¨n ho¸ cña d©n téc,
khiÕn ng«n ng÷ nghÞ luËn giµu h×nh ¶nh, lét t¶ ®îc thùc tÕ. Nãi ®Õn nghÖ thuËt lËp luËn
cña bµi viÕt nµy còng ph¶i nãi ®Õn viÖc dÉn ra nh÷ng dÉn chøng cô thÓ mµ s©u s¾c qua
sù ®èi s¸nh víi ngêi NhËt, thao t¸c nµy võa cã ý nghÜa trong nh·n quan khoa häc võa cã t¸c
dông kÝch thÝch tinh thÇn häc hái, tù t«n trong t©m lÝ ngêi ViÖt Nam.
9. Bµi viÕt Hµnh trang chuÈn bÞ vµo thÕ kØ míi thùc sù trë thµnh hµnh trang trong
nhËn thøc cña con ngêi ViÖt Nam nÕu muèn héi nhËp víi kinh tÕ thÕ giíi.
377
Chã sãi vµ cõu
trong th¬ ngô ng«n cña La Ph«ng-ten
(H. Ten)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Hi-p«-lÝt Ten (1828-1893) lµ triÕt gia, sö gia ®ång thêi còng lµ nhµ nghiªn cøu v¨n häc
næi tiÕng cña Ph¸p, ViÖn sÜ ViÖn Hµn l©m Ph¸p. ¤ng ®· dµnh nhiÒu thêi gian nghiªn cøu
vÒ truyÖn ngô ng«n cña La-ph«ng-ten.
2. T¸c phÈm:
§©y lµ mét bµi nghÞ luËn v¨n ch¬ng, trÝch tõ ch¬ng II, phÇn II cña c«ng tr×nh La-
ph«ng-ten vµ th¬ ngô ng«n cña «ng, in n¨m 1853.
3. Tãm t¾t:
Bµi viÕt gåm hai phÇn:
- PhÇn mét (tõ ®Çu ®Õn "tèt bông nh thÕ"): h×nh tîng con cõu trong th¬ La-ph«ng-ten;
- PhÇn hai (cßn l¹i): h×nh tîng chã sãi trong th¬ La-ph«ng-ten.

Bµi nghÞ luËn v¨n ch¬ng Chã sãi vµ cõu trong th¬ ngô ng«n cña La Ph«ng-ten vËn
dông thµnh c«ng thñ ph¸p so s¸nh. Hai phÇn cña bµi viÕt nh hai vÕ cña mét thÕ ®èi s¸nh t-
¬ng ph¶n: cõu - sãi. Vµ nÕu nh nh×n tæng thÓ lµ sù ®èi s¸nh gi÷a hai ®èi tîng ®îc ph¶n ¸nh
th× trong cÊu tróc cña tõng phÇn, H. Ten l¹i t¹o ra m¹ch t¬ng ph¶n gi÷a çi nh×n cña mét nhµ
v¹n vËt häc vµ çi nh×n cña mét nhµ th¬.
ë phÇn ®Çu cña v¨n b¶n, sau khi dÉn ra nh÷ng c©u th¬ cña La Ph«ng-ten vÒ "chó cõu
non", H. Ten nãi ®Õn h×nh ¶nh con cõu trong con m¾t cña nhµ v¹n vËt häc Buy-ph«ng. Qua
con m¾t cña nhµ khoa häc nµy, con cõu hiÖn ra víi b¶n tÝnh "ngu ngèc vµ sî sÖt". T¸c gi¶
ph©n tÝch nh÷ng tËp tÝnh cña loµi ®éng vËt nµy mét çch chÝnh x¸c. Cßn La Ph«ng-ten th×
kh¸c. B»ng mét nh·n quan cña mét nhµ th¬, mét nghÖ sÜ, Ph«ng-ten nh×n nhËn lò cõu nh
nh÷ng con vËt "th©n th¬ng vµ tèt bông". Sù kh¸c nhau Êy lµ sù kh¸c nhau cña hai nh·n quan,
hai lo¹i h×nh nhËn thøc. Çch nhËn thøc cña Buy-ph«ng lµ çch nhËn thøc duy lÝ, thùc chøng
cña khoa häc; cßn çch nhËn thøc cña La Ph«ng-ten lµ çch nhËn thøc thÈm mÜ, nh©n v¨n cña
378
nghÖ thuËt. Kh«ng cã ai sai trong hai trêng hîp trªn mµ chØ cã sù kh¸c nhau gi÷a hai con ®êng.
Tuy nhiªn, t¸c gi¶ t¹o ra sù so s¸nh nµy lµ nh»m lµm næi bËt ®Æc trng trong ph¶n ¸nh vµ thÓ
hiÖn cña th¬ ca nãi riªng, nghÖ thuËt nãi chung. Nh÷ng ®Æc trng nµy tiÕp tôc ®îc t¸c gi¶ lµm
râ trong phÇn hai cña v¨n b¶n, víi nh÷ng nhËn xÐt thó vÞ vÒ sù ph¶n ¸nh con vËt ®èi lËp víi
con cõu: chã sãi.
Díi con m¾t cña La Ph«ng-ten hay Buy-ph«ng th× con chã sãi ®Òu lµ sù ®èi lËp víi con
cõu. Nhng ë La Ph«ng-ten, mét mÆt con chã sãi vÉn lµ "b¹o chóa cña cõu", "lµ mét tªn trém
cíp", "lµ mét g· v« l¹i lu«n lu«n ®ãi dµi vµ lu«n lu«n bÞ ¨n ®ßn"; mÆt kh¸c, "còng ®¸ng th -
¬ng", "khèn khæ vµ bÊt h¹nh". Nh vËy, ®iÓm thèng nhÊt trong sù thÓ hiÖn hai nh©n vËt
®èi lËp cña nhµ th¬ lµ t×nh th¬ng. Cßn ®iÓm thèng nhÊt trong nhËn xÐt cña nhµ khoa häc
Buy-ph«ng lµ chÝnh x¸c. Dï lµ cõu hay sãi th× víi Buy-ph«ng chóng ®Òu kh«ng nhËn ®îc
mét t×nh th¬ng nµo c¶. Tiªu chÝ cña nhµ v¹n vËt häc lµ tÝnh chÝnh x¸c, trung thùc trong
m« t¶, ph©n tÝch ®èi tîng. Cho nªn, tríc sau con chã sãi chØ lµ mét con vËt víi "bé mÆt lÊm
lÐt, d¸ng vÎ hoang d·, tiÕng hó rïng rîn, mïi h«i gím ghiÕc, b¶n tÝnh h háng, çi g× còng lµm
ta khã chÞu, nã thËt ®¸ng ghÐt, lóc sèng th× cã h¹i, chÕt råi th× v« dông".
H¬n n÷a, dï lµ "b¹o chóa" th× con chã sãi trong th¬ ngô ng«n La Ph«ng-ten cßn ®îc thÓ
hiÖn víi mét tÝnh çch phøc t¹p, kh¸c víi con chã sãi thuÇn nhÊt chØ lµ con vËt cã h¹i trong
sù nh×n nhËn cña nhµ b¸c häc. Nhµ th¬ ®· ph¸t hiÖn ra nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c cña con chã
sãi vµ nÕu nh Buy-ph«ng dùng lªn mét bi kÞch vÒ sù ®éc ¸c cña chã sãi th× Ph«ng-ten l¹i
dùng lªn h×nh tîng chã sãi nh lµ nh©n vËt trong vë hµi kÞch cña sù ngu ngèc.
C¨n cø trªn nh÷ng h¹t nh©n sù thËt nµo ®ã cña nh÷ng con vËt, nhµ th¬ s¸ng t¹o nªn
nh÷ng h×nh tîng nh©n vËt vµ göi vµo trong ®ã t×nh c¶m cña m×nh, sù c¶m th«ng hay sù phª
ph¸n cña m×nh. Nh÷ng con vËt, thùc chÊt lµ bãng d¸ng cña nh÷ng con ngêi víi nh÷ng tÝnh
çch kh¸c nhau trong ®êi sèng x· héi. Nhµ th¬ mîn h×nh ¶nh con vËt ®Ó kh¸i qu¸t nh÷ng vÊn
®Ò cña con ngêi.
Con cß
(ChÕ Lan Viªn)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
379
Nhµ th¬ ChÕ Lan Viªn (1920-1989) tªn khai sinh lµ Phan Ngäc Hoan, quª ë Cam Lé 
Qu¶ng TrÞ. Tríc Çch m¹ng th¸ng T¸m, ChÕ Lan Viªn ®· næi tiÕng trong phong trµo Th¬ míi
qua tËp §iªu tµn. ChÕ Lan Viªn ®· cã nh÷ng ®ãng gãp lín vµo nh÷ng thµnh tùu cña v¨n häc
kh¸ng chiÕn, «ng lµ mét trong nh÷ng tªn tuæi hµng ®Çu cña nÒn th¬ ViÖt Nam thÕ kû XX.
"17 tuæi víi tËp th¬ §iªu tµn, ChÕ Lan Viªn ®· lµm nªn "mét niÒm tin kinh dÞ" trªn thi
®µn ViÖt Nam ®Çu thÕ kû.Béc lé b»ng mét c¶m xóc kh¸c thêng, quay lng l¹i víi thùc t¹i
hiÖn h÷u: "H·y cho t«i mét tinh cÇu gi¸ l¹nh, mét v× sao tro träi cuèi trêi xa, §Ó n¬i Êy th¸ng
ngµy t«i lÈn tr¸nh - Nh÷ng u phiÒn ®au khæ víi buån lo. ChÕ Lan Viªn t×m vÒ qu¸ khø cña
d©n téc Ch¨m còng lµ mét çch diÔn t¶ t©m tr¹ng m×nh vÒ hiÖn thùc cña d©n téc. PhÇn
tÝch cùc lÉn h¹n chÕ trong hån th¬ ChÕ Lan Viªn giao thoa trªn nh÷ng nçi buån, giÊc m¬,
nh÷ng d»n vÆt vÒ sù tån t¹i cña chÝnh m×nh. Khi nh÷ng quan ®iÓm cña §iªu tµn ®Õn
Vµng sao ®· kh«ng cßn phï hîp, ChÕ Lan Viªn r¬i vµo thÇn bÝ, bÕ t¾c. ChØ cßn mét çch
lùa chän lµ híng c¶m xóc cña chñ thÓ s¸ng t¹o vµo yªu cÇu míi, ChÕ Lan Viªn ®· b¾t gÆp
ngän nguån cña s¸ng t¹o sau Çch m¹ng th¸ng T¸m 1945.
Víi Göi çc anh, tËp th¬ viÕt trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, ChÕ Lan Viªn ®· cè g¾ng
tiÕp cËn víi hiÖn thùc çch m¹ng. Nhng ë ®©y, con ngêi c«ng d©n vµ con ngêi nghÖ sÜ vÉn
cha gÆp nhau, b¶n s¾c thi sÜ cha kÞp ®Þnh h×nh. ChØ ®Õn ¸nh s¸ng vµ phï sa, ChÕ Lan
Viªn míi thùc sù tõ " thung lòng ®au th¬ng ®Õn çnh ®ång vui", lµm nªn mét g¬ng mÆt thi
nh©n tµi hoa vµ ®éc ®¸o trong nÒn th¬ ca çch m¹ng ViÖt Nam. Tõ ®©y cho ®Õn nh÷ng
bµi th¬ cuèi ®êi, çi t«i tr÷ t×nh trong th¬ ChÕ Lan Viªn lu«n vËn ®éng vµ ph¸t triÓn, thèng
nhÊt trong ®a d¹ng. Th¬ ChÕ Lan Viªn ®· t¹o ®îc mét søc m¹nh ¸m ¶nh ®èi víi ngêi ®äc trªn
c¶ hai ph¬ng diÖn c¶m xóc vµ trÝ tuÖ. Víi ý thøc phôc vô çch m¹ng, phôc vô cuéc sèng
b»ng thi ca, th¬ ChÕ Lan Viªn ®· muèn lµ tiÕng nãi thi ca lÞch sö ®Êt níc trong thêi ®¹i míi.
Trong nh÷ng c¶m høng tõ vÜ m« ®Õn vi m« cã c¶ Chim b¸o b·o, cã c¶ hoa ngµy thêng, cã
®èi tho¹i míi lÉn ®éc tho¹i víi chÝnh m×nh.
ChÕ Lan Viªn lµ nhµ th¬ cã c«ng ®Çu trong viÖc çch t©n c©u th¬ ViÖt Nam. ¤ng ®·
lµm mét cuéc çch m¹ng vÒ c©u th¬ cò bÞ ph¸ vì. Thay vµo ®ã, lµ çc bµi th¬ tù do xuÊt
hiÖn ngµy cµng nhiÒu víi nh÷ng c©u th¬ dµi ng¾n xen lÉn nhau víi çc cÆp ph¹m trï ®èi
lËp, nh»m biÓu ®¹t ý tëng lín cña c¶ bµi. Th¬ ChÕ Lan Viªn ®a diÖn, ®a chiÒu, nhiÒu tÇng
ng÷ nghÜa, chñ yÕu thÓ hiÖn ë chiÒu s©u, ë tÇm triÕt lÝ, cã sù gÆp gì cña hai nÒn th¬ ca
ph¬ng T©y vµ Ph¬ng §«ng. ChÕ Lan Viªn cßn lµ mét trong nh÷ng sè nh÷ng nhµ th¬ hiÕm
hoi lµm th¬ tø tuyÖt thµnh c«ng nhÊt trong th¬ ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i, kÕt hîp hµi hoµ gi÷a
çi ®Ñp truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i" (BÝch Thu - Tõ ®iÓn t¸c gi¶, t¸c phÈm V¨n häc ViÖt
380
Nam dïng cho nhµ trêng, NXB §¹i häc S ph¹m Hµ Néi, 2004).
2. T¸c phÈm:
T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: §iªu tµn (1937); Göi çc anh (1954); ¸nh s¸ng vµ phï sa (1960);
Hoa ngµy thêng, Chim b¸o b·o (1967); Nh÷ng bµi th¬ ®¸nh giÆc (1972); §èi tho¹i míi (1973);
Hoa tríc l¨ng Ngêi (1976); H¸i theo mïa (1977); Hoa trªn ®¸ (1985); TuyÓn tËp ChÕ Lan Viªn
(2 tËp, 1985); Di c¶o I (1994); Di c¶o II (1995); VÒ v¨n xu«i cã çc tËp ký: Vïng Sai (1942);
Th¨m Trung Quèc (1963); Nh÷ng ngµy næi giËn (1966); Giê cña sè thµnh (1977); ChÕ Lan
Viªn còng lµ t¸c gi¶ cña nh÷ng tËp tiÓu luËn, phª b×nh trao ®æi nghÒ nghiÖp ®Æc s¾c: Nãi
chuyÖn v¨n th¬ (1960); Phª b×nh v¨n häc (1962); Vµo nghÒ (1962); Suy nghÜ vµ b×nh luËn
(1971); Bay theo ®êng d©n téc ®ang bay (1976); NghÜ c¹nh dßng th¬ (1981); Tø g¸c Khuª
V¨n ®Õn Qu¸n Trung T©n (1981).
- ChÕ Lan Viªn ®· ®îc tÆng Hu©n ch¬ng §éc lËp h¹ng Hai (n¨m 1988). Gi¶i thëng Hå
ChÝ Minh vÒ V¨n häc - NghÖ thuËt (®ît I - 1996); Gi¶i A Gi¶i thëng cña Héi Nhµ v¨n ViÖt
Nam n¨m 1985 (tËp th¬ Hoa trªn ®¸) vµ Gi¶i thëng Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam 1994 (Di c¶o I vµ
Di c¶o II).

1. H×nh tîng bao trïm c¶ bµi th¬ lµ h×nh tîng con cß. §ã lµ con cß trong ca dao truyÒn
thèng, xuÊt hiÖn rÊt phæ biÕn vµ ®îc dïng víi nhiÒu ý nghÜa kh¸c nhau, nhng ý nghÜa phæ
biÕn nhÊt lµ h×nh ¶nh ngêi n«ng d©n, ngêi phô n÷ trong cuéc sèng nhiÒu vÊt v¶, nhäc nh»n
nhng lu«n thÓ hiÖn ®îc nh÷ng ®øc tÝnh tèt ®Ñp vµ niÒm vui sèng.
2. Bµi th¬ ®îc t¸c gi¶ chia lµm ba ®o¹n:
 §o¹n 1: h×nh ¶nh con cß qua nh÷ng lêi ru b¾t ®Çu ®Õn víi tuæi Êu th¬.
 §o¹n 2: h×nh ¶nh con cß ®i vµo tiÒm thøc cña tuæi th¬, trë nªn gÇn gòi vµ sÏ theo con
ngêi ®i suèt cuéc ®êi.
 §o¹n 3: tõ h×nh ¶nh con cß, nhµ th¬ suy ngÉm vµ triÕt lý vÒ ý nghÜa cña lêi ru vµ
t×nh mÑ ®èi víi cuéc ®êi mçi con ngêi.
3. Trong ®o¹n ®Çu bµi th¬, t¸c gi¶ ®· sö dông nh÷ng c©u ca dao:
 Con cß bay l¶ bay la

Bay tõ cæng phñ, bay ra çnh ®ång
 Con cß bay l¶ bay la
381
Bay tõ cöa phñ bay vÒ §ång §¨ng
 Con cß mµy ®i ¨n ®ªm

§Ëu ph¶i cµnh mÒm, lén cæ xuèng ao
¤ng ¬i «ng vít t«i nao
T«i cã lßng nµo «ng h·y x¸o m¨ng
Cã x¸o th× x¸o níc trong
§õng x¸o níc ®ôc, ®au lßng cß con.
Trong hai bµi ca dao tríc, h×nh ¶nh con cß gîi t¶ kh«ng gian vµ khung c¶nh quen thuéc,
nhÞp ®iÖu nhÑ nhµng, thong th¶ cña cuéc sèng thêi xa. Trong bµi ca dao sau (Con cß mµy
®i ¨n ®ªm...), h×nh ¶nh con cß l¹i tîng trng cho nh÷ng con ngêi, nhÊt lµ ngêi phô n÷ ®ang
nhäc nh»n, vÊt v¶ ®Ó kiÕm sèng nu«i con.
4. H×nh tîng trung t©m trong bµi th¬ lµ çnh cß nhng c¶m høng chñ ®¹o l¹i lµ t×nh mÑ.
H×nh ¶nh con cß ®· gîi ý nghÜa biÓu tîng vÒ lßng mÑ, vÒ sù d×u d¾t, n©ng ®ì ®Çy dÞu
dµng cña ngêi mÑ. Bëi vËy, nh÷ng c©u th¬ mang tÝnh kh¸i qu¸t trong bµi ®Òu lµ nh÷ng
c©u th¬ chan chøa t×nh c¶m yªu th¬ng cña ngêi mÑ:
Con dï lín vÉn lµ con cña mÑ
§i hÕt ®êi, lßng mÑ vÉn theo con.
§ã lµ mét quy luËt t×nh c¶m bÒn v÷ng vµ s©u s¾c, thÓ hiÖn t×nh c¶m yªu th¬ng v« bê
bÕn cña ngêi mÑ. Dï ë ®©u, bªn mÑ hay ®Õn ph¬ng trêi kh¸c, dï cßn nhá hay ®· lín kh«n
th× con vÉn ®îc mÑ hÕt lßng th¬ng yªu, che chë.
Mét con cß th«i
Con cß mÑ h¸t
Còng lµ cuéc ®êi
Vç çnh qua n«i.
Lêi ru còng lµ khóc h¸t yªu th¬ng. Sù ho¸ th©n cña ngêi mÑ vµo çnh cß mang nhiÒu ý
nghÜa s©u xa, kÕt tô nh÷ng hi sinh, gian khæ, nhäc nh»n ®Ó nh÷ng lêi yªu th¬ng cµng trë
nªn s©u s¾c, ®»m th¾m. C©u th¬ cuèi lµ mét h×nh ¶nh rÊt ®Ñp. Çnh cß vç qua n«i nh
d¸ng mÑ ®ang nghiªng xuèng chë che, ®ang nãi víi con nh÷ng lêi tha thiÕt cña lßng mÑ.
382
5. Mét sè ®Æc ®iÓm nghÖ thuËt cña bµi th¬
 VÒ thÓ th¬: Trong bµi th¬ nµy, t¸c gi¶ sö dông thÓ th¬ tù do nhng çc ®o¹n thêng ®îc
b¾t ®Çu b»ng nh÷ng c©u th¬ ng¾n, cã cÊu tróc gièng nhau, nhiÒu chç lÆp gîi ©m ®iÖu lêi
ru. Tuy nhiªn, trong bµi th¬, ta cßn nhËn thÊy giäng suy ngÉm, triÕt lÝ.
 VÒ h×nh ¶nh: H×nh ¶nh con cß trong ca dao trë thµnh ®iÓm tùa cho nh÷ng liªn tëng,
tëng tîng cña t¸c gi¶. Nh÷ng h×nh ¶nh trong bµi th¬ võa rÊt gÇn gòi, x¸c thùc nhng ®ång thêi
còng giµu ý nghÜa biÓu tîng vµ s¾c th¸i biÓu c¶m.
- NhÞp ®iÖu linh ho¹t cña thÓ th¬ tù do ®· gióp t¸c gi¶ thÓ hiÖn mét çch ®Æc s¾c
h×nh tîng con cß trong lêi h¸t ru cña bµ mÑ.
6. H×nh ¶nh con cß kh«ng míi, nhng b¾t nguån tõ m¹ch tr÷ t×nh tha thiÕt trong ca dao,
bµi th¬ Con cß lµ sù kÕt tinh gi÷a c¶m høng tr÷ t×nh d©n gian vµ chÊt triÕt lÝ gi¶n dÞ mµ
s©u s¾c cña t¸c gi¶ Hoa ngµy thêng - Chim b¸o b·o.
mïa xu©n nho nhá

(Thanh H¶i)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ th¬ Thanh H¶i (1930-1980) quª ë huyÖn Phong §iÒn, tØnh Thõa Thiªn  HuÕ. ¤ng
ho¹t ®éng v¨n nghÖ trong suèt nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p råi chèng MÜ vµ lµ mét
trong sè nh÷ng c©y bót cã c«ng x©y dùng nÒn v¨n häc çch m¹ng ë miÒn Nam thêi k× ®Çu.
2. T¸c phÈm:
T¸c gi¶ ®· xuÊt b¶n çc tËp th¬: Nh÷ng ®ång chÝ trung kiªn (1962); HuÕ mïa xu©n (tËp
1 - 1970, tËp 2 - 1975); DÊu vâng Trêng S¬n (1977); Ma xu©n ®Êt nµy (1982); Thanh H¶i
th¬ tuyÓn (1982).
Bµi th¬ Mïa xu©n nho nhá thÓ hiÖn niÒm yªu mÕn thiÕt tha víi cuéc sèng, víi ®Êt níc
vµ íc nguyÖn ch©n thµnh cña t¸c gi¶ vÒ mét cuéc sèng ngµy cµng t¬i ®Ñp h¬n.
3. Tãm t¾t:
Bµi th¬ gåm bèn ®o¹n:
- Khæ ®Çu (6 dßng th¬): c¶m xóc tríc mïa xu©n cña thiªn nhiªn, ®Êt trêi;
383
- Hai khæ 2, 3 (tõ "Mïa xu©n ngêi cÇm sóng" ®Õn "cø ®i lªn phÝa tríc"): h×nh ¶nh mïa
xu©n ®Êt níc;
- Hai khæ 4, 5 (tõ "Ta lµm con chim hãt" ®Õn "Dï lµ khi tãc b¹c"): nh÷ng suy nghÜ vµ íc
nguyÖn cña nhµ th¬ tríc thiªn nhiªn ®Êt níc;
- Khæ th¬ cuèi: Lêi ca ngîi quª h¬ng, ®Êt níc qua ®iÖu ca HuÕ.

1. Tõ xóc c¶m tríc mïa xu©n cña thiªn nhiªn, ®Êt trêi ®Õn mïa xu©n cña mçi con ngêi
trong mïa xu©n lín cña ®Êt níc, thÓ hiÖn kh¸t väng ®îc d©ng hiÕn "mïa xu©n nho nhá" cña
m×nh vµo mïa xu©n lín cña cuéc ®êi chung.
2. Mïa xu©n ë khæ th¬ ®Çu lµ mïa xu©n cña thiªn nhiªn, ®Êt trêi víi dßng s«ng xanh,
b«ng hoa tÝm biÕc, tiÕng chim chiÒn chiÖn hãt vang trêi - ChØ b»ng vµi nÐt ph¸c ho¹, t¸c
gi¶ ®· vÏ ra c¶ kh«ng gian cao réng víi dßng s«ng, mÆt ®Êt, bÇu trêi bao la, víi mµu s¾c t¬i
th¾m (s«ng xanh, hoa tÝm biÕc), víi nh÷ng ©m thanh vang väng (tiÕng chim chiÒn chiÖn)
cña mïa xu©n.
C¶m xóc cña t¸c gi¶ tríc c¶nh mïa xu©n ®îc diÔn t¶ qua hai c©u th¬:
Tõng giät long lanh r¬i
T«i ®a tay t«i høng.
Cã nhiÒu çch hiÓu vÒ hai c©u th¬ nµy, tuy nhiªn cã thÓ hiÓu "tõng giät" lµ "nh÷ng
giät mïa xu©n", lµ sù chuyÓn ®æi çc c¶m gi¸c, tõ mµu s¾c, ©m thanh, h×nh ¶nh... sang
h×nh khèi, ®êng nÐt, mét sù cô tîng ho¸ nh÷ng yÕu tè v« h×nh (©m thanh, mµu s¾c...) thµnh
mét yÕu tè h÷u h×nh, cã thÓ c¶m nhËn ®îc b»ng nhiÒu gi¸c quan. Dï hiÓu nh thÕ nµo th×
hai c©u th¬ còng thÓ hiÖn niÒm say sa ng©y ngÊt cña nhµ th¬ tríc c¶nh mïa xu©n.
3. Tõ c¶m xóc vÒ mïa xu©n cña thiªn nhiªn, ®Êt trêi, nhµ th¬ chuyÓn sang bµy tá nh÷ng
suy ngÉm vµ t©m niÖm vÒ mïa xu©n ®Êt níc. §ã lµ kh¸t väng ®îc hoµ nhËp vµo cuéc sèng,
®îc cèng hiÕn phÇn tèt ®Ñp cña m×nh cho cuéc ®êi chung, cho ®Êt níc.
§iÒu t©m niÖm Êy ®îc thÓ hiÖn mét çch ch©n thµnh trong nh÷ng h×nh ¶nh tù nhiªn,
gi¶n dÞ vµ ®Ñp. Nhµ th¬ ®· dïng nh÷ng h×nh ¶nh ®Ñp cña thiªn nhiªn ®Ó nãi lªn íc nguyÖn
cña m×nh: muèn "lµm con chim hãt", muèn "lµm mét cµnh hoa"... NiÒm mong muèn ®îc
sèng cã Ých, cèng hiÕn cho ®êi lµ mét lÏ tù nhiªn nh con chim mang ®Õn tiÕng hãt, nh b«ng
hoa to¶ h¬ng s¾c, mang ®Õn vÎ ®Ñp cho cuéc ®êi.
384
§o¹n th¬ gîi cho ta nh÷ng suy nghÜ s©u s¾c vÒ ý nghÜa cuéc sèng cña mçi con ngêi.
Cuéc sèng chØ cã ý nghÜa khi con ngêi biÕt sèng, biÕt ch¨m lo cho cuéc ®êi chung vµ cã
thÓ ®ãng gãp nh÷ng g× tèt ®Ñp cña m×nh cho cuéc ®êi chung, cho ®Êt níc.
4. Bµi th¬ cã nhÞp ®iÖu trong s¸ng, thiÕt tha, gîi c¶m, gÇn gòi víi d©n ca. §Æc ®iÓm
Êy cã ®îc lµ nhê nhµ th¬ ®· sö dông çc yÕu tè nh thÓ th¬, çch ng¾t nhÞp, çch gieo vÇn,
çch sö dông çc ®iÖp tõ, ®iÖp ng÷ rÊt hiÖu qu¶:
 ThÓ th¬ n¨m ch÷ g¾n liÒn víi çc ®iÖu d©n ca, nhÊt lµ d©n ca miÒn Trung, cã ©m
hëng nhÑ nhµng, tha thiÕt. Çch gieo vÇn liÒn gi÷a çc khæ th¬ còng gãp phÇn to¹ nªn sù
liÒn m¹ch cho c¶m xóc.
 KÕt hîp nh÷ng h×nh ¶nh tù nhiªn gi¶n dÞ (b«ng hoa tÝm, tiÕng chim hãt, v× sao...) víi
çc h×nh ¶nh giµu ý nghÜa biÓu trng, kh¸i qu¸t (®Êt níc nh v× sao...).
 Tø th¬ xoay quanh h×nh ¶nh mïa xu©n, tõ mïa xu©n cña ®Êt trêi ®Õn mïa xu©n cña
quª h¬ng ®Êt níc. Çch cÊu tø nh vËy khiÕn cho ý th¬ lu«n tËp trung, c¶m xóc trong th¬
kh«ng bÞ dµn tr¶i.
 Mïa xu©n nho nhá rÊt giµu nh¹c ®iÖu. Sù biÕn ®æi rÊt linh ho¹t gi÷a nhÞp 3/2 vµ
nhÞp 2/3 chøng tá kh¶ n¨ng sö dông thÓ th¬ n¨m tiÕng ®iªu luyÖn cña Thanh H¶i. NÕu nãi
bµi th¬ giµu chÊt d©n ca th× tríc hÕt còng ë chÝnh tiÕt tÊu cña lêi th¬. Nh÷ng c©u th¬
nhÞp 2/3, ®Æc biÖt lµ nh÷ng cÆp c©u nhÞp 2/3 rÊt cã hiÖu qu¶ trong viÖc t¹o ra ©m h ëng
giôc gi·, gîi t¶ çi hèi h¶, tha thiÕt, dÊn bíc cña mét mïa xu©n nho nhá trong hoµ ca mïa xu©n
®Êt níc.
Giäng ®iÖu cña bµi th¬ thÓ hiÖn nh÷ng biÕn ®æi phï hîp víi néi dung tõng ®o¹n: vui,
say sa ë ®o¹n ®Çu, trÇm l¾ng, thiÕt tha khi béc b¹ch t©m niÖm, s«i næi, tha thiÕt ë ®o¹n
kÕt.
5. Nhan ®Ò cña bµi th¬ lµ mét s¸ng t¹o ®éc ®¸o cña Thanh H¶i. Mïa xu©n nho nhá lµ
mét çch nãi h×nh tîng. Mïa xu©n lµ çi trõu tîng, kh«ng h×nh hµi cô thÓ ®îc diÔn ®¹t mét
çch thùc thÓ g¾n víi tÝnh tõ nho nhá, mét tõ l¸y cã tÝnh gîi h×nh. Bµi th¬ cã nhiÒu h×nh
¶nh ®Æc s¾c ®îc x©y dùng theo ph¬ng thøc Èn dô, so s¸nh nhng ®éc ®¸o nhÊt lµ h×nh ¶nh:
"Mét nèt trÇm xao xuyÕn"". H×nh ¶nh nµy võa thÓ hiÖn ®îc chñ ®Ò cña bµi th¬, võa gîi
biÕt bao liªn tëng s©u xa. Cã lÏ, còng b»ng çch cña mét nèt trÇm trong hoµ ca Êy, Thanh H¶i
sÏ cßn m·i xao xuyÕn trong lßng ngêi ®äc.
NhiÒu nhµ th¬ ®· viÕt vÒ mïa xu©n víi nh÷ng s¾c th¸i kh¸c nhau: mïa xu©n chÝn (Hµn
MÆc Tö), mïa xu©n xanh (NguyÔn BÝnh), xu©n ý, xu©n lßng (Tè H÷u)... Trong bµi th¬
385
nµy, ý nguyÖn cña t¸c gi¶ lµ muèn lµm mét mïa xu©n nhng chØ lµ mét mïa xu©n nho nhá 
víi kh¸t khao ®îc ®ãng gãp c«ng søc nhá bÐ cña m×nh lµm ®Ñp thªm mïa xu©n ®Êt níc.
viÕng l¨ng b¸c

(ViÔn Ph¬ng)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ th¬ ViÔn Ph¬ng sinh n¨m 1928, quª ë tØnh An Giang. ¤ng lµ mét trong nh÷ng c©y
bót cã mÆt sím nhÊt cña lùc lîng v¨n nghÖ gi¶i phãng ë miÒn Nam thêi k× chèng MÜ cøu n-
íc. Th¬ ViÔn Ph¬ng thêng nhá nhÑ, giµu t×nh c¶m, kh¸ quen thuéc víi b¹n ®äc thêi kh¸ng
chiÕn chèng ®Õ quèc MÜ.
2. T¸c phÈm:
- T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: ChiÕn th¾ng Hßa B×nh (trêng ca, 1953); M¾t s¸ng häc trß
(tËp th¬, 1970); Nhí lêi di chóc (trêng ca, 1972); Nh m©y mïa xu©n (tËp th¬, 1978); Phï sa
quª mÑ (tËp th¬, 1991); Anh hïng m×n g¹t (tËp truyÖn ký, 1968, t¸i b¶n nhiÒu lÇn); S¾c lôa
Tr÷ La (tËp truyÖn ng¾n, ®¨ng r¶i r¸c trªn çc b¸o ë Sµi Gßn thêi Mü t¹m chiÕm ®ãng, Nhµ
xuÊt b¶n V¨n nghÖ in 1988); Quª h¬ng ®Þa ®¹o (tËp truyÖn vµ ký, t¸i b¶n nhiÒu lÇn).
Ngoµi ra, cßn nhiÒu tËp truyÖn thiÕu nhi, tËp th¬ in chung víi Lª Anh Xu©n, tËp truyÖn in
chung víi Lª VÜnh Hßa.
- Gi¶i thëng v¨n häc: Gi¶i nh× gi¶i thëng Cöu Long Nam Bé (1954); Gi¶i nh× cuéc thi
viÕt cho thiÕu nhi do MÆt trËn Tæ quèc thµnh phè Hå ChÝ Minh tæ chøc; Gi¶i thëng Héi
Nhµ v¨n thµnh phè Hå ChÝ Minh, tÆng thëng ñy ban toµn quèc Liªn hiÖp V¨n häc nghÖ
thuËt ViÖt Nam. Gi¶i nh× cuéc thi viÕt vÒ bµ mÑ ViÖt nam anh hïng. Së Lao ®éng th¬ng
binh x· héi, vµ liªn hiÖp v¨n häc nghÖ thuËt vµ Héi phô n÷ thµnh phè tæ chøc.
- Bµi th¬ ViÕng l¨ng B¸c ®îc viÕt khi l¨ng Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®îc x©y dùng xong,
®Êt níc thèng nhÊt, ®ång bµo miÒn Nam ®· cã thÓ thùc hiÖn ®îc mong íc ra viÕng B¸c.
Trong niÒm xóc ®éng v« bê cña ®oµn ngêi vµo l¨ng viÕng B¸c, ViÔn Ph¬ng ®· viÕt bµi
th¬ nµy.
iI - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

1. NiÒm xóc ®éng thiªng liªng, thµnh kÝnh, lßng biÕt ¬n vµ tù hµo xen lÉn nçi xãt ®au
386
khi t¸c gi¶ vµo l¨ng viÕng B¸c ®îc thÓ hiÖn qua giäng ®iÖu võa tha thiÕt, võa trang nghiªm.
2. Hµng tre lµ h×nh ¶nh ®Çu tiªn ®îc t¸c gi¶ miªu t¶ trong bµi th¬. §©y lµ h×nh ¶nh thùc
nhng ®ång thêi còng cã ý nghÜa biÓu tîng s©u s¾c. §ã lµ h×nh ¶nh th©n thuéc cña lµng quª,
cña ®Êt níc ViÖt Nam, mét biÓu tîng cña d©n téc ViÖt Nam kiªn cêng, bÊt khuÊt. Cuèi bµi
th¬, h×nh ¶nh hµng tre cßn ®îc lÆp l¹i víi ý nghÜa c©y tre trung hiÕu. §ã còng lµ mét phÈm
chÊt tiªu biÓu cña con ngêi ViÖt Nam, d©n téc ViÖt Nam. Çch kÕt cÊu nh vËy gäi lµ kÕt
cÊu ®Çu cuèi t¬ng øng, lµm ®Ëm nÐt h×nh ¶nh, g©y Ên tîng s©u s¾c vµ c¶m xóc ®îc
n©ng cao lªn.
3. T×nh c¶m cña nhµ th¬, cña mäi ngêi ®èi víi B¸c ®· ®îc thÓ hiÖn qua sù kÕt hîp gi÷a
nh÷ng h×nh ¶nh thùc víi nh÷ng Èn dô ®Æc s¾c:
Ngµy ngµy mÆt trêi ®i qua trªn l¨ng
ThÊy mét mÆt trêi trong l¨ng rÊt ®á.
H×nh ¶nh mÆt trêi trong c©u th¬ thø hai võa nãi lªn sù vÜ ®¹i cña B¸c Hå võa thÓ hiÖn
®îc sù thµnh kÝnh cña nhµ th¬ vµ cña c¶ d©n téc ®èi víi B¸c.
§Õn hai c©u tiÕp theo, h×nh ¶nh "dßng ngêi ®i trong th¬ng nhí" lµ thùc nhng "KÕt
trµng hoa d©ng b¶y m¬i chÝn mïa xu©n" l¹i lµ mét Èn dô ®Ñp vµ rÊt s¸ng t¹o, thÓ hiÖn
s©u s¾c nh÷ng t×nh c¶m thµnh kÝnh, thiªng liªng cña nh©n d©n ®èi víi B¸c.
§Õn khæ thø ba, dßng ngêi ®ang yªn lÆng ®i qua linh c÷u B¸c trong nçi nhí th¬ng vµ xãt
xa v« h¹n. Kh«ng khÝ tÜnh lÆng, khung c¶nh yªn tÜnh n¬i ®©y ®· khiÕn cho ngay c¶ h×nh
¶nh th¬ còng thay ®æi:
B¸c n»m trong giÊc ngñ b×nh yªn
Gi÷a mét vÇng tr¨ng s¸ng dÞu hiÒn
H×nh ¶nh mÆt trêi rùc ®á trong l¨ng ®· ®îc thay b»ng vÇng tr¨ng "s¸ng dÞu hiÒn". Sù
thay ®æi Êy thÓ hiÖn rÊt nhiÒu ý nghÜa. B¸c kh«ng chØ lµ mét ngêi chiÕn sÜ çch m¹ng,
lµ ngän ®uèc s¸ng soi ®êng cho d©n téc (ý nghÜa biÓu tîng tõ mÆt trêi), B¸c cßn lµ mét ng-
êi Cha cã "®«i m¾t MÑ hiÒn sao!". H×nh ¶nh vÇng tr¨ng cßn gîi ta nhí ®Õn nh÷ng bµi th¬
trµn ngËp ¸nh tr¨ng cña Ngêi.
§Õn hai c©u th¬ sau, m¹ch xóc c¶m Êy ®· ®îc béc lé trùc tiÕp:
VÉn biÕt trêi xanh lµ m·i m·i
Mµ sao nghe nhãi ë trong tim.
387
§©y lµ nh÷ng c©u th¬ hÕt søc ch©n thµnh, m·nh liÖt. T×nh c¶m m·nh liÖt cña t¸c gi¶
®· khiÕn cho c©u th¬ vît lªn trªn ý nghÜa biÓu tîng th«ng thêng, ®ång thêi t¹o nªn mét m¹ch
liªn kÕt ngÇm bªn trong. H×nh ¶nh B¸c ®îc vÝ víi mÆt trêi rùc rì, víi mÆt tr¨ng dÞu m¸t, ªm
®Òm vµ víi c¶ trêi xanh vÜnh cöu. §ã ®Òu lµ nh÷ng vËt thÓ cã ý nghÜa trêng tån gÇn nh lµ
vÜnh viÔn nÕu so víi ®êi sèng cña mçi ç nh©n con ngêi. MÆc dï vËy, t¸c gi¶ vÉn thèt lªn:
"Mµ sao nghe nhãi ë trong tim".
§ã lµ lêi gi·i bµy rÊt thùc, xuÊt ph¸t tõ nh÷ng t×nh c¶m m·nh liÖt cña nh©n d©n, ®ång
bµo ®èi víi B¸c. Th«ng thêng, trong nh÷ng hoµn c¶nh t¬ng tù, viÖc sö dông h×nh ¶nh Èn dô
lµ mét thñ ph¸p nh»m gi¶m nhÑ nçi ®au tinh thÇn. MÆc dï vËy, t¸c gi¶ thèt lªn: "Mµ sao
nghe nhãi ë trong tim". Dêng nh nçi ®au qu¸ lín khiÕn cho nh÷ng h×nh ¶nh Èn dô trë nªn
kh«ng cßn ý nghÜa, chØ cã çch diÔn t¶ trùc tiÕp t©m tr¹ng míi cã thÓ gióp nhµ th¬ gi·i bµy
t×nh c¶m cña m×nh.
Khæ th¬ cuèi thÓ hiÖn íc nguyÖn cña nhµ th¬ ®îc m·i m·i ë bªn B¸c. §· ®Õn giê phót
ph¶i chia tay, t¸c gi¶ chØ cã thÓ biÓu hiÖn tÊm lßng m×nh b»ng íc muèn ho¸ th©n vµo
nh÷ng c¶nh vËt, sù vËt ë bªn B¸c: muèn lµm con chim cÊt cao tiÕng hãt, muèn lµm ®o¸ hoa
to¶ h¬ng ®©u ®©y, vµ nhÊt lµ muèn lµm c©y tre trung hiÕu ®Ó cã thÓ m·i m·i ë bªn B¸c.
4. §Æc s¾c nghÖ thuËt:
 Giäng ®iÖu trong bµi th¬ thÓ hiÖn rÊt nhiÒu t©m tr¹ng: ®ã lµ giäng ®iÖu võa trang
nghiªm, s©u l¾ng võa xãt xa, tha thiÕt l¹i chan chøa niÒm tin vµ lßng tù hµo, thÓ hiÖn ®óng
nh÷ng t©m tr¹ng bén bÒ cña bao ngêi khi vµo l¨ng viÕng B¸c.
 Bµi th¬ sö dông thÓ 8 ch÷ lµ chñ yÕu nhng cã nh÷ng c©u 7 ch÷ hoÆc 9 ch÷. NhÞp
®iÖu trong th¬ chËm r·i, khoan thai, diÔn t¶ kh¸ s¸t h×nh ¶nh ®oµn ngêi ®ang nèi nhau vµo
câi thiªng liªng ®Ó ®îc viÕng B¸c, ®Ó ®îc nghiªng m×nh thµnh kÝnh tríc vong linh cña mét
ngêi Cha nhng còng ®ång thêi lµ mét vÞ anh hïng d©n téc.
 H×nh ¶nh th¬ trong bµi rÊt s¸ng t¹o, võa cô thÓ, x¸c thùc võa giµu ý nghÜa biÓu t îng.
Nh÷ng h×nh ¶nh Èn dô nh hµng tre, mÆt trêi, vÇng tr¨ng, trêi xanh... tuy ®· rÊt quen thuéc
nhng khi ®i vµo bµi th¬ nµy ®· thÓ hiÖn ®îc nh÷ng ý nghÜa rÊt míi mÎ, cã søc kh¸i qu¸t cao
®ång thêi còng chan chøa t×nh c¶m cña t¸c gi¶, cña ®ång bµo miÒn Nam nãi riªng vµ nh©n
d©n c¶ níc nãi chung ®èi víi B¸c.
Sang thu
(H÷u ThØnh)
388
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Nhµ th¬ H÷u ThØnh sinh n¨m 1942, quª ë huyÖn Tam D¬ng, tØnh VÜnh Phóc. HiÖn
®ang sèng vµ lµm viÖc t¹i Hµ Néi. ¤ng lµ Héi viªn Héi Nhµ V¨n ViÖt Nam (1976).
H÷u ThØnh sinh ra trong mét gia ®×nh n«ng d©n cã truyÒn thèng nho häc. §· tr¶i qua
tuæi th¬ Êu kh«ng dÔ dµng, chØ thùc sù ®îc ®i häc tõ sau hßa b×nh lËp l¹i (1954). Tèt
nghiÖp phæ th«ng (1963), sau ®ã vµo bé ®éi T¨ng - ThiÕt gi¸p vµ nhiÒu n¨m tham gia
chiÕn ®Êu t¹i çc chiÕn trêng §êng 9 - Nam Lµo (1970 - 1971), Qu¶ng TrÞ (1972), T©y
Nguyªn vµ chiÕn dÞch Hå ChÝ Minh. Sau 1975, häc §¹i häc V¨n hãa (Trêng viÕt V¨n
NguyÔn Du khãa I). Tõ 1982: Çn bé biªn tËp, Trëng ban th¬, Phã Tæng biªn tËp t¹p chÝ V¨n
nghÖ Qu©n ®éi. Tõ 1990 ®Õn nay, chuyÓn ngµnh ra Héi Nhµ V¨n ViÖt Nam, lµm Tæng
biªn tËp TuÇn b¸o V¨n nghÖ. §· tham gia Ban chÊp hµnh Héi Nhµ V¨n çc khãa 3, 4, 5, ñy
viªn Ban th ký khãa 3. HiÖn nay lµ Chñ tÞch Héi Nhµ V¨n ViÖt Nam.
- "Tríc khi lµ nhµ th¬, H÷u ThØnh ®· lµ mét ngêi lÝnh, sèng thËt sù cuéc sèng cña
m×nh gi÷a lßng cuéc chiÕn ®Êu cña d©n téc. H×nh tîng ngêi lÝnh vµ hiÖn thùc lín lao, s«i
®éng cña nh÷ng n¨m th¸ng chiÕn tranh ¸c liÖt ®· trë thµnh nguån c¶m høng chñ ®¹o cho çc
tËp th¬ cña H÷u ThØnh. Ngay ë tËp th¬ ¢m vang chiÕn hµo, H÷u ThØnh ®· cã mét giäng
®iÖu riªng ch©n thËt trong c¶m xóc, tinh tÕ vµ cã nhiÒu t×m tßi trong çch biÓu hiÖn. Søc
bÒ cña ®Êt, Trªn mét chiÕc xe t¨ng vµ ChuyÕn ®ß ®ªm gi¸p ranh lµ nh÷ng bµi th¬ ®îc
nhiÒu ngêi biÕt tiÕng. Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm ®iÓm ®a ®Õn sù thµnh c«ng trong th¬
H÷u ThØnh lµ sù vËn dông nhuÇn nhuyÔn vµ linh ho¹t, nh÷ng c©u tôc ng÷, ca dao d©n
gian. NÐt ®Æc trng nµy còng lµ mét ®iÓm m¹nh vµ lµ yÕu tè c¬ b¶n h×nh thµnh ç tÝnh
th¬ H÷u ThØnh lµm nªn nÐt ®Æc s¾c cho th¬ «ng Tr¬ng ca §êng tíi thµnh phè ra ®êi ®·
thùc sù ®¸nh dÊu mét giai ®o¹n trëng thµnh cña th¬ H÷u ThØnh. HiÖn thùc cña mçi thêi
chiÕn trËn ®· ®îc thÓ hiÖn víi mét qui m« vµ chiÒu dµy h¬n h¼n nh÷ng t¸c phÈm ë çc giai
®o¹n tríc. B»ng nh÷ng h×nh tîng tiªu biÓu ®Çy c¶m xóc, chÆng ®êng dÉn ®Õn chiÕn
th¾ng cña d©n téc ®îc miªu t¶ vµ lÝ gi¶i hîp lÝ, ®¹t hiÖu qu¶ nghÖ thuËt cao, trong ®ã cã
kh¸ nhiÒu nh÷ng c©u th¬ tµi hoa xóc ®éng. Trêng ca BiÓn viÕt vÒ ®¶o Trêng Sa lµ mét
cuéc ®èi tho¹i kh«n cïng gi÷a con ngêi vµ biÓn c¶. NhiÒu suy nghÜ vµ chiÕm nghiÖm s©u
s¾c vÒ cuéc ®êi ®· ®îc thÓ hiÖn trong ®ã. Tríc ®©y nh÷ng c©u th¬ hay cña H÷u ThØnh
thiªn vÒ c¶m. B©y giê c©u th¬ cña «ng ®Ëm mµu triÕt luËn, cã søc nÆng cña «ng ®Ëm
mµu triÕt luËn, cã søc nÆng cña suy ngÉm vµ chiªm nghiÖm. ChÊt lîng th¬ H÷u ThØnh thÓ
hiÖn mét qu¸ tr×nh phÊn ®Êu kh«ng ngõng. TËp Th mïa ®«ng lµ mét nç lùc tù vît lªn m×nh
389
cña «ng" (Tõ ®iÓn t¸c gi¶, t¸c phÈm v¨n häc ViÖt Nam dïng cho nhµ trêng, S®d).
2. T¸c phÈm:
- H÷u ThØnh chñ yÕu lµm th¬. Çc t¸c phÈm chÝnh ®· xuÊt b¶n: ¢m vang chiÕn hµo
(in chung); §êng tíi thµnh phè (trêng ca); Tõ chiÕn hµo tíi thµnh phè (trêng ca - th¬ ng¾n);
Khi bÐ Hoa ra ®êi (th¬ thiÕu nhi, in chung); Th mïa §«ng, Trêng ca BiÓn. Ngoµi ra cßn viÕt
nhiÒu bót ký v¨n häc, viÕt b¸o.
Çc gi¶i thëng chÝnh thøc: Gi¶i 3 cuéc th× b¸o V¨n nghÖ 1973, Gi¶i A cuéc thi th¬ b¸o
V¨n nghÖ 1975 - 1976), Gi¶i thëng Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam n¨m 1980, Gi¶i thëng Héi Nhµ
V¨n ViÖt Nam n¨m 1995, Gi¶i xuÊt s¾c Bé Quèc phßng 1994, Gi¶i nhÊt Bé Gi¸o dôc vµ
Trung ¬ng §oµn 1991, Gi¶i thëng Asean 1998.
H÷u ThØnh rÊt g¾n bã víi cuéc sèng n«ng th«n. ¤ng cã nhiÒu bµi th¬ hay vÒ con ngêi
vµ cuéc sèng n«ng th«n.
- Bµi th¬ Sang thu ®îc t¸c gi¶ s¸ng t¸c n¨m 1977, thÓ hiÖn nh÷ng c¶m nhËn tinh tÕ cña
nhµ th¬ tríc biÕn th¸i cña thiªn nhiªn tõ h¹ sang thu.

Kh«ng ph¶i Thu mµ lµ Sang thu. Thi nh©n mu«n ®êi yªu mÕn mïa thu, còng kh«ng
hiÕm trêng hîp say sa tríc nh÷ng ®æi thay cña t¹o vËt khi ®Êt trêi giao chuyÓn. §äc Sang thu
cña H÷u ThØnh, thªm mét lÇn ta ®îc thëng thøc vÎ ®Ñp cña sù c¶m nhËn tinh tÕ, nh÷ng rung
®éng cña mét t©m hån nh¹y c¶m nghÖ sÜ lóc thu sang. Nhng sÏ ch¼ng cã mÊy ý nghÜa khi
xóc c¶m Êy ch¼ng mang nÐt duyªn riªng. Ngêi ta tõng nãi vÒ H÷u ThØnh víi chÊt d©n gian
trong th¬. Qu¶ vËy, ë ®©y, sù ®éc ®¸o b¾t ®Çu b»ng "h¬ng thu":
Bçng nhËn ra h¬ng æi
Ph¶ vµo trong giã se
Giã chïng ch×nh qua ngâ
H×nh nh thu ®· vÒ
Kh«ng ph¶i l¸ ng« ®ång, kh«ng ph¶i h¬ng cèm míi, kh«ng ph¶i hoa cau rông, mïa thu
bÊt chît hiÖn diÖn víi h¬ng æi chÝn th¬m lùng trong giã hanh se. Hai ch÷ ph¶ vµo võa gîi ra
çi bÊt chît trong c¶m nhËn, võa gîi ra mét çch thùc thÓ çi h¬ng th¬m cña æi, l¹i võa gîi ra
sù vËn ®éng nhÑ nhµng cña giã. Tõ chïng ch×nh gîi ra sù lay ®éng cña c©y l¸, vÎ t lù cña
lßng ngêi, çi man m¸c cña kh«ng gian chím thu. Sao l¹i lµ h×nh nh chø kh«ng ph¶i lµ ch¾c
390
ch¾n? Mét chót nghi hoÆc, mét chót b©ng khu©ng, cã çi g× ®ã kh«ng thËt râ rµng. §óng lµ
mét tr¹ng th¸i c¶m xóc cña thêi ®iÓm chuyÓn giao. C¶m xóc Êy tiÕp tôc lan to¶, më ra trong
çi nh×n xa h¬n, réng h¬n:
S«ng ®îc lóc dÒnh dµng
Chim b¾t ®Çu véi v·
Cã ®¸m m©y mïa h¹
V¾t nöa m×nh sang thu
Sù vËn ®éng cña mïa ®îc cô thÓ ho¸ b»ng nh÷ng s¾c th¸i ®æi thay cña t¹o vËt. §ã lµ vÎ
"dÒnh dµng" cña dßng s«ng, çi "b¾t ®Çu véi v·" cña çnh chim vµ, thËt ®Æc biÖt, ®¸m
m©y mang trªn m×nh c¶ hai mïa. TÊt c¶ ®ang hoµ trong khóc biÕn tÊu giao mïa. Cã çi g×
®ang m¬ hå x©m chiÕm, ®ang thay thÕ, ®ang mê ®i, nh¹t ra, ®ang tr«i. Kh«ng cã g× hiÖn
ra thËt s¾c nÐt, kh«ng cã gam mµu t¬ng ph¶n nµo, ngay c¶ ë hai nöa cña mét ®¸m m©y
thuéc vÒ hai mïa kh¸c biÖt. Kh«ng ph¶i vÎ ®Ñp cña mïa h¹, còng kh«ng ph¶i vÎ ®Ñp cña mïa
thu, mµ lµ vÎ ®Ñp cña chÝnh sù chuyÓn mïa, vÎ ®Ñp cña t©m hån con ngêi gÇn gòi, giao
c¶m víi thiªn nhiªn ®Ó l¾ng nghe vµ dù c¶m:
VÉn cßn bao nhiªu n¾ng
§· v¬i dÇn c¬n ma
SÊm còng bít bÊt ngê
Trªn hµng c©y ®øng tuæi.
Kho¶nh kh¾c giao mïa ®îc c¶m nhËn b¾t ®Çu tõ h¬ng æi ph¶ trong giã se chïng ch×nh
qua ngâ, çi "h×nh nh" cña lßng ngêi, vÎ dÒnh dµng cña s«ng, véi v· cña chim,... vµ ®Õn
®©y lµ n¾ng, lµ ma, lµ sÊm, hµng c©y. Cha hÕt h¼n çi n¾ng cña mïa hÌ nhng nh÷ng c¬n
ma ®· kh«ng cßn µo ¹t. Hai ch÷ "bao nhiªu" nghe nh say mª, nh luyÕn tiÕc. N¾ng l¾m th×
ma nhiÒu. §ã lµ ®Æc ®iÓm cña mïa hÌ. Nhng n¾ng vÉn cßn mµ ma th× ®· v¬i dÇn. V¬i
dÇn th× kh«ng chØ lµ Ýt ma ®i mµ cßn lµ ma Ýt níc ®i. §©y còng lµ dÊu hiÖu cña sù
chuyÓn mïa. Råi ®©y, n¾ng sÏ hanh hao, ma sÏ trë nªn ho¹ ho»n. Khi Êy míi thùc sù lµ thu.
Tëng chõng chØ lµ nh÷ng c©u th¬ t¶ c¶nh mµ thùc ra lµ kÝn ®¸o béc lé xóc c¶m giao mïa,
nh÷ng rung ®éng ngät ngµo cña lßng ngêi trong mèi luyÕn giao thÊm quyÖn víi thiªn nhiªn.
Bµi th¬ khÐp l¹i víi h×nh ¶nh sÊm vµ hµng c©y võa cã tÝnh t¶ thùc võa mang ý nghÜa
Èn dô, gîi ra nh÷ng suy t th©m trÇm. Cuèi h¹ - ®Çu thu, khi ®· kh«ng cßn nh÷ng c¬n ma xèi
x¶ th× sÊm còng bít bÊt ngê vµ d÷ déi. Hµng c©y ®øng tuæi lµ hµng c©y ®· qua bao cuéc
391
chuyÓn mïa? Kh«ng biÕt chÝnh x¸c lµ bao nhng ch¾c còng ®ñ ®Ó ®iÒm nhiªn tríc nh÷ng
biÕn ®éng. Tùa nh con ngêi lÞch l·m, tõng tr¶i cã thÓ b×nh t©m, ®¹t ®îc tr¹ng th¸i «n tån tríc
nh÷ng vang chÊn cña ngo¹i c¶nh.
Víi h×nh ¶nh th¬ tù nhiªn, kh«ng chau chuèt mµ giµu søc gîi c¶m, thÓ th¬ n¨m ch÷ v¾t
dßng t¹o ra nh÷ng liªn tëng thó vÞ, nhµ th¬ H÷u ThØnh ®· thÓ hiÖn mét çch ®Æc s¾c
nh÷ng xóc c¶m tinh tÕ tríc bíc chuyÓn giao cña mïa. Qua ®ã béc lé mét t×nh c¶m yªu mÕn
thiªn nhiªn, mét t©m hån nh¹y c¶m, s©u s¾c.
Nãi víi con

(Y Ph¬ng)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
- Nhµ th¬ Y Ph¬ng cã tªn khai sinh lµ Høa VÜnh Síc, sinh n¨m 1948, t¹i quª gèc: x·
L¨ng HiÕu, huyÖn Trïng Kh¸nh, tØnh Cao B»ng, hiÖn ë Hµ Néi. ¤ng lµ Héi viªn Héi Nhµ
v¨n ViÖt Nam (1988).
Y Ph¬ng nhËp ngò n¨m 1968, phôc vô trong qu©n ®éi ®Õn n¨m 1981 chuyÓn vÒ c«ng
t¸c t¹i Së V¨n hãa Th«ng tin Cao B»ng. Tèt nghiÖp Trêng ViÕt v¨n NguyÔn Du.
- "Trong sè çc t¸c gi¶ th¬ xuÊt hiÖn tõ sau 1975 ®Õn nay, Y Ph¬ng lµ mét nhµ th¬ cã
b¶n s¾c t¬ng ®èi râ, mét giong ®iÖu ®¸ng chó ý trong nÒn th¬ ViÖt Nam nãi chung vµ
trong nÒn v¨n häc çc d©n téc thiÓu sè ViÖt Nam nãi riªng. Th¬ Y Ph¬ng lµ tiÕng h¸t ngîi ca
con ngêi vµ cuéc sèng miÒn nói (TiÕng h¸t th¸ng Giªng), lµ sù thøc tØnh ý thøc vµ tinh thÇn
d©n téc (Lêi chóc), lÆ kh¼ng ®Þnh søc sèng m·nh mÏ cña d©n téc m×nh (§µn then). Th¬ Y
Ph¬ng lóc nµo còng to¸t ra t×nh yªu vµ lßng nh©n ¸i. Th¾m thiÕt vµ m¹nh mÏ h¬n c¶ trong
th¬ Y Ph¬ng lµ t×nh yªu quª h¬ng, lµng b¶n. B¶n s¾c d©n téc trong th¬ Y Ph¬ng thÓ hiÖn râ
nÐt nhÊt trong mét lo¹t bµi th¬ viÕt vÒ t×nh quª h¬ng: Tªn lµng, Nãi víi con, Ngêi khai sinh
bµi ca, Bµi ca thø 9, S«ng HiÕn ®ang yªu... Yªu quª h¬ng tøc lµ yªu d©n téc m×nh, tù hµo vµ
g¾n bã víi d©n téc m×nh, ®ã còng lµ mét c¶m høng lín trong th¬ cña Y Ph¬ng. §iÒu quan
träng h¬n lµ tõ t×nh c¶m cña m×nh. Y Ph¬ng ®· kh¸i qu¸t ®îc sè phËn cña c¶ mét d©n téc.
NÐt ®éc ®¸o cña Y Ph¬ng cßn ®îc béc lé râ ë mét sè bµi th¬ viÕt vÒ t×nh yªu. ë ®ã, «ng ®·
thÓ hiÖn t©m hån cña mét ngêi miÒn nói ch©n thËt, m¹nh mÏ vµ trong s¸ng víi çch t duy
392
sèng ®éng b»ng h×nh ¶nh cña ngêi d©n téc. Th¬ Y Ph¬ng nh mét bøc tranh thæ cÈm ®an
dÖt nh÷ng mµu s¾c kh¸c nhau, phong phó vµ ®a d¹ng, nhng trong ®ã cã mét mµu s¾c chñ
®¹o, ©m ®iÖu chÝnh lµ b¶n s¾c d©n téc rÊt ®Ëm nÐt vµ ®éc ®¸o. NÐt ®éc ®¸o ®ã n»m ë
c¶ néi dung vµ h×nh thøc. Víi Y Ph¬ng, th¬ cña d©n téc Tµy nãi riªng vµ th¬ ViÖt Nam nãi
chung cã thªm mét giäng ®iÖu míi, mét phong çch míi (Tõ ®iÓn t¸c gi¶, t¸c phÈm v¨n häc
ViÖt Nam dïng cho nhµ trêng, S®d).
2. T¸c phÈm:
- T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Ngêi hoa nói (kÞch b¶n s©n khÊu, 1982); TiÕng h¸t th¸ng giªng
(th¬, 1986); Löa hång mét gãc (th¬, in chung, 1987); Lêi chóc (th¬, 1991); §µn then (th¬,
1996).
Nhµ th¬ ®· ®îc nhËn: Gi¶i A, cuéc thi th¬ t¹p chÝ V¨n nghÖ Qu©n ®éi, Gi¶i thëng lo¹i
A gi¶i thëng v¨n häc 1987 cña Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam Gi¶i A, gi¶i thëng (Héi ®ång v¨n häc
d©n téc) Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam 1992.
- VÒ hoµn c¶nh ra ®êi bµi th¬ Nãi víi con, nhµ th¬ Y Ph¬ng cho biÕt:
Nh÷ng n¨m cuèi b¶y m¬i ®Çu t¸m m¬i cña thÕ kû hai m¬i, ®êi sèng tinh thÇn vµ vËt
chÊt cña nh©n d©n c¶ níc nãi chung, nh©n d©n çc d©n téc thiÓu sè ë miÒn nói nãi riªng, v«
cïng khã kh¨n thiÕu thèn. Bëi v× ®Êt níc ta võa ra khái cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ l©u dµi
vµ cùc k× gian khæ. HiÖn thùc x· héi Êy ®· t¸c ®éng s©u s¾c ®Õn ®êi sèng con ng êi. §¹i bé
phËn nh©n d©n ta vÉn kiªn tr× kh¾c phôc vµ t×m mäi çch ®Ó vît qua ®Ó duy tr× ®êi sèng.
Hä vÉn tån t¹i vµ kh«ng ngõng sinh trëng lµ kh«ng ph¶i nhê vµo phÐp mµu cña lùc lîng siªu
nhiªn nµo mµ chØ dùa vµo søc m¹nh tinh thÇn cña truyÒn thèng v¨n hãa tõ ngµn ®êi mµ «ng
cha ®Ó l¹i.
Cuèi n¨m 1975, t«i còng míi tõ mÆt trËn trë vÒ, sau 8 n¨m ®¸nh giÆc xa nhµ nay trë vÒ
lÊy vî sinh con trong bèi c¶nh tóng thiÕu bÇn hµn chung cña toµn x· héi. Nh×n çc con cÇm
b¸t c¬m ¨n kh«ng thÞt ç mµ lßng xãt ®au kh«n t¶. Bëi chóng t«i còng nh nhiÒu gia ®×nh çn
bé kh¸c chØ sèng b»ng ®ång l¬ng qu¸ Ýt ái. Hµng hãa khan hiÕm, gi¸ c¶ leo thang tõng ngµy
®Õn chãng mÆt. Bªn c¹nh çi tèt cña nh÷ng ngêi lµm ¨n l¬ng thiÖn, kh«ng Ýt nh÷ng con ng-
êi bÞ tha hãa biÕn chÊt. Hä bu«n gian b¸n lËn, lîi dông kÏ hë cña nhµ níc mãc nèi lµm ¨n phi
ph¸p. ë miÒn Nam, mét bé phËn nhá c«ng chøc díi thêi ngôy quyÒn Sµi Gßn kh«ng chÞu ®îc
®· t×m mäi çch ®Ó vît biªn trèn ra níc ngoµi.
Tõ hiÖn thùc khã kh¨n ngµy Êy, t«i lµm bµi th¬ nµy ®Ó t©m sù víi chÝnh m×nh, ®éng
viªn m×nh, ®ång thêi lµ ®Ó nh¾c nhë con çi sau nµy.
393
Ngîi ca t×nh quª h¬ng, gia ®×nh kh«ng ph¶i lµ mét ®Ò tµi míi. XÐt vÒ mÆt ®Ò tµi,
bµi th¬ Nãi víi con cña Y Ph¬ng còng vËy. Tuy nhiªn, bµi th¬ cã mét søc sèng riªng. Søc sèng
Êy cã ®îc lµ nhê çch diÔn ®¹t t×nh c¶m ®éc ®¸o mang ®Ëm b¶n s¾c cña ng êi d©n téc
miÒn nói. §óng nh nhËn ®Þnh:
"Th¬ Y Ph¬ng nh mét bøc tranh thæ cÈm ®an dÖt nh÷ng mµu s¾c kh¸c nhau, phong
phó vµ ®a d¹ng, nhng trong ®ã cã mét mµu s¾c chñ ®¹o, mét ©m ®iÖu chÝnh lµ b¶n s¾c
d©n téc rÊt ®Ëm nÐt vµ ®éc ®¸o"(1).
Bµi th¬ Nãi víi con thÓ hiÖn t×nh c¶m gia ®×nh ®Çm Êm, yªn vui, t×nh quª h¬ng tha
thiÕt, s©u nÆng, ngîi ca truyÒn thèng nghÜa t×nh, søc sèng m¹nh mÏ cña ngêi d©n téc miÒn
nói b»ng "ng«n ng÷ thæ cÈm" nh thÕ.
Cã thÓ h×nh dung bè côc bµi th¬ thµnh hai phÇn. T×nh c¶m gia ®×nh, quª h¬ng ®Çm
Êm, yªn vui ®îc t¸c gi¶ thÓ hiÖn trong mêi mét c©u th¬ ®Çu. T×nh quª h¬ng tha thiÕt, s©u
nÆng, truyÒn thèng nghÜa t×nh, søc sèng m¹nh mÏ cña ngêi d©n téc miÒn nói ®îc t¸c gi¶
thÓ hiÖn trong mêi b¶y c©u th¬ tiÕp sau. Bµi th¬ më ra víi khung c¶nh gia ®×nh Êm cóng,
®Çy ¾p tiÕng nãi tiÕng cêi:
Ch©n ph¶i bíc tíi cha
Ch©n tr¸i bíc tíi mÑ
Mét bíc ch¹m tiÕng nãi
Hai bíc tíi tiÕng cêi
Mét m¸i nhµ cã cha vµ mÑ, con lín lªn trong t×nh th¬ng yªu. H¬n thÕ n÷a, con sinh ra,
lín lªn trong t×nh yªu, trong vÎ ®Ñp cña "ngêi ®ång m×nh":
Ngêi ®ång m×nh yªu l¾m con ¬i
§an lê cµi nan hoa
V¸ch nhµ ken c©u h¸t
Rõng cho hoa
Con ®êng cho nh÷ng tÊm lßng
Cha mÑ m·i nhí vÒ ngµy cíi
( 1)
NguyÔn §¨ng M¹nh - Bïi Duy T©n - NguyÔn Nh ý: Tõ ®iÓn t¸c gia t¸c phÈm v¨n häc ViÖt Nam
dïng trong nhµ trêng, s®d).
394
Ngµy ®Çu tiªn ®Ñp nhÊt trªn ®êi.
Suy nghÜ, t×nh c¶m, c¶m xóc ®îc diÔn t¶ trùc tiÕp b»ng h×nh ¶nh. T¸c gi¶ ®· vËn dông
lèi diÔn ®¹t cña chÝnh ngêi d©n téc miÒn nói ®Ó x©y dùng h×nh ¶nh th¬. B»ng çch diÔn
®¹t nh vËy, t¸c gi¶ ®· s¸ng t¹o nh÷ng h×nh ¶nh võa cô thÓ, võa mang tÝnh kh¸i qu¸t cao, mµ
vÉn giµu chÊt th¬ bay bæng vÒ vÎ ®Ñp trong cuéc sèng cña ngêi d©n téc miÒn nói: §an lê
cµi nan hoa - V¸ch nhµ ken c©u h¸t - Rõng cho hoa; vµ vÒ truyÒn thèng nghÜa t×nh, g¾n
bã, sÎ chia: Con ®êng cho nh÷ng tÊm lßng. Ngêi cha muèn con m×nh thÊy ®îc vÎ nªn th¬ cña
"ngêi ®ång m×nh" ®Ó mµ "yªu". Çch diÔn ®¹t ®éc ®¸o Êy cßn ®îc thÓ hiÖn ë nh÷ng h×nh
¶nh ®Æc s¾c trong nh÷ng c©u th¬ tiÕp theo:
Ngêi ®ång m×nh th¬ng l¾m con ¬i
Cao ®o nçi buån
Xa nu«i chÝ lín
DÉu lµm sao th× cha vÉn muèn
Sèng trªn ®¸ kh«ng chª ®¸ gËp ghÒnh
Sèng trong thung kh«ng chª thung nghÌo ®ãi
Sèng nh s«ng nh suèi
Lªn th¸c xuèng ghÒnh
Kh«ng lo cùc nhäc
Ngêi ®ång m×nh th« s¬ da thÞt
Ch¼ng mÊy ai nhá bÐ ®©u con
Ngêi ®ång m×nh tù ®ôc ®¸ kª cao quª h¬ng
Cßn quª h¬ng th× lµm phong tôc
Con ¬i tuy th« s¬ da thÞt
Lªn ®êng
Kh«ng bao giê nhá bÐ ®îc
Nghe con.
Tõ nh÷ng c©u béc lé mét çch cô thÓ t×nh c¶m gia ®×nh, nghÜa t×nh quª h¬ng ë phÇn
thø nhÊt, sang phÇn thø hai cña bµi th¬, t¸c gi¶ mîn lêi ngêi cha nãi víi con vÒ søc m¹nh
395
truyÒn thèng, lßng thuû chung víi quª h¬ng. LÊy çi "cao", "xa" cña trêi ®Êt lµm chiÒu kÝch
cña nçi buån vµ chÝ híng. §ã lµ tÇm vãc cña nói cao, rõng th¼m, cña nh÷ng §am San, Xinh
Nh·. Ngêi cha nãi cho con còng lµ nh¾n nhñ, khuyªn r¨n con m×nh biÕt tr©n träng n¬i m×nh
sinh thµnh (Sèng trªn ®¸ kh«ng chª ®¸ gËp ghÒnh - Sèng trong thung kh«ng chª thung nghÌo
®ãi), sèng hån nhiªn, cÇn cï, l¹c quan ®Ó vît qua gian khã (Sèng nh s«ng nh suèi - Lªn th¸c
xuèng ghÒnh - Kh«ng lo cùc nhäc). Con h·y nhí lÊy nh÷ng ®iÒu Êy, ®Ó mµ "th¬ng". Vµ
còng lµ ®Ó sèng cho xøng ®¸ng. Bëi v×, "ngêi ®ång m×nh" tuy méc m¹c, th« s¬ nhng kh«ng
nhá bÐ. ë ®©y, ta l¹i b¾t gÆp lèi nãi ®éc ®¸o cña ngêi d©n téc miÒn nói, trong c©u: Ngêi
®ång m×nh tù ®ôc ®¸ kª cao quª h¬ng. Cã thÓ thÊy ë c©u th¬ nµy cã hai líp ý nghÜa:
nghÜa thùc vµ nghÜa Èn dô. "§ôc ®¸ kª cao" lµ ho¹t ®éng cã thùc, thêng thÊy ë vïng miÒn
nói. Quª h¬ng vèn lµ mét kh¸i niÖm trõu tîng, chØ mét n¬i chèn sinh thµnh cña mét con ngêi
nµo ®ã, gia ®×nh nµo ®ã. Nãi "tù ®ôc ®¸ kª cao quª h¬ng" lµ muèn kh¸i qu¸t vÒ tinh thÇn tù
t«n, ý thøc b¶o tån nguån céi.
LÇn thø nhÊt ngêi cha nãi ®Õn "Ngêi ®ång m×nh th« s¬ da thÞt" ®Ó nãi cho con vÒ
søc sèng m¹nh mÏ cña quª h¬ng, søc m¹nh truyÒn thèng cña quª h¬ng; lÇn thø hai, ngêi cha
nh¾c l¹i nh ®Ó con kh¾c cèt ghi x¬ng r»ng: quª h¬ng m×nh tuy méc m¹c, ch©n chÊt, ngêi
®ång m×nh tuy th« s¬ da thÞt nhng sèng cao ®Ñp, nªn trªn ®êng ®êi con ph¶i lµm nh÷ng
®iÒu lín lao, con ph¶i sèng cao thîng, tù träng ®Ó xøng ®¸ng lµ "ngêi ®ång m×nh". Ngêi cha
®· truyÒn cho con m×nh vÎ ®Ñp, søc m¹nh cña truyÒn thèng quª h¬ng.
ThÓ th¬ tù do, víi sè c©u ch÷ kh«ng theo khu«n ®Þnh phï hîp víi m¹ch c¶m xóc tù nhiªn,
linh ho¹t cña bµi th¬. NhÞp ®iÖu lóc bay bæng, nhÑ nhµng, lóc khóc triÕt, rµnh rät, lóc m¹nh
mÏ, s¾c nhän,... t¹o ra sù céng hëng hµi hoµ víi nh÷ng cung bËc t×nh c¶m kh¸c nhau trong lêi
ngêi cha truyÒn thÊm sang con. Ng«n ng÷ th¬ gi¶n dÞ, trong s¸ng, h×nh ¶nh méc m¹c, c«
®äng mµ vÉn phong phó, sinh ®éng, quyÕn rò.
Y Ph¬ng thÊu hiÓu vµ bëi vËy lét t¶ ®îc çi hån cèt trong b¶n s¾c truyÒn thèng cña ngêi
d©n téc miÒn nói. Cha nãi víi con hay chÝnh lµ lêi trao göi thÕ hÖ vËy!
M©y vµ sãng
(Ta-go)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
396
- Ra-bin-dra-nath Ta-go (1861-1941) lµ nhµ v¨n lín, nhµ v¨n ho¸ lçi l¹c cña Ên §é, sinh t¹i
Can-cót-ta, lµ con ót trong mét gia ®×nh ®¼ng cÊp quÝ téc Ba-la-m«n. Cha «ng lµ nhµ triÕt
häc, nhµ c¶i çch x· héi næi tiÕng. C¶ mêi ba anh chÞ em ruét cña Ta-go ®Òu trë thµnh nh÷ng
v¨n sÜ, ho¹ sÜ, nh¹c sÜ vµ nh÷ng nhµ ho¹t ®éng x· héi xuÊt s¾c cña Ên §é. Ta-go sím cã ý
thøc vÒ ®Êt níc, vÒ d©n téc. T¸m tuæi, Ta-go ®· næi tiÕng giái v¨n nhÊt vïng B¨ng-gan vµ
lµm th¬ hay. Mêi ba tuæi, Ta-go ®· cã t¸c phÈm B«ng hoa rõng ®îc ®¨ng trªn t¹p chÝ. Ngoµi
s¸ng t¸c v¨n häc, Ta-go cßn s¸ng t¸c c¶ nh¹c, ho¹, dÞch s¸ch cæ Ên §é b»ng tiÕng Ph¹n, dÞch
M¾c-bÐt cña SÕch-xpia. Ta-go tõng më trêng häc, ®i diÔn thuyÕt ph¶n ®èi sù x©m lîc cña
thùc d©n Anh, tham gia thµnh lËp Héi çc nhµ v¨n tiÕn bé Ên §é, tÝch cùc kªu gäi ®Êu tranh
chèng ¸ch n« dÞch cña ®Õ quèc vµ tµn d phong kiÕn. Tõ n¨m 1916, Ta-go thùc hiÖn ch¬ng
tr×nh du lÞch thÕ giíi víi môc ®Ých: "®i xa ®Ó ®îc t¸i sinh m·i m·i trªn quª h¬ng Ên §é. Ên §é
nghÌo khæ ®au th¬ng nhng t«i yªu Ên §é nhÊt". N¨m 1916 «ng ®i NhËt; n¨m 1917 ®i qua Anh,
MÜ; n¨m 1921 ®Õn th¨m Ph¸p, 1924 ®Õn Trung Quèc, 1929 Ta-go ®· ®Õn ViÖt Nam.
- "Tríc khi kÕt thóc c©u chuyÖn vÒ Ta-go, t«i muèn nãi ®Õn mét mÆt n÷a còng rÊt
®¸ng chó ý cña t©m hån t¸c gi¶, thÓ hiÖn trong tËp Tr¨ng non - tËp th¬ vÒ trÎ em.
Trªn thÕ giíi, tõ xa ®Õn nay, cã rÊt nhiÒu nhµ th¬ viÕt vÒ ®Ò tµi nµy. §îc ®Æc biÖt
nh¾c nhë vµ ca ngîi lµ nhµ th¬ Ph¸p, VÝch-to-Huy-g« víi tËp th¬ NghÖ thuËt lµm «ng, viÕt
vµo lóc gÇn t¸m m¬i tuæi. Nhµ th¬ Ph¸p t×m trong ®øa ch¸u nhá cña m×nh niÒm vui thanh
th¶n trong tuæi giµ vµ sung síng nh ®îc sèng l¹i nh÷ng ngµy th¬ Êu. Nhµ th¬ Ên §é ®i vµo
thÕ giíi trÎ con víi mét t©m tr¹ng hoµn toµn kh¸c biÖt. Th¬ vÒ trÎ con cña Ta-go trong s¸ng,
hån nhiªn vµ ch©n thùc. ¤ng tá ra cã ®ñ t¬i non ®Ó hiÓu ®îc t©m hån k× diÖu cña çc em
vµ ®Ó m« t¶ thÕ giíi l¹ lïng nµy, Ta-go ®· dïng mét ng«n ng÷ thÝch hîp v« cïng phong phó"
(TuyÓn tËp §µo Xu©n QuÝ - NXB v¨n häc, 2002).
2. T¸c phÈm:
Ta-go cã søc s¸ng t¹o thËt phi thêng. ¤ng ®· ®Ó l¹i mét gia tµi v¨n ho¸ nghÖ thuËt ®å sé,
gåm:
- 52 tËp th¬, trong sè ®ã, ®¸ng chó ý lµ çc tËp Th¬ d©ng (1910), Thiªn nga (1914-
1916), Ngêi lµm vên (1914), Mïa h¸i qu¶ (1915), Th¬ ng¾n (1922), M¬-hua (1928).
- 42 vë kÞch, trong ®ã xuÊt s¾c nhÊt lµ Vua vµ Hoµng hËu (1889), LÔ m¸u (1890),
Dßng tù do (1922).
KÞch Ta-go rÊt ®a d¹ng, mét sè vë viÕt theo lèi tîng trng nh: ¤ng vua (1913); mét sè vë
kÕt hîp gi÷a kÞch vµ th¬ tr÷ t×nh nh: Phßng bu ®iÖn (1913), ThÇy tu khæ h¹nh (1916).
397
- 12 bé tiÓu thuyÕt, trong ®ã ®¸ng chó ý cã: §¾m thuyÒn (1906), H¹t bôi trong m¾t
(1913), Ng«i nhµ vµ thÕ giíi (1916), G«-ra (1905-1908).
- Kho¶ng mét tr¨m truyÖn ng¾n, rÊt nhiÒu bót kÝ, luËn v¨n, diÔn v¨n, th tÝn,... vµ
1.500 bøc ho¹.
Nh÷ng t¸c phÈm cña Ta-go mang ®Õn cho b¹n ®äc nh÷ng c¶m xóc rÊt s©u s¾c, m·nh
liÖt mét phÇn còng bëi ®· ®îc tr¶i nghiÖm qua cuéc sèng ®Çy gian nan, tr¾c trë cña chÝnh
nhµ th¬.
¤ng lµ nhµ v¨n ch©u ¸ ®Çu tiªn ®îc nhËn gi¶i thëng N«-ben vÒ v¨n häc.
- Bµi th¬ M©y vµ sãng ®îc viÕt b»ng tiÕng Ben-gan, in trong tËp Si-su, xuÊt b¶n n¨m
1909, sau nµy ®îc chÝnh Ta-go dÞch ra tiÕng Anh, in trong tËp Tr¨ng non, xuÊt b¶n n¨m
1915.

Trong bµi Cuéc ®êi t«i Ta-go viÕt: "Ngay tõ lóc bÐ, t«i ®· rÊt nh¹y c¶m víi vÎ ®Ñp
thiªn nhiªn, rÊt thÝch gÇn gòi, th©n mËt víi c©y cèi, chim mu«ng, tr¨ng sao... vµ nh muèn
hoµ nhËp víi khóc nh¹c cña bèn mïa thêi tiÕt". T×nh yªu thiªn nhiªn Êy còng ®îc thÓ hiÖn
trong bµi th¬ M©y vµ sãng. Nhng ë bµi th¬ nµy, chóng ta cßn nhËn ra mét ®iÒu r»ng chÝnh
vÎ ®Ñp cña cuéc sèng con ngêi, t×nh ngêi míi lµ bê bÕn cña t©m hån thi nh©n. Thiªn nhiªn d-
êng nh lµ mét h×nh thøc nµo ®ã ®Ó con ngêi bµy tá t×nh yªu th¬ng, ®Ó göi vµo ®ã sù sèng
ngêi bÊt diÖt, kh«ng cïng. T×nh ngêi Êy kÐo t©m hån phiªu lu vÒ víi cuéc sèng b»ng søc
m¹nh nÝu kÐo cña t×nh mÉu tö m¸u thÞt, thiªng liªng.
M©y vµ sãng lµ h×nh ¶nh mang tÝnh tîng trng cao. §ã lµ kh«ng gian m©y (kh«ng ph¶i
m©y gäi con mµ lµ trªn m©y cã ngêi gäi con); kh«ng gian sãng (kh«ng ph¶i sãng gäi con mµ
lµ trong sãng cã ngêi gäi con). Kh«ng gian m©y - sãng lµ thiªn nhiªn hay cßn lµ chèn diÖu
vîi, siªu nhiªn? §ã lµ con (Con sÏ lµ m©y..., Con lµ sãng...) trong trß ch¬i mÉu tö yªu th¬ng.
Hay cßn lµ kh¸t väng hoµ hîp gi÷a çi kh«ng cïng víi t×nh ®êi gÇn gôi, lµ sù ph¸t hiÖn vÎ
®Ñp cña çi kh«ng cïng trong t×nh mÉu tö?
Bµi th¬ cã bè côc hai phÇn. VÒ mÆt h×nh thøc, hai phÇn cña bµi th¬ t¬ng ®èi song
trïng. VÒ néi dung, phÇn ®Çu lµ c©u chuyÖn gi÷a con víi nh÷ng ngêi sèng trªn m©y vµ trß
ch¬i con - mÑ / m©y - tr¨ng; phÇn hai lµ c©u chuyÖn gi÷a con víi nh÷ng ngêi sèng trong
sãng vµ trß ch¬i con - mÑ / sãng - bê. TÊt c¶ ®îc thÓ hiÖn trong lêi ®éc tho¹i cña con - thùc
thÓ cña chñ thÓ tr÷ t×nh. MÆc dï h×nh thøc tæ chøc c©u th¬, khæ th¬, ý th¬ t ¬ng ®èi song
398
trïng nhau nhng Èn s©u díi nh÷ng h×nh ¶nh cña tõng phÇn lµ m¹ch c¶m xóc ph¸t triÓn, lêi
mêi gäi sau quyÕn rò h¬n lêi mêi gäi tríc, høng thó sau cao h¬n høng thó tríc, t×nh mÉu tö
trong c©u chuyÖn sau còng dµo d¹t h¬n, mªnh mang h¬n... Lêi mêi gäi tõ m©y (Chóng t«i
ch¬i tõ khi thøc dËy cho ®Õn lóc chiÒu tµ - Chóng t«i ch¬i víi vÇng tr¨ng b¹c) kh«ng hÊp
dÉn b»ng lêi mêi gäi tõ sãng (Chóng t«i ca h¸t tõ b×nh minh ®Õn tèi,- Chóng t«i ngao du n¬i
nµy n¬i nä mµ kh«ng biÕt m×nh ®Õn tõ n¬i nao), trong khi ®Ó ®Õn ®îc chèn m©y khã
kh¨n h¬n (H·y ®Õn n¬i tËn cïng Tr¸i §Êt) trong khi ®Ó ®Õn ®îc chèn sãng phiªu du h¬n,
quyÕn rò h¬n mµ l¹i dÔ dµng h¬n (H·y ®Õn bªn r×a bê biÓn). Thªm n÷a, lÝ do ®Ó tõ chèi
lêi mêi gäi tõ m©y bøc thiÕt h¬n (mÑ t«i ®ang ®îi ë nhµ), lêi mêi gäi tõ sãng høng thó h¬n
mµ lÝ do chèi tõ l¹i Ýt bøc thiÕt h¬n (Buæi chiÒu, mÑ lu«n muèn t«i ë nhµ); thÕ mµ ë lÇn
sau, khi sãng quyÕn rò, con vÉn chèi tõ ®Ó ®îc gÇn mÑ. V× thÕ nªn cung bËc t×nh c¶m ®îc
®Èy lªn tõ "m¸i nhµ ta sÏ lµ bÇu trêi xanh th¼m" cho ®Õn "Con sÏ l¨n, l¨n, l¨n m·i, cïng tiÕng
cêi vì tan vµo lßng mÑ - Vµ kh«ng ai trªn thÕ gian nµy biÕt chèn nµo lµ n¬i ë cña mÑ con
ta".
Trong ®èi tho¹i cña con víi m©y vµ con víi sãng ®Òu thÊy cã c©u "Con hái:...". Kh«ng
yªu mÕn thiªn nhiªn, kh«ng íc muèn ®îc gÇn víi cuéc sèng tù do, phãng kho¸ng cña thiªn nhiªn
th× ch¾c h¼n ®· kh«ng cã nh÷ng lêi hái tha thiÕt nh thÕ. Nhng lßng ®am mª thiªn nhiªn Êy
chØ cµng t« ®Ëm thªm cho t×nh mÉu tö trong mçi trß ch¬i tëng tîng cña con. Con diÔn ®¹t
nh÷ng ph¸t hiÖn dêng nh rÊt míi mÎ cña m×nh b»ng chÝnh "ng«n ng÷ cña tù nhiªn":
Con lµ m©y vµ mÑ sÏ lµ tr¨ng.
Con sÏ lÊy ®«i tay choµng lªn ngêi mÑ,
vµ m¸i nhµ ta sÏ lµ bÇu trêi xanh th¼m.
hay:
Con lµ sãng vµ mÑ sÏ lµ bÕn bê k× l¹,
Con sÏ l¨n, l¨n, l¨n m·i, cïng tiÕng cêi vì tan vµo lßng mÑ.
Vµ kh«ng ai trªn thÕ gian nµy biÕt chèn nµo lµ n¬i ë cña mÑ con ta.
VËy lµ con cã thÓ tËn hëng niÒm mª say vò trô kho¸ng ®¹t, bao la, k× thó ë trong chÝnh
t×nh mÉu tö quÊn quýt, th©n th¬ng. Vµ nÕu nh nh÷ng ngêi sèng trªn m©y mª m¶i ch¼ng
biÕt ®©u lµ lóc dõng, nh÷ng ngêi sèng trong sãng phiªu diªu kh«ng biÕt n¬i nao lµ bÕn bê
th× con, trong niÒm h©n hoan cña trß ch¬i tëng tîng vÉn cã m¸i nhµ xanh th¼m ®Ó chë che,
vÉn cã bÕn bê k× l¹ ®Ó neo ®Ëu, cã lßng mÑ lµ chèn vÜnh h»ng. Trß ch¬i tëng tîng kia
còng mang ®Ëm mµu s¾c tîng trng, hay chÝnh lµ tîng trng cña tîng trng! Cã lÏ nh÷ng k× thó
399
cña t×nh ngêi míi lµ v« cïng, v« tËn. Trong hng phÊn tét cïng cña trß ch¬i tëng tîng Êy "mÑ
con ta" tíi ®îc chèn siªu nhiªn, ®¹t ®îc çi h»ng tån kh«ng h×nh hµi: Vµ kh«ng ai trªn thÕ
gian nµy biÕt chèn nµo lµ n¬i cña mÑ con ta. Còng nh kh«ng ai biÕt ®îc lßng mÑ réng nh-
êng nµo, vµ con ®· tan vµo lßng mÑ. Lßng mÑ, t×nh mÑ v« ®é mªnh m«ng. §ã lµ n¬i trë vÒ
sau cuèi, an nhiªn.
Çi hay cña bµi th¬ M©y vµ sãng lµ çi hay cña "trß ch¬i tëng tîng", çi hay cña søc gîi
nh÷ng suy ngÉm chiÒu s©u, çi hay cña nh÷ng kh¶ n¨ng ý nghÜa tõ nh÷ng c©u chuyÖn trÎ
th¬ hån nhiªn, trong suèt. Lèi kÕt cÊu song trïng, hÖ thèng h×nh ¶nh tîng trng trong m¹ch
ch¶y liªn tôc cña nh÷ng dßng "th¬ v¨n xu«i" cø ¸nh lªn theo khóc nh¹c miªn viÔn cña M©y vµ
Sãng - s¶n phÈm tëng tîng ®Æc s¾c cña Ta-go.
BÕn quª
(NguyÔn Minh Ch©u)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
- Nhµ v¨n NguyÔn Minh Ch©u (1930-1989) sinh t¹i quª gèc: lµng Th«i, x· Quúnh H¶i,
huyÖn Quúnh Lu, tØnh NghÖ An. ¤ng lµ Héi viªn Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam (1972).
Vµo çc n¨m 1944-1945, NguyÔn Minh Ch©u häc Trêng Kü nghÖ HuÕ. N¨m 1945 «ng
tèt nghiÖp Thµnh Chung. Th¸ng 1 n¨m 1950 «ng häc chuyªn khoa Trêng Huúnh Thóc Kh¸ng
(Hµ TÜnh) vµ sau ®ã gia nhËp qu©n ®éi theo häc Trêng Sü quan TrÇn Quèc TuÊn. Tõ n¨m
1952 ®Õn 1956 «ng c«ng t¸c t¹i Ban tham mu tiÓu ®oµn 722, 706 thuéc s ®oµn 320. N¨m
1961 «ng theo häc Trêng V¨n hãa L¹ng S¬n. N¨m 1962 vÒ c«ng t¸c t¹i phßng, sau chuyÓn
sang t¹p chÝ V¨n nghÖ qu©n ®éi.
- "Ho¹t ®éng v¨n häc cña NguyÔn Minh Ch©u kh¸ phong phó vµ cã nh÷ng thµnh c«ng
®¸ng tr©n träng. ChØ riªng vÒ lÜnh vùc s¸ng t¸c, nhiÒu t¸c phÈm cña «ng ®· trë thµnh ®Ò
tµi t×m hiÓu cña hµng tr¨m bµi b¸o, bµi nghiªn cøu vµ nh÷ng chuyªn luËn khoa häc trong vµ
ngoµi níc. §äc l¹i nh÷ng trang viÕt cña «ng, ®äc l¹i nh÷ng bµi viÕt vÒ «ng, cã thÓ thÊy r»ng:
vÒ cuéc ®êi vµ sù nghiÖp v¨n häc cña NguyÔn Minh Ch©u cßn tiÒm Èn nhiÒu vÊn ®Ò,
nhiÒu gîi ý cã kh¶ n¨ng høa hÑn cho viÖc tiÕp tôc t×m hiÓu, nghiªn cøu ë nh÷ng b×nh diÖn
vµ ph¬ng ph¸p tiÕp cËn míi"(1).
(1)
NguyÔn Träng Hoµn - NguyÔn Minh Ch©u, vÒ t¸c gia vµ t¸c phÈm - NXB Gi¸o dôc, 2001.
400
2. T¸c phÈm:
- T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n cña NguyÔn Minh Ch©u gåm nhiÒu thÓ lo¹i: Cöa s«ng (tiÓu
thuyÕt, NXB V¨n häc, 1967); Nh÷ng vïng trêi kh¸c nhau (tËp truyÖn ng¾n, NXB V¨n häc,
1970); DÊu ch©n ngêi lÝnh (tiÓu thuyÕt, NXB Thanh niªn, 1972); Tõ gi· tuæi th¬ (tiÓu
thuyÕt viÕt cho thiÕu nhi, NXB Kim §ång, 1974); MiÒn ch¸y (tiÓu thuyÕt, NXB Qu©n ®éi
nh©n d©n, 1977); Löa tõ nh÷ng ng«i nhµ (tiÓu thuyÕt, NXB V¨n häc, 1977); Nh÷ng ngµy lu
l¹c (tiÓu thuyÕt viÕt cho thiÕu nhi, NXB Kim §ång, 1981); Nh÷ng ngêi ®i tõ trong rõng ra
(tiÓu thuyÕt, NXB Qu©n ®éi nh©n d©n, 1982); Ngêi ®µn bµ trªn chuyÕn tµu tèc hµnh (tËp
truyÖn ng¾n, NXB T¸c phÈm míi, 1983); §¶o ®¸ k× l¹ (viÕt cho thiÕu nhi, NXB Kim §ång,
1985); M¶nh ®Êt t×nh yªu (tiÓu thuyÕt, NXB T¸c phÈm míi, 1987); ChiÕc thuyÒn ngoµi xa
(tËp truyÖn ng¾n, NXB T¸c phÈm míi, 1987); Cá lau (tËp truyÖn võa, NXB V¨n häc, 1989);
Trang giÊy tríc ®Ìn (tiÓu luËn phª b×nh, NXB Khoa häc x· héi 1994); vµ nhiÒu bót ký,
truyÖn ng¾n kh¸c ®¨ng trªn çc b¸o.
Víi nh÷ng cèng hiÕn xuÊt s¾c cña m×nh trong ho¹t ®éng v¨n häc nghÖ thuËt, nhµ v¨n
NguyÔn Minh Ch©u ®· ®îc nhËn: Gi¶i thëng Bé Quèc phßng (n¨m 1984-1989); Gi¶i thëng
Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam (1988-1989); Gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc nghÖ thuËt (n¨m
2000).
- TruyÖn ng¾n BÕn quª in trong tËp truyÖn cïng tªn cña NguyÔn Minh Ch©u, xuÊt b¶n
n¨m 1985. Trong truyÖn ng¾n nµy, ngßi bót cña nhµ v¨n híng vµo ®êi sèng thÕ sù nh©n
sinh thêng ngµy, víi nh÷ng chi tiÕt sinh ho¹t ®êi thêng ®Ó ph¸t hiÖn nh÷ng chiÒu s©u cña
cuéc sèng víi bao qui luËt vµ nghÞch lÝ, vît ra khái çch nh×n, çch nghÜ tríc ®©y cña c¶ x·
héi vµ cña chÝnh t¸c gi¶.

Ên tîng khi ®äc BÕn quª cña NguyÔn Minh Ch©u lµ Ên tîng vÒ mét çi g× ®ã nh lµ
®øng tríc "mÊy b«ng hoa cuèi cïng cßn sãt l¹i trë nªn ®Ëm s¾c h¬n", thÉm mµu h¬n, mét
mµu tÝm thÉm nh bãng tèi". Cã çi g× xãt xa ph«i pha ®i trong bãng tèi, tha thiÕt h¬n trong
çi mµu ®Ëm sãt l¹i kia. Nã tù lµ m×nh mét lÇn cuèi, thøc nhËn vÒ ch¶y tr«i vµ kÕt ®äng
mét lÇn cuèi tríc khi hoµ vµo çi mong manh vÜnh cöu. Gièng nh h×nh ¶nh NhÜ khi kÕt
truyÖn: "mÆt mòi NhÜ ®á rùng mét çch kh¸c thêng, hai m¾t long lanh chøa mét nçi mª say
®Çy ®au khæ, c¶ mêi ®Çu ngãn tay NhÜ ®ang bÊu chÆt vµo çi bËu cöa sæ, nh÷ng ngãn
tay võa bÊu chÆt võa run lÈy bÈy".
Cã kh¸c thêng kh«ng çi ham muèn cuèi cïng cña mét ®êi ngêi chØ lµ nhê con sang bÕn
401
s«ng ngay bªn nhµ m×nh nh thÕ nµy (?):
"NhÜ tËp trung hÕt søc cßn l¹i ®Ó nãi ra çi ®iÒu ham muèn cuèi cïng cña ®êi
m×nh:
- B©y giê con sang bªn kia hé bè...
- §Ó lµm g× ¹?
- Ch¼ng ®Ó lµm g× c¶. - NhÜ cã vÎ ngîng nghÞu v× çi ®iÒu m×nh s¾p nãi ra qu¸ k×
quÆc - Con h·y qua ®ß ®Æt ch©n lªn bê bªn kia, ®i ch¬i loanh quanh råi ngåi xuèng nghØ
ch©n ë ®©u ®ã mét l¸t, råi vÒ".
Cã nh÷ng sù thùc vÉn tån t¹i nh nghÞch lÝ. T×nh huèng tù sù cña BÕn quª, tríc hÕt, ®éc
®¸o ë ®iÓm nµy. Mét con ngêi "®· tõng ®i tíi kh«ng sãt mét xã xØnh nµo trªn tr¸i ®Êt" khi
l©m bÖnh nÆng kh«ng thÓ ®i ®îc n÷a míi chît nhËn ra "mét ch©n trêi gÇn gòi, mµ l¹i xa l¾c
v× cha hÒ bao giê ®i ®Õn - çi bê bªn kia s«ng Hång ngay tríc cöa nhµ m×nh". Khi cã thÓ tíi
®îc BÕn quª mét çch dÔ dµng th× kh«ng nghÜ tíi, kh«ng tíi; khi kh«ng thÓ tíi ®îc th× l¹i "say
mª", "ham muèn" - ®ã lµ nghÞch lÝ. NgÞch lÝ Êy nãi lªn mét sù thËt lµ: cã khi, çi ngêi ta m¬ -
íc, kh¸t khao, çi ngêi ta kh«ng thÓ cã kh«ng ph¶i ®iÒu g× to t¸t, lín lao mµ l¹i lµ nh÷ng ®iÒu
hÕt søc nhá bÐ, thêng t×nh. Ngêi ta v¬n tíi chÝnh nh÷ng gi¸ trÞ b×nh dÞ. M¶nh ®Êt m¬ íc ë
ngay bÕn s«ng quª ®©y th«i. Cèt truyÖn cña BÕn quª thuéc lo¹i "cèt truyÖn t©m lÝ". T×nh
huèng mµ ta gäi lµ nghÞch lÝ trªn ®©y chØ lµ nghÞch lÝ trong sù tù ý thøc cao ®é cña nh©n
vËt. NÕu kh«ng nhËn thøc mét çch s©u s¾c vÒ ý nghÜa ®Ých thùc cña nh÷ng çi gÇn gòi,
b×nh dÞ, nÕu ®· kh«ng tõng ®Æt ch©n tíi mäi xã xØnh cña tr¸i ®Êt nh NhÜ th× viÖc cha tõng
®Æt ch©n ®Õn çi bÕn s«ng c¹nh nhµ, viÖc kh«ng thÓ tíi ®îc m¶nh ®Êt m¬ íc qu¸ ®çi gÇn
gôi kia sÏ kh«ng kh¸c thêng, kh«ng nghÞch lÝ, sÏ l¹i tr«i tuét ®i nh lÏ thêng vÉn thÕ. T×nh
huèng ©ý lµ t×nh huèng ®Ó nh©n vËt béc lé çi thÕ giíi bªn trong, ®Ó "ph©n tÝch" niÒm "mª
say ®Çy ®au khæ" cña con ngêi ®ang tiÕn dÇn tíi h¹n mót cuèi cïng cña sù sèng, ®Ó thÊy ®îc
çi gi¶n dÞ nhng bÒn v÷ng cña ch©n lÝ nh©n sinh.
NghÜa lµ søc nÆng cña toµn bé thiªn truyÖn dån c¶ vµo sù thÓ hiÖn thÕ giíi néi t©m
cña NhÜ. Cã thÓ thÊy m¹ch t©m tr¹ng cña NhÜ diÔn ra theo hai chÆng: tríc vµ sau khi NhÜ
nhê anh con trai sang s«ng.
T¸c gi¶ kh«ng cho chóng ta biÕt r»ng tríc khi l©m bÖnh NhÜ lµm nghÒ g×, ®Þa vÞ x·
héi ra sao nhng b»ng vµo chi tiÕt NhÜ ®îc ®i kh¾p n¬i trªn thÕ giíi, cã thÓ ®o¸n ®Þnh ®îc
anh lµ mét ngêi cã vÞ trÝ quan träng. Nhng chÝnh çi thêi gian NhÜ èm liÖt giêng míi lµ
qu·ng thêi gian quan träng, cã ý nghÜa lín h¬n c¶ so víi c¶ mét ®êi b«n ba. Khi ®ã, anh ®îc
402
gÇn gòi víi vî con, vµ nhê vËy lÇn ®Çu tiªn NhÜ thÊy ®îc tÊm ¸o v¸ cña ngêi vî c¶ ®êi chÞu
th¬ng chÞu khã hi sinh v× chång. T×nh c¶nh èm ®au ®· kÐo anh vÒ víi nh÷ng g× thêng t×nh
nhÊt cña cuéc sèng. Anh c¶m nhËn ®îc çi nhÉn nhôc ®Ñp ®Ï cña vî m×nh qua "tiÕng bíc
ch©n rãn rÐn quen thuéc suèt c¶ mét ®êi ngêi ®µn bµ trªn nh÷ng bËc thang mßn lâm". NiÒm
khao kh¸t ®îc kh¸m ph¸ vÎ ®Ñp cña bê b·i bªn kia s«ng chØ cã thÓ ®îc nhen lªn, day døt,
m·nh liÖt khi NhÜ sèng trong cuéc sèng ®êi thêng. Cuéc sèng Êy ®em l¹i cho anh mét çch
nh×n, çch nghÜ míi, ch©n thùc, dung dÞ h¬n, ®ång thêi th«i thóc anh thùc hiÖn íc väng cuèi
cïng cña cuéc ®êi, çi mong muèn vèn dÔ dµng víi ngêi kh¸c, víi chÝnh anh khi cßn khoÎ
m¹nh th× giê ®©y trë thµnh th¸ch thøc ghª gím, thËm chÝ lµ kh«ng thÓ.
Anh con trai kh«ng thÓ hiÓu ®îc ®»ng sau çi mong muèn "k× quÆc" cña ngêi cha s¾p
tõ gi· câi ®êi lµ c¶ mét c©u chuyÖn mang ý nghÜa triÕt lÝ cuéc ®êi. Gièng nh NhÜ ®· tõng
cha bao giê nghÜ tíi m¶nh ®Êt bÕn quª s«ng Hång kÒ c¹nh nhµ m×nh. ChÝnh NhÜ còng tù
nhËn thÊy "cµng lín th»ng con anh cµng cã nhiÒu nÐt gièng anh". Dêng nh trong NhÜ ®ang
diÔn ra mét cuéc ®èi chÊt: cha / con - hiÖn t¹i / qu¸ khø. Con trai anh ®ang sèng nh÷ng th¸ng
ngµy nh anh ®· tõng sèng, ham mª nh÷ng ®iÒu nh anh tõng ham mª vµ kh«ng nhËn ra ®îc
gi¸ trÞ cña çi b×nh dÞ, nhá bÐ nhng ®Ých thùc nh anh ®· tõng kh«ng nhËn ra.
NguyÔn Minh Ch©u ®· x©y dùng nhiÒu chi tiÕt, h×nh ¶nh mang ý nghÜa biÓu tîng. ë
phÇn ®Çu truyÖn lµ h×nh ¶nh nh÷ng b«ng hoa b»ng l¨ng cßn sãt l¹i, lµ mµu vµng thau xen
lÉn mµu xanh non cña b·i båi bªn kia s«ng Hång, lµ "nh÷ng t¶ng ®Êt ®æ oµ vµo giÊc ngñ",
Khi ®øa con trai ra ®i ®Ó thùc hiÖn hµnh tr×nh tíi bÕn quª, song hµnh, NhÜ còng thùc hiÖn
mét hµnh tr×nh nhäc nh»n, "®au nhøc". Chµng trai trÎ, ngêi cã thÓ thùc hiÖn chuyÕn sang
s«ng mét çch dÔ dµng th× ®ang "chïng ch×nh" bëi nh÷ng thÕ cuéc tíng sÜ vµ kh«ng thÊy
®îc ý nghÜa cña hµnh tr×nh. Ngêi kh«ng cßn thêi gian n÷a th× tù m×nh chØ thùc hiÖn ®îc
mét nöa cña hµnh tr×nh dµi mét mÐt tõ nÖm n»m tíi cöa sæ! Nh÷ng kho¶ng kh«ng gian trong
mèi liªn hÖ thêi gian nh lµ biÓu tîng cña nghÞch lÝ bõng ngé, ë nh÷ng chÆng kh¸c nhau cña
sù th¸m hiÓm cuéc ®êi:
"Võa nghe TuÊn nÖn lép bép ®«i dÐp sa b« xuèng thang, NhÜ ®· thu hÕt tµn lùc lÕt
dÇn trªn chiÕc ph¶n gç. NhÊc m×nh ra ®îc bªn ngoµi chiÕc nÖm n»m, anh tëng m×nh võa
bay ®îc mét nöa vßng tr¸i ®Êt - trong mét chuyÕn ®i c«ng t¸c ë mét níc bªn MÜ La-tinh hai
n¨m tríc ®©y. Anh mÖt lö. Vµ ®au nhøc. Ngåi l¹i nghØ mét chÆng vµ chØ muèn cã ai ®ì
cho ®Ó n»m xuèng...
Lò trÎ tiÕp søc cho anh, gióp anh ®i nèt "nöa vßng tr¸i ®Êt" cßn l¹i:
"C¶ bän trÎ xóm vµo, vµ rÊt n¬ng nhÑ, gióp anh ®i nèt nöa vßng tr¸i ®Êt - tõ mÐp tÊm
403
nÖm n»m ra mÐp tÊm ph¶n, kho¶ng çch íc chõng n¨m chôc ph©n".
§ã lµ ©n huÖ mµ cuéc ®êi dung dÞ, hån nhiªn ®em l¹i cho NhÜ. Anh híng tíi kho¶ng
kh«ng gian m¬ íc bªn ngoµi çnh cöa sæ nhê nh÷ng bµn tay "chua lßm mïi da". L¹i lµ sù cøu
çnh cña çi b×nh dÞ. "Ngay lóc Êy", b¾t ®Çu tõ lóc NhÜ ®îc ngåi s¸t ngay sau khu«n cöa
sæ, khi h×nh ¶nh cña "çi miÒn ®Êt m¬ íc" hiÖn ra ngay tríc m¾t anh, trong con ngêi chÊt
chøa nghÞch lÝ Êy diÔn ra dßng suy tëng s©u s¾c. Víi ngßi bót s¾c s¶o, NguyÔn Minh
Ch©u ®· kh¾c ho¹ thµnh c«ng t©m tr¹ng cña nh©n vËt nµy.
H×nh ¶nh con ®ß ngang víi çnh buåm n©u b¹c tr¾ng hiÖn ra qua çi nh×n cña con ngêi
®ang khao kh¸t bÕn bê còng mang ý nghÜa biÓu tîng. §ã lµ "nhÞp cÇu" nèi tíi bÕn quª m¬ -
íc:... "çi vËt mµ NhÜ nh×n thÊy tríc tiªn khi ®îc ngåi s¸t ngay sau khu«n cöa sæ lµ mét çnh
buåm võa b¾t giã c¨ng phång lªn. Con ®ß ngang mçi ngµy chØ qua l¹i mét chuyÕn gi÷a hai
bªn bê ë khóc s«ng Hång nµy võa mêi b¾t ®Çu chèng sµo ra khái ch©n b·i båi bªn kia, çnh
buåm n©u b¹c tr¾ng vÉn cßn che lÊp gÇn hÕt çi miÒn ®Êt m¬ íc".
BiÕt ®©u NhÜ kh«ng cßn ®ñ søc ®Ó chê chuyÕn ®ß cña ngµy h«m sau th× sao! Ngêi
con trai mang theo "sø mÖnh" thùc hiÖn niÒm m¬ íc cuèi cïng cña anh "®ang sµ vµo mét
®¸m ngêi ch¬i ph¸ cê thÕ trªn hÌ phè. Suèt ®êi NhÜ còng ®· tõng ch¬i ph¸ cê thÕ trªn nhiÒu
hÌ phè, thËt lµ kh«ng døt ra ®îc". Nã cã thÓ bÞ nhì chuyÕn ®ß sang s«ng. C¶ ®êi NhÜ ®·
nhì chuyÕn ®ß Êy. Trong sù lo l¾ng, kh¾c kho¶i vèn thêng trùc cña mét ngêi ®ang sèng
nh÷ng giê phót cuèi cïng, NhÜ ®· ngÉm ra: "con ngêi ta trªn ®êng ®êi thËt khã tr¸nh ®îc
nh÷ng çi ®iÒu vßng vÌo hoÆc chïng ch×nh, v¶ l¹i nã ®· thÊy cã çi g× hÊp dÉn ë bªn kia
s«ng ®©u? Ho¹ ch¨ng chØ cã anh ®· tõng tr¶i, ®· tõng in gãt ch©n kh¾p mäi ch©n trêi xa l¹
míi nh×n thÊy hÕt sù giµu cã lÉn mäi vÎ ®Ñp cña mét çi b·i båi s«ng Hång ngay bê bªn kia,
c¶ trong nh÷ng nÐt tiªu s¬, vµ çi ®iÒu riªng anh kh¸m ph¸ thÊy gièng nh mét niÒm mª say
pha lÉn víi nçi ©n hËn ®au ®ín, lêi lÏ kh«ng bao giê gi¶i thÝch hÕt". Ngêi ta khã cã thÓ lµm
l¹i ®îc nh÷ng g× thuéc vÒ qu¸ khø, kh«ng thÓ ®i l¹i nh÷ng chuyÕn ®ß ®· nhì. Çi bÕn quª
rÊt gÇn, vµ kh«ng khã kh¨n g× ®Ó ®Õn ®ã, nhng nÕu cø m¾c vµo çi mí "chïng ch×nh"
thÕ cuéc rÊt cã thÓ ta sÏ kh«ng bao giê ®Õn ®îc.
Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ t¸c gi¶ ®Ó cho h×nh ¶nh Liªn - vî NhÜ xuÊt hiÖn trong dßng
suy nghÜ cña nh©n vËt nµy:... "còng nh çnh b·i båi ®ang n»m ph¬i m×nh bªn kia, t©m hån
Liªn vÉn gi÷ nguyªn vÑn nh÷ng nÐt tÇn t¶o vµ chÞu ®ùng hi sinh tõ bao ®êi xa, vµ còng
chÝnh nhê cã ®iÒu ®ã mµ sau nh÷ng ngµy th¸ng b«n tÈu, t×m kiÕm... NhÜ ®· t×m thÊy ®-
îc n¬i n¬ng tùa lµ gia ®×nh trong nh÷ng ngµy nµy".
Liªn nh lµ hiÖn th©n cña çi bÕn quª mµ NhÜ ®· tõng kh«ng nhËn ra. NhÜ nh×n thÊy
404
tÊm ¸o v¸ cña vî khi anh ®· nhËn thøc ®îc gi¸ trÞ cña çi gÇn gòi, b×nh dÞ. Sù tÇn t¶o, chÞu
®ùng hi sinh ë Liªn còng lµ vÎ ®Ñp cña ngêi phô n÷ ViÖt Nam nãi chung. Kh«ng ph¶i khi
NhÜ nhËn ra nh÷ng çi ®ã míi cã, nã lµ vÎ ®Ñp bÒn v÷ng mu«n ®êi nhng chØ khi NhÜ ý
thøc mét çch s©u s¾c vÒ "bÕn quª" th× anh míi ph¸t hiÖn ra nã, c¶m nhËn ®îc nã. Gièng
nh h×nh ¶nh "tõng m¶nh v¸ trªn l¸ buåm çnh d¬i in bËt trªn mét vïng níc ®á" chØ cã thÓ râ
rµng ®Õn thÕ khi con ®ß ngang nèi liÒn víi bÕn quª l¹i gÇn bê bªn nµy, l¹i gÇn anh, ®Ó
NhÜ cã ®îc c¶m gi¸c "chÝnh m×nh trong tÊm ¸o mµu xanh trøng s¸o vµ chiÕc mò nan réng
vµnh, nh mét nhµ th¸m hiÓm ®ang chËm r·i ®Æt tõng bíc ch©n lªn çi mÆt ®Êt dÊp dÝnh
phï sa".
TruyÖn khÐp l¹i b»ng h×nh ¶nh "chuyÕn ®ß ngang mçi ngµy mét chuyÕn... võa ch¹m
vµo çi bê ®Êt lë dèc ®øng phÝa bªn nµy". Bªn nµy lµ thÞ thµnh, bªn kia lµ bÕn quª. Bªn nµy
ch«ng chªnh xãi lë, bªn kia v÷ng vµng båi ®¾p. Sù t¬ng ph¶n nµy nh mét lêi c¶nh tØnh vÒ
nhËn thøc, ý thøc gi÷ g×n nh÷ng gi¸ trÞ b×nh dÞ, vÎ ®Ñp cña çi th©n t×nh, gÇn gòi, ®Ó ng-
êi ta kh«ng ph¶i th¶ng thèt bëi "nh÷ng t¶ng ®Êt ®æ oµ vµo giÊc ngñ".
Gièng hoa b»ng l¨ng nhît nh¹t tõ khi míi në bçng ch¸y thÉm lªn nh÷ng b«ng cuèi cïng nh
x¸c nhËn xãt xa tríc çi mong manh ch¶y tr«i cña t¹o ho¸. NhÜ muèn con trai m×nh kh«ng lÆp
l¹i con ®êng tíi nh÷ng gi¸ trÞ ®Ých thùc nh anh ®· tr¶i qua. Day døt, tr¨n trë nh thÕ ©u còng
cßn l¹i ®îc g× ®ã khi n»m xuèng ®Ó nh÷ng t¶ng ®Êt ®æ Ëp xuèng chèn kh«ng cïng.
nh÷ng ng«i sao xa x«i

(Lª Minh Khuª)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
N÷ nhµ v¨n Lª Minh Khuª sinh n¨m 1949 tai x· An H¶i, huyÖn TÜnh Gia, tØnh Thanh
Hãa; Héi viªn Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam (1980), hiÖn ë Hµ Néi.
Tèt nghiÖp phæ th«ng trung häc, Lª Minh Khuª tham gia ®éi thµnh niªn xung phong
chèng MÜ cøu níc. Nh÷ng n¨m th¸ng vÊt v¶ gian nan mµ hµo hïng ë ngoµi tuyÕn löa ®· t¹o
c¶m høng cho nh÷ng s¸ng t¸c cña chÞ sau nµy. N¨m 1969 chÞ lµ phãng viªn b¸o TiÒn phong.
N¨m 1973-1977 phãng viªn §µi ph¸t thanh Gi¶i phãng vµ sau ®ã lµ §µi TruyÒn h×nh ViÖt
Nam. Tõ 1978 ®Õn nay, nhµ v¨n Lª Minh Khuª lµ biªn tËp viªn v¨n häc Nhµ xuÊt b¶n Héi
Nhµ v¨n.
405
Lµ nhµ v¨n së trêng vÒ truyÖn ng¾n, tõ sau n¨m 1975, s¸ng t¸c cña Lª Minh Khuª ®· b¸m
s¸t nh÷ng biÕn chuyÓn cña ®êi sèng, ®Ò cËp ®Õn nhiÒu vÊn ®Ò bøc xóc cña x· héi thêi
®æi míi. Ngßi bót miªu t¶ t©m lÝ cña Lª Minh Khuª kh¸ s¾c s¶o, nhÊt lµ khi miªu t¶ t©m lÝ
phô n÷.
2. T¸c phÈm:
- T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Cao ®iÓm mïa h¹ (1978); §oµn kÕt (1980); ThiÕu n÷ mÆc ¸o
dµi xanh (1984); Mét chiÒu xa thµnh phè (1987); Em ®· kh«ng quªn (1990); Bi kÞch nhá
(1993); Lª Minh Khuª - truyÖn ng¾n (1994), Trong lµn giã heo may (1998),...
Nhµ v¨n ®· ®îc nhËn: Gi¶i thëng v¨n xu«i Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam n¨m 1987 (TËp
truyÖn ng¾n: Mét chiÒu xa thµnh phè).
- TruyÖn Nh÷ng ng«i sao xa x«i viÕt vÒ ba c« g¸i thanh niªn xung phong lµm nhiÖm vô
ph¸ bom ë mét cao ®iÓm trong thêi k× cuéc chiÕn tranh chèng ®Õ quèc MÜ ®ang diÔn ra
khèc liÖt. Miªu t¶ çc c« g¸i h»ng ngµy, h»ng giê ®èi mÆt víi hiÓm nguy nhng søc hÊp dÉn
cña truyÖn kh«ng ph¶i ë nh÷ng chi tiÕt, sù kiÖn håi hép, nãng báng mµ ë kh¶ n¨ng miªu t¶
®êi sèng t©m hån con ngêi kh¸ sinh ®éng, s©u s¾c cña t¸c gi¶.
3. Tãm t¾t:
T¸c phÈm lµ c©u chuyÖn kÎ vÒ cuéc sèng vµ chiÕn ®Êu cña ba n÷ thanh niªn xung
phong trªn tuyÕn ®êng Trêng S¬n nh÷ng n¨m chèng MÜ ¸c liÖt nhÊt. Thao, §Þnh, Nho lµ ba
c« g¸i thuéc tæ "trinh s¸t mÆt ®êng" víi nhiÖm vô ph¸ bom, lÊp ®êng ®Ó ®¶m b¶o sù an
toµn cho nh÷ng chuyÕn xe chë ®¹n dîc vµ bé ®éi vµo chiÕn trêng miÒn Nam. C«ng viÖc
cña hä lµ mét ngµy tõ ba ®Õn n¨m lÇn x«ng lªn cao ®iÓm sau nh÷ng trËn bom ®Ó lÊp hè
bom, san ®êng. Nh÷ng lóc ®îc th¶nh th¬i, hä l¹i trë vÒ çi hang díi ch©n cao ®iÓm  ng«i
nhµ cña hä. Ba c« g¸i víi ba tÝnh çch kh¸c nhau, ba ý thÝch, lèi sinh ho¹t kh¸c nhau nh ng
®Òu cã mét ®iÓm chung lµ rÊt dòng c¶m, lµm viÖc hÕt m×nh. Khi ®èi diÖn víi hiÓm nguy
hä rÊt cøng cái, nhng trong cuéc sèng, gi÷a nh÷ng gi©y phót yªn b×nh hiÕm hoi th× hä l¹i rÊt
trÎ trung, t¬i vui vµ yªu ®êi. Ba c« g¸i sèng víi nhau th©n thiÕt nh ba chÞ em ruét thÞt. Khi
Nho bÞ th¬ng, §îc vµ chi Thao rÊt lo l¾ng, hä ®au nh chÝnh hä lµ ngêi bÞ bom vïi. C©u
chuyÖn cã sù ®an xen liªn tôc hai néi dung: cuéc chiÕn ®Êu quyÕt liÖt víi bom ®¹n vµ cuéc
sèng hån nhiªn, trÎ trung cña ba n÷ thanh niªn xung phong.

Nh÷ng ng«i sao xa x«i lµ mét nhan ®Ò l·ng m¹n, rÊt ®Æc trng cña v¨n häc thêi kh¸ng
406
chiÕn chèng MÜ. RÊt gÇn víi M¶nh tr¨ng cuèi rõng cña NguyÔn Minh Ch©u ë ý nghÜa
biÓu tîng  tõ ®ã còng to¶ ra mét thø ¸nh s¸ng dÞu dµng "m¸t mÎ nh nói", çi ¸nh s¸ng Èn
hiÖn xa x«i, cã søc mª hoÆc lßng ngêi. §ã lµ biÓu tîng vÒ sù ngêi s¸ng cña phÈm chÊt çch
m¹ng trong nh÷ng c« g¸i thanh niªn xung phong Trêng S¬n. Thao, §Þnh, Nho hay NguyÖt,
Quú cña NguyÔn Minh Ch©u ®Òu lµ nh÷ng "m¶nh tr¨ng", nh÷ng "ng«i sao xa" n¬i cuèi
rõng Trêng S¬n, ®Òu s¸ng ngêi vÎ ®Ñp cña chñ nghÜa anh hïng çch m¹ng. Khai th¸c mét
®Ò tµi quen thuéc ®· lµm nªn nhiÒu tªn tuæi lín trªn v¨n ®µn nhng víi kh¶ n¨ng s¸ng t¹o vµ
hiÖn thùc nh÷ng ngµy tõng l¨n lén víi chiÕn trêng Trêng S¬n, Lª Minh Khuª ®· lµm cho t¸c
phÈm cña m×nh cã ®îc mét chç ®øng v÷ng vµng trong ®éi ngò ®«ng ®¶o nh÷ng s¸ng t¸c
trong kh¸ng chiÕn chèng MÜ.
Ngêi kÓ chuyÖn ®ång thêi lµ nh©n vËt trong truyÖn, trùc tiÕp tham gia vµo çc diÔn
biÕn cña sù kiÖn. C©u chuyÖn ®îc ph¸t triÓn theo híng nh×n, ®iÓm nh×n vµ dßng suy t cña
Ph¬ng §Þnh  c« g¸i Hµ Néi cßn rÊt trÎ, rÊt dÞu dµng vµ còng rÊt kiªn trung. ViÖc lùa chän
®iÓm nh×n nµy ®· gióp nhµ v¨n ®i s©u khai th¸c diÔn biÕn t©m lÝ nh©n vËt (trong chiÕn
®Êu vµ trong sinh ho¹t), tõ ®ã lµm ngêi s¸ng phÈm chÊt tèt ®Ñp cña hä. §©y chÝnh lµ
®iÓm thµnh c«ng cña nhµ v¨n. Nh×n chung trong v¨n häc chèng MÜ, çc nhµ v¨n th êng Ýt
chó ý ®Õn viÖc khai th¸c t©m lÝ nh©n vËt, nh©n vËt chñ yÕu ®îc x©y dùng b»ng nh÷ng
hµnh ®éng anh hïng. C« NguyÖt cña NguyÔn Minh Ch©u, "m¶nh tr¨ng" tiªu biÓu, tËp trung
®Çy ®ñ ®Õn møc lÝ tëng vÎ ®Ñp cña ngêi n÷ thanh niªn xung phong Trêng S¬n nhng l¹i
thiÕu h¼n chiÒu s©u t©m lÝ. Víi Nh÷ng ng«i sao xa x«i, Lª Minh Khuª ®· tËp trung chó ý
®Õn viÖc thÓ hiÖn t©m lÝ nh©n vËt bªn c¹nh viÖc miªu t¶ nh÷ng hµnh ®éng anh hïng cña
hä. §Ó nh©n vËt tù béc lé m×nh b»ng hµnh ®éng vµ suy nghÜ, nhµ v¨n ®· t¹o nªn gi¸ trÞ
ch©n thùc cho h×nh tîng nghÖ thuËt. Nçi buån, niÒm vui, nçi nhí vµ c¶ nh÷ng suy t cña
nh©n vËt ®îc thÓ hiÖn rÊt tù nhiªn vµ ch©n thùc. §iÓm nh×n trÇn thuËt ng«i thø nhÊt ®·
xo¸ nhoµ kho¶ng çch gi÷a ngêi kÓ chuyÖn vµ nh©n vËt khiÕn cho c©u chuyÖn gÇn gòi
b×nh dÞ vµ ®êi thêng h¬n. TrÇn thuËt tõ ®iÓm nh×n ng«i thø nhÊt ®Ó t¹o cho m¹ch truyÖn
tù ph¸t rÊt tho¶i m¸i, nh©n vËt hiÖn lªn tù nhiªn vµ sinh ®éng h¬n, t¹o cho nh÷ng n÷ nh©n
vËt trong truyÖn mét vÎ ®Ñp b×nh dÞ mµ thËt anh hïng. KÓ vÒ nh÷ng chuyÖn sèng chÕt,
chuyÖn hiÓm nguy b»ng mét giäng ®iÖu rÊt tho¶i m¸i: "ThÇn ChÕt lµ mét tay kh«ng thÝch
®ïa...", "viÖc nµo còng cã çi thó cña nã", "®øa nµo còng leo tãt lªn träng ®iÓm... chØ khæ
®øa ph¶i trùc ®iÖn tho¹i trong hang". Kh«ng cÇn lÝ tëng ho¸, qua ®iÓm nh×n trÇn thuËt
cña ngêi kÓ chuyÖn, nh©n v¹t vÉn hiÖn lªn víi ®Çy ®ñ phÈm chÊt anh hïng vµ ®Çy tÝnh
thuyÕt phôc. ViÖc lùa chän ®iÓm nh×n nh vËy ®· t¹o nªn thµnh c«ng trong nghÖ thuËt trÇn
thuËt vµ nghÖ thuËt x©y dùng h×nh tîng nh©n vËt.
407
NghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt thÓ hiÖn nÐt ®éc ®¸o trong phong çch truyÖn ng¾n
Lª Minh Khuª. Gi÷a sù ¸c liÖt cña chiÕn tranh, vÎ ®Ñp cña con ngêi ®· to¶ s¸ng. PhÇn lín
nh÷ng ®éi viªn thanh niªn xung phong ë Trêng S¬n trong kh¸ng chiÕn chèng MÜ ®Òu cßn
rÊt trÎ. Khi c¶ miÒn B¾c dån søc cho miÒn Nam ®¸nh giÆc víi khÝ thÕ "xÎ däc Tr êng S¬n
®i cøu níc", víi tinh thÇn "®êng ra trËn mïa nµy ®Ñp l¾m" th× thÕ hÖ trÎ thanh niªn nam n÷
miÒn B¾c ®· cã mÆt trªn mäi tuyÕn ®êng cña Tæ quèc. Søc trÎ, lßng yªu níc, kh¸t väng hoµ
b×nh ®· t¹o nªn søc m¹nh, t¹o nªn chÊt tr÷ t×nh cho cuéc kh¸ng chiÕn gian khæ mµ anh hïng
cña c¶ d©n téc. V× thÕ míi cã nh÷ng vÇn th¬: "RÊt tr÷ t×nh lµ nhÞp bíc hµnh qu©n... To¶
n¾ng cho th¬ lµ triÖu ¸nh m¾t anh hïng". Thao, Nho vµ §Þnh lµ ba trong hµng triÖu thanh
niªn ViÖt Nam u tó Êy. Hä cã søc trÎ vµ lßng yªu níc. Nhµ v¨n ®· kÕt hîp phÈm chÊt anh
hïng víi sù b×nh dÞ ®Ó t¹o nªn h×nh tîng nghÖ thuËt thËt ®Ñp vÒ nh÷ng c« thanh niªn xung
phong. Hä l¹c quan, yªu ®êi, yªu cuéc sèng nhng kh«ng sî chÕt, hä s½n sµng hi sinh ®Ó con
®êng kh«ng bÞ ®øt m¹ch. Trong chiÕn ®Êu hä can trêng bao nhiªu th× trong cuéc sèng sinh
ho¹t hä hån nhiªn t¬i trÎ bÊy nhiªu. Hä lu«n thÝch h¸t, thÝch vui ®ïa, thÝch nhai kÑo trong
nh÷ng gi©y phót b×nh yªn hiÕm hoi gi÷a nh÷ng lo¹t bom tµn khèc. §Þnh ®· hån nhiªn kÓ vÓ
sù tµn khèc cña chiÕn tranh, vÒ c«ng viÖc hµng ngµy rÊt nguy hiÓm cña ba ngêi, vµ còng tù
nhiªn kÓ vÒ nh÷ng thãi quen, nh÷ng thó vui ®êi thêng cña hä. Ba ngêi n÷ anh hïng Êy rÊt trÎ
trung trong cuéc sèng, thËm chÝ rÊt yÕu ®uèi: ChÞ Thao "thÊy m¸u, thÊy v¾t lµ nh¾m m¾t
l¹i, mÆt t¸i mÐt", §Þnh th× thÝch h¸t, thÝch lµm ®iÖu, Nho th× "®ßi nhai kÑo", díi c¬n ma
®¸ c¶ ba "vui thÝch cuèng cuång", hä tËn hëng c¬n ma hån nhiªn nh cha hÒ nghe thÊy bom
r¬i ®¹n næ. Sù khèc liÖt cña chiÕn tranh ®· t«i luyÖn nh÷ng t©m hån vèn nh¹y c¶m yÕu
®uèi cña hä thµnh b¶n lÜnh kiªn cêng cña ngêi anh hïng.
Nhµ v¨n ®· rÊt thµnh c«ng trong viÖc thÓ hiÖn t©m lÝ nh©n vËt. Qua dßng suy t cña
§Þnh, ngêi ®äc kh«ng chØ thÊy sù to¶ s¸ng cña phÈm chÊt anh hïng mµ cßn h×nh dung ®îc
thÕ giíi néi t©m phong phó cña nh÷ng c« g¸i rÊt trÎ trong cuéc chiÕn cña d©n téc. Nh÷ng con
ngêi Êy mang vµo Trêng S¬n c¶ tuæi thanh xu©n víi bao nhiªu íc m¬, kh¸t väng, víi nh÷ng nçi
nhí gia ®×nh, quª h¬ng kh«n ngu«i. TrËn ma ®¸ ®ét ngét gi÷a ®êng Trêng S¬n ®· lµm sèng
dËy kû niÖm ngät ngµo cña tuæi Êu th¬... ChiÕn tranh ®· kh«ng thÓ cíp ®i niÒm tin yªu
cuéc sèng, niÒm l¹c quan cña nh÷ng c« g¸i trÎ. Kh«ng lÝ tëng ho¸ nh©n vËt ®Õn møc bäc
nh©n vËt trong bÇu kh«ng khÝ "v« trïng" nhng ba n÷ nh©n vËt cña Lª Minh Khuª vÉn hiÖn
lªn víi ®Çy ®ñ nh÷ng phÈm chÊt anh hïng mµ rÊt ®¸ng yªu cña nh÷ng n÷ thanh niªn xung
phong Trêng S¬n. C©u chuyÖn ®îc ph¸t triÓn theo kÕt cÊu dßng t©m lÝ vµ t duy ®ång
hiÖn (ë cÊp ®é ®¬n gi¶n) nªn chØ víi dung lîng mét truyÖn ng¾n mµ cuéc sèng vµ chiÕn
®Êu cña ®éi n÷ thanh niªn xung phong ®îc t¸i hiÖn ®Çy ®ñ vµ trßn trÞa. Ba con ngêi khi
408
chiÕn ®Êu lµ mét khèi thèng nhÊt, ®ã lµ sù dòng c¶m, khi sèng cuéc sèng ®êi th êng trong
nh÷ng phót gi©y b×nh yªn hiÕm cã cña Trêng S¬n hä l¹i lµ ba con ngêi víi ba tÝnh çch kh¸c
nhau. Hä lµ hä, hä cßn lµ c¶ Trêng S¬n, lµ biÕt bao c« g¸i gièng hä ®Òu ®ang n»m trong
nh÷ng hang nói Trêng S¬n ®Ó chê ®îi, ®Ó gi÷ cho tuyÕn ®êng Trêng S¬n kh«ng mét ngµy
bÞ ®øt m¹ch.
§iÓm kh¸c biÖt vµ còng lµ thµnh c«ng cña truyÖn ng¾n nµy so víi nh÷ng t¸c phÈm
cïng ®Ò tµi chÝnh lµ ë nghÖ thuËt trÇn thuËt. Giäng v¨n sinh ®éng, trÎ trung víi lèi diÔn ®¹t
tù nhiªn ®· t¹o nªn søc cuèn hót víi b¹n ®äc. T¸c gi¶ ®· rÊt hiÖn ®¹i trong viÖc sö dông linh
ho¹t çc d¹ng cò ph¸p. Nh÷ng c©u v¨n ng¾n, c©u d¹ng ®Æc biÖt ®îc ®an xen linh ho¹t trong
çc ®o¹n v¨n võa cã søc t¸i hiÖn dån dËp, khÈn tr¬ng trong viÖc ph¸ bom cña çc c« g¸i võa
tù nhiªn, sinh ®éng khi miªu ¶t tÝnh çch cña hä. Trong ®o¹n v¨n miªu t¶ trËn ®¸nh bom, t¸c
gi¶ sö dông mét lo¹t c©u ng¾n víi cÊu tróc gi¶n lîc tèi ®a: "Kh«ng hiÓu v× sao m×nh g¾t na.
L¹i mét lo¹t bom. Khãi vµo hang... vµ bom...". Trong t¸c phÈm, t¸c gi¶ sö dông rÊt Ýt nh÷ng
c©u v¨n dµi, nÕu cã th× ®ã l¹i lµ nh÷ng c©u v¨n mang mµu s¾c triÕt lÝ rÊt râ: "Kh«ng cã
g× c« ®¬n vµ khiÕp sî h¬n khi bom gµo thÐt xung quanh mµ kh«ng nghe mét tiÕng tr¶ lêi
nµo díi ®Êt. Dï chØ mét tiÕng sóng trêng th«i, con ngêi còng thÊy mªnh m«ng bªn m×nh mét
sù che chë ®ång t×nh". T¸c gi¶ rÊt ®éc ®¸o trong viÖc miªu t¶ víi nh÷ng c©u v¨n ® îc s¾p
xÕp theo trËt tù bÊt thêng, nhiÒu khi lén xén, kh«ng theo l« gÝch th«ng thêng cña t duy.
"Kh«ng cã giã... dêng nh vËt duy nhÊt vÉn b×nh tÜnh... vÜnh cöu". §ã lµ t©m tr¹ng khi §Þnh
chê bom næ. Tuy cha hiÖn ®¹i nh nghÖ thuËt trÇn thuËt theo dßng ý thøc cña B¶o Ninh
trong Th©n phËn cña t×nh yªu nhng t¸c phÈm ®· cã mét sù çch t©n lín trong nghÖ thuËt
trÇn thuËt. Giäng v¨n tù nhiªn, cuèn hót víi kü thuËt trÇn thuËt hiÖn ®¹i ®· lµm nªn thµnh
c«ng vµ vÎ ®Ñp riªng cho Nh÷ng ng«i sao xa x«i.
Nèi tiÕp b¶n anh hïng ca vÒ cuéc kh¸ng chiÕn cña d©n téc, mét b¶n anh hïng ca ®Çy
©m hëng sö thi, víi tµi n¨ng, t©m huyÕt vµ sù tõng tr¶i cña m×nh, Lª Minh Khuª ®· gãp thªm
mét nèt nh¹c rÊt ®Ñp. H×nh tîng vÒ nh÷ng n÷ thanh niªn xung phong Trêng S¬n kh«ng hiÕm
hoi trong v¨n häc chèng MÜ nhng víi nh÷ng s¸ng t¹o riªng rÊt hiÖn ®¹i cña m×nh, t¸c gi¶
Nh÷ng ng«i sao xa x«i ®· lµm næi bËt t©m hån trong s¸ng, giµu m¬ méng, tinh thÇn dòng
c¶m, cuéc sèng chiÕn ®Êu ®Çy gian khæ, sù hi sinh rÊt hån nhiªn, l¹c quan cña nh÷ng c«
thanh niªn xung phong trªn tuyÕn ®êng Trêng S¬n. §ã chÝnh lµ h×nh ¶nh ®Ñp, tiªu biÓu cho
thÕ hÖ trÎ ViÖt Nam trong thêi kh¸ng chiÕn chèng MÜ.
r«-bin-x¬n ngoµi ®¶o hoang
(TrÝch R«-bin-x¬n Cru-x« cña §. §i-ph«)
409
I- Gîi ý
1. T¸c gi¶:
§i-ph« (1660-1731) lµ nhµ v¨n Anh, sinh ë Lu©n §«n. ¤ng lµ nhµ v¨n cã t tëng tiÕn bé,
thÓ hiÖn qua nh÷ng t¸c phÈm næi tiÕng nh: R«-bin-x¬n Cru-x«, Thñ lÜnh Xinh-g¬-t¬n, §¹i
t¸ Jªc, R«-xa-na,...
2. T¸c phÈm:
V¨n b¶n nµy ®îc trÝch tõ t¸c phÈm næi tiÕng R«-bin-x¬n Cru-x« cña §i-ph«, mét nhµ
v¨n Anh, sèng vµo kho¶ng cuèi thÕ kØ XVII, ®Çu thÕ kØ XVIII- Çch thêi ®¹i ngµy nay
®Õn gÇn 300 n¨m nhng R«-bin-x¬n Cru-x« vÉn ®îc nhiÒu b¹n ®äc say mª, kh«ng chØ bëi
cèt truyÖn li k×, hÊp dÉn mµ cßn bëi v¨n phong míi mÎ, hiÖn ®¹i, võa trong s¸ng võa dÝ
dám.
R«-bin-x¬n Cru-x« lµ lêi ca ngîi lao ®éng, ca ngîi søc m¹nh cña con ngêi trong cuéc ®Êu
tranh víi thiªn nhiªn. §o¹n trÝch trong s¸ch gi¸o khoa kÓ chuyÖn lóc R«-bin-x¬n ®· mét m×nh
sèng ë ngoµi ®¶o hoang kho¶ng 15 n¨m.
3. Tãm t¾t:
Cã thÓ chia ®o¹n trÝch lµ hai phÇn: mét phÇn t¶ trang phôc, mét phÇn t¶ diÖn m¹o.
Trang phôc th× k× côc cßn diÖn m¹o còng hµi híc kh«ng kÐm, tuy vËy, qua çch miªu t¶ cña
t¸c gi¶, b¹n ®äc cã thÓ h×nh dung ®îc Ýt nhiÒu nh÷ng gian nan vÊt v¶ mµ nh©n vËt ®· ph¶i
tr¶i qua, ®ång thêi c¶m nhËn ®îc mét nghÞ lùc phi thêng, t×nh yªu cuéc sèng m·nh liÖt ®îc
biÓu hiÖn qua nh÷ng lêi nh©n vËt tù miªu t¶ m×nh, nhÊt lµ qua tiÕng cêi chØ chùc bËt ra
sau nh÷ng c©u ch÷.

1. Cã thÓ chia ®o¹n trÝch lµ hai phÇn: mét phÇn t¶ trang phôc, mét phÇn t¶ diÖn m¹o.
Trang phôc th× k× côc cßn diÖn m¹o còng hµi híc kh«ng kÐm, tuy vËy, qua çch miªu t¶ cña
t¸c gi¶, b¹n ®äc cã thÓ h×nh dung ®îc Ýt nhiÒu nh÷ng gian nan vÊt v¶ mµ nh©n vËt ®· ph¶i
tr¶i qua, ®ång thêi c¶m nhËn ®îc mét nghÞ lùc phi thêng, t×nh yªu cuéc sèng m·nh liÖt ®îc
biÓu hiÖn qua nh÷ng lêi nh©n vËt tù miªu t¶ m×nh, nhÊt lµ qua tiÕng cêi chØ chùc bËt ra
sau nh÷ng c©u ch÷.
2. Cã lÏ rÊt l©u n÷a, nh©n lo¹i vÉn cßn ph¶i nh¾c ®Õn c©u nãi næi tiÕng cña §«-xt«i-
Ðp-xki: "Çi ®Ñp cøu thÕ giíi". ThÕ giíi sÏ m·i trêng tån chõng nµo con ngêi cßn tin yªu çi
®Ñp vµ kh«ng ngõng s¸ng t¹o ra çi ®Ñp.
410
§iÒu g× ®· khiÕn R«-bin-x¬n Cru-x«, mét ngêi bÞ t¸ch rêi khái x· héi v¨n minh ®Õn
h¬n hai m¬i t¸m n¨m trêi, xung quanh kh«ng ngêi th©n thuéc, trong tay chØ cã vµi mãn vËt
dông th« s¬, kh«ng nh÷ng ®· sèng sãt mµ cßn cã thÓ t¹o dùng cho m×nh mét cuéc sèng ngµy
cµng ®Çy ®ñ vµ phong phó h¬n? Chóng ta sÏ t×m thÊy c©u tr¶ lêi khi ®äc cuèn truyÖn,
thËm chÝ, chØ cÇn ®äc nh÷ng dßng miªu t¶ qua mét ®o¹n trÝch rÊt ng¾n nµy.
Th«ng thêng trong nh÷ng hoµn c¶nh t¬ng tù ngêi ta rÊt dÔ tuyÖt väng. Kh«ng tuyÖt
väng sao ®îc khi chøng kiÕn toµn bé thuû thñ ®oµn bÞ chÕt, chØ cßn mçi m×nh bÞ qu¨ng
lªn hoang ®¶o, t¬ng lai hoµn toµn mê mÞt, kh«ng biÕt khi nµo míi vÒ ®îc quª h¬ng. Sù
tuyÖt väng nÕu kh«ng giÕt chÕt con ngêi th× còng dÔ lµm cho ngêi ta trë nªn ngµy cµng tµn
t¹, dÉn ®Õn ®Çu hµng sè phËn, gôc ng· tríc hoµn c¶nh.
Lêi v¨n trong truyÖn (cô thÓ lµ trong ®o¹n trÝch nµy) gièng nh nh÷ng dßng nhËt kÝ ghi
l¹i mét çch tØ mØ vµ chi tiÕt tõng diÔn biÕn, sù kiÖn ®· vµ ®ang x¶y ra. Tuy vËy, chóng
ta kh«ng hÒ nhËn thÊy c¶m gi¸c tuyÖt väng hay buån ch¸n. Thay vµo ®ã lµ tiÕng cêi s¶ng
kho¸i, trµn ®Çy niÒm tin cña mét ngêi ®· kh«ng ngõng ®Êu tranh ®Ó vît lªn trªn hoµn c¶nh,
kh«ng bao giê tõ bá niÒm hi väng ®îc trë vÒ víi cuéc sèng b×nh thêng.
Më ®Çu ®o¹n trÝch, nh©n vËt "t«i" ®· tëng tîng: "NÕu cã ai ®ã ë níc Anh gÆp mét kÎ
nh t«i lóc bÊy giê, ch¾c t«i sÏ lµm cho hä ho¶ng sî hoÆc ph¸ lªn cêi s»ng sÆc; vµ l¾m khi t«i
®øng lÆng ng¾m nghÝa b¶n th©n m×nh, t«i cø mØm cêi tëng tîng t«i lang thang kh¾p miÒn
Y-oãc-sai víi trang bÞ vµ ¸o quÇn nh vËy...". Cã thÓ nhËn thÊy ngay r»ng, kh«ng cÇn ph¶i trë
vÒ níc Anh, ngay lóc ®ã nh©n vËt "t«i" còng ®ang "ph¸ lªn cêi s»ng sÆc" bëi çi bé d¹ng k×
qu¸i cña m×nh. Tõ çi mò "to tíng, cao lªu ®ªu ch¼ng ra h×nh thï g×", chiÕc ¸o cã v¹t "dµi tíi
kho¶ng lng chõng hai b¾p ®ïi" cho ®Õn çi quÇn "loe ®Õn ®Çu g«i", l¹i thªm mét ®«i ch¼ng
biÕt nªn gäi lµ bÝt tÊt hay lµ giµy, tÊt c¶ ®Òu b»ng da dª. §iÒu ®ã tríc hÕt cho thÊy mét sù
thùc: R«-bin-x¬n ®· kh«ng cßn lÊy mét m¶nh v¶i mµ may ¸o quÇn (lµm g× cã thø v¶i nµo cßn
l¹i ®îc qua mÊy chôc n¨m trêi?). Nhng ®»ng sau ®ã lµ mét sù thËt ®¸ng kh©m phôc: ®Ó cã
thÓ tån t¹i ®îc, R«-bin-x¬n ®· lµm tÊt c¶ nh÷ng g× cã thÓ (trong truyÖn kÓ anh ta cßn thuÇn
ho¸ vµ nu«i ®îc c¶ dª, trång ®îc lóa m¹ch ®Ó lµm b¸nh...). Nh÷ng thø trang phôc k× qu¸i Êy
(mò, quÇn ¸o, giµy, ®ai lng ®Ó ®eo çc vËt dông sinh ho¹t, « che n¾ng ma...) ®Òu ®îc chÕ
t¹o phï hîp nh»m thay thÕ mét çch tèt nhÊt cho quÇn ¸o th«ng thêng. ChØ qua trang phôc th«i,
chóng ta còng ®· thÊy ý chÝ vµ nghÞ lùc cña nh©n vËt "t«i" lín ®Õn møc nµo. Thay v× bÞ
hoµn c¶nh Ðo le khuÊt phôc, R«-bin-x¬n ®· kh«ng ngõng lao ®éng, c¶i t¹o nã ®Ó nã phôc vô
cho cuéc sèng cña m×nh.
PhÇn cuèi ®o¹n trÝch lµ mÊy dßng dµnh ®Ó t¶ diÖn m¹o. Kh«ng nhiÒu vµ còng
411
kh«ng thËt cô thÓ nh khi t¶ trang phôc nhng mçi chi tiÕt ®Òu rÊt ®Æc s¾c, kh¾c ho¹ rÊt râ
ch©n dung cña nh©n vËt lóc bÊy giê.
Qu¶ thËt, nÕu kh«ng ph¶i lµ lêi v¨n mµ lµ anh chµng R«-bin-x¬n Êy hiÖn lªn sõng
s÷ng tríc m¾t ta víi bé d¹ng Êy th× hoÆc lµ ta ph¶i "khiÕp sî" hoÆc lµ "ph¸ lªn cêi s»ng
sÆc" nh chÝnh lêi nh©n vËt "t«i" dù ®o¸n. Mét bé trang phôc tõ ®Çu ®Õn cuèi toµn b»ng
da dª (trong hoµn c¶nh Êy, dï cã tØ mÈn ®Õn ®©u còng khã cã thÓ gäi lµ ®Ñp), quanh ngêi
lØnh kØnh toµn vËt dông (ca, r×u, thuèc sóng...), trªn mÐp ngÊt nghÓu mét bé ria "dµi ®Õn
møc cã thÓ dïng treo mò"...
Cã lÏ bëi sî hung m¹o Êy sÏ g©y Ên tîng kh«ng tèt ®Õn b¹n ®äc nªn ngay c©u ®Çu tiªn
t¶ diÖn m¹o, t¸c gi¶ ®· "rµo tríc ®ãn sau": "Cßn vÒ diÖn m¹o cña t«i, nã kh«ng ®Õn nçi ®en
ch¸y nh çc b¹n cã thÓ nghÜ vÒ mét kÎ ch¼ng quan t©m tÝ g× ®Õn da dÎ cña m×nh l¹i sèng
ë vµo kho¶ng chÝn mêi ®é vÜ tuyÕn miÒn xÝch ®¹o".
Cã thÓ nãi yÕu tè cã gi¸ trÞ lín nhÊt, g©y Ên tîng m¹nh mÏ nhÊt ®èi víi b¹n ®äc chÝnh
lµ lêi v¨n miªu t¶. Con ngêi lu«n tù trµo léng vÒ m×nh Êy còng lµ con ngêi ý thøc rÊt râ vÒ
gi¸ trÞ vµ nghÞ lùc cña m×nh. ChØ riªng viÖc ch¨m chót cho bé ria th«i, R«-bin-x¬n còng ®·
tÝnh to¸n rÊt kÜ: mét "cÆp ria mÐp to tíng kiÓu Håi gi¸o nh ria vµi g· Thæ NhÜ K× t«i gÆp
ë Xa-lª v× ngêi Ma-rèc kh«ng ®Ó ria theo kiÓu nh ngêi Thæ...". NÕu chØ nh×n ë khÝa c¹nh
bÒ ngoµi th× sù ch¨m chót Êy ch¼ng cã nghÜa g× (thËm chÝ cã thÓ coi lµ v« tÝch sù), thÕ
nhng ®ã l¹i lµ minh chøng râ rµng nhÊt cho t×nh yªu cuéc sèng, cho kh¸t väng trë vÒ víi cuéc
sèng b×nh thêng cña R«-bin-x¬n.
HÇu nh trong c¶ ®o¹n trÝch nµy, nh©n vËt "t«i" kh«ng hÒ tá ra c« ®¬n. Dï ®ang sèng
mét m×nh trªn hßn ®¶o hoang vu, xa çch loµi ngêi c¶ vÒ kh«ng gian vµ thêi gian, çch miªu
t¶ cña R«-bin-x¬n lu«n mang ®Õn cho ta c¶m gi¸c nh©n vËt ®ang sèng gi÷a x· héi th©n
thuéc vµ vui nhén cña m×nh. C¶m gi¸c vÒ cuéc sèng b×nh thêng kh«ng hÒ mÊt ®i, tr¸i l¹i, nã
cµng ®îc béc lé s©u s¾c vµ m·nh liÖt h¬n. Më ®Çu lµ sù h×nh dung gÆp mét ai ®ã "ë níc
Anh", cô thÓ h¬n lµ c¶nh lang thang "kh¾p miÒn Y-oãc-sai", nh÷ng tÊm da dª ® îc kh©u rÊt
khÐo thµnh bé trang phôc ®ñ lÖ bé nh cña con ngêi, xÐn mét bé ria th× lu«n h×nh dung do
gièng ngêi nµy mµ l¹i kh«ng gièng ngêi kh¸c, kÕt thóc l¹i lµ c¶nh "mäi ngêi ph¶i khiÕp sî
nÕu nh lµ ë níc Anh". Khao kh¸t trë vÒ víi cuéc sèng b×nh thêng m·nh liÖt ®Õn møc t¸c gi¶
lu«n h×nh dung m×nh ®ang sèng, ®ang d¹o kh¾p níc Anh, thËm chÝ c¶ ch©u ¢u vµ ch©u
Phi.
Dï chØ lµ mét ®o¹n trÝch nhng R«-bin-x¬n ngoµi ®¶o hoang ®· gióp chóng ta h×nh dung
rÊt râ nh÷ng gian nan, vÊt v¶ mµ nh©n vËt ®· ph¶i tr¶i qua, ®ång thêi ca ngîi tinh thÇn l¹c quan,
412
ý chÝ vît lªn mäi khã kh¨n gian khæ cña con ngêi.
Bè cña xi-m«ng
(G. ®¬ M«-pa-x¨ng)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
- Guy-®¬ M«-pa-x¨ng (1850-1893) lµ nhµ v¨n Ph¸p, tõng tham gia chiÕn tranh Ph¸p 
Phæ (1870). Sau chiÕn tranh, do hoµn c¶nh gia ®×nh khã kh¨n, «ng lªn Pa-ri ®Ó kiÕm sèng,
b¾t ®Çu t¹o dùng cuéc sèng cho m×nh.
M«-pa-x¨ng lµ t¸c gi¶ cña çc t¸c phÈm næi tiÕng: tiÓu thuyÕt Mét uéc ®êi, ¤ng b¹n
®Ñp vµ h¬n ba tr¨m truyÖn ng¾n.
2. T¸c phÈm:
V¨n b¶n nµy lµ phÇn ®Çu cña mét truyÖn ng¾n viÕt vÒ mét chó bÐ kh«ng cã bè.
T×nh c¶nh Ðo le ®ã ®· g©y cho chó biÕt bao chuyÖn phiÒn to¸i, thËm chÝ chó cßn nghÜ
®Õn chuyÖn tù tö. Nhê cã tÊm lßng nh©n hËu cña mét b¸c c«ng nh©n, chó bÐ kh«ng nh÷ng
®· cã bè mµ cßn cã thÓ tù hµo vÒ bè cña m×nh.
3. Tãm t¾t:
Cã thÓ chia v¨n b¶n nµy thµnh bèn ®o¹n:
- §o¹n 1 (tõ ®Çu ®Õn "em chØ khãc hoµi"): nçi tuyÖt väng cña Xi-m«ng;
- §o¹n 2 (tiÕp ®Õn "Ngêi ta sÏ cho ch¸u... mét «ng bè"): b¸c Phi-lÝp gÆp Xi-m«ng vµ
an ñi em;
- §o¹n 3 (tiÕp ®Õn "bá ®i rÊt nhanh"): b¸c Phi-lÝp ®a Xi-m«ng vÒ víi mÑ vµ nhËn
lµm bè cña em;
- §o¹n 4 (cßn l¹i) Xi-m«ng ®Õn trêng, khoe víi çc b¹n vµ tin tëng r»ng m×nh em cã mét
«ng bè tªn lµ Phi-lÝp.

§èi víi mét chó bÐ, viÖc kh«ng cã bè thËt phiÒn hµ, nhÊt lµ khi ngêi ta kh«ng thÓ biÕt
bè cña chó lµ ai. MÑ cña Xi-m«ng v× lÇm lì mµ sinh ra chó, bëi thÕ kh«ng nh÷ng b¹n bÌ trong
413
líp kh«ng ch¬i víi chó mµ cßn khinh ghÐt, hµnh h¹ chó.
§o¹n trÝch ®îc më ®Çu víi ®o¹n miªu t¶ thêi tiÕt thËt Êm ¸p, dÔ chÞu. Së dÜ nh thÕ v×
Xi-m«ng võa míi khãc xong, níc m¾t ®· lµm v¬i ®i phÇn nµo nçi tñi hên ®ang ®Ì nÆng
trong t©m trÝ.
Mét chó bÐ dï sao còng chØ lµ... mét chó bÐ, nghÜa lµ nhí ®Êy råi l¹i quªn ngay ®Êy.
Nçi buån chãng qua ®i vµ còng dÔ trë l¹i bÊt cø lóc nµo. V× n¾m v÷ng t©m lÝ cña trÎ em
nªn ®o¹n miªu t¶ nµy cña M«-p¸t-x¨ng kh«ng r¬i vµo tr¹ng th¸i qu¸ bi th¶m sÇu n·o (mÆc dï
tríc ®ã, thËm chÝ chó bÐ cßn nghÜ ®Õn chuyÖn tù tö). Sau khi khãc ch¸n, chó ch¬i ®uæi
b¾t con nh¸i bÐn råi tõ ®ã l¹i nhí nhµ, nhí ®Õn hoµn c¶nh tåi tÖ cña m×nh vµ khãc hoµi.
Sù xuÊt hiÖn cña b¸c Phi-lÝp thËt ®óng lóc. TÊm lßng nh©n hËu cña ngêi thî giµ
khiÕn chó bÐ ngu«i ®i nçi tñi hên. T©m trÝ non nít cña chó cha thÓ hiÓu ®îc "Ngêi ta sÏ
cho ch¸u... mét «ng bè" nghÜa lµ nh thÕ nµo, miÔn lµ chó cã bè. Vµ thÕ lµ chó bÐ ngoan
ngo·n theo b¸c vÒ nhµ.
Nh÷ng suy nghÜ cña b¸c Phi-lÝp còng kh¸ thó vÞ. Ban ®Çu chØ v× th¬ng chó bÐ, b¸c
lùa lêi an ñi. Nhng khi biÕt chó lµ con cña ngêi ®µn bµ ®Ñp nhÊt vïng, b¸c l¹i mØm cêi. Nô
cêi ®Çy Èn ý ®îc nhµ v¨n diÔn gi¶i: "cã lÏ trong th©m t©m, b¸c nhñ thÇm r»ng mét tuæi
xu©n ®· lÇm lì rÊt cã thÓ lì lÇm lÇn n÷a". Suy nghÜ Êy xem ra kh«ng ®îc trong s¸ng l¾m
nhng dÉu sao còng khiÕn cho c©u chuyÖn thªm phÇn thó vÞ.
Nhng ®ã chØ lµ ý nghÜ tho¸ng qua. Ngay khi gÆp mÑ cña chó bÐ, b¸c lËp tøc hiÓu ra
r»ng ngêi phô n÷ Êy hoµn toµn kh«ng thÝch hîp víi ý ®Þnh bìn cît cña b¸c. B¸c trë vÒ víi
nh÷ng suy nghÜ hoµn toµn nghiªm tóc. §©y chÝnh lµ ®iÓm nhÊn quan träng c¾t nghÜa th¸i
®é cña b¸c sau nµy.
Cã lÏ tríc khi nghe ®îc c©u chuyÖn gi÷a hai mÑ con, b¸c Phi-lÝp kh«ng hiÓu ®îc r»ng vÊn
®Ò l¹i phøc t¹p ®Õn thÕ. Khi Xi-m«ng ch¹y ®Õn bªn b¸c vµ hái:
 B¸c cã muèn lµm bè ch¸u kh«ng?
Nh×n mÑ chó bÐ "lÆng ng¾t vµ qu»n qu¹i v× hæ thÑn" khiÕn b¸c còng cha biÕt nªn tr¶
lêi chó nh thÕ nµo. Nhng khi chó bÐ nãi:
 NÕu b¸c kh«ng muèn, ch¸u sÏ quay trë ra nh¶y xuèng s«ng chÕt ®uèi.
Sù viÖc diÔn ra ®êng ®ét vµ qu¸ nhanh. Nhµ v¨n kh«ng miªu t¶ chi tiÕt, chØ thuËt l¹i
cuéc ®èi tho¹i ®ang diÔn ra. MÆc dï vËy, b¹n ®äc vÉn cã thÓ h×nh dung sù bèi rèi cña b¸c
khi nghe c©u hái cña chó bÐ. Tr¶ lêi nh thÕ nµo ®©y ®Ó chó bÐ yªn lßng mµ vÉn kh«ng
414
xóc ph¹m ®Õn ngêi mÑ? Ban ®Çu b¸c ®a ®Èy:
 Cã chø, b¸c muèn chø.
Khi chó bÐ hèi thóc, hái tªn b¸c, b¸c ®· ®¸p rÊt gän:
 Phi-lÝp.
§ã kh«ng cßn lµ lêi ®¸p cho qua chuyÖn, l¹i cµng kh«ng ph¶i lµ sù bìn cît. §ã lµ th¸i ®é hÕt
søc nghiªm tóc cña ngêi thî tríc hoµn c¶nh bÊt ngê. §Ó n©ng ®ì, che chë mét t©m hån ng©y th¬,
non nít, ngêi thî quyÕt ®Þnh më lßng m×nh ra ®Ó ®ãn nhËn chó bÐ. §ã còng kh«ng ph¶i lµ sù
Ðp buéc mµ lµ niÒm vui khi thÊy m×nh ®· lµm ®îc mét viÖc cã Ých. Bëi thÕ, khi chó bÐ nãi:
"ThÕ nhÐ, b¸c Phi-lÝp, b¸c lµ bè ch¸u ®Êy nhÐ", ngêi thî ®· nhÊc bæng em lªn, ®ét ngét h«n
vµo hai m¸ em. Kh«ng cÇn nãi thªm mét lêi nµo, ®ã chÝnh lµ sù thõa nhËn tù nguyÖn vµ vui vÎ.
B¸c bá ®i rÊt nhanh nh ®Ó che giÊu nh÷ng c¶m xóc cña m×nh (vµ còng ®Ó tr¸nh cho ngêi phô
n÷ khái c¶nh khã xö).
Ngêi thî ch¾c kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ hÕt viÖc lµm cña m×nh cã ý nghÜa quan träng ®Õn
møc nµo ®èi víi chó bÐ. B»ng viÖc nhËn lµm bè chó bÐ, b¸c ®· mang ®Õn cho chó niÒm
tin, ®ång thêi cßn gióp chó cã thªm søc m¹nh ®Ó chèng l¹i nh÷ng lêi chÕ giÔu ®Çy ¸c ý cña
lò trÎ. Khi bÞ chóng trªu chäc nh mäi ngµy, thay v× bá ch¹y, chó bÐ ®· ®¸p tr¶ b»ng giäng
®Çy tù hµo:
 Bè tao Êy µ, bè tao tªn lµ Phi-lÝp.
§ã lµ mét c©u tr¶ lêi kh¸ bÊt ngê ®èi víi bän trÎ. Ai còng biÕt Xi-m«ng kh«ng cã bè, vËy
mµ giê ®©y chó ta l¹i ®êng hoµng b¶o: "bè tao tªn lµ Phi-lÝp". Bëi vËy, ngay sau c©u nãi
cña chó, "kh¾p xung quanh dËy lªn nh÷ng tiÕng la hÐt thÝch thó:
 Phi-lÝp g×? Phi-lÝp nµo? Phi-lÝp lµ çi g×?... Mµy lÊy ®©u ra Phi-lÝp cña mµy
thÕ?".
Lò trÎ cã thÓ tin, còng cã thÓ kh«ng tin, nhng râ rµng ®èi víi Xi-m«ng, ®iÒu ®ã cã ý
nghÜa thËt ®Æc biÖt. B»ng chøng lµ sau khi cøng cái ®¸p tr¶ lò trÎ, chó kh«ng bá ch¹y nh
mäi khi mµ s½n sµng ®øng l¹i th¸ch thøc chóng. T×nh c¶m bao dung, nh©n hËu cña ng êi
c«ng nh©n giµ ®· mang ®Õn cho chó sù tù tin, ®iÒu mµ tríc ®ã do mÆc c¶m, chó cha bao
giê cã ®îc.
§ã còng lµ t×nh c¶m yªu th¬ng con ngêi ®îc biÓu hiÖn mét çch gi¶n dÞ mµ s©u s¾c
trong t¸c phÈm cña M«-p¸t-x¨ng.
415
con chã bÊc
(TrÝch TiÕng gäi n¬i hoang d· - G. L©n-®¬n)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
Gi¾c L©n-®¬n (1876-1916) lµ mét nhµ v¨n MÜ. ¤ng sinh ë Xan Phran-xÝt-xc« vµ ®·
tõng tr¶i qua mét thêi th¬ Êu rÊt vÊt v¶, tõng ph¶i lµm nhiÒu nghÒ ®Ó sinh sèng. Sau ®ã
«ng vµo häc ë trêng ®¹i häc Bíc-c¬-li vµ b¾t ®Çu s¸ng t¸c truyÖn ng¾n ®¨ng trªn tê b¸o sinh
viªn.
Gi¾c L©n-®¬n næi tiÕng víi çc t¸c phÈm: TiÕng gäi n¬i hoang d· (1903), M¸c-tin I-
®¬n (1909), Sãi biÓn (1904), Gãt s¾t (1907)...
2. T¸c phÈm:
Con chã BÊc lµ ®o¹n trÝch trong truyÖn ng¾n rÊt næi tiÕng TiÕng gäi n¬i hoang d·
cña nhµ v¨n MÜ Gi¾c L©n-®¬n. TrÝ tëng tîng cùc k× phong phó ®· gióp nhµ v¨n dùng lªn
bøc ch©n dung sinh ®éng vÒ mét con chã lµm nghÒ kÐo xe. §»ng sau bøc ch©n dung Êy,
ngêi ta thÊy rÊt râ toµn c¶nh níc MÜ trong thuë ban ®Çu, khi nÒn v¨n minh míi s¬ khai.
3. Tãm t¾t
§o¹n trÝch cã thÓ chia lµm ba phÇn:
- Më ®Çu: Håi tëng vµ so s¸nh t×nh c¶m cña ThÈm ph¸n Mi-l¬ vµ t×nh c¶m cña Gi«n
Thoãc-t¬ víi BÊc (®o¹n 1).
- T×nh c¶m cña Thoãc-t¬n ®èi víi BÊc (®o¹n 2).
- T×nh c¶m cña BÊc ®èi víi Thoãc-t¬n (cßn l¹i).

Trong nghÖ thuËt v¨n ch¬ng, miªu t¶ t©m lÝ, t×nh c¶m ®· lµ khã (miªu t¶ t©m lÝ nh©n
vËt lµ mét bíc tiÕn lín trong lÞch sö v¨n häc), miªu t¶ t×nh c¶m cña mét con chã l¹i cµng khã
h¬n, dÉu r»ng trong sè çc loµi vËt nu«i, chã ®îc coi lµ loµi gÇn gòi nhÊt, t×nh nghÜa nhÊt
®èi víi con ngêi.
ThÕ nhng khi Gi¾c L©n-®¬n viÕt TiÕng gäi n¬i hoang d·, ®iÒu ®ã dêng nh kh«ng g©y
ra bÊt cø mét trë ng¹i nµo. C©u chuyÖn vÒ chó chã BÊc, mäi t©m t, t×nh c¶m cña nã ®îc dùng
lªn hÕt søc sinh ®éng, gÇn gòi ®Õn møc nÕu cha n¾m b¾t ®îc cèt truyÖn, bÊt chît ®äc mét
416
®o¹n nµo ®ã, b¹n ®äc dÔ lÇm tëng nh©n vËt chÝnh trong truyÖn lµ mét con ngêi. MÆc dï
c©u chuyÖn ®îc kÓ tõ ng«i thø ba nhng cã thÓ coi ®ã lµ sù ho¸ th©n toµn vÑn cña nhµ v¨n
vµo nh©n vËt.
§o¹n trÝch hÇu nh kh«ng cã sù kiÖn nµo ®¸ng kÓ, chØ lµ nh÷ng t©m t, t×nh c¶m cña
BÊc ®èi víi chñ, thÕ nhng ®©y l¹i lµ mét trong nhiÒu ®o¹n v¨n thµnh c«ng cña t¸c phÈm.
Mét phÇn nguyªn do lµ bëi trong ®ã, nh÷ng t©m t, t×nh c¶m cña BÊc ®· ®îc miªu t¶ hÕt søc
s©u s¾c, thÓ hiÖn kh¶ n¨ng quan s¸t vµ c¶m nhËn nh¹y bÐn, tinh tÕ cña nhµ v¨n.
§o¹n më ®Çu chØ cã tÝnh chÊt giíi thiÖu, nhng kh«ng v× thÕ mµ kÐm søc hÊp dÉn. §ã
lµ mét thø t×nh c¶m hoµn toµn míi mÎ mµ BÊc cha tõng c¶m thÊy bao giê. §èi chøng cô thÓ
lµ mèi quan hÖ cña BÊc víi çc thµnh viªn trong gia ®×nh thÈm ph¸n Mi-l¬:
 Víi nh÷ng cËu con trai cña «ng ThÈm, t×nh c¶m Êy "chØ lµ chuyÖn lµm ¨n cïng héi
cïng phêng".
 Víi nh÷ng ®øa ch¸u nhá cña «ng ThÈm, lµ "tr¸ch nhiÖm ra oai hé vÖ".
 Víi «ng ThÈm, ®ã lµ thø "t×nh b¹n trÞnh träng vµ ®êng hoµng".
Trong nh÷ng mèi quan hÖ nµy, BÊc cã vÞ thÕ hoµn toµn kh¸c víi mét con chã th«ng th-
êng. §ã kh«ng ph¶i lµ mèi quan hÖ cña mét con vËt nu«i ®èi víi chñ mµ lµ mèi quan hÖ
b×nh ®¼ng gi÷a mét con ngêi víi mét con ngêi. Nhng ®iÒu quan träng nhÊt lµ trong kho¶ng
thêi gian ®ã, BÊc cha bao giê c¶m thÊy mét "t×nh th¬ng yªu s«i næi, nång ch¸y, th¬ng yªu
®Õn t«n thê, th¬ng yªu ®Õn cuång nhiÖt" nh t×nh c¶m ®èi víi Thoãc-t¬n. §ã lµ mét çch më
®Çu thùc sù Ên tîng.
Trong mèi quan hÖ víi Thoãc-t¬n, vÞ thÕ cña BÊc còng kh«ng thay ®æi. Nã tù coi
m×nh lµ mét ngêi b¹n trung thµnh. Cã lÏ ®iÓm mÊu chèt t¹o nªn sù kh¸c biÖt trong t×nh c¶m
cña BÊc chÝnh lµ çch nghÜ cña Thoãc-t¬n. §èi víi ThÈm ph¸n Mi-l¬ vµ nh÷ng ng êi chñ
kh¸c, BÊc ch¼ng qua còng chØ lµ mét con vËt nu«i mµ th«i (nãi nh ng«n ng÷ cña BÊc th×
®ã lµ quan hÖ thuÇn tuý v× c«ng viÖc), dï nã cã lËp ®îc bao nhiªu chiÕn tÝch ®i ch¨ng n÷a.
Nhng Thoãc-t¬n th× kh¸c. Anh thùc sù coi BÊc nh mét ngêi b¹n vµ ®èi xö víi nã còng nh víi
mét ngêi b¹n.
Nh÷ng sù viÖc h»ng ngµy diÔn ra trong mèi quan hÖ gi÷a Thoãc-t¬n vµ BÊc ®îc t¸c gi¶
kÓ l¹i rÊt gi¶n dÞ nhng cã søc hÊp dÉn thËt ®Æc biÖt. Nh÷ng cö chØ, hµnh ®éng ®îc miªu
t¶ xen kÏ víi nh÷ng chi tiÕt cô thÓ, sinh ®éng cho thÊy t×nh c¶m cña Thoãc-t¬n dµnh cho
BÊc ®· vît qua mèi quan hÖ chñ tí th«ng thêng. Anh ch¨m sãc nh÷ng con chã "nh thÓ chóng
lµ con çi cña anh vËy". BÊc vèn lµ mét con chã th«ng minh, nã hiÓu nh÷ng cö chØ cña chñ
417
cã ý nghÜa nh thÕ nµo, bëi vËy, nã còng ®¸p l¹i b»ng mét t×nh c¶m ch©n thµnh nhng kh«ng
kÐm phÇn nång nhiÖt. B¶n th©n nã qu¸ ®çi vui síng, ®Õn ®é "tëng chõng nh qu¶ tim m×nh
nh¶y tung ra khái c¬ thÓ v× qu¸ ng©y ngÊt". Mçi cö chØ cña BÊc còng thÓ hiÖn qu¸ nhiÒu
ý nghÜa khiÕn cho Thoãc-t¬n còng nh muèn kªu lªn, tëng nh con chã ®ang nãi víi anh b»ng
lêi chø kh«ng ph¶i chØ qua hµnh ®éng.
Çch biÓu lé t×nh c¶m cña BÊc còng rÊt kh¸c thêng. Çi çch nã Ðp hai hµm r¨ng vµo
tay chñ mét lóc l©u cho thÊy t×nh c¶m cña BÊc dµnh cho Thoãc-t¬n m·nh liÖt ®Õn møc
nµo. MÆt kh¸c, nã l¹i kh«ng hÒ vå vËp, s¨n ®ãn nh nh÷ng con chã kh¸c mµ chØ lÆng lÏ t«n
thê, quan s¸t chñ theo mét çch rÊt riªng mµ chØ nã míi cã thÓ béc lé nh vËy. Sù giao c¶m
b»ng ¸nh m¾t gi÷a nã vµ Thoãc-t¬n ®· nãi lªn tÊt c¶ sù ngìng mé, thµnh kÝnh, t×nh th¬ng
yªu cña BÊc ®èi víi ngêi chñ mang trong m×nh nh÷ng t×nh c¶m mµ tríc ®ã nã cha tõng c¶m
nhËn ®îc bao giê.
Sù g¾n bã vÒ t×nh c¶m gi÷a BÊc vµ chñ ®îc thÓ hiÖn s©u h¬n trong phÇn cuèi cña
®o¹n trÝch. Cµng yªu chñ bao nhiªu th× BÊc l¹i cµng sî mÊt bÊy nhiªu. Bëi vËy, nã lu«n b¸m
theo Thoãc-t¬n vµ kh«ng rêi anh nöa bíc. Chi tiÕt BÊc kh«ng ngñ "trên qua gi¸ l¹nh ®Õn tËn
mÐp lÒu, ®øng ®Êy, l¾ng nghe tiÕng thë ®Òu ®Òu cña chñ..." rÊt sèng ®éng, cã søc diÔn
t¶ lín h¬n c¶ nh÷ng lêi gi·i bµy trùc tiÕp, nã biÓu hiÖn kh¶ n¨ng quan s¸t vµ miªu t¶ rÊt tinh
tÕ cña t¸c gi¶.
Søc hÊp dÉn cña ®o¹n trÝch nµy nãi riªng vµ c¶ truyÖn ng¾n TiÕng gäi n¬i hoang d·
nãi chung ®èi víi b¹n ®äc cßn ë ý nghÜa x· héi s©u s¾c mµ nã ®· gîi lªn. Trong cuéc ®ua
tranh khèc liÖt ®Ó giµnh giËt cña c¶i, giµnh giËt sù sèng cña con ngêi, mäi quan hÖ t×nh
c¶m ®Òu bÞ ®Èy xuèng hµng thø yÕu. T×nh c¶m, lßng yªu th¬ng s©u s¾c gi÷a BÊc vµ
Thoãc-t¬n lµ lêi ca ca ngîi nh÷ng t×nh c¶m nh©n hËu, cao quý, kªu gäi con ngêi h·y t¹m g¸c
l¹i nh÷ng ®am mª vËt chÊt ®Ó híng ®Õn mét cuéc sèng tèt ®Ñp, cã ý nghÜa h¬n.
b¾c s¬n
(TrÝch håi bèn - NguyÔn Huy Tëng)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
- Nhµ v¨n NguyÔn Huy Tëng (1912-1960) quª ë x· Dôc Tó, Tõ S¬n, B¾c Ninh, nay
thuéc huyÖn §«ng Anh, Hµ Néi. ¤ng lµ Héi viªn s¸ng lËp Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam (1957).
418
Tõ n¨m 1938, NguyÔn Huy Tëng tham gia Héi TruyÒn b¸ Quèc ng÷ vµ phong trµo híng
®¹o sinh ë H¶i phßng. N¨m 1943, «ng gia nhËp nhãm V¨n hãa Cøu quèc bÝ mËt vµ ®îc bÇu
lµm Tæng th ký Héi truyÒn b¸ ch÷ Quèc ng÷ H¶i Phßng. Th¸ng 6-1945, Tham gia Ban biªn
tËp b¸o TiÒn Phong cña V¨n hãa Cøu quèc. Th¸ng 8-1945 lµ ®¹i biÓu v¨n hãa cøu quèc, tham
gia biªn tËp çc tê b¸o Cê gi¶i phãng, Tiªn phong, Tæng th ký Ban Trung ¬ng VËn ®éng ®êi
sèng míi, §¹i biÓu Quèc héi khãa I. Th¸ng 7-1946, ®îc bÇu lµ Phã Th ký Héi V¨n hãa Cøu
quèc ViÖt Nam; 12-1946, toµn quèc kh¸ng chiÕn, «ng tiÕp tôc ho¹t ®éng v¨n hãa, v¨n nghÖ,
ñy viªn thêng vô Héi V¨n nghÖ ViÖt Nam, lµm Th ký Tßa so¹n t¹p chÝ V¨n nghÖ, tham gia
tiÓu ban V¨n nghÖ Trung ¬ng §¶ng, tham gia chiÕn dÞch Biªn giíi (1951) vµ c«ng t¸c gi¶m
t«, c¶i çch ruéng ®Êt (1953-1954).
- Sau Hßa b×nh (1954), tiÕp tôc ho¹t ®éng V¨n nghÖ; ñy viªn Ban chÊp hµnh Héi Nhµ
v¨n ViÖt Nam (khãa I); Gi¸m ®èc Nhµ xuÊt b¶n Kim §ång.
2. T¸c phÈm:
- T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: §ªm héi Long Tr× (tiÓu thuyÕt, 1942, ®îc chuyÓn thÓ ®iÖn
¶nh, chÌo, c¶i l¬ng, 1990); Vò Nh T« (kÞch, 1943); An T (tiÓu thuyÕt, 1944); B¾c S¬n (kÞch,
c«ng diÔn 6- 4-1946); Nh÷ng ngêi ë l¹i (kÞch 1948); Anh S¬ ®Çu qu©n (tËp kÞch, 1949); Ký
sù Cao L¹ng (ký, 1951); TruyÖn Anh Lôc (tiÓu thuyÕt, 1955); Bèn n¨m sau (tiÓu thuyÕt,
1959); Luü Hoa (truyÖn phim, 1960); Sèng m·i víi Thñ ®« (tiÓu thuyÕt, 1961)... vµ nhiÒu
truyÖn cho thiÕu nhi: ChiÕn sÜ ca n«, An D¬ng V¬ng x©y thµnh èc, T×m mÑ, L¸ cê thªu s¸u
ch÷ vµng...
S¸ng t¸c cña NguyÔn Huy Tëng ®îc tËp hîp nhiÒu tuyÓn tËp: KÞch NguyÔn Huy Tëng
(1963); TuyÓn tËp ký sù (1963); TruyÖn viÕt cho thiÕu nhi (1966); NguyÔn Huy Tëng tuyÓn
tËp (1978); TuyÓn tËp NguyÔn Huy Tëng 3 tËp (1984, 1985 vµ 1986).
Nhµ v¨n ®îc nhËn Gi¶i ba truyÖn vµ ký sù gi¶i thëng V¨n nghÖ 1951 - 1952 cña Héi
V¨n nghÖ (ký sù: Ký sù Cao l¹ng), Gi¶i nh× tiÓu thuyÕt Gi¶i thëng V¨n häc Héi V¨n nghÖ
ViÖt Nam 1954 - 1955 (tiÓu thuyÕt TruyÖn Anh Lôc) - Gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ V¨n häc
nghÖ thuËt (1996).
- V¨n b¶n B¾c S¬n ®îc trÝch tõ vë kÞch cïng tªn cña NguyÔn Huy Tëng, viÕt vÒ cuéc
®Êu tranh gi÷a nh÷ng ngêi d©n yªu níc, ñng hé çch m¹ng víi nh÷ng kÎ ph¶n ®éng, b¸n rÎ l-
¬ng t©m, s½n sµng quú gèi lµm tay sai cho giÆc thêi çch m¹ng ViÖt Nam cßn trong trøng n-
íc.
3. Tãm t¾t:
419
Çc sù viÖc trong ®o¹n trÝch nµy diÔn ra chñ yÕu ë gia ®×nh Th¬m  Ngäc. Tríc çi
chÕt cña cha, Th¬m dÇn dÇn nhËn ra bé mÆt ph¶n béi cña Ngäc. C« v« cïng ®au xãt, ©n
hËn. Th¸i vµ Cöu bÞ giÆc truy b¾t ®· ch¹y nhÇm vµo nhµ Th¬m, ®îc Th¬m che giÊu vµ
cøu tho¸t.

M©u thuÉn chÝnh cña vë kÞch ®îc kh¬i lªn tõ ngay trong néi bé mét gia ®×nh. §©y lµ
mét çch lùa chän t¬ng ®èi khã bëi nã ®ông ch¹m ®Õn mét mèi quan hÖ g¾n kÕt vµ chÆt
chÏ nhÊt trong x· héi  quan hÖ vî chång. Tuy nhiªn, nÕu vît qua ®îc khã kh¨n ®ã th× vë
kÞch sÏ cã ®îc chiÒu s©u ®ång thêi t¹o ®îc høng thó ®èi víi ngêi xem.
Trong Líp I, khi hai çn bé çch m¹ng cha xuÊt hiÖn, m©u thuÉn míi chØ ®îc nhen nhãm
lªn gi÷a hai vî chång Th¬m  Ngäc. Ngäc lµ kÎ ham c«ng danh phó quý, s½n sµng bá ngêi vî
trÎ ®Ñp ë nhµ ®Ó ®i lïng b¾t çn bé çch m¹ng nhng l¹i kh«ng d¸m c«ng khai hµnh ®éng cña
m×nh víi vî. Trong khi ®ã, ngêi vî tuy cha hiÓu râ l¾m mäi chuyÖn nhng l¹i kh«ng ®ång
t×nh víi hµnh ®éng cña chång.
Cuéc trao ®æi gi÷a hai vî chång diÔn ra mét çch lÊp löng. Bëi Ngäc cha chÞu thõa
nhËn hµnh ®éng xÊu xa cña m×nh nªn Th¬m còng chØ võa dß hái võa t×m çch can ng¨n
chång. Ngäc tuy t×m çch chèi quanh nhng qua lêi nãi, cµng lóc h¾n cµng hiÖn râ ham muèn
giµu sang vµ ý ®Þnh chèng ®èi çch m¹ng. §©y còng lµ yÕu tè chÝnh t¹o nªn søc hÊp dÉn
cña líp kÞch nµy. T¸c gi¶ kh«ng ®i th¼ng vµo vÊn ®Ò. Qua lêi ®èi tho¹i gi÷a hai nh©n vËt,
sù viÖc dÇn s¸ng tá, ch©n dung, tÝnh çch çc nh©n vËt còng dÇn lé diÖn.
Sù xuÊt hiÖn cña hai ngêi çn bé çch m¹ng ë Líp II ®· ®Èy m©u thuÉn kÞch ph¸t
triÓn theo mét chiÒu híng kh¸c. Trong hoµn c¶nh bÞ ®Þch truy b¾t, lßng tin cña nh÷ng ngêi
çn bé çch m¹ng ®èi víi quÇn chóng nh©n d©n cã ý nghÜa v« cïng quan träng, liªn quan
®Õn sinh mÖnh cña mçi ngêi, réng h¬n n÷a lµ liªn quan ®Õn sù thµnh b¹i cña çch m¹ng.
Sù nghi ngê cña Cöu ®èi víi Th¬m kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã c¬ së. Th¬m cha ph¶i lµ c¬
së cña çch m¹ng, l¹i cßn lµ vî mét tªn ViÖt gian. Tuy nhiªn, bªn c¹nh Cöu ®· cã Th¸i, mét ng êi
®· hiÓu Ýt nhiÒu vÒ Th¬m, ®Æc biÖt lµ lu«n cã lßng tin ®èi víi quÇn chóng. Lßng tin cña
Th¸i gióp Cöu tr¸nh khái mét hµnh ®éng véi v· cã thÓ g©y ra hËu qu¶ ®¸ng tiÕc.
Trong líp kÞch nµy, søc hÊp dÉn tõ nh©n vËt Th¬m kh«ng ph¶i lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a
çi sèng vµ çi chÕt, còng kh«ng ë sù ®¾n ®o nªn che giÊu hay khai b¸o viÖc hai ngêi çn bé
®ang ë trong nhµ m×nh. Khi Cöu vµ Th¸i míi xuÊt hiÖn, Th¬m cã ho¶ng hèt nhng chñ yÕu
lµ do bÞ bÊt ngê. Qua phót hèt ho¶ng ban ®Çu, Th¬m ®· quyÕt b¶o vÖ hai ngêi çn bé. C«
420
kh«ng b¨n kho¨n ®Õn mèi nguy hiÓm khi c¶ gan che giÊu çn bé çch m¹ng mµ chØ lo l¾ng
v× kh«ng biÕt b¶o vÖ hä nh thÕ nµo. Hoµn c¶nh bøc b¸ch ®· lµm bËt lªn hµnh ®éng cao
®Ñp cña mét quÇn chóng yªu níc. C« nhanh trÝ ®Èy hä vµo buång trong (theo phong tôc cña
nhiÒu d©n téc thiÓu sè, gian buång lµ n¬i cÊm kÞ ®èi víi ngêi l¹). B»ng çch t¸o b¹o Êy, c«
®· khiÕn cho Ngäc kh«ng m¶y may nghi ngê.
ë Líp III, tÝnh chÊt khèc liÖt vµ Ðo le cña hoµn c¶nh ®· ®Èy m©u thuÉn kÞch ph¸t
triÓn ®Õn ®Ønh cao. Mét bªn lµ Th¬m, ngêi ®· c¶ gan vît khái tËp tôc, chèng l¹i chång, che
giÊu çn bé çch m¹ng ngay trong buång nhµ m×nh. Mét bªn lµ Ngäc, ®ang trong cuéc v©y
b¾t çn bé ®Ó lËp c«ng víi kÎ thï. Ngäc hoµn toµn kh«ng biÕt nh÷ng ngêi çn bé mµ h¾n
r¾p t©m truy b¾t ®Ó lËp c«ng l¹i ®ang ë ngay trong buång nhµ m×nh. H¾n nÊn n¸ ë l¹i,
kh«ng chÞu ®i ngay chØ v× ham quÊn quýt víi ngêi vî trÎ ®Ñp cña m×nh.
Hoµn c¶nh trí trªu ®ã ®· lµm cho tÝnh kÞch ®îc t« ®Ëm. Ngäc chØ v« t×nh nhng h¾n
cµng nÊn n¸ th× Th¬m l¹i cµng sèt ruét. DiÔn biÕn t©m lÝ cña nh©n vËt diÔn ra kh¸ phøc
t¹p, cã thÓ h×nh dung theo çc giai ®o¹n:
Ban ®Çu, Th¬m gi¶ bé ngät ngµo víi chång, l¹i cßn tá ra ©n hËn vÒ nh÷ng lêi nãi kh«ng
ph¶i víi chång tríc ®ã, môc ®Ých ®Ó Ngäc kh«ng nghi ngê g×.
Khi biÕt lèi ra vên ®· v« t×nh bÞ chÆn (do ®ång bän cña Ngäc ®îi h¾n ngoµi ®ã),
Th¬m cè t×nh nãi to lªn ®Ó çn bé biÕt mµ ®Ò phßng, kh«ng ra theo lèi Êy.
Th¬m t×m çch ®Èy chång ®i ®Ó nhanh chãng gi¶i tho¸t cho hai ngêi çn bé. §iÒu nµy
hoµn toµn m©u thuÉn víi th¸i ®é cña Th¬m ban ®Çu (cè gi÷ chång ë nhµ). MÆc dï tá vÎ
ng¹c nhiªn nhng rÊt may lµ Ngäc kh«ng nhËn thÊy sù bÊt thêng ®ã cã nghÜa g×.
Trong líp nµy, mäi lêi nãi, hµnh ®éng cña Ngäc chØ v« t×nh nhng sù v« t×nh ®ã l¹i lµm
cho vë kÞch thªm hÊp dÉn. Ngêi nghe, ngêi xem håi hép theo dâi mäi lêi nãi, hµnh ®éng cña
nh©n vËt Th¬m. Th¬m ë trong t×nh c¶nh rÊt khã xö: nÕu ®Èy chång ®i lé liÔu qu¸ sÏ lµm
cho h¾n nghi ngê. NÕu gi÷ chång l¹i nh ban ®Çu, biÕt ®©u h¾n ch¼ng ë l¹i thËt, nh thÕ hai
ngêi çn bé sÏ gÆp ph¶i nguy hiÓm. Bëi vËy, mét mÆt Th¬m ph¶i khÐo nãi dùa theo nh÷ng
lêi cña chång khiÕn h¾n kh«ng nghi ngê g×, mÆt kh¸c l¹i ph¶i t×m çch ®Èy h¾n ®i thËt
nhanh.
Lßng tin vµ quyÕt t©m b¶o vÖ §¶ng, b¶o vÖ çch m¹ng ®· khiÕn Th¬m trë nªn nhanh
trÝ, chÝnh x¸c trong lêi nãi còng nh viÖc lµm. C« kh«ng nh÷ng ®· cøu cho hai ngêi çn bé
khái bÞ ®Þch b¾t mµ cßn mang ®Õn cho hä lßng tin vµo søc m¹nh cña quÇn chóng.
Tuy m©u thuÉn cha ®îc ®Èy ®Õn møc gay g¾t, quyÕt liÖt nhng ®o¹n trÝch (vµ t¸c
421
phÈm nãi chung) ®· t¹o nªn ®îc søc hÊp dÉn lín ®èi víi ngêi ®äc, ngêi xem bëi nã ®· ®Æt ra
vµ gi¶i quyÕt ®îc nh÷ng vÊn ®Ò lín cña çch m¹ng: ®ã lµ mèi quan hÖ gi÷a çch m¹ng vµ
nh©n d©n, lµ lßng tin cña ngêi çn bé çch m¹ng vµo t×nh c¶m yªu níc còng nh lßng nhiÖt
t×nh çch m¹ng cña quÇn chóng. Vë kÞch ®· chøng minh r»ng: khi ®· ®îc nh©n d©n tin yªu
vµ b¶o vÖ, nh÷ng ngêi chiÕn sÜ çch m¹ng cã thÓ vît qua bÊt cø trë ng¹i, khã kh¨n nµo.
t«i vµ chóng ta
(TrÝch c¶nh ba - Lu Quang Vò)
I - Gîi ý
1. T¸c gi¶:
- Lu Quang Vò (1948-1988), sinh t¹i Phó Thä, quª gèc §µ N½ng, võa lµ nhµ th¬ võa lµ
nhµ viÕt kÞch næi tiÕng. Ngßi bót viÕt kÞch Lu Quang Vò rÊt nh¹y bÐn, s¾c s¶o. Çc t¸c
phÈm cña «ng lu«n ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh thêi sù nãng hæi trong cuéc sèng ®-
¬ng thêi, ®¸p øng ®îc nh÷ng ®ßi hái cña ®«ng ®¶o ngêi xem trong thêi k× x· héi ®ang cã
nh÷ng biÕn chuyÓn m¹nh mÏ.
Thuë nhá Lu Quang Vò sèng cïng gia ®×nh ë chiÕn khu ViÖt B¾c. Hßa b×nh lËp l¹i, vÒ
Hµ Néi vµ suèt thêi gian ®i häc sèng ë ®ã. N¨m 1965 xung phong vµo bé ®éi, thuéc qu©n
chñng Phßng kh«ng Kh«ng qu©n. Cuèi n¨m 1970 xuÊt ngò. Nh÷ng n¨m sau ®ã lµm nhiÒu
nghÒ kh¸c nhau: vÏ tranh, viÕt b¸o, lµm th¬... Tõ th¸ng 8 n¨m 1979 cho ®Õn khi mÊt, lµm
phãng viªn t¹p chÝ S©n khÊu.
Lu Quang Vò lµ mét nghÖ sÜ tµi n¨ng vÒ nhiÒu mÆt: th¬, truyÖn, phª b×nh s©n khÊu.
LÜnh vùc nµo còng cã nh÷ng thµnh c«ng nhÊt ®Þnh. Tµi n¨ng Êy cã ®îc tríc hÕt lµ do anh
sinh ra vµ lín trªn trong mét gia ®×nh cã truyÒn thèng say mª v¨n häc nghÖ thuËt, sau ®ã lµ ý
thøc lao ®éng s¸ng t¹o vµ t chÊt v¨n ch¬ng cña mét nghÖ sÜ. Tõ n¨m 80 ®Õn cuèi ®êi, tµi
n¨ng th¬ vµ vèn hiÓu biÕt vÒ s©n khÊu cña Lu Quang Vò ®· kÕt tinh trong h¬n 50 vë kÞch.
Lu Quang Vò ®îc xem nh lµ t¸c gi¶ tiªu biÓu cña kÞch trêng ViÖt Nam thêi k× nh÷ng n¨m
t¸m m¬i cña thÕ kû XX. Cã nh÷ng vë g©y x«n xao d luËn nh: Hån Tr¬ng Ba da hµng thÞt
(1981), Nµng Si-ta (1982), T«i vµ chóng ta (1984), Nguån s¸ng trong ®êi (1984), Lêi nãi dèi
cuèi cïng (1985)... Sù xuÊt hiÖn cña Lu Quang Vò ®· lµm lu mê ®i, thËm chÝ v¬i h¼n ®i c¶
mét thÓ hÖ t¸c gi¶ tõng ngù trÞ s©n khÊu suèt mét thêi" (1). Bèi c¶nh ra ®êi kÞch cña Lu
(1)
TÊt Th¾ng: Lêi giíi thiÖu, trong s¸ch TuyÓn tËp kÞch Lu Quang Vò, Nxb S©n khÊu, Hµ Néi, 1994.
422
Quang Vò lµ vµo nh÷ng n¨m 80. §©y lµ giai ®o¹n ®Êt níc bíc vµo thêi k× kh¾c phôc nh÷ng
hËu qu¶ nÆng nÒ cña chiÕn tranh vµ c¬ chÕ quan liªu bao cÊp lçi thêi ®· trë thµnh lùc c¶n
cho sù nghiÖp x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®Êt níc. Cuéc ®Êu tranh b©y giê kh«ng chØ lµ gi¶n
®¬n ë hai tuyÕn ®Þch - ta, mµ lµ mét cuéc ®Êu tranh ®Ó kh¼ng ®Þnh çi míi, çi phï hîp
víi xu thÕ ph¸t triÓn cña ®Êt níc. ViÖc x©y dùng h×nh tîng con ngêi míi trong v¨n häc nãi
chung, trong kÞch nãi riªng cÇn ph¶i thay ®æi phï hîp víi nh÷ng chuyÓn ®éng m¹nh mÏ cña
®êi sèng.
2. T¸c phÈm:
- T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: H¬ng c©y - BÕp löa (th¬, in chung, 1968); DiÔn viªn vµ s©n
khÊu (tiÓu luËn, in chung); Mïa hÌ ®ang ®Õn (truyÖn, 1983); Ngêi kÐp ®ãng hæ (truyÖn,
1984); M©y tr¾ng cña ®êi t«i (th¬, 1989); BÇy ong trong ®ªm s©u (th¬, 1993); Th¬ t×nh Xu©n
Quúnh - Lu Quang Vò (1994); Lu Quang Vò ®· viÕt kho¶ng h¬n 50 kÞch b¶n s©n khÊu ®· ®îc
dµn dùng vµ xuÊt b¶n: Sèng m·i tuæi 17 (1979); Hån Tr¬ng Ba da hµng thÞt (1984); Ngêi tèt
nhµ sè 5 (1981); Kho¶nh kh¾c vµ v« tËn (1986); BÖnh sÜ (1988); Lêi thÕ thø 9 (1988); §iÒu
kh«ng thÓ mÊt (1988)...
Çc gi¶i thëng: B¶y Huy ch¬ng vµng trong çc k× héi diÔn s©n khÊu chuyªn nghiÖp
toµn quèc; hai lÇn ®îc Gi¶i thëng cña Héi v¨n nghÖ Hµ Néi; hai lÇn ®îc Gi¶i thëng cña
Tæng Liªn ®oµn Lao ®éng; tÆng thëng v¨n häc cña Bé quèc phßng 1992.
- T«i vµ chóng ta lµ vë kÞch nãi, ph¶n ¸nh cuéc ®Êu tranh gay g¾t ®Ó thay ®æi ph¬ng
thøc tæ chøc, lÒ lèi ho¹t ®éng s¶n xuÊt ë xÝ nghiÖp Th¾ng Lîi. §îc viÕt n¨m 1984, ngay n¨m
1985 ®· cã §oµn kÞch Hµ Néi, §oµn C¶i l¬ng Th¸i B×nh vµ §oang c¶i l¬ng Kiªn Giang dµn
dùng; ®o¹t Huy ch¬ng vµng héi diÔn toµn quèc n¨m 1985.
Trong ®o¹n trÝch nµy, t tëng tiÕn bé do gi¸m ®èc Hoµng ViÖt ®Ò xíng cha trë thµnh
hiÖn thùc nhng víi c¬ së thùc tÕ, hÖ thèng lÝ luËn chÆt chÏ, l¹i ®îc sù ®ång t×nh, ñng hé
cña quÇn chóng nh©n d©n, cã thÓ thÊy r»ng nh÷ng t tëng Êy ch¾c ch¾n sÏ mang l¹i ®êi
sèng tèt ®Ñp h¬n cho c«ng nh©n, ®a nhµ m¸y ph¸t triÓn theo mét chiÒu híng míi.
3. Tãm t¾t:
Sau mét n¨m vÒ lµm quyÒn gi¸m ®èc xÝ nghiÖp Th¾ng Lîi, Hoµng ViÖt ®· quyÕt
®Þnh cñng cè l¹i xÝ nghiÖp vµ thùc thi ph¬ng ¸n lµm ¨n míi, døt kho¸t kh«ng tu©n thñ theo
nh÷ng lèi mßn çc nguyªn t¾c l¹c hËu ®· k×m h·m sù ph¸t triÓn cña xÝ nghiÖp. Nh÷ng ý
kiÕn cña Hoµng ViÖt vÒ kÕ ho¹ch më réng s¶n xuÊt vµ ph¬ng ¸n lµm ¨n míi cña xÝ nghiÖp
kh«ng ®îc sù ®ång thuËn vµ chia sÎ cña nh÷ng con ngêi b¶o thñ ®ang lµ céng sù cña m×nh.
423
Nh÷ng m©u thuÉn ®ã ®· t¹o nªn xung ®ét kÞch, nh÷ng m©u thuÉn dån dËp gi÷a hai tuyÕn
nh©n vËt tiªn tiÕn vµ b¶o thñ ®· lµm cho c¶nh diÔn trë nªn hÊp dÉn.

1. Qua ®èi tîng cô thÓ lµ xÝ nghiÖp Th¾ng Lîi, vë kÞch T«i vµ chóng ta ph¶n ¸nh cuéc
®Êu tranh gay g¾t ®Ó thay ®æi ph¬ng thøc qu¶n lý, tæ chøc, lÒ lèi ho¹t ®éng s¶n xuÊt trªn
®Êt níc ta nh÷ng n¨m ®æi míi. Khi nhiÖm vô chÝnh ®· ®îc x¸c ®Þnh, çc nguyªn t¾c, quy
chÕ, çc ph¬ng thøc s¶n xuÊt cò ®· trë nªn qu¸ l¹c hËu, lçi thêi. §Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt, cÇn
thay ®æi t duy, thay ®æi ph¬ng thøc qu¶n lý, tæ chøc... tõ ®ã ®æi míi çch lµm, ®æi míi t
duy qu¶n lý còng nh s¶n xuÊt.
2. M©u thuÉn c¬ b¶n cña vë kÞch T«i vµ chóng ta trong ®o¹n trÝch chÝnh lµ m©u
thuÉn gi÷a nh÷ng suy nghÜ, çch lµm ¨n míi mÎ víi nh÷ng c¬ chÕ, çch lµm ¨n ®· qu¸ cò kü,
lçi thêi. §©y lµ mét vÊn ®Ò cã ý nghÜa quan träng vµ rÊt phæ biÕn bëi nã x¶y ra mäi n¬i,
mäi lóc. Kh«ng thay ®æi c¬ chÕ qu¶n lý, kh«ng kÝch thÝch ®îc ngêi lao ®éng nhiÖt t×nh
tham gia vµo c«ng viÖc vµ ®ãng gãp c«ng søc vµo sù nghiÖp chung, mäi khÈu hiÖu kªu gäi
còng sÏ trë nªn trèng rçng.
3. ViÖc miªu t¶ cuéc ®Êu tranh víi t¬ng quan lùc lîng nh vËy cho thÊy kh¶ n¨ng ph¶n
¸nh ®óng ®¾n quy luËt ph¸t triÓn x· héi cña t¸c gi¶. Khi çi míi cßn cha chøng tá ®îc u thÕ
vµ søc m¹nh cña m×nh, nã rÊt dÔ bÞ c« lËp. C¶n trë sù vËn ®éng cña çi míi lµ nh÷ng t tëng
cò kÜ, b¶o thñ, l¹c hËu. Nh÷ng con ngêi tiªu biÓu cho nÕp nghÜ cò ®ã mét phÇn xuÊt ph¸t
tõ nh÷ng t tëng t lîi nhng ®iÒu chñ yÕu, hä lµ nh÷ng con ngêi mang nh÷ng nÕp nghÜ qu¸ lçi
thêi, ®· trë nªn kh« cøng. Hä sî mäi sù ®æi thay, kh«ng h¼n v× ng¹i çi míi lµm gi¶m ®i ®i
nh÷ng quyÒn lîi vËt chÊt mµ hä ®· quen ®îc hëng mµ cßn v× t tëng quen dùa dÉm, kh«ng
d¸m chÞu tr¸ch nhiÖm tríc bÊt cø viÖc g×. Gièng nh ngêi ®· quen ®i trªn con ®êng nhá, nay
sî h·i khi bíc ra ®êng lín, hä ®· v« t×nh hay cè ý trë thµnh vËt c¶n cña x· héi.
Cuéc ®Êu tranh míi  cò diÔn ra theo bèn sù kiÖn chÝnh:
Ban ®Çu, khi gi¸m ®èc ViÖt tuyªn bè ®Ò ¸n lµm ¨n míi, ph¸i b¶o thñ im lÆng hoÆc
ph¶n øng mét çch dÌ dÆt. Sù im lÆng Êy hµm chøa nhiÒu ý nghÜa. RÊt cã thÓ hä ®ang vê
l¾ng nghe nhng thùc chÊt lµ ®ang t×m ra nh÷ng kÏ hë cña ®èi ph¬ng ®Ó ph¶n c«ng. Khi
gi¸m ®èc ph©n tÝch sù bÊt hîp lÝ gi÷a sè lîng c«ng nh©n vµ yªu cÇu thùc tÕ cña c«ng viÖc,
trëng phßng tæ chøc lao ®éng b¾t ®Çu lªn tiÕng. C¬ chÕ s¶n xuÊt cò lµ c¬ së ®Ó «ng ta
b¸m vµo. Cuéc tranh luËn vÒ vÊn ®Ò nµy ®· lµm bËt ra mét thùc tÕ ®· tõng tån t¹i trong
thêi bao cÊp: çc chØ tiªu, kÕ ho¹ch ®îc ®Ò ra theo nh÷ng çch thøc chñ quan, ¸p ®Æt, hoµn
424
toµn kh«ng c¨n cø vµo thùc tÕ s¶n xuÊt. §iÒu ®ã ®· ®îc chØ ra qua mét ®o¹n ®èi tho¹i kh¸
sinh ®éng:
Hoµng ViÖt  Çi kÕ ho¹ch s¶n xuÊt Êy ë ®©u ra, anh ChÝnh?
NguyÔn ChÝnh  ë cÊp trªn ¹.
Hoµng ViÖt  Nhng cÊp trªn da vµo ®©u mµ ra çi kÕ ho¹ch ®ã?
NguyÔn ChÝnh  Cã lÏ... dùa vµo cÊp trªn cao h¬n, dÜ nhiªn!
Tõ "Cã lÏ..." ®Õn "dÜ nhiªn" lµ hai s¾c th¸i hoµn toµn kh¸c nhau. Ban ®Çu lµ pháng
®o¸n, ngËp ngõng, sau ®ã lµ kh¼ng ®Þnh døt kho¸t. Uy lùc cña "cÊp trªn" lµ yÕu tè khiÕn
cho NguyÔn ChÝnh cã ®ñ tù tin vµo lÝ lÏ cña m×nh.
Khi thÊy gi¸m ®èc ViÖt dÔ dµng bÎ g·y lÝ lÏ ®ã, nhãm "b¶o thñ" tiÕn hµnh ®ît ph¶n
c«ng thø hai. LÇn nµy cã sù tham gia cña trëng phßng tµi vô, "tay hßm ch×a kho¸" cña nhµ
m¸y, víi sù hËu thuÉn cña nh÷ng quy t¾c tµi chÝnh dï còng ®· lçi thêi nhng kh«ng dÔ cã thÓ
b¸c bá. §ît ph¶n c«ng nµy kh¸ quyÕt liÖt vµ khã ®o¸n tríc kÕt qu¶ bëi mét bªn míi chØ lµ
nh÷ng ý tëng ®ang h×nh thµnh nhng bªn kia lµ mét ngêi n¾m v÷ng çc nguyªn t¾c tµi chÝnh
 kÕ to¸n. Tin tëng vµo u thÕ cña m×nh, trëng phßng tµi vô kh«ng chØ ®Êu tranh b»ng lÝ lÏ
víi gi¸m ®èc mµ cßn ph¶n øng b»ng hµnh ®éng (kh«ng chÞu cÊp tiÒn tu söa m¸y mãc).
Sù ph¸t triÓn cña t×nh thÕ ®· cho thÊy b¶n lÜnh cña vÞ gi¸m ®èc míi. NÕu nh trong ®ît
ph¶n c«ng tríc cña nhãm "b¶o thñ", Hoµng ViÖt chñ yÕu dïng lÝ lÏ ®Ó b¸c bá th× trong lÇn
thø hai nµy, anh ®· dïng uy quyÒn cña m×nh ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. TÊt nhiªn, uy quyÒn
Êy muèn cã hiÖu lùc ph¶i dùa trªn nh÷ng lÝ lÏ x¸c ®¸ng. C¬ së cho nh÷ng lÝ lÏ cña gi¸m ®èc
ViÖt lµ ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt mµ mét trong nh÷ng yÕu tè ®ã lµ ®êi sèng cña
anh chÞ em c«ng nh©n. §©y cã thÓ coi lµ ®iÓm mÊu chèt khiÕn cho ®Ò ¸n s¶n xuÊt míi ® -
îc nh÷ng ngêi c«ng nh©n nh «ng Quých, bµ Béng (vµ nh÷ng ngêi kh¸c sau nµy) ®ång t×nh
ñng hé.
Kh¸c víi hai lÇn tríc, ë lÇn thø ba nµy, gi¸m ®èc ViÖt lµ ngêi chñ ®éng tÊn c«ng. Anh
tuyªn bè b·i bá chøc vô qu¶n ®èc. §©y lµ mét quyÕt ®Þnh kh¸ bÊt ngê bëi chøc vô qu¶n ®èc
vèn ®· tån t¹i tõ l©u. MÆc dï vËy, b»ng lÝ lÏ tho¶ ®¸ng cña m×nh, gi¸m ®èc ViÖt vÉn
khiÕn cho qu¶n ®èc Tr¬ng hoµn toµn chÞu khuÊt phôc. Anh ta chØ cßn biÕt l¾p b¾p, Êp
óng mµ kh«ng thÓ lµm g× kh¸c (cã lÏ còng bëi qu¸ bÊt ngê).
Çch dµn c¶nh nh vËy còng cho thÊy phÇn nµo sù s¾c s¶o trong nghÖ thuËt viÕt kÞch
cña Lu Quang Vò. KÞch lµ nghÖ thuËt s©n khÊu, vèn tèi kÞ sù lÆp l¹i trong çc thao t¸c.
Khai th¸c ba mèi quan hÖ kh¸c nhau nhng thùc chÊt m©u thuÉn kh«ng thay ®æi (vÉn lµ cuéc
425
®Êu tranh gi÷a çi míi vµ çi cò), t¸c gi¶ ®· ®Ó cho çc nh©n vËt ho¹t ®éng theo ba çch
thøc kh¸c nhau. §©y lµ yÕu tè quan träng ®¶m b¶o cho vë kÞch cã ®îc søc l«i cuèn liªn tôc.
Trong mèi quan hÖ thø t, kÞch tÝnh ®îc ®Èy lªn cao ®é. NÕu nh trong ba cuéc ®Êu
tranh tríc ®ã, quan hÖ chñ yÕu vÉn lµ quan hÖ c«ng viÖc th× lÇn nµy, kh«ng chØ lµ quan
hÖ c«ng viÖc mµ cßn lµ quan hÖ con ngêi, quan hÖ chøc vô kh¸ gÇn gòi gi÷a gi¸m ®èc vµ
phã gi¸m ®èc. Kh¸c víi th¸i ®é dÌ dÆt ban ®Çu, th¸i ®é cña phã gi¸m ®èc NguyÔn ChÝnh
rÊt quyÕt liÖt:
"NguyÔn ChÝnh  §· cò kÜ l¹c hËu. Kh«ng ®Çu! Çi c¬ chÕ mµ ®ång chÝ m¹t s¸t Êy
tån t¹i bÒn v÷ng mÊy chôc n¨m nay. Nhê nã mµ chóng ta cã h«m nay, cã chñ nghÜa x· héi
nh ngµy h«m nay, h¹t g¹o ®ång chÝ ¨n, çi ¸o ®ång chÝ mÆc vµ c¶ chÝnh con ngêi ®ång
chÝ n÷a ®· ®îc rÌn luyÖn vµ trëng thµnh trong c¬ chÕ Êy. §õng véi v· phñ nhËn!".
§ã cã thÓ coi lµ mét giäng ®iÖu kh¸ "®anh thÐp" dùa trªn nh÷ng gi¸ trÞ bÒn v÷ng. Qu¶
thËt, c¬ chÕ Êy ®· tõng tån t¹i vµ kh«ng ph¶i kh«ng cã thêi ®· tõng ph¸t huy t¸c dông, nhÊt
lµ trong hoµn c¶nh chiÕn tranh ®ßi hái sù tËp trung nh©n lùc, vËt lùc ®Õn møc tèi ®a. Tuy
nhiªn, ®iÒu ®ã kh«ng lµm cho gi¸m ®èc ViÖt mÊt b×nh tÜnh. Quy luËt vËn ®éng cña x· héi
®ãng vai trß then chèt. Çi h«m qua lµ tÝch cùc th× h«m nay ®· trë nªn lçi thêi. Hoµng ViÖt
®· chiÕn th¾ng bëi anh kh«ng phñ nhËn qu¸ khø nhng vÉn ®øng v÷ng trªn lÝ luËn cña thùc
t¹i, cña quy luËt vËn ®éng lÞch sö.
Kh«ng thÓ bÎ g·y ®îc lÝ lÏ s¾c s¶o Êy, NguyÔn ChÝnh tung ra "miÕng ®ßn" cuèi cïng:
"NguyÔn ChÝnh  TÊt c¶ nh÷ng viÖc ®ång chÝ ®Þnh tiÕn hµnh, kh«ng cã trong nghÞ
quyÕt §¶ng uû xÝ nghiÖp. §¶ng uû cha quyÕt ®Þnh, ®ång chÝ ViÖt ¹".
§ßn ph¶n c«ng nµy t¬ng ®èi s¾c bÐn, dùa trªn mét sù thËt hiÓn nhiªn: nghÞ quyÕt cña
§¶ng uû cha ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ nh thÕ. MÆc dï vËy, b»ng sù nhanh trÝ,
gi¸m ®èc ViÖt vÉn t×m ®îc c¬ së hîp lÝ cho nh÷ng dù ®Þnh t¸o b¹o cña m×nh, ®ã lµ nghÞ
quyÕt "®Èy m¹nh s¶n xuÊt vµ æn ®Þnh ®êi sèng c«ng nh©n". Mét lÇn n÷a, çi míi l¹i chiÕn
th¾ng.
Cuéc ®èi tho¹i sau ®ã gi÷a Hoµng ViÖt vµ Lª S¬n nh b¸o tríc cuéc ®Êu tranh gi÷a çi cò
vµ çi míi cha thÓ chÊm døt, nã sÏ cßn diÔn ra thËm chÝ cßn gay go, quyÕt liÖt h¬n. C©u
nãi vui cña Lª S¬n cuèi ®o¹n trÝch còng cho thÊy r»ng quan ®iÓm t¸o b¹c, tÝch cùc cña gi¸m
®èc ViÖt ®· ®îc nhiÒu ngêi ®ång t×nh ñng hé vµ trong xu thÕ tÊt yÕu, ch¾c ch¾n nã sÏ trë
thµnh hiÖn thùc.
Còng cÇn nhËn thøc râ tÝnh chÊt tÝch cùc cña cuéc ®Êu tranh nµy. Çi cò lµ sù c¶n trë
426
nhng ®ång thêi còng lµ ®éng lùc cho çi míi nhanh chãng ph¸t triÓn vµ kh¼ng ®Þnh ® îc
m×nh. Cuéc ®Êu tranh míi  cò cµng gay g¾t bao nhiªu th× th¾ng lîi cña çi míi tríc çi cò l¹i
cµng cã ý nghÜa bÊy nhiªu. ChØ qua mét ®o¹n trÝch, chóng ta cha thÊy ®îc kÕt qu¶ cña
cuéc ®Êu tranh Êy nhng hiÖn thùc cuéc sèng h«m nay ®· chøng tá t¸c gi¶ cã mét tÇm nh×n
xa vµ kh¶ n¨ng dù b¸o x· héi chÝnh x¸c.
4. C¶nh ba cña vë kÞch thÓ hiÖn kh¸ râ tÝnh çch cña çc nh©n vËt:
 Gi¸m ®èc Hoµng ViÖt lµ mét ngêi l·nh ®¹o cã tinh thÇn tr¸ch nhiÖm cao, n¨ng ®éng,
t¸o b¹o, d¸m nghÜ d¸m lµm v× sù nghiÖp chung cña nhµ m¸y còng nh quyÒn lîi cña anh chÞ
em c«ng nh©n.
 Lª S¬n còng lµ mét kü s cã n¨ng lùc, cã tr×nh ®é chuyªn m«n giái, tõng g¾n bã nhiÒu
n¨m cïng xÝ nghiÖp. Dï biÕt khã kh¨n nhng anh vÉn chÊp nhËn, s½n sµng cïng Hoµng ViÖt
c¶i tiÕn toµn bé ho¹t ®éng cña ®¬n vÞ.
 Phã gi¸m ®èc NguyÔn ChÝnh tiªu biÓu cho lo¹i ngêi b¶o thñ nhng còng rÊt kh«n
ngoan, nhiÒu m¸nh khoÐ. Anh ta lu«n vin vµo c¬ chÕ, kh«ng muèn ®æi thay nh÷ng nguyªn
t¾c dï ®· rÊt l¹c hËu.
 Qu¶n ®èc Tr¬ng lµ ngêi suy nghÜ vµ lµm viÖc nh çi m¸y, thiÕu t×nh ngêi, thÝch tá
ra quyÒn thÕ, h¸ch dÞch víi chÞ em c«ng nh©n.
5. Cuéc ®Êu tranh trong T«i vµ chóng ta lµ cuéc ®Êu tranh gay g¾t gi÷a çi cò vµ çi
míi. §ã lµ vÊn ®Ò nãng báng cña thùc tiÔn ®êi sèng sinh ®éng. Tuy gay go nhng cuèi cïng
phÇn th¾ng sÏ thuéc vÒ çi míi, çi tiÕn bé. Çch lµm viÖc, nh÷ng chñ tr¬ng ®æi míi cña
ViÖt, Lª S¬n, Thanh... phï hîp víi yªu cÇu ph¸t triÓn cña x· héi, víi nguyÖn väng cña anh em
trong xÝ nghiÖp, bëi vËy, nh÷ng chñ tr¬ng Êy lu«n ®îc mäi ngêi ñng hé.
427
môc lôc
Lêi nãi ®Çu

Bµi Néi dung Trang
Líp 6
1 Con Rång ch¸u Tiªn
B¸nh chng, b¸nh giÇy
2 Th¸nh Giãng
3 S¬n Tinh, Thuû Tinh
4 Sù tÝch Hå G¬m
5 Sä Dõa
6 Th¹ch Sanh
7 Em bÐ th«ng minh
8 C©y bót thÇn
9 ¤ng l·o ®¸nh ç vµ con ç vµng
Õch ngåi ®¸y giÕng
10 ThÇy bãi xem voi
§eo nh¹c cho mÌo
11 Ch©n, Tay, Tai, M¾t, MiÖng
Treo biÓn
12
Lîn cíi, ¸o míi
14 Con hæ cã nghÜa
15 MÑ hiÒn d¹y con
16 ThÇy thuèc giái cèt nhÊt ë tÊm lßng
18 Bµi häc ®êng ®êi ®Çu tiªn
19 S«ng níc Cµ Mau
20 Bøc tranh cña em g¸i t«i
21 Vît th¸c
22 Buæi häc cuèi cïng
23 §ªm nay B¸c kh«ng ngñ
24 Lîm
25 C« T«
26 C©y tre ViÖt Nam
Lßng yªu níc
27
Lao xao
29 CÇu Long Biªn - chøng nh©n lÞch sö
428
30 Bøc th cña thñ lÜnh da ®á
31 §éng Phong Nha
Líp 7
1 Cæng trêng më ra
MÑ t«i
2 Cuéc chia tay cña nh÷ng con bóp bª
Ca dao, d©n ca
3 Nh÷ng c©u h¸t vÒ t×nh c¶m gia ®×nh
Nh÷ng c©u h¸t vÒ t×nh yªu quª h¬ng, ®Êt níc, con ngêi
4 Nh÷ng c©u h¸t than th©n
Nh÷ng c©u h¸t ch©m biÕm
5 S«ng nói níc Nam (Nam quèc s¬n hµ)
Phß gi¸ vÒ kinh (Tông gi¸ hoµn kinh s)
Buæi chiÒu ®øng ë phñ Thiªn Trêng tr«ng ra (Thiªn Trêng v·n väng)
6 Bµi ca C«n S¬n (C«n S¬n ca)
7 Sau phót chia li
B¸nh tr«i níc
8 Qua §Ìo Ngang
B¹n ®Õn ch¬i nhµ
9 Xa ng¾m th¸c nói L (Väng L s¬n léc bè)
10 C¶m nghÜ trong ®ªm thanh tÜnh (TÜnh d¹ tø)
NgÉu nhiªn viÕt nh©n buæi míi vÒ quª (Håi h¬ng ngÉu th)
11 Bµi ca nhµ tranh bÞ giã thu ph¸ (Mao èc vÞ thu phong së ph¸ ca)
C¶nh khuya
12
R»m th¸ng giªng (Nguyªn tiªu)
13 TiÕng gµ tra
14 Mét thø quµ cña lóa non: Cèm
15 Sµi Gßn t«i yªu
Mïa xu©n cña t«i
18 Tôc ng÷ vÒ thiªn nhiªn vµ lao ®éng s¶n xuÊt
19 Tôc ng÷ vÒ con ngêi vµ x· héi
20 Tinh thÇn yªu níc cña nh©n d©n ta
21 Sù giµu ®Ñp cña tiÕng ViÖt
23 §øc tÝnh gi¶n dÞ cña B¸c Hå
24 ý nghÜa v¨n ch¬ng
26 Sèng chÕt mÆc bay
27 Nh÷ng trß lè hay lµ Va-ren vµ Phan Béi Ch©u
28 Ca HuÕ trªn s«ng H¬ng
429
29 Quan ¢m ThÞ KÝnh
Tµi liÖu tham kh¶o
Líp 8
1 - T«i ®i häc
2 - Trong lßng mÑ (trÝch Nh÷ng ngµy th¬ Êu)
3 - Tøc níc vì bê (trÝch T¾t ®Ìn)
4 - L·o H¹c
6 - C« bÐ b¸n diªm (trÝch)
7 - §¸nh nhau víi cèi xay giã (trÝch §«n Ki-h«-tª)
8 - ChiÕc l¸ cuèi cïng (trÝch)
9 - Hai c©y phong (trÝch Ngêi thÇy ®Çu tiªn)
10 - Th«ng tin vÒ Ngµy Tr¸i §Êt n¨m 2000
12 - ¤n dÞch, thuèc l¸
13 - Bµi to¸n d©n sè
15 - Vµo nhµ ngôc Qu¶ng §«ng c¶m t¸c
- §Ëp ®¸ ë C«n L«n
16 - Muèn lµm th»ng Cuéi
17 - Hai ch÷ níc nhµ (trÝch)
18 - Nhí rõng
- ¤ng ®å
19 - Quª h¬ng
- Khi con tu hó
20 - Tøc c¶nh P¸c Bã
21 - Ng¾m tr¨ng (Väng nguyÖt)
- §i ®êng (TÈu lé)
22 - ChiÕu dêi ®« (Thiªn ®« chiÕu)
23 - HÞch tíng sÜ (Dô ch t× tíng hÞch v¨n)
24 - Níc §¹i ViÖt ta (TrÝch B×nh Ng« ®¹i ço)
25 - Bµn luËn vÒ phÐp häc (LuËn häc ph¸p)
26 - ThuÕ m¸u (TrÝch B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p)
27 - §i bé ngao du (TrÝch £-min hay vÒ gi¸o dôc)
29 - ¤ng Giuèc-®anh mÆc lÔ phôc (TrÝch Trëng gi¶ häc lµm sang)
Líp 9
1. Phong çch Hå ChÝ Minh
2. §Êu tranh cho mét thÕ giíi hoµ b×nh
3. Tuyªn bè thÕ giíi vÒ sù sèng cßn, quyÒn ®îc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn cña trÎ
em
4. ChuyÖn ngêi con g¸i Nam X¬ng (trÝch TruyÒn k× m¹n lôc)
430
5. ChuyÖn cò trong phñ chóa (trÝch Vò trung tuú bót)
6. Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ – Håi thø mêi bèn (trÝch)
7. ChÞ em Thuý KiÒu (trÝch TruyÖn KiÒu)
8. C¶nh ngµy xu©n (trÝch TruyÖn KiÒu)
9. KiÒu ë lÇu Ngng BÝch (trÝch TruyÖn KiÒu)
10. M· Gi¸m Sinh mua KiÒu (trÝch TruyÖn KiÒu)
11. Thuý KiÒu b¸o ©n b¸o o¸n (trÝch TruyÖn KiÒu)
12. Lôc V©n Tiªn cøu KiÒu NguyÖt Nga (trÝch TruyÖn Lôc V©n Tiªn)
13. Lôc V©n Tiªn gÆp n¹n (trÝch TruyÖn Lôc V©n Tiªn)
14. §ång chÝ
15. Bµi th¬ vÒ tiÓu ®éi xe kh«ng kÝnh
16. §oµn thuyÒn ®¸nh ç
17. BÕp löa
18. Khóc h¸t ru nh÷ng em bÐ lín trªn lng mÑ
19. ¸nh tr¨ng
20. Lµng (trÝch)
21. LÆng lÏ Sa Pa (trÝch)
22. ChiÕc lîc ngµ (trÝch)
23. Cè h¬ng
24. Nh÷ng ®øa trÎ (trÝch Thêi th¬ Êu)
25. Bµn vÒ ®äc s¸ch
26. TiÕng nãi cña v¨n nghÖ
27. ChuÈn bÞ hµnh trang vµo thÕ kØ míi
28. Chã sãi vµ cøu trong th¬ ngô ng«n cña La Ph«ng-ten (trÝch)
29. Con cß
30. Mïa xu©n nho nhá
31. ViÕng l¨ng B¸c
32. Sang thu
33. Nãi víi con
34. M©y vµ sãng
35. BÕn quª (trÝch)
36. Nh÷ng ng«i sao xa x«i (trÝch)
37. R«-bin-x¬n ngoµi ®¶o hoang (trÝch R«-bin-x¬n Cru-x«)
38. Bè cña Xi-m«ng (trÝch)
39. Con chã BÊc
40. B¾c S¬n (trÝch håi bèn)
41. T«i vµ chóng ta (trÝch c¶nh ba)
431
ChÞu tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n
Gi¸m ®èc:
Tæng biªn tËp:
Biªn tËp vµ söa b¶n in
Tr×nh bµy b×a
Tr×nh bµy kÜ - mÜ thuËt
ChÕ b¶n
_______________________________________________
kiÕn thøc c¬ b¶n

vÒ t¸c gi¶, t¸c phÈm
ng÷ v¨n trung häc c¬ së
In... cuèn, khæ 17 cm x 24 cm t¹i...
GiÊy phÐp xuÊt b¶n sè:
In xong vµ nép lu chiÓu th¸ng... n¨m 2003
432

(123doc) Kien Thuc Co Ban Mon Ngu Van Lop 6 7 8 9 Thcs Tac Gia Tac Pham Binh Luan

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

(123doc) Kien Thuc Co Ban Mon Ngu Van Lop 6 7 8 9 Thcs Tac Gia Tac Pham Binh Luan

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

nguyÔn träng hoµn

nhµ xuÊt b¶n ®¹i häc s ph¹m

Hµ Néi, 2002 - 2003

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

B¸nh chng, b¸nh giÇy

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

S¬n Tinh, Thuû Tinh

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

c©y bót thÇn

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

«ng l·o ®¸nh c¸ vµ con c¸ vµng

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

Õch ngåi ®¸y giÕng

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

thÇy bãi xem voi

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

§eo nh¹c cho mÌo

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

Ch©n, tay, tai, m¾t, miÖng

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

Lîn cíi, ¸o míi

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

MÑ hiÒn d¹y con

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

bµi häc ®êng ®êi ®Çu tiªn

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

s«ng níc cµ mau

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

buæi häc cuèi cïng

II - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

®ªm nay b¸c kh«ng ngñ

II – Gi¸ trÞ t¸c phÈm

ii - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

ii – Gi¸ trÞ t¸c phÈm

ii - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

c©y tre viÖt nam

ii - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

lßng yªu níc

ii - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

ii - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

cÇu long biªn - chøng nh©n lÞch sö

ii - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

bøc th cña thñ lÜnh da ®á

§éng Phong Nha

ii - Gi¸ trÞ t¸c phÈm

II  Gi¸ trÞ t¸c phÈm

II  Gi¸ trÞ t¸c phÈm

Cuéc chia tay cña nh÷ng con bóp bª

II  Gi¸ trÞ t¸c phÈm

II  Gi¸ trÞ t¸c phÈm

 ¥n cha nÆng l¾m ai ¬i

 Qua ®×nh ng¶ nãn tr«ng ®×nh

 Qua cÇu ng¶ nãn tr«ng cÇu

Anh em nh thÓ tay ch©n

 ThÓ th¬ lôc b¸t.

 C¸ch vÝ von, so s¸nh.