309 26 PB

ISSN: 2507-8348
Inilalabas nang dalawang beses bawat taon ang isyu ng dyornal.
Copyright © Ateneo de Manila University
Ang Katipunan ay isang open-access na dyornal, na inilathala ng Ateneo de Manila University.

Ang mga nilalaman nito ay hindi maaaring kopyahin o ipadala sa email o iba pang paraan sa
iba’t ibang website at ipaskil sa isang listserv nang wala ang isang nakasulat na permiso mula
sa may-ari ng copyright. Maaaring ma-download at ma-print ang mga artikulo para lamang sa
indibidwal at di-pangkomersiyong gamit. Para sa higit pang paggamit ng akdang ito, maaaring
maabot ang tagapaglathala sa katipunan@ateneo.edu
Alang-alang sa kalayaan, nananatili sa mga awtor ang copyright ng kanilang mga akda, bagamat
hinihikayat silang hindi ulitin ang katulad na bersiyon sa iba pang lathalain.
Kasaysayan ng Dyornal
Unang inilabas ang dyornal noong 1971, na may pamagat na Katipunan: Dyurnal ng
Panlipunang Sining at Agham, sa ilalim ng pamamatnugot ni Dr. Nicanor Tiongson, at mga
katuwang na patnugot na Dr. Bienvenido Lumbera at Dr. Virgilio Almario. Bahagi ito ng mga
publikasyon sa ilalim ng Paaralan ng Sining at mga Agham ng Pamantasang Ateneo de Manila.
Nakapaglabas ang dyornal ng apat na isyu, at itinigil ang pagpapatakbo nito sa pagtatapos ng
taong 1971.
Alinsunod sa tunguhing panindigan at payamanin ang araling Filipino at mga lokal na

kaisipan at pag-aaral, nilalayon ng Kagawaran ng Filipino ng Pamantasang Ateneo de Manila
na ipagpatuloy ang mga pagsisikap para sa aralin at pananaliksik na Filipino na pinasimulan
ng dating dyornal, sa pamamagitan ng mga interdisiplinaryo at multidisiplinaryong dulog sa
pagharap sa mga kaisipan at isyung kaugnay sa wika, panitikan, sining, at kultura.
Tuon at Saklaw
Bilang isang dyornal na dumaan sa pagkilatis ng mga kapwa dalubhasa, naglilimbag ang
Katipunan ng pinakabagong pananaliksik na isinusulong ang intelektuwalisasyon ng wikang
Filipino, at nililinang ang larang ng araling Filipino. Higit pa sa paglalapat ng pampanitikan
at kritikal na teorya, tinuturol ng paninindigang interdisiplinaryo ng dyornal ang pagkaunlad
ng kabang kaalaman na gumagamit sa karanasang Filipino sa pag-unawa ng mga kategorya ng
global at internasyonal. Inilalabas nang dalawang beses bawat taon ang isyu ng dyornal.
Hinggil sa Proseso ng Pagpapasa at Paglalathala

Bisitahin ang https://journals.ateneo.edu/ojs/index.php/katipunan.
ii | Katipunan 6 (2020)
Katipunan 6
2020
ISSN: 2507-8348
https://journals.ateneo.edu/ojs/index.php/katipunan/index
Tagapaglathala
Kagawaran ng Filipino
3/F Dela Costa Hall
School of Humanities
Ateneo de Manila University
Loyola Heights, Quezon City
Telepono: +632 426 6001 loc. 5320
Telefax: +632 426 6001 loc. 5321
Email: katipunan@ateneo.edu
Komiteng Patnugutan
Alvin B. Yapan (Pangkalahatang patnugot)
Christian Jil R. Benitez (Katuwang na Patnugot)
Lupong Patnugutan
Genevieve A. Clutario (Harvard University)
Martin F. Manalansan III (University of Minnesota)
Robert G. Diaz (University of Toronto)
Christine B. Balance (Cornell University)
Allan P. Isaac (Rutgers School of Arts and Sciences)
Lucy Mae S.P. Burns (University of California, Los Angeles)
Shi Yang (Peking University)
Ruth Elynia Mabanglo (Professor Emeritus – University of Hawaii at Manoa)
Mga Kawani
Aunard B. Rabe (Layout at Dibuho ng Pabalat)
Rosalinda M. Gatchalian (Tagapag-ugnay)
Allan A. De Vera (Tagapag-ugnay)
Tungkol sa Pabalat
Kuhang larawan ni Christian Jil R. Benitez.
Katipunan 6 (2020) | iii

iv | Katipunan 6 (2020)
Nilalaman
Mga Panimula

Ang mga Sosyo-kultural na Sintomas ng COVID-19 1

Alvin B.Yapan
Hinggil sa mga Hinaharap 4

Christian Jil R. Benitez
Mga Artikulo
Isang Haraya ng Lambing: 7
Ang Pagsikat ng Boys’ Love sa Pilipinas sa Panahon
ng Pandemyang COVID-19
An Imagination of Tenderness:The Rise of Boys’ Love in the
Philippines During the COVID-19 Pandemic
John Bengan
Pinusong sa Panahon ng “Veerus”: 41

Ang Tula sa Internet Bilang Kontra-Pusong
Pinusong in the Time of “Veerus:” Poetry on the Internet as Counter-
Pusong
Eliodora L. Dimzon at John E. Barrios
#DuterteStandardTime: 60
Pamamahalang Pamanahon
#DuterteStandardTime: Governing Time
Katipunan 6 (2020) | v
Ang Dalumat ng Lugar sa Panahon ng Pandemya: 82
Isang Kritikal na Pagsusuri sa Imahen ng Lungsod
at ng Probinsiya sa Konteksto ng mga Panitikang
Ilokano at Cebuano
Scrutinizing Space in the Midst of Pandemic: A Critical Study on the
Image of the City and the Province through the Context of Ilocano
and Cebuano Literature
Elizabeth S. Alindogan
Ang Patolohiya ng Espektakulo sa Panahon ng 99

COVID-19
The Pathology of Spectacle in the Time of COVID-19
Alvin B.Yapan
De/Mitolohisasyon ng Aswang: 115

Isang Pagbasa(g) sa Mito Bilang Sakit ng Lipunan
De/Mythologization of Aswang: A Reading of Myth as Social Ill
Chloe V. Cabodil at Jaco B. Tango
Sakit ng Loob, Sakit ng Labas: 129

Pagtutumbas sa mga Neolohismong Umusbong
sa Kontemporanidad ng COVID-19 Tungo
sa Pag-unawa ng Kasaysayan ng Ketong sa
Patolohiyang Pilipino
The Sickness Within,The Disease Without: A Comparison of the
Neologism Emerging from Contemporary COVID-19 Towards
the Understanding of the History of Leprosy in Philippine Pathology
Axle Christien Tugano
178
Plantita
Plantita
Luis Ysabel L. Lacanlale, Leia Margarita Canuto,
Julianna Gabrielle S. Feliciano, Mariane Angeli
L. Lubo, Bernice Amanda A. Mendoza at Joan
Elery D. Torres
vi | Katipunan 6 (2020)
Pananalamin at Pagkokolorete 191
Of Mirrors and Make-up
Benilda S. Santos
Mga Rebyu
Doc Willie:The Movie: Isang Rebyu 212

Doc Willie:The Movie: A Review
Samuel Cabbuag
Ang Mga Mumunting Ginto sa Dulang: 216

Isang Pagbasa sa Dulang: Dyornal Ning Pagsurat
Catandunganon
Specks of Gold in Dulang: A Reading of Dulang: Dyornal Ning
Pagsurat Catandunganon
Elbert O. Baeta
Katipunan 6 (2020) | vii

viii | Katipunan 6 (2020)
Yapan / Panimula 1
Ang mga Sosyo-kultural na Sintomas ng

COVID-19
Alvin B.Yapan, PhD
Naging pangunahing udyok ng pagbuo nitong kasalukuyang isyu ng Katipunan na Kritikal

na Patolohiya na kahit man lamang sana ay maidokumento ang mga pangyayaring
sosyo-kultural na naganap sa gitna ng lockdown na dulot ng pandemya ng COVID-19.
Nagsimula noong Marso 2020, nagpapalit-palit ng katawagan ang lockdown mula
General Community Quarantine (GCQ), Enhanced Community Quarantine (ECQ),
Modified Enhanced Community Quarantine (MECQ), at Modified General Community
Quarantine (MGCQ), na kung hindi man nakatulong ay nakadagdag sa kalituhan at
taranta. Sa ganitong pakay, nanghihinayang kami sa patnugutan sa iba pang paksa na
hindi nagawan ng pag-aaral at napasama sa isyung ito. Maraming maituturong dahilan.
Marahil masyado pang malapit sa karanasan natin sa kasalukuyan upang magawan na
agad ng obhetibong pag-aaral. Marahil sadya lang talagang sumiklab ngayong lockdown
ang mga pangyayaring nangangailangan ng pag-aaral dala na rin ng pagtindi ng pagpansin
natin sa mga nangyayari sa realidad na online. Marahil ay higit na naging aktibo lamang
ang partisipasyon nating lahat sa paghubog ng realidad na online. Sa pagkakaampat
ng ating iba pang pandama ng balat (dala ng social distancing), ng ating ilong (dala ng
mandatoryong pagsusuot ng facemask at faceshield), ng ating panlasa at pandinig (dala ng
pagsasara ng mga restoran at bahay-aliwan), higit na umigting lamang ang paggamit natin
ng ating mga mata, kaakibat ng paranoia sa isang sakit na hindi nakikita. At siyempre,
nandoon talaga parati ang kakapusan ng mga kritiko at mananaliksik sa wikang Filipino
na bibigyang-pansin ni Christian Benitez sa kaniyang panimula. Higit lamang na tumindi
ngayon ang pangangailangan para sa mga indibidwal na makakasabay at makakaagapay sa
agos ng ganitong delubyo ng mga pangyayaring nangangailangan ng pagsipat.
Sa loob ng kasalukuyang isyu, ipinagmamalaki namin ang mga nakalap na pag-aaral

tungkol sa pagkauso bigla ng Boys’ Love (BL) na sumikat sa bansa sa pagkakapakilala ng
seryeng 2Gether: The Series (Pebrero 2020) mula sa Thailand, na sinakyan naman ng lokal
na industriya na lumikha ng sarili rin nilang mga seryeng BL (Bengan). Muling sumulpot
ang kawalang kamatayang aswang sa paglalaro sa Bayanihan to Heal as One Act (Republic
Act No. 11469) (Cabodil &Tango), at ang mga neolohismo na hindi naman na talaga bago
kaugnay ng mga nagdaang karanasan ng mga epidemya at pandemya (Tugano). Biglang
nagkainteres muli ang lahat sa pagpapakahulugan sa panitikan at papel ng manunulat sa
loob ng lipunan sa palitan ng mga tula nang online (Barrios & Dimzon). Naranasan natin
ang pabaliktad na agos ng migrasyon mula Maynila pabalik sa mga probinsiya na nagdulot
ng karanasan ng diskriminasyon (Alindogan). Nandiyan din ang biglang obsesyon ng lahat
sa pagtatanim bilang pantanggal daw ng buryong. Nauso ang pagtatanim at pagbenta ng
mga halamang dati naman ay hindi pinapansin na tumutubo lamang sa mga kanal at
mga bakanteng lote (Lacanlale, et al.) Kabilang din dito sa isyu ang mga pagmumuni sa
metodolohiyang patolohiko: ang patolohiya ng panahon (Benitez), at ang patolohiya ng
kasarian (Santos).
Ngunit kagaya nga ng nasabi, marami pa rin talagang nagawan din sana ng mga
pag-aaral. Kung gagamit ng isang metaporang kaugnay ng sakit, parang nakaranas ng
allergy o ng negatibong side-effect ang buong lipunan natin sa pagsiklab ng napakaraming
sintomas na nagpapakita ng lahat ng kahinaan ng kultura at lipunan natin. Nandiyan
ang nakakatawa at absurdong pagkawala ng isang ostrich na nagtatakbo sa kakalsadahan
Katipunan 6 (2020) © Ateneo de Manila University

<https://journals.ateneo.edu/ojs/index.php/katipunan/index>
Yapan / Panimula 2
ng Diliman, Quezon City noong buwan ng Agosto. Hinahabol pa ang ostrich ng isang
kambing, at natuklasang hindi lamang pala isa kundi dalawang ostrich ang nakawala.
Nandiyan din ang waring pagpapanibagong bihis ng imahen ng politiko sa mga pagsulpot
ng #vivico at mga meme kaugnay ng pamamalakad ni Vico Sotto bilang mayor ng Pasig
City, na nagdulot ng waring pasiklaban sa pagitan ng mga mayor sa Metro Manila kasama
na dito sina Marcy Teodoro (mayor ng Marikina), Franciso “Yorme” Moreno Domagoso
(mayor ng Manila), Joy Belmonte (mayor ng Quezon City), at iba pa. Nagkaroon ng
pagpuna sa buong industriya ng panghuhula na kinatawan ng feng shui master Hanz
Cua na napilitang ipaliwanag ang kaniyang proseso ng panghuhula noong Mayo 2020.
Nandiyan din ang waring lumipas lang na hangin na propagandang kantang “Iisang
Dagat,” na inilabas noong Abril 2020 sa gitna ng mga alingasngas at alitan sa mga usaping
panteritoryo sa West Philippine Sea, na maganda sanang ikabit sa walang kamatayang
pagpuna sa pagtatambak ng dolomite sand sa Manila Bay noong buwan ng Setyembre.
Nagkaroon din sana ng pag-aaral sa penomenon ng panic buying sa gitna ng lockdown.
Halimbawa, maaalala ang unahan at ubusang pagbili ng mga tao ng tisyu, alkohol, at
maging ng saging sa pagsisimula ng lockdown. Kaugnay nito ang pag-usbong ng industriya
ng bentahan ng pagkain sa online na gusto pang buwisan ng gobyerno, ang pagsulputan at
higit pang paglago ng mga online application na nagbukas ng industriyang pangserbisyo
sa online: Grab, Foodpanda, MyKuya, GCash, Lazada, Shoppee, atbp. Kumusta na kaya
ang sanlaksang nagmamaneho ng mga motor sa pagdedeliver sa iba’t ibang bahagi ng
Maynila? Nakita natin kung paano parang inatake sa puso ang buong siyudad ng Metro
Manila na parang isang organismo, nang mamuong parang bloodclot ang daloy ng trapiko
sa mga checkpoint sa mga unang linggo ng lockdown. Kumusta na kaya ang kaguluhan at
kalituhan na nalikha sa paglipat ng pag-aaral sa lunan na online? Halimbawa, nandiyan ang
pagtaas ng bilang ng mga mag-aaral na nagpapakamatay dahil sa problema sa pag-agapay
sa pag-aaral na online. Sa kabilang banda, nandiyan ang pagsayaw ng lahat sa TikTok na
tinugunan ang pangangailangang makita, magpakita, at makakita sa gitna ng lockdown.
Naglitawan din ang mga eskandalo at kontrobersiyang dala ng hindi pagkakapatay ng
bidyo o audio ng mga application para sa video conferencing kagaya ng Zoom. Naaalala pa
ba ang Zoom sex scandal na lumabas noong Agosto 2020? Mahalaga ring may mag-aral
sa diskriminasyon na nararanasan ng mga frontliner sa gitna ng pagkukumahog nilang
makatulong sa mga maysakit na nagpositibo sa COVID-19, kasabay nito ang kontrobersiya
ng mañanita noong Mayo 2020. Kumusta na kaya ang mga industriyang kaugnay ng sining
at entertainment, ang mga restoran, mga spa, mga gym? Nasaan na kaya ang mga nawalan
ng trabaho sa gitna ng kaguluhang ito? Sa kabilang banda, mahalaga ring pag-aralan
ang waring naging industriya na ng pagkakawanggawa sa paglikom ng mga pondo at
donasyon sa mga nasalanta. Sa dalas at dami ng mga sakuna na nararanasan natin waring
nagiging isa na rin itong industriya, na hindi natin malaman kung ikalulungkot ba natin
o ikatutuwa. Kahit papaano’y may pagkamulat nang hindi na sumasapat ang pagpuri sa
katatagan ng mga Pilipino, ang Filipino resilience. Nakakatawa na kung muli pa nating
babalikang muli ang pananalig sa imahen ng kawayan sa gitna ng sunod-sunod na sakuna.
Nakakalbo rin naman ang kawayan at inaanod ng baha lalo na kung kasingtindi ng pagbaha
ng bagyong Ulysses nito lamang Nobyembre 2020, at nakatanim sa gumuguhong lupa ng
impraestruktuang panlipunan. Nagkakahalo-halo na ang mga kategorya ng metapora at
literal. Isang karambolang panlipunan.
Ngayon lamang, habang isinusulat ang panimulang ito, humabol pa ang sabay na
pagkatuwa at pagkadismaya—o pagkabaliw ba?—ng lahat sa isang patalastas ng RC
Cola na nagpapakita lamang kung gaano na ka-absurdo at ka-surreal ang lahat ng ating
pinagdadaanan. May di-pagkakakilala (misrecognition) o pagkakakilala ba dito ng
kategorya ng surreal sa gitna ng mga sunod sa usong adbokasiya sa kulturang popular sa
gitna ng lockdown? Hindi pa tapos ang taon. May isang buong buwan pa ng Disyembre.
Marami pa ang maaaring mangyari. Siguradong may mga nakaligtaan pang mabanggit

Yapan / Panimula 3
dito sa paglilistang ito. Mahalagang maidokumento ang lahat ng mga pangyayaring ito
dahil baka may magkaroon ng interes na mag-aral at manaliksik sa mga sosyo-kultural
na penomenong ito, kung hindi man bukas ay sa mga susunod na araw, sa malapit o sa
malayong hinaharap.
Sana.
Inilalantad at nililinaw sa atin ng karanasan ng COVID-19 ang malalalim na

suliraning panlipunang hindi natin hinaharap bilang isang kultura; pinakapangunahin
dito ang lumalaki pa ring agwat sa pagitan ng mayaman at mahirap, ang problema ng
di-pagkakapantay-pantay sa lipunan sa mga kaliwa’t kanang lantaran at walang habas na
paggigiit ng pribilehiyo at pagsulong ng mentalidad na matira ang matibay. Gawin sana
nating pagkakataon itong nakakulong tayo sa mga bahay na pagmunihan ang ating mga
pamamaraan ng pamumuhay at ang ating mga personal na kinalalagyan upang huwag nang
bumalik sa dating normal ang ating buhay pagkatapos ng lahat ng ito, at makagawa tayong
lahat ng isang bagong normal na higit na maganda sana kaysa sa estado ng pamumuhay
natin bago ang COVID-19. Sabi nga, sana all.

Benitez / Panimula 4
Hinggil sa mga Hinaharap

Sa gabi ng ika-9 ng Marso ng taong ito, noong nasa 24 pa lamang ang naitatalang kaso ng
COVID-19 sa bansa, idineklara ng pamahalaan ang apat na araw na suspensiyon ng mga
klase sa Kamaynilaan. Noon, sinabing kinakailangan ang gayong sandaling pagkakansela
ng mga klase upang magawang masukat ng pamahalaan kung ano ang lagay ng bansa sa
harap ng nasabing virus. Sa kasalukuyan, habang isinusulat ang sanaysay na ito, mahigit
siyam na buwan nang nakasara ang mga paraalan sa bansa, bagaman nagpapatuloy
pa rin ang mga kalse sa lahat ng antas, sa pamamagitan na rin ng iba’t ibang anyo ng
distant learning. Sa kasalukuyan din, mahigit sa 440,000 na ang mga naitatalang kaso
ng COVID-19 sa bansa, bagaman sinasabi ring mahigit sa 410,000 dito ang di-umano
napagaling na.
Nang paisa-isang ipinasara ang mga establisyamento noon—ang mga paaralan, mga
kainan, mga pamilihan, mga bahay-aliwan, mga opisina, at pati na mga pampublikong
transportasyon; ang ilan sa mga ito na muling magbubukas pagkaraan ng ilang buwan, at
ang maraming hindi na muling magbubukas pa—marahil ay walang nag-akalang lolobo sa
gayong bilang ang mga kaso ng COVID-19 sa bansa sa hindi rin marahil inakalang lubos
na haba ng panahon ng kuwarentina. Buwan ng Enero lamang sa taon ding ito, nang
sumabog ang Bulkang Taal na nakapagdulot ng mahigit sa tatlong bilyong kapinsalaan sa
agrikultura, sa biglaang pag-aagawan sa N95 mask at pagtaas ng presyo nito sa merkado,
wala rin marahil ang nakapag-akalang ang pagsusuot ng gayong pantakip sa mukha ang
magiging panibagong karaniwan sa nalalabi ng taon, at marahil maging sa mga susunod
pa.
Bagaman sa kabila ng teknolohiyang mayroon na tayo sa kasalukuyan ay hindi rin naman

talaga tuwirang nahuhulaan kung anong unos ang tatama sa bansa sa kung paano ring
paraan, sa kabilang banda ay may wika pa rin tayo kahit papaano upang matukoy ang unos
sa mga tinatayang karaniwang anyo nito: ang “pagsabog ng bulkan,” o ang “pananalanta
ng bayo,” ang “malubhang tagtuyot,” o ang “malakas na lindol.” Sa pagkakaroon ng mga
ganitong katawagan, kahit papaano ay naiibsan ang kung tutuusin baligho nating pag-iral
sa mundo sa kasalukuyan: ang buhos ng ulan, halimbawa, ay alinsabay na mga luha ng
banal na nilalang, at bisa rin ng mga salik pamanahon sa atmospera. Samakatwid, sa mga
ganitong pagpapangalan, kahit ang mga di-inaasahan, sa isang paraan ay natutunan din
nating pag-aralan.
Kaya marahil ang sakunang dala ng COVID-19 sa bansa ay pananalanta rin maging sa
mismong pag-unawa natin sa pagkasalanta: kung marahil nauna na nating naharaya ang
pagtatapos ng daigdig sa mga imahen ng zombie, alien, o iba pang nilalang na kaibang-
kaiba sa atin, nabigla tayo sa kakintalang maaari din palang matapos ang mundo sa
pamamagitan lamang ng paglanghap sa nabahingan o naubohang hangin, o ng pawang
paghawak sa sariling mukha matapos buksan ang mga pinto.
Ito ang dahilan kung bakit hindi nakapagtatakang sa kasalukuyang pandemya,

nagsilabasan din ang mga pagtatangka sa pagsasakasaysayan nito at pagpapasaysay dito,
sa pamamagitan ng pagkalap ng mga panitikan hinggil sa nasabing panahon. Nariyan
halimbawa ang apat na tomo ng Kasingkasing Nonrequired Reading in the Time of
COVID-19, isang digital na magasin para sa tula na inilabas ng Kasingkasing Press

mula Marso ng taong ito. Nariyan din ang #PandemicLiteratureProject, na naglalayong

pagtagpuin ang mga karanasan sa kasalukuyang pandemya sa pagitan ng Pilipinas at
Japan. Mayroon ding panawagan para sa Dx Machina: Philippine Literature in the Time
of COVID-19, isang dyornal na ilalathala ng Likhaan U.P. Institute of Creative Writing (na
maituturing na isa ring pagbibihis mula sa naunang panawagan ng nasabing institusyon
para sa antolohiyang The Kit and Other Writings: Literature in the Time of Corona, na
agad binawi dahil na rin sa naging pagtugon dito ng mga tao sa social media).
Kasabay ng mga ganitong pamamanitik ay ang mga pagtatangka rin sa pag-aaral

sa kasalukuyang pandemya, sa pamamagitan ng pagsusuri sa ating mga panibagong
pang-araw-araw o maging ng pagtanaw sa mga katulad na karanasan noon sa daigdig.
Nito lamang mga nakaraang buwan, halimbawa, inilabas ng Philippine Studies ang isyu
nitong pinamagatang “Covidscapes: The Pandemic in the Philippines.” Bukod pa dito,
nagsilabasan din ang kaliwa’t kanang webinar na sumusubok bigyang-katuturan ang ating
ngayon: ang X sa pandemya, o ang pandemya sa Y—mga ganitong pagsasalikop na kung
tutuusin ay maaaring punan ng anumang larang o bagay. Sa ganitong paraan, masasabing
nagbukas din ang mundo sa sarili nito: dahil na rin sa internet, naaring makarating ang
iba’t ibang pag-aaral mula isang panig ng daigdig tungong kabila.
Gayunpaman, hindi pa rin naging madali ang pagbuo sa kasalukuyang isyu ng

Katipunan. Sapagkat sa kabila ng dinami-rami ng mga tangka o paunang pagsusuri
sa social media, hindi ito nangahulugan para sa patnugutan ng kagyat ding dami ng
pagnanais na makapagpasa ng higit na malawak na pagbibigay-kahulugan sa kinalalagyan
nating kasalukuyan. Dahil kung tutuusin, hindi rin naman talaga madali ang maglaan pa
ng panahon para sa ganitong gawain: maliban pa sa nalusaw na ang mga karaniwang
hangganan kung saan tayo nagtatrabaho at naninirahan, araw-araw pang intindihin ang
sariling pangangatawan. Nagsara din ang mga unibersidad at aklatan, kung kaya ang
karaniwang hirap na sa paghahanap ng mga sanggunian ay lalo pang naging masalimuot.
At siyempre, narito rin ang palaging pagdududa kung bakit pa susulat sa Filipino, lalo na
sa kasalukuyan kung kailan nagbubukas din nga ang mundo sa sarili nito, kung kailan tila
higit na kauna-unawa lamang na sumulat sa Ingles.
Tulad na rin ng pagdiriin ng Katipunan mula pa sa unang isyu nito ilang taon na (o
marahil, ilang buhay na rin nga natin) ang nakararaan, ang Filipino ay pinahahalagahan
hindi lamang bilang wikang sisidlan ng mga kaisipan, kung hindi isa rin mismong
paraan ng pag-iisip. Halimbawa, ang aswang sa pag-aaral nina Jaco Tango at Chloe
Cabodil ay hindi lamang mababasa sa kanilang pagtukoy nga sa ganitong nilalang, kung
hindi mababanaag din sa kanilang pagtatabi ng folklore sa katotohanan ng kasaluyang
pamamahala ng administrasyon. Sa sanaysay ni Dr. Benilda Santos, ang pananalamin
at pagkokolorete ay hindi lamang mga kumpas na isinasagawa sa mismong katawan,
kung hindi maging sa panulat, isang poetika para sa pangungusap hinggil sa sarili, sampu
ng pagkakasari nito sa lipunan. Samantala, sa sanaysay ni John Bengan, ang lambing
ay hindi lamang pabaling na saling sa mahihinuhang tenderness mula sa mga seryeng
boys’ love (BL) mula Thailand, kung hindi mahihiwatigang pagsasakatawan din sa isang
tila mapaglarong paraan kung paano mapahahalagahan ito—na mayroon pang maaaring
ibang tinig sa pagsusuri, at nararapat din lamang mapakinggan ito.
Bukod sa lawas ng mga anyong pampanitikan at pangkultura—tulad ng pelikula, sa rebyu

ni Samuel Cabbuag sa “Doc Willie: The Movie” (2020); iba’t ibang pinusong na panitikan
sa social media, sa pag-aaral nina Dr. John Barrios at Eliodora Dizon; o mga akdang mula
sa partikular na lunan, sampu ng mga wika nitong maaaring hindi tuwirang nauunawaan
ng isa, sa rebyu ni Elbert O. Baeta sa dyornal na Dulang—sinikap din naming mailathala
ang isyung ito nang may pagsasaalang-alang sa lawas ng mga mag-aaral ng Filipino na

maitatampok. Tulad sa mga nakaraang isyu ng Katipunan, kasama dito ang ilang sanaysay
mula sa mga kasalukuyan ding mag-aaral ng Filipino, sa parehong antas graduwado at
di-graduwado: ang hinggil sa pagtatagpo ng COVID-19 at ketong sa pamamagitan ng mga
neolohismo, ni Axle Christien Tugano; ang hinggil sa dalumat ng lugar sa mga panitikang
Ilocano at Cebuano, ni Elizabeth Alindogan; at ang hinggil sa subkulturang plantita, nina
Luis Ysabelle Lacanlale at iba pa. Sa ganitong pagsasaalang-alang, umaasa kaming higit
na makapanghihikayat ang Katipunan sa marami pang mag-aaral ng disiplinang Filipino
upang makilahok sa pagnanasa ng dyornal na maidiin ang potensiya ng nasabing larang
bilang pandaigdigan din, lalo pa sa kritikal na kalagayan nito sa kasalukuyan.
Sa huli, tulad na rin ng nabanggit ni Dr. Alvin Yapan sa kaniyang introduksiyon, marami
pang pag-aaral ang hindi pa naipasama sa isyung ito ng Katipunan—na kung tutuusin,
marahil mga pag-aaral ding hindi pa nagagawang mapasimulan, nabanggit man o hindi sa
kaniyang pagmumuni. Sa gayon, kung tatayain nga bilang Kritikal na Patolohiya ang isyung
ito ng Katipunan, masasabing wala pa sa kalingkingan ng iba’t ibang sakit-panlipunan ang
mababasa dito sa ngayon. Gayunpaman, sa halip ng pakiramdam ng panghihinayang o
kakulangan sa hindi pa o hindi na naisamang mailathala, marahil ay pagkakataon din ito
sa pagbanaag sa maaari pa: marami pa ang maaaring gawin, at marami pa ang maaaring
pakahulugan. Sa gayon, maaari din lamang pangahasin: mayroon pa, at marami pa, ang
mga hinaharap.

Bengan / Isang Haraya ng Lambing 7
Isang Haraya ng Lambing:

Ang Pagsikat ng Boys’ Love sa Pilipinas sa Panahon
ng Pandemyang COVID-19
An Imagination of Tenderness:
The Rise of Boys’ Love in the Philippines During the COVID-19 Pandemic
John Bengan
Unibersidad ng Pilipinas Mindanaw
jbbengan@up.edu.ph
Abstrak
Pambihira ang biglang pag-usbong sa Pilipinas ng Boys’ Love, o mga palabas na kung
tawagin ay BL. Maituturing na pantasya tungkol sa murang pag-ibig, tampok sa mga
palabas ang kuwento ng mga binatang nag-iibigan. Pumatok ang BL sa maraming Pilipino
mula nang ipinalabas sa YouTube ang 2gether the Series ng Thailand noong Pebrero 2020.
Kasabay naman nito ang sapilitang pananatili sa kabahayan ng mga Pilipino matapos
ipinatupad ni Pangulong Rodrigo Duterte ang malawakang lockdown, na itinuturing na
isa sa pinakamatagal at pinakamahigpit na isinagawa sa buong mundo, bilang tugon sa
pagsiklab ng 2019 novel coronavirus o COVID-19. Kung ang mga pelikulang science fiction
ay talinghaga ng mga nakabaong pangamba (Sontag 220), pinupukaw naman ng mga BL
serye ang isang haraya ng lambing. Ano ang nakakahumaling sa Thai BL, partikular na ang
isang palabas na niyakap ng napakaraming manonood sa iba’t ibang bahagi ng mundo?
Ano ang pangako ng harayang ito sa mga manonood? Anong ligalig ang nasa likod nito?
Susubukang mailahad ng sanaysay ang mga nabanggit na may diin sa ugnayan ng pagsikat
ng BL serye sa Pilipinas at ilang kaganapan sa bansa kamakailan lamang.
The sudden popularity of Boys’ Love—also known as BL—in the Philippines is phenomenal. Read
as a fantasy of young love, the TV series present stories of young men loving men. BL became a hit
among many Filipino viewers since Thailand’s 2gether the Series premiered on YouTube in February
2020. Around the same time, Filipinos were forced to stay at home after President Rodrigo Duterte
imposed a massive lockdown, which is considered as one of the longest and toughest in the world,
in response to the spread of the 2019 novel coronavirus or COVID-19. If science fiction films are
allegories of repressed horrors (Sontag 220), BL stirs an imagination of tenderness. What makes
Thai BL so appealing, particularly a series well received by viewers from different parts of the
world? What promise does it hold for audiences? What anxiety lurks behind this imagination? This
essay will attempt to address these queries with an emphasis on the convergence of the rise of BL in
the Philippines and recent events in the country.
Mga Susing-salita
Boys’ Love (BL), yaoi, COVID-19 pandemic, kulturang popular na Thai, manonood na
Filipino
Boys’ Love (BL), yaoi, COVID-19 pandemic, Thai popular culture, Filipino spectatorship

Tungkol sa May-akda
Nagtuturo ng panitikan at malikhaing pagsulat si John Bengan sa Unibersidad ng Pilipinas
Mindanaw. Nalathala ang kaniyang mga akda at salin sa Likhaan, Kritika Kultura, Cha,
Words Without Borders, LIT, Shenandoah, at World Literature Today. Kasalukuyan
siyang pangulo ng Davao Writers Guild, kasapi ng Pambansang Komite sa mga Sining
Pampanitikan, at miyembro ng Film Desk ng Young Critics Circle.

1
Marahil hindi na misteryo kung bakit sa panahon na walang katiyakan bumabaling ang
karamihan sa atin sa pantasya. Pambihira ang biglang pag-usbong sa Pilipinas ng Boys’
Love, o mga palabas na kung tawagin ay BL, lalo na ang mga serye mula sa Thailand.
Maituturing na pantasya tungkol sa murang pag-ibig, tampok sa mga palabas ang kuwento
ng mga binatang nag-iibigan.
Matagal nang may mga mambabasa sa Thailand ng tinatawag nilang wai—mga

nobelang isinulat ng mga babae para sa kababaihan, at pawang hango sa yaoi ng mga
Hapon—ngunit unang naging tanyag ang BL bilang palabas sa Thailand noong 2014.1 Sa
ngayon, maliban sa mga Hapon, may BL serye nang gawa sa South Korea, China, Taiwan,
Vietnam, at maging sa Pilipinas. Patuloy na lumalago ang bilang ng mga tagahanga ng BL
sa iba’t ibang bansa, dahil na rin sa mga streaming platform gaya ng Netflix at YouTube.
Maaari na ring maakses kamakailan sa Pilipinas ang online app na Line TV ng Thailand na
siya mismong prodyuser at nagtatanghal ng ilang BL serye.
Sa Pilipinas, hindi na bago ang ganitong mga kuwento. Dati nang naisapelikula ang
relasyon ng dalawang lalaki sa nakaraang mga dekada at kasabay ng digital independent
film boom sa Pilipinas noong 2005, lumaganap ang tinatawag na “gay indie” (Baytan 74).
Nanguna naman ang GMA 7 sa pagpapalabas ng My Husband’s Lover (2013) na tungkol sa
lalaking may lihim na relasyon sa kaniyang kaibigang lalaki, at kauna-unahang teleseryeng
tumatalakay sa nasabing paksa sa pambansang telebisyon (Cantor 424).
Ngunit ngayon lamang ulit nagkaroon ng ganitong katanyagan sa mas nakararaming

tagapanood ang kuwento ng pag-big sa pagitan ng dalawang lalaki. Kasabay naman ng
pagsikat ng BL ang sapilitang pananatili sa kabahayan ng mga Pilipino matapos ipinatupad
ni Pangulong Rodrigo Duterte ang malawakang lockdown bilang tugon sa pagsiklab ng
2019 novel coronavirus o COVID-19, na siyang itinuturing na isa sa pinakamatagal at
pinakamahigpit na isinagawa sa buong mundo (Olanday).
Sa kaniyang sanaysay tungkol sa mga pelikulang science fiction ng dekada 50,

nahinuha ni Susan Sontag na ang mga nasabing palabas ay hindi tungkol sa siyensiya
kundi hinggil sa tinatawag niyang imahinasyon ng sakuna (213). Ayon kay Sontag,
inilalantad ng pagtatanghal ng pagkagunaw ng mundo at mga imahe ng pagkawasak sa
mga pelikulang science fiction ang kinatatakutan ng mga manonood. Bukod dito, paraan
din upang pumurol ang takot na may kinalaman sa mga pandaigdigang suliranin gaya ng
mga kalamidad, sakunang nuklear, at digmaan ang pagkawili sa mga palabas hinggil sa
kapahamakan (220).
Kung ang mga pelikulang science fiction ay talinghaga ng mga nakabaong pangamba,
pinupukaw naman ng mga BL serye ang isang haraya ng lambing: ang pagsuyo o pag-alo sa
isang taong nagtatampo o nagmamaktol, mga ugaling palaging ipinapakita sa Thai BL, na
hahantong din sa “lambingan”—ang matamis na pagdadaiti ng dalawang tao. Hindi ang
kasariwaan ng kuwento ang hinahabol ng manonood kundi ang paano, sa pamamagitan
ng ilang mga panuntunan, nabubuyo ang danas ng kilig o ang pagkasabik sa harap ng pag-
iibigan. Bukod sa magagaan at hindi masyadong kumplikado ang mga kuwento ng Thai BL,
1 Hango sa nobelang Love Sick: The Series ni INDRYTIMES, ang Love Sick: The Series ay tungkol
kay Phun at Noh, mga estudyante sa hayskul na nahulog ang damdamin sa isa’t isa nang magpanggap
silang magkasintahan. Ayon kay James, sumibol mula sa nobela at palabas na ito na unang sumikat sa
Thailand at Asya ang BL fandom na saklaw ngayon ang iba’t ibang sulok ng mundo.

palaging nakapaloob sa mga palabas ang lambingang kagyat, ang paghahangad sa diwa at
giliw ng kapwa. Nagkakatalo lamang sa kung paano ito naibabahagi sa mga manonood sa
iba’t ibang malikhain at mabisang paraan.
Ano ang nakakahumaling sa Thai BL, partikular na ang isang palabas na niyakap ng
napakaraming manonood sa iba’t ibang bahagi ng mundo? Ano ang pangako ng harayang
ito sa mga manonood? Anong ligalig ang nasa likod nito? Susubukang mailahad ng
sanaysay ang mga nabanggit na may diin sa ugnayan ng pagsikat ng BL serye sa Pilipinas
at ilang kaganapan sa bansa kamakailan lamang.
2
Bilang panimula sa pag-aninag sa haraya ng lambing, babalikan ang ilang mga senaryo ng
Thai BL.
Makikisig na lalaki ang mga bida, ngunit kadalasang magkaiba ang kanilang mga
katangian: maaaring ang isa ay mas maamo, at ang isa mas mapusok. Nanggaling ang
isa sa kanila—o silang dalawa pareho—sa mariwasang pamilya, o hindi kaya’y gitnang-
uri. Dati na silang nagkagusto sa babae hanggang bigla silang magtatagpo sa eskuwela o
unibersidad. Minsan may kamalayan ang isa sa kanila sa kaniyang homoseksuwalidad.
Minsan pareho nilang matutuklasan ang kanilang kakayahang magmahal sa kaparehong
kasarian.
Sa kanilang pagtatagpo napukaw ang di-inaasahan: ang pagkabihag ng loob sa isa’t

isa. Susubukin sila ng karanasan sa magkakasunod na maliliit na krisis na halos lahat ay
personal. Pagkainis sa isa’t isa, paulit-ulit na pakikipagtalo, pagkabagabag sa kung ano ang
tingin ng iba at ng sarili sa sarili, at paninibugho.
Larawan 1. Nanggaling sa mayamang pamilya si Phun (Nawat Phumphotingnam; kanan),

samantalang si Noh (Chonlathorn Kongyingyong; kaliwa) ay sa gitnang-uri. Screenshot
mula sa unang episode ng Love Sick the Series 2 (2015) sa 9 MCOT Official YouTube
Channel. © MCOT Public Company Limited.

Selos ang maghahatid sa dalawa mula taltalan tungong landian. Hahantong ito sa
pagbubunyag ng totoong damdamin. Ngunit selos din ang biglang lalagot sa lambingan.
Selos ang isa sa pinakamabisang sangkap na nagpapatakbo ng kuwento dahil laging
nakasandal ang BL sa kawalan ng kapanatagan ng mga pangunahing tauhan nito.
Minsan may ikatlong tauhang magtatangkang wasakin ang pagsasamahan ng mga bida.
Madalas babae ang nasabing tauhan, ngunit maaaring lalaki rin na malapit o lumalapit sa
isa sa kanila. May matagal nang kasintahan na gagawin ang lahat kahit na humantong pa
sa karahasan maangkin lamang niya ang isa sa mga bida. May matalik na kaibigan na may
lihim palang pagtingin. May dating inibig na nagbabalik, at baka nga iniibig pa rin, o hindi
kaya’y may masamang balak sa isa sa kanila. May bago at mas batang mangingibig na sa
umpisa ay itinuturing na inosente. Minsan magsasanib puwersa ang babaeng kasintahan
at ang isang dating karelasyon. Hindi agad-agad mahahalata ng iniirog ang kasamaan at
banta ng ikatlong tauhan.
Minsan mga magulang mismo ang nagsisilbing balakid.2 Minsan naman, ang
hadlang ay mismong kamatayan. Dito papasok ang paniniwala sa pagmumulto o muling
pagkabuhay upang makaalpas ang magsing-irog. Nagpakamatay ang magkasintahan at
nabuhay muli matapos ang ilang dekada. Pinatay ang isang tauhan na lingid sa kaniyang
kaalaman ng isang kamag-anak. Sa parehong sitwasyon, naudlot ang pag-iibigan o
kakayahang umibig sa kapwa lalaki, na siyang bibigyang-lunas ng muling pagkabuhay o
ang palugit ng pagmumulto.
Larawan 2. Ang ikatlong tauhang kagaya nina Non (Chayapol Jutamat; kaliwa) at Lhong
(Kittipat Kaewcharoen; kanan) ang magtatangkang wasakin ang pagsasamahan ng mga
bida. Mga screenshot mula sa ikasampung episode ng Dark Blue Kiss (2019) sa GMMTV
YouTube Channel, © GMMTV; at sa ikalabing-isang episode ng TharnType the Series (2019)
mula sa LINE TV App, © One 31 at LINE TV.
Maaari naman na kasinsimple lamang ng maling akala o pagkalito ang katalista ng

kaguluhan. May gusto siyang iba. May gusto siyang babae. Mas gusto niya itong mas bata
sa akin. Hindi ko siya kayang harapin dahil maging ako’y hindi maunawaan ang aking
sarili. Kaibigan lamang ang turing niya sa akin. Walang “kami” sapagkat kami’y pawang
mga batang lalaki lamang.
2 Ngunit tanda ito ng kahinaan. Bukod sa gasgas na, karamihan sa mga BL serye kamakailan ay
nagtatampok ng mga magulang na may bukas na pag-unawa. Tunghayan ang Kiss Me Again the Series
(2018), Love by Chance the Series (2018), Dark Blue Kiss (2019), at Until We Meet Again (2019).
Nakababagot ang paggamit ng balangkas na ito sa What the Duck the Series (2018), kung saan pilit
na pinaghihiwalay ang magkasintahan dahil gusto ng ama ng isa na ipakasal ang anak sa babae. Kaya
naman nakadidismaya na magulang pa rin ang naging hadlang sa seryeng kagaya ng Why R U? the
Series (2020).

Laging pinagdududahan ang mapangahas na mangingibig. May masama siyang

balak. Hindi siya sinsero. Nagpapanggap lamang siya—gaya ng aming napagkasunduan.
Bago ang pagkilala sa kaniyang busilak na kalooban, kailangan munang malampasan ng
kaniyang iniibig ang pagkamabuway nito. Sa likod ng kawalan ng kapanatagan, may isang
ipinagkakaloob na halos ay higit pa sa pag-ibig: ang pananalig.
Larawan 3. Minsan magsasanib puwersa ang babaeng kasintahan at ang isang dating
karelasyon, gaya nina Plern Pleng (Satida Pinsinchai; kaliwa) at Mew (Suthaphong
Tripobhoom; kanan). Mga screenshot mula sa ikasampung episode ng Together With Me
the Series (2017) sa TV Thunder Official YouTube Channel. © TV Thunder at LINE TV.
Mabubunyag ang katotohanan sa pamamagitan ng isang bagay. Maiigpawan ang

krisis. Maaari na isa itong laruan na may kakayahang magrekord ng boses. O isang flash
drive na ipagkakaloob pa ng mismong tauhang muntik nang sumira sa pag-iibigan ng
dalawang lalaki. O hindi kaya’y mga pangitain o panaginip na bumabagabag, na siya
namang maghahatid sa mga tauhan sa nakatagong larawan, aklat, o mismong buong silid
na hindi binubuksan maraming taon na ang nakalipas. Kung hindi man bagay, isang tao,
o dating kasuyo, ang magsisilbing saksi na siyang huhugas sa kasalanan ng mangingibig
sa mata ng sinisinta. Kapag sangkot ang reinkarnasyon, mga nakatatandang tauhan ang
sasagot sa misteryo.
Binibigyan ng labis na pagtuon ang buhay-estudyante, kahit halos walang nangyayaring

pagtalakay sa mga aralin o suliranin sa pag-aaral o ng mag-aaral. Bagaman may ilang
Thai BL na tungkol sa mga naghahanap-buhay, halos lahat ng mga kuwento ay hinggil sa
pakikisalamuha ng mga estudyante. Kung mayroon mang ibang gawain na nabibigyang-
pansin, pawang esktrakurikular lamang ang mga ito, gaya ng pagsali sa mga culinary o
music club, student council, o hindi kaya’y mga ritwal o hazing sa loob ng kurso kung saan
madaling itinatanghal ang engkuwentro ng “seme” (dominante) at “uke” (pasibo) ng yaoi.
Mapapansin din na may mga piling kurso sa kolehiyo na madalas itinatampok: ang
pag-iinhinyero at ang arkitektura. Pinagmumulan ng kaluguran ang katangiang ito kapag
nagkatuluyan na ang dalawang mag-aaral ng mga larangang malimit nauugnay sa mga
kalalakihan. May aliw na nababatid sa pagbuo ng mga anyong lalaki na siya namang
bubuwagin ng homoerotisismo.
Dahil binabalik-balikan ng mga manonood ng BL ang pananabik na dala ng mga

lalaking nagkakamabutihan, pinapanatiling magaan at katawa-tawa ang mga eksena. Kung
mabigat man ang kuwento, gaya ng mga nabanggit kung saan sangkot ang isang marahas
na nakaraan, mahalagang kaakibat pa rin ang komedya. Ito marahil ang pagkakaiba ng
Thai BL sa iba pang mga kuwentong tungkol sa pag-iibigan ng dalawang lalaki: ang pag-
iwas sa o hindi kaya’y pagwawasto ng trahedya.

Larawan 4. Dahil nakababatang estudyante ng pag-iinhinyero, napapasailalim si Kongpob

(Prachaya Ruangroj; kaliwa) sa awtoridad ni Arthit (Perawat Sangpotirat; kanan). Mga
screenshot mula sa unang episode ng SOTUS the Series (2016) sa GMMTV YouTube
Channel. © GMMTV.
Kalimitang tumatakbo sa dalawampu hanggang apatnapung minuto ang bawat kabanata

o episode ng BL. Mayroon naman itong walo hanggang labinlimang episode. Binubuo
ang karamihan sa mga Thai BL ng labintatlong kabanata; minsan lamang nagkakaroon
ng dalawampu o tatlumpung episode ang isang serye. Kadalasan, pinakamasidhi ang
ikalabing-isang kabanata dahil dito nagaganap ang mga komprontasyon o muntikang
paghihiwalay ng mga pangunahing tauhan. Nalulutas ang salungatan sa susunod na
episode hanggang sa maibalik ang dating pag-iibigan sa huling kabanata.
Larawan 5. Sinasanay ni Fighter (Pruk Panich; kanan) ang nakababatang si Tutor

(Suppapong Udomkaewkanjana; kaliwa). Screenshot mula sa unang episode ng Why R U?
the Series (2020) sa LINE TV App. © One 31 at LINE TV.

Larawan 6. Nagkakilala sina Khai (Jumpol Adulkittiporn; kaliwa) at Third (Atthaphan

Phunsawat; kanan) sa isang pagsasanay ng mga bagong estudyante sa kanilang unibersidad.
Mga screenshot mula sa unang episode ng Theory of Love (2019) sa GMMTV YouTube
Channel. © GMMTV.
Mula sa mga balangkas na ito, iisang arko lamang ang tinatalunton ng karamihan sa mga
Thai BL: ang pagkatuklas ng pag-ibig tungong pagsisimula ng pagiging magkasintahan.3
Palaging salungatan ng kuwento ang pagtanggap o di-pagtanggap ng nakatagong pagsinta.
Ito marahil ang dahilan kung bakit nagaganap sa paaralan o unibersidad ang halos lahat
ng mga tagpo. Kalimitan sa mga pook na ito unang nababatid ang galak sa pagtuklas ng
ilang mga damdamin.
Larawan 7. Tutulongan ni Thun (Pawat Chittsawangdee; kaliwa) ang multo na si Mes

(Prachaya Ruangroj; kanan) na humayo sa kabilang buhay. Screencap mula sa unang
episode ng He’s Coming to Me (2019) sa GMMTV YouTube Channel. © GMMTV.
3 Natatangi muli ang Dark Blue Kiss at Until We Meet Again sa pag-alpas ng mga ito sa
karaniwang tema ng BL serye. Ipinagpatuloy sa Dark Blue Kiss ang kuwento nina Pete at Kao na unang
nasubaybayan bilang mga tauhan sa Kiss the Series (2016) at Kiss Me Again the Series, kung saan
isinalaysay ang simula ng kanilang relasyon. Tungkol naman sa muling pagkabuhay ang Until We Meet
Again: matapos ang tatlong dekada mula nang sila’y nagpatiwakal dahil sa pagtutol ng kanilang mga
ama, muling nagtagpo ang magkatipang sina Intouch at Korn sa katawan nina Pharm at Dean. Bilang
pangalawang yugto ng SOTUS the Series (2016), susundan ng SOTUS S the Series (2017) ang bagong
magkasintahang sina Kongpob at Arthit sa pagharap nila sa mga pagsubok gaya ng pagpasok ng mas
nakatatandang si Arthit sa unang trabaho nito.

Larawan 8. Sina Korn (Noppakao Dechaphatthanakun; itaas, kaliwa) at Intouch

(Katsamonnat Namwirote; itaas, kanan) na nabuhay na muli sa katauhan nina Dean
(Thitiwat Ritprasert; ibaba, kanan) at Pharm (Natouch Siripongthon; ibaba, kaliwa). Mga
screenshot mula sa ikalawang episode ng Until We Meet Again (2019) sa Studio Wabi Sabi
YouTube Channel. © Studio Wabi Sabi Col., Ltd.
3
Bagaman dati nang may mga tagatangkilik sa bansa, pumatok ang BL sa maraming Pilipino
mula nang ipinalabas sa YouTube ang 2gether the Series, sa direksiyon ni Weerachit
Thongjila, noong Pebrero 2020. Parati itong nababanggit, sa mga artikulo man o sa mga
podcast (“Free Shipping: All Aboard”), bilang palabas na nagpakilala sa mas nakararaming
manonood sa Pilipinas sa genre ng BL.
May tatlong pangunahing dahilan na ipinapanukala ang sanaynay na ito kung bakit
naging matagumpay ang 2gether the Series.
Una, nang ipinalabas ang serye noong Pebrero 2020, dalubhasa nang maituturing ang
GMMTV sa paggawa ng mga BL. Naperpekto na nila ang mga sangkap ng isang mabisang
palabas: tamang gusot sa kuwento, nagguguwapuhang mga aktor, at mga eksenang hitik sa
lambingan at kilig. Naitatag na ng kompanya ang tatlo sa pinakamakinang na tambalang
may masugid ding mga tagahanga: ang SingKrist ng SOTUS the Series (2016); OffGun ng
Theory of Love (2019); at TayNew ng Kiss the Series (2017), Kiss Me Again (2018) at Dark
Blue Kiss (2019). Bihasa na ang estasyon kung paano laruin ang mga tagahanga upang
mapalawig ang buhay ng mga tauhan sa mga aktor na gumaganap sa kanila.
Pangalawa, di-matatawaran ang pinagsamang karisma ng mga bidang aktor na

sina Vachirawit Chivaaree, na mas kilala sa kaniyang palayaw na Bright; at si Metawin
Opas-iamkajorn, na mas kilala naman bilang Win. Kahit na baguhan siya sa pag-arte,
naipamalas ni Metawin Opas-iamkajorn sa katauhan ni Tine Teepakorn ang kaniyang husay
bilang komedyante na hiyang din sa madamdaming eksena. Sa kaniya namang kaakit-

akit na pagganap sa suplado at misteryosong si Sarawat Guntithanon—ang “tsundere” o

bugnuting tauhan na magpapakita rin ng kaniyang pagiging malambing—nabigyang buhay
ni Vachirawit Chivaaree ang isa sa pinakahindi-malilimutang tauhan sa BL sa kasalukuyan.
Nakasalalay halos lahat sa bisa ng pangunahing tambalan ang paglalayag ng BL serye.
Kapag pinagsama, gaya ng anumang namumukod-tanging tambalan, nagniningning sila
na tila may liwanag na nagmumula sa loob.
Pangatlo, naging mapalad sa di-inaasahang dahilan ang paglunsad ng 2gether the

Series sa panahon ng pandemya. Sabik ang karamihan sa mga manonood sa mga palabas
na magaan sa damdamin at madaling panoorin habang nakakulong sa loob ng bahay. At
dahil itinatampok ang lambingan at pagsusuyuan sa halos lahat ng eksena, mas naging
kapana-panabik ang mga pangitaing ito sa panahon na ipinagbabawal ang pakikihalubilo
sa kapwa, kasama na ang pagniniig, paghawak, pagyakap, at paghalik.
Bukod sa mahusay ang pagkapili sa mga aktor, ibinunsod ng 2gether the Series sa
rurok nito ang pantasya ng Thai BL, at sa parehong aspekto ng pagtatanghal ng mga
pangyayari at inihahain nitong pananaw. Iibig ako sa taong di-inaasahan. Sa dami ng
humahanga sa kaniya, tanging ako lamang ang inibig niya. Tulad sa nobela ni JittiRain
kung saan hinango ang palabas, buhaghag ang ugnayan ng mga kaganapan at maluwag ang
ugnayan ng kuwento sa lohika at realidad. Parehong namamayani sa aklat at sa palabas
ang natatanging ningas sa takbo ng naratibo: magtatagpo at unti-unting magiging malapit
sa isa’t isa sina Tine at Sarawat.
Hinahabol si Tine ni Green (Korawit Boonsri), isang estudyante na hindi niya

gusto. Upang itaboy si Green, maghahanap si Tine ng paraan, na karamihan naman ay
baligho, kagaya ng paggamit ng gamot na pampatulog, pagpapabugbog, at pagkuha ng
pekeng kasintahang babae. Palpak ang mga ito, kaya ang susunod na hakbang ay tila ang
pinakakomplikado—ang pagkuha ng isa pang pekeng kasintahan na pinagkakaguluhan
naman ng mga kababaihan sa unibersidad.
Larawan 9. Metawin Opas-iamkajorn bilang Tine Teepakorn. Screenshot mula sa unang

episode ng 2gether the Series sa GMMTV YouTube Channel. © GMMTV.

Larawan 10. Vachirawit Chivaaree bilang Sarawat Guntithanon. Screenshot mula sa

unang episode ng 2gether the Series sa GMMTV YouTube Channel. © GMMTV.
Karaniwang kuwento na ang dalawang binatang nagpapanggap na magkasintahan.

Kailangan lamang balikan ang isa sa kauna-unahang naipalabas na BL sa Thailand noong
2014, ang Love Sick the Series, sa direksiyon ni Andy Rachyd Kusolkulsiri (Prasannam 69).
Gaya ng inaasahan, sa pagpapanggap unti-unting nagkakatotoo ang pag-iibigan.
Sasali si Tine sa music club kahit na hindi ito marunong tumugtog ng kahit anong
instrumento. Wala rin siyang galing sa pagkanta, ngunit mahilig siya sa musika. Ang mga
katangiang ito ang nagbubukas sa kaniya sa katauhan ni Sarawat, na ang katotohanan ay
matagal nang nagkakagusto kay Tine nang aksidenteng makita niya ito sa isang konsiyerto
sa nakalipas na taon.
Tuturuan ni Sarawat si Tine kung paano tumugtog ng gitara, at matututunan naman ni

Tine na magmahal sa kapwa lalaki. Sa una, inaakala na si Tine lamang ang may dahilang
lapitan si Sarawat. Ngunit sa kalaunan, makikita na ang lahat ng mga pangyayari ay
dumadaloy mula sa matagal nang pagnanais ni Sarawat na makilala si Tine. Isa itong
himig na minana sa yaoi: ang hinahabol ay siya rin palang humahabol.
4
Mayroon tayong angkop na lente sa panonood ng BL: ang “kilig.” Kilig ang pisyolohikal na
reaksiyon ng panginginig ng katawan kapag nakakaranas ang isang tao ng lambing, lalo na
kung ito ay galing sa taong kaniyang gusto. Maaari ding kiligin kahit na hindi direktang
nakararanas ng paglalambing. Sapat nang masaksihan ang isang kagiliw-giliw na tagpo
sa pagitan ng dalawang tao upang makaramdam ng kilig. Masasabing namumuhunan sa
danas na ito ang BL. Pansinin ang pag-iwas ng kuwento sa pinakapraktikal na solusyon:
ang simpleng pagsabi ng katotohanan na walang nararamdaman si Tine para kay Green.
Labas ito sa pagpipilian dahil hindi sisibol ang kilig sa praktikal o makatwirang pag-iisip;
agad na guguho ang panaginip ng pag-ibig.

Kabilang sa mga tagpong sadyang nagpapakilig sa mga manonood ang unang pagkikita
nina Tine at Sarawat, kung saan binigkas ni Sarawat ang hamong ito: “Kapag titigan mo
pa ako nang ganyan, hahalikan kita hanggang sa himatayin ka.” Nakakagulat para kay
Tine ang pinaghalong kalupitan at panunukso ni Sarawat, ngunit sa unang pagkikitang ito
masasaksihan ang simula ng pagsasalitan ng lambing at sumbat. Higit pa dito, pahiwatig
ang mga binitiwang salita sa matagal nang pagnanais ni Sarawat na makitang muli si Tine.
Larawan 11. Ang hamon ni Sarawat. Screenshot mula sa unang episode ng 2gether the
Series sa GMMTV YouTube Channel. © GMMTV.
Ilan pa sa mga tagpong nagpapakilig ay ang paglalaro nina Tine at Sarawat ng Pocky
Game kung saan unti-unti nilang kinain ang isang maliit na tinapay sa magkabilang dulo
nito hanggang sa magdikit ang kanilang mga labi; ang panunuyo ni Tine nang masira
niya ang cellphone ni Sarawat; ang pagtatago nilang dalawa sa loob ng maliit na aparador
upang iwasan si Green; ang pagsusulat ng mensahe sa mga bote ng inuming bigay ng
mga tagahanga ni Sarawat; ang pagpayag ni Sarawat na sumakay sa pakulo ni Tine; ang
pagpapahayag ni Sarawat sa publiko ng kaniyang (kunwaring) panliligaw kay Tine; ang
paggawa ni Sarawat ng social media account kahit pa hindi niya ugali ito; ang paggapang
ni Sarawat sa ibabaw ni Tine habang inaayos ang kaniyang sapin sa higaan; ang pagkuha
nila ng retrato sa isang photobooth (at ang pagtago ni Sarawat ng nasabing retrato); ang
panonood ni Tine sa mga laro ni Sarawat, suot ang jersey nito; ang pagpapaselos ni Tine
kay Sarawat upang malaman kung may gusto ito sa kaniya (at kung saan sa huli, si Tine
din pala ang magseselos); ang pagbibigay ni Sarawat ng mga palayaw kay Tine: “kwai noi”
(maliit na kalabaw) at “tua woon wai” (taong nanggugulo).
Higit na mabisa rin ang mga tahimik na tagpo ng lambingan. Matapos silang lumabas
ng mga kaibigan, umupo si Sarawat at Tine sa balkonahe at nag-usap tungkol sa musika
hanggang sa muntik nang aminin ni Sarawat kung sino ang kaniyang napupusuan. Sa
paghahanda sa kanilang proyekto, tutugtog at kakanta si Sarawat habang nakikinig si Tine
sa tabi nito.
Subalit walang makakapantay sa tindi ng lambing na hatid ng isang simpleng galaw.

Habang sila’y nanonood dapat sa bandang tumutugtog sa entablado, ipapahiram ni
Sarawat ang isa niyang earphone kay Tine upang sabay na mapakinggan ang hiling na awit
nito. Maya-maya kakantahin na nilang dalawa ang “Thuk Yang” (Lahat) ng Scrubb, isang
paboritong banda na ayon kay Tine ay lalong nakapagpapasaya at nakapagpapaibig kapag
pinakikinggan. Nababalot ang tagpo hindi lamang ng lambing kundi ng pagpapatawad
(hindi napanood ni Tine ang pagtugtog nina Sarawat) at paggagatla ng teritoryo (tila
sinasabi ni Sarawat na siya lamang ang makikibahagi kay Tine).

Larawan 12. Nakikinig si Tine habang kumakanta at tumutugtog si Sarawat ng isang

awit ng bandang Scrubb. Screenshot mula sa ikatlong episode ng 2gether the Series sa
GMMTV YouTube Channel. © GMMTV.
Habang ang lahat ay nakikinig sa mga musikero sa entablado, ibang tugtugin ang
pinakikinggan nina Sarawat at Tine. Nasa loob sila ng bula ng kinagigiliwang himig. Walang
ibang ingay ang makagagambala. Gayundin, pinagtitibay ng tagpo ang pangunahing tema
ng nobela at palabas: ang pagkakatugma ng dalawang nilalang para sa isa’t isa. At dahil ito’y
magiging tanda ng kanilang pagkakamabutihan, mauulit ang pagbabahagi ng earphone,
ang pag-aalay ng himig. (May susunod na eksena ring makikita ni Tine na ipinahiram
ni Sarawat ang earphone nito sa iba, na siya namang pinagmumulan ng pagseselos.)
Sinasagisag ng pagsuot ng earphone sa tainga ang pagpasok ng isa sa katawan ng isa.
Larawan 13. Ipapahiram ni Sarawat ang isang earphone niya kay Tine upang sabay na
mapakinggan ang hiling na awit nito. Screenshot mula sa ikaapat na episode ng 2gether
the Series sa GMMTV YouTube Channel. © GMMTV.

Larawan 14. Sinasagisag ng pagpasok ng earphone sa tainga ang pagpasok ng isa sa

katawan ng isa. Screenshot mula sa ikaapat na episode ng 2gether the Series sa GMMTV
YouTube Channel. © GMMTV.
“Naiintindihan ko na,” sabi ni Sarawat habang nakikinig sila sa isang kanta ng Scrubb.
“Ano ang naiintindihan mo?” tanong ni Tine. “Di mo na kailangang malaman pa,” sagot ni
Sarawat. Ang pagtitimping ito, ang muntik-muntikang pag-amin, ang nakaw na lambing,
ang pinagmumulan ng matinding kilig. Sa tagpong ito, abot-kamay ang lakas ng loob na
magtapat sa sinisinta, at sa kalaunan nga, doon mauuwi ang lahat. Masusundan ito ng isa
pang tagpo kung saan manonood ulit sila ng banda. Sa pagkakataong ito, mismong ang
Scrubb na ang nasa entablado at hindi na lamang pinakikinggan sa maliliit na aparato. Sa
pagkakataong ito, makikitang mas malapit na sila sa isa’t isa. Sa isang sandali pa, itataas
ni Tine ang isang kamay ni Sarawat upang sabayan ang kaway ng ibang mga nanonood.
Nag-uumpisa na silang pumalaot sa dakong mas kalugod-lugod at mapanganib. Ngunit
iba ang panganib sa BL kung ihahambing sa totoong buhay. Tanging ang kabiguan sa pag-
ibig ang pinakamalubhang mangyayari. Kaya palaging umaakyat ang kuwento sa bingit ng
kabiguang ito.
Larawan 15. Nasa loob sila ng bula ng kinagigiliwang himig. Walang ibang ingay ang
makakagambala. Screenshot mula sa ikaapat na episode ng 2gether the Series sa GMMTV
YouTube Channel.© GMMTV.

5
Higit na kapansin-pansin sa 2gether the Series ang pagpapatong-patong ng dalumat ng
pagtatanghal. Sa harap ng isang entablado sa ibang panahon unang nakita nina Sarawat
at Tine ang isa’t isa. Kukunin ni Tine si Sarawat upang magpanggap bilang kasintahan
niya sa kaniyang munting palabas. Samantala, sa music club, kukunan ng video ng mga
miyembro ang kanilang sarili habang tumutugtog at kumakanta. May nirekord na isang
kanta si Sarawat para kay Tine matapos niya itong makita sa unang pagkakataon, ngunit
itinago ito at hindi ipinakita kahit noong sila’y magkakilala na. Aawit at tutugtog ng ilang
beses si Sarawat sa harap ni Tine sa pagkukunwaring ginagawa niya lamang ito para sa
kanilang palabas.
Sa isang hindi malilimutang eksena, pupunta si Sarawat na lasing sa silid ni Tine.

Tutugtugin niya ang “Khon Ni” (Ang Taong Ito) ng Scrubb na may halong kalasingan, selos,
at katapatan ng isang lihim na umiibig. Pagkatapos tumugtog ni Sarawat, magtatapat si
Tine na gusto niyang ligawan si Pear, isang kasama nila sa music club. “Dapat din ba akong
magpanggap na nasasaktan?” galit na sagot ni Sarawat. “Dapat din ba akong umiyak?”
Habang tinatanong ni Tine kung bakit siya nagagalit, sasagutin ito ni Sarawat ng
halik—ang kanilang kauna-unahan. Siya ba’y lasing lamang? Nakikipaglaro pa rin ba siya
kay Tine? O hindi naman kaya’y kaniyang inilalahad na ang tunay na nararamdaman?
Subalit patuloy na nakatalukbong ang paglalambing ni Sarawat. Bago pa man mabasag
ang pagpapanggap at magkaroon ng katiyakan ang lahat, mawawalan siya ng malay. Pilit
siyang gigisingin ni Tine ngunit si Sarawat ay nahihimbing na. Kinabukasan, wala siyang
maaalala. Isisisi na lamang ang kung anumang nangyari, pati ang pagkalimot nito, sa alak.
Larawan 16. Tutugtugin niya ang “Khon Ni” (Ang Taong Ito) ng Scrubb na may halong
kalasingan, selos, at katapatan ng isang lihim na umiibig. Screenshot mula sa ikalimang na
Dati nang nagpahiwatig si Sarawat sa totoong nararamdaman. Sa isang naunang tagpo,

inamin ni Tine na hiniling lamang niyang tugtugin ng grupo ni Sarawat ang isang kanta
upang pahangain si Pear, isang babaeng kasama nila sa music club. Sumbat ni Sarawat:
“Nililigawan kita. Bakit ka nanliligaw sa iba?” Nang sinabi ni Tine na hindi naman totoo
ang kanilang ligawan, padabog na aalis si Sarawat. Sa mga tagpong kagaya nito makikita
ang sapin-saping pagtatanghal ng lunggati ni Sarawat, ang pagpapahayag niya ng pagtingin
sa kabila ng pagpapanggap, at sa kalaunan ay sa pamamagitan din nito.
Isang anyo ng pagtatanghal ang makikita sa pagbigkas ni Sarawat kay Tine sa mga
linyang ito: “Gusto mo bang subukan? Subukan nating kilalanin ang isa’t isa? Hindi mo ako
kailangang magustuhan. Kailangan mo lang buksan ang iyong puso.” Hindi agad sasabihin
ni Sarawat na siya’y nagsasanay lamang para sa isang palabas. Makikita sa mukha ni Tine

na malapit na siyang maniwala, ngunit biglang bubulalas si Sarawat—“Cut!” Palabas

lamang pala.
“Kumusta ang pag-arte ko?” tanong niya kay Tine. Sa puntong ito malabo na ang kung
ano ang bumabakod sa pagtatanghal at sa katotohanan.
Maya-maya pa, maririnig ni Tine si Sarawat na sinasabi ang mga katagang iyon sa isang
babaeng kaibigan at siya’y magseselos. Hahantong ang pagseselos na ito sa pagtaboy niya
kay Sarawat—hindi na raw nila kailangang magpanggap bilang magkasintahan. Isasauli
niya ang hiniram na gitara, ngunit hindi ito babawiin ni Sarawat. “Sa’yo naman talaga ‘yan
sa umpisa pa lang,” sabi ng binata.
Upang makabawi, maghahanap ng mga dalaga sina Tine at mga kaibigan niya.
Dito pansamantalang maliligaw ang pantasya. Babalik si Tine sa nakagawiang
heteroseksuwalidad upang malimot si Sarawat. Kasama ang mga kaibigan, mag-aasta
siyang palikero.
Mahalagang tingnan kung paano inilalarawan sa palabas ang ganitong katauhan bilang
baligho. Ang ganitong mapaminsalang pagkalalaki ang tinatakasan sa pantasya. Taliwas
ang pag-uugaling ito sa malambing, mapagmahal, at mapagkalingang kalalakihan sa BL.
Kaya kahit saan man lumingon si Tine, at kahit sumilip pa siya sa largabista, mukha o
katawan ni Sarawat ang lagi niyang nakikita. Susundan siya ng pangitain hanggang maiisip
niyang muli ang kanilang unang halik. Sa tulong ulit ng mga kaibigan, maliliwanagan si
Tine tungkol sa kanilang pinakaunang pagtatagpo. Kagaya ng nabanggit na, selos din ang
dahilan kung bakit babalikan ni Sarawat si Tine nang makita niyang pinopormahan ito ng
ibang lalaki.
Larawan 17. Ipinahahayag ni Sarawat ng pagtingin sa kabila ng pagpapaganggap. Mga

screenshot mula sa ikaapat na episode ng 2gether the Series sa GMMTV YouTube
Channel. © GMMTV.

Larawan 18. Maghahanap ng mga babae sina Tine at kaniyang mga kaibigan. Subalit
si Sarawat ang nakikita niya sa kabilang dulo ng mga lente. Mga screenshot mula sa
ikapitong episode ng 2gether the Series sa GMMTV YouTube Channel. © GMMTV.
Kaharap na ang isa’t isa, aaminin ni Sarawat ang lahat—pati ang kaniyang pag-
aalangan sa kanilang ginagawa. Saan siya pupulutin kapag tapos na ang palabas at handa
nang maghanap ng babaeng karelasyon si Tine? Ngunit hindi niya pa rin magawang
tanggihan si Tine.
“Sa tingin mo ikaw lang ba ang nahihirapan?” sumbat naman ni Tine.
Dito na matutuklasan ni Sarawat ang kaniyang pag-asa. Uulitin niya ang mga binitiwang
kataga kani-kanina lamang, ngunit bibigyan niya ng kasiguruhan si Tine. Gusto mo bang
subukan? Subukang kilalanin ang isa’t isa? Mula sa patong-patong na pagtatanghal ng
damdamin, manliligaw na nang totohanan Si Sarawat. Hindi na siya magnanakaw lamang
ng lambing.
Kinalaunan, nang siya na ang kailangang kumanta sa entablado, kabado at sintunado

si Tine. Dati na niyang inilahad ang kabiguan niyang makahanap ng kasintahan sa mga
babaeng nakasama niya. Nang magkaroon na siya ng lakas ng loob upang kumanta
at tumugtog sa harap ng madla, hindi niya natatamaan ang tamang himig. Dadating
si Sarawat kahit na nakatungkod ito. Sasabayan niya Tine sa pagkanta, hanggang sa
sumasabay na ang lahat sa pag-awit. Biglang mapuputol ang lahat nang sumigaw ang isa
sa mga kaibigan ni Sarawat na sagutin na ni Tine ang nanliligaw sa kaniya, hanggang sa si
Sarawat na mismo ang magtatanong nito, sa harap ng maraming tao, kung puwede na ba
siyang maging kasintahan ni Tine.
Larawan 19. Manliligaw na nang totohanan si Sarawat. Mga screenshot mula sa ikapitong
Bago ang tagpo kung saan sila’y magiging magkasintahan, haharapin ang kasukalan ng
iba’t ibang anyo ng pagtatanghal. Sa likod ng entablado, magtatanong si Tine kung palabas
lamang ang lahat. Magdadalawang-isip na sasagot si Sarawat. Maiiyak si Tine—hudyat ng
kaniyang pinagdadaanang pagbabago—dahil hindi nga niya naihandog nang maayos kay

Sarawat ang kaniyang awit. Nasa mga luha ni Tine ang kasagutang hinihiling ni Sarawat.
Kaniya nang nasaksihan ang pagkukusang-loob ni Tine, wala man ito sa tono at hindi
hiyang sa entablado. Sasabihin ni Sarawat na may pagkakataon pa si Tine na baguhin
ang kinahinatnan ng kaniyang pagganap—sa pagsagot kay Sarawat. Nagsasabi na siya ng
totoo. Hindi na ito palabas.
Sasagutin ni Tine si Sarawat bilang kasintahan, at naaayon sa nakasanayan nang

pagpapahiwatig, isusulat niya ang tugon sa isang bote, na tila angkop na talinghaga ng
mga damdaming ngayo’y binubuksan at pinapalaya.
Larawan 20. “Palabas lang lahat ‘yon?” tanong ni Tine kay Sarawat. Screenshot mula sa
ikasampung episode ng 2gether the Series sa GMMTV YouTube Channel. © GMMTV.
6
May mga eksena na tila atas na sa BL: ang mga eksena ng pagkalinga. Bibigyan ni Sarawat
ng pagkain kay Tine. Tatanggalin niya ang labis na make-up ni Tine. Lalabhan ni Tine ang
kamiseta ni Sarawat. Tutulungan ni Sarawat ang lasing na si Tine upang makauwi sa bahay
nito. Gagamutin ni Tine ang sugat ni Sarawat. Babalutin ni Sarawat ang galos sa mga daliri
ni Tine mula sa paggigitara. Bibilhan ni Sarawat ng gamot ang di-mapakaling sikmura
ni Tine. Babantayan sa ospital ni Tine si Sarawat matapos itong masaktan sa maruming
paglalaro ng mga kalaban sa futbol.
Sa likod ng mga eksena ng pagkalinga ang hangaring maranasan ang isang relasyon
na mapag-alaga at puno ng malasakit. Anumang sugat na natamo, napapagaling ito sa
kamay ng nagmamahal. Ngunit kasunod sa mga tagpo ng pagkalinga ang pabalik-balik
na pagsasalarawan ng karahasan. Bubugbugin si Sarawat dahil lamang nagustuhan siya
ng kasintahan ng ibang lalaki. Sa utos ni Mil, ang karibal ni Sarawat, mapapaaway silang
dalawa ni Tine laban sa isang grupo ng mga estudyante.
Maaalalang sa Kiss Me Again, sinugod nina Rain at Mork si Pete at natigil lamang ang
pananakit nang dumating si Kao, na humantong naman sa di-sinasadyang halik. Nangyari
ito matapos ipinakita ang unang pagtatagpo nina Pete at Kao kung saan pinigil ni Kao ang

pambubugbog naman ni Pete kay Rain (Pluem Pongpisal). Sa mga susunod na eksena,
sina Pete at Kao na mismo ang magsusuntukan. Sa Dark Blue Kiss, sina Mork at Sun ang
mapapaaway.
Larawan 21. Hindi sinasadyang mahahalikan ni Pete (Tawan Vihokratana) si Kao

(Thitipoom Techaapaikuhn). Screenshot mula sa unang episode ng Kiss Me Again (2018)
sa GMMTV YouTube Channel. © GMMTV.
Larawan 22. Ginagamot ni Knock (Pakorn Thanasrivanitchai) si Korn (Nattapol

Diloknawarit). Screenshot mula sa ikapitong episode ng Together With Me the Series
(2017) sa TV Thunder Official YouTube Channel. © TV Thunder at LINE TV.

Larawan 23. Ginagamot ni Ae (Tanapon Sukumpantanasan) si Pete (Suppapong

Udomkaewkanjana). Screenshot mula sa ikaapat na episode ng Love by Chance the Series
sa Studio Wabi Sabi YouTube Channel. © Studio Wabi Sabi Col., Ltd.
Makikita sa iba pang mga Thai BL ang katulad na mga eksena ng pambubugbog. Sa
Together With Me the Series (2017), kinuyog sina Knock at Korn matapos itong iutos ng
malupit na kasintahan ni Knock na si Plern Pleng. Sa Love by Chance the Series (2018),
ilang beses na tinadyakan si Pete sa tiyan ng dating kasintahan nitong hinuhuthutan siya
ng pera. Pinagsusuntok naman si Type ng karibal nitong si Lhong sa TharnType (2019)
matapos naungkat ang masasamang gawain nito. Susundan ang lahat ng mga nabanggit
na tagpo ng pagpapagaling ng mga sugat sa tulong ng mangingibig.
Larawan 24. Ginagamot ni Tharn (Suppasit Jongcheveevat) si Type (Kanawut

Traipipattanapong). Screenshot mula sa ikalabindalawang episode ng TharnType the Series
(2019) mula sa LINE TV App, © One 31 at LINE TV.

Larawan 25. Ginagamot ni Sun (Supakorn Sriphotong) si Mork (Gawin Caskey).

Screenshot mula sa ikaanim na episode ng Dark Blue Kiss sa GMMTV YouTube Channel.
© GMMTV.
Sa halip na hustisya, laging nauuwi ang ganitong mga tagpo sa pagkalinga at

paglalambing. Tila sinasabi ng mga BL serye na napapawi ng pag-ibig at lambing ang
anumang karahasan. Gayundin, sa biglaang paglitaw ng dahas sa mga eksena, bihirang
ipakita mismo ang pananakit. Higit na binibigyang-pansin ang mga sugat at pasang
natamo. Madaling mapapagaling ang mga ito. Wala ring kinauukulang lalapitan upang
imbestigahan ang pangyayari. Hindi na sila kailangan pa, o hindi kaya’y wala nang silbi.
Inaasahang mapapawi ng sinisinta ang lahat. Dito nakikita ang pantasya ng pagtanggi sa
karahasan, isang bagay na sa totoong buhay ay laging hinaharap, pilit iniiwasan, at higit sa
lahat, kinatatakutan. Samakatwid, ginagamit ng BL ang dahas bilang lunsaran ng lambing.4
Larawan 26. Ginagamot ni Sarawat si Tine. Screenshot mula sa ikasiyam na episode ng

2gether the Series sa GMMTV YouTube Channel. © GMMTV.
4 Ayon nga sa Amerikanong manunulat na si Joyce Carol Oates, “Without tenderness there can
be no actual violence, without violence no possibility of tenderness.” (51)

Larawan 27. Nilalambing ni Sarawat si Tine matapos siyang mabugbog. Screenshot mula
sa ikawalong episode ng ng 2gether the Series sa GMMTV YouTube Channel. © GMMTV.
7
Sa BL, ang lambingan ay nakakahawa. Hindi sapat na ang dalawang bida lamang ang
nagkakamabutihan. Dadapo ang lambing sa ibang mga tauhan, anuman ang kanilang
oryentasyong seksuwal, ngunit malamang sila’y parehong mga lalaki rin. May taglay ring
kakaibang epekto ang paglaganap ng giliw sa mga pangalawang tauhan. Sinusuhayan
nito ang isang espasyo kung saan posibleng magmahalan ang kahit sinumang lalaki sa
kuwento. Nagiging pangkaraniwan ang pagnanasang queer.
Bago man lubos na maglayag ang relasyon nina Sarawat at Tine, magkakaroon ng
maliliit na pagsubok. Nagsisilbing hamon sa relasyon nina Sarawat at Tine si Mil (Sattabut
Laedeke). Subalit hihigupin si Mil palayo ng isang alimpuyo ng lambing—si Phukong
(Thanatsaran Samthonglai), ang nakababatang kapatid ni Sarawat. Darating naman
sa eksena ang kuya ni Tine na si Type (Jirakit Kuariyakul) upang siyasatin at hamunin
si Sarawat bilang kasintahan ng kapatid. Subalit hihilain si Type ng pagsuyo ni Man
(Chinnarat Siriphongchawalit), isa sa matalik na kaibigan ni Sarawat. Maging si Green
ay mabubunyag din bilang kasintahan pala ni Dim (Sivakorn Lertchoochot) na kanilang
kasama rin sa music club.
Larawan 28. Magkakamabutihan din sina Tin (Phiravich Attachitsataporn) (kanan) at Can
(Rathavit Kijworalak) (kaliwa). Screenshot mula sa ikalabindalawang episode ng Love by
Chance the Series sa Studio Wabi Sabi YouTube Channel. © Studio Wabi Sabi Col., Ltd.

Larawan 29. Magkakamabutihan din sina Saifah (Karn Kritsanaphan) (kaliwa) at Zon
(Sittichok Pueakpoolpool) (kanan). Screenshot mula sa ikaapat na episode ng Why R U?
the Series (2020) sa LINE TV App. © One 31 at LINE TV.
Sa huling mga sandali sa pinakahuling kabanata ng serye, di-sinasadyang natisod

naman sina Pear (Pattranite Limpatiyakorn) at Boss (Chanagun Arpornsutinan) sa isa’t
isa, ang natatanging heteroseksuwal na pares na tila sipi ng unang pagkikita ni Sarawat at
Tine. Sa kisapmata na tagpong ito makikita ang pangingikli ng lambingang heteroseksuwal,
isang pagbabaligtad sa nakagawian, sa harap ng mga lalaking nagmamahalan.
Sa dalawang nalalabing kabanata, darating ang pinakamalaking hamon: ang babaeng

unang minahal ni Sarawat na si Pam (Sarocha Burin).5 Gaya ng inaasahan, babaling si
Sarawat sa musika upang mabawi ang loob ni Tine. Gagawa siya ng kantang hindi lamang
handog kundi ipinamagat sa kaniyang iniibig.
Larawan 30. Hihingin muli ni Sarawat ang tiwala ni Tine. Screenshot mula sa ikawalong
episode ng ng 2gether the Series sa GMMTV YouTube Channel. © GMMTV.
5 Maituturing na kahinaan ang muling pagtalaga ng isang babae bilang tauhan na hahamon sa
relasyon nina Tine at Sarawat.

8
Dahil nga ito ay hango sa yaoi, nakatuon ang genre sa paghubog sa pantasya ng mga
kababaihan. Bago pa maging isang seryeng pantelebisyon na ang pinupuntiryang
manonood ay mga kababaihan din, isinulat ng mga kababaihan ang karamihan sa mga
nobelang wai para sa kapwa nila mga babae.6 Dahil mga lalaki ang bida, may nangyayaring
pagbubukodsa imahen ng babae mula sa mga nag-iibigang tauhan. Kapuna-puna naman
ang pagtalaga sa babae bilang kontrabida, o sa kabilang banda’y inaasahang katuwang
ng mga bida. Maaaring masilip sa pantasyang ito ang pagnanais sa pagmamahal na
nakaaalpas sa anumang obligasyon sa lipunan, ang pag-ibig ng dalawang magkapantay, na
siyang pinagkakait sa maraming kababaihan. Malamang, kaaya-aya ring pagmasdan ang
di-pangkaraniwang tagpo ng dalawang lalaking hinahamok ang kanilang mga damdamin.
Kinatha ang mga lalaking tauhan upang sumalok sa lawa ng pagnanasa ng mga
heteroseksuwal na kababaihan. Hindi sila basta-basta mga lalaki lamang. Laging makisig,
matipuno, makikinis, at mapupusyaw ang kutis—mga lalaking may taglay na mataas na
kapital ng kagandahan. Hindi rin sigurado sa kanilang kasarian ang karamihan sa mga
tauhan; alam lamang nila na sila’y may nararamdaman para sa isang lalaki—at sa isang
lalaki lamang. Ani nga ni Kongpob sa SOTUS the Series: “Hindi ako nagkakagusto sa mga
lalaki, si Arthit ang gusto ko.”
Larawan 31. Magsisilbing hadlang si Mint (Juthapich Indrajundra) kina Pete at Kao, lalo
na nang masaksihan nito ang kanilang paghahalikan. Screenshot mula sa ikalabindalawang
episode ng Kiss Me Again sa GMMTV YouTube Channel. © GMMTV.
6 Mapapansin ang malaking pagkakaiba ng BL sa Pilipinas kumpara sa BL sa Thailand: ang

Filipino BL ay hindi hango sa nobela, ang dahilan kung bakit hindi gaano mahigpit na nakatali ang
mga palabas sa ilang nakagawiang pagsasalaysay na makikita sa Thai BL. Mahalagang maitala sa
ibang pag-aaral ang mga namanang katangiang ito ng Filipino BL sa tradisyon ng pagsasalaysay ng
telebisyon at pelikula sa Pilipinas, lalo na’t lumilitaw ang BL mula sa isang industriya na nagpapalabas
ng napakaraming pelikula tungkol sa buhay at karanasan ng mga miyembro ng LGBTQIA+. Ayon sa
makata at kritikong si Louie Jon Sanchez (@ljsanchezph), ang pagbibigay-tuon ng kuwento halimbawa
ng Gameboys sa pamilya ang nag-uugnay dito sa tradisyon ng teleserye.

Dahil sa paglawak ng saklaw nito ng ginawang palabas ang mga nobelang wai,
naulinigan ng mga aktuwal na lalaking nagkakagusto sa kapwa lalaki ang awit ng BL.7
Dito na pumapasok ang mga manonood na queer o miyembro ng LGBTQIA+. Kung
may mga tauhan mang queer na agad na natutukoy sa BL, kadalasan sila’y karikatura,
katawa-tawa, o hindi lubhang mahalaga. Minsan lamang nangyayari na ang isa sa mga
pangunahing tauhan ay lantarang nagkakagusto sa kapwa lalaki, o hindi kaya’y angkinin
ang pagkakakilanlan bilang isang ke, na siyang salin sa Thai ng kanluraning salitang “gay.”8
Larawan 32. Si Yiwha (Pimnitchakun Bumrungkit) ang palaging inaasahang sasagip sa mga
bidang nagkakalabuan. Screenshot mula sa ikalabing-isang episode ng Together With Me
the Series (2017) sa TV Thunder Official YouTube Channel. © TV Thunder at LINE TV.
Makitid man ang ipinapakita nitong imahen ng hayagang kabaklaan, paraan din ito
ng pagbubukod sa kanila: hindi sila katulad ng mga bida. Pantasya ulit ito hinggil sa
kadalisayan ng pag-ibig na lampas sa kasarian. Hindi pangunahing layunin ng harayang ito
ang pagwasto ng mga paniniwala o ng politika. Mas binibigyang-pansin ang paglalarawan
ng pagkabusilak o ang idealisasyon ng homoerotikong tambalan. Lumilitaw rin ang
pagbubukod ng sarili sa pantasya nito. Hindi ako o ang kagaya ko ang nilalambing.
7 Dito nanggagaling ang ilang mga Pilipinong tagalikha ng BL. Bukod sa pagtataguyod ng genre,
binibigyang-pansin ang suliraning panlipunan ng mga lalaking magkarelasyon. Sa maikling panahon,
nasaksihan ng mga tagalikha ang pagtangkilik ng mga manonood sa Thai BL, kasali na dito ang
ilang mga hinaing na nakapaskil sa social media. Mabilis ang tugon ng mga prodyuser, direktor, at
manunulat. Tatlong programa agad ang inilunsad sa YouTube mula Mayo 22 hanggang Hunyo 24,
2020: ang Hello Stranger, sa direksiyon ni Petersen Vargas; Sakristan, sa direksiyon ni Daryll Yap; at
Gameboys, sa direksiyon ni Ivan Andrew Payawal.
8 Makikita ang mas sensitibong paglalarawan ng pagiging ke sa Dark Blue Kiss at sa ilang
tagpo sa TharnType the Series at Love by Chance the Series. Ngunit nasa labas ng BL o wai ang
pinakaprogresibong pagtalakay tungkol sa mga karanasan ng mga mga ke at iba pang LGBTQIA+
sa Thailand, tulad ng seryeng Gay OK Bangkok (2016) at ang karugtong nitong Gay OK Bangkok 2
(2017), na kapwa sa direksiyon ni Tidakorn Pookaothong. Makikita naman ang positibong imahen
ng mga kababaihan—parehong cis at trans—at mga tauhang bisexual sa 3 Will Be Free (2019), sa
direksiyon muli ni Tidakorn Pookaothong.

9
Marahil ay dahil sa mga nakitang pag-iingat ng mga naunang serye, may makikita
nang kaunting pagpapabuti sa 2gether the Series. Matutunghayan ito sa pagganap ni
Vachirawit Chivaaree. Magtatanong si Sarawat kung hindi ba maganda ang humahabol
kay Tine. “Lalaki ang bumubuntot sa akin,” sagot ni Tine. “Sa babae lang ako may gusto.”
Biglang mapapatigil si Sarawat. Sa isang iglap makikita sa mukha niya ang pagkabigo
at panghihinayang, ngunit agad naman niyang sasabihan si Tine, “Ano naman ang mali
doon?” Mahusay na ipinahiwatig ni Vachirawit Chivaaree ang kumukulong pagnanais
at pag-aalangan ni Sarawat bilang isang tauhang nag-iingat sa harap ng pagtanggi ng sa
tingin niya ay heteroseksuwal na lalaki.
Kung isasaalang-alang bilang manonood ang lalaking nagkakagusto sa lalaki, may

galimgim sa panonood ng ilang Thai BL. Tila nakikinig ang manonood sa isang awit
na handog para sa iba. Nakikita niya ang kagaya, ngunit hindi naman pinapangalanan
ang kanilang pagkakakilanlan upang maidaong ito sa progresibong pananaw ukol sa
karapatan. Dagdag pa, walang ibang karanasan o kaganapan sa gulang na isinalarawan.
Ang pag-iibigan ay laging bata pa.
Larawan 33. Nag-iingat si Sarawat sa harap ng pagtanggi sa kaniya ni Tine. Mga screenshot
mula sa ikaapat na episode ng 2gether the Series sa GMMTV YouTube Channel. © GMMTV.

Gayumpaman, pinagkukunan pa rin ito ng galak at pag-asa sapagkat bihirang masilayan

ang ganitong relasyon sa totoong buhay na hitik sa diskursong heteroseksuwal kung saan
ang pagnanasa lagi ng mga tinatawag na tunay na lalaki ang siyang nakaaangat. Dahil mga
babae ang lumikha ng mga akda, mahalagang tingnan kung paano sa mga kuwentong ito
magkapantay ang dalawang lalaki sa mata ng lipunan.
Ayon sa isang masugid na tagahanga at mag-aaral ng BL, higit na kapana-panabik

sa mga babaeng manunulat at mambabasa ang pagbabago at pag-unlad ng mga lalaking
tauhan. Para sa kanila, nakatutuwang makita ang dalawang lalaking dumadaan sa kung
anong mga pagsubok upang matuklasan ang kanilang tunay na seksuwalidad. Tanda
ang pantasyang ito ng pagkayamot sa mga nakagawiang pananaw sa kasarian sa lipunan
(@BLLoversLink).
Kung titingnan naman ang mga unang reaksiyong nalimbag tungkol sa 2gether the
Series at iba pang Thai BL, laging binabanggit ng mga nakatatandang nakapanood ang
pagbabalik-tanaw sa kanilang pagkabata kung saan hindi itinuturing na normal ang
pagmamahalang matutunghayan sa BL (Poblador). Nakikilala ng mga lalaking queer ang
kanilang sarili kina Tine at Sarawat, lalo na sa pakikinig nila sa himig na sila lamang ang
nakakarinig (Smith). Dati nang may nakapag-aral kung paano malikhaing binabasa bilang
mapagpalayang teksto ang BL ng isang grupo ng mga tagahanga sa Pilipinas (Baudinette
113). Dito tila nagiging pagwawasto ang panonood ng BL sa kilig na ipinagkait.
10
Sa 2gether the Series, kung saan lumilitaw ang mga tauhan sa eksena na parang kanta,
tila nakikinig ang manonood sa musika gamit ang mga mata. Hindi nagkataon lamang na
tampok ang mga eksena ng pag-aalay ng awit sa dalawa sa pinakasikat na Thai BL—ang
TharnType the Series at 2gether the Series. Mas binibigyang-halaga ang mga tagpong may
lambingan higit pa sa kapani-paniwalang salaysay.
Kaugnay nito, maihahambing ang panonood ng BL sa panonood ng opera o musikal.

Mahalaga ang pag-awit at pagpalo sa nararapat na himig at kataimtiman ng emosyon.
Kaya hindi rin naging balakid para sa mga maraming manonood na nasa wikang Thai
ang mga palabas. Kailangan lamang nito ng mga subtitle upang masundan ang kuwento.
Sa kabilang banda, naging tanda naman ng katanyagan ng BL serye ang pagsasalin sa
Filipino ng 2gether the Series matapos bilhin ng ABS-CBN at Dreamscape Entertainment
ang broadcast rights nito mula sa GMMTV ng Thailand. Bilang publisidad para sa
paglunsad ng Tagalog dubbing ng 2gether the Series sa iWant TV na streaming platform
ng ABS-CBN, kinanta ni Chiva-aree ang “With a Smile” ng Eraserheads. Sumunod naman
ang paglabas ng limang karagdagang episode sa Still2gether (2020), sa direksiyon ni
Noppharnach Chaiwimol.
Nang ipinalabas ang unang kabanata ng Still2Gether noong ika-14 ng Agosto 2020,
nagulat ang maraming tagahanga dahil hindi nila ito mapanood sa YouTube Channel ng
GMTTV. Mapipilitan silang manood sa iWant TV kung saan hindi ang mga boses nina
Bright at Win ang ginamit para kina Sarawat at Tine. Malungkot na idinulog sa isang
post ng Win Metawin Philippines Facebook Group ang kanilang hinaing sa mga kapwa
tagahanga. Kanilang sinisi ang kawalan ng pagpipilian sa tingin nila’y kasunduan ng
GMMTV at ABS-CBN na eksklusibong mapapanood ang mga bagong episode sa Pilipinas
sa iWant TV. Mayroong 1,878 reactions, 526 comments, at 1,794 shares ang post.

Naging maugong din sa Twitter ang isyu. Ang tweet na ito ni @sky_cajes ang
lumalagom sa maraming hinaing: “Maganda din naman ang dubbing Still2gether […] kaso
mas feel namin na marinig yung boses nila kasi iba talaga ang nabibigay sa series pag voice
talaga nila ang napakikinggan.” Sa susunod na mga oras matapos naglabasan ang iba pang
mga post, masusulyapan ang pangkolektibong potensiyal ng BL fandom.
Hawak man ng mga malalaking kompanya ang paggawa at pagpapalabas ng BL,

malaking bahagi pa rin ang tinig ng madla sa pagtaguyod ng mga palabas. Kahit na pinuna
ng ibang manonood ang pag-angal ng marami sa di-umano’y mababang pagtingin nila sa
wikang Filipino, idiniin ng maraming tagahanga na hindi tungkol sa wika ang isyu. Mas
gusto ng nakararami na marinig pa rin ang tinig nina Bright at Win bilang Sarawat at
Tine. Mahalagang masilayan ang mga aktor, na siya namang nagiging idolo sa tunay na
buhay, at marinig din ang kanilang totoong boses. Tinig ang lalong bumubuo sa pantasya.
Mas kapani-paniwala ang mga emosyon na ipinapahayag sa kanilang sariling wika, na siya
namang binibigyang-laman ng kanilang mga tinig.
Larawan 34. Pagkatapos ng lahat ng kanilang pinagdaanan, mag-aalay ng awit si Tharn.

Screenshot mula sa ikalabindawalang episode ng TharnType the Series (2019) mula sa
LINE TV App, © One 31 at LINE TV.
Dahil na rin sa banta ng pamimirita, pag-boycott, at paggamit ng virtual private

network (VPN) software, nagpasya ang ABS CBN na magpalabas din ng bersiyong may
subtitles upang mapanatili ang tinig ng mga aktor (Lopez).
Una nang nasaksihan ng mundo kung paano ipagtanggol ng mga tagahanga ng BL ang
kanilang idolo. Matatandaang inulan ng batikos si Chivaaree sa kaniyang Instagram galing
sa mga taga-China matapos niyang i-retweet ang isang larawang tumutukoy sa Hong
Kong bilang isang bansa. Hindi pa nasiyahan, dinamay pa ng mga ito ang kasintahan ni
Chivaaree sa totoong buhay nang naungkat ang isang komento nitong nagsasabing siya
raw ay mukhang “Taiwanese girl” sa halip na “Chinese girl” (Bernal).

Larawan 35. Kakantang muli si Sarawat upang mabawi ang loob ni Tine. Screenshot
mula sa ikalabintatlong episode ng ng 2gether the Series sa GMMTV YouTube Channel.
© GMMTV.
Gamit ang hashtag na #MilkTeaAlliance, pinataob ng mga tagahanga mula sa iba’t

ibang bansa ang mga troll na pinakawalan umano ng gobyerno ng China. Hindi rin umubra
ang pandadaot ng mga trolls sa monarkiya ng Thailand dahil ang mga mamamayan nito
mismo ang nauna nang bumatikos sa sarili nilang pamahalaan. Binubuo ang Milk Tea
Alliance ng mga netizen mula Hong Kong, Taiwan, at Thailand dahil sa kanilang parehong
adhikaing labanan ang nakikita nilang pandudusta ng China, at sa kaso ng Taiwan at Hong
Kong, naging ekspresyon din ito ng kanilang pakikipaglaban para sa kanilang sariling
pagkakakilanlan. Magiging mahalagang hanguan ng pagkakaisa ng mga kabataan sa ibang
bansa ang alyansang ito sa harap ng iba’t iba ring kilos protesta sa buong mundo (Barron).
11
Sumiklab ang BL fandom sa Pilipinas dahil sa mga akdang galing Thailand, isang bansa
na may kasaysayan din ng politikal na karahasan (Anderson 185) at pagpaslang ng
mga aktibistang estudyante, pesanteng lider, unyonista, mamamahayag at maging mga
hinihinalang sangkot sa ipinagbabawal na gamot (Cumming-Bruce).
Nanlilisik sa Thai BL ang isang paglalaktaw, isang kawalan na nagmumulto. Malayo

man sa hangarin ng mga palabas, ngunit dahil na rin sa paulit-ulit na paggamit ng mga
pook na ito sa mga eksena, hindi maiiwasang may gunitain ang manonood na may
kaunting nalalaman tungkol sa kasaysayan ng Thailand. Nagpapaalala ang mga espasyo
ng unibersidad sa pagkilos ng mga estudyante laban sa diktadurya, partikular na ang
nangyaring masaker sa Thammasat University noong 1976 (Handley 236).
Bukod sa usaping estetika, mahirap makahanap ng mapangahas na impresaryo na

maglalaan ng pondo para sa ganitong palabas na may paksang maselan at politikal, lalo na
kung isaalang-alang ang posisyon ng monarkiya sa bansa at ang malupit na batas laban sa
pagpuna sa hari.

Mas lalo itong naging kapuna-puna nang umusbong ang panibagong kilos protesta
na pinamumunuan muli ng mga mag-aaral sa taong 2020 (Strangio). Habang patuloy
na sumisikat ang Thai BL sa iba’t ibang bahagi ng mundo, nasasaksihan naman ang
pakikibaka ng mga kabataang Thai laban sa diktadurya at mapaniil na pamahalaan. Higit
pa, nagaganap ang lahat ng ito habang patuloy na dinaranas ang pandaigdigang pandemya.
12
Kung titingnan ang kasalukuyang sitwasyon ng mga mamamayan sa Pilipinas, makikitang
may puwang na napupunan ang lambing na dala ng BL.
Minumulto ang haraya ng kung ano ang laganap sa paligid: ang iba’t ibang anyo
at hugis ng dahas. Kailangan lamang gunitain ang masalimuot na mga suliranin sa
Pilipinas sa nakaraang mga taon bago pa man sumikat ang BL serye. Patuloy ang
pandarahas ng estado at mga naghaharing-uri sa mamamayan mula pa noong panahon
ng mga mananakop. Subalit namumukod-tangi ang talamak na karahasan ng estado sa
kasalukuyang rehimen ni Rodrigo Duterte. Mula nang siya’y maluklok sa puwesto bilang
ikalabing-anim na pangulo ng bansa, nasa mahigit kumulang 8,000 na ang napaslang
na hinihinalang mga nagtutulak ng droga sa inilunsad na “war on drugs” ng kapulisan.
Ayon sa pinakahuling tala, dumadami pa ang bilang ng mga pinaslang kahit na sa gitna ng
pandemyang COVID-19 (Robertson). Maliban pa dito ang pamamaslang sa mga aktibista,
mga Lumad, at ibang pinaghihinalaang rebelde. Maituturing namang dahas ng sistema ang
pagpapatupad ng Anti-Terror Law (Batac). Napupuno rin ng karahasan ang pananalita ng
pangulo, mula pagmamalaking siya’y nakapatay na ng tao, hanggang sa pag-utos nito sa
mga sundalong barilin ang mga babaeng rebelde sa kanilang ari (Cepeda).
Dahil sa lockdown, mas lalong lumubha ang pakiramdam ng pagkakatali sa isang

pamahalaan na laging bukambibig ang pagpaslang. Sa militarisadong tugon ng gobyerno
sa pandemya, malinaw kung paano ginagamit ang dahas upang mapasunod ang mga
mamamayan sa kagustuhan ng mga naghahari. Ang mga manonood na tumatangkilik
sa BL ay siya ring mga manonood na labis nang nakasaksi sa mga imahen ng murang
katawang sinira ng drug war at iba pang karahasan ng estado.
Hindi mahirap isipin na ito ang pagkabatid na isinasantabi ng mga manonood habang
kinikilig sa mga eksena, katulad na lamang ng pag-aaruga ni Sarawat at Tine sa isa’t isa
matapos silang mapaaway. Sa halip na mga patay na katawang pinagpatong-patong sa
hapag ng morgue, pinapanood nila sina Sarawat at Tine na nagsusumiksik sa maliit na
sopa.
Nabanggit naman sa ibang pag-aaral ang bisa ng alaala sa pagpapayabong sa

katanyagan ng Thai BL (Prasannam 81). Makikita ang paggamit ng alaala sa iba’t ibang
aspekto sa 2gether the Series, mula balangkas hanggang pagpili nito ng mga tugtugin na
maiuugnay sa awtor ng nobela. Nakasalalay rin sa alaala ng kanilang unang pagtatagpo ang
pagganyak ni Sarawat upang mapaibig si Tine. Bilang karagdagan, binuo ni JittiRain ang
kuwento mula sa mga kanta ng Scrubb, isang indie pop band na mahigit isang dekada nang
tumutugtog. Galing sa mga nakaraang album ang mga kantang itinampok sa 2gether the
Series na bukod sa dala ang tunog ng nakalipas na dekada, nakapupukaw rin ng panglaw
(Poomsawai).
Bukod sa mga imaheng panandaliang pumapawi sa ligalig ng dahas, lalong sumidhi

ang bisa ng pagkasabik sa nakaraan nang ipinalabas ang 2gether the Series sa panahon ng
lockdown. Sa palabas, nakagagalaw nang malaya ang mga tauhan. Hindi nila kinakailangang

takpan ang kanilang mukha o dumistansiya mula sa ibang tao. Malaya silang nag-aasaran,
naglalambingan. Nagagawa nilang humagod, yumakap, humalik—mga gawaing ligtas na
nagagawa ng lahat bago kumalat ang COVID-19. Pinaaalala ng palabas kung paano tayo
bago pa man hinadlangan ng pandemya.
Sa Pilipinas, patuloy na tumataas ang bilang ng mga bagong kaso ng COVID-19. Mahigit
isang porsiyento lamang ang kabuoang kaso ng COVID-19 sa Thailand kung ikukumpara
sa Pilipinas, na sa pagsulat ng sanaysay na ito ay may lumampas na sa 400,000 naitalang
kaso (“COVID-19 pandemic: Latest situation in the Philippines – November 2020”).
Kinakaharap din ng bansa ang suliranin ng kalupitan ng estado sa pagsasabatas ng Anti-
Terror Law na ayon sa mga kritiko ay maaaring gamitin upang patahimikin ang mga hindi
sumasang-ayon sa mga namamalakad.
Gayunman, kaakibat ng pananabik para sa lambing ang paghahangad para sa kaligtasan

at kalayaan. Sa gitna ng mga malubhang kalagayang ito napupukaw ang mapagpalayang
ulirat ng mga manonood. Sa ganitong paraan, maaaring kahigin ang pananabik sa nakaraan
upang ilantad ang totong mukha nito: ang paghahangad sa hinaharap. Nais ng lahat na
mabuhay pa rin sa kabila ng lalong lumalalang sitwasyon sa bansa. Tinutunghayan ng
mga manonood sa Thai BL ang isang pangitain na kailangang ipaglaban—ang umibig nang
malaya.
13
Pinaigting ng kasalukuyang kalagayan ng bansa ang biglang pagyakap ng maraming
manonood sa imahen ng dalawang lalaking nag-iibigan. Pumatok ang mga palabas na ito
sa panahon kung kailan nanghihilakbot ang mga tao sa banta ng sakit at kamatayan, hindi
lamang ng sarili ngunit lalo na ng mga mahal sa buhay.
Makikita sa mga pangyayaring nabanggit ang pangako ng fandom. Kung titingnan ang
ilang mga naisulat kamakailan tungkol sa mga BL serye, gaya ng mga rebyu at personal na
sanaysay, makikita ang pagtingin sa BL bilang bagay na pinag-iigiban ng pag-asa, isang
malugod na pangitain ng hinaharap.
Matutunghayan sa mga palabas ang kalinga at masayang paglutas sa suliranin ng mga

tauhang mahal ang isa’t isa. Sa kabila ng mga bagabag na pansamantalang napapawi ng
pagtatanghal ng lambing, may kakayahan ang fandom na mag-organisa at makabuo ng
pakikiisa sa mga kapwa tagahanga saan man sa mundo. Hindi malayong asahan ang mga
ito sa totoong buhay, lalo na sa makahulugang paninindigan sa kung ano ang nararapat
at makatarungan: ang paglaya mula sa sobenismo at maging sa pasismo, sa dahas na
palaging namamagitan sa matiwasay na pamumuhay ng mga nag-iibigan.
Pagkatapos ang paglutang-lutang sa mga tagpong may kilig, lalapag ang manonood sa
lupa. May agwat ang mga palabas sa realidad na kinakaharap. Dito nabubuo ang gamit ng
isang haraya ng lambing: ang masilayan kung ano ang maaari. Nasa manonood pa rin ang
pag-angkin ng mga pangitaing ito sa hinaharap.

Mga Sanggunian
Anderson, Benedict. “Murder and Progress in Modern Siam.” The Spectre of Comparisons:
Nationalism, Southeast Asia, and the World. Manila: Ateneo de Manila University
Press, 2004. 174-191.
Batac, Marc. “The Philippines’ anti-terror bill is poised to cause more terror.” Aljazeera,
25 Hunyo 2020, https://www.aljazeera.com/opinions/2020/6/25/the-philippines-
anti-terror-bill-is-poised-to-cause-more-terror/. Binuksan 15 Nobyembre 2020.
Barron, Laignee. “‘We Share the Ideals of Democracy.’ How the Milk Tea Alliance Is
Brewing Solidarity Among Activists in Asia and Beyond.” Time, 22 Oktubre 2020,
https://time .com/5904114/milk-tea-alliance/. Binuksan 15 Nobyembre 2020.
Baudinette, Thomas. “Creative Misreadings of ‘Thai BL’ by a Filipino Fan Community:

Dislocating Knowledge Production in Transnational Queer Fandoms Through
Aspiration Consumption.” Mechademia: Second Arc, tomo 13, blg. 1, 101-118,
https://www.jstor .org/stable/10.5749/mech.13.1.0101. Binuksan 03 Nobyembre
2020.
Baytan, Roland. “Gay and Lesbian Cinema: 1954-2014.” Cultural Center of the Philippines
Encyclopedia of Philippine Art. Ikalawang ed., tomo 6: Film, pat. Nicanor G. Tiongson
at Clodualdo del Mundo Jr.. Maynila: Cultural Center of the Philippines at Office of
the Chancellor, University of the Philippines Diliman. 74-79.
Bernal, Gabriela. “The Milk Tea Alliance: How Thailand, Taiwan, and Hong Kong
are supporting each other’s fight for democracy.” FORSEA, 20 Agosto 2020,
https://forsea .co/the-milk-tea-alliance-how-thailand-taiwan-and-hong-kong-are-
supporting-each-others-fight-for-democracy/. Binuksan 24 Oktubre 2020.
@BLLoversLink. “BL series and movies may have different hallmark characteristics
depending on the Asian country they’re made in but whatever their origin [sic] they’ve
done what 100 years of feminist activism never quite managed to do—make gender
equality sexy.” Twitter, 22 Enero 2020, 2:12 n.u., https://twitter.com/BLLoversLink/
status /1219684222 635560960?s=20.
Cantor, Olivia. “My Husband’s Lover.” Cultural Center of the Philippines Encyclopedia
of Philippine Art. Ikalawang ed., tomo 10: Broadcast Arts, ed. Nicanor G. Tiongson,
Elizabeth I. Enriquez, at Eulalio R. Guieb III. Maynila: Cultural Center of the
Philippines at Office of the Chancellor, University of the Philippines Diliman. 424-
426.
Cepeda, Cody. “President Duterte slammed by writers, activists for ‘shoot in the vagina’
statement.” Inquirer, 12 Pebrero 2018, https://newsinfo.inquirer.net/968081/
president-duterte-slammed-by-writers-activists-for-shoot-in-the-vagina-statement.
Binuksan 15 Nobyembre 2020.
“COVID-19 pandemic: Latest situation in the Philippines – November 2020.” Rappler, 15

Nobyembre 2020, https://www.rappler.com/nation/covid-19-updates-philippines-
november-2020. Binuksan 15 Nobyembre 2020.

Cumming-Bruce, Nick. “’Hit squad killings’ stain Thai drug war.” Guardian, 2 Marso
2003, https://www.theguardian.com/world/2003/mar/02/thailand. Binuksan 15
Nobyembre 2020.
“Free Shipping: All Aboard.” The Shippers, 28 Setyembre 2020, https://open.spotify.com

/episode/5EwFH9S5UY9WxZLBxojUIX?si=-o50DZg-RiuTrLfaJ_n3Pw
Handley, Paul M. “Royal Vigilantism and Massacre, 1974-76.” The King Never Smiles:
A Biography of Thailand’s Bhumibol Adulyadej. New Haven at London: Yale
University Press, 2006. 214-237.
James, Jamie. “Boys in Love.” The New Yorker, 8 Enero 2016, https://www.newyorker .com/
culture/culture-desk/boys-in-love. Binuksan 8 Hunyo 2020
JittiRain. 2gether vol. 1. Bangkok: Jamsai Publishing at JittiRain, 2017.
___ . 2gether vol. 2 Bangkok: Jamsai Publishing at JittiRain, 2017.
@ljsanchezph. “Lalo pang napaibig sa atin ang mga kabataang mangingibig sapagkat
mabubuting anak sa mga magulang, mga kapatid sa kanilang kapatid. Nagsateleserye
ang BL dahil itinanim ang kuwento sa konteksto ng pamilya.” Twitter, 6 October
2020, 9:08 p.m., https://twitter.com/ljsanchezph/status/1313466140065062913.
Lopez, Jacinda A. “Yup, We’ll Get To Watch Filipino Dubbed And English Subtitled
Versions Of ‘(Still) 2gether’ On iWant.” Cosmopolitan, 19 Agosto 2020,
https://www.cosmo.ph/entertainment/still-2gether-filipino-dubbed-english-
subtitled-versions-iwant-a483-20200819. Binuksan 15 Nobyembre 2020.
Oates, Joyce Carol. “December 12, 1974.” The Journal of Joyce Carol Oates: 1978-1982.
New York: HarperCollins, 2007. 51.
Olanday, Dan. “Inside the world’s longest and strictest coronavirus lockdown in the
Philippines.” Telegraph, 11 Hulyo 2020, https://www.telegraph.co.uk/global-
health/science-and-disease/inside-worlds-longest-strictest-coronavirus-lockdown-
philippines/. Binuksan 24 Oktubre 2020.
Poblador, Miguel. “Why the Thai BL show ‘2gether: The Series’ works.” Rappler, 23
Abril 2020, https://r3.rappler.com/entertainment/tv/258771-reasons-thai-series-
2gether-works. Binuksan 24 Oktubre 2020.
Poomsawai, Chanun. “In for the overkill.” Bangkok Post, 30 Setyembre 2012,
https://www.bangkokpost.com/life/arts-and-entertainment/314741/in-for-the-
overkill. Binuksan 4 Nobyembre 2020.
Prasannam, Natthanai. “The Yaoi Phenomenon in Thailand and Fan/Industry Interaction.”

Plaridel: A Philippine Journal of Communication, Media, and Society, tomo 16,
blg. 2, Hulyo-Disyembre 2019, 63-89, http://www.plarideljournal.org/article/the-
yaoi-phenomenon-in-thailand-and-fan-industry-interaction/. Binuksan 19 Hulyo
2020.
Robertson, Phil. “Another Spike in Philippines’ ‘Drug War’ Deaths.” Human Rights
Watch, 28 Setyembre 2020, https://www.hrw.org/news/2020/09/28/another-
spike-philippines-drug-war-deaths. Binuksan 15 Nobyembre 2020.

Sontag, Susan. “Imagination of Disaster.” Against Interpretation and Other Essays. New
York: Picador, 1966. 209-225.
Smith, Chuck. “Why Philippine TV doesn’t have ‘Boys’ Love’ shows like ‘2gether:
The Series’.” CNN Philippines, 8 Abril 2020, https://cnnphilippines.com/life/
entertainment /television/2020/4/8/2gether-the-series-filipino-soaps.html?utm_
source=dlvr.it&utm_ medium=facebook. Binuksan 10 Oktubre 2020.
Strangio, Sebastian. “Defying State of Emergency, Thailand Student Protests Roll Onward,”
The Diplomat, 19 Oktubre 2020, https://thediplomat.com/2020/10/defying-state-
of-emergency-thailand-student-protests-roll-onward/. Binuksan 7 Nobyembre 2020.
@sky_cajes. “Maganda din naman yung dubbing ng Still2gether tagalized version ehh
[sic] kaso mas feel namin na marinig yung boses nila kasi iba talaga yung binibigay
sa series pag voice talaga nila ang napapakinggan [sic] salamat sa tulong ng VPN
hahaha [sic]” Twitter, 15 Agosto 2020, 3:17 n.h., https://twitter.com/sky_cajes /
status/1294533554022395905?s=20.
Win Metawin Philippines. “WHY STILL 2GETHER PREMIER IS UNAVAILABLE IN

[sic] YOUTUBE?” Facebook, 14 Agosto 2020, 11:43 n.g.,https://www.facebook.com
/permalink.php?story_fbid=324231835663351&id=111325760287294. Binuksan 15
Nobyembre 2020.

Dimzon & Barrios / Pinusong sa Panahon ng “Veerus” 41
Pinusong sa Panahon ng “Veerus”:

Ang Tula sa Internet Bilang Kontra-Pusong
Pinusong in the Time of “Veerus”:
Poetry on the Internet as Counter-Pusong
Eliodora L. Dimzon & John E. Barrios

University of the Philippines Visayas
jebarrios3@up.edu.ph
Abstrak
Naglalayong mailantad ng papel na ito ang mga tula sa internet na may katangiang pinusong
at maitanghal ang mga ito bilang kontra-pusong sa panahon ng “veerus” o panahon ng
pandemya sa ilalim ng pamamahala ni Duterte, na kinikilala rin bilang “pinunong pusong”
(sovereign trickster) ayon kay Vicente Rafael. Gamit ang teoryang carnivalesque ni Mikhail
Bahktin, binasa ang mga tula ng makatang pusong sa layuning mailantad ang gawaing
pagbabaligtad at pagtumba ng kaayusan bilang politikal na proyekto ng pagbalikwas sa
diskurso ng “veerus” na siyang kinokonstrak ng “pinunong pusong.”
Sa tradisyonal na pagbasa ng pinusong, ipinalalabas na ito ay karaniwang gawaing

pangungutya at pagbabaligtad ng mababang uri ng kaayusang pumapabor sa naghaharing
uri. Subalit lumalabas na ang mga tulang isinulat bilang pinusong ay maaaring hindi
limitado sa artikulasyon ng mababang uri sa dahilang ang mga ito ay markado ng pagiging
edukado at pagkakaroon ng modernong rasyonalidad ng makatang sumulat.
Batay sa naunang konstruksiyon ng “pinunong pusong,” ang mga binasang tula ay

maituturing nang kontra-pusong at maituturing nang taliwas sa tradisyonal na konsepto
ng pusong sa kabila ng pagpapatuloy pa rin ng pinusong na praktis ng pagtatanghal ng
mali, ng pangit, ng madugo, ng bastos, at ng pagpapalusot.
This paper aims to feature poems on the Internet as pinusong and eventually propound them
as counter-pusong in the time of veerus or the time of the pandemic in the Philippines under the
administration of President Dutete. Pinusong is read traditionally as the usual project of the lower
class’ mockery and subversion of a system that privileges the ruling class. However, what surfaces
in the poems is the pinusong that no longer emanates from the lower class but is already marked by
the poets’ formal education and modern rationality.
Mikhail Bahktin’s theory of the carnivalesque proves useful in reading the texts written by the
poets who are also pusong, to highlight reversal and subversion of the status quo by ascribing the
President and any other figure of power with the characteristics of a “pinunong pusong” or “sovereign
trickster.” Based on the concept of a “sovereign trickster,” the poems can be read as counter-pusong
or reversal of the traditional concept of pusong and such is realized as a political praxis by featuring
the transgressive, the nasty, the violent, the profane, and the deceptive.

Mga Susing-salita
pusong, pinusong, kontra-pusong, carnivalesque, pandemya, politikal, dominanteng uri,

Internet
pusong, pinusong, counter-pusong, carnivalization, pandemic, political, dominant class, Internet
Tungkol sa mga May-akda
Si Eliodora L. Dimzon ay guro at mananaliksik ng Panitikan sa Division of Humanities

ng College of Arts and Sciences, University of the Philippines Visayas. Nagtapos siya ng
kaniyang BA Comparative Literature sa UP Visayas at MA Comparative Literature sa
UP Diliman. Interes niyang pag-aralan ang pusong sa parehong pasalita at pasulat na
panitikan ng Kanlurang Bisayas. Nalathala ang kaniyang kritikal na pag-aaral sa pusong
na may pamagat na “Trickery and Buffoonery as Subversion: Re-viewing Juan Pusong in a
Postcolonial Context” sa Danyag: UPV Journal of Humanities and Social Sciences.
Si John E. Barrios ay nagtapos ng PhD Filipino-Panitikan sa Unibersidad ng Pilipinas

Diliman, ng kaniyang MEd Filipino at BA Psychology-History sa Unibersidad ng Pilipinas
Visayas. Kasalukuyan siyang nagtuturo sa Division of Professional Education ng College
of Arts and Sciences ng UP Visayas. Naging tuon ng kaniyang disertasyon ang pagdebelop
ng literaryong teorya ng kalibugan na nagsasadiskurso ng banyaga at katutubo sa mga
akdang pampanitikan. Ilan sa kaniyang mga kritikal na sanaysay ay nalathala sa Danyag,
Daluyan, at Pandiwa. Siya rin ang may-akda ng Kritikang Rehiyonal na inilathala ng UP
Sentro ng Wikang Filipino.

Introduksiyon: Ang “veerus” at ang pusong
Ang Corona Virus Disease o mas kilala sa Covid 19 ay pumasok sa Pilipinas nang huling
buwan ng taong 2019. Ito ay pinaghihinalaang nanggaling sa paniki na isa sa mga
eksotikong pagkain ng mga Tsino. Ito ay nadala/dinala ng mga turista mula Wuhan, China
na karamihan ay mga Tsino. Subalit sa anupamang mga kadahilanan, ang unang kaso ng
impeksiyon sa bansa ay inanunsiyo lamang noong buwan ng Marso.
Sa isa sa mga press conference ng Pangulong Rodrigo Roa Duterte ay nabigkas niya
ang salitang “virus” bilang “veerus” at ibinigay na rason ang kaniyang pagiging “galit”
kaya ganoon na lamang ang kaniyang pagkakabigkas: “The vee-rus. Sabi nila ‘yung virus.
Kinokorek ako, I would like to pronounce it the ‘vee-rus’ kasi galit ako. Sabi ko, ‘Saan itong
vee-rus na ito?’ he said. “Ganun na lang, tawag ko sa kaniya kasi galit ako vee-rus” (Lopez).
Ang pagkakamaling ito ay hinuli ng mga tao, lalo na yaong namamalagi sa social
media, at ginamit sa iba’t ibang anyo ng pagpapahayag. Naroong ang salitang “veerus” ay
mababasa na sa mga pamagat ng artikulo, makikita sa iba’t ibang meme, at naipaloob sa
mga tula at kuwento. Kaya’t mula sa pagiging lingguwistikong usapin (i.e. maling bigkas)
ang paggamit ng salitang “veerus” ay nailipat at gumapang sa iba’t ibang ekspresyon.
At mula sa pagiging ekspresyong “personal” ng mga tao, ang tekstong nabuo nito ay
maituturing nang “politikal.” Ang penomenon ng pagtawag sa virus na “veerus” ay naging
isa nang gawaing pinusong at naging magkapareho na rin ang gamit ng salitang “na-veerus”
sa “na-Duterte” (Teodoro).
Samantala, ang salitang “politikal” kapag ginamit sa panitikan ay maaaring makita sa

sinabi ni Terry Eagleton tungkol sa panitikan, na ang mga pagpapahalagang nakakabit
sa ating mga sinasabi (o pinopost sa internet) ay bahagi ng ating “ideolohiya” na lagi’t
lagi ay konektado sa estrukturang pangkapangyarihan at pangkapangyarihang relasyon sa
ating lipunan. “By ‘ideology’ I mean, roughly, the ways in which what we say and believe
connects with the power-structure and power-relations of the society we live in” (Eagleton
14).
Ang may-akda ng politikal na tula ay maaari ring maging isang pusong. Ang pusong ay
isang karakter sa panitikan at sa lipunang Filipino na kilala rin sa ibang panig ng pungsod
(bansa) bilang “osong, puson, pusong-pusongan, tamad, alikayo, at pilandok o masoy”
(Tiongson 20), payo, guatchinango, at bertoldo. Karakterisado siya ng mga katangiang
mapangutya at mapanudyo sa makapangyarihan. Karaniwang inilalarawan siya sa mga
akdang pampanitikan bilang matalinong hayop (tulad ng unggoy), si Pilandok na lagi-lagi
na lamang nakakalusot o di-kaya ay nakakaisa at siyang nagiging tagapagpalit ng may
kapangyarihan kagaya ng hari o sultan. Sa pangalan pa lamang, nakaukit na sa pilandok
ang pagiging hindi tiyak na pagkakilanlan. Sa wikang Ingles, tinatawag siyang “mouse deer”
ngunit siya ay hindi daga (mouse) at hindi rin usa (deer) kundi isang ruminant. Mahalaga
itong katangiang mahirap tukuyin ang pagkakilanlan sa isang trickster gaya ni Pilandok,
ganoon din ni Juan Pusong, na kung minsan ay napagkakamalang Juan Tamad, Juan
dela Cruz, at iba pa. Malimit siyang napagkakamalang si Juan Tamad. Bagamat pareho
silang may pangalang “Juan” at bida sa mga kuwentong katatawanan, may pagkakaiba
ang pusong at tamad ayon sa mga mananaliksik kagaya nina Meñez (1996), Tan (1998),
at Hart & Hart (2007). Sa tala nina Donn at Harriet Hart sa kanilang sanaysay na, “Juan
Pusong: The Filipino Trickster Revisited” (1974), ang tamad ay isang numskull, hangal
o tanga samantalang ang pusong ay tuso, walang prinsipyo, sinungaling, nakakatawa, at
imoral (136-137). Kung titingnang maigi ang tala, ang tamad ay talagang tanga at tamad
lamang samantalang ang pusong ay may maraming pagpapakahulugan sa mga rehiyon

sa Pilipinas. At dahil nga pusong, tila mailap ito at mahirap maikahon sa iilang salita
lamang. Sa mga kuwentong pinusong sa Hiligaynon ayon kina Hart, nangingibabaw
ang mga katangian ng pusong bilang sinungaling, mayabang, palalo, at mahilig mag-
imbento ng kung ano-anong kuwento (136). Dahil kagaya ng pilandok, walang katiyakan
at napakailap hulihin ang kaniyang pagkakilanlan, ito marahil ang dahilan kung bakit
ang pusong ay napakaakmang tinig ng makata sa panahon ng “veerus” o pandemya sa
pamumuno ni Duterte. Sa kaniyang tula nagkakaroon ng katumanan ang artikulasyon ng
himutok, galit, pagkadismaya, at panlalait ng api at mababang uri sa itinuturing nitong
mapanupil na may-kapangyarihan, at malimit na naisakatuparan ang artikulasyong ito
sa paraang pagpapatawa o panunudyo. Kaya, ang pusong ay naging mabisang figura ng
panunudyo ng pinangingibabawan sa nangingibabaw sa lipunan. Sa paglalarawan nina
Teodoro at Rodriguez (2001), ang sinaunang pusong ay: “gumagamit ng panunudyo bilang
mabisang kasangkapan ng mapangutya at mapang-insultong panunuligsa sa kahinaan ng
makapangyarihang uri. Nagiging paksa ng katatawanan di lamang ang sultan kundi pati
na ang mga kasapi ng maharlikang angkan, na simbolo ng kapangyarihang pulitikal at
panlipunan sa Sulu at Mindanao” (Teodoro at Rodriguez 53).
Sa kasalukuyang panahon, lalo na sa panahon ng internet, ang pusong ay hindi lamang

maimamarka base sa kaniyang dating katauhan. Ang katauhan ng pusong ay maaaring
likhaing muli ng makata. Maituturing na isang pusong ang umakda at nagpost ng isang
tula na may pamagat na “The Kit” na humango at nagtagpi-tagpi ng mga salitang naiutal/
inutal ng Presidente sa isa sa kaniyang mga press conference noong Marso 9, 2020 tungkol
sa availability ng mga test kit na gagamitin ng administrasyon para labanan ang virus na
COVID-19. Sa kaniyang post, ginamit niya ang pangalang “Rodrigo Roa Duterte.” Ang
may-akda ng tula ay si Mixkaela Villalon ayon na rin kay Rolando Tolentino, na tinawag si
Villalon bilang “bagong mad poet in town” (Malasig).
Ang tula ay nakasulat sa Ingles. Binubuo ng mga pinagdugtong-dugtong na mga

pahayag ng Pangulong Duterte na kung babasahin ay nagmumukhang walang lohika,
mahirap hulihin ang kahulugan o wala naman talagang kahulugan, at lumalabas na isang
lingguwistikong akrobatiks. Tinawag ang tula ni Ramon Guillermo (2020) na “brutalist
antipoetry” dahil nga sa kaniyang pagkakaroon ng “depthless unintelligibility and abysmal
incoherence.” May nais iparating ang teksto ng tula—ang pagiging walang kapasidad ng
Presidente na magpahayag ng malinaw na salita na maiintindihan at mapagkakatiwalaan
ng mamamayan. Ayon nga sa isang satire blog na “So What’s News,” ang gobyerno ay
lilikha ng “Department of Interpretation and Clarification for People Ignoring Context”
(Mayuga).
Ang kawalang kapasidad na ito ay nakamarka sa ilohikal na paggamit ng mga

historikal na pangyayari (Bubonic plague, Spanish flu, giyera sa Middle East/Roman
Empire, Inquisition) na konektado sa kawalan at kakulangan ng COVID-19 na mga test
kit na siyang tagadetermina ng medikal at sosyal na stigma, na hindi malayo sa kamatayan
dahil nga kapag ikaw ay nagkavirus, “you are a witch/ and you are burned at stake.” Dahil
nga sa kabila ng pagiging seryoso ng COVID-19, ang Pangulo ay lumalabas na hindi ito
siniseryoso dahil tulad ng dati, ang seryoso ay naidadaan ng Pangulo sa kaniyang pinusong.
Maituturing kung gayon na ang tulang “The Kit” ay isang kontra-pusong dahil tinutumba
nito ang diskurso ng pusong na inaako ng “pinunong pusong” (sovereign trickster) na
siyang terminong ginamit ni Vicente Rafael sa kaniyang artikulong “Sovereign Trickster”
na lumabas sa The Journal of Asian Studies (Rafael “Sovereign Trickster”). Narito ang
buong tula:

The Kit
Rodrigo Roa Duterte
Can be distributed
To the different health centers,
But at this time, kung kulang
They can be brought
To a testing station, to RITM.
Kokonti lang kasi.
The kit
Is the kit.
Meron namang lumalabas pa.
I think that,
Sabi ko nga—
In every epoch
Maybe meron nung una:
Bubonic plague.
Mga gago ang tao no’n—

Tamang-tama lang.
Tapos, ‘yung Spanish Flu,

Right before the wars.
Kawawa yung mga tao—
Pero mas kawawa

‘Yung sa Middle East,
The so-called Roman Empire.
You have read the inquisition.
Kung may birth mark ka—
You are a witch

And you are burned
At stake. (Tolentino)
Isa pang tula sa anyong rant at may kasamang musika ang ipinost sa Facebook ni
Kester Ray Saints sa pangalan pa rin ng makatang “Rodrigo Roa Duterte” na hango mula
sa kaniyang pahayag noong Abril 16, 2020 tungkol pa rin sa gawain ng gobyerno tungkol
sa COVID-19. Pinamagatan itong “Cobra Kabayo” at gumagamit ng alusyong seksuwal
(cobra), metapora ng hayop (kabayo, ahas), at reperensiya ng lugar. Intertekstuwalisado
din ito sa kasabihang, “aanhin pa ang damo kung patay na ang kabayo.”

Mababasa sa tula ang pahayag ng makapangyarihang persona tungkol sa parating

na mga COVID-19 na test kit at ang nalalaman niya tungkol dito (na walang medikal
na basehan) at inihambing niya ito sa kagat ng ahas. Subalit ang kapansin-pansin sa
teksto ng tula ay ang biglaang reperensiya ng “mga ahas” sa lugar ng Mindanao—kung
saan nanggaling ang Pangulo—at ang realisasyon na ang isang mabangis na uri ng ahas,
ang kobra, ay lumipat sa hindi pinangalanang lugar. Siyempre, dalawa lang naman ang
pagpipilian: ang Luzon at Visayas. At obyus na tinutukoy ng salitang “dito” ang Luzon,
kung saan naroroon ang Sentrong Maynila, at kung saan naroroon din ang Malacañan.
Lumalabas kung ganoon ang pagiging kontra-pusong ng tula dahil naisahan nito ang
“pinunong pusong” sa paglilihis ng argumento at pagbabalik ng kutya sa kaniya.
Cobra Kabayo
A spoken word poetry written and performed by Rodrigo Roa Duterte
Hintay lang kayo

Sabi ko ‘pag nandiyan na ‘yan bukas
May mga may mga ano na ‘yan na
‘yong iba atat na atat na rin
‘yong gusto nila ilabas ‘yong kanila
‘yong kanila antibodies na
Wala nang proseso antibodies na ‘yong iba
Usually magkuha ka kasi ng uh doon sa patay
Kunan mo ng dugo niya i-inject mo doon sa kabayo
‘yong kabayo kaya niya ng ano ‘yon ang
Inject mo dahan-dahan sa kabayo rin
Huwag naman bigla kasi magka-COVID talaga.
Biktima ‘yan.
Talaga biktima ‘yan
Dahan-dahan lang hanggang ma-immune
Pag marami ng antibodies ‘yong kabayo
Doon na kunin ‘yung maraming…
Dumaan na ‘yan nang kabayo
Kagaya ng kagat ng ahas
Eh sa Mindanao maraming ahas
Pero hindi ko alam na karamihan kobra
Lumipat na dito (Guillermo)

Ang “veerus” bilang diskurso
Ang makata sa akto ng pag-akda ng tula ay nagiging politikal. Mula sa kaniyang pananaw—
sa gobyerno, sa politiko, sa mayamang uri—ay nakapaglilikha siya ng tekstong maituturing
na panitikan. Panitikan hindi lang sa rasong ang mga tulang ito ay nilikha alinsunod sa
mga gabay ng paglikha ng maganda o di-kaya’y may layuning baguhin ang kasalukuyang
kalakaran. Maituturing itong panitikan dahil ano pa man ang anyo ng tulang pinili at
layuning isinaisip para ang isang idea ay maipahayag, malinaw na ang mga tulang ito ay
isinulat sa kontekstong nakapaloob sa teksto ng “veerus.” Sa madaling salita, ang mga
tulang pinili ay yaong mga tulang maituturing na tugon sa tawag ng panahon—panahon
ng pandemya dulot ng COVID-19 sa panahon ni Duterte. Ang mga tulang ito ay isinulat
hindi lang ng makatang galing sa mababang uri ngunit ang iba ay nanggaling sa mayamang

uri at nakatamo ng mataas na edukasyon. Sa gayon, ang gawaing pamumusong ay hindi

lamang gawain ng mababang uri bilang taumbayan ngunit maaari ring dalhin sa lohika
at rasyonalidad ng modernong makata. Suportado ang gawaing ito ng pananaw ni
Eagleton (1983) na ang “panitikan” ay walang estableng kahulugan ngunit may papel na
ginagampanan sa sariling panlipunang konteksto at komunidad, at gumagalaw ayon sa
layuning itinakda na siyang huhubog ng mga kultural na praktis ng mga tao: “(Literature)
tell us about the role of a text or a thistle in a social context, its relations with and differences
from its surroundings, the ways it behaves, the purposes it may be put to and the human
practices clustered around it” (Eagleton 9).
Sa pakahulugang ito, hindi mahalagang pagtuonan ang anyo ng isang tula ngunit
mas mahalagang tingnan ang papel na ginagampanan ng tulang ito. Para sa layunin ng
papel na ito, tanging ang mga tulang nalathala lamang sa digital na format sa internet
ang pagtutuonan ng pansin. Ang mga tulang ito ay nakaangkla sa konsepto ng pusong/
pinusong na may elementong nagpapatawa at may pagkakatwa o pagiging kaiba. Sa gayon
maaaring itakda ang ilang mga layunin: 1) mailantad ang mga tulang lumabas sa internet
na may katangiang pinusong: nagpapatawa, kakatwa, nanunudyo, at; 2) maitanghal ang
mga ito bilang kontra-pusong o kontra-diskurso ng dominanteng kaayusan at bilang
politikal na praktis sa panahon ng pandemya sa ilalim ng Pangulong Duterte.
Ang mga tulang babasahin sa papel na ito ay parehong isinulat sa mga tradisyonal na
anyo (hal. tanaga, dagli, dasal), moderno, at postmoderno sa pagsisimula ng pagdating ng
COVID-19 sa bansa hanggang sa buwan ng Mayo 2020. Karamihan sa mga tula ay hango
sa inilathalang Nonrequired Reading in the Time of COVID-19: Alternative Digital Poetry
Magazine (apat na isyu) na inilathala ng Kasingkasing Press at inedit nina Gil S. Montinola,
Ferdinand Pisigan Jarin, at Noel G. de Leon. Ito ay nasa PDF at libreng madadownload sa
website ng Kasingkasing Press. Ang iba ay na-screenshot sa Facebook page ng mga makata
tulad ng naisamang tula ni Mykel Andrada. Isinama rin bilang interteksto ang mga dagli
na inilabas ng Rappler.
Ang pusong sa kasaysayang pampanitikan

Marami nang pagbasa ang ginawa sa mga sinaunang kuwentong pinusong. May
nagsasabing ang pinusong, kamangmangan, at pagpapalusot na pawang katatawanan ay
isang mapaglalang pagsasalungat at pagpapabagsak ng gahum ng isang mapang-aping
awtoridad (sultan, hari, pari, datu). Ayon sa mga moralistang sektor, ang mga kuwentong
pinusong ay isang “exemplum” o modelo ng pag-uugaling hindi dapat tularan. Ngunit ayon
sa isang mananaliksik, kritiko, at manunulat na si Rosario Cruz-Lucero (2007), ang pagbasa
ng mga historyador sa trickster kagaya ni Pilandok bilang filibustero ay kumokonstrak
sa kaniya bilang isang “impoverished and unidimensional icon” (15). Sa halip, binasa
ni Lucero si Pilandok bilang “master of double-entendre, of the polysemic” na siyang
pagmumulan ng sala-salabid (chain) ng improbisasyon (19) at masasabing nagpabago-
bago ng anyo sa paglipas ng panahon. May malaking kinalaman itong pagbago-bago ng
anyo ng pilandok at ng pusong sa paglipas ng panahon dahil ito mismo ang nagpapakita
ng iba’t ibang anyo ng paglikha (fabrication) ng isang trickster icon sa iba’t ibang rehiyon
sa bansa batay sa iniakda ng panahon.
Mula sa sinaunang kuwentong bayan hanggang sa kontemporanyong tula, nagpabago-

bago ng anyo ang pusong, ngunit nanatili pa rin siyang tropo sa mga kakatwa at
mapanudyong akda. Sa puntong ito, kailangang ilahad muna ang transformasyon ng isang
pusong bilang kakatwang tauhan sa mga kuwentong bayan at kung paano siya nagbagong-
anyo sa mga tradisyong pasalaysay sa paglipas ng panahon.

Inilaan ni Rhodora Ancheta sa pusong ang unang kabanata ng kaniyang aklat na

Halakhak: National Humor in Philippine Cultural Forms (2017), at pinamagatan itong,
“Re-presenting the Pusong: The Filipino Trickster and the Creation of Philippine Popular
Humor.” Sa kabanatang ito, ipinakita ni Ancheta ang kahalagahan ng pag-aral sa pusong sa
pagbuo ng kasaysayan ng pag-aaral ng katatawanan sa Pilipinas pati na rin sa pag-alam ng
mga katangian ng isang katatawanan sa mga Pilipino. Sa kaniyang sipi mula sa pag-aaral
ni Nicanor Tiongson (1982) sa komedya, makikita ang papel ng isang pusong o locayo sa
komedya na karaniwan ay isang jester o clown at tinatawag ding bobo, pusungan, alicayo,
gracioso, o bulbullagao; sinasabing paborito ng mga nanonood dahil siya ang nagpapatawa
sa pamamagitan ng pagsunod-sunod o panggagaya sa mga sinasabi o galaw ng ibang mga
tauhan, pagbigay ng mungkahi sa mga isyu o kilalang mga tao sa isang lugar (amin
ang diin), pagsuot ng nakakatuwang damit, paghabol sa mga batang nanonood o di-kaya
ay sa kapareho niyang pusong din gamit ang patpat na napakahaba o kaya ay napakaikli.
Ayon na rin kay Tiongson, ang pusong sa komedya ay “mababang taong may kalaswaan,
matalas ang isip, lalo na sa kalokohan, mayabang, mapagsinungaling, matabil ang dila,
mapamintas (lalo na sa mayayaman) at mapagpatawa.” Si Tiongson (19) mismo ang
nagsabing napakahalaga ng pusong bilang tauhan sa komedya kung saan ang kaniyang
papel ay pareho lamang sa iba pang mga tauhan at kung minsan, mas mahalaga pa nga
dahil sa kaniyang popular appeal na nakaugat pa sa Juan Pusong ng mga kuwentong
bayan. Ayon sa kaniya: “Di dapat pagtakhan ang popularidad ng pusong sa manonood,
pagkat sa locayo nakasanib ang dalawang tauhang dati nang kinagiliwan sa magkahiwalay
na tradisyong pampanitikan... ang popularidad ng gracioso [na] natangay ng comedia sa
Pilipinas, ngunit di tulad ng kabalyerong prinsipe at mahinhing dalaga, ang gracioso ay
nakatagpo ng kapatid sa katutubong pusong, na dati nang kinagiliwan ng mga Malayo
bago pa man dumating ang mga Kastila” (sa Ancheta 5).
Sa kaniyang pag-aaral sa mga kuwentong pinusong, nakita ni Aguilar (2000) na

lumilitaw na hindi kagaya ng pusong sa Pilipinas, ang kapareho niyang mga pusong sa
iba pang panig ng Asya, ay hindi naglalayong ibagsak ang hari o sino mang nakakataas
sa kaniya. Paliwanag ni Aguilar, ang Pilipinong pusong ay bunga lamang ng kulturang
lubhang nasira. Sa matagal na panahon ng pagsasamantala at panunupil, pinangarap
niyang makawala sa mapang-aping hari. Kung hindi naman niya magawa ito ay gagawan
niya ng lalang na mapangasawa ang prinsesa at makuha ang trono (11). Itong motif ng
pagpapatalsik at pagpapalit ang malimit na makikita sa mga kuwentong pinusong na
lumitaw din sa pag-aaral ni Dimzon (2005) sa mga kuwentong pinusong sa Panay. May
iba pang manipestasyon ang pinusong bilang paghimagsik at paglabag kagaya ng (hindi)
pagsunod, paglalang sa wika, paghula, at biglang pagdating ng suwerte (158-165). Bilang
balidasyon sa paglalarawan sa mapaghimagsik na pusong sa mga kuwentong bayan,
binanggit ni Aguilar ang tatlong mananaliksik na sina Norman Owen, Nicanor Tiongson,
at Vicente Rafael, na nagsipag-aral sa paraan ng pagharap ng taumbayang Pilipino sa may-
kapangyarihan. Ayon kay Owen, naisakatuparan ng taumbayang Pilipino na magkaroon
ng kapangyarihan sa harap ng kolonyalismo sa pamamagitan ng: 1) hayag na pagtutol; 2)
pagtakas o paglayo sa sentro; 3) pag-iwas o patagong paglabag, at; 4) mapayapa at patuloy
na pagtanggi (11-12). Tungkol naman sa Contracting Colonialism ni Rafael, inihayag ni
Aguilar ang larawan ng mga Tagalog sa kanilang pinusong na pagtanggap ng mga itinuturo
sa kanila ng mga Español kahit na hindi nila lubos maintindihan dahil sa limitasyon ng
pagsasalin kaya ang kinalabasan ay hindi lubos na katumanan (katuparan) ng nilalayon
ng mga Español (12). Ang ikatatlo, at sadyang makabuluhan sa kakatwa at mapanudyong
pinusong ay ang “trick-within-the-trick” na nakita ni Aguilar sa paglalarawan ni Tiongson
sa pusong sa komedya kung saan mapangutyang ginagaya at inuulit nito ang mga linya
ng hari o kagalang-galang na tauhan, kunwaring hinahampas nito ang ulo ng prinsipe
habang mataimtim na binibigkas ng huli ang kaniyang mga linya, pagwasiwas ng maikling
kawayan bilang espada sa pag-away sa kaniyang kalaban, at higit sa lahat, pagkain at

pag-inom sa gitna ng madamdaming eksena, pagkamot ng kaniyang pundiya, pag-utot,

at akmang pagdumi habang ang hari ay kagalang-galang na nakaupo sa kaniyang trono
(Tiongson 9-12 kay Aguilar 13).
Sa sarsuwela naman, may nailimbag na sanaysay si Tita Torio na pinamagatang,

“Contrabida, Suluguon, Tarso, kag Iban Pa: The Male in a Supporting Role in Selected
Ilonggo Sarswelas” (2007). Nakakuwadro ang pag-aaral na ito sa usapin hinggil sa
kasarian ngunit hindi maikailang lumitaw na naman ulit ang pusong sa mga sarsuwela
bilang tarso (pilyo), kontrabida, at suluguon (utusan). Ayon kay Doreen Fernandez (1978)
ang mga suluguon ang kinagigiliwang tauhan sa sarsuwela sa kanilang pagiging madaldal
at nakatatawa. Maliwanag na sila ang pumalit sa alikayo, o pusong-pusongan ng mga
komedya (108).
Sa kalagitnaan ng pandemya at ng sitwasyong politikal sa bansa, lumitaw muli ang

pusong sa internet. Inako nito ang katauhan ng makatang mulat sa mga pangyayari sa
kaniyang komunidad at bansa. Sa kaniyang pagbabagong-anyo mula sa katauhan sa
sinaunang kuwentong bayan papuntang kontemporanyong makata, ang pusong na isang
trickster sa kuwentong bayan ay natransforma sa isang tropo sa akdang mapanudyo
at nangungutya. Ang pagbasa sa transformasyong ito ay maihahalintulad sa ginawang
gramatika ni Isagani Cruz (1992) sa anda (function) ng isang bayani kung saan ang bayani
ng mga epiko (Lam-ang, Labaw Donggon, at iba pa), ng mga babasahin at palabas na
popular na pinagbidahan ni Fernando Poe Jr., at maging sa totoong buhay (hal. Ninoy
Aquino) ay naging ecriture o panulatan na (298). Mula sa pagiging tauhan (karakter) sa
kuwentong bayan sa pamanang oral, ang pusong sa internet ngayon ay naging isang tropo
sa mapanudyong tekstong pasulat sa panahon ng “veerus.” Ang representasyon ng isang
makatang pusong kung gayon ay nasa panunudyo at pangungutyang katangian ng akda.
Bilang pamamaraan sa pag-akda, ang “pinusong” ay malimit na itinuturing bilang

mapanudyong artikulasyon ng pagsalungat ng mga nasa ilalim o nasa laylayan upang
batikusin ang may kapangyarihan sa paraang mapanudyo at nakakatawa. Kaya, iniuugnay
kaagad ito sa konsepto ng karnabal na ayon kay Bahktin (1984) ay isang uri ng selebrasyon
noong panahong Midyibal sa Europa kung saan may nangyayaring “pambabastos” sa
sagradong mga seremonya, ritwal, at pagtatanghal ng mga espektakulo tulad ng pagtuli
(Feast of Circumcision), piyesta ng buang (Feast of Fools), at piyesta ng mga puwet
(Feast of Asses). Ang mga selebrasyong ito ay lumilikha ng “ikalawang mundo” na may
pagbabaliktad ng gampanin at pagwasak ng hirarkiya. Batay sa konseptong ito, ang
carnivalesque bilang pampanitikang gawain, ay ang pagkakaroon ng pagbabaliktad ng
pangyayari; ang mahihina ay nagkakaroon ng kapangyarihang ilagay sa di-estable ang
malalakas—ang mga payaso ay nagiging hari, ang hari nagiging pulubi, at ang magkabilaan
ay napagsasama-sama: langit at impiyerno, fiksiyon at realidad (6-8).
Gayunpaman, mainam na ipagdiinan sa puntong ito na ang konsepto ng carnivalesque

ay “coinage” o likha ni Bahktin na isang pilosopo at kritiko batay sa signifikasyon ng
karnabal sa edad medya sa Europa. Bagamat may malaking kaugnayan ang konseptong ito
sa pinusong, may mga partikular lamang na aplikasyon ito batay sa panahon at lulan ng
artikulasyon ng pinusong. Halimbawa, sa papel na ito, ang pag-aaral ay nakatuon sa mga
tulang lumitaw sa internet sa kasalukuyang panahon ng pandemya. Sa gitna ng kinaharap
na pangamba at paghihirap dulot ng pandemya, napakalahaga ng papel ng matatag,
mahusay, matino, at koordinadong pamumuno sa pagharap sa mga suliraning hindi
lamang pangkalusugan kundi halos sa lahat na aspekto ng buhay. Subalit, ang mga tulang
ito ay naglalarawan sa mga may kapangyarihan bilang katatawanan, mahihina, palusot,
walang matinong pagpapasya, walang matinong pananalita, at wari’y isang pusong na rin
tulad ng “pinunong pusong” na si Duterte.

Lagpas sa pagpapatawa at pangungutya, pinaiigting ng mga tula ang pagiging mahina

ng mga awtoridad kaya makikita na sa kasalukuyang “improbisasyon” at karnibalisasyon
ng pusong sa tula, hindi lamang paglalarawan sa may kapangyarihan bilang nakakatawa
kundi pangungutya, pagbaligtad, paglaro sa wika, pang-iinsulto, at patama sa mga
pusong-pusongang awtoridad ng bansa ang maaaring lumabas. Ang pinusong sa panig
ng mga manunulat ay lumalabas na isang pagbaligtad sa kinaugaliang kuwentong bayang
pinusong na ang may kapangyarihan ay malimit na isang “dupe” o naiisahan ng pusong na
mula sa mababang uri. Subalit sa mga tulang sinuri, ang may kapangyarihan ay hindi na
“dupe” kundi pusong na rin.
May ilan na ring nakapagsulat na ng papel na tumutukoy kay Pangulong Duterte bilang
pusong. Si Vicente Rafael (2019) halimbawa ay nakasulat na ng papel na tumutukoy sa
kaniya bilang “Sovereign Trickster” o “pinunong pusong” dahil sa mga sumusunod niyang
mga katangian: mahilig magbiro upang madis-arma ang kaniyang mga tagapakinig,
pinapahiya at tinatawag na kung ano-ano ang mga bumabatikos sa kaniya, mahilig
mambastos lalo na sa mga babae, mahilig maglura ng kabastusan, ayaw sumunod sa batas
at kaukulang proseso, mahilig manloko at umiwas sa kaniyang mga kritiko, at nagpapatawa
at nagmumura upang mapagtakpan ang kaniyang agresyon (153).
Sa isang artikulo sa pahayagang The Nation Thailand, tinawag siya ni Rafael (2018)
na “the trickster authoritarian” dahil sa kaniyang kabastusan at mga misogynistic
remark, pagbibiro ukol sa seksuwalidad, pagmumura, at paghahalik sa mga babae sa mga
pagtitipon. Ang ganitong pag-uugali ay binasa ni Rafael bilang pag-iwas ni Duterte sa
nakatakdang mga tungkuling may kinalaman sa mga pamantayan sa kagandahang-asal at
delicadeza, at pagtanggi na ring sumunod sa kaparaanan ng batas na siyang nagpapaseguro
sana sa mga karapatang pantao. Para sa kaniyang mga tagasuporta ang kaniyang
magaspang na pananalita at malaswang mga biro ay isang pagtutol sa mga itinakda ng
elitistang establisimyento at kaibig-ibig para sa kanila ang kaniyang pagkawalang-galang
at pagbaligtad sa mga nararapat na pag-uugali (n.p.).
Ayon kay Sylvia Mayuga (2016) sa kaniyang artikulo sa Philippine Daily Inquirer,
si Duterte ay maituturing na isang “President Pilandok.” Ayon sa kaniya, ang mga
ipinapalabas na nakakapanindig-balahibong mga pahayag ni Duterte sa halos lahat ng
pagkakataong nagsasalita ito sa publiko, mga kaduda-dudang pagpasya nito sa pagpili
halimbawa ng mga tauhan sa kaniyang gabinete, at ang kaniyang tila hindi kapani-
paniwalang pag-uugali ay maiuugnay kay Pilandok, ang trickster icon ng Mindanao na
naging kilala na rin sa iba’t ibang panig ng bansa.
Diskursibong praktis ng pusong sa panahon ng “veerus”

Masasabi sa pangkabuoan na hindi tulog ang makata sa panahon ng “veerus.” Ang mga
makata ay humugot ng inspirasyon sa mga sinaunang anyo at adhika ng panitikan para
gamitin sa pagpapahayag ng kanilang pananaw bilang mga Pilipino. Ang paggamit ng
katutubong pagtula ay isa lamang sa mga pamamaraan para tuligsain ng makata ang mga
lahing responsable sa pang-aapi at pagpapanatili ng kaapihang ito lalo na ang mga Tsino
na nagpasimula ng pagkalat ng virus.
Sa mga tulang isinulat medyo naging hayag ang hayagang panunuligsa sa mga Tsino
(Intsik sa isang makata) hindi lang dahil sa sila ang nagpakalat ng virus ngunit dahil sa
pagpapatuloy ng maka-imperyalista nitong gawain na makikita sa pangangamkam ng

mga isla at karagatan ng Pilipinas at pagbebenta ng mga produktong depektibo. Sa tulang

“Corona Virus Gikan sa Wuhan” (Corona Virus Mula sa Wuhan) ni Adrian Pregonir hindi
lang sinisisi ang Tsina bilang siyang may kasalanan ngunit ipinagsisigaw pa nito ang pang-
aagaw nito ng mga isla at karagatan ng Pilipinas sa isang kakatwa at kakatuwang salitaan at
talasalitaan. Malinaw sa politikal na proyekto ng tula ang paglalantad sa Tsina na sakupin
ang Pilipinas gamit ang COVID-19 sa mga salitang, “Tsina use dis to iinveyd” at “Hail
Filipphine province of gRrrRRReat China!” At siyempre kasabwat dito ang Presidente sa
pagmamarka sa kaniya sa tula bilang kapatid ni Xi Jinping, ang Presidente ng Tsina, sa
pagkakasulat sa kaniya na “brother Du30” sa tula. Ang tulang ito na isinulat nang labas
sa batas ng gramatika at lohika ay maituturing na kontra-pusong dahil ito ay nagsisilbing
kumbersasyon ng makatang pusong sa “pinunong pusong.”
Fyulamquailu. Tsing jong. Tsinaaa buhat veerus. gawa sila veerus por ol de
werld.
Tsina use dis to iinveyd. Made in china. you lieeee.protek
Xi Jinping en brother Du30. Prt=otek dem. No virus. Hail Tsina. Made in
Tsina.
Hail Filipphine province of gRrrRRReat China! vi. Ru. S. (Progenir 23)
Mababasa rin ang ganitong paksa sa tulang “Facemask” ni Alex delos Santos; ang
kaibahan lamang ay may self-reflexivity ang tula ni delos Santos dahil sa realisasyong
maagang nanghusga ang persona sa kaniyang tula tungkol sa katauhan ng nakasabay na
Tsino sa isang department store. Narito ang bahagi ng kaniyang naratibo:

Patas kami may facemask,
Singkit ang anang mata.
Nag-ubo-ubo tana,
Ginturuk ko ka sakit
Kang buslo ko nga mata,
Kag dayon kimud-kimod
Ay kalinti, pirot d’ya!
Nagbakal man lang ako
Kang gamay’ng kaserola.
Pag-abot ko sa pila,
Ang Intsik to kaina
Tana gali tag-iya.
Dayon ko lamang duko,
Kag magdawu kang kwarta. (Delos Santos 6)
(Pareho kaming naka-face mask,

Singkit ang kaniyang mga mata.
Umuubo-ubo siya.
Tinitigan ko nang masakit
Ng aking nakaluwang mga mata,
At sabay bulong sa sarili
Ay kalinti, pirot na ito!
Bumili lang ako
Ng maliit na kaserola.
Pagdating ko sa pila,
Ang kaninang Intsik
Ang may-ari pala.

At ako’y napayuko,
Habang inaabot ang pera.)

Ang kaibahan ng tulang ito ay ibinabalik mismo sa makatang pusong ang kaniyang
kapusongan dahil ang mapanghusga niyang titig ay bumalik sa kaniya at tumama sa
kaniyang konsensiya. Ngunit maaari ring basahin ang tula hindi bilang personal na
refleksiyon ng makatang pusong ngunit bilang paglalantad ng tula sa mapanakop na
misyon ng Tsina na dominahan ang negosyo at sistema ng komersiyo sa bansa. Alalahanin
na hindi lang isang sari-sari store ang pinagmamay-arian ng Tsino sa tula ngunit isang
malaking department store na marahil ay nasa bayan ng makata na San Jose sa probinsiya
ng Antique. Sa gayon, ang imbitasyong idekonstrak ang tula ay maituturing na ring isang
akto ng pinusong sa panahon ng pamamahala ng “pinunong pusong” na itinuturing na
kaibigan ang Tsina. Hindi ba puwede ring sabihin na humahalakhak sa sarili ang persona/
makata habang nakayukong (ibig sabihin, hindi ipinapakita ang mukha) iniaabot niya ang
pera dahil nakaisa siya sa mga taludtod na:
Ang kaninang Intsik

Ang may-ari pala.
At ako’y napayuko,
Habang inaabot ang pera. (amin ang italiko)
Nariyang gawan din ng dagli (sa anyong patula) para sa isang kontes na isponsor ng
Rappler ang ginawang diskriminasyon at pambubugbog sa mga OFW na Pilipino sa Italya
dahil napagkakamalang mga Tsino na responsable sa pagkalat ng COVID-19. Masakit man
sa parehong literal at metaporikal na pambubugbog ang nangyari sa mga Filipino, katawa-
tawang elemento pa rin ang mapagkamalang Tsino ang mga Pilipino dahil naitatanghal
nito ang diskurso ng lahi na maaaring tuligsain ang mga Italyano dahil sa kanilang pagiging
ignorante pagdating sa pagkilala sa isang lahi.
Ang ganitong pananaw ng mga Italyano ay maaari pang ibalik sa karanasan ni Juan
Luna sa paglalakad sa mga kalye ng España noong ika-19 na dantaon. Sa isang edisyon
sa La Solidaridad ay nalathala ang kaniyang impresyon habang naglalakad sa kalye ng
Madrid:
My very pronounced Malay figure which had called extraordinary

attention in Barcelona, excited the curiousity of the children of Madrid in the
most glaring manner. There is the young girl (chula), the young woman, or
the fashionably dressed (modistas) who turn their heads two or three times
to look at me and say in a voice loud enough to be heard: “Jesus! How ugly
(Que horroroso!) He’s Chinese. He’s an Igorot.” For them, Chinese, Igorots
or “Filipinos” are all the same (Rafael, Promise of the Foreign 33).
Ang pagiging “iba” (other) ni Luna sa mga Español, tulad ng pagkakamali ng mga
Italyano sa kontemporanyong OFW, ay umakda sa Pilipino bilang kapareho ng Intsik. Ang
dahilan ng pagkakaakda ng kahulugan ay ang pisikal na kaibahan ng Intsik at Pilipino sa
mga Español. Dito ang identidad ng mga “Pilipino” ay simbolikal na inapakan ng “hindi
Pilipino.” Pero ang pagkakaapak ay nangyari sa pagkakamali kaya’t naibalik ang kakatwa

sa mga Italyano at sila pa ang naging katawa-tawa. Kahit papaano, sa pananaw ng pusong
na makata; dahil sa kabilang banda, hindi sana ito mangyayari kung ang gobyerno ng
Pilipinas ay may magandang plano para sa kaniyang mamamayan para hindi na kailangang
mangibang-bayan para maghanap ng trabaho. Dito, masasabing ibinabalik ng makata ang
kapusongan sa pamamahala ng “pinunong pusong.”
Narito ang dagli:
“Binugbog ng mga Italyano ang mga singkit.

Namaga ang mga matang halos magsara.
Pinilit nilang magsalita. OFW po kami.”(Rappler.com, “Binugbog ng mga Italyano”)
Ang sagot ng taumbayan sa “veerus” ng Presidente ay una nang ipinakita sa

pagpapangalan sa makata ng bayan na “Rodrigo Roa Duterte” na sumulat ng “The Kit” at
“Cobra Kabayo.” Tula at awit na parehong nagpapakita ng kawalan ng lohika at kakayahang
harapin ang problemang inihaharap ng kaniyang sariling likhang penomena na “veerus.”
Ayon nga kay Guillermo, ito ay maituturing pang isang “brutalist antipoetry,” sa gayon
ito ay mapanira at hindi mapamuo. Sa ganitong “artikulasyon” ng makata bilang pusong,
ipinapalitaw na siya ay mas may alam at may lohika pa kaysa sa totoong Rodrigo Roa
Duterte. Ang pagbabaliktad na ito ang nagpapakita ng kaniyang pagiging pusong.
Sa isang tulang nasa anyong dasal ni Arnold de Chavez, “Ang Krusada ng mga Hayop sa
‘Pinas,” inihalintulad ang mga pulis, sundalo, tanod, at gobernador bilang mga “virus” na
nauna nang nariyan para supilin ang kalayaan ng ordinaryong mamamayan wala pa man
ang COVID-19. Sabi nga sa tula, “Hindi pa uso ang ECQ at bawal na laplapan / ay matagal
nang may virus sa ating lipunan. / Ipanalangin natin sila!” Nakadugtong pa sa kaniyang
“dalangin” ang nakarmang ama ng lalawigan na nagbibida-bidahan sa pagharap sa virus.
Ang tula ay nasa anyong sabayang panalangin na gumagamit ng mga karakter ng “Bayan,”
“Mananagot,” at “Mamumuno”: Tunghayan natin ang isang sipi ng panalangin:
Bayan: “Ama, bakit ang mamang pulis doon sa daan,

sundalo at TDRO walang kinatatakutan?
Ako pa ba ang takutin na kuting sa kanal,
nahampas ng batuta noong masukol minsan,
na walang tanong-sagot, adik daw ako sa lansangan?
(Nag-antanda) Akong nagtitinda ng awa sa mga dumaraan
na ang puhunan ay tuyo at panis na laway?
Huwag akong totoong takutin at bantaan!
Mananagot:
Hindi pa uso ang ECQ at bawal na laplapan

ay matagal nang may virus sa ating lipunan.
Ipanalangin natin sila!
Mamumuno: Sa ngalan ng ama ng lalawigan na nagkasakit dahil nag-vi-vida-

vidahan dahil sa covid ang dahilan! (De Chavez 130-131)

Samantala sa anyong dagli, lubhang nakakatuwa ang pagsasanib ng personal at politikal

tungkol sa dalawang presong nag-uusap. Sa pamunto ng isang preso, ikinukuwento niya sa
kasamang preso ang dahilan ng kaniyang pagkapreso: naabutan ng curfew dahil pinahanap
ng naglilihing asawa ng bat soup.
“Ano’ng kaso mo?” anang preso sa preso.

“Na-curfew ako. Pinahanap ako ng
misis kong buntis ng bat soup.”
(Rappler.com, “Anong kaso mo?”)
Mahalagang pansinin rito ang doble-bayolasyong kaniyang ginawa, ang bayolasyon ng

curfew at ng pagpapahigop (sana) ng bat soup (na siya umanong pinagmulan ng COVID-19)
sa asawa. Pang-iinsulto ito ng makata sa awtoridad dahil inilalantad nito ang bawal bilang
isang pangangailangang dapat kamtin. Sa gayon, panalo ang makata bilang pusong dahil
binaligtad niya ang lohika ng pandemya na nauna nang baliktarin ng “pinunong pusong”
sa kaniyang nilikhang lohika ng “veerus.”
Samantala, bilang alusyon sa popular na sinabi ni Balagtas na, “Sa loob at labas ng
bayan kong sawi, kaliluha’y siyang nangyayaring hari,” ang dagli na may tekstong “Sa loob
at labas ng bayan kong sawi, walang pinag-uusapan kundi virus, tamang sabihing ito ay
viral” (Rappler.com “Sa loob at labas”), ay nagtagumpay sa paglalaro sa tunog ng bigkas ng
“virus” at “viral.” Dalawang salita na nakapaloob sa magkaibang espasyo: ang una pisikal
at ang pangalawa ay virtual. Ngunit sa dagli, “napasok” ng virus ang virtual na mundo kaya
ito ay naging “viral.” Sa pagiging viral ng COVID-19 sa virtual na mundo, ang pisikal na
sakit ay naging sakit na rin ng mga taong hindi konektado sa isa’t isa sa pisikal na mundo.
Kung babalikan ang teksto ni Balagtas, ang “loob” ay maaaring maging gobyerno at
ang “labas” ay maaaring maging mamamayan. Sa panahon ng kolonyalismong Español,
lalo na noong magkaepidemya, nagkaroon ng pisikal na pagsanib ang dati-rati’y hindi
konektadong “taga-loob” (nagpailalim sa kapangyarihang kolonyal) at “taga-labas” (mga
binansagang tulisanes ng mga awtoridad o Kastilang mananakop). Sa ganitong konteksto,
ang mga “taong labas” ay “dinadalaw, nakakasalubong, o isinasanib sa mga magsasakang
lumikas sa kanilang pueblo sa pag-iwas sa sakit o epidemya na lumilipol sa taga-bayan”
(Gealogo 129). Kaya, masasabing naging kanlungan ng mga taga-loob ang taga-labas.
Sa kasalukuyang pandemya, tunay nga na naging lapta (kalat) na ang COVID-19 sa

parehong gobyerno at mamamayan. Sa huling kuwenta, marami pa rin sa mababang uri
ang naging biktima at namatay dahil sa virus; samantala, kakaunti lamang sa mayayamang
pamilya at politiko. Sa magkaparehong pagkakataon, makikitang naging mahina ang
gobyerno o ang awtoridad na maprotektahan ang karaniwang mamamayan. Sa paglalantad
ng kahinaang ito, ang dagli ay naging kontra-diskurso at kontra-pusong ng mga sinasabi
ng gobyerno ni Pangulong Duterte.
Sa pagproseso ng galit at kawalang kakayahang magawa ang gustong gawin, isang

makata ang nakaisip ng paraan para paglaruan ang wika at ilantad ang kakulangan
nito para lohikal na harapin ang pandemya. Sa tulang “Trying To Write About Things
Other Than This Medley Iris” ni Anna Teresa Slater ay ipinakita niya ang kahinaan ng
wikang Ingles para magpaabot ng definitibong kahulugan kaya’t ang nangyari ay isang
reproduksiyon ng wika at gayundin ng “bagong kahulugan.” Kaya’t habang umiinom ng
San Miguel (inuming gitnang-uri), ay naisulat ng makatang pusong ang mga linyang:

…I’m so sick of being stuck in shelf

ice elation, in a clockgown, with an entranced
immunity harem-queen. Enough. Let’s continue to
pace max, do ass nesting, and keel this medley iris.
(Slater 24)
Sa tula ni Slater ang “self-isolation” ay naging “shelf ice elation,” ang “lockdown”
naging “clockgown,” ang “enhanced community quarantine” naging “immunity harem-
queen,” ang “facemask” naging “pace max,” ang “social distancing” naging “ass nesting,”
ang “kill” naging “keel,” at ang “deadly virus” naging “medley iris.” Kaya’t, tulad ng
“pinunong pusong” ginagawa rin ng makata ang pinusong para ibalik at ibalibag pabalik
sa nagpasimula nito sa kabila ng pagharap sa pandemya ng COVID-19.
Sa mga tula naman nina Aman, Andrada, at Jazul ay hayagang minumura ang politiko
bilang mga pulpol, sinungaling, patawa, buraot, at pasista. Sa tula ni Aman (“Sa Panahon
ng Virus”), ibinalita ang pagkakaroon ng “veerus” ng mga “pulpol” na politiko; kay
Andrada (walang pamagat), lasenggo at sinungaling ang gabinete ng pasistang Presidente;
at kay Jazul (“Pasaway”) ang totoong pasaway ay si Koko at iba pang politiko. Sa mga
tulang nabanggit nailalantad ng mga tulang pinusong ang kahinaan ng mga politiko at
mayayamang uri.
3
JUST IN: May bagong kaso/
Sa Veerus positibo/
Mga pulpolitiko” (Aman 24).
Doon po sa amin
Bayan ng Pilipinas
May nag-iinumang
Apat na pinuno.
Hugas-kamay ang duke

Takip-butas ang hepe
Nang-aano ang secretary
Pasista ang presidente. (Andrada, Doon po sa amin Bayan)
Doon po sa kanilang
Palasyo sa Malakanyang
May nagtatalakan
Ng kasinungalingan.
Palusot ang duke.

Patawa ang ruke.
Bargas ang hepe.
Buraot ang presidente. (Andrada “Doon po sa kanilang Palasyo”)
Si Koko,
pati ang anak ng pangulo,
at ang iba pang nasa pwesto,
mga nag-sorry lang.
Maawa na lang daw tayo.
Hindi sila marunong sumunod.

Nagpapaligsahan ang bawat barangay

kung paano parurusahan ang mga pasaway.
Yun nga lang,
hindi nila kilala ang totoong mga pasaway. (Jazul 49)
Maaaring sabihin na hindi realistiko ang pagtingin ng mga makata sa pandemya. Ang
penomenon ng “veerus” ay ginagawang katatawanan at kakatwa dahil hindi seryoso ang
gobyerno sa pagharap sa COVID-19. Sa ganitong paraan, nagiging mas makapangyarihan
ang makata bilang pusong dahil sinasalungat niya ang kapangyarihan at dikta ng gobyerno.
At sino nga ba ang makikinig kung sa hanay mismo ng mga politiko ay naroroon ang mga
hindi mapagkatiwalaan tulad ng sinasabi ng mga linya na, “Hugas-kamay ang duke/
Palusot ang duke” na tumutukoy sa Secretary of Health na si Francisco Duque; “Takip-
butas ang hepe” na maaring tumukoy kay Hen. Debold Sinas, “Nang-aano ang secretary”
na maaring si Secretary Leonor Briones ng Departamento ng Edukasyon (Andrada “Doon
po sa amin Bayan”), at “Patawa ang ruke,” na tumutukoy sa Presidential Spokesperson
Harry Roque (Andrada “Doon po sa kanilang Palasyo”).
Kaya’t habang nagpapatuloy ang pagharap ng mga bayaning mamamayan sa

nakamamatay na COVID-19—ang mga tinaguriang frontliner—mga doktor, nars, pulis,
mga volunteer ng Red Cross, at ordinaryong manggagawa, ang makatang pusong ay
magpapatuloy rin sa pagdiriwang sa pagkakadapo ng virus sa mga politiko at pagkutya
sa mga politikong nagiging pasaway (tulad ni Koko Pimentel) sa mga batas na sila rin ang
gumawa.
Kontra-Pusong: Ang Politikal sa Pinusong na Akda

Hindi kailanman maituturing na neutral ang isang pampanitikang akda. Kahit nagmula
pa ito sa kaibuturan ng isang tao na sobrang nahihirapan sa isang sitwasyong panlipunan
tulad ng pagkakapaloob sa isang pandemya. Ang kaniyang tula ay maituturing pa
ring akda mismo ng lipunang kaniyang ginagalawan. Ang kaniyang tula ay resulta ng
pakikipagnegosasyon ng kaniyang sarili sa mga kondisyong inilalatag ng lipunan lalo na
sa estruktura at kapangyarihang pumapaloob sa kaniya sa nasabing lipunan. Ang isang
tulang pinusong sa panahon ng “veerus” ay isang akdang politikal.
Ang pagtakda sa akda bilang akdang pinusong ay pagmamarka sa akda bilang

akdang may layuning baliktarin ang hirarkiya at panlipunang kaayusan. Nakamit ito ng
mga tulang isinulat sa panahon ng “veerus” sa pamamagitan ng pagtatanghal ng mali
(halimbawa, pagsusulat labas sa lohika ng salita), pangit (halimbawa, politiko na korap),
madugo (halimbawa, pambubugbog ng mga OFW na napagkamalang Tsino), bastos
(paggamit ng talinghaga ng hayop tulad ng cobra, kabayo at iba pa), at marami pang iba.
Ito ay sumasang-ayon sa konsepto ng carnivalesque ni Bahktin. Sa kabilang banda, ang
praktis ng karnibalismo ng pusong ay lagpas na sa gawaing pangungutya kagaya ng ginawa
ng mga makatang pusong sa mga tula sa panahon ng veerus. Dahil sa paglitaw ng konsepto
ng “pinunong pusong” o “sovereign trickster,” sa kaniya maaring iugnay ang paglitaw din
ng konsepto ng kontra-pusong na taliwas sa tradisyonal na konsepto ng pusong na mula
sa mababang uri at palagi na lamang naglalayong baligtarin ang kaayusan ng mundo sa
pamamagitan ng pagtumba sa naghaharing uri. Kaya, kung pagtutuonan ang mga tulang
binasa sa papel na ito, makikitang naging pamamaraan ng mga makata ang pinusong
upang mabuo ang konstrak ng isang kontra-pusong. Malayo na kung gayon ang narating
ng isang pusong mula sa kuwentong bayan, ng locayo o pusong-pusongan sa komedya,
at ng tarso sa sarsuwela na pawang mga figura ng pangungutya lamang. Sumasang-ayon

ang pag-aaral na ito sa proposisyon ni Cruz-Lucero na ang pilandok/pusong ay hindi

“impoverished figure” na subersibo sa namamayaning kapangyarihan lamang, dahil
sa kasalukuyang pandemya ay muling lumitaw ang walang hangganang posibilidad ng
pinusong, na ang pusong ay nagkaroon ng kakayahang ipagsanib ang pagkapusong sa
mismong pinanggagalingan ng kapusongan—ang sabjek at objek ng panunudyo—ang
“pinunong pusong” na isang kaparehong pusong ng mga makatang pusong.
Mga Sanggunian
Aguilar, Mila D. “Fighting the Panopticon: Filipino Trickster Tales as Active Agency
against Oppressive Structures.” Mula sa buod ng papel na binasa sa Department of
Filipino and Philippine Literature Lecture Series, Bulwagang Rizal, 30 November
2000. Mababasa sa http://www.mda.ph/essays/academic_work/1168.pdf.
Aman, Jenalyn. “Sa Panahon ng Virus.” Gil S. Montinola, Ferdinand Pisigan Jarin, at Noel
G. de Leon, mga pat., Nonrequired Reading in the time of COVID-19: Alternative
Digital Poetry Magazine, Isyu Blg. 2. Lungsod Iloilo: Kasingkasing Press, Marso
2020. Kinuha sa https://drive.google.com/drive/folders/1BQSUrHHApTE04OxN-
Nfc0ri9bnTzBg FHK?fbclid=IwAR0nvnROkZ3yW31O8Am6OPYz5xAGhyeqtDE3W-
M3mHSWWPiKVWjzcE_94y0k.
Ancheta, Maria Rhodora G. Halakhak: National Humor in Philippine Popular Cultural

Forms. Quezon City: UP Press, 2017.
Andrada, Mykel. “Doon po sa amin Bayan” sa FB post. Hunyo 23, 2020. Kinuha sa
https:// www.facebook.com/mykelandrada/posts/10158523583985667, 26 Hunyo
2020.
___. “Doon po sa amin Palasyo” sa FB post. Hunyo 24, 2020. Kinuha sa

https:// www.facebook.com/mykelandrada/posts/10158526654790667, 26 Hunyo
2020.
“Ano ang kaso mo?” sa 19 Salitang Corona Virus Dagli. Rappler.com, 12 Abril
2020. Kinuha sa https://www.facebook.com/rapplerdotcom/photos/magku-
wento-lamang-kayo-nang-magkuwentosa-buong-buwan-ng-abril-inaanyayah-
an-namin/3334449356575824/.
Bahktin, Mikhail. Rabelais and his World. Bloomington: Indiana University Press, 1984.
“Binugbog ng mga Italyano” sa 19 Salitang Corona Virus Dagli. Rappler.com, 21 Abril

2020. Kinuha sa https://www.facebook.com/rapplerdotcom/photos/magku-
wento-lamang-kayo-nang-magkuwentosa-buong-buwan-ng-abril-inaanyayah-
an-namin/3357762320911194/.
Cruz, Isagani R. “Si Lam-ang, Si Fernando Poe Jr., at Si Aquino: Ilang Kuro-kuro Tungkol
sa Epikong Pilipino.” Sa Kritisismo:Mga Teorya at Antolohiya para sa Epektibong
Pagtuturo ng Panitikan, pat. Soledad S. Reyes. Pasig: Anvil Publishing, Inc. 1992.

Cruz-Lucero, Rosario. “Singer on the Mango Tree.” Sa Ang Bayan sa Labas ng Maynila:
The Nation Beyond Manila. Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 2007.
De Chavez, Arnold. “Ang Krusada ng mga Hayop sa ‘Pinas.” Gil S. Montinola, Ferdinand
Pisigan Jarin, at Noel G. de Leon, mga pat., Non-required Reading in the Time of
Covid 19. Isyu Blg. 4. Lungsod Iloilo: Kasingkasing Press, Mayo 6, 2020. Kinuha
sa https:// drive.google.com/drive/folders/1BQSUrHHApTE04OxNNfc0ri9bnTz-
BgFHK?fbclid=IwAR3TGpVOk9bJNuDaA2AIXzwUcajZjegNubvO--3_EUyj-BSR-
rbb-H6zqa84.
Delos Santos, Alex. “Facemask.” Gil S. Montinola, Ferdinand Pisigan Jarin, at Noel G. de
Leon, mga pat., Nonrequired Reading in the time of COVID-19: Alternative Digital
Poetry Magazine, Isyu Blg. 2. Lungsod Iloilo: Kasingkasing Press, Marso 2020. Kinu-
ha sa https://drive.google.com/drive/folders/1BQSUrHHApTE04OxNNfc0ri9bnTz-
BgFHK?fbclid=IwAR0nvnROkZ3yW31O8Am6OPYz5xAGhyeqtDE3WM3mHSWW-
PiKVWjzcE_94y0k.
Dimzon, Eliodora L. “Trickery and Buffoonery as Subversion: Re-viewing Juan Pusong in

a Postcolonial Context.” Danyag: UPV Journal of Humanities and Social Sciences 10
No. 2 (December 2005).
Eagleton, Terry. Literary Theory: An Introduction. Oxford: Basil Blackwell, 1983.
Fernandez, Doreen G. The Iloilo Zarzuela, 1903-1930. Quezon City: Ateneo de Manila
Unviersity Press, 1978.
Gealogo, Francis A. “Taong Labas, Kabayanihan, at Diskurso ng Kapangyarihan at

Kasaysayan.” Mga Ideya at Estilo: Komposisyong Pangkolehiyo sa Wikang Filipino.
Lungsod Quezon: UP Press at Departamento ng Filipino at Panitikan ng Pilipinas,
1995.
Guillermo, Ramon. “On Court Poetry During the Marcos Dictatorship and A Note on
Duterte’s Anti-Poetry.” Forces of Renewal Southeast Asia. 29 Abril 2020. Kinuha sa
https:// forsea.co/on-court-poetry-during-the-marcos-dictatorship-and-a-note-on-
dutertes-anti-poetry/.
Jazul, Ansherina May D. “Pasaway.” Gil S. Montinola, Ferdinand Pisigan Jarin, at Noel
G. de Leon, mga pat., Nonrequired Reading in the time of COVID-19: Alternative
Digital Poetry Magazine, Isyu Blg. 3. Lungsod Iloilo: Kasingkasing Press, 15 April
2020. Kinuha sa https://drive.google.com/drive/folders/1BQSUrHHApTE04OxNN-
fc0ri9bn TzBgFHK?fbclid=IwAR0U2XyruXss7NyhUMtRllmS8bGnhdxvdaxaZsBM-
LeqGQuqo3NUsbk-nGu4.
Lopez, Virgil. “Why Duterte keeps saying ‘vee-rus’ despite being corrected.” GMA News
Online. 16 Marso 2020. Kinuha sa https://www.gmanetwork.com/news/news/na-
tion/729945/why-duterte-keeps-saying-vee-rus-despite-being-corrected/story/.
Mayuga, Sylvia. “President Pilandok.” Kinuha sa https://opinion.inquirer.net/95092/

president-pilandok, 8 Nobyembre 2020.

Progenir, Adrian. “Corona Virus Gika sa Wuhan.” Gil S. Montinola, Ferdinand Pisigan
Jarin, at Noel G. de Leon, mga pat., Nonrequired Reading in the time of COVID-19:
Alternative Digital Poetry Magazine, Isyu Blg. 3. Lungsod Iloilo: Kasingkasing Press,
April 15 2020. Kinuha sa https://drive.google.com/drive/folders/1BQSUrHHApTE-
04OxNNfc0ri9bn TzBgFHK?fbclid=IwAR0U2XyruXss7NyhUMtRllmS8bGnhdx-
vdaxaZsBMLeqGQuqo3NUsbk-nGu4.
Rafael, Vicente L. The Promise of the Foreign: Nationalism and the Technics of
Translation in the Spanish Philippines. Pasig: Anvil Publising, 2006.
___. “Sovereign Trickster.” The Journal of Asian Studies 78, No. 1 (February 2019): 141-
166. Kinuha sa https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-asian-studies/
article /sovereign-trickster/C9344652C6C170A6C919578F83524903.
___. “Trickster Authoritarian” The Nation Thailand. Kinuha sa https://www.nationthai-

land .com/opinion/30353829. 8 Nobyembre 2020.
“Sa loob at labas” sa 19 Salitang Corona Virus Dagli. 23 Abril 2020. Rappler.
com, Kinuha sa https://www.facebook.com/rapplerdotcom/photos
/a.317154781638645/3363304760356950/?type=3.
Slater, Anna Teresa. “Trying To Write About Things Other Than This Medley Iris.” Gil
S. Montinola, Ferdinand Pisigan Jarin, at Noel G. de Leon, mga pat., Non-required
Reading in the Time of Covid 19. Isyu Blg. 4. Lungsod Iloilo: Kasingkasing Press,
6 Mayo 2020. Kinuha sa https://drive.google.com/drive/folders/1BQSUrHHApTE-
04OxNNfc0ri 9bnTzBgFHK?fbclid=IwAR3TGpVOk9bJNuDaA2AIXzwUcajZjeg-
NubvO--3_EUyj-BSRrbb-H6zqa84.
Teodoro, John Iremil. “Reaksiyon sa Webinar na ‘Panaghoy sa Pandemya’ ng UP Miag-ao

noong 30 Hunyo 2020.” Pagmumuni-muni ni Putri Duyung: Mga Sanaysay ni John
Iremil Teodoro. Kinuha sa https://jieteodoro.com/2020/07/02/reaksiyon-sa-we-
binar-na-panaghoy-sa-pandemya-ng-up-miag-ao-noong-hunyo-302020/?fbclid=I-
wAR1 TdtLlDMWaA8D95jfq9ABnW5u6M_2ozYYJ2_o19jfGAgyVTY9mcHQ7UAU.
Teodoro, Noel V. at Rodriguez, Mary Jane B. “Pamumuno at Kapangyarihang Bayan.”

Bernadette L. Abrera at iba pa, pat. Kasaysayang Bayan:Sampung Aralin sa
Kasaysayang Pilipino. Lungsod Quezon: National Historical Institute at ADHIKA ng
Pilipinas, Inc. 2001.
Tiongson, Nicanor G. Komedya. Philippine Theatre: History and Anthology Vol. II.
Quezon City: UP Press, 1999.
Tolentino, Rolando. “May bago nang mad poet.” Facebook. 10 Marso 2020. Kinuha sa
https://www.facebook.com/rolandobtolentino/photos/may-bago-nang-mad-poet-
in-town-na-biglang-nagtrending-tinalo-ang-beatniks-surrea/1066795873702399/.
Torio, Tita S. “Contrabida, Suluguon, Tarso kag Iban pa: The Male in a Supporting Role
in Selected Ilonggo Sarswelas. Proceedings of the 15th Conference on West Visayan
History and Culture. Iloilo City: UP Visayas Center for West Visayan Studies, 2007.

Benitez / #DuterteStandardTime 60
#DuterteStandardTime:

Pamamahalang Pamanahon
#DuterteStandardTime:
Governing Time

cbenitez@ateneo.edu
Abstrak
Tinatangka ng pag-aaral ang isang panimulang suri sa kasalukuyang rehimen nang may
partikular na tuon sa paggana dito ng panahon. Mula sa pagpapahalaga sa “Filipino time”
bilang isang maaaring paraan ng paggigiit sa kapangyarihan, bumabaling ang pag-aaral sa
mga tula na tuwirang ibinibigkis ang Pangulong Rodrigo Duterte sa dalumat ng panahon,
upang maipakita kung papaanong sa kabila ng wari pagiging karaniwan niya ay ang
kanya ring di-pangkaraniwang kakayanang “haltakin” ang “karaniwang oras.” Nagiging
kritikal ang nasabing kapangyarihan, lalo na sa kasalukuyang kalagayan ng pandemya,
kung kailan hindi maitatangging “time is of the essence.” Gayunpaman, tulad na rin ng
nahihiwatigan mula sa mga maligoy na pag-uulat ng pamahalaan at tangkang “tulang”
kritika hinggil sa administrasyon, nalilirip na wari wala pa rin naman talagang anumang
nangyayari, animo nakatigil ang panahon sa Pilipinas, hindi lang dahil sa katotohanan ng
kasalukuyang pandemya, kung hindi dahil na rin sa “pare-pareho at hungkag” na pangako
ng paparating na pagbabago.
This study attempts a preliminary analysis on the present administration with a particular focus
on the mechanics of time. From the understanding of “Filipino time” as a possible tactic for insisting
power, the study turns to poems that directly associate the President Rodrigo Duterte to the concept of
time, to reveal that despite his seeming ordinariness is his extraordinary capacity to “pull” “ordinary
time” itself. This power becomes critical, especially in the present pandemic, when “time is of the
essence.” However, as hinted from the meandering government reports and “poetic” attempts to
criticize the administration, it can be perceived that nothing seems to really happen, as if Philippine
time itself has stopped, not only because of the reality of the present pandemic, but also because of the
“homogeneous and empty” promises of change to come.
Mga Susing-salita
panahon, Filipino time, Rodrigo Duterte, kuwarentina at pandemya, kontemporaneong

panulaang Filipino
time, Filipino time, Rodrigo Duterte, quarantine and pandemic, contemporary Philippine poetry

Tungkol sa May-akda
Si Christian Jil Benitez ay nagtuturo sa Kagawaran ng Filipino, Pamantasang Ateneo de

Manila, kung saan niya nakamit ang kanyang AB-MA sa Panitikang Filipino (2016/2018).
Hinirang bilang Makata ng Taon 2018 ng Komisyon sa Wikang Filipino, ang kanyang
mga likhang kritikal at malikhain ay nailathala sa Katipunan, Kritika Kultura, Philippine
Studies, at iba pa. Kasalukuyang tuon ng kanyang mga gawaing kritikal ang panahong
Filipino, na nalilirip sa pamamagitan ng tropiko, mitolohiko, at materyal. Siya rin ay
kasalukuyang bahagi ng Film Desk ng Young Critics Circle.

I
Punctuality is certainly not the President’s strongest suit.
On late Monday night, March 30 [2020], President Rodrigo Duterte’s
pre-recorded address—supposed to air at 4 pm—was broadcast as live much
later at around 11 pm, 7 hours past the original schedule.
This drew out frustration from many netizens who were expecting the
President to address urgent concerns: the Bayanihan to Heal as One Act that
grants Duterte “special” powers, the coronavirus situation in the country, and,
essentially what everyone has been waiting for—a concrete plan to address the
public health crisis.
Netizens expressed their dismay via memes, taking a jab at Duterte’s
growing reputation as the “late” president. The hashtag #DuterteStandardTime
trended Monday night, just as his public address aired. (Virtudes)
Hindi lang ito ang pagkakataong nahuli ang Pangulong Rodrigo Duterte para sa kanyang
inaasahang pakikipag-usap sa mga mamamayan, sa gitna ng kasalukuyang krisis ng
pandemya: mahigit isang linggo lang bago ang nabanggit na pagkahuli, ilang araw bago
niya nilagdaan ang Batas Republikang Bayanihan to Heal as One, nangyari ding naiere
lang ang nairekord nang talumpati ng Pangulo lampas ala una na ng umaga noong ika-20
ng Marso (Virtudes). Kinalaunang mauulit pa ang ganitong pagkahuli kahit pa napaso
na rin ang nasabing Batas Republika: halimbawa, noong ika-7 ng Hulyo, ang inaasahang
pagsasalita muli ng Pangulo sa ika-10 n.g. ay naantala nang mahigit tatlong oras, at
tuluyang naiere lang ilang minuto bago mag-ala una na ng umaga ng sumunod na araw.
Dahil sa ganitong tila nakasanayan nang pagkahuli ng Pangulo sa kanyang pagbabalita
hinggil sa mga isinasagawa ng pamahalaan para kaharapin ang krisis ng pandemya, hindi
na rin naiwasan sa huling nabanggit na pagkakataon na mapuna ng mga mamahayag ang
gayong pagkahuli ng Pangulo (Malasig). Kaya rin sa paghihintay noon para sa inaasahang
pag-ere ng ulat ng Pangulo, sa halip na magpuyat para maghintay, ilan sa mga mamahayag
ang minabuting matulog na lang, sapagkat ayon na rin sa isa sa kanila, mahalagang “hindi
dapat magpabastos sa mga nambabastos sa oras ng Pilipino” (@paterno_II).
Kung tutuusin, hindi tunay na bago o kamakailan lang ang ganitong pagkahuli ng
Pangulong Duterte: sa nakaraang tatlong State of the Nation Address (SONA) pa lang niya,
halimbawa, maitatala na ang katulad na gawi—mahigit 20 minutong pagkahuli noong
2017, 30 minuto noong 2018, at may isang oras naman noong 2019 (Altar-Badayos).1 At
sa katunayan, bago pa man siya opisyal na nailuklok sa puwesto ng pagkapangulo noong
2016, napansin na rin ang katulad niyang pagkahuli sa iba’t ibang pagtitipon na bahagi ng
kanyang pangangampanya noon. Ayon na rin sa kanyang pangunahing katulong noon (na
sa kasalukuyan ay isa na ring senador) na si Bong Go, ang gayong pagkahuli ng Pangulo
Duterte ay dahil na rin sa “sobrang dami niyang commitment. He has to divide his time…
He made sure na napupuntahan niya lahat. Binibigyan talaga niya ng pansin ang bawat
engagements niya.” (Corrales)
Noong 2019, nahuli nang mahigit dalawang oras ang Pangulo para sa seremonya ng
pagtatapos ng mga mag-aaral sa Philippine Military Academy (PMA) (Lapniten at Quitasol).
1 Mahalagang maitalang noong 2018, ang pagkaantala ng SONA ng Pangulo ay dulot ng biglaang
pagtawag ng kamara para sa isang sesyon, kung saan ihinirang ang dating pangulong Gloria Macapagal
Arroyo—na noon ay kinatawan na ng lalawigan ng Pampanga—bilang bagong tagapagsalita ng kamara
(Lalu).

Sa nasabing seremonya, nang napansing tila nangangatal ang Pangulo habang nakatayong
lulan ng White Carabao, isang dyip pangmilitar, sinabi ng tagapagsalita noon ng pangulo
na si Salvador Panelo na “he [the President] didn’t look weak. He looked very sleepy. He
was sleepy because the day before he was working. I think he had only less than two hours
of sleep.” (Tan; tingnan din kay Kabiling) Dagdag pa ni Panelo:
He was very sleepy, so he wanted to get back to bed to get some power
nap since he lacks sleep... As we all know by now, the President is a night
person. He sleeps at 6 a.m. The time of the event was supposed to be part of
his sleeping time, but he had to force himself to wake up and dress up and
attend the event. (Tan)
Ang ganitong paliwanag ni Panelo ay nauna na ring naipahayag ng mismong Pangulong

Duterte noon pang 2016, ilang araw bago pa siya opisyal na mailuklok bilang pinuno ng
bansa. Sa isang panayam, inilatag niya ang kanyang binabalak na oras ng paggawa sa
kanyang panunungkulan bilang pangulo:
10 [n.u.], magising ako, maligo ako, 11, 12 ready na ako. 1 p.m. didiretso
na ako. Even if you want, until 12 o’clock, good ako until 12 o’clock, kung
importante lang… Wala akong pakialam diyan sa 8-to-5 ninyo, kayo, bahala
kayo, basta ako, matulog ako… Basta I’m available 1 [n.h.] to 5, 6, 7, 8, 9, 10,
11, 12 [n.u.]… (Ranada)
Ayon pa sa Pangulo, ang gayong nakasanayan nang oras ng kanyang katawan ay mula
pa sa matagal niyang panunungkulan bilang alkalde ng lungsod ng Davao; aniya, sa mga
panahong iyon, “[he] used to patrol at nights, check on the police kung ‘di natutulog sa
istasyon—kasi ang ginawa ng mga buang [ang mga pulis], yung mga lamesa, dikit-dikit
nila, tapos magdala ng unan, maglatag ng newspaper, matulog” (“Duterte as ‘nocturnal’
president?”).
Sa pagsasaalang-alang sa ganitong kaayusang pamanahon ng Pangulo, wari nabibigyan

ng panibagong kahulugan ang pagkahuli ng Pangulo sa nabanggit na seremonya noong 2019:
ito ay tila hindi pawang “pambabastos sa oras ng mga Pilipino,” subalit marahil patunay
pa nga ng kanyang maigting na paggugol ng panahon sa mga kinakailangan at inaasahan
niyang tupdin bilang pinuno ng bansa. Kaya rin sa isang paraan, napangangatwiranan
kung bakit bukod sa nasabing pagkahuli ng Pangulo, kauna-unawa rin lang na hindi
na niya nagawang matagalang tumayo sa nasabing serimonya para paisa-isa pa sanang
maiabot sa mga nagsipagtapos ang kani-kanilang diploma—isang itinuturing na malaon
nang tradisyon sa PMA, na nabali rin lang sa unang pagkakataon sa araw na iyon (Rey;
Santos).2 Kinakailangan nga namang magpahinga ng Pangulong Duterte. At ayon na rin
sa tagapagsalita noon ng PMA na si Maj. Reynan Afan, “we are already grateful for the
thoughtful presence of our Commander-in-Chief for gracing the occasion” (Gulla)—isang
pagpapahalagang tila nagpapahiwatig ding anumang hihigit pa doon mula sa Pangulo ay
magiging labis-labis na.
2 Bagaman mahalagang maitalang hindi kagyat na nilinaw sa PMA ang dahilan ng Pangulo sa
kanyang hindi pakikilahok sa pag-aabot ng diploma ng mga nagsipagtapos. Ayon na rin sa tagapagsalita
ng PMA noon na si Maj. Reynan Afan, “We are not aware of the reason. But as per practice, it is the
prerogative of [the] most senior or presider of the ceremony to delegate the task to the next senior, who
was at that time the [defense secretary].” (Rey)

II
Hindi kakaiba ang Pangulong Duterte bilang pinuno ng ating bansa na nangyayaring
mahuli sa kanyang mga kinakailangang daluhan. Halimbawa, ang dating Pangulong Elpidio
Quirino ay naging kilala rin sa kanyang minsang pagkahuli nang may higit dalawang oras sa
isang seremonyang idinaos sa Fordham University sa Estados Unidos, kung saan iginawad
sa kanya ang isang honorary degree mula sa nasabing unibersidad. At bagaman sinasabing
nagtangkang makapagbigay rin noon ng paliwanag ang partido ng dating Pangulo hinggil
sa kanyang labis na pagkahuli—na kesyo mabigat daw ang daloy ng trapiko sa hapong
iyon sa lungsod ng New York—hindi ito tunay na pinaniwalaan ng mga tao doon. Sapagkat
kung tutuusin, sampu na rin ng eskolta ng dating Pangulo na binubuo ng pitong mahabang
limousine at mga nakamotor na pulis, maaari nilang kagyat na malampasan na lang noon
din ang anumang trapikong kanilang datnan. Sa gayon, tila wala nang ibang mahihinuha
pa kung hindi ang kasadyaan din lang ng kanyang pagkahuli: ayon na rin sa historyador na
si Miguel Bernad, maaari lang masabing “the fact was that President Quirino, like many of
our countrymen, did not really care much about punctuality” (208).
Ang ganitong nahihiwatigang pananadya sa pagkahuli ay naitala rin sa dating

Pangulong Ferdinand Marcos at kanyang asawang si Imelda Marcos:
President Marcos was habitually late for appointments. On one occasion,

during a town fiesta in Tacloban, the religious procession was delayed more
than an hour waiting for him to appear. They could not start without him as he
was the “Hermano Mayo” of the fiesta that year. Members of the Cabinet and
other important visitors from Manila (including the American Ambassador)
where among those waiting. They stood around, talking desultorily, impatient
for things to begin, while the President of the Philippines took his time at his
villa in Olot.
The First Lady, Mrs. Imedla Marcos, was a worse offender. She was
almost always late, and not by a few minutes only. In one of his visits to
Manila the noted American pianist Van Clyburn was to hold a recital. To
accommodate the crowds that wanted to hear him, the huge Araneta Coliseum
was chosen for the venue. Despite the exorbitant prices of the tickets the big
amphitheater was filled to capacity. The concert was scheduled to start at
seven o’clock in the evening, but the hours passed: eight, nine, ten. Then,
shortly after ten, Mrs. Marcos, with her usual flourish, made a dramatic
entrance with Van Clyburn in tow. The concert was brillant. But having been
delayed more than three hours, it ended well past midnight… (Bernad 208-9)
Mula sa mga halimbawang ito, higit na natuturol ang kaugnayan ng kumpas ng pagkahuli
sa kapangyarihan: ang una ay maituturing bilang isang malinaw na manipestasyon ng huli,
kung papaanong ang isang pangyayaring nauna nang napagkasunduan kung kailan dapat
idaos ay nasusuheto sa mga kagyat na pagbabago, alang-alang na rin sa pag-angkop sa
pag-antalang dulot ng isa sa mga sangkot na partido.
Sa ganitong pag-uugnay sa pagkahuli at kapangyarihan, mahalagang idiin ang paggana

ng kasadyaan, sapagkat tanging alinsunod din lang sa intensiyonalidad na ito naaari
ang pagiging makapangyarihan ng nasabing kumpas ng pagkahuli. Sa ibang salita, ang
pagkahuli ay naaari lang bilang manipestasyon ng kapangyarihan ng isa sa abot ng kanyang
pagnanais para sa gayong pagkahuli: hindi ito basta pagkahuling dulot ng pagkakaipit ng
isa sa kung anong hindi inaasahang pagkakataon (tulad ng hindi matitiyak na pagpatak
ng “alas puno” sa mga sinasakyang pampublikong dyip, ang biglaang pagbuhos ng ulan,

o iba pang aksidente o maging sakuna), kung hindi ang kanyang pagkahuli sa kabila ng
marahil kawalan ng mga katulad na mapag-antalang pagkakataon.3 Ito ang pagkahuling
hindi lang dahil may kakayanan ngang mahuli ang isa, kung hindi dahil may kakayanan
din siyang makayari ng anumang wangis ng pangangatwiran para sa nasabing pagkahuli.
Samakatwid, ito ang pagkahuling may kapangyarihan ding gumawa ng mga bagay para
sa kanyang sarili, kung para din lang mapakahulugan ang kanyang mga kapritsuhang
pamanahon: para sa kanya, ang mga kasunduang nauna nang nabuo ay maaaring
balewalain, sapagkat maaari naman din niyang sabihin na lang na biglaang bumigat ang
daloy ng trapiko, o kaya bumuhos ang ulan, o may nasagasaan sa daan, kahit pa wala ni
anuman sa mga ito ang tunay na nangyari.
O, maaari din, ito ang pagkahuling may kapangyarihan ding gumawa ng mga
bagay, kung para din lang maipalabas na napakarami pang ibang bagay na katulad
ding kinakailangang pagtuunan ng kanyang panahon. Sa gayon, naipalalabas ng isa
ang kanyang panahon bilang kurensiyang may napakataas na halaga, at ang kanyang
pagkahuli bilang buhat sa kanyang pagiging isang napakahalagang tao, sampu na rin ng
kanyang ipinahihiwatig na kaugnayan at kaabalahan sa marami pang mga bagay, bukod
pa dito sa napagkasunduang pangyayari. Ito, sa madaling sabi, ang pagkahuling tinatawag
ding nakapustura—“fashionably late”—na animo ang mismong pagiging huli ay isa ring
kasuotan, isang balabal o marahil baluti pa nga, na nakapagpaparangya lang sa ipinalalabas
na pagkatao ng isa (tingnan kay Lasco, at sa “Fashionably Late”). Ito ang pagkahuling, sa
sarili nito, nagnanasang maging isang malakas na dating, isang bisa sa pandama ng ibang
mga taong pinararatingan ng ipinalalabas na kapangyarihan ng isa: na mabuti na lang at
nakarating pa nga siyang nahuhuling napakahalaga at napakaabala.
Ang ganitong pagpapalabas ng kapangyarihan sa pamamagitan ng pagkahuli ay

malaon nang naisahalimbawa ni Rizal sa kanyang mga nobela:
Isang babaing kasama ang asawa ay pumasok ng mga sandalîng iyon at

lumuklók sa isá ng dalawâng palkong walâng lamán.
Ang galáw ay warì’y reina at tinítingnán nang pawalâng bahalà ang
boong salas na warìng ang ibig sabihin ay: “Náhulí pa akó kay sa inyó,
talaksán ng mga tiwalî at malalayò sa tunóg ng kampanà, dumatíng akóng
hulí pa kay sa inyó.” Tunay ngâ, may mga taong pumaparoon sa mga dulàan
na kagaya ng mga burro sa takbuhan: nananalo ang hulíng dumatíng. (Rizal,
El filibusterismo 215)
…………………………………………………………………………..........................................
Hindi pa dumarating si Linares, sa pagcá’t palibhasa’y mahalagáng
guinoo, dapat na siyá’y magpáhuli sa pagdating cay sa mga ibá: may mga
taong nápacatungag, na ang acala’y cung magpáhuli ng isáng oras sa lahát ng
bagay, naguiguing malalaking tao na. (Rizal, Noli me tangere 492)
3 Ang mga naunang halimbawa ang ilan sa binabanggit din ni Lasco bilang madalas na
pangangatwiran hinggil sa pagkahuli ng isa.
Sa pagtukoy sa kaibhan ng pagkahuling dulot ng hindi inaasahang pagkaantala mula sa pagkahuling
wala naman talagang sanhi ng pagkaantala, nagiging higit na masalimuot ang panunuliranin hinggil
sa kung papaano mababago ang karaniwang ipinagpapalagay na nakasanayan lang na Filipino time.
Halimbawa, sabihin mang ang isa ay palaging magdadala ng orasan, hindi tatanggap ng anumang
dahilan sa sariling pagkahuli, o magkakaroon ng parusa sa sarili tuwing mahuhuli (Sison), hindi
tuwirang nalulutas ng mga ito ang higit na malaking suliraning nakapagdudulot ng pagkahuli—ang
kawalan ng maayos na pampublikong transportasyon, halimbawa, o ang pagbaha sa maraming lugar
sa bansa, lalo na sa mga espasyong urban. Sa gayon, natatayang ang Filipino time ay hindi lamang
suliranin ng mamayang Filipino, kung hindi isa ring suliranin ng bansang Pilipinas, sampu ng mga
kakawing nitong suliranin sa kaayusang panlipunan.

“Mabuti na lang at nakarating pa rin,” wari sinasabi nilang sadyang nagpapahuli

sa kanilang mismong kumpas ng pagkahuli. Mabuti na lang nga at nakarating, sa dami
ng kanilang mga gawain—hindi tulad nilang marahil walang ibang ginagawa, marahil
walang mga sariling buhay, kung kaya madali lang at kagyat na nakarating doon sa
napagkasunduang pagtitipon.
III
Time and Rodrigo Duterte
Of course, if you hate him,

Nothing he does will merit
Your thumbs-up, no, not even
When he looks at his watch,
5
As in this photograph
Of him sitting before
A table of Coke cans.
Why should he check his watch?
Why should he be like us,
10
Worried about appointments
And then fly into cursing
When time outpaces us?
But for Rodrigo Duterte
There is no time to kill.
15
Time is a fugitive,
But not a criminal,
Who, like Schrödinger’s cat,
At once both lives and dies.
The moments must arrive
20
Whatever the consensus.
How truly undemocratic
Are the clock’s hands, which never
Go up for a viva voce.
A dramatist who laughed
25
At Time, George Bernard Shaw,
Said that, like cobras loose
In a playground or garden,
Whose necks we break forthwith
Without trial by jury,
30
The criminal who cannot
Be reformed must be killed
As a necessity.
But has Rodrigo read
Shaw and found him apropos?
35
And when he checks his watch
Is it to verify
If once again there is
Another human gnomon
Falling to join his shadow?
40
Or is it just to check,
Like any other father,

If it is time for Kitty,

His daughter, to be home.
(Dumdum, Aimless Walks, Faithful River 52-53)
Nagbubukas ang tulang ito ni Simeon Dumdum, Jr. sa isang pagpapalagay: na para sa
mga hindi naman talaga gusto (“hate”) ang Pangulong Duterte, wala ni anuman sa mga
bagay na ginawa, ginagawa, o gagawin pa lang niya ang makapagdudulot sa kanila upang
magbagong-loob at pumanig na rin sa wakas sa Pangulo (tld. 1-7)—kahit pa, ayon na rin
sa tula, sabihing madatnan lang ang Pangulo na tumitingin sa kanyang relo (tld. 8). Mula
sa huling larawang ito, bumabaling ang tula sa isang pagtatayang alinsunod din daw sa
Pangulo: ang panahon ay hindi pawang kinikitil sapagkat hindi naman maituturing
na isang kriminal, bagaman sa kabilang banda ay maitutulad din ito sa isang pugante,
kung papaanong palagi itong tumatakas, dumarating at lumilipas, anupaman ang
napagkasunduan ng mga tao (tld. 13-20). Sa gayon, sa tula, ang panahon ay tinuturol bilang
“truly undemocratic” (tld. 21), sampu na rin ng mga kamay ng orasan nito na pumipihit
lang nang pumipihit nang walang anumang pakundangan sa tinig ng nakararami (tld. 22-
23).
Sa gitnang bahagi ng tula, ang sinasabing karahasan ng panahon, sampu ng pagiging

hindi nito papipigil, ay itinatabi sa karahasan ng “digmaang” pinasinayaan noon ng
Pangulong Duterte kontra droga. Nang unang ipinaskil ni Dumdum ang tulang ito sa
kanyang pahina sa Facebook noong 30 Oktubre 2016 (“Time and Rodrigo Duterte”),
mahigit apat na buwan pa lang noon mula nang pormal na pinasimulan ng Pangulo ang
sinasabing digmaan. Bagaman sa mga panahong ding iyon, mula nang opisyal na naluklok
sa puwesto ang Pangulong Duterte, tinatalang mahigit 2,300 tao—bilang na kung tutuusin
ay ibinaba na mula sa naunang ulat na 3,600 tao—ang nakitil na kaugnay sa kaliwa’t
kanang operasyon ng pulisya at paghihinalang pagiging vigilante (Baldwin at Marshal).
Sa pagsasaalang-alang sa kontekstong ito, higit na nauunawaan kung bakit kritikal para
sa tula ni Dumdum na bumaling sa pagtataya ng mandudulang si George Bernard Shaw
hinggil sa kahalagahan daw ng pagkakaroon ng parusang kamatayan para sa mga “criminal
who cannot / be reformed” (tld. 30-31)4: mahihinuhang isa itong malinaw na paraan ng
pangangatwiran sa isinasagawang “digmaan” ng kasalukuyang administrasyon, lalo pa’t
noon pa lang ay marami na ang kagyat na tumututol sa pamamaraan ng pamahalaan sa
pagsupil nito sa iginigiit din nitong pangunahing problema sa bansa.5
Subalit sa kabilang banda, kahit tinataya ng tula na kinakailangan (“must”) nga ng
pamahalaan ang ganitong pakikidigma sa mga itinuturing nitong kriminal, tinatangka
ring maiparating sa tula na hindi tuwirang sumasakatawan ang nasabing pandarahas
sa mismong pagkatao ng Pangulong Duterte. Dito nagiging mahalaga para sa tula na
bumaling sa kumpas ng pagtatanong bilang pamamaraang panretorika upang maidiin ang
4 Ayon kay Shaw, “the problem who can be reformed is not the problem… The real problem is
the criminal you cannot reform… The answer is, kill him kindly and apologetically, if possible without
consciousness on his part.” Gayunpaman, kritikal na maitalang ang pagtatayang ito ni Shaw ay naisulat
noon pang 1948—na maidiriin lang kung bakit sa isang banda, hindi na rin masasabing naaangkop
o “apropos” pa ang nasabing pagtataya sa kasalukuyang panahon: napakarami nang nangyari mula
noon, at may iba rin namang partikular na pagkakataon ang pinagmumulan ng nasabing pagtataya
ni Shaw.
5 Sa katunayan, sa parehong paskil na tula ni Dumdum, ikinumento ng makatang si Gemino
Abad kung paanong “Du30 [Duterte] may yet be another Zaccheus on his sycamore (maybe, tamarind)
tree? and we, or some of us, who despise him, the same Jewish crowd?”—kung paanong ang Pangulong
Duterte, na noon ay binabatikos at hinuhusgahan na sa “digmaang” pinasinayaan niya, ay maaari
palang higit na mabuti kaysa ipinagpapalagay, tulad ng mambubuwis na Zaccheus mula Jericho, sa
aklat ni Lukas. Tingnan ang kumentong ito ni Abad kay Dumdum, “Time and Rodrigo Duterte.”

pagiging hindi rin matitiyak ng Pangulo sa isang banda—at mula dito, ang kahalagahan din
ng hindi kagyat na panghuhusga sa kanya. Sino nga ba ang makapagsasabi kung nabasa
talaga ng Pangulong Duterte si Shaw at sumasang-ayon sa pananaw ng mandudula hinggil
sa parusang kamatayan (tld. 33-34)? O sino rin ba ang makapagsasabing ang pagtingin
ng Pangulo sa kanyang relo ay kanyang pagtingin nga kung ilan na naman ba ang nakitil
sa pinasinayaan niyang “digmaan” kontra droga (tld. 35-39)? Na ang pagtinging ito ay
hindi rin kaya ang pawang pagkilos niya bilang isa ring payak na ama, na nais lang naman
malaman kung oras na ba para umuwi ang kanyang pinakamamahal na anak na dalagang
si Kitty (tld. 40-43)?
Sa huling puntong ipinararating ng tula, tinatangka nitong matugunan samakatwid

ang pagpapalagay na inilalatag din nito sa pinakasimula: kung hindi man mababago nitong
paraan ng panunungkulan ng Pangulong Duterte ang loob nilang mga hindi naniniwala
sa kanya, lalo na hinggil sa usapin ng sinasabing “digmaan” kontra droga, tumataya sa
halip ang tula sa pagiging wari simpleng tao rin ng Pangulo, bilang gayon din ngang isang
butihin na ama, na nag-aalala rin lang sa kapakanan ng kanyang minamahal na anak. Sa
gayon, natuturol ang isang parikala hinggil sa dating ng Pangulo: ang kanyang karisma, o
maituturing na kakaibang katangian bilang isang partikular na tao (Weber 295, kay Bello,
“A dangerous liaison?” 11), ay nasa kanya palang pagiging wari karaniwan din.
Ang ganitong pagtingin at pagpapahalaga sa Pangulo ay nahihinuha rin mula sa tugon

ni Rebecca Añonuevo sa naunang tula ni Dumdum:
May oras ka rin, Duterte
Ganiyan malamang ang isinusumpa

Sa hangin ng mga nasusuklam
Sa iyo, Rodrigo, probinsiyanong
Nakayapak sa Palasyo,
5
At hinatulang berdugo,
Kaya’t saan nagmumula,
Ngitngit ng hindi makapaniwala,
Ang tsunami ng paghanga ng tao?
Naiinip ka, madaling sumulak,
10
Kaya’t pati karaniwang oras
Ay hinahaltak, mula sa hapon
Ng di nagpakita pagkat wala sa panahong
Sakura, patungo sa niyugyog
Na mga dahon ng nawalang ulirat,
15
Mahabang-mahabang pagkalango,
Malaya raw ay di tuluyang makawala
Sa posas ng takot na di makatayo,
Magdildil ng asin kung tumindig man
Sa sarili, matutong mamaluktot
20
Sa maikling kumot, dahil nasanay
Ang mga de-kuwelyo, kasama
Na ang dating mga prente sa gobyerno
O nakasabit sa iyo, nakaupong
De-kuwatro at umaastang walang dulo
25
Ang mahabang dulang, nag-uutos
Na parang di-matatabig sa puwesto,
At malayong-malayo,
Malayong-malayo sa palamura mong

Nguso, nanginginig, habang ulit-ulit

30
Na sinasambit, hindi ako kapit-tuko
Sa buhay, sa ringal, sa pagkapangulo. (Añonuevo)
Kaiba sa “mga de-kuwelyo” at “mga prente sa gobyerno” na “umaastang walang

dulo” ang kanilang pagkakaluklok sa puwesto sa pamahalaan (tld. 21-22), tinataya ni
Añonuevo ang Pangulong Duterte sa kanyang tula bilang isang “probinsiyanong” (tld. 3)
may “palamura[ng] / Nguso” na “[pa]ulit-ulit na sinasambit [na] hindi [siya] kapit-tuko
/ Sa buhay, sa ringal, [at maging] sa pagkapangulo” (tld. 28-31). Bilang gayon, higit na
naipapalabas ng tula ang pinaniniwalaan nitong payak na katauhan din ng Pangulo: tao rin
lang siya, sinasabi ng tula, na pawang “naiinip” at “madali [ring] sumulak” (tld. 9), kung
kaya rin sa isang banda, nagagawa ng Pangulo na “[ma]haltak” “pati karaniwang oras”
(tld. 10-11)—maituring man siyang “berdugo” (tld. 5), o mangyari mang “[ma]yugyog” niya
maging ang ulirat (tld. 13-14) nilang mga nabanggit na de-kuwelyo at prente, pati na nilang
mga “hindi makapaniwala” (tld. 7) sa kanya. Samakatwid, sa gayong mga kagaspangan ng
Pangulo na sanhi rin ng pagsumpa sa kanya ng mga “nasusuklam” (tld. 1-3) sa kanya—
sa gayong mga kagaspangan din naipararating ng Pangulo ang kanyang sarili bilang
pangkaraniwan, na nakatatanggap sa “tsunami ng paghanga ng tao” (tld. 8).6
Bagaman sa kabilang banda, mula rin sa ganitong pagiging wari pangkaraniwan ng
Pangulo nahihiwatigan ang higit na kapangyarihang nakabaluti pa rin sa kanya. Sapagkat
kung tutuusin, mula sa ganitong ipinalalabas na katangian ng Pangulo, naaari din niya
ang kanyang hindi pangkaraniwang kakayanan sa panahon: na maaari nga niyang basta
mahaltak pati ang karaniwang oras, halimbawa, ayon lang sa kanyang pagkainip at
pagsulak; o na maaari din niyang makita sa kanyang relo hindi lang ang oras ng pag-uwi ng
kanyang anak na si Kitty, kung hindi pati na ang pagbagsak din marahil sa kanyang anino
ng isa na namang “kriminal” na sinasabing “nanlaban.” Sa ibang salita, sa ganitong pag-
aalinsabay ng wari pagiging karaniwang tao at pagiging pangulo ng Pangulong Duterte,
higit pa nga siyang nagiging makapangyarihan sa panahon, na animo palagi siyang may
pagkakataon upang maging anupaman—kabilang na ang maging huli sa mga pagkakataong
inaasahan niyang taunan.7
Sa gayon, nauunawaang sa pamagat ng tula ni Dumdum, ang pagtatabi sa pangalan ng
panahon at ng pangulo ay isang pahiwatig na pagdiriin sa matalik na ugnayan sa pagitan
ng dalawa. O maaari pa, sa pamagat naman ng tula ni Añonuevo, ang sumpang sambit
ay hindi lang isang payak na pagbabanta sa Pangulo, sa harap ng iginigiit na pagiging
karaniwang tao rin lang niya; sa halip, maituturing din ito bilang isang tuwirang paturol
hinggil sa lawas nga ng kapangyarihan ng Pangulo: “May oras ka rin, Duterte,” sinasabi sa
tula, na nagpapahiwatig kung papaanong ang Pangulo ay wari nagmamay-ari din nga ng
isang buong panahon, gaanupaman ito kalaon o kadali. At sa sarili nito, isa na itong kagyat
na higit na kapangyarihan sapagkat sa katunayan, hindi naman lahat ay nakakayanang
magmay-ari ng anumang bagay—maging ng panahon na kung tutuusin ay nararapat na
par sa kanilang sarili.8
6 Tingnan bilang halimbawa ang pagtalakay ni Bello hinggil sa dating ng Pangulong Duterte,
lalo na bilang wari kaiba sa uring elit, na sinasabing naghari naman sa panahon ng republikang
demokratikong liberal mula matapos ang rehimeng Marcos noong 1986 (“Rodrigo Duterte”).
7 Ganito ang isang paraan ng pagdalumat sa panahon: “panahon para sa kahit anong bagay,” at
samakatwid ang kapangyarihan upang maging anupaman. Tingnan ito kay Benitez.
8 Hinggil sa mga uring manggagawa, sinasabi ni Marx na:
The more they wish to earn, the more must they sacrifice their time and
carry out slave labour, completely losing all their freedom, in the service of
greed. Thereby they shorten their lives. This shortening of their life-span is
a favourable circumstance for the working class as a whole, for as a result of
it an ever-fresh supply of labour becomes necessary. This class has always to

IV
Sa kabila ng wari pagiging karaniwan ng Pangulong Duterte, hindi rin nga pangkaraniwan
ang kanyang kapangyarihang pamanahon: kung tutuusin, ang kanyang relong suot ay
maituturing na orasan din para sa buong kapuluan. Tulad na rin sa pahayag ni Senador
Risa Hontiveros hinggil sa nabanggit na labis na pagkahuli ng Pangulo Duterte sa
inasahang ulat niya noong ika-30 ng Marso, “the President’s late-night talk show last night
was the prelude to a night of bad sleep, to the detriment of the Filipino people’s regular
sleeping hours and overall health” (“Prelude to Bad Sleep”; sariling diin): sa panariling
“paghaltak” ng Pangulo sa “karaniwang oras,” tuwiran din niyang naaapektuhan maging
ang pinakapansariling oras ng mga mamamayang Filipino—oras na mailalaan pa sana
nila para sa kanilang pagtulog, at samakatwid para din sa pangangalaga nila sa kanilang
kalusugan, lalo na sa gitna ng kasalukuyang pandemya kung kailan nagiging mahalaga ang
malakas na pangangatawan. Kung gayon, sa paggigiit ng Pangulong Duterte sa kanyang
pansariling oras ng pagtatrabaho sa gabi sampu na rin ng sinasabi niyang kinasanayan
na ng kanyang katawan, nagiging litaw higit pa kailanman kung papaanong nasasangkot
din dito ang katawan ng daang milyong Filipino na pinamumunuan niya: ang matalik na
pagkakawing-kawing ng pamahalaan at taumbayan ay naaaring mapatining sa gayong
sandali ng sabay-sabay na pagpupuyat.
Gayunpaman, higit pa sa nasabing pag-aantala sa oras ng pagpapahinga ng mga

mamamayang Filipino, kritikal din para kay Senador Hontiveros kung papaanong tila wala
rin namang saysay maging ang gayong nahuling ulat ng Pangulo. Ayon na rin sa Senador,
“after almost 8 hours of delay, the public was presented with neither a sound assessment
nor a concrete plan to address the novel coronavirus disease or COVID-19 crisis… The
usual threats and incoherence do not a report make.” (“Prelude to Bad Sleep”)
Sa gayong pagtukoy ni Senador Hontiveros sa ulat ng Pangulong Duterte bilang

“incoherent,” naaalingawngaw niya ang pangyayari sa naunang panayam ng Pangulo,
noong ika-10 ng Marso, kung saan tinanong siya kung mayroon bang sapat na testing kit
ang bansa sakaling lumobo dito ang bilang ng mga kaso ng may COVID-19.9 Subalit, sa
halip na tuwirang sagutin ang nasabing tanong, ang tanging isinagot ng Pangulo ay ang
karaniwan niyang maligoy na tugon, na sa pagkakataong iyon ay nagawa pang lumibot
sa kasaysayang pandaigdigan, sa pagbaling na rin niya sa mga halimbawang nakaraang
pandemya, hanggang sa malaong pagsusunog sa mga pinaghihinalaang mangkukulam.
Dahil na rin sa gayong pagligoy ng Pangulo, napagkatuwaan ng marami na paglaruan sa
social media ang kanyang mga sinabi, sa pagsasaayos dito sa pahina bilang wari isang tula.
Halimbawa nito ang pagsasaayos dito ng manunulat na si Mixkaela Villalon:
The Kit
Can be distributed
To different health centers,
But at this time, kung kulang
They can be brought
5
To a testing station, to RITM.
sacrifice a part of itself in order not to be wholly destroyed. (23)

9 “Incoherent ang sinasabi” (sariling diin), ang puna rin sa nasabing panayam ng pangulo ni
Tolentino (“Presidente ba ito”). Tingnan din ang paggamit sa salitang “incoherent” kay Gracio, sa
susunod na talata.


Kokonti lang kasi, e.
The kit
Is the kit.

Meron namang lumalabas pa.
10
I think that,
Sabi ko nga—

In every epoch
Maybe meron nang una:
Bubonic plague.
15
Mga gago ang tao no’n—
Tamang tama lang.
Tapos, ‘yung Spanish flu,

Right before the wars.
Kawawa ‘yung mga tao—
20
Pero mas kawawa
‘Yung sa Middle East,
The so-called Roman Empire.
You have read the inquisition.
Kung may birthmark ka—
25
You are a witch
And you are burned
At stake. (Tolentino, “May bago nang mad poet,” kay Malasig)
Ayon na rin kay Rolando Tolentino, aakalaing “may bago nang mad poet in town na
biglang nagtrending, tinalo ang beatniks, surrealists at dadaists sa absurdity of thought,
logic and language use” (“May bago nang mad poet”). Sa katunayan, mauulit pa ang
ganitong pagwawari-makata raw ng Pangulo, sampu na rin ng “incoherent” niyang pag-
uulat: mula sa ginabi muling panayam ng Pangulo noong ika-15 ng Hunyo kung saan
tinalakay naman niya ang isa raw “miracle pill” na itinulad niya sa isang antibiotic, na
makakapuksa raw sa COVID-19, nabuo ng makatang si Jerry Gracio ang “The Pill,” na
tinagurian niya bilang isang “poetry of incoherence” (tingnan kay @JerryGracio, kay
Madarang, “Screenwriter shares…”).
Gayunpaman, hinggil sa naunang maligoy na pahayag ng Pangulo Duterte tungkol sa

bilang ng mga testing kit na handang mayroon ang bansa, sinabi ng tagapagsalita noon ng
Pangulo na si Panelo na ang mga reaksiyon daw na nabigo ang pamahalaan sa pagtiyak
na kakayanin nga nitong maharap at malimitahan ang kaso ng COVID-19 sa bansa ay
nagmumula sa kanilang “[who] were not listening to the President. The President was very
clear. We have the money, we have the protocols.” (@cnnphilippines; sariling diin) Subalit,
sa kabila ng ganitong paglilinaw ni Panelo, tulad na rin ng sinabi ni Senador Hontiveros

dalawampung araw mula noon, maging nang naipasa na rin ang Batas Republikang
Bayanihan to Heal as One na nagkaloob sa Pangulo ng higit pang kapangyarihan, tila
wala pa rin talagang malinaw na sagot mula sa Pangulo, at kongkretong aksiyon mula sa
kanyang administrasyon:
With all the funds and special powers at his disposal since last week’s
signing of the Bayanihan to Heal as One Act, the President should act with
a sense of urgency. What are the steps being taken by the government to
enhance our capacity for mass testing? How do we ensure that there are
enough personal protective equipment [PPE] in every hospital? How do we
get the cash assistance to the most vulnerable as soon as possible? So far, the
President provided no clear answers to these questions. It is alarming.
Kailangan na ng taumbayan ang tulong na dapat sa kanila. Time is of the
essence. For us to effectively defeat COVID-19, the government must act with
a sense of urgency. (“Prelude to Bad Sleep”)
V
Hinggil sa mga nabanggit na pagtatangkang pagsasatula raw sa mga salita ng Pangulong
Duterte: kung maituturing man ang mga ito bilang tula—o karapat-dapat bang maituring
bilang gayon nga—ay kinakailangan din ng karampatang pagsisinsin. Sapagkat sa higit
na ring pagsipat sa mga ito, matatayang kung tutuusin, wala ring malikhaing sandali ang
tunay na naaari—walang panibagong panahon ang naigigiit, na maaaring anyo sana ng
tinatawag ni Benjamin na “kontrapelong paghagod,” na isang mahalagang tugon para
sa isang rehimeng walang pakundangan sa patuloy lang na pamamalakad nito, sa kabila
ng “barbarismo” nito (43). Sa paunang pansin na rin ni Adam David sa mga nasabing
pagtatangkang pagsasatula, sinasabi niyang:
[K]aya hindi ako tumulong sa pagbigay ng cultural capital sa ginawang

poetic arrangement sa statements ni Duterte tungkol sa COVID-19 testkits
ay dahil mga salita ito ng isang pasista na binigkas sa isang pagkakataon ng
pagpapasista sa taumbayan—saktong ang incoherence ni Duterte ay aktong
pagpapasista sa taumbayan dala ng kalabuan nito ay nagbibigay espasyo
para sa malikhaing interpretasyon para sa batas (and make no mistake,
madalas isinasabatas ang binibigkas ni Duterte, kahit hindi lawful o ligal)—
kaya nakakatuwa at nakakatawa man, nagpapatuloy ang pag-enable natin sa
pasismo ang pagreframe nito bilang tula kung saan ang tanging intervention
ay linecutting at ang tanging mensahe ay alam naman na ng lahat (na
malabo magsalita si Duterte). Kung iwoworkshop ang tula na ito, maaaring
sabihing ito ay simplistiko sa anyo, at pudpod na ang nais sabihin. Walang
sublime utterance, walang emancipatory revelation, kahit man lang para sa
pansariling pagsusuri, wala. Alam na natin yan lahat. Kahit mga Duterte
diehard, hindi na nila kinokontest yan. So para kanino ang kritisismo ng tula
na ito? (David; sariling diin)
“Ano ba ang kritisismo ng tula bukod sa pag-ulit sa public knowledge na malabo

magsalita si Duterte?” ayon na rin kay David. Sa ganitong pagkukuwadro sa mga
nabanggit na tangka, nahihinuha mula sa mga ito ang wari pagpapahalaga sa tula bilang
anyong pampanitikan na pawang “incoherent,” kung hindi man “puro postura” (David),
sa halip na, sabihin, bilang isang bagay na may kapangyarihan ding makalikha ng
pagkakataon, kahit man lang sa sandali ng pagbasa o pagbigkas dito. Sa madaling sabi,

sa mga “tulang” ito, animo wala rin naman talagang nangyayari—at kung babaling din
lang sa malimit (kung hindi man gasgas!) nang pagpapahalaga sa panitikan, sa ganitong
paraan din mapahahalagahan ang mga nabanggit na “tula” bilang higit ngang matapat na
pagsasakatawan o salamin sa panahong kasalukuyan, kung kailan tila ganoon din ngang
nakatigil ang lahat sa kawalan, sampu na rin ng nararamdamang wari kawalan ng aksiyon
mula sa pamahalaan.10
Mula sa pagtataya ni David hinggil sa mga nasabing “tula” bilang kritikang mahina,
kung hindi man ganap na walang bisa, nahihinuhang napawawalang-saysay na rin maging
ang pagpapangalan sa mga ito bilang “tula.” Ayon na rin muli kay David, sa gayong
kahinaan ng mga katulad na tangkang pagsasa-“tula” sa wika ng Pangulong Duterte,
mapagdududahang “mas meme na ba ito kesa sa tula? [O] may pinagkaiba pa ba ang
dalawa sa ngayon?” Kritikal ang ganitong pagtatanong sapagkat mula dito ay maitutulak
pa ang pagsusuri sa kinabababarang kasalukuyan: may pinagkaiba pa rin ba sa ngayon ang
dalawang ito—ang meme, ang tula—sa mismong salita ng Pangulo, na kung tutuusin ay
ang pinaghahanguan din ng mga nabanggit na panitik? O maaari pa: may pinagkaiba rin
ba ang lahat ng ito sa mga karaniwan ding wika na ipinangtatangka upang mapangusapan
ang mga kasalimuotan ng Pilipinong ngayon?
Bagaman sinasabi ni David na ang kanyang pagtatanong ay “tungkol… sa kung paano

na ba natin pag-isipan ang pagtutula sa kasalukuyang panahon,” sa isang banda ay
nahihiwatigan ito bilang tungkol din sa kung paano na ba natin pinanghahawakan ang
panahon, lalo na ang kasalukuyan, sampu ng ating mga wika. Sapagkat kung wala na ngang
pinagkaiba ang mga wikang ito, mababasang muli ang naunang pagpapahalaga ni David:
na sa mga gayon ngang tulang-meme, o meme-na-tula, at maging sa mismong pagsasalita
ng Pangulo, pati na marahil sa mga wikang isinasangkot bilang tugon sa huli, “ang tanging
mensahe ay alam naman na ng lahat—na malabo magsalita si Duterte.” At dahil “alam na
rin natin ‘yang lahat,” nangangahulugan din lang na sa kabila ng mga pagsasalita, o mga
tangka para dito, marahil kakaunti pa rin lang talaga ang naisasalita.
VI
Bagaman noong Hulyo pa lang ay nahirang na ang lockdown sa Pilipinas bilang ang
pinakamatagal sa buong mundo (Olanday at Rigby), pagsapit ng katapusan ng Setyembre
ay umabot pa rin sa 300,000 ang kaso ng COVID-19 sa bansa; dagdag pa dito, karaniwan
pa rin sa Pilipinas ang mag-ulat ng libong panibagong kaso sa bawat araw (Yee). Sa kabila
nito, maitatalang patuloy pa rin ang digmaang pinasinayaan ng pamahalaan mahigit
apat na taon na ang nakakaraan—bagaman sa pagkakataong ding ito, higit pa nga itong
pinalawig, sampu na rin ng bisa ng Anti-Terrorism Act na kapapasa din lang noong
nakaraang Hulyo (tingnan sa “‘My job is to kill’”). Sa ganitong paraan, wari napatotohanan
ang mga maagang hinuha hinggil sa nasabing lockdown bilang isa rin palang malaking
“crackdown,” na sumusupil sa kanilang mga natataya ng pamahalaan bilang maaaring
panganib (tingnan kay Aspinwall; at kay Castaneda). Kaya rin kung tutuusin, ayon kay
10 Tulad na rin ng sinasabi sa pamagat sana ng antolohiyang binalak buoin ng Likhaan UP
Institute of Creative Writing: “The Kit and Other Writings: Literature in the Time of Corona.” Inilabas
ang panawagan para sa nasabing antolohiya noon ding Marso sa pahina sa Facebook ng Likhaan,
bagaman kaagad din itong inalis matapos kritikal na mapuna sa wari kamanhidan na rin nito sa
katotohanan ng kasalimuotan ng pandemya para sa higit na nakararami. Ayon na rin muli kay David,
“Bakit hindi na lang hayaang mangyari ang mangyayari—at definitely tutulaan naman nating lahat ang
mga nangyayari ngayon, at dapat lang, ano, paraan natin ito para iproseso at isaalaala ang kasaysayan
habang nangyayari ito. Bakit kailangan pa rin ng interbensyon at pag-aprub ng isang institusyon—Big
Letter ‘L’ Likhaan for Big Letter ‘L’ Literature—para sa pagaakda?”

Maria Ressa sa isang panayam noong Agosto, sinasabi niyang “if (this) [‘newly introduced
sweeping anti-terror legislation’] happened at a time when we weren’t under quarantine,

there would have been mass protests outside… [But] for Filipinos, to do that meant risking
not just the virus, but risking arrest. And if the virus doesn’t get you, prison will.” (Wescott
at Lagamayo)
Mula dito, napakahuhulugan muli ang wari kaagapan ng Pangulong Duterte sa

paglagda niya noong ika-16 ng Setyembre sa Proklamasyon blg. 1021, na nagpapasailalim
sa bansa sa State of Calamity hanggang sa ika-12 ng Setyembre, taong 2021: sa wari
pagkakapare-pareho rin lang ng mga panahon mula 2016 hanggang sa kasalukuyang
pandemya, hindi malayo sa hinagap na maaaring maging gayon din hanggang sa susunod
na taon. Kung gayon, sa kabila na rin ng pana-panahong pag-uulat ng pamahalaan hinggil
sa mga panibagong pagsasaayos, lalo na sa paglapit nang paglapit sa tinataya nitong “New
Normal” para sa sambayanang Pilipino, ang bansa ay wari naroon din lang sa “pare-pareho
at hungkag na panahon” (Benjamin 63), anupaman ang pag-iiba-iba sa pangalan ng mga
kuwarentinang sinasabing ipinapatupad sa kung saang panig ng kapuluan. Ayon na rin sa
isang abogado:
Parang taga-announce na lang sila kung anong klaseng

quarantine meron tayo tapos poof wala na hintay na lang ulit tayo
15 days announce ulit then sprinkle a lot of controversy and injustice
in between and the cycle goes on 🙂🙃🙂🙃 (@theklmanuel, kay
Madarang, “Screenwriter shares…”)
Sa isang paraan, matataya samakatwid na ang sinasabi sa tula ni Añonuevo na

“paghaltak” sa “karaniwang oras” ay wari paghaltak din lang pala sa wala: kung ang
panahon, tulad sa mga gasgas na talinghaga, ay wari tubig ng ilog, ang gayong paghaltak
ay nangangahulugang paglagos din lang ng pagkakataon sa mga palad. At sa katulad na
paraan, sa pagtingin naman sa relos sa tula naman ni Dumdum, maaari palang nakatingin
din lang sa orasang marahil malaon nang sira, marahil nakatigil sa salukoy na sa katunayan
ay mahigit apat na taon na ang nakakaraan. Sa gayon, marahil din, ano ang nakalipas
na apat na taon, at kasabay nito ang libo-libong taong gnomon na nagsibagsakan sa mga
anino, kung hindi mga nagdaang tangka sa pagngangatwiran sa matagal na rin talagang
pagkahuli?
Hindi kaya matagal-tagal na rin pala talagang tumigil ang panahon sa Pilipinas, bago pa
man ito ngayong nararamdaman at iniinda sa panahon ng pandemya? Na ang sinasabing
“kuwarenternidad”11 na ito, sa katunayan, ay walang iba kung hindi ang parehong hungkag
na panahong buhat pa sa panahong inaakala nating nagdaan na, subalit panahong narito
pa rin pala sa kasalukuyan—kung hindi man maging ng ating hinaharap?
VII
At 7:17 pm on September 23, 1972, President Ferdinand Marcos
announced that he had placed the entirety of the Philippines under martial
law. This marked the beginning of a 14-year period of one-man rule which
would effectively last until Marcos was exiled from the country on February
24, 1986. Even though the formal document proclaiming martial law—
11 Ang “quaranternity” bilang pagpapangalan sa karanasan ng kasalukuyang pandemya ay
nagmula sa Argentina, kung saan ang lampas sa dalawang daang araw ng lockdown ay hindi rin
kinakikitaan ng anumang mabisang pagpigil sa COVID-19. Tingnan ito kay Makabenta.

Proclamation No. 1081, which was dated September 21, 1972—was formally
lifted on January 17, 1981, Marcos retained essentially all of his powers as
dictator until he was ousted.
…
When he declared martial law in 1972, Marcos claimed that he had
done so in response to the “communist threat” posed by the newly-founded
Communist Party of the Philippines (CPP), and the sectarian “rebellion” of the
Mindanao Independence Movement (MIM). Opposition figures of the time,
such as Lorenzo Tañada, Jose Diokno, and Jovito Salonga, accused Marcos of
exaggerating these threats, using them as a convenient excuse to consolidate
power and extend his tenure beyond the two presidential terms allowed by
the 1935 Constitution.
After Marcos was ousted, government investigators discovered that
the declaration of martial law had also allowed the Marcoses to hide secret
stashes of unexplained wealth which various courts later determined to be “of
criminal origin.”
This 14-year period in Philippine history is remembered for the
administration’s record of human rights abuses, particularly targeting
political opponents, student activists, journalists, religious workers,
farmers, and others who fought against the Marcos dictatorship. Based on
the documentation of Amnesty International, Task Force Detainees of the
Philippines, and similar human rights monitoring entities, historians believe
that the Marcos dictatorship was marked by 3,257 known extrajudicial killings,
35,000 documented tortures, 77 “disappeared,” and 70,000 incarcerations.
(“Martial law under Ferdinand Marcos”)
VIII
Noong 2013, bilang tangka na rin ng pamahalaan upang mabago ang karaniwang
pagkakakawing sa mga Filipino sa pagkahuli, nilagdaan ng dating Pangulong Benigno
Aquino, Jr. ang Batas Pambansa 10535, o ang Philippine Standard Time (PST) Act of
2013, na nagsusulong sa “Juan Time” na naglalayong mabago ang “Filipino time” bilang
“on time” (tingnan sa “With PST, ‘Filipino time’ is now ‘on time’”). Ito ay sa kabila na rin
ng katotohanang ang kapuluan ng Pilipinas, kung tutuusin, ay “concurrently a country
of premodern, modern, and postmodern societies[:] our rural areas, small communities,
and villages, while we may sweepingly characterize them as premodern, possses at the
same time some of the trappings of postmodern cities like Manila, Los Angeles, or Paris”
(Cruz-Lucero 7). Sa gayon, kahit pa man naisabatas nga ang “Juan time” at ang layon
nitong mapag-isa ang mga orasan sa kapuluan (tingnan sa “Juan Time to sync time pieces
with PST”), hindi ito nangangahulugan ng pagkakalutas din sa sinasabing nakasayanan
daw na pagkahuli ng mga Pilipino, sapagkat sa katunayan, hindi nito nalulutas ang iba
pang mga salik na nakapagsasanhi rin sa gayong suliranin: hindi pa rin matitiyak ang
pagpatak ng “alas puno” sa mga sinasakyang pampublikong jeep; hindi pa rin naaayos ang
mga kalsadang binabaha lalo na sa mga biglaang buhos ng ulan; hindi pa rin maayos ang
kalungsuran lalo na para sa mga naglalakad at maging namimisikleta. Sa madaling sabi,
ang nasabing Batas Pambansa ay wari isa rin lang kumpas ng paghaltak sa karaniwang
oras, kung saan ang huli ay wari tubig sa ilog na lumalagos din lang sa mga palad ng isa.
Sa mga katulad na kadahilan, nauunawaan kung bakit noon ding sumunod na

eleksiyon, naging kritikal ang pangako noon ng Pangulong Duterte: “Change is coming,”
aniya, na kung tutuusin ay isang pangakong pamanahon, sa paraang sa gayong inaasahang

pagbabago nataya ng marami ang pangyayari muli sa wakas ng panahon—at bagong

panahon—sa bansa. Sa katunayan, sa pagkapanalo niya noong 2016, sinasabi nang
nahiwatigan na rin, noon at noon din, na nangyari na nga ang pangakong pagbabago (Po).
Gayunpaman, ayon na rin kay Heydarian, halimbawa, hinggil sa ikaapat na SONA ng
Pangulo noong Hulyo 2019, wari “Duterte’s time runs short to make meaningful change”:
“after three years in power, and thousands of suspected extrajudicial killings, including
children, the government is yet to catch a single ‘big fish’ drug kingpin.” At pagkalipas ng
halos kalahating taon, sa pag-uulat ng Bise-Presidente Leni Robredo base sa pananaliksik
ng kanyang opisina hinggil sa digmaan kontra droga, sinasabing “sa kabila ng lahat ng
Pilipinong pinatay at lahat ng perang ginasta, hindi lumampas sa 1 percent ang naipit natin
sa suplay ng shabu at sa perang kinita mula sa droga” (Jalea).
Mula dito, maaari kayang mabasa rin muli ang paturol na “change is coming”: na sa
halip bilang isang pangako na paparating nga ang isang panibagong panahon, ay isa lang
pala itong payak na pagsasaad na darating nga ang pagbabago—bagaman kung kailanman,
saanman, o paanuman ay hindi rin naman tuwirang nililinaw? Sapagkat kung tutuusin,
hindi naman talaga ipinangako ang kabuoan ng loob, na “change will be coming.”
IX
Sa panayam ng Pangulong Duterte noong ika-17 ng Nobyembre, hinarap niya ang mga
katanungan hinggil sa napunang wari pagkawala niya sa gitna ng sabay-sabay na krisis
sa bansa—bukod pa sa kasalukuyang pandemya, ang pananalasa rin sa iba’t ibang bahagi
ng kapuluan ng malalakas na bagyong Quinta, Rolly, at Ulysses, na ang kakaibang lakas
at pagkakasunod-sunod ay maaari lang maiugat mula sa marahas na katotohanan ng
pagbabago ng pandaigdigang klima.12
Bago ang nasabing panayam, nangyari na ring hinanap ang Pangulo ng maraming
Pilipino sa social media, na nagsanhi ng pag-trend ng hashtag na #NasaanAngPangulo
noong ika-1 ng Nobyembre (tingnan kay Tomacruz). Sa kaso ng huling pananalasa ng
bagyong Ulysses, sinasabi ng Pangulo na habang nangyayari ang unos, nagkataon namang
kinailangan niyang dumalo nooon sa ASEAN Summit. Dagdag pa ng Pangulo:
Remember kayong mga Pilipino, sinabi ko sa inyo, prankahan sa

press conference, that I’m a night person. I work on the state government
documents sa gabi.
…
Ang sinabi ko sa mga tao, tatrabahuin ko ‘yan sa gabi hanggang umaga.
I won’t have to complete it because you cannot just finish it in one hour. Well,
pirma lang, okay lang. But if you read, ibang istorya ‘yan. So it would take
time. Sometimes I sleep four, five, six, seven, sometimes eight [n.u.] kapag
madalian.
Ngayon, sinabi ko sa tao ‘yan that I’m a night person. My day begins at
two, two o’clock [n.h.] hanggang sa gabi na walang limit…
Ngayon kung sabihin mo may emergency, natutulog ako sa umaga, hindi
ako natulog noon[g nanalanta ang bagyong Ulysses]. Gising ako ng umaga
because of the [ASEAN] summit. At same time, I would go and whisper to
the military guys in the room of how—how was it developing and what was
12 Sa katunayan, ang bagyong Rolly ay tinataya bilang isa sa tatlong pinakamalakas na bagyong
naitala sa kasaysayan, kasama ang bagyong Ferdie noong 2016 at Yolanda noong 2013. Tingnan ito kay
Madarang, “Philippines bore the brunt…”

the reaction of our government people there and the resources. Hindi mo na
kailangan orderin ‘yan sila kasi two days before deployed na ‘yan sila doon po,
nasa bodega na ‘yan ng mga sa gobyerno. Naka-deploy na ‘yan.
Iyong mga sundalo pati nga ‘yung sa Davao ‘yung security ko kinuha,
half of it, dinala dito in anticipation dito sa typhoon, sunod-sunod kasi eh.
So ‘pag sinabi mong nasaan ako? I can ask the entire government machinery,
foreign affairs, nandito ako nagsasalita. (“Talk to the People of the President
Rodrigo Roa Duterte on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)”)
X
Nang magsimula na ring humuhupa sa tanghaling iyon ang bahang dulot ng bagyong
Ulysses ilang oras lang ang nakakaraan, sa abot-tuhod pa ring tubig, nadaanan ko ang
sapa malapit sa aming bahay. Sa ibabaw nito ay ang ginagawang tulay na magiging
bahagi ng kalyeng C-6, na magdurugtong sa NLEX at SLEX, at sinasabing makaiibsan sa
malalang suliraning pantrapiko sa mga pangunahing kalsada ng Maynila. Kung tutuusin,
mga nagkukrus itong gasgas nang talinghaga para sa panahon: ilog at kalsada, para sa
panahong sinasabing “dumadaloy,” “lumilipas,” o ayon na rin sa Griyegong si Heroclitus,
hindi matataunan sa dalawang parehong paraan sa dalawa ring magkaibang pagkakataon.
Kaya rin nga gayong pasulong na haraya ang palaging pangako ng pagbabago, sa anyo
man ng daang sinasabing matuwid o katuwirang iginigiit sa pinakamararahas na paraan
ng “pagdidisiplina.” Sa ganitong pagkakatulad, sa patuloy na pangangarap para sa isang
nasyon, ang panahon ay nanatiling hungkag at pare-pareho, sa walang pakundangan
nitong pagsulong.13
Subalit noong araw na iyon, sa sapang iyon, kulay-lupa at apaw pa rin, nakita kong
maaari din palang umatras ang agos.
Mga Sanggunian
Altar-Badayos, Uela. “Duterte on ‘Filipino time’: Scant reason given for 1-hour SONA
delay.” Interaksyon, 24 Hulyo 2019, www.interaksyon.philstar.com/trends-
spotlights/2019/07/24/152330/duterte-sona-late/. Binuksan 15 Oktubre 2020.
Anderson, Benedict. Imagined Communities. Ed. binago, Verso, 2006.
Añonuevo, Rebecca. “May oras ka rin, Duterte.” Facebook, 30 Oktubre 2016,

https://www.facebook.com/notes/rebecca-t-%20añonuevo/may-oras-ka-rin-
duterte/10154621709808431. Binuksan 15 Oktubre 2020.
Aspinwall, Nick. “The Philippines’ Coronavirus Lockdown Is Becoming a Crackdown.”

The Diplomat, 3 Abril 2020, https://thediplomat.com/2020/04/the-philippines-
coronavirus-lockdown-is-becoming-a-crackdown/. Binuksan 15 Oktubre 2020.
Baldwin, Clare, at Andrew R. C. Marshall. “As death toll rises, Duterte deploys dubious
13 Ayon na rin kay Anderson, “ang ideya ng sosyohikal na organismo na kumikilos pasulong sa
paraang kalendriko sa pare-pareho at hungkag na panahon ay ang eksaktong kawangis ng ideyang
ito ng bansa, na itinuturing din bilang isang buong komunidad na kumikilos pababa (o pataas) ng
kasaysayan” (26, isinalin kay Benjamin 65).

data in ‘war on drugs’.” Reuters, 18 Oktubre 2016, www.reuters.com/investigates/

special-report/philippines-duterte-data/. Binuksan 15 Oktubre 2020.
Bello, Walden Flores. “A Dangerous Liaison? Harnessing Weber to Illuminate the

Relationship of Democracy and Charisma in the Philippines and India.” International
Sociology, Sept. 2020, doi:10.1177/0268580920942721.
___. “Rodrigo Duterte: A fascist original.” Cetri, 9 Pebrero 2017, https://www.cetri.be/

Rodrigo-Duterte-A-Fascist-Original?lang=fr. Binuksan 15 Oktubre 2020.
Benitez, Christian Jil R. “Panahon and Bagay: Metonymy and the close reading of
dictionaries to understand Filipino temporality.” Philippine Studies, 67, 3-4, 2019,
511-42.
Benjamin, Walter. Hinggil sa Konsepto ng Kasaysayan. Salin ni Ramon Guillermo, High

Chair, 2013.
Bernad, Miguel, S.J. “Filipino Time.” Budhi, 5/6, 3/1, 2002, 207-13.
Castaneda, Jason. “Why Duterte won’t lift world’s longest lockdown.” Asian Times, 15
Mayo 2020, https://asiatimes.com/2020/05/why-duterte-wont-lift-worlds-longest-
lockdown/. Binuksan 15 Oktubre 2020.
@cnnphilippines. “Panelo on reactions that Duterte’s press conference last night failed
to assure public that the gov’t is ready to contain coronavirus: That means they were
not listening to the President. The President was very clear. We have the money,
we have the protocols.” Twitter, 10 Marso 2020, 12:46 n.h., https://twitter.com/
cnnphilippines/status/1237238280682237952.
Corrales, Nestor. “Duterte’s habitual tardiness due to ‘too many commitments’—aide.”

Inquirer, 16 Abril 2016, www.newsinfo.inquirer.net/779831/dutertes-habitual-
tardiness-due-to-too-many-commitments-aide. Binuksan 15 Oktubre 2020.
David, Adam. “Susuutin ko lang muna ulit ang partypooper bogeyman hat ko
para magkomento tungkol dito, ha…” Facebook, 15 Marso 2020, 8:11 n.g.,
https://www.facebook.com/photo?fbid=10157025005242717. Binuksan 15 Oktubre
2020.
Dumdum, Simeon, Jr. Aimless Walks, Faithful River: Poems. Ateneo de Manila University
Press, 2017.
___. “Time and Rodrigo Duterte.” Facebook, 30 Oktubre 2016, 11:54 n.u., https://www.
facebook.com/simeon.dumdum/posts/10210641476897632. Binuksan 15 Oktubre
2020.
“Duterte as ‘nocturnal’ president?” ABS-CBN News, 16 Mayo 2016, www. news.abs-cbn.

com/halalan2016/nation/05/16/16/duterte-as-nocturnal-president. Binuksan 15
Oktubre 2020.
“Fashionably Late.” Urban Dictionary, 2020, www.urbandictionary.com/define.

php?term=Fashionably%20Late. Binuksan 15 Oktubre 2020.
Gulla, Vivienne. “For the first time, Duterte lets Defense chief hand out diplomas to PMA
graduates.” ABS-CBN News, 26 Mayo 2019, www.news.abs-cbn.com/news/05/26/19/

for-the-first-time-duterte-lets-defense-chief-hand-out-diplomas-to-pma-graduates.
Binuksan 15 Oktubre 2020.
Heydarian, Richard. “Duterte’s time runs short to make meaningful change.” Nikkei Asia,
23 Hulyo 2019, https://asia.nikkei.com/Opinion/Duterte-s-time-runs-short-to-
make-meaningful-change. Binuksan 15 Oktubre 2020.
Jalea, Glee. “Robredo flunks Duterte admin in drug war, says less than 1 percent shabu
seized by authorities in the last three years.” CNN Philippines, 6 Enero 2020,
https://www.cnnphilippines.com/news/2020/1/6/Robredo-flunks-PH-admin-in-
drug-war,-says-less-than-1-percent-shabu-seized-by-authorities-in-the-last-three-
years.html. Binuksan 15 Oktubre 2020.
@JerryGracio. “Poetry of incoherence: ‘The Pill.”” Twitter, 16 Hunyo 2020, 10:18 n.u.,
https://twitter.com/JerryGracio/status/1272715025057107968.
“Juan Time to sync time pieces with PST.” Department of Science nad Technology, 30
Setyembre 2011, https://www.dost.gov.ph/knowledge-resources/news/36-2011-
news/253-juan-time-to-sync-time-pieces-with-pst.html. Binuksan 15 Oktubre 2020.
Kabiling, Genalyn. “Duterte stays up late and works while most people sleep — Palace.”
Manila Bulletin, 28 Mayo 2019, www.mb.com.ph/2019/05/28/duterte-stays-up-
late-and-works-while-most-people-sleep-palace/. Binuksan 15 Oktubre 2020.
Lasco, Gideon. “Japanese punctuality, Filipino time.” Inquirer, 10 Agosto 2017, www.
opinion.inquirer.net/106233/japanese-punctuality-filipino-time. Binuksan 15
Oktubre 2020.
Lalu, Gabriel Pablico. “Sona already delayed by 30 minutes.” Inquirer, 23 Hulyo 2018,
www.newsinfo.inquirer.net/1013305/sona-already-delayed-by-30-minutes.
Lapniten, Karlston, at Kimberlie Quitasol. “Duterte arrives two hours late for PMA
graduation.” Inquirer, 26 Mayo 2019, www.newsinfo.inquirer.net/1123317/duterte-
arrives-two-hours-late-for-pma-graduation. Binuksan 15 Oktubre 2020.
Lucero, Rosario Cruz-. Ang Bayan sa Labas ng Maynila/The Nation Beyond Manila.
Ateneo de Manila University Press, 2007.
Madarang, Catalina Ricci S. “Philippines bore the brunt of history’s 3 most powerful
tropical cyclones at landfall.” Interaksyon, 18 Nobyembre 2020, https://interaksyon.
philstar.com/politics-issues/2020/11/18/180660/3-powerful-tropical-cyclones-
history-philippines/. Binuksan 15 Oktubre 2020.
___. “Screenwriter shares ‘poetry of incoherence’ titled ‘The Pill’ using words from
Duterte’s nation address.” Interaksyon, 17 Hunyo 2020, https://interaksyon.
philstar.com/trends-spotlights/2020/06/17/170910/screenwriter-shares-poetry-of-
incoherence-titled-the-pill-using-words-from-dutertes-nation-address/. Binuksan 15
Oktubre 2020.
Makabenta, Yen. “For longest lockdown, don’t try to beat Argentina.” The Manila Times,
6 Oktubre 2020, https://www.manilatimes.net/2020/10/06/opinion/columnists/
topanalysis/for-longest-lockdown-dont-try-to-beat-argentina/776905/. Binuksan 15
Oktubre 2020.

Malasig, Jeline. “‘The Kit’: Duterte’s ramblings at COVID-19 press conference are now
creative poems.” Interaksyon, 10 Marso 2020, https://interaksyon.philstar.com/
politics-issues/2020/03/10/163897/the-kit-duterte-ramblings-at-covid-19-press-
conference-are-now-creative-poems/. Binuksan 15 Oktubre 2020.
“Martial law under Ferdinand Marcos.” Wikipedia, Wikimedia Foundation, 17 Nobyembre

2020, https://en.wikipedia.org/wiki/Martial_law_under_Ferdinand_Marcos.
Marx, Karl. Economic and Philosophical Manuscripts of 1844. Salin ni Martin Milligan,
Progress Publishers, 1974.
“‘My job is to kill’: Ongoing human rights violations and impunity in the Philippines.”
Amnesty International, 25 Setyembre 2020, https://www.amnesty.org/en/latest/
news/2020/09/philippines-un-pressure-end-killings/. Binuksan 15 Oktubre 2020.
Olanday, Dan, at Jennifer Rigby. “Inside the world’s longest and strictest coronavirus
lockdown in the Philippines.” Telegraph, 11 Hulyo 2020, https://www.telegraph.
co.uk/global-health/science-and-disease/inside-worlds-longest-strictest-
coronavirus-lockdown-philippines/. Binuksan 15 Oktubre 2020.
@paterno_II. “Tutulog na rin ang @rapplerdotcom. Tama, hindi dapat magpabastos

sa mga nambabastos sa oras ng Pilipino.” Twitter, 8 Hulyo 2020, 12:53 n.u.,
https://www.twitter.com/paterno_II/status/1280543822468898816.
Po, Julie L. “‘Change is coming,’ give change a chance.” Inquirer, 23 Mayo 2016, https://
opinion.inquirer.net/94867/change-is-coming-give-change-a-chance. Binuksan 15
Oktubre 2020.
“Prelue to Bad Sleep: Statement of Senator Risa Hontiveros on the President’s Late-Night
Address to the Nation re COVID-19.” Senate of the Philippines 18th Congress, 31
Marso 2020, http://legacy.senate.gov.ph/press_release/2020/0331_hontiveros1.
asp. Press release.
Ranada, Pia. “Duterte: My working hours will be from 1 pm to 12 am.” Rappler, 29 Mayo
2016, https://www.rappler.com/nation/duterte-working-hours-president. Binuksan
15 Oktubre 2020.
Rey, Aika. “Duterte sits out diploma distribution of PMA Class of 2019.” Rappler, 26
Mayo 2019, www.rappler.com/nation/duterte-sits-out-diploma-distribution-pma-
class-2019. Binuksan 15 Oktubre 2020.
Rizal, Jose. El filibusterismo. Salin ni Patricio Mariano, I. R. Morales, 1911.
___. Noli me tangere. Salin ni Pascual H. Poblete, M. Fernandez, 1909.
Santos, David. “Defense chief: Duterte ‘too sleepy’ to distribute PMA diplomas.” CNN
Philippines, 26 Mayo 2019, https://www.cnnphilippines.com/news/2019/5/26/
Rody-Duterte-PMA-graduation-Defense-Secretary-Delfin-Lorenzana.html. Binuksan
1 Oktubre 2020.
Shaw, George Bernard. “Capital Punishment.” The Atlantic, Hunyo 1948,

https://www.theatlantic.com/past/docs/unbound/flashbks/death/dpenshaw.htm.

Sison, Shakira. “Can we get rid of ‘Filipino time’?.” Rappler, 23 Abril 2015, https://www.
rappler.com/voices/imho/get-rid-filipino-time. Binuksan 15 Oktubre 2020.
“Talk to the People of the President Rodrigo Roa Duterte on Coronavirus Disease 2019
(COVID-19).” Presidential Communications Operations Office, 17 Nobyembre 2020,
https://pcoo.gov.ph/presidential-speech/talk-to-the-people-of-president-rodrigo-
roa-duterte-on-coronavirus-disease-2019-covid-19-32/. Panayam.
Tan, Lara. “Palace explains ‘sleepy’ Duterte’s tardiness at PMA graduation.” CNN
Philippines, 27 Mayo 2019, https://www.cnnphilippines.com/news/2019/5/27/
Duterte-PMA-graduation.html. Binuksan 15 Oktubre 2020.
@theklmanuel. “Parang taga-announce na lang sila kung anong klaseng quarantine

meron tayo tapos poof wala na hintay na lang ulit tayo 15 days announce ulit then
sprinkle a lot of controversy and injustice in between and the cycle goes on 🙂🙃
🙂🙃.” Twitter, 16 Hunyo 2020, 12:10 n.u., https://www.twitter.com/theklmanuel/
status/1272562237912174594.
Tolentino, Rolando B. “May bago nang mad poet in town na biglang nagtrending, tinalo
ang beatniks, surrealists at dadaists sa absurbity of thought, logic and language use.”
Facebook, 10 Marso 2020, 10:45 n.u., https://www.facebook.com/rolandobtolentino/
photos/a.294362934279034/1066795873702399/. Binuksan 15 Oktubre 2020.
___. “Presidente ba ito o madman in the attic called Malacanang? National health
emergency na nga, incoherent ang sinasabi.” Facebook, 10 Marso 2020, 8:50 n.u.,
https://www.facebook.com/rolandobtolentino/posts/1066743767040943. Binuksan
15 Oktubre 2020.
Virtudes, Sofia. “The ‘late’ president? Netizens invent new timezone to adjust with Duterte.”
Rappler, 31 Marso 2020, https://www.rappler.com/nation/memes-duterte-late-
coronavirus-press-conference-march-30-2020. Binuksan 1 Oktubre 2020.
Weber, Max. From Max Weber: Essays in Sociology. Pat. H.H. Gerth at C. Wright Mills,
Oxford University Press, 1958.
Westcott, Ben, at Anne Lagamayo. “Critics are accusing the Philippines government of
using the coronavirus lockdown to crack down on dissent.” CNN, 3 Agosto 2020,
https://edition.cnn.com/2020/08/03/asia/philippines-coronavirus-duterte-intl-
hnk/index.html. Binuksan 15 Oktubre 2020.
“With PST, ‘Filipino time’ is now ‘on time.’” Department of Science and Technology, 23
Setyembre 2011, https://www.dost.gov.ph/knowledge-resources/news/36-2011-
news/254-with-pst-filipino-time-is-now-on-time.html. Binuksan 15 Oktubre 2020.
Yee, Jovic. “Longest lockdown, lost opportunities: PH COVID-19 cases go past 300,000.”
Inquirer, 27 Setyembre 2020, https://newsinfo.inquirer.net/1340659/longest-
lockdown-lost-opportunities-300k-cases#ixzz6edIEhwAZ. Binuksan 15 Oktubre
2020.

Alindongan / Ang Dalumat ng Lugar sa Panahon ng Pandemya 82
Ang Dalumat ng Lugar sa Panahon ng

Pandemya:
Isang Kritikal na Pagsusuri sa Imahen ng Lungsod
at ng Probinsiya sa Konteksto ng mga Panitikang
Ilokano at Cebuano
Scrutinizing Space in the Midst of Pandemic:
A Critical Study on the Image of the City and the Province through the Context of
Ilocano and Cebuano Literature
Elizabeth S. Alindogan
Ateneo de Manila Junior High School
ealindogan@ateneo.edu
Abstrak
Noon, ang galaw o migrasyon ng mga tao ay papunta sa siyudad sapagkat may dati nang
paniniwala o nosyon ang mga Pilipino na higit na makatatagpo ng mas magandang buhay
ang pagluwas dito kaya’t pinipiling lisanin ang pinagmulang probinsiya. Tinalakay ni
Lilian Tragger sa kaniyang pag-aaral ang ganitong migrasyon ng mga tao at matatagpuan
naman sa pagsusuri ni Gerard Delanty sa normatibo at kritikal na kosmopolitanismo ang
ganitong pananaw sa mga lungsod. May umiiral nang pagtingin sa siyudad bilang lugar ng
kaunlaran at kalakasan samantalang lugar ng kahinaan at kahirapan ang sa probinsiya.
Ngunit sa kasalukuyan, dahil sa mga pangyayaring bitbit ng COVID-19, may nagaganap na
komprehensibong pagbabaliktad ng ganitong imahen o relasyon ng siyudad at probinsiya,
o ng rural at urban. Kung kaya, nilalayon ng papel na ito na suriin at siyasatin ang ganoong
mga pagbabaliktad ng imahen ng siyudad at probinsiya sa konteksto ng mga panitikang
Ilokano at Cebuano. Sa ganoong pagsusuri, matutunghayan dito kung paanong dahil sa
pandemyang dumating sa bansa ay nagiging lundayan ng kaligtasan ang mga probinsiya
na dating tinitingnan bilang atrasado, at nagiging lugar ng kapahamakan ang mga lungsod,
na dating tinitingnan bilang nakauungos. Babalikan dito ang napakalalim na kasaysayan
ng pagbuo ng gayong imahen ng lugar na nalikha na sa panitikang Ilokano noon pa lamang
na nagpasimula ang paglilimbag ng kanilang mga kauna-unahang tula. Ngunit kasabay
ng ganoong pagtingin, makikita rin kung paanong nagkakaroon ng lamat sa kamalayan
ng mga umuuwi sa probinsiya mula sa lungsod sapagkat sa halip na kapanatagan ay
nakararanas ng diskriminasyon. Sa pagsasakonteksto sa panitikang Cebuano, higit na
masisiyasat kung paanong nagtatamo ng mga ganoong hindi inaasahang pagbabaliktad
ang mga umuuwi sa kanilang lugar at kung paanong nagbabago ang gayong mga imahen
ng probinsiya at lungsod sa ating pagmamalay sa panahon ng pandemya.
In the past, the movement or migration of the people is towards the city because many Filipinos
already had a belief or notion that a better life can be found on cities, so they chose to leave their
home or province. In her study, Lilian Tragger discussed this issue on the migration of people and
on the other hand, Gerard Delanty’s analysis supports this perspective of cities in his discussion of

normative and critical cosmopolitanism. There is already an existing view of the city as a place of
development and strength while the area of weakness and poverty is in the province. However, in
the present, due to the events caused by COVID-19, there is a comprehensive and radical reversal
of this image or relationship between the city and the province, or the rural and urban. Therefore,
this paper aims to examine and investigate such reversals of the image of the city and the province
in the context of Ilocano and Cebuano literature. In such, it can be seen in this study that due to
the pandemic that we are currently facing, the provinces that were once viewed as backward, are
becoming a haven of safety; and the cities, which were once viewed as ahead and more progressive,
are becoming a space of danger. It all boils down to the very deep history of the formation of such an
image of the place or space that was created in Ilocano literature long ago when the printing of their
first poems began. But at the same time, we can also analyze how there is a rift in the consciousness of
those who return to the province from the city because, instead of comfort and peace, they experience
discrimination. In the context of Cebuano literature, it will be further investigated how those who
return to their homeland experience such unexpected reversals and how such images of the province
and city interchange in our consciousness during this pandemic.
Mga Susing-salita
lungsod, probinsiya, rural-urban, sugilanong Sugboanon, panitikang Ilokano, pandemya,

COVID-19, pagbabaliktad, migrasyon
city, province, rural-urban, Cebuano short stories, Ilocano literature, pandemic, COVID-19, reversal,
migration.
Tungkol sa May-akda
Si Elizabeth S. Alindogan ay anim na taon nang guro sa Filipino at kasalukuyang

nagtuturo sa Ateneo de Manila Junior High School. Nagtapos sa Pamantasan ng Lungsod
ng Valenzuela bilang Cum Laude noong taong 2014 sa kursong Bachelor of Secondary
Education Major in Filipino at ginawaran din bilang Consistent Dean’s Lister mula 2010
hanggang 2014. Taong 2015 nang tumanggap siya ng parangal na Teacher of the Year
sa dating paaralang pinagturuan bago pumasok sa Ateneo nang taong 2016. Bukod sa
pagiging guro ay nag-aaral din siya ng MA Panitikang Filipino sa Pamantasang Ateneo de
Manila. Kadalasang pinapaksa ng kaniyang mga pag-aaral ay kulturang popular at mga
usaping pangkababaihan at pangkapangyarihan sa mga patimpalak pagandahan o mga
beauty pageant sa Pilipinas. Kasalukuyan siyang katuwang na tagapayo ng Likha, isang
organisayong pang-mag-aaral sa malikhaing pagsulat sa Ateneo Junior High School.

Mahigit walong buwan na ang lumipas mula nang magdeklara ng lockdown sa Metro
Manila at kalaunan, pati sa iba pang rehiyon sa bansa, bunsod ng kinahaharap nating
pandemya. Hindi rin lingid sa ating kaalaman ang samu’t saring laman ng balita kaugnay
ng pangyayaring ito. Sa katunayan, makikitang marami sa ating mga kababayan ang ninais
na makalabas ng Metro Manila bago pa tuluyang maipatupad ang Enhanced Community
Quarantine na nagsimula noong ika-16 ng Marso taong 2020 at “makulong” sila rito nang
matagal na panahon.
Hindi biro ang naging karanasan ng maraming Pilipino para lang makauwi sa kani-
kanilang tahanan. Dalawa hanggang isang araw bago ipatupad ang lockdown, ibinalita ang
naging siksikang senaryo sa Araneta Bus Terminal na kahit hatinggabi na ay napakarami
pa ring taong nag-aabang ng masasakyang bus. May ilang pauwi ng Sorsogon kasama
ang mga kaanak, may ilang pinauuwi ng Bicol dahil pinipilit ng magulang na manatili
doon kaysa maipit ng lockdown sa NCR (“Maraming pasahero…”). Mayroon ding mga
nakipagsapalaran pang kumuha ng mga travel document makauwi lang sa Samar at Albay
(“Travel Authority documents…”). Nariyan din ang mga manggagawang tatlong araw
na nanatili sa labas ng NAIA, natulog sa ilalim ng Skyway, walang maayos na inumi’t
makakakain, habang naghihintay na pahintulutang makasakay ng eroplano at makauwi
sa Davao at Cotabato (“Mga OFW na hindi makauwi…”). Tila hindi pa rin nauubos ang
mga balakid upang makauwi sa kanilang kaanak ang iba pa nating kababayan. Naging
kani-kaniya ng diskarte ang ilan upang makabiyahe pauwi ng probinsiya; tiniis ang
kalbaryo pauwi ng Norte at Cebu, naghintay ng bus ngunit walang dumating, maging ang
ilang buntis na nagnanais ding umuwi sa kanilang rehiyon ay hindi nakatakas sa ganitong
sitwasyon (“Ilang OFW…”). May naglakad mula Lipa hanggang Batangas port makauwi
lang sa Mindoro, ngunit pagdating doon ay pinababalik naman at hindi pinahintulutang
makatawid dahil kulang umano ang dalang requirements (“Ilang taga-Mindoro…”).
May mga nagnanais umuwi ng Ilocos kahit na matindi na ang trapiko, siksikan sa mga
terminal ng bus, at halos walang masakyan ngunit umasa pa ring makararating sa kanilang
destinasyon (“Mga pasahero…”). Sa kabilang banda, bagama’t nakaranas ng hirap ay
nakauwi pa rin ang ilan nating kababayan sa Narvacan at Candon City sa Ilocos (Balbin).
Kalaunan, mayroon din namang pinalad makaranas ng “Hatid Tulong Program,” ang
programa ng gobyerno na layong tulungan na makauwi sa kanilang probinsiya ang mga
indibidwal na naipit sa Maynila, kung kaya nakauwi rin sila sa rehiyon ng Ilocos (Bravo).
Sa mga salaysay ng mga indibidwal na nakaranas ng hirap makauwi lamang sa

kani-kanilang probinsiya, kapuna-puna ang halos magkakatulad nilang dahilan. Kung
lalagumin ang mga iyon, lumilitaw na una, mas nanaisin pa nilang iwanan ang trabaho
sa Maynila at umuwi na lamang sa probinsiya kasama ang kanilang sariling pamilya.
Sa halip na makipagsapalaran, maghanap ng ibang pagkakakitaan, at manatili sa NCR
na siyang naging pugad ng COVID-19 (tingnan sa “NCR still COVID-19 epicenter…”),
mas pipiliin nilang iwanan, pansamantala man o pangmatagalan, ang kanilang mga
trabaho sa lugar na iyon. Malaking salik na nakaiimpluwensiya sa ganoong pagmamalay
ang aspektong pangkalusugan. Ayon sa tala ng Department of Health, mula sa 24 na
nagpositibo noong Marso ay umakyat na ito sa 192,585 nitong Nobyembre 15, at saklaw
lamang nito ang NCR (tingnan sa “Updates on Novel Coronavirus Disease (COVID-19)”).
Napakalaking bilang nito kung ihahambing sa mga kaso sa iba pang rehiyon sa bansa.
Kaya nga ba, walang pag-aatubiling nagsiuwian pa rin ang maraming Pilipino sa kani-
kanilang probinsiya. Anila, kahit paano ay may munti pa silang pag-asa na makatatagpo pa
ng ibang oportunidad o trabaho sa kanilang mga uuwian. Mahirap man, at tila babalik ulit
sa simula, o magsisimula ulit sa wala, ay mas pipiliin na nila ang ganoon kaysa manatili sa
Metro Manila. Mapatutunayan nga ito ng samu’t saring laman ng balitang nagpapakita ng
salaysay ng mga tao at ng pagdagsa nila sa mga terminal ng bus at sa iba’t ibang paliparan
isa hanggang dalawang araw bago ipatupad ang lockdown. Naging masalimuot ang mga

gayong pagdanas sapagkat hindi lang pagod ng katawan ang hinarap sa paghihintay ng
masasakyan, kundi maging ng pagod ng isip sa mga alalahanin at pangamba sakaling hindi
makauwi sa kani-kanilang probinsiya.
At pangalawa, mas nakadarama sila ng kaligtasan kung naroon sila sa sarili nilang
lalawigan o tahanan. Tila naging paraan na ng pag-iisip ng mga Pilipino ang pag-
uwi palagi sa sariling bayan o tahanan, lalo na sa ganitong mga panahon at sitwasyon
na may pagbabadya ng kawalang kaligtasan sa kasalukuyan nilang kinalalagian, na sa
pagkakataong iyon, ay ang Metro Manila. Lumilitaw dito ang pananaw o pagtingin ng
maraming Pilipino sa ‘kaligtasan’ na nakaangkla sa konsepto nila ng pag-uwi sa sarili
nilang lugar. Kung gayon, naroon at umiiral na sa kamalayan ng mga Pilipino ang imahen
at pagpapakahulugan nila sa lungsod at probinsiya.
Isang patunay nga sa ganitong pagbubuo ng imahen sa kamalayan ng mga Pilipino

ang pag-aaral ni Ronald Dolan sa mga padrong panlipunan ng rural at urban na pook sa
Pilipinas. Tinalakay niya kung paanong naging sentro ng pagiging siyudad ang Metro Manila
dahil taglay nito ang pagiging dominante sa iba’t ibang aspekto – edukasyonal, kultural,
ekonomiko o politikal man. Naging lundayan ito ng mga modernong impraestruktura,
telekomunikasyon, at transportasyon. Maging ang nakamihasnang anyo ng pamumuhay
ng mga tagarito ay inilarawan ni Dolan bilang higit na mataas kaysa sa uri ng pamumuhay
sa mga pook-rural. Samakatuwid, binigyang-diin niyang higit na naghahain ng halina ang
lungsod sapagkat inihaharap nito ang progresibong mukha ng kaunlaran. Malaki rin kasi
ang naging impluwensiya ng gobyerno at pamahalaaang Marcos sa ganitong pagbibihis sa
Metro Manila bilang sentro ng kalungsuran (tingnan kay Campos).
Sa kabilang banda, tinalunton din ni Dolan ang mahabang kasaysayan ng naging anyo
ng pamumuhay sa mga pook-rural kung saan, agrikultural ang pangunahing hanapbuhay
ng marami, at kaya nga ba naging matibay din ang pagkapit nila sa patron-client o landlord-
tenant relationship o ugnayang panginoong-maylupa at magsasaka na nagpapatuloy at
nagiging kultura na sa maraming barangay o sitio roon. Usapin ng lupain – bilang doon
nakasalalay ang kanilang pamumuhay, ang higit na pinahahalagahan dito. Ngunit, ayon
pa rin kay Dolan, may paglisan na nagaganap sa mga pook-rural sapagkat ang mga dating
panginoong-maylupa o nakaririwasa ay lumilipat sa mga lungsod at doon nagtatatag ng
mga panibagong negosyo na sumasabay at umaangkla sa umiiral nang kultura sa loob ng
mga nagbabagong-mukhang lungsod. Ang resulta, nawawalan ng hanapbuhay ang mga
dating naglilingkod sa kanila, o kung makahanap man ng panibagong paglilingkuran ay
isang mahaba at matagal na prosesong walang katiyakan. Kung ganoon, tumataas din
ang populasyon ng mahihirap dito. Kaya ayon muli kay Dolan, sa mga probinsiya o sa
mga tinatawag na pook-rural ay higit na mabagal ang progreso at takbo ng pamumuhay,
at sa aspekto man ng edukasyon, ekonomiko, o panlipunan ay higit itong atrasado kung
ihahambing sa mga pook-urban.
Kung susuriin, kasabay ng lalong pamumulaklak ng kabihasnan sa mga lungsod ang

siya ring pagtindi ng kaibahan nito sa mga probinsiya, kaya hindi nagiging kataka-taka na
sa pagdaan ng panahon ay mas lumalaki ang paggalaw ng mga tao mula rural patungong
urban o mula probinsiya papuntang lungsod. Nagiging pangunahing salik ng ganitong
paggalaw ang paghahanap ng pagkakakitaan o anumang hanapbuhay upang matugunan
ang mga pangangailangan ng sari-sariling pamilya. Ayon sa pag-aaral ni Lillian Tragger
tungkol sa migrasyon sa Pilipinas mula pook-rural patungong pook-urban, hindi na
sumasapat ang dating nakagawiang kultura ng paghahanapbuhay, tulad ng pagsasaka at
iba pang may kaugnayan sa agrikultural na aspekto, upang punan ang mga kakulangan
sa pamumuhay ng isang pamilyang Pilipino. Tinatawag niyang “estratehiya ng pamilya”
o household strategy ang migrasyon sa ganoong ekonomikong sitwasyon. Aniya, may

paggalaw ang tao mula sa probinsiya patungo sa lungsod o mula rural patungong urban
sapagkat isinasaalang-alang ng pamilya ang mga pangangailangan nito na hindi na nila
nakukuha sa dating kinalalagian. Tinalakay niya kung paanong marami sa mga paggalaw o
migrasyong ito ay patungo sa Metro Manila, sapagkat naghahain ito ng kaisipan at halina
na mas makahahanap ng magandang buhay ang sinumang tatawid doon, dahil na rin sa
noo’y litaw na papaunlad at modernong mukha nito (Trager).
Kung bakit din may ganitong pananaw ang mga tao ay dahil sa pag-iral ng normatibong
kosmopolitanismo. Sapagkat dito’y nagiging pamantayan ng pagiging siyudad o padron
ng kaunlaran ang isang mas nakauungos o mas malakas na bansa o lugar. Tuloy, maging
ang paglikha natin sa ating mga siyudad, halimbawa ang Metro Manila, ay ipinapadron sa
mauunlad na siyudad ng Kanluranin, bilang ito ang naging pamantayan natin noon pa man
ng anumang maganda at mataas, na impluwensiya na rin ng mahabang panahong tayo ay
naging kolonya nito. Halimbawa, ang Manila ay ipinadron sa New York, London, Madrid,
at Mexico (tingnan kay Trager). Ang Quezon City ay ipinadron sa iba pang mauunlad
na siyudad sa Espanya at Estados Unidos. At ang Baguio, na naimpluwensiyahan nang
malaki noong panahon ng mga Americano, ay ipinadron ang pagkalungsod sa mauunlad
na siyudad sa Amerika (tingnan kay Cody). Ang mga lungsod natin ay umaangkla rin sa
progresibong pagtanaw sa makabago at moderno, tulad ng ginagamit nitong pamantayan.
Kaya nga ba mayroong nosyon ang maraming Pilipino na matatagpuan ang kaunlaran
kapag lumuwas ng Maynila ang isang nanggaling sa probinsiya, ‘pagkat ipinapaloob na
nga rito ng normatibong kosmopolitanismo ang gayong pananaw.
Ngunit hindi na ganito ang nagiging kalakaran sa panahon ngayon ng pandemya,

nawawasak na ang normatibong kosmopolitanismo ng mga Katagalugan sapagkat sa
pagtanaw ni Gerard Delanty sa tinatawag niyang kritikal na kosmopolitanismo, iginigiit
niyang ang indibidwal, batay sa kaniyang mga pangangailangan, ay may kakayahang
tumaliwas sa mga itinatakdang hangganan ng lipunan. At aniya, ang pangunahing tuon
nito ay ang ugnayan, at ang mga ugnayang ito ay posibleng binubuo ng iba’t ibang mga
uri. Tinalakay niya ang apat na uri ng kosmopolitanong ugnaya’t relasyon at isa na rito ang
tinutukoy niyang pag-uugnay ng isang pagkakakilanlan sa iba pa. Aniya, nagkakaroon muli
ng bagong interpretasyon o pagtanaw sa isang kultura dahil sa engkuwentro nito sa iba
pang kultura (Delanty 42). Sa gayong pagmamalay, mahalagang isaalang-alang dito ang
mga kultural na interes at pagbabanggaan ng mga ito sa loob ng isang lugar, sapagkat sa
isang banda, nagagawa nang wasakin ng gayong mga interes ang teritoryal na hangganan
na itinatakda ng politikal at pang-ekonomikong interes. Ganito ang nangyayari sa panahon
ng lockdown sa Metro Manila. Dahil nga sa tumitinding badya ng kawalang kaligtasan at
sa patuloy pang pagdami ng kaso sa Metro Manila mula noong Marso, lumakas din ang
puwersa ng indibidwal na kumawala sa itinakdang hangganan ng teritoryong kaniyang
kinalalagian. Kung babalikan nga ang mga salaysayin ng mga indibdiwal na noo’y nasa
Metro Manila, pangunahing interes nila ang ‘kaligtasan’ – ng sarili at ng pamilya, at ang
paglisan sa Metro Manila at pag-uwi sa kani-kanilang probinsiya ang makapagtitiyak ng
gayong mga interes ng kaligtasan. Ang pagtatakda ng gobyerno ng lockdown ang siya ring
nagtulak sa maraming mamamayan na tumawid at gumawa ng sariling paraan upang
makalabas sa lugar na pugad ng sakit – mayroong naglakad pauwi, may natulog sa ilalim
ng Skyway at sa labas ng palipaparan, may mga nag-aamok sa kalsada habang naghihintay
ng bus na masasakyan, at marami pang iba, samantalang humihigpit ang pagbabantay
habang papalapit ang pagpapatupad ng kautusang iyon. Dito nga makikita, sa ganang
akin, ang sinasabi ni Delanty na nagkakaroon ng bago o ibang interpretasyon ang kultura
dahil sa engkuwentro nito sa iba pang kultura. Sa madaling sabi, nag-iiba ang pagtingin
sa kultural na imahen ng Metro Manila bilang lungsod at sa halip, nagiging imahen nito
ang ‘kapahamakan’ dahil sa pandemya. Dito ay masisilip ang pagbuwag sa normatibong
kosmopolitanong pananaw ng Katagalugan, nabubuwag ang pagtingin sa Metro Manila

bilang pamantayan ng kaunlaran at progreso, bilang pamantayan ng maganda at kahanga-

hanga, at ang pagtataas dito bilang paraiso ay binabasag na ng isang pandemyang dumating
sa bansa, ang pagkalat ng nakamamatay na COVID-19.
Dahil sa ganitong pagkabuwag sa imahen ng Metro Manila, may pagbabago na rin sa

paggalaw ng mga tao o migrasyon mula probinsiya patungong lungsod o iyong tinatawag
ni Trager sa kaniyang artikulo na inward mobility, sapagkat sa puntong ito, dahil sa banta
ng COVID-19, may pagbabaliktad na ng paggalaw na dati’y mula rural patungong urban,
ngunit ngayo’y nagiging urban patungong rural, o mula sa lungsod pauwi ng probinsiya.
Nawawasak na ang dating pananaw at nagkakaroon na ng bagong padron ng pagkilos
ang mga tao. Malaking salik na nakaapekto sa ganitong pabaliktad na paggalaw ng mga
tao o backwardness-progress ay dahil sa banta ng ‘kapahamakan.’ Ipinakita nga sa mga
nabanggit na samu’t saring balita at salaysayin ang maraming taong gustong makauwi
sa probinsiya sapagkat may banta nga ng kawalang-kaligtasan sa Metro Manila dulot ng
COVID-19 noong mga unang buwan pa lang ng pagputok nito sa lungsod. Sa gayon, higit
na namumutawi ang kanilang pagtingin sa kani-kanilang lugar o probinsiya bilang paraiso
(idyll) o tahanan, bilang lugar ng kaligtasan at kapanatagan, na sa panahong iyon (Marso)
ay wala pang kaso ng COVID-19, samantalang taliwas dito ang nagiging pagtingin nila sa
Metro Manila.
Ang Migrasyon Sa Panitikan
Kung gayon, makikita nga rito na buhay sa kamalayan ng maraming Pilipino ang imahen at
pagpapakahulugan nila sa lungsod at probinsiya. At kung paanong nabuo at nagkaroon ng
ganoong pagmamalay ang mga Pilipino sa imahen ng Metro Manila bilang lungsod at lugar
ng kaunlaran at ng probinsiya bilang lugar ng kapanatagan at kaligtasan ay mababakas sa
ating mahabang kasaysayang pangkultura, higit lalo sa larang ng panitikan.
Halimbawa, maaaring balikan ang maikling kuwento ni Serafin Guinigundo na

“At Patuloy ang mga Anino.” Si Guinigundo ay tubong San Miguel, Bulacan kung saan
siya nagtapos ng elementarya at sekondarya at kalaunan ay lumuwas ng Maynila upang
doon ipagpatuloy ang pag-aaral. Sa kaniyang pagluwas ay higit na namulaklak ang
kaniyang karera. Nang makatapos ay naging Tagapangulo siya ng iba’t ibang samahang
pampanitikan. Ngunit, bumalik at naglingkod pa rin siya sa kaniyang pinagmulang
lugar, at sa katunayan ay marami ring naging tungkulin sa gobyerno sa bayan ng San
Miguel, Bulacan (San Juan 119). Hindi maitatanggi na ang kaniyang mga akda, higit
lalo ang “At Patuloy ang mga Anino,” ay nagpapakita ng ganitong paglikas at pagbalik
sa lugar na pinagmulan. Maoobserbahan nga ang binabanggit na krisis sa nangyayaring
pag-uwi ng mga tao mula sa Maynila patungo sa kanilang lalawigan. Sa kuwentong ito,
inilarawan ng tagapagsalaysay ang kaniyang mga nasaksihan at naranasan sa kaniyang
nakasalamuhang mga tao sa kanilang paglalakbay na dumaraan sa nayon ng Salangan,
isang bayan sa San Miguel, Bulacan. Bawat taong kaniyang inilarawan o nakasalamuha ay
mababanaagan ang mga bakas ng kahirapan, wari’y may hindi magandang pinagdaanan
sa Kamaynilaan, sabihin pa’y mga nakaranas ng kahirapan at kagutuman sa lungsod, kaya
ngayo’y nagsisiuwian sa kanilang mga lalawigan. Binigyang-pansin ng tagapagsalaysay
kung paanong sanay na sanay ang mga galing sa lungsod sa pakikipamalit ng kanilang
pag-aari sa kung anong mahalagang pangangailangan nila. Wari ba’y ang iba’t ibang
tagpo na inilarawan ng tagapagsalaysay ay naging kongkretong pagtingin kung paanong
maging sa maikling kuwentong ito ay nasasalamin ang imahen ng lungsod bilang lugar na
tinatakasan samantalang ang lalawigan o probinsiya bilang lugar na tanggulan sa panahon
ng kahirapan.

May ganitong katangian o padron din na mamamataan sa iba pang panitikan sa

Pilipinas. Halimbawa sa kasagsagan ng pandemya, sa mga Ilokano na sinikap makauwi sa
kanilang rehiyon sa Ilocos, binabalikan nila ang napakalalim na kasaysayan ng pagbuo ng
gayong imahen ng kanilang lugar na nalikha na sa panitikang Ilokano noon pa lamang na
nagpasimula ang paglilimbag ng kanilang mga kauna-unahang tula.
Maoobserbahan sa mga unang tulang Ilokano kung paano nila binubuo ang kanilang
pagtingin sa lugar—mapapansin ngang may pagpapahalaga sa lugar at sa katutubo ang
panitikang Ilokano. Mapatutunayan ang puntong ito sa pagsipat sa mga tulang Ilokano
na matatagpuan sa antolohiyang Kutibeng (1976). Nakilala ito bilang isa sa mga unang
antolohiya ng tulang Ilokano na tinipon, isinaayos, at isinalin sa Ingles ng iskolar at
historyador sa panitikang Ilokano na si Dr. Marcelino Foronda. Naging mahalaga ang pag-
iral nito sa kasaysayan ng panitikan sapagkat itinatanghal ng mga tulang nailimbag dito
hindi lang ang kultura sa kamalayan ng mga Ilokano, kundi maging ang malalim nilang
pagdalumat sa kanilang lugar.
Isang tula na mainam gamiting lunsaran mula sa kalipunang ito ang tulang relihiyoso
na “Pagdaydayaw Ken Apo De La Rosa (Katalek Te Sinait),” o sa Ingles ay “In Honor Of
Our Lady Of The Rose (The Patron Saint of Sinait)” ni Pablo Inis.
Most resplendent start of the skies,

most precious Empress on high;
Delarosa, most resplendent light
unto us your mercy and aid incline.
Sinait is called
the barrio that is now your home
which you endowed with your love
O most precious Mother of God.
For ceaselessly you incline your aid,

and your embracing mercy,
to all who love to hide
in your heart full of compassion.
Ceaseless and without fail,

are those unfailingly come,
are those Innumerable ones,
who humbly ask for your mercy,
O most precious Virgin
Our patron, our mediatrix.
And many were those you healed,

diseased in various ways,
the lame, the paralytic, even the blind
and all those who suffered endlessly
and who besought your prowess.
In this wide world,

when faced with hardships,
do we run to you…
do we come to you and pray

and soon we receive

your great compassion.
The grasshoppers and locusts and pest of worms

which came to destroy our crops
all disappear at once
if we lay our hopes in you
if we humbly pray and beseech you
and your deep and loving care. (kay Foronda 25)
Makikita sa tulang ito ang labis na pagpapahalaga at mataas na pagtingin sa patron ng

Sinait at kung gaano ito kadakila sa kaniyang mga nasasakupan. Ang Sinait, na matatagpuan
sa Hilagang bahagi ng Ilocos Sur, ay kinikilala hanggang sa kasalukuyan bilang lugar na
tahanan o santuwaryo ng mga rebulto ng Birheng Maria at Itim na Nazareno na natagpuan
ng mga lokal nito noong taong 1620. Ayon sa mga mamamayan ng Sinait, nagpakita ng
maraming himala ang mga rebultong ito at taong 1656 nga ay higit pang nakilala ang
ganitong mga paghihimala sa loob at labas ng bayan ng Sinait na nagbunsod sa lalong
pagpapahalaga at pagdarakila ng mga tao rito.
Ngunit higit pa rito, mahalagang pansinin din sa akda na binigyang pagpapahalaga

ang baryo ng Sinait hindi lang bilang lugar na tahanan ng Pintakasing Delarosa, bagkus
ay lundayan din ng kapahingahan at kaligtasan ng mga umuuwi rito. Sinasabi nga sa
mga saknong 5 at 6 na marami na itong ‘pinagaling’—iyong may mga sakit, nahihirapang
lubos, at dumaranas ng matinding pagsubok, na sa pamamagitan ng pag-uwi o pagbalik
sa lugar ng Sinait at ang muling paglapit dito nang may pagtitiwala, makaaalis din sa mga
ganoong pangamba dahil ang lahat ng iyon ay matutugunan ng malaking pagkaawa. At sa
huling saknong, maging ang anumang alalahanin ay maglalaho kung ilalagay lang nila ang
kanilang tiwala at pag-asa sa pintakasi at higit mismo sa lugar ng Sinait.
Mahalagang suriin na bagama’t ito ay isang tulang relihiyoso, ay hindi ito nagpapataw
ng moralistikong mga batayan at pamantayan bilang pagpapalawig sa usapin ng relihiyon
o kolonyal na pagmamalay rito, bagkus higit na natutuon ang punto ng tula sa pagbalik ng
tao sa kahalagahan ng kanilang lugar at pag-uugat sa pinagmulan nito. Pansinin na ang
usapin ng “tiwala” at “pag-asa” ay nakaangkla sa imaheng nabubuo sa kanilang lugar at
siyang pinanghahawakan ng mga tao. Dito, may pahiwatig ng muling pagtanggap sa mga
umaalis sa lugar. May pagbibigay-diin na rito sa kahalagahan ng pag-ugat sa pinagmulan
o sa lokal na espasyo sa kabila ng pagtatangkang lisanin ito.
Ganito rin ang makikita sa tulang “O! Kailukoan” o “Oh, The Ilocos” ni Jose Castro
(kay Foronda 55) kung saan malinaw at tuwirang ipinahahayag ang lupain ng Ilocos bilang
lupain ng paraiso. Inilarawan ang karikitan nito bilang isang natatanging katangian ng
lugar. Ipinakikita rin ng tula na lundayan ito ng mga napapagal at ng mga may sawing-
kapalaran. Binigyang-paglalarawan ito na isang tanggulan para sa mga nahihirapan.
Maoobserbahan na hindi na lamang kabatiran ng kalakasan at kagandahan ang inihahain
ng lugar ng Ilocos sapagkat sa pagkakataong ito, may layunin na ring inaako ang lugar
para sa sinumang napapagal at may sawing-kapalaran. May hangarin na itong ipakita na
ang mismong lugar na ito ay nakahandang aluin ang mga nahihirapan, na ito’y sandigan
ng kapanatagan.
Makikita naman sa tulang “Ni Lipat” o “Oblivion” ni Luz Flores Bello (kay Foronda
120) kung paano binuo ng panitikang Ilokano ang imahen ng probinsiya bilang lugar ng
kaligtasan at kapanatagan. Ipinakikita sa tulang ito ang napakataas na kumpiyansa ng

persona na kahit iniwan siya ng kaniyang kinakausap sa tula, mamumulaklak pa rin siya
at lalago pa rin tulad ng paglalarawan niya sa kaniyang lugar. Magpapatuloy pa rin ang
kaniyang pag-usbong at pagsulong. May kabalintunaan nga sa tulang ito sapagkat may
kahapisang makikita sa tono ng persona sapagkat hindi na siya binalikan ng kaniyang
hinihintay, subalit ang mga ginamit na salita rito ay may pahiwatig din ng pagiging
optimistiko, kaunlaran, at karikitan. Sa madaling salita, may pahiwatig sa tula na hindi
kawalan ng lugar ang paglisan dito sapagkat patuloy itong yayabong makalimot man ang
sino na balikan ito. Maoobserbahan naman dito, na kaiba sa sinundang tula, na hindi na
lamang nito ipinakikita ang kagandahan at kalakasan ng lugar, at hindi na lamang nito
inilalarawan ang lugar bilang tanggulan ng mga nahihirapan at napapagal, bagkus ay
sinasadya na rin nitong salingin ang posibilidad ng paggalaw ng mga naninirahan dito. Sa
madaling sabi, umaalis din ang mga tao sa kaniyang lugar, ngunit kahit na may ganoong
pagkilos, may katotohanan ding ipinahihiwatig ang tula na kahit na lisanin ng sinuman
ang lugar na iyon, mananatili itong isang lugar ng kaligtasan at kapanatagan, ng karikitan
at kaunlaran.
Samakatuwid, sa tinalakay na tatlong tula, napagtitibay ang punto na ang imahen ng

probinsiya bilang lugar ng kaligtasan at kapanatagan ay umiiral sa kamalayan ng mga
tao at pinatatatag pang lalo ng mahabang kasaysayang pangkultura, partikular sa larang
ng panitikan. Sinusuportahan ng ganitong pagmamalay ang mga balita at salaysayin ng
mga mamamayan noong panahon ng lockdown na nais umuwi sa rehiyon ng Ilocos, o
nais umuwi sa kani-kanilang probinsiya, sapagkat litaw sa mga taong ito na ang kanilang
konsepto ng kaligtasan at kapanatagan ay naroon sa kanilang uuwian, kaya mas piniling
umuwi sa sariling bayan sa panahon ng pandemya.
Sa gitna ng pandemyang dulot ng COVID-19, mainam na kuwestiyunin kung isa pa rin

bang tahanan at paraiso ang rehiyon ng Ilocos o anumang inuwiang probinsiya sa gitna ng
mga naranasang hirap sa pag-uwi noong nagpatupad ng lockdown. Sapagkat sa kabila ng
ganoong pagbuo sa imahen ng probinsiya bilang lugar ng kaligtasan at kapanatagan, iba
ang naranasan ng mga umuwi galing sa Metro Manila dahil sa diskriminasyong kanilang
natamasa. Nagkaroon ng malalim na lamat ang sinaunang imahen na binuo ng mahabang
kasaysayang pangkultura at pampanitikan sapagkat ang inaasahan sanang “pagkalinga” at
“kaligtasan” sa inuwiang probinsiya ay hindi natamo.
Dahil nanggaling sa Metro Manila, nakaranas ng diskriminasyon ang tao sa inuwiang

tahanan. May maiikling salaysay sa Twitter hinggil sa gayong karanasan ng diskriminasyon
ng mga taga-Ilocos sa kanilang pag-uwi roon—may ilang nakaranas ng diskriminasyon
dahil nanggaling sa Metro Manila, samantalang may ilang hindi na talaga nakauwi pa. May
isang mahabang thread sa Twitter, halimbawa, na detalyadong nagsasalaysay sa danas ng
pag-uwi sa Laoag City, Ilocos Norte mula Maynila, mula sa paghahanap ng masasakyan
hanggang sa mga hakbang na kaniyang isinagawa pag-uwi niya sa kanilang tahanan
(@_marizdomingo).
Mapapansin sa mga salaysay na ito na may pag-iiba o othering sa isang nanggaling

sa lugar na maraming kaso ng COVID-19 sapagkat naroon ang pangamba ng mga
mamamayan ng inuwiang lugar na magdala ng sakit at makapanghawa ang isang umuwi
roon, lalo pa at naisapubliko na rin ang balita kung paano nangyayari ang hawaan (“Daloy
ng hawaan…”). At sa pagdaan ng mga araw ay patuloy pang tumataas ang kaso ng hawaan
at mga nagpopositibo sa virus (“PH Health Official”). Sa madaling sabi, buhay pa rin ang
kultural na interes, may pagsasaalang-alang pa rin sa usaping pangkalusugan at binabagtas
pa rin ng ilan ang daan pauwi sa itinuturing na tahanan ngunit sa kanila ring pag-uwi ay
may diskriminasyon na mararanasan. Ang diskriminasyong naranasan ng isang umuwi
sa kaniyang tahanan na nanggaling sa Maynila, ay patunay na una, tila tumataliwas ito sa

inaasahan sa pag-uwi sa probinsiya, sapagkat sa diskriminasyong natamo, makikita ang

pagbalikwas sa imahen ng probinsiya bilang lugar ng kapanatagan; at ikalawa, hindi na
nga nagiging pamantayan ng lugar na inaasam ang Metro Manila, sa halip ay iniiwasan at
iniiwanan, sapagkat kaakibat nito ang iba’t ibang aspektong bitbit ng gayong pagmamalay.
Sa kabuuan, pinupunto sa unang bahagi ng papel na ito na una, ang pag-uugat

ng panitikang Ilokano sa dalumat ng lugar ay kaiba sa diskurso ng normatibong
kosmopolitanismo na binubuksan ng panitikang Tagalog. Mas lalo pa iyong napatotohanan
nang muling balikan at talakayin ang ilang akdang itinatampok sa Kutibeng na kalipunan
ng mga tulang Iloko. Natunghayan ditong lagi pa ring may mataas at malalim na pagtingin
sa kanilang lugar ang panitikang Ilokano, kaya nga ba nakaangkla rin dito ang katotohanang
sa kalagitnaan ng lockdown ay nagagawang tawirin ng tao ang teritoryal na hangganan
dahil sa pagpasok at pagsasaalang-alang sa mga nagbabanggaang kultural na interes tulad
ng aspektong pangkalusugan. At ikalawa, bagaman napagtitibay rin ng mga binanggit na
salaysayin at balita ang pagturing ng pagtulang Ilokano sa kanilang lugar bilang tahanan o
paraiso, ay may pagkawasak din mismo sa ganoong imahen ng probinsiya bilang lugar ng
kapanatagan sapagkat hindi naabot ang inaasahan, dahil bukod sa mga hirap na dinanas
makauwi lamang, ay nagtamo rin ang tao ng malalim na antas ng diskriminasyon sa pag-
uwi na iyon.
Ang Dalumat ng Lugar sa Panitikang Cebuano
Sa unang bahagi ng papel na ito ay ipinakikitang isang lugar ng kaligtasan ang imahen ng
probinsiya, na sa pag-uwi rito ay makasusumpong ang tao ng kapanatagan. Samakatuwid,
may inaasahan siya sa kaniyang pag-uwi. Ngunit ngayon, sa karanasan sa COVID-19,
nalalabag na ang ganitong mga pag-asa sa mga hindi inaasahang pagbabaliktad (twist o
surprise ending). Kung sa isang banda ay may paniniwala ang mga tao na ang pag-uwi
nila sa probinsiya ay isang kaligtasan at espasyo ng katahimikang-loob, nagkakaroon
na iyon ng lamat sapagkat nakararanas na sila ng diskriminasyon sa lugar na inuwian.
Nilalabag nito ang unang imahen ng probinsiya bilang tahanan o paraiso, at lalo pang
napalalalim ang gayong mga diskriminasyong nararanasan dahil nilalabag na rin nito ang
mga inaasahan ng mga umuuwi.
Ilang halimbawa ay ang kuwento o kaso ng mga Pilipinong umuwi sa kani-kanilang

lugar ngunit sa halip na isang hindi inaasahang pagbabaliktad o surprise twist ang
matamasa ay malungkot na wakas o sad ending ang nakuha. Isang OFW nurse ang pinilit
umuwi sa kaniyang tahanan sa Batangas upang samahan ang anak na malubha ang
kalagayan sa ospital (24 Oras, “Ilang OFW…”). Bago pa man siya makarating sa kanilang
lugar ay kumplikadong proseso pa ang kaniyang pinagdaanan. Diskriminasyon ang
dinanas sa kaniyang pag-uwi dahil galing sa ibang bansa, at higit na lamat ang kaniyang
naranasan dahil kasabay ng pag-uwing iyon ang pagkasaksi sa nakaratay na anak sa ospital
dahil sa malubhang karamdaman. Halos 200 na mga indibidwal naman ang nakaranas
ng kalbaryo sa Manila North Harbor habang pauwi sa kani-kanilang mga lugar sa Visayas
(“Halos 200 stranded..”). May isang nars din na pinalayas sa tinitirhan dahil nagpositibo
sa COVID-19 sa kaniyang pag-uwi sa kanilang probinsiya at sinabihan pang hindi siya
matutulungan doon (“‘Di ka matutulungan dito’”). Habang pauwi naman sa Dumaguete
ang ilang OFW, kalbaryo din ang dinanas sa matagal na paghihintay sa NAIA Terminal
2 at pagtrato sa kanilang mga dumating mula sa ibang bansa (“OFWs na pauwi…”). Ang
isang lugar na sana’y magtuturing sa kanila na karamay sa panahong ito, at ang lugar na
inuwian na noo’y itinuring na tahanan ang siya pang nagparamdam sa kanilang hindi na
ganoon ang inaasahan nila rito. May isang nagsaysay pa ng hinanakit sa gobyerno, kung

paanong silang dating itinuturing na mga bagong bayani, at nagsakrapisyo sa ibang bansa,
ngayong umuwi sa sariling bansa na itinuturing na tahanan ay pinababayaan at ni hindi
mabigyan ng maayos at makataong pagtrato. Isang nagbabalik sa bayan ng Narra sa
Palawan ang nakaranas din ng matinding disriminasyon. Isinalaysay niya kung paano siya
binigyan ng quarantine facility na kahit sinong matinong tao ay hindi makikitang maayos
at makatao ang lugar na iyon—marumi, magulo ang mga gamit, maalinsangan ang amoy,
at iba pa. Halos hindi siya lapitan ng kanilang punong barangay, ni hindi ito nagpakita
sa kaniya at kinausap lang siya sa telepono. Napuno ng paghihinakit at pagdaing ang
babaeng umuwi sa kanilang lugar mula sa siyudad at bakas sa kaniyang video na ipinaskil
sa Facebook ang mga paghihinagpis na iyon. Isa namang post sa Twitter ang nagpapatindi
pa ng diskriminasyong nararanasan ng mga umuuwi sa kanilang probinsiya sa Visayas sa
pagsasabing ang mga umuuwing iyon ang nagpapakalat ng kaso ng COVID-19 sa kanilang
lugar (tingnan kay @bdagala). Muli, galing sa Twitter, isang lalaki ang nagpahayag ng
kaniyang saloobin sa mga dinanas sa pag-uwi sa Cebu at kung paanong hindi lang naging
kumplikado ang proseso, kundi nakaranas pa ng diskriminasyon dahil nanggaling sa
Metro (tingnan kay @jaaaayzoned).
Ang mga nabanggit na kaso ng pag-uwi sa kani-kanilang probinsiya ay nagtatanghal

din ng katotohanang ang mga pag-uwing iyon ay nagdulot ng lamat sa mismong pagtingin
ng mga tao sa kanilang inuwiang probinsiya bilang lugar ng paraiso at kaligtasan, sapagkat
sa pagkakataong iyon ng pagbabalik o pag-uwi, natatamo o nararanasan nila ang mga hindi
inaasahang pangyayari, isang malungkot na wakas o sad ending ng pag-uwi. Sa madaling
salita, may pagbabaligtad ng mga inaasahan.
Tila may isinasabuhay na kuwento ang mga tauhang ito at wari sila’y nakapaloob sa
isang naratibo kung saan sila ay pinaasa sa isang magandang pagwawakas sa pagdanas nila
ng pag-uwi sa kani-kanilang probinsiya. Ang ganoong pag-asa sa magandang pagwawakas
ay may matibay na relasyon sa pagkakalarawan at pagbubuo sa imahen ng probinsiya
sa unang bahagi ng papel na ito. Kung babalikan, matagal nang umiiral sa kasaysayang
pangkultura ng mga Pilipino, partikular sa larang ng panitikan, ang lungsod bilang lugar
na higit na nakauungos kaysa sa mas atrasadong probinsiya. Ayon nga kay Vera Tobin,
“tracing the prevalence of surprise endings in both literary and popular fictions and their
reliance on cognitive biases will turn out to complicate two common moralizing frames”
(4). Kabilang sa binabanggit niyang kuwadro ng moralismo ang paggamit ng wika ng
kahinaan at pagkakasalang moral (moral weakness and sin). Kung susundan ang ganitong
kognitibong pagkiling, ang probinsiya ang mabuti, kahit pa mahirap ang pamumuhay
dito, higit na atrasado at walang katiyakan ang progreso; at ang siyudad naman ang
masama, na bagama’t moderno ay tila nagiging sentro din ng karahasan, ng mga krimen
at kapahamakan. Napangangatwiranan ang ganitong pagkiling dahil sa mga kuwento,
kahit pa mahirap at atrasado ang pamumuhay sa probinsiya, nagiging sityo naman
sila ng kaligtasan at katahimikang-loob. Sabihin pa, nagkakaroon ng hindi inaasahang
pagbabaliktad na nararanasan sa inuwiang probinsiya.
Halimbawa, kung babalikan ang mga sugilanon o mga maikling kuwento sa panitikang
Cebuano, makikitaan ng ganitong mga hindi inaasahang pagbabaliktad ang kuwentong
“Ang Kaguol ni Banogon” o “Banogon’s Grief” ni Antonio Abad (kay Alburo 190ff). Kinilala
si Abad bilang makata at manunulat na sumusulat sa parehong wikang Cebuano at
Español. Isang tubong-Cebu, naging tanyag siya bilang isa mga nagtaguyod ng panitikang
Hispano-Filipino ng kaniyang panahon at maging ang kaniyang mga akda ay nagwagi rin
ng Premio Zobel noong 1928 at 1929. Malaki ang kaniyang naging ambag sa panitikang
Cebuano sapagkat nakalikha ng mga kuwentong nagtataglay o nagpapakita ng imahen
ng pang-araw-araw na pamumuhay, at kaya nga ba nakilala si Abad bilang dalubhasa sa
costumbrismo, sa personal na porma ng anekdota na kilala bilang instantánea o ráfaga.

Ang kuwentong “Ang Kaguol ni Banogon,” bagaman isang pabula, ay nagpapakita rin
ng pagsasalikop ng modernong sensibilidad ng lungsod at ng katutubong sensibilidad
ng lalawigan. Maituturing na isang modernong sugilanon, ipinakita dito ang naging
pamumuhay ng minsang-naging-pinakadakila sa lahat ng mga manok na si Banogon.
Tinitingala siya noon ng iba pang mga manok dahil sa kaniyang kalakasan at ang gayong
pagtingin ang naglagay sa kaniya sa pedestal ng kasikatan. Bukod pa rito, marami ang
naiinggit sa kanilang pagsasamahan ni Bakiki, ang kaniyang kabiyak. Tila nasa kaniya
na ang lahat – pag-ibig at kasikatan. Ngunit dumating ang sandaling natuklasan na lang
niyang sumama na sa kaniyang karibal na si Buyogon ang kaniyang pinakamamahal na
si Bakiki. Doon nagsimula ang kaniyang panlulumo at pag-iwas sa karamihan ng mga
manok, hanggang sa tuluyan na siyang napalayo sa lugar na iyon, sa Cebu, nang dalhin siya
ni Don Rodrigo sa Maynila. Doon niya lalong nalasap ang lalong katanyagan at kalakasan
ngunit hindi rin nagtagal dahil sa isang pagkatalo sa labanan ay gumuhong muli ang pader
ng muli sanang itinatatag na magandang imahen sa Maynila.
That was Banogon’s last fight. When his wound healed, he was given
by Don Rodrigo’s cock keeper, who had cared for Banogon, to a friend. And
Banogon was thrown into the middle of the poultry, in the hope that he would
breed another distinguished cock. But no one cared for Banogon anymore
now that love was no longer denied him. His broken thigh was the greatest
obstacle to his desire. Therefore, Banogon decided that everything was over
for him: both the glory of victory and the glory of love. He decided to keep
alone and reflect on the days when he was a famous king of the cockpits.(kay
Alburo 197)
Napagnilayan ni Banogon ang kaniyang hindi magandang naging kapalaran sa

Maynila at habang binabalikan niya ang naging pamumuhay, laking hapis ang kaniyang
napagtatanto sapagkat wala na ang lahat sa kaniya – kapangyarihan man, katanyagan,
o pag-ibig. Laking gulat pa niya at ng dating kasintahan na si Bakiki nang muli silang
magtagpo isang araw. Muli silang nakapagsalaysayan ng kanilang mga pinagdaan sa
panahong hindi sila magkasama. Isinilaysay ni Banogon ang naganap sa kaniya sa Maynila
at ang kaniyang mga kalungkutan, at ni Bakiki sa kaniyang mga naranasan sa Cebu.
Banogon was quiet. A great indescribable sadness jammed his chest.

“Hush, my friend. You are grieving the misfortune of your descendants, but I
greatly envy your grief. You’re better off, you have offsprings to cry for. I have
none to mourn.” (kay Alburo 199)
Sa puntong iyon, kahit na nagdadalamhati at nagluluksa si Bakiki dahil sa pagka(ma)

tay sa kaniyang mga anak, mapalad pa rin ito para kay Banogon, dahil nagkaroon siya
ng pamilya. Aniya, maituturing pang higit na kasawian ang walang maipagluksa, at iyon
ang dalamhati ni Banogon – iyon ang kalungkutan niya habang nagbabalik-tanaw at
nagninilay siya sa kaniyang naging pamumuhay sa Maynila.
Sa puntong iyon, mainam pansinin ang ugnayan ng pamumuhay sa probinsiya

at siyudad. Mapapansin na higit pang naging mahalaga ang pagkakaroon ng sariling
pamilya na laging nakakasama doon sa probinsiya, kaysa sa pagkakaroon ng isang
masaganang pamumuhay sa siyudad, ngunit nag-iisa o masaklap pa’y nabibigo sa
sariling mga paglalakbay sa buhay. Moderno mang maituturing ang ganoong pagtungo
at pakikipamuhay sa mga pook-urban, ay may kalakip din itong hindi kagandahan. Sa
madaling salita, hindi laging gloria ang natatamasa ng mga naninirahan sa Maynila o sa
siyudad, (bagaman may halina ng lungsod dahil dito madalas nakahahanap ng magandang

trabaho, makabago ang mga establisiyemento, at iba pa) sapagkat ang mga ganoong
karanasan nga ang kapwa naglalapit at naglalayo sa tao sa pagdanas ng modernismo,
na makikita sa panitikang Cebuano, partikular sa mga sugilanon. Samakatuwid, may
pagbabaligtad ng imahen ng probinsiya at siyudad na lumitaw sa naging surprise twist o
hindi inaasahang pagbabaliktad ng kuwento.
Makikitang may ganito ring pagmamalay ang “Ug Gianod Ako” o “And I Was Swept
Away” ni Marcel Navarra (kay Alburo 140ff). Kinilala si Navarra (1914-1984) bilang
“Ama ng Panitikang Sugboanon” at inilaan ang halos buong panahon ng pamumuhay sa
pagsusulat ng mga sugilanon. Umabot na sa halos walumpu ang mga ito at nailathala pa sa
magasing Cebuano tulad ng Bisaya, Alimyon, at Bulak. Pinakatanyag sa lahat ng iyon ang
“Ug Gianod Ako” na nagkamit ng Bisaya prizewinner (Mabolokon).
Sa kuwentong ito, ipinakilala ang isang lalaking babaero na nakaranas ng unang

pag-ibig. Nang minsang nagpunta siya sa bahay ng kaibigan, doon naganap ang isang
hindi niya inaasahang pagtatagpo nang magtapat sa kaniya ng damdamin si Pepita, ang
kapatid ng kaniyang kabigan, tungkol sa pag-ibig nito para sa lalaki (kay Alburo 151). Ang
sandaling iyon ay isang saglit na pangyayari sa buong kuwento na nagdulot ng isang hindi
inaasahang pagbabaliktad o twist na nagpabago sa buong katauhan at pagtingin ng lalaki
sa imahen niya ng pag-ibig at pagdanas dito. Pinatunayan ito ng masining na paglalarawan
sa naging reaksiyon ni Loloy matapos magtapat ni Pepita – lubhang nagitla at tila inanod
ng rumaragasang alon ng dagat ang binata at halos hindi makagulapay matapos iyong
marinig. Samantala, isang ngiti lang ang isinukli ni Pepita sa ganoong reaksiyon ni Loloy.
Kapansin-pansin na ang dating babaero at hindi naniniwala sa tunay na pag-ibig, sa
puntong iyon, sa sandaling iyon, ay masasabing nakaramdam ng unang tikim ng tunay
na pag-ibig. Sa kaniyang pag-uwi sa itinuturing na tahanan, ang tahanan ng pamilya ng
kaniyang kaibigan, naganap ang isang hindi inaasahan sa dinatnan, isang hindi inaasahang
pagbabaliktad.
Ang mga ganitong pagbabaliktad na matutuklasan sa dalawang kuwentong nabanggit

at sa iba pang mga sugilanong Sugboanon ay sumusunod sa isang tiyak na elemento ng
banghay sa bawat natatanging kuwento. May paliwanag nga si Tobin tungkol sa mga
ganitong hindi inaasahang pagbabaliktad, tulad ng mga makikita sa mga sugilanon. Aniya:
I call them “well-made” surprises. But the phrase “well-made” also

fits because their ruling aesthetic is concerned with the degree to which the
surprise in question has been cleverly constructed and set up beforehand. The
tradition of the well-made surprise asks, has this tradition been built on an
expertly crafted foundation? It places highest value on the satisfactions that
come from the sense that the plot is a finely constructed mechanism, a well-
oiled trap, with pieces that snap together tightly. A well-made surprise plot
is one that aims to produce a flash reinterpretation of events together with
the feeling that the evidence for this interpretation was there all along – the
surprise should be not merely unexpected but also revelatory. (1)
Naitatanghal sa mga sugilanon ang ganoong twist o hindi inaasahang pagbabaliktad

sapagkat maayos at malinaw din kasi ang ginagawang mga hakbangin sa buong banghay
ng kuwento upang matamo sa huli ang gayong pakiramdam ng pagkagitla o pagkamulat
ng mambabasa. Gayundin naman, nagiging matagumpay ang ganoong mga twist o mga
hindi inaasahang pagbabaliktad sa mga sugilanon sapagkat nagtatakda at nagtatanghal
ito ng mga hindi inaasahang pagbabaliktad na nagdudulot ng aral o panibagong imahen at
interpretasyon sa buong pagdanas dito ng mambabasa.

Ang ganoong hindi inaasahang pagbabaliktad ay kapansin-pansin at kinailangang

maganap upang maitanghal din ang ganitong pagmamalay ng ugnayan o pagbabaligtad
ng imahen ng lungsod at probinsiya. Hindi na lamang din iyon isang simpleng twist sa
kuwento, kung hindi isang twist na magdudulot ng pagdanas sa maaaring inaasahan o
hindi inaasahan na magandang wakas o hindi magandang wakas ng kuwento. Ipinaliwanag
ng kritikong si Florence Goyet ang ganoong mga uri ng hindi inaasahang pagbabaliktad.
Aniya:
At the end of the nineteenth century, the surprise ending in particular

came to epitomize the type of pleasure readers came to expect from the genre.
In the newspapers where the bulk of the stories were published at that time,
hundreds of stories ended with a “twist-in-the-tail”. Lohafer has noted that
surprise endings are now in critical disrepute “because they exhibit a simple
notion of plot that can easily become simplistic, formulaic, and trivial.” And
readers and critics are prone to oppose dramatically Guy de Maupassant’s
classic short stories with the more “modern” stories of Anton Chekhov or
Katherine Mansfield, as it seems they represent all the difference between a
“closed” and contrived text and an “open”, natural one. However, Lohafer also
reminds us that one should not condemn these endings too hastily: Ian Reid
has showed that the device can be used not only as a mere “gimmick” (“the
merely tricky ending”), but also as the “ending which jolts us into perceiving
something fundamental about what we have been reading. (43)
Epektibo maging sa mga sugilanon ang ganoong mga twist o hindi inaasahang
pagbabaliktad at kaya nga ba sa panahon ngayon ng pagdanas natin sa COVID-19, may
pagbabaliktad na nagaganap sa imahen ng probinsiya (maliit at mahina) at imahen
ng siyudad (malaki at malakas). Hindi na nagiging espasyo ng mataas at matayog na
pamantayan ng kaunlaran at pagnanasa ang lungsod, hindi na ito nagiging paraiso at
tahanang maituturing dahil sa banta ng pandemya, sapagkat may kabatiran na ang mga
tao na higit na ligtas ang espasyo ng probinsiya kung saan nila kasama ang sariling mga
pamilya.
Kung kaya rin naman, sa karanasan ng COVID-19 na hindi sumunod sa ganitong naratibo
na humantong sa masayang wakas, nagiging doble ang trauma para sa mga umuuwi na
nakararanas ng diskriminasyon. Nagiging doble sapagkat naroon ang pagmamalay na una,
may katotohanan ng pandemya sa kasalukuyan na kanilang kinahaharap, at pangalawa,
may pumipintig na implikasyon na hindi rin pala talaga nabibilang ang mga taga-
probinsiya sa lungsod. At kung gayon, ang sinasabing normatibong kosmopolitanismo
sa Maynila ay huwad din palang kosmopolitanismo, dahil sa katunayan, hindi pala patas
ang pagturing nito sa mga tao: ang mga taga-probinsiya, na madalas ay itinuturing na
man-power para sa maraming gawain, ay madaling maidispatiya, lalo na sa panahon ng
sakuna. Ang sentrong kosmopolitan na sa unang tingin ay bukas sa lahat, ay uuwi rin
pala sa pagtingin na lagi rin nitong iluluwa o ibabalik sa probinsiya ang mga nagtangkang
tumawid o lumagi rito. May malaking salik din kasing nag-uudyok sa mga taong lisanin ito
at bumalik sa kanilang mga probinsiya ngunit sa pag-uwi naman ay may diskriminasyong
nararanasan. At kaya rin nga mas nagiging malalim ang lamat na kanilang tinamo dahil
ni wala silang nagawang pagkakasala sa siyudad upang pagsarhan sila ng probinsiya ng
kaligtasan o ng kapanatagan, kung susundan ang teorya ni Tobin.
Kung babalikan pa nga ang pag-aaral ni Trager sa migrasyon o pagtawid ng mga tao
sa Metro Manila noong wala pang pandemya ay may malinaw itong hangarin—at iyon ay
kabutihan na kanilang hangad para sa pamilyang naiwan sa probinsiya. Ngunit ngayong

humaharap ang bansa sa pandemya, ay ni hindi naabot ng mga umuuwi ang inaasahan
sanang kabutihan mula sa lokal na espasyo, ni hindi natamasa ang inaasahang pagtrato
mula roon sa pinanggalingang lugar o bayan. Tuloy, lumalabas na ang hindi inaasahang
pagbabaliktad sa naratibo ng mga tauhang umuwi sa kanilang mga probinsiya galing sa
Metro Manila ay ang mismong pagdanas nila ng pagmamaliit ng pagtingin sa sarili, dulot
ng diskriminasyon at ng othering o pag-iiba, na impluwensiya na rin ng ipinapataw na
pagtingin sa kanila sa mga inuwiang komunidad.
Sa kabuuan, hindi lahat ay mapalad na nakararanas ng mabuting pagtrato sa mga

umuuwi sa kanilang probinsiya o sa kani-kanilang lugar. Higit pa ngang marami ang
mga balita, salaysay sa Facebook o Twitter ng mga taong nakaranas ng diskriminasyon
at hirap mula sa pagtatangkang umuwi, sa proseso nito, at sa mismong pagkauwi. Muli,
ang ganoong pagmamalay ay lalong nagpapalalim sa lamat ng imahen ng probinsiya
bilang idyll o lugar ng kaligtasan at kapanatagan para sa mga umuuwi rito, na humihigit
na sana kaysa sa pagtingin nila sa kalunsuran. At ang ganitong kamalayan na umiiral sa
mga Pilipino ay higit na napatitindi sa mga hindi inaasahang pagbabaliktad na nagaganap
maging sa kasalukuyan.
Mga Sanggunian
Alburo, Erlina. et al., pat., tagasalin. Sugilanong Sugboanon/Cebuanong Fiction until

1940. Ateneo de Manila University Press, 2009.
Balbin, Leoncio. “Ilocos Sur village on lockdown as bus driver hospitalized for COVID-19
symptoms.” Inquirer.net, 26 Marso 2020, https://newsinfo.inquirer.net/1248968/
ilocos-sur-village-on-lockdown-as-bus-driver-hospitalized-for-covid-19-symptoms.
@bdagala. “Why is this not a headline? Make this the main news. Make this Trending
News. People going home to their provinces in Visayas are spreading COVID to
COVID free towns. Fix this! Buti sana kung same ang quality ng healthcare system
ng MM at rural towns sa mga probinsya. 😒.” Twitter, 18 Hunyo 2020, 6:47 n.g.,
https://twitter .com/bdagala/status/1273567903996981249.
Bravo, April M. “34 LSIs back in Pangasinan, La Union via ‘Hatid Tulong’ program.”
Philippine Information Agency, 28 Hulyo 2020, https://pia.gov.ph/news/articles
/1048742. Binuksan 31 Oktubre 2020.
Campos, Patrick. “Manila by Night as Thirdspace.” Kritika Kultura, tomo 19, 2012, pp.
139-65.
Cody, Jeffrey. Exporting American Architecture, 1870-2000. Alexandrine Press, 2003.
“Daloy ng hawaan ng mga pasyenteng may COVID-19 sa Pilipinas, lumilinaw na.”

YouTube, in-upload ng ABS CBN News, 16 Marso 2020, https://www.youtube.com/
watch?v =1Pfgg9R9MW0.
Delanty, Gerard. “The Idea of Critical Cosmopolitanism.” Routledge Handbook of

Cosmopolitan Studies, pat. Delanty, Routledge, 2012, pp. 38-46.

“‘Di ka matutulungan dito’: Nars na pinalayas dahil sa COVID19 idinetalye ang kalbaryo.”
YouTube, in-upload ng ABS-CBN News, 10 Agosto 2020, https://www.youtube.com /
watch?v=ZVAx2NloL0o.
Dolan, Ronald., pat. Philippines: A Country Study. GPO for the Library of Congress, 1991.
Foronda, Marcelino Jr., pat., tagasalin. Kutibeng: Philippine Poetry in Iloko, 1621-1971.
De La Salle University, 1976.
Goyet, Florence. The Classic Short Story, 1870-1925: Theory of a Genre. Open Book
Publishers, 2014.
Guinigundo, Serafin. “At Patuloy ang mga Anino.” Ang Maikling Kuwentong Tagalog,
1886-1948, pat. Teodoro Agoncillo, Inang Wika Publishing, 1965, 248-261.
“Halos 200 stranded sa Manila North Harbor.” YouTube, in-upload ng CNN Philippines, 6
Hulyo 2020, https://www.youtube.com/watch?v=oOxNqIrfQ3Y.
“Ilang OFW, kaniya-kaniyang diskarte para makauwi sa probinsya.” YouTube, in-upload

ng GMA News, 26 Mayo 2020, https://www.youtube.com/watch?v=UsmL1qMcIrw.
“Ilang taga-Mindoro, pigil sa Batangas Port dahil sa kakulangan ng ‘travel requirements.’”

YouTube, in-upload ng ABS-CBN Regional, 21 Mayo 2020, https://www.youtube
.com/watch?v=yE_nUJ7_bXg.
“Inang OFW nurse, pinilit makauwi para sa anak na malubha ang kalagayan sa ospital.”
YouTube, in-upload ng GMA News, 10 Agosto 2020, https://www.youtube.com /
watch?v=vXu25czCxJQ.
@jaaaayzoned. “This gov’t from top to bottom really doesn’t really give a fuck. First they
tell us to get tested, so we run around looking for a place to get tested. After Rapid
Test, now they tell us, ‘oh we need Swab test. Not rapid test’ and we go looking for
another place to get tested.” Twitter, 6 Agosto 2020, 12:56 n.h., https://twitter.com /
jaaaayzoned/status/1291236591747227650?s=25.
Lucero, Rosario Cruz. “Introduction: Western Visayas Literature” sa Filipinos Writing:

Philippine Literature From The Regions ni Bienvenido Lumbera. Pasig City: Anvil
Publishing Inc., 2001.
Mabolokon, Maria. “Marcel Navarra.” Cebuana Studies Center, 7 Hulyo 2011,

https://www.cebuanostudiescenter.com/marcel-navarra-2/. Binuksan 31 Oktubre
2020.
“Maraming pasahero umuwi sa probinsya bago ang Metro Manila ‘community quarantine.’”
YouTube, in-upload ng ABS CBN News, 13 Marso 2020, https://www.youtube.com /
watch?v=CliWh1sSWVI.
@_marizdomingo. “Manila-Laoag City 2nd day Home Quarantine/Isolation A thread…”

Twitter, 16 Marso 2020, 1:39 n.h., https://twitter.com/_marizdomingo/status
/1239426165644771328?s=21
“Mga OFW na hindi makauwi sa probinsya, sa ilalin ng lang ng Skyway natutulog.”

YouTube, in-upload ng INQUIRER.net, 10 Hunyo 2020, https://www.youtube.com
/watch?v=0D3EKLjzAII.

“Mga pasahero sa Metro Manila, nagmamadaling makauwi sa kani-kanilang probinsya…”

YouTube, in-upload ng GMA News, 13 Marso 2020, https://www.youtube.com /
watch?v=e8jneHbkTKw.
“NCR still COVID-19 epicenter with 1,084 new cases; PH total at 316,678.” ABS-CBN
News, 2 Oktubre 2020, https://news.abs-cbn.com/news/10/02/20/philippines-
tally-coronavirus-disease-covid-19-as-of-october-2-2020-doh. Binuksan 31 Oktubre
2020.
“OFWs na pauwi ng probinsiya, matagal ang paghihintay sa NAIA Terminal 2.” YouTube,
in-upload ng ABS-CBN News, 27 Mayo 2020, https://www.youtube.com/watch?v
=cYKzXATD6ic.
“PH Health Official: Rising COVID-19 cases due to community transmission, increased
testing.” YouTube, in-upload ng ANC 24/7, 15 Hulyo 2020, https://www.youtube.
com /watch?v=0OEQAfVSDi4.
San Juan, Epifanio, Jr. Introduction to Modern Pilipino Literature. Twayne Publishers,
1974.
Tobin, Vera. Elements of Surprise: Our Mental Limits and the Satisfactions of Plot.
Harvard University Press, 2018.
Trager, Lillian. “The Philippines: Rural Families, Urban Income.” The Search for Work,
natatanging isyu ng Cultural Survival Quarterly Magazine, tomo 7, blg. 4, 1983, w.p.
Cultural Survival, https://www.culturalsurvival.org/publications/cultural-survival-
quarterly/philippines-rural-families-urban-income.
“Travel Authority documents ng mga stranded at uuwi ng probinsya, maaari nang

i-proseso sa pulisya.” YouTube, in-upload ng UNTV News and Rescue, 25 Mayo 2020,
https://www.youtube.com/watch?v=bXtOOwmn6pc.
“Updates on Novel Coronavirus Disease (COVID-19).” Department of Health,

https://www.doh.gov.ph/2019-nCoV. Binuksan 31 Oktubre 2020.

Yapan / Ang Patolohiya ng Espektakulo sa Panahon ng COVID-19 99
Ang Patolohiya ng Espektakulo sa Panahon

ng COVID-19
The Pathology of Spectacle in the Time of COVID-19
Alvin B.Yapan, PhD

ayapan@ateneo.edu
Abstrak
Itatanghal ng papel ang teorya ng espektakulo ni Guy Debord sa pagbasa ng kasalukuyang

kalakaran ng pampublikong diskurso bilang diskurso ng mga imahen. Ipaliliwanag kung
paano isang metodong patolohiko ang ganitong pagbasa o pagbibigay interpretasyon sa mga
imahen bilang sintomas ng higit na malalalim na sakit na panlipunan. Isa itong patolohiya
na maiuugat sa mga panulat nina Jose Rizal, Emilio Jacinto, at mga propagandista.
Nagpapakita ito ng kolonyal na ugat ng metodong patolohiko na napatitingkad lamang
ng kontradiksiyon nito sa karanasan ng pandemya na dulot ng COVID-19 na isang sakit
na tumatanggi sa diagnosis. Sa huli, patutunayan ng papel na ang ganitong kolonyal na
ugat ng metodong patolohiko na ginagamit natin ngayon sa pampublikong diskurso ang
maituturing na isang sanhi ng pagkabalaho ng pampublikong diskurso sa pamamagitan ng
pagpapataw ng moral na kategorya sa paghuhusga sa mga imahen.
The paper will highlight the theory of spectacle of Guy Debord in reading the current predicament
of public discourse as a discourse of images. The paper will explain how this method of reading is a
method of pathology that reads images as symptoms of deeper social malaise. This is a pathology
that is rooted in the writings of Jose Rizal, Emilio Jacinto, and other propagandists. This reveals the
colonial roots of the method of pathology that manifested itself against the experience of pandemic
due to COVID-19, a disease that refuses diagnosis. In the end, the paper will argue that this colonial
root of the method of pathology may be one of the reasons why we are experiencing this rut, this
stalemate, in public discourse by imposing a moral category in how we judge images.
Mga Susing-salita
espektakulo, imahen, patolohiya, asymptomatic, kategoryang moral, pagtingin, virality
spectacle, image, pathology, asymptomatic, moral category, sight, virality
Tungkol sa May-akda
Isang kuwentista at tagagawa ng pelikula si Alvin B. Yapan. Kabilang sa kaniyang mga

publikasyon ang Sangkatauhan Sangkahayupan (2017 National Book Award, Maikling
Kuwento). Kabilang sa kaniyang mga pelikula ang Ang Sayaw ng Dalawang Kaliwang
Paa (2011), EDSA (2016) at Culion (2019). Nagkamit siya ng doktorado sa Araling Pilipino

(Philippine Studies) sa Unibersidad ng Pilipinas–Diliman para sa kaniyang pag-aaral na

“Ang Bisa ng Pag-uulit sa Katutubong Panitikan: Tungo sa Isang Panimulang Teoryang
Pampanitikan.” Kasalukuyan siyang nagtuturo sa Kagawaran ng Filipino, Pamantasang
Ateneo de Manila.

Isang napakalaking parikala na dumating ang sakit na COVID-19 sa isang panahon na

pinoproblematisa natin bilang isang bayan, at maging ng buong mundo, ang suliranin
ng mga imahen, ng mga larawan. Isang parikala dahil binigyan tayo ng COVID-19 ng
palaisipan ng isang sakit na maaaring asymptomatic, mahirap basahin ang mga panlabas
na sintomas, kung kailan may obsesyon ang lipunan natin sa mga imahen at larawan, sa mga
panlabas na kaanyuan. Kabilang na sa ganitong obsesyon ang namamayaning diskursong
panlipunan ngayon tungkol sa pagpapakaplastik, pagiging ipokrita, at pagpapakatotoo.
Kung tutuusin nandito ang karisma ni Pangulong Rodrigo Duterte kung kaya siya
nanalo sa pagkapresidente. Binabasa ng kaniyang mga taga-suporta ang kagaspangan ng
kaniyang pag-uugali at imahen bilang kaniyang pagpapakatotoo. Nandiyan ang kaniyang
pagmumura sa kaniyang mga pampublikong talumpati, at paglilinaw ng kaniyang mga
internasyonal na polisiya (Amur). Nangamba ang kaniyang mga kritiko na naaapektuhan
ng ganitong asal ang mga kabataan (Tomacruz) na tinitingala ang presidente bilang modelo,
maging ang bilateral na mga pakikipag-ugnayan sa ibang bansa (Roy). Ilang ulit na siyang
pinansin sa kaniyang hindi pagsunod sa protokol ng pananamit sa pakikipagpulong sa
mga pinuno ng ibang bansa. Ganito ang kaniyang naging pagharap pati sa mga kaalyado
niya, maging kay Presidente Xi Jinping ng China noong 2019. Ipinagtanggol siya ng
kaniyang mga taga-suporta nang batikusin siya sa pagharap sa ganitong paraan din sa
Prime Minister ng Russia Dmitry Medvedev noong parehong taon. Ayon sa nasa likod ng
Twitter account na Ating Alamin, “What matters most is what he is doing for his country.
Hypocrites are those clad in expensive stuff, always ‘presentable’ but... empty in the
head” (Dancel). Kasama sa ganitong pagpapakatotoo ang pagpapakita na natutulog siya
sa loob ng kulambo, kumakain sa karinderya at naglalakad nang nakasuot ng sapatos na
matatanggal na ang suwelas (Navalta). Sabi nga ng kaniyang tagasuporta sa likod ng Proud
Bisaya Facebook page: “Dahil kay Pangulong Duterte, nararamdaman na ng mga Pilipino
ang tunay na pagbabago, at sa pamamagitan nya ay muling aangat ang bansang Pilipinas.
Yan ba ang Pangulo na gusto nilang patalsikin?” Sa pamamagitan ng ganitong mga biswal
na postura, naipahahayag ni Duterte ang pakikiisa niya sa masa, na kinapitan ang ganitong
mga larawan bilang pagpapakatotoo ng presidente. Sa ganitong pagkapit sa larawan ni
Duterte, ni hindi pinuna—may pag-iwas na tumingin—ng masa ang mga unang naging
tugon ng administrasyon sa pandemya na sila rin naman ang naging mga pangunahing
biktima: ang pagpapatupad ng lockdown na kumitil sa hanapbuhay lalong-lalo na ng mga
arawang sumusuweldo, ang pagpapatigil ng mga pampublikong transportasyon katulad
ng dyip, FX at mga bus, ang pagpapatuloy lamang ng taktika ng digmaan laban sa droga
sa panahon ng pandemya sa pagtatalaga ng militar sa mga posisyon ng awtoridad sa halip
na ang mga doktor, at ang pangkalahatang pagbasa ng administrasyon sa problema ng
COVID-19 bilang problema sa disiplina at hindi problemang medikal, at pangkalusugan.
Sa kabilang banda, itinuturing na insulto ng mga nakaririwasa ang ganitong

pagpapakatotoo dahil may inaasahan silang dekorum na kakabit ng posisyon ng isang
pinuno sa lipunan. Sa mga higit na nakaririwasa, isang “fashion faux pas” ang kaniyang
mga pasya sa pananamit, at isang “assault to the senses” ang kaniyang mga inaasal sa
harap ng publiko. Halos lahat ng pambabatikos sa imahen ng presidente ay maikukuwadro
sa mga usapin ng panlasa: walang modo, walang pinag-aralan, at iba pa. Malay sa ganitong
politika ng mga imahen si Duterte at ginagamit niya ito nang napakabisa. Kahit ang
kaniyang mga kritiko, kahit sa ibabaw ng pagbabatikos sa kaniya, ay hindi maiwasan na
purihin ang kahusayan niya sa paglulunsad ng imahen ng kaniyang pagkapresidente. Ayon
nga kay Pablo Salud, “He is a master actor and performer, an artiste of the deadliest sort,
preying on the gullibility of a people too poor to think on the one hand and too rich to
think for themselves in the other. Nagagamit niya ang ganitong kahusayan sa paglikha
ng polarisasyon sa pagitan ng mga tagasuporta niya at hindi tagasuporta. Kung kaya sa
ganitong estratehiya ni Duterte nakalilikha siya ng polarismo sa gitna ng mayaman (ang

mga pinaniniwalaang nakikinabang sa mga dekorum na panlipunan) at mahirap (ang

mga pinaniniwalaang hindi nakikinabang sa mga dekorum na panlipunan); at sa loob ng
isang sistema ng pamamahala na iniluluklok ang presidente ng pinakamaraming boto, ang
masa, ang marami ang mananaig. Isa itong polarisasyon na nagsisimula sa antas ng mga
persepsiyon. Nauunawaan ito ni Duterte kung kaya nandiyan ang paghalik niya sa lupa
bilang pagpapahayag ng kaniyang pakikiramay sa mga namatayan ng pagsabog sa Jolo,
Sulu nitong 2020 lamang, na itinuring na kaplastikan ng kaniyang mga kritiko at pagiging
mapagpakumbaba ng kaniyang mga tagasuporta.
Sa pagbasa ng masa, ang mga inilulunsad na larawan ni Duterte ay tumataliwas sa

nakagawian nang larawan ng nakaluklok sa posisyon sa pakikitungo sa masa. Parati nang
kagalang-galang ang nakaupo sa puwesto. Simula’t sapul pa naging kaakibat na rin ng
dekorum ang pagka-nasa-posisyon sa gobyerno. May impormal na pagsunod sa isang
kultura ng higit na nakaririwasa ang pag-upo sa posisyon, bilang itinuring ang posisyon
bilang luklukan ng kapangyarihan. Kung kaya, parati nang naikakabit ang postura ng
kapangyarihan sa postura ng higit na nakaririwasa. Malayo ang dekorum na sinusundan
sa sinusundang kultura ng higit na nakabababa. Umaayon sa nakaririwasa na higit na
nakikinabang sa kasalukuyang lagay ng lipunan. Maihahambing ang ganitong tumbasan
ng nakaririwasa at kapangyarihan sa panahon ni Marcos kung kailan ginamit ni Imelda
Marcos ang “the true, the good and the beautiful” upang aliwin ang nasasakupan sa kanilang
nararanasang kahirapan. Ayon nga kay Imelda Marcos sa isang panayam sa Los Angeles
Times (1980), “I am my little people’s star and slave. When I go out into the barrios, I get
dressed because I know my little people want to see a star. Other presidents’ wives have
gone to the barrios wearing house dresses and slippers. That’s not what people want to
see. People want someone they can love, someone to set an example.” Hindi malayo ang
ganitong pangangatwiran sa pagtatanggol ng Presidential Spokesperson Harry Roque sa
pagtatambak ng dolomite sand sa Manila Bay, sa halip na gamitin ang pondo na P389M
sa pangangasiwa sa pandemyang dulot ng COVID-19: “I don’t buy that argument. Kasi
alam mo, sa gitna ng pandemya, kinakailangan din na pangalagaan ang mental health... I
think ‘yung pagpapasyal sa mga lugar gaya ng Manila Bay na may white beach, hindi mo
maqua-quantify ang epekto nyan pagdating sa mental health ng ating mga kababayan”
(Aguilar). Hindi lamang si Duterte ang nakauunawa sa kapangyarihan ng imahen, maging
ang kaniyang buong administrasyon, na nais lamang ipamahagi din sa mga masa ang
ginhawa ng paglalakad sa puting buhangin. Isa itong serbisyo sa mga walang pera upang
huwag nang bisitahin mismo sa Boracay o sa Palawan ang mga naturang puting buhangin.
Sa ganitong lente ng pagbasa, masasabing natuto na ang masang Pilipino, taliwas

sa kritika ng ilan. Natuto na ang mga Pilipino na huwag magtiwala sa mararangya at
magagarbong larawan ng kulturang elitista ng mga nasa poder at kapangyarihan. Kung
kaya nang biglang palitan ng mga larawan ang nakaupo sa awtoridad, natuwa ang masa
dahil nagbago ang larawan sa dekorum na pamilyar sa kanila. Malayo na ito sa naging
pagpapalagay ni Imelda Marcos na ayaw ng masa na makakita ng politiko na pumupunta
sa mga baryo na nakadamit pambahay lamang at tsinelas. May malaking pagbabagong
nangyari sa kamalayan ng masa mula sa Edifice Complex ng mag-asawang Marcos at
ang analogo nitong Build! Build! Build! (BBB) Program ng administrasyong Duterte na
mangangailangan pa ng mas malalim na pag-aaral. Sa gitna ngayon ng pagbaha dala
ng bagyong Rolly at Ulysses, naging mahalaga ang naging pahayag ni Duterte na hindi
siya pinahintulutang lumangoy kasama ang mga nasalanta. Pinatututsadahan niya dito
ang naging mga larawan dati ng mga politiko, partikular na si Mar Roxas na may mga
larawan ng pakikiisa sa mga nasalanta, at sa mga naghihikahos gayong alam naman ng
lahat na nanggaling siya sa isang mayamang angkan. Nandiyan ang mga larawan na
ginagawa ni Roxas ang trabaho ng mga karaniwang mamamayan: ang pagiging karpintero,
bombero, traffic enforcer, tindero sa palengke, kargador, drayber ng padyak, at iba pa

(Akizuki). Ipinahahayag ni Duterte na magiging kaplastikan ito sa bahagi niya. Alam niya
na mayroon naman siyang magagamit na helicopter o eroplano upang makita ang mga
nasalanta. Mapapansing ang ganitong batuhan ng mga imahen ay naiiwan na lamang
sa interpretasyon ng tumitingin. Kailangang idiin na ang mismong kondisyon na ito ng
tapatan ng mga imaheng may mga internal na kontradiksiyon ang nagdudulot na rin ng
katangian ng imahen bilang madaling mahubog sa kung anumang naising interpretasyon
ng tumitingin. Isa itong lipunan ng mga espektakulo, kung hihiramin ang termino kay Guy
Debord.
Ang Metodong Patolohiko

Sa loob ng lipunan ng mga espektakulo, ang tanong ay hindi tungkol sa kung nakikinabang
ba ang masa sa ganitong pagpapalit ng mga imahen ng awtoridad. Hindi ito pagpukol ng
kritika sa parati nang binabasang “katangahan ng masa” na nalilinlang sa ganito kababaw
na diskurso ng mga larawan. Higit na pakay ng papel na ito na suriin ang metodong
patolohiko na ginagamit natin sa loob ng kultura ng mga espektakulo. Dahil sa ngayon
maaaring basahin bilang isang metodong patolohiko ang ginagamit natin sa pagsuri sa
kalagayang pampolitika at pangkultura sa bansa. Sa ganitong lente, hindi lamang ang
masa ang may kakulangan. Hindi lamang sila ang nalilinlang kung hindi pati rin ang mga
higit na nakaririwasa. Hindi lamang ang sumusuporta sa administrasyon, mapabilang
man sa masa o sa higit na nakaririwasa, maging ang mga kritiko at hindi sumusuporta sa
administrasyon, saan mang ekonomikong uri napabibilang, ay sumasalalay din lamang
sa mga dekorum at pagpapakita bilang mga sintomas. Isa itong kultura na sumasalalay
sa pagbasa ng mga panlabas na kaanyuan sa kanilang pagproseso ng mga pangyayari sa
lipunan.
Ano ang ibig sabihin dito ng metodong patolohiko? Ito ay pagbasa sa mga sintomas
upang tukuyin ang mga sakit, upang makapagbigay ng diagnosis. Isa itong metodo na
nakapaloob sa paniniwala sa katunayan ng “disease,” kaiba sa “illness” o “sakit,” ayon
sa pag-iiba ni Ellen Idler sa pagkakasipi sa kaniya ni Michael Tan sa Revisiting Usog,
Pasma, Kulam. Inilalarawan ang disease bilang “abstract biological medical conception of
pathological abnormalities in people’s bodies” (19); kung gayon, inuunawa sa pamamagitan
ng wika ng kanluraning agham. Kaiba sa paradigma ng illness na tumitingin sa sakit bilang
pagdanas, indibidwal at kolektibo, ng tao sa isang karamdaman: “the human experiencing
of disease... an explicitly social phenomenon with both an objective and a subjective
reality” (Ibid.).
Katulad ng metodong patolohiko, kasalukuyang binabasa natin sa loob ng lipunan ng

mga espektakulo ang mga larawan bilang sintomas ng mga nakakubling katotohanan na
pawang hinuhulaan lamang natin, inaapuhap lamang natin katulad ng pag-apuhap ng
isang doktor sa kaniyang pagbibitaw ng diagnosis. May mga pagpapalagay ang metodo ng
patolohiya na maaari nating masuri dito. Una, may pagpapalagay ang patolohiya na may
tuwirang ugnayan sa pagitan ng panlabas na kaanyuan at panloob na kalagayan. Maaaring
ang tuwirang ugnayan na ito ay direktang korelasyon; ibig sabihin, kapag magarbo ang
panlabas na kaanyuan malamang isa itong korap na politiko. Kapag naka-tshirt lamang,
malamang hindi siya korap. Maaari rin namang may di-direktang korelasyon. Sa negatibong
korelasyon may paratang ng hindi pagpapakatotoo, ng paglilihim ng pagtatago, ng
pagpapakaipokrita, ng pagpapakaplastik. Ang ganitong tuwiran at di-tuwirang korelasyon
ng panlabas at panloob na kaanyuan ang sanhi kung bakit sa metodo ng patolohiya minsan
nagkakamali rin naman ang diagnosis. Sa karanasan ng pagpapakonsulta natin sa doktor,

ito ang paghahanap natin ng third opinion upang makasiguro din lamang na wasto nga
ang diagnosis. Sa ganitong pamamaraan masasabing walang katumpakan bilang agham
ang metodo ng patolohiya hangga’t hindi talaga nagpapamalas nang tuluyan ang sakit, o
nauuwi sa medikal na pagsisiyasat ng autopsy.
Mahalagang obserbahan na ang mga larawang nagpakilala ng administrasyong

Duterte ay may kalidad ng parang pagsilip sa personal na buhay ng pangulong Duterte:
ang pagtulog nang nakakulambo, ang pagkain ng delatang vienna sausage, ang pagkasira
ng suwelas ng sapatos. Sa kabilang banda, hindi mamatay-matay sa imahinasyon ng masa
ang paratang na naglalaro ang dating pangulong Benigno “PNoy” Aquino III (2010-2016)
ng Sony PlayStation Portable (PSP) sa kalagitnaan ng Manila Bus Hostage Crisis noong
2010 (“PNoy denies playing video games during hostage crisis”). Matatandaang naharap
din sa parehong sitwasyon ang ina niyang dating pangulong Corazon “Cory” Aquino (1986-
1992), na pinaratangang nagtago sa ilalim ng kaniyang kama sa kalagitnaan ng isang coup
d’etat. Upang pawalang bisa ang ganitong mga paratang napilitan pa si Cory na ipakita ang
kaniyang kuwarto at kama upang patunayang walang espasyo sa ilalim ng kaniyang kama
na mapagtataguan (William). May antas ng scopophilia ang ganitong mga pagsilip. May
natutugunang maurirat na pag-uusisa sa bahagi ng tumitingin kung ano ba ang personal
na lagay ng isang nasa posisyon at may kapangyarihan. Sa loob ng lipunan ng Instagram,
Facebook, at Twitter sa social media, nagiging katumbas ng ganitong mga larawan ang
pagsilip sa mga “panloob” na kalagayan. Lumalabas na higit na epektibo ang ganitong mga
larawan kaysa sa mga numero ng Statement of Assets, Liabilities, and Net Worth (SALN),
at estadistika ng mga bilyon-bilyong pisong umano’y nawala dahil sa korapsiyon.
Ikalawa, may pagpapalagay ang metodo ng patolohiya na mayroon ngang nasa

likod na katotohanan na maaaring mabigyan ng diagnosis o maapuhap. Magkamali
man sa diagnosis, may katiyakan pa rin na may matatagpuan at matatagpuan sa likod
ng mga sintomas. Kabahagi ng karanasan ng pakikitungo sa sakit ang takot minsan na
magpatingin sa doktor dahil baka nga may makita. Kung kaya, hangga’t hindi nakikita
hindi nagiging totoo. Na para bang may kapangyarihan ang akto ng pagtingin upang
mabigyan ng materyalidad ang isang katotohanan; sa kaso ng pagpapakonsulta ng doktor,
ang katotohanan ng pagkakaroon ng sakit. Kung kaya, mahalagang maunawaan na kahit
wala namang lumabas na larawan na naglalaro nga ng PSP ang dating pangulong PNoy,
hindi kailanman nawala ang ganitong mga paratang. Higit lamang na lumala ang ganitong
kathang-isip na imahen nang lumabas noong 2011 ang neolohismong “Noynoying” upang
mangahulugang walang ginagawa; sa balbal na wika, “papetix-petix” lamang. Kathang-
isip man o hindi, tinutukoy ng video game, at ng planking na pinagmulan ng terminong
Noynoying ang isang uri ng pamumuhay na ikinakabit sa uring kinabibilangan ng angkan
ng mga Aquino. Sa kabilang banda, walang ganitong mga pagsilip, likhang-isip man o
hindi, na naganap sa estilo ng pamumuhay ni Roxas. Nanatili sa antas ng mga panlabas na
kaanyuan ang mga larawang nagpakilala ng kaniyang panunungkulan.
Ikatlo, may pagpapalagay ang metodo ng patolohiya, na maaaring mabigyan ng

lunas ang makikitang sakit. Ang pakay ng patolohiya ay nasa pag-unawa ng sakit at
kinalaunan sa pagbibigay ng preskripsiyon upang mabigyan ito ng lunas. Kung kaya, isang
napakalaking parikala na sa ganitong kalakaran ng diskursong pangkultura na ginagamit
natin ang metodong patolohiko sa pagtatasa ng politikal at ekonomikong kalagayan ng
bansa, dumating ang isang sakit na humihingi sa atin ng reebalwasyon ng ating metodo
ng pagdidiskurso: ang pag-asa sa mga larawan; waring ginagawa sa atin ng COVID-19 na
turuan tayong huwag umasa sa mga larawan, sa mga nakikita. Ang lahat ng binanggit na
tatlong pagpapalagay ng metodo ng patolohiya ay gumuguho sa harap ng karanasan ng
COVID-19. Una, hanggang sa ngayon, hindi pa rin maunawaan kung ano ba talaga ang sanhi
ng virus, at kung ano ang epekto, ibig sabihin kung paano nakamamatay ang COVID-19.

Isang sakit ba itong nagmula sa kalikasan na tumawid mula sa mga paniki patungo sa
tao, o isa ba itong sakit na nilikha sa loob ng laboratoryo sa Wuhan, China, at aksidente o
hindi aksidente, na nakawala sa populasyon ng tao? Sa ganitong mga pagtatanong, ni hindi
matiyak ang mismong histolohiya ng virus, kung genetically engineered ba ang estruktura
ng virus o hindi. Nandito parati ang COVID-19 bilang isang misteryosong sakit (Latham &
Wilson). Hirap ang mga doktor na magbigay ng diagnosis sa mga pasyente ng COVID-19.
Sa isang banda, sinasabing isa lamang ito na mahinang klase ng influenza; ngunit ano’t
napakalaki ng mortalidad sa populasyon ng mga nagkakasakit. Unang sinabi na isa itong
sakit na nakamamatay sa pamamagitan ng paglunod sa baga ng pneumonia. Ngunit
kinalaunan, sinasabing naaapektuhan nito maging ang sirkulasyon ng dugo sa buong
katawan na nagiging sanhi ng atake sa puso, at mga sakit sa utak, kagaya ng pagkakaroon
ng stroke (Markus & Brainin). May mga pag-aaral pang nagsasabi na may pangmatagalang
epekto ang COVID-19 sa kalagayan ng pag-iisip ng mga nadapuan nito sa pagkakaroon nila
ng depression, anxiety, kahinaan ng pag-aalala, atbp. (Bouças, et al.). Kung kaya, hirap ang
mga doktor kung ano ang bibigyan ng lunas: ang mismong influenza virus o ang iba pang
sakit na dala-dala nito. Tinagurian ang COVID-19 bilang isang hindi nakikitang sakit, dahil
sa kahirapan nitong matunton: ang pinagmulan nito maging ang pangmatagalang epekto.
Bilang isang hindi nakikitang sakit, nakadadagdag sa takot ng COVID-19 ang kapasidad
nitong makahawa mula sa isang pasyenteng asymptomatiko. Maaaring positibo na pala sa
sakit ang katabi mo at hindi mo lang nalalaman. Sa ganitong katotohanan na ipinahaharap
sa atin ng karanasan ng COVID-19, nagiging mabuway ang metodong patolohiko na
gumagalaw sa loob ng paradigma ng “disease,” na sabay ipinakikita sa atin ang kahinaan
ng parehong metodong ginagamit din natin sa pagpoproseso sa politikal at ekonomikong
kalagayan ng bansa.
Ang Kolonyal na Espektakulo

Maiuugat ang metodong patolohiko na inilalarawan natin dito sa malalim na kolonyal
na kasaysayan ng bansa. Maaalala natin dito ang pagdidiskurso ni Emilio Jacinto sa mga
dalumat ng liwanag at ningning. Ayon kay Jacinto, madaya ang ningning; at ang liwanag,
bilang katumbalik nito, ang kailangan nating paniwalaan. Binibigyan niya ng pakahulugan
ang ningning bilang “...nakakasilaw at nakakasira ng paningin,” at ang liwanag naman
bilang “...kinakailangan ng mata, upang mapagwari ang buong katunayan ng mga bagay-
bagay.” Ipinapayo niyang “Ating hanapin ang liwanag, tayo’y huwag mabighani sa ningning”
(Jacinto, 27). Tinutuligsa niya ang taumbayan na “lubhang nangapit ang pagsamba sa
ningning at pagtakwil sa liwanag,” kung kaya “ang tao at mga bayan ay namumuhay sa
hapis at dalita.” Kung sisipiin ang pagsusuri ni Jacinto: “Ay! Kung ang ating dinudulugan
at hinahainan ng puspos na galang ay ang maliwanag at magandang asal at matapat na
loob, ang kahit sino ay walang magpapaningning pagkat di natin pahahalagahan, at ang
mga isip at akalang ano pa man ay hindi hihiwalay sa maliwanag na banal na landas ng
katwiran (28).”
Noon pa man sa mga panulat ni Jacinto, sa panahon ng paghihimagsik laban sa kolonyal

na pamahalaan ng mga Español, makikita na ang moral na dimensiyon sa pag-iiba niya ng
mga kategorya ng ningning at liwanag, maging sa paglalaro ng mga imahen ng liwanag at
dilim sa tulang “May Bagyo Ma’t May Rilim,” sa Pinagdaanang Buhay ni Florante at ni
Laura sa Cahariang Albania ni Francisco “Balagtas” Baltazar, hanggang sa mga nobelang
Noli Me Tangere at El Filibusterismo ni Jose Rizal. Inilalarawan dito ni Jacinto ang isang
lipunan na pinaaandar ng mga espektakulo sa loob kuwadro ng karanasan ng kolonyalismo.
Sa pagpapalaganap ng Dakilang Tradisyon ng Imperyo ng España, napipilitan ang mga
indio na makisabay sa kultura ng mananakop sa pamamagitan ng pagpopostura rin katulad
nila. Maaalala natin dito ang mga tauhan nina Donya Victorina at Donya Consolacion sa

mga nobela ni Jose Rizal bilang pagpapakita ng ganitong pagtatangka ng mga indio na
makisabay sa kultura ng mananakop. Nagpapanggap ang mga donya na mga Europea sila
sa pamamagitan ng pagdadamit na katulad ng mga mananakop, sa pangangasawa ng mga
lalaking ang pagiging Español lamang ang pinupuhunanan, at maging sa pag-aasal katulad
nila sa pagmamaliit sa mga kapwa indio. Nauunawaan ng mga donya na makapangyarihan
ang mga imahen sa kolonyal na lipunan.
Higit pa sa paglalarawang-tauhan sa dalawang donya, inilarawan mismo ni Rizal

ang kolonyal na lipunan bilang isang lipunan ng mga espektakulo. Sa Noli Me Tangere,
inilarawan niya ang relihiyosong espektakulo sa pista ng San Diego, ang prusisyon, ang
misa, ang pagtatanghal ng komedyang La Calandria. Sa El Filibusterismo, inilarawan ang
mga sekular na espektakulo sa perya ng Quiapo, at pagtatanghal naman ng Les Cloches
de Corneville. Maging sekular man o relihiyoso, nandoon parati ang pagdalo ng lahat ng
tao sa iba’t ibang antas ng kolonyal na lipunan na itinatanghal, at ipinaparada, din ang
kanilang estado, posisyon at kapangyarihan. Sa loob ng mala-karnabal na espektakulo
ng hirarkiya ng kapangyarihan sa kolonyal na lipunan, napangangatwiranan ng mga
miyembro ng kolonyal na Imperyo, ang kolonyal na administrasyon at frailocracia, ang
kanilang awtoridad sa ibabaw ng mga indio. Bilang pagtuligsa sa ganitong realidad, nandito
sina Jacinto at mga propagandista na umaapila, hindi sa politikal na kapangyarihan,
kundi sa moral na awtoridad ng tumitingin, ng mga indio, na humusga sa ganitong mga
pagpapakita. Wala mang politikal na ahensiya ang mga indio, binibigyan naman sila ng
moral na awtoridad ng inilulunsad na metodong patolohiko nina Jacinto. Kung sisipiing
muli si Jacinto: “Ito na nga ang dahilan kung kaya ang mga loob na inaakay ng kapalaluan
at kasakiman ay nagpupumilit na lumitaw na maningning, lalong-lalo na ang mga hari at
mga Pinuno na pinagkatiwalaan ng sa ikagiginhawa ng kanilang mga kampon, at walang
ibang nasa kundi ang mamalagi sa kapangyarihan sukdang ikainis at ikamatay ng Bayan
na nagbigay sa kanila ng kapangyarihang ito (28).”
Ipinaliliwanag ng historyador na si Reynaldo Ileto ang ganitong paglalangkap ng moral

na dimensiyon sa mga propaganda at pamimilosopiya ng mga Katipunero sa kanilang
pagkasangkapan sa Katolisismo sa mismong pagtuligsa sa kolonyal na pamahalaan ng mga
Español. Halimbawa, inilalarawan ni Ileto kung papaano tiningnan ng mga tagasunod
niya si Andres Bonifacio na parang isang pigura ni Jesucristo, na nagliliwanag sa karisma,
na nakapagpapatigil sa sinuman kapag pumapasok siya sa isang silid. Ipinaliliwanag
ni Ileto kung paano may direktang tumbasan ang panlabas na kaanyuan, ang kaniyang
karisma, na ipinagpapalagay ng kaniyang mga tagasuporta na sintomas ng kaniyang
kabutihang-loob. Ikinakabit ni Ileto ang ganitong pisikal na manipestasyon ng karisma
sa dalumat ng “tedja” ng kulturang Javanese na pinag-aralan ni Benedict Anderson (Ileto,
24). Isa itong nagliliwanag na karisma na maaaring dulot ng pagkakaroon ng anting-
anting na kailangang alagaan sa paulit-ulit na ehersisyo ng pagpapadalisay o puripikasyon
ng loob. Dahil dito, maaaring humina ang liwanag na ito at maaari ring mailipat sa iba.
Ayon kay Ileto, ito ang parating hinahanap ng mga Katipunero at kinalaunan ang mga
kilusang milyenaryo na pumalit sa kanila sa kanilang mga pinuno. Isa itong sinkretismo ng
animistikong pagdadalumat sa kapangyarihan at ang moralismong Kristiyano.
Sa gitna ng ganitong sinkretismo ng paniniwalang animistiko at Katoliko naisilang ang

metodong patolohiko. Higit na maoobserbahan ang ganitong metodolohiya sa kung paano
ginamit ni Jose Rizal sa kaniyang nobelang Noli Me Tangere ang metapora ng kanser
upang gawan ng diagnosis ang mga problemang panlipunan sa ilalim ng kolonyal na
pamamahala ng mga Español. Sa pag-uusap nina Ibarra at Elias sa Kabanata LXI (La Caza
en el Lago), mababanggit ni Ibarra: “ahora veo el horrible cáncer que roe á esta sociedad,
que se agarra á sus carnes y que pide una violenta extirpación” (Noli Me Tangere, 393)
(nakikita co ngayón ang cakilakilabot na cáncer na cumíkitib sa mga namamayan dito

ngayón, na cumacapit sa canyáng mga lamán at nagcacailangan ng isáng makirót at ganáp

na paglipol) (Huag Acong Salangin Nino Man, 503). Hindi nakapagtatakang inunawa ni
Rizal ang metodong patolohiko sa loob ng paradigma ng kanluraning medisina gayong
doon siya nag-aral ng kaniyang pagpapakadoktor, bagaman sa Unibersidad ng Santo
Tomas siya unang nagsimula. Nagkamit siya ng kaniyang lisensiya bilang doktor sa
Central Universite de Madrid noong 1884, bagaman hindi malinaw kung nakamit niya
ang pagpapakadalubhasang ito dahil hindi niya naidepensa ang kaniyang tesis. Nag-
aral din siya ng optalmolohiya, ang pag-aaral sa mata, sa Alemanya (Ravin, 280-281).
Sa diagnosis ni Rizal, ang sakit ng kolonyal na pamahalaan sa bansa ay lumalaganap na
parang tumor na nakahahawa sa ibang bahagi ng katawan ng lipunan. Isang sakit na
kinakain ang laman. Isang lunas lamang na marahas ang maaring magamit sa pagpuputol
ng apektadong bahagi ng katawan. Nabuhay si Jose Rizal sa isang panahon na nagkaroon
ng progreso sa paggagamot sa kanser dahil sa pagkakaimbento ng anesthesia noong
1846. Ngunit anuman, tiningnan pa rin ang kanser bilang isang sakit na sensitibo dahil
kung hindi mahusay na matanggal ang tumor, babalik at babalik ang kanser at mas lalo
pang lalaganap sa ibang bahagi ng katawan (The American Cancer Society). Ayon nga sa
pagkakapaliwanag sa sakit na kanser ni Pascual Poblete, ang unang naging tagapagsalin sa
Tagalog ng nobelang Español ni Rizal:
Ang cáncer ay masamáng “bùcol” ó bagâ, na hindî maisatagalog

na “bagâ” ó búcol, sa pagca’t ibang iba sa mga sakit na itó. Caraniwang
napagagaling ang “bagâ” ó búcol, datapowa’t ang “cáncer” ay hindî. Bawa’t
dapuan ng “cáncer” ay namamatay. Wala pang lunas na natatagpuan ang
mga pantás na manggagamot upang mapagalíng ang “cáncer”, na cung
pamagatá’y “carcinoma.” May nagsasabing napagagaling ang “carcinoma”
sa pamamag-itan ng paglapláp sa búcol, cung panahóng bagong litáw, na
walang ano mang itítira, datapuwa’t palibhasa’y hindî nararamdaman ng
may sakít ng carcinoma na siya’y mayroon nito, cung dî cung malubha na,
iyan ang cadahilana’t walâ ng magawâ ang mga cirujano. Ang caraniwang
dinadapuan ng cáncer, carcinoma, ay ang mga taong bayan at hindi ang
taga bukid; at lalong madalas sa babae cay sa lalakí. Sa suso ó sa bahay-bata
madalás dumápò cung sa babae. Ang sakít na “cancer” ay tinatawag na “Noli
me tangere,” na ang cahuluga’y “Howag acong salangín nino man;” sapagca’t
cung laplapin at hindi macuhang maalís na lahat at may matirang cahi’t
gagahanip man lamang ay nananag-ulî at lalong lumalacas ang paglaganap,
tulad sa inuulbusang halaman, damó ó cahoy na lalong lumálacas ang paglagô,
at pagcacagayo’y lalong nadadalî ang pagcamatay ng may sakit (Huag Acong
Salangin Nino Man, talababa 3).
Bagaman nakaangkla ang metodong patolohiko ni Rizal sa kanluraning medisina,

maoobserbahan din ang kapanabay nitong moral na dimensiyon sa paggamit niya mismo
ng pamagat na “Noli Me Tangere,” na literal na maisasalin bilang huwag akong salingin. Sa
isang banda, maaaring tumukoy ito sa medikal na diagnosis na isang sensitibong sakit ang
kanser na kapag hindi natanggal nang lubusan sa pamamagitan ng surgery, ay lalo lamang
kakalat sa katawan. Kung kaya’t may isa pang antas ng pagbasa sa pamagat sa pagtukoy
nito sa pagiging sensitibo sa mga halaman na makahiya (Mimosa pudica) o kamantigi
(Impatiens balsamina). Ang makahiya ay tumitiklop at naglalabas ng kaniyang mga tinik
kapag hinahawakan. Ang kamantigi ay nagsasabog ng kaniyang buto kapag hinahawakan.
Ngunit may ikatlong dimensiyon ang pamagat, ang dimensiyong galing sa pagsipi sa
Bibliya. Ayon mismo sa mga salita ni Rizal:
Noli Me Tangere, an expression taken from the Gospel of St. Luke,

means touch me not. The book contains things of which no one up to the

present time has spoken, for they are so sensitive that they have never suffered
themselves to be touched by any one whomsoever. For my own part, I have
attempted to do what no one else has been willing to do: I have dared to answer
the calumnies that have for centuries been heaped upon us and our country. I
have written of the social condition and the life, of our beliefs, our hopes, our
longings, our complaints, and our sorrows; I have unmasked the hypocrisy
which, under the cloak of religion, has come among us to impoverish and to
brutalize us, I have distinguished the true religion from the false, from the
superstition that traffics with the holy word to get money and to make us
believe in absurdities for which Catholicism would blush, if ever it knew of
them. I have unveiled that which has been hidden behind the deceptive and
dazzling words of our governments. (The Social Cancer, xxxi-xxxii).
Ang Espektakulo Bilang Sakit

Sa ganitong pagkakaugat sa kolonyal na karanasan ng lipunan ng espektakulo sa bansa,
dapat maunawaang may naidadagdag na aspektong moral sa kategorya ng espektakulo na
natunuguan ni Debord sa paglalarawan sa espektakulo bilang “...material reconstruction
of the religious illusion.” (12). Ngunit inilalarawan lamang niya ang espektakulo sa
ganitong paraan sa kakayahan nitong maglaman ng mga projection ng mga pantasya ng
paraiso ng sangkatauhan. Ayon sa kaniya, ang paraisong ipinapangako ng espektakulo ay
wala na sa ibayo pa roon, o sa dako pa roon, ng ikalawang buhay, ng Langit, kundi nasa
pang-araw-araw ng pagkonsumo ng mga imahen. Ipinapaloob ni Debord ang kaniyang
pagsasateorya ng espektakulo sa kuwadro ng kapitalismo; ayon sa kaniya, “[i]n societies
dominated by modern conditions of production.” (7) Sa kabilang banda, sa pag-uugat natin
dito ng espektakulo sa kolonyal na kasaysayan ng bansa, nagiging higit na partikular ang
projection ng espektakulo sa eksena ng Huling Paghuhukom, kung kailan parurusahan
ang nagkasala at gagantimpalaan ang mga naapi. Nadadala sa lunan ng ngayon at dito
ang inaasam-asam na paghuhusga ng mga sektor na api. Hindi na kailangang maghintay
pa ng mga naaapi sa kabilang buhay at sa apokaliptikong gunaw ng santinakpan, maaari
na niyang matamo ang kaniyang paghihiganti sa ngayon, maaari na niyang matamo ang
inaasam-asam na katarungan sa antas ng mga representasyon.
Sa ganitong pamamaraan natin mauunawaan kung bakit hindi transparency ang

nagiging mahalaga sa pagpaparatang na ipinapataw sa negatibong korelasyon ng panlabas
na kaanyuan at panloob na kalagayan; ibig sabihin, hindi naman hinihingi ng tumitingin
na maging direkta parati ang korelasyon sa pagitan ng loob at labas. Hindi pananagutan
(accountability) ang hinihingi sakaling matuklasang hindi magtugma ang loob at labas.
Dahil sumasapat na ang kakayahan ng tumitingin na paganahin ang Huling Paghuhukom
sa ngayon at dito. Sumasapat dahil ang mga espektakulo, ayon kay Debord, ay hindi lamang
mga literal na imahen o larawan kundi suma-total ng mga ugnayang panlipunan sa pagitan
ng mga tao na ipinatutupad ng mga imahen: “it is a social relation between people that is
mediated by images” (7). Ang espektakulo ang magtatakda kung paano pakikitunguhan ng
tao ang bawat isa. Sa mundo ng social media ngayon, maoobserbahan nang malinaw ang
kakayahan ng tumitingin na igiit ang kaniyang moral na awtoridad sa loob ng tinatawag
na kultura ng “cancel at call-out” na agarang paghuhusga sa nagkasala mula sa komunidad
ng mga tumitingin. Ngunit naipatutupad lamang ang ganitong pagkansela, ang pagbulid
ng nagkasala sa impiyerno ng kawalan, kapag ang nagkasala ay walang kapangyarihan sa
mundo ng mga representasyon. Hangga’t may mailalaban sa antas ng mga imahen hindi
talaga matatapos ang produksiyon ng mga espektakulo. Hindi rin talaga ito matatapos,
dahil habang lalong kumakalas ang panlabas na kaanyuan sa panloob na kalagayan, lalo
lamang naging malaya ang panlabas na lumikha ng mga representasyon. Ayon kay Debord:

“But the spectacle is not merely a matter of images, nor even of images plus sounds. It is
whatever escapes people’s activity, whatever eludes their practical reconsideration and
correction. It is the opposite of dialogue. Wherever representation becomes independent,
the spectacle regenerates itself” (11). Kung kaya’t sa kaso ng banggaan ng mga tagasuporta
at kritiko ng administrasyong Duterte, wala namang kinahahantungan ang lahat kundi
ang higit na proliperasyon pa ng mga espektakulo, at lumalabas na sumasapat na ito para
sa bawat panig na napatutunayan ng hindi rin naman nagbabagong status quo. Wari bang
naaampat ang rebolusyonaryong sandali ng kasapatang idinudulot ng paghuhusga sa mga
imahen, dahil sa lipunan ng mga espektakulo nagiging realidad na ang mundo ng mga
representasyon.
Higit na nagiging malinaw at maigting ang ganitong pagsasateorya sa pamamagitan

ng pagsulong ni Jean Baudrillard sa idea ng simulacra kapalit ng espektakulo ni Debord,
na kabahagi ng kilusan ng mga Situationist. Ayon kay Baudrillard sa kaniyang pagrebyu
kay Marshall Mcluhan: “We are no longer in the society of the spectacle, of which the
situationists spoke, nor in the specific kinds of alienation and reppression that it implied.
The medium itself is no longer identifiable as such, and the confusion of the medium and
the message (McLuhan) is the first great formula of this new era. There is no longer a
medium in the literal sense: it is now intangible, diffused, and diffracted in the real, and
one can no longer even say that the medium is altered by it (Baudrillard, 30).” Itinutumbas
dito ni Baudrillard ang “medium” sa “espektakulo” sa pakahulugang pareho silang imahen
at larawan. Ayon kay Baudrillard, hindi na lamang imahen ang kinahaharap natin ngayon,
dahil naging realidad na ang imahen; kaiba kay Debord na naniniwala pa rin sa katotohanan
ng paghihiwalay ng mundo ng realidad at espektakulo kahit pa hindi na matukoy kung
alin ang nauna sa dalawa at kung alin ang nagdidikta sa alin. Naniniwala pa si Debord
sa kalidad ng espektakulo na magtaguyod ng maling pagmamalay (false consciousness);
samantala, kay Baudrillard ang simulacra ang siya nang tanging kamalayan.
Malay man o hindi malay, alam ng tumitingin na wala siyang kapangyarihan o ahensiya
na humingi ng katapatan (transparency) sa kaniyang tinitingnan. Malay siya na hindi
niya mapipilit (coerce) ang kaniyang tinitingnan na sumunod sa kaniya. Walang paraan
upang pulisin ang kalooban dahil sa kalikasan na rin ng kalooban bilang nakatago: Nasa
loob at maaaninagan lamang ng mga pagpapakita ng panlabas na kaanyuan. Sabi nga ng
sawikain, “Ang tubig ma’y malalim, malilirip kung libdin; itong burhing magaling, maliwag
paghanapin.” Itinutumbas sa sawikain ang budhi sa kategoryang panloob na mahirap
paghanapin. Dagdag pa rito’y hindi rin naman pinipilit ang tumitingin na tumingin.
Maaari rin naman niyang ibaling ang kaniyang mata sa iba. Ayon nga kay Debord, ang
paningin ang isa sa pinakamarupok na pandama ng tao, ang pandamang pinakamadaling
maloko dahil sa kadaliang pagbaling o hindi pagbaling ng paningin sa tinitingnan: “the
most abstract and easily deceived sense is the most readily adaptable to the generalised
abstraction of present-day society” (11). Sa ganitong kawalang kakayahan ng tumitingin na
pulisin ang kaniyang maaaring makita, ang ipinantatapat nina Jacinto sa kapangyarihang
natatamasa sa imahen ay ang pag-apila sa moral na pagtataya ng tumitingin. Naitatakda
ang kapangyarihan ng tumitingin sa moral na pagbabasbas sa pagpapakita ng tinitingnan.
Wala man siyang kapangyarihang humingi ng katapatan, may kapangyarihan naman
siyang humusga.
Kung inilalarawan man ni Debord ang pagkonsumo ng espektakulo bilang “constant

accumulation of needs,” at isang pagbili sa isang paraan ng pamumuhay, sa kolonyal
na espektakulo, ang binibili ay isang moral o imoral na paraan ng pamumuhay. Hindi
na lamang naabibigyang-hugis ng konsumerismo ang espektakulo, nadadagdagan pa at
lalong napabibigat ng pagpataw dito ng sistema ng dogmatiko at doktrinal na pananalig
o paniniwala. Sa ganitong kalakaran, wala talagang mananaig sa dalawang kampong

nagbabanggaan ngayon sa lipunan, sa mga tagasuporta ni Duterte at hindi. Walang

magbubukas ng kanilang isip dahil hindi katwiran ang mananaig sa dalawang kampo
kundi ang kanilang mga moral na batayan.
Kung gayon, ang hinaharap natin ngayong suliranin ay hindi problema ng laman
(substance), kundi isang problema ng metodo. Ang tanong ay hindi sa kung sino sa dalawang
kampo ang may higit na moral na awtoridad. Kung paniniwalaan ang ganitong pag-iisip
hahantong lamang ang lahat sa karahasan sa paggigiit ng posisyon ng isang kampo laban
sa isa. Sa halip, tingnan ang metodo ng patolohiya sa pagkakahalayhay natin dito bilang
siyang may problema, batay na rin nga sa ipinamukha sa atin ng karanasan ng COVID-19.
Kailangang unawain na sa loob ng kolonyal na mga espektakulo, ang mga imahen ay hindi
mga sintomas, kundi ang siyang sakit. Walang tinuturol na katotohanan o katunayan ng
sakit ang mga imahen. Kung hihiramin natin kay Baudrillard, walang itinuturong realidad
ang imahen kundi ang siya na mismong realidad. Ang imahen mismo ang sakit. Mahalaga
ang ganitong pagbabaliktad sa reebalwasyon ng metodong patolohiko. Ayon nga kay
Tan, “In western medicine, pain is considered only as a symptom...” (21). Ang ganitong
pagbabaliktad ng pagtingin, mula sa sakit na hinahakang itinuturo ng mga sintomas,
patungo sa pagtingin mismo sa sintomas bilang siyang sakit, ay naghuhubad sa kolonyal
na ugat ng metodo ng patolohiya sa kung paano natin tinatrato ang COVID-19 maging
ang politikal at kultural na kalagayan ng bansa. Inilalantad nito ang kawalan talaga ng
ahensiya ng tumitingin maliban sa kakayahan nitong moral na humusga sa mga larawan.
Sa panahon ni Jacinto, may bigat ang ganitong mungkahi ni Jacinto dahil ang kalaban ay
ang frailocracia na nagpapanaig ng kanilang interpretasyon ng doktrina Kristiyano sa mga
indio. Tinatapatan lamang ni Jacinto ang moral na awtoridad din ng mapaniil na moral na
awtoridad din ng frailocracia. Ngunit sa kasalakuyung panahon kung kailan nagbabago na
rin ang mga kategorya ng paniniwala at pananalig, lumalabas na walang materyal na bigat
ang ganitong kakayahan ng paghusga. Nauunawaan ito ni Duterte sa kaniyang pagmumura
maging sa Santo Papa, at sa Simbahan bilang institusyon.
Sa ganitong pananaw, nagkakabigat ang retorika ng virality ng mga imahen, kung
papaano umabot na sa antas ng pagiging virus ang mga imahen, kung paano hindi na
lamang isang metapora ang virality kundi isa nang realidad. Napaiigting lamang ito
ngayon sa panahon ng social media, at lalo lamang muling napaigting dahil sa pagsukob ng
lahat sa online dahil sa lockdown, ngunit noon pa man lalabas may ganito nang kapasidad
ang imahen sa kolonyal na lipunan, ang imahen bilang sakit. Kung kaya tama si Debord:
ang espektakulo ay hindi lamang patungkol sa pagkonsumo ng mga imahen kundi ang
isang pananaw sa mundo kung saan higit na pinahahalagahan na natin ang imahen
kaysa sa realidad, at kay Baudrillard ang imahen na ang nagiging realidad. Lumalabas sa
ngayon na ang kapasidad na maging viral ng isang imahen ay hindi lamang sa kakayahan
nitong mabilisang lumaganap, kung hindi sa mismo rin nitong kapasidad na maging sakit.
Kailangang balikan ng ating nakapakaikli nang kapasidad ngayong mag-alala na ang
pagiging viral dati ay hindi inaasam. Una nating nakilala ang konsepto ng virality kakabit
ng computer virus. Ngunit ano’t kinalaunan bumaliktad ang pakahulugan natin sa virality
at siya nang naging inaasam at pakay ng lahat. Nagkaroon na ng materyal na bigat ang
imahen sa buong industriya na pinatatakbo ng algoritmo ng like, follow, at subcribe, sa
buong industriyang nabuo ng pagtangkilik.
Ang Espektakulo ng Antas ng Pamumuhay

Nang maupo si Duterte noong 2016, matatandaang nagbabago na rin noon ang imahen
ng Pilipinas bilang “Sick Man of Asia” papuntang Tiger Economy.” Ayon halimbawa sa
panayam ng Deutsche Welle (DW) kay Rajiv Biswas, Asia-Pacific Chief Economist ng
Information Handling Services (IHS), ang itinuturong sanhi ng ganitong pagbabago

ang pagsusupil ng korapsiyon ng nakaraang pangulong PNoy, at ang mga pangunahing

tagapagpagalaw ng ekonomiya ang sektor ng Information Technology-Business Process
Outsourcing (IT-BPO) at ang mga remittance ng mga Overseas Filipino Workers (OFW)
(Dominguez). Pinaniniwalaan pa noong pangalawa tayo sa pinakamabilis ang pag-unlad
sa rehiyon: pangalawa lamang sa bansang China at nauuna pa sa Vietnam. Sa ganitong
pangako ng kalakarang pang-ekonomiya, may pinapangarap ding pag-agapay ng pag-unlad
ng paraan ng pamumuhay ang mga mamamayang Pilipino. Sa mga panahong ito nagkaroon
ng pangangailangang makabuo ng mga bagong larawan ng pagiging nakaririwasa. Una,
naobserbahan ang pag-angat ng idustriya ng pangangalaga sa ginhawa at kalusugan
(health and wellness). Bilang halimbawa, may natukoy na positibong korelasyon sa
pagitan ng pag-angat ng suweldo ng konsyumer at pagbili niya ng organikong bigas ang
pag-aaral nina Larry Digal at Shemaiah Placencia ng U.P. Mindanao (2015). Kapanabay
ng ganitong demand sa anumang organiko at eco-friendly, nagsulputan din ang mga
spa, gym, bentahan at pangangalaga ng mga alagang hayop, pangangalaga sa mental na
kalusugan, na lahat naging pangangailangan sa gitna ng kinilalang kalagayan ng stress sa
lugar ng trabaho. Ang industriya rin ng IT-BPO ang naging isa sa mga dahilan ng paglago
ng pagbebenta ng pamumuhay sa loob ng condominium (Bondoc). Sumabay din dito ang
pag-usbong ng industriya ng bentahan ng mga likhang-sining sa paglaganap ng mga art
fair. Nangunguna dito ang Art Fair Philippines na itinatag noong 2013. Nangyayari ang
lahat ng ito sa gitna ng nananatiling kahirapan sa bansa, at hindi pagbabago ng kalagayan
ng mahihirap. Kung sisipiin ang naging pag-aaral ni Joseph Anthony Lim sa naging
performance ng administrasyong Pnoy: “The general feeling that the high growth had
not filtered down to the lower income sectors continue to haunt the PNoy administration
partly due to the SWS surveys that seem to indicate joblessness and poverty (both poor
and food-poor, the latter indicating hunger) remain very high where self-rated poverty
incidence continues to hover above 50%, and the food-poor incidence hovered around
40% until 2015 (Lim, 6).
Maiuuwi ang lahat ng ito sa muling pagpapanibago ng imahen ng nakaririwasang uri

sa loob ng bansa. Isang pagpapanibagong imahen na nahihirapan nang masabayan ng
mga nakabababang uri. Sa mga huling taon ng administrasyon ng dating pangulong Gloria
“ GMA” Macapagal-Arroyo (2001-2010) hanggang sa buong administrasyon ni PNoy,
naging laman ng mga bali-balita ang mga kaso ng pagpapakamatay dala ng kahirapan.
Pinakatumatak sa alaala ng lahat ang kaso ni Mariannet Amper, 11 taong gulang ng
Lungsod Davao (2007). Kakaiba ang kaso ni Amper dahil sa iniwan niyang liham sa
programang pantelebisyon na Wish Ko Lang. Sentral sa pagpapakamatay ni Amper ang
diskurso ng mga imahen. Inilista niya bilang pangarap ang pagkakaroon ng sapatos, bag,
bisikleta at magandang trabaho para sa mga magulang. Nakatuon ang panawagan niya
sa isang programang pinanonood; sa isang programang nagbibigay ng mga katuparan
sa mga inaasam-asam na pangarap. Higit pa rito, ang pagbabalita ng media sa kaso ni
Amper ang isa sa mga nagpasuri sa media sa kanilang mga sarili kung papaano ba dapat
ibalita ang ganitong mga kaso ng pagpapakamatay. Dahil maaaring magdulot ng iba pang
pagpapakamatay (“Copycat Suicides: Media’s Role,”). Sa huling taon ng panunungkulan
ni Pnoy nang 2015, may humabol pang balita tungkol sa pagpapakamatay ni Arnel Cris ng
Cagayan de Oro City, na ang trabaho ay tagawalis ng kalsada. Sa isang ulat sa Rappler,
inilulugar din sa panahon ng administrasyong Pnoy kung kailan hindi na nakayang bilhin
ang galunggong ng karaniwang mamamayan (Calvan). Naging kapalit na nito ang instant
noodles bilang pagkain ng mahihirap (Peña). Sa gitna ng ganitong nagbabanggaang mga
larawan, maaaring basahin ang pagkakahalal kay Duterte bilang pangulong walang modo
at dekorum bilang isang pag-ampat ng masa sa ganitong pag-arangkada ng pagpopostura
rin ng isang partikular na ekonomikong uri sa bago nitong astang kapangyarihang pang-
ekonomiko. Napag-iiwanan ang higit na maraming sektor sa lipunan. At sa ganitong
labanan ng mga imahen, magunaw na ang lahat basta walang maiiwan.

Bilang kongklusyon, isang problema ng metodo ang maoobserbahan natin sa kung

papaano pinoproseso ng mga polarisadong kampo ang politikal at kultural na karanasan
ng tunggalian ngayon ng bansa. Higit pang napatitindi ang ganitong problema ng metodo
dahil sa pagpataw ng moral na batayan sa pagkonsumo ng mga espektakulo. Sa loob ng
metodong patolohiko, hindi sintomas ang mga espektakulo ng higit na malalim na sakit
panlipunan. Sa halip, ang espektakulo na mismo ang sakit sa magkabilang panig ng
nagtutunggaling mga puwersa. Una, ginagamit ang espektakulo bilang paghihiganti sa
dating namayaning imahen na hindi napakinabangan. Ikalawa, ginagamit naman ang
espektakulo bilang paggigiit ng kapangyarihang kolonyal; at nang hindi matupad ang
ganitong kapangyarihan, ang pangangarap sa isang ekonomikong hinaharap na hindi
nakamtan. Nasa pagkilala ng ganitong mga papel at galaw ng espektakulo sa lipunang
Filipino ang maaaring makitang paraan kung paano ngayon maaaring makaiigpaw sa
nararanasang pagkabalaho ng diskurso sa pagitan ng magkakatunggaling puwersang
panlipunan.
Mga Sanggunian
Akizuki, Sean. “If DILG Secretary Mar Roxas Can’t Delegate Work, What Good Will That
Do When He’s President?,” Making It Fun in the Philippines, 1 December 2015,
https://makingitfuninthe philippines.blogspot.com/2015/12/if-dilg-secretary-mar-
roxas-cant.html.
The American Cancer Society. “Evolution of Cancer Treatments: Surgery.” https://www.

cancer .org/cancer/cancer-basics/history-of-cancer/cancer-treatment-surgery.html.
Binuksan 22 November 2020.
Aguilar, Krissy. “‘White-sand’ Manila Bay to benefit Filipinos’ mental health–Roque.”

Inquirer, 7 September 2020, https://newsinfo.inquirer.net/1332269/white-sand-
manila-bay-to-benefit-filipinos-mental-health-roque.
Amur, Jennifer. “The many times Duterte has resorted to profanity and calls to violence.”
The Washington Post, 21 October 2916, https: //www.washingtonpost.com/news /
worldviews/wp/2016/10/21/the-many-times-duterte-has-resorted-to-profanity-
and-calls-to-violence/.
Anderson, Benedict R. “The Idea of Power in Javanese Culture.” Sa Culture and Politics
in Indonesia. Edited by Claire Holt, Benedict R.O.G. Anderson, and James Seigel.
Ithaca: Cornell University, 1972.
Baudrillard, Jean. Simulacra and Simulation, reprint edition, translated by Sheila Faria
Glaser. Michigan: University of Michigan Press, 1994.
Bondoc, Joey Roi. “Metro Manila condo market through the decades.” Inquirer, 7 March
2020, https://business.inquirer.net/291980/metro-manila-condo-market-through-
the-decades
Bouças, Ana P., et al. “Why Severe COVID-19 Patients Are at Greater Risk of Developing
Depression: A Molecular Perspective.” The Neuroscientist, 2 November 2020,
https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/1073858420967892

Calvan, Dennis F. “Galunggong–no longer poor man’s fish.” Rappler, 31 May 2013,
https://r3 .rappler.com/move-ph/30331-galunggong-no-longer-poor-man-fish
“Copycat Suicides: Media’s Role,” Philippine Graphic, 24 October 2011, 24-25.
Dancel, Raul, “Duterte’s ‘unkempt’ look on state visit sparks criticism,” The Straits Times,
4 October 2019, https://www.straitstimes.com/asia/se-asia/dutertes-unkempt-look-
on-state-visit-sparks-criticism.
Debord, Guy. Society of the Spectacle, salin ni Ken Knabb. London: Rebel Press, 1983.
Digal, Larry N., at Shemaiah Gail P. Placencia. “Retail Demand Estimation of Organic and
Other Variants of Rice in the Philippines, and Its Implications to Sustainability and Self
Sufficiency.” 2nd International Conference on Food, Environment, and Culture (ICFEC
2019), 27-29 November 2019, http://icfec.weebly.com/uploads/9/4/4/2/94425229 /
retail_demand_estimation_of_organic_and_other_variants.pdf
Dominguez, Gabriel. “The Philippines has ‘transitioned to a tiger economy’.” Deutsche

Welle (DW), 30 January 2015, https://p.dw.com/p/1ETP1.
Ileto, Reynaldo. Pasyon and Revolution: Popular Movements in the Philippines, 1840-
1910. Manila: Ateneo de Manila University Press, 1979.
Jacinto, Emilio. “Ningning at Liwanag.” Sa Mga Buhay at mga Sinulat ni Emilio Jacinto,
Jose P. Santos. Paunang salita ni Rafael Palma. Maynila: s.n., 1935.
Latham, Jonathan, at Allison Wilson. “A Proposed Origin for SARS-CoV-2

and the COVID-19 Pandemic.” Independent Science News, 15 July 2020,
https://www.independent sciencenews.org/commentaries/a-proposed-origin-for-
sars-cov-2-and-the-covid-19-pandemic/.
Lim, Joseph Anthony. “An Assessment of the Economic Performanceof the Administration
of Benigno S. Aquino III,” Action for Economic Reforms-Industrial Policy Team,
2016, https://aer.ph/industrialpolicy/wp-content/uploads/2016/03/Assessment-of-
Econonomic-Performance-of-Aquino-2016.pdf
Los Angeles Times, 24 October 1980, 3,9,11.
Markus, Hugh S., at Michael Brainin. “COVID-19 and stroke—A global World Stroke
Organization perspective.” International Journal of Stroke 15 No. 4 (2020): 361-364,
https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/1747493020923472.
Navalta, Daniel Joseph. “Passionate Facebook post in support of Duterte goes viral.” Kami,
https://kami.com.ph/64084-passionate-facebook-post-support-duterte-viral.html.
Binuksan 22 November 2020.
Peña, Elena, “Instant Noodles–the New Food Staple.” The Freeman, 3 February 2017,
https://www.philstar.com/the-freeman/cebu-lifestyle/2017/02/03/1668628/
instant-noodles-new-food-staple
“PNoy denies playing video games during hostage crisis.” ABS CBN News, 12 October
2011, https://news.abs-cbn.com/lifestyle/10/12/11/pnoy-denies-playing-video-
games-during-hostage-crisis.

“Poverty pushes man to suicide.” SunStar, 12 July 2015, https://www.sunstar.com.ph/

article /19510/Business/Poverty-pushes-man-to-suicide.
Ravin, Tracy B. “Jose Rizal: Philippine National Hero and Opthalmologist.” Archives of
Opthalmology 119 No. 2 (February 2001): 280-284. doi:10-1001/pubs.Ophthalmol.-
ISSN-0003-9950-119-2-esa00001.
Rizal, Jose P. Noli Me Tangere: Huag Acong Salangin Nino Man, salin ni Pascual H.
Poblete. Manila: Limbagan ni M. Fernandez, 1909.
___. Noli Me Tangere: Novela Tagala, edicion completa con notas de R. Sempau.
Barcelona: Maucci Hermanos, 1902.
___. The Social Cancer, translated by Charles Derbyshire. Manila: Philippine Education
Company, 1912.
Roy, Ananya. “Over half of Filipinos think Duterte’s swearing is damaging international
relations.” Business Insider, 15 December 2016, https://www.businessinsider.
com/51-of-filipinos-think-dutertes-swearing-damaging-international-ties-2016-12.
Salud, Joel Pablo. “The spectacle that is Dutertismo.” Medium, 1 September 2020,
https://medium.com/@joelpablosalud/the-spectacle-that-is-dutertismo-
5941f0c1a88a.
Tan, Michael L. Revisiting Usog, Pasma, Kulam. Quezon City: University of the Philippines
Press, 2010.
Tomacruz, Sofia. “Duterte’s cursing is affecting the youth, experts say.” Rappler, 18 June
2018, https://www.rappler.com/nation/duterte-cursing-affect-filipino-youth.
Williams Jr., Nick B. “Aquino Rejects Bedtime Story, Sues for Libel.” Los Angeles Times,
13 October 1987, https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1987-10-13-mn-13743-
story.html.

Cabodil & Tango / De/Mitolohisasyon ng Aswang 115
De/Mitolohisasyon ng Aswang:
Isang Pagbasa(g) sa Mito Bilang Sakit ng Lipunan
De/Mythologization of Aswang:
A Reading of Myth as Social Ill
Chloe V. Cabodil
Keys School Manila
cabodilchloe@gmail.com
Jaco B. Tango
Far Eastern University (Manila)
tangojaco@gmail.com
Abstrak
1986 nang magsimula ang tambalang Lore Reyes at Peque Gallaga sa pagpapalabas ng mga
kwentong bayan at katatakutan sa pelikula. Tumabo sa takilya ang mga idinerehe nilang
installments ng Shake Rattle and Roll (1990-1992); Aswang (1992); Hiwaga sa Balete
Drive (1988) at marami pang iba. Tinatangka ng papel na ito na isalang sa pagsusuri
ang pelikulang Sa Piling ng mga Aswang (1999) nina Reyes at Gallaga. Babalangkasin
ng mga mananaliksik ang agapayan ng mga katangian ng aswang sa pagitan ng imahen
nito batay sa katutubong paniniwala at imahen nito sa pelikula at sa kung paanong
mayroong intertekstuwalidad ng kasaysayan, lipunan, at modernidad ang mga ganitong
teksto. Sisipatin ito sa pamamagitan ng mga sumusunod na hati: una, ang mito ng aswang;
ikalawa, ang aswang bilang idiyosingkrasya; at ikatlo, ang pangangaswang sa pelikula at
lipunan. Sa kabuuan, isinasalang ng mga mananaliksik ang pelikula sa pagbasa na ang
aswang ay manipestasyon ng panlipunang kanser sanhi ng kultura ng takot at pananakot
sa Pilipinas.
Lore Reyes and Peque Gallaga began to create works of folktales and horror themed films in 1986.
Their installments of Shake Rattle and Roll (1990-1992); Aswang (1992); Hiwaga sa Balete Drive
(1988) and more made a box office hit. This paper attempts to analyze the film Sa Piling ng mga
Aswang (1999) by Reyes and Gallaga by outlining the accompanying characteristics of aswang
between its image based from folk beliefs and from its depiction in the film and how these texts have
intertextuality in history, society, and modernity. This text will be analyzed accordingly: first, the
myth of aswang; second, the aswang idiosyncrasy, and third, the role of aswang in film and society.
In the end, the researchers assert the aswang as a manifestation of a social ill caused by a culture of
fear and intimidation in the Philippines.

Mga Susing-salita
aswang, idyosingkrasya, mitolohiya, takot, XDP
aswang, idiosyncrasy, mythology, fear, XDP

Si Chloe V. Cabodil ay ipinanganak at lumaki sa lungsod ng Quezon. Nakapagtapos siya
ng kursong Batsilyer sa Sining/Batsilyer sa Pansekundaryang Edukasyon Dalubhasa sa
Panitikan (Daloy Filipino) sa Pamantasang Normal ng Pilipinas noong 2016. Kasalukuyan
siyang kumukuha ng masterado sa Unibersidad ng Pilipinas na may kursong Master ng
Sining sa Araling Pilipino–Sosyo-Kultural at sa kasalukuyan ay nagtuturo siya ng Filipino
sa mga mag-aaral ng Junior High School sa Keys School Manila.
Si Jaco B. Tango ay nagtapos ng kursong Batsilyer sa Pansekundaryang Edukasyon

medyor sa Filipino sa Pamantasang Normal ng Pilipinas noong 2014. Kasalukuyan niyang
tinatapos ang kaniyang masterado sa Pamantasang De La Salle, Maynila na may kursong
Masterado ng Sining sa Araling Filipino–Wika, Kultura, at Midya at kasalukuyang siyang
nagtuturo ng mga asignatura sa Filipino sa mga mag-aaral ng Senior High School sa Far
Eastern University (Maynila).

Panimula
Umani ng kabi-kabilaang komento sa social media ang “We Heal Aswang” na caption ng
aktres na si Agot Isidro kalakip ang bidyo ni Pangulong Rodrigo Duterte. Ang nasabing
paglalaro ng salita ng aktres sa motto ng pamahalaan na hango sa binuong Republic
Act No. 11469 na mas kilala bilang “The Bayanihan to Heal As One Act” ay pagtuligsa
sa mismong nagdaang State of the Nation Address (SONA) ng pangulo noong Hulyo ng
taong ito. Kung titingnan pa nga, bago pa man ang kontrobersiyal na tweet ay nauna nang
tinawag ng aktres ang gobyerno bilang aswang. Ang pagbibitiw ng mabigat na bansag ng
aktres ay isang pag-uusisa sa kawalan ng kongkretong plano ng pamahalaan bagamat
ilang buwan na buhat nang magdeklara ng lockdown sa buong bansa noong ika-15 ng
Marso 2020. Mula noong Marso hanggang sa kasalukuyan, patuloy pa rin sa paglobo
ang kumpirmadong kaso gayundin sa bilang ng mga namamatay na malayong-malayo sa
idineklarang estadistika ng mga kalapit-bansa sa Asya.
Bunsod nang muling pag-angat tungkol sa usapin ng aswang ay mainam na balikan

ang paglitaw nito sa iba’t ibang teksto at konteksto. Matatandaang 1986 nang magsimula
ang tambalang Lore Reyes at Peque Gallaga sa paglalapit at paglalapat ng mga kuwentong
bayan at katatakutan sa pelikula. Tumabo sa takilya ang mga idinerehe nilang installment
ng Shake Rattle and Roll (1990-1992); Aswang (1992); Hiwaga sa Balete Drive (1988) at
marami pang iba.
Isa sa mga naging kontrobersiyal nilang pelikula ay ang Sa Piling ng Aswang noong
1999 na pinagtambalan nina Maricel Soriano (Mariles) at Gardo Versoza (Capt. Morales).
Lumikha ito ng ingay dahil sa reaksiyon ng mga residente ng Dumangas, ang lokasyon
kung saan nag-shooting ng pelikula, dahil lalo nitong pinaingay at pinalala ang umiiral na
esteryotipo sa kanilang lugar bilang tahanan ng aswang (Gallaga, 2011).
Sa ganitong kalagayan, magtatangka ang mga mananaliksik na balangkasin ang

agapayan ng mga katangian ng aswang batay sa katutubong paniniwala at imahen nito
sa pelikula. Sisipatin ito sa pamamagitan ng mga sumusunod na hati: una, ang mito ng
aswang; ikalawa, ang aswang bilang idyosingkrasya; ikatlo, ang pangangaswang sa
pelikula at lipunan. Sa kabuoan, isinasalang ng mga mananaliksik ang pelikula sa pagbasa
na ang aswang ay manipestasyon ng panlipunang kanser sanhi ng kultura ng takot at
pananakot sa Pilipinas.
Sinopsis ng Sa Piling ng Aswang (1999)

Nobyembre 1999, huling taon ng ika-19 na siglo at nakatakdang sundan nang pagbubukas
ng bagong milenyo. Magtutungo si Mariles (Soriano) sa Panitan sa Isla ng Panay upang
alamin ang tunay na dahilan sa likod ng pagkamatay ng nakababatang kapatid na si Joshua
(Domingo). Makasasabay niya sa biyahe ang grupo ng mga estudyanteng sina Voltaire,
Warren, Martini, Jombo at Bianca na tutungo rin sa lugar upang magsaliksik hinggil sa
katotohanan ng pag-iral doon ng mga aswang. Sa tulong ni Zenaida (Reynes), makikituloy
sila sa tahanan ni Lola Gunding (Alajar), nagsisilbing pinuno sa lugar at isa ring aswang.
Makikilala rin ng grupo nina Mariles sina Capt. Gerard Morales (Versoza) at Sgt. Zandro
Legazpi (Marzo) at sasamahan sila nito sa pananaliksik.
Sa kalagitnaan nito ay papaslangin ng isang aswang ang isa sa mga mag-aaral na si

Jombo (Simoy). Magpapasya si Morales na itakas sila. Habang nagmamadaling bumalik sa
grupo nina Martini (Aguas) at Bianca (Lopez) ay mahuhulog si Mariles sa lagusan ng isang
kuweba . Sa kuweba ay tutulungan niya si Laum (Reyes) na maisilang ang sanggol nito.

Ang unang sanggol na isisilang sa bagong milenyo ang nakatakdang mamuno sa bayan ng
aswang batay sa kanilang propesiya. Ikamamatay ng ina ang panganganak at magpapasya
si Mariles na alagaan ito. Magkakatagpo sa labas ng kuweba sina Mariles at Morales na
kasama sina Zandro, Zenaida, at mga natitirang mag-aaral. Lulusubin sila ng mga aswang
subalit iaalay ni Zandro ang sarili upang mapatakas ang iba. Maaabutan ng ilang aswang
sina Mariles at mapupuruhan nito si Morales. Pagbabantaan ni Mariles ang aswang na
kikitilin niya ang sanggol upang mapigilan ang mga ito sa pag-atake. Makikipagbuno si
Mariles dito at mapapatay niya ito. Mabigat ang loob, nangako si Mariles na wala nang
mamamatay sa kanila. Magpapasya siyang isauli ang sanggol kina Lola Gunding kapalit ng
kahilingang buhay silang makaaalis sa lugar.
Mito ng Aswang
Sa usapin ng kathang-bayan sa Pilipinas, kinikilala ang kapuloan ng Visayas bilang
tahanan ng mga aswang habang nananatili namang problematiko kung tutuosin ang
pagbagtas sa mga tradisyonal na dokumento sa kung paano at bakit nagsimula ang
ganitong pagturing. Pahapyaw na naipaliwanag ang ganitong kakulangan sa papel ni
William Henry Scott na “Lost Visayan Literature” na bahagi ng kaniyang aklat na Looking
for the Prehispanic Filipino (1992). Binabanggit niya na hindi nakapagtatakang walang
panitikang Bisaya na umiral bago pa man ang pananakop ng mga Kastila ang nakaligtas;
palibhasa’y hindi ginamit ng mga Pilipino ang kanilang alpabeto sa pagkatha ng mga
malikhaing komposisyon at gayunding hindi inirekord ng mga prayleng etnograpo ang
pasalitang panitikan ng mga ninuno (104). Ang ganitong kakulangan sa panitikang pasulat
ay matutugunan sa pag-ugat ng panitikang makikita naman ang corpus (katawan) sa oral
na tradisyon. Binibigyang-diin ni Abueg (1999), “Sa mga anyong ito ng [oral na] panitikan
naihayag ng ating mga ninuno ang kanilang kaisipan, damdamin, saloobin, bisyon at sa
mga iyon masasalamin din ang kanilang mga positibo at negatibong katangiang panloob at
panlabas, pati na ang kanilang mga abentura’t karanasan at mga pang-araw-araw na kilos
at gawi nila sa lipunan” (13).
Sinasabing ang ganitong tradisyong oral ay hindi hamak na may mas mahabang
kasaysayan kung ihahambing sa pasulat, na kung susumahin ay nagsimula lamang sa
kalagitnaan ng ikalabimpitong siglo sa panahon ng pananakop ng mga Kastila. Giit pa nga
ni Abueg na ang panitikang oral ay buhay at kasangkapang mahalaga na ipinamamana
ng ating mga ninuno sa kanilang angkan sa mga susunod na salinlahi lalong higit sa mga
liblib na kagubatan, at sa mga malawak na kapatagan (13). Kaya’t hindi nakapagtataka
kung bakit maging hanggang sa kasalukuyan ay buhay ang mga kuwentong bayan, alamat,
mitolohiya, at iba pang bahagi ng tradisyong oral lalo pa nga’t bahagi ng kulturang Pilipino
ang paniniwala sa mga pamahiin.
Malinaw na mahalaga ang mga ganitong pagpapahalaga upang higit na mabigyang-

linaw ang pagkilala natin sa ating mga sarili. Binabanggit naman ni Tolentino (2017) na
tumutukoy ang panitikang bayan sa sinaunang panahon sa lahat ng mga “produksyong
pampanitikan ng komunidad” (39), samantalang sa kasalukuyan ay hinati niya ito sa
dalawang larangan: una, “pagtutuloy ng folk at popular;” at ikalawa, “progresibong
panitikan” (39). Ang sinaunang panitikang bayan ay ikinakawing sa paglulunan sa rural,
ang sangay naman ng folk at popular sa kasalukuyang panitikang bayan ay nagmumula sa
lunan ng urban, samantalang ang progresibong panitikan naman ay hango sa parehong
lunang nabanggit (40).
Batay sa mga isinagawang antropolohikal na pagsusuri, matutunton ang pinagmulan

ng aswang sa mitolohiya ng Bikol ukol kina Gugurang at Asuang na mula sa pagiging

diyos ay naging pantukoy sa mga nilalang na kumokunsumo ng dugo’t laman-loob. Sa

kaniyang “The Aswang Syncrasy” (1969), isinakategorya ni Maximo Ramos ang mga ito
bilang: 1) vampire, 2) viscera sucker, 3) weredog, 4) witch, at 5) ghoul. Batay sa kaniyang
isinagawang pakikipanayam kasabay ng pagsusuri ng mga dokumentong kinalap ng mga
paring Kastila noong ika-16 hanggang ika-17 siglo, ang mga nilalang na ito ay kadalasang
sumisipsip ng dugo, kumakain ng laman-loob, sanggol na nasa sinapupunan pa lamang ng
ina, sputum, at maging mga bangkay. Sa kabilang banda, sa wikang Waray-waray naman
na sinasalita sa Samar at Eastern Leyte, ang tinatawag na aswang ay maaaring isang lalaki
o babae. Sa Hilongos, Western Leyte, kung saan Cebuano ang sinasalita, ang terminong
aswang ay tumutukoy hindi lamang sa mga witch o aswang kundi maging sa kabuoang
pangkat ng mga mala-halimaw na nilalang/ghostlike beings (Clark, 2019). Samantalang
sa Cebu naman at Bohol kilala ito bilang aluk o unglu (Kobak at Gutierrez). Kaya nga kung
itatala, masasabing maraming uri ng aswang na ipinakikila ang bawat rehiyon, ngunit sa
kabuoan maaari itong kilalanin bilang witches, shapeshifters, at bloodsuckers. Anupaman
ang tawag dito sa iba’t ibang rehiyon, ang pagiging aswang naman ay kapwa maaaring
mangyari sa lalaki at babae at walang itinatakdang edad upang maging isang aswang ang
aswang. Mayroon pang ilang paniniwala na may mga pamilya, kasama ang mga bata,
na kinikilala bilang mga aswang ngunit mahalaga ring maitala na ang pinakaaktibong
miyembro ng mga ganitong pamilya ay ang matatanda. May ilang mahahalagang kahingian
sa pagiging aswang na inilatag si Lynch (1998) sa kaniyang The Aswang Inquiry; aniya,
“First that person does not believe in, or has a quarrel with God. He does not like his
fellowmen either. He is secretive and does not mix with anybody. He is friendly only with
evil spirits and other aswangs. Those of little or no education, they say, are best suited to be
aswangs. But many people who are talented have also become aswangs” (13).
Sumususog ang kahingiang ito sa paniniwalang ang anumang paniniwala na mayroon

ang ating mga ninuno bago pa man ang pananakop ng mga Kastila ay likha ng demonyo
o usapin ng paganismo. Kung babalikan nga, sinasamba ng mga Bisaya ang mga espiritu
ng kalikasan, diyos ng mga partikular na lokalidad at gawain, at ang kanilang mga
ninuno. Pagdidiin pa na ang kawalan ng pormal na edukasyon ng ating mga ninuno,
na ipinagkaloob lamang sa pananakop ng mga Americano, ay malinaw ring sinasabing
maaaring pag-ugatan ng pagiging aswang. Banggit ni Scott (1992) sa kaniyang artikulong
“Visayan Religion at the Time of Spanish Advent” na:
The most common but most feared were the aswang, flesh eaters who
devoured the liver like a slow cancer. At the least liverish symptom, people
said, “Kinibtan ang atay [Liver’s being chipped away],” and conducted a
tingalok omen-seeking rite to discover the progress of the disease. If it
appeared that the organ was completely consumed, emergency appeal had
to be made promptly to some diwata to restore it. Aswang also ate the flesh
of corpses, disinterring them if not well guarded, or actually causing them
to disappear in the plain sight of mourners at a wake. Their presence was
often revealed by level spots of ground they had trampled down during their
witches’ dance at night, or their singing, which sounded like the cackling of a
hen—nangangakak. But like all other evil creatures, they were afraid of noise
and so could be kept at bay by pounding on bamboo-slat floors.
Spanish lexicons listed alok, balbal, kakag, oko, onglo, and wakwak as
synonyms of aswang, but tiktik as one that flew around at night, and tanggal
one that left the lower half of the body behind, or even the whole body with
only the head flying off by itself (122).
Pagsususog pa rin ni Lynch (1998), may tatlong yugto ang pagiging aswang na maaaring
maipasa sa pamamagitan ng itim na sisiw, laway, o genes:

First Stage: The germ sits in the newly bewitched person’s stomach
which causes terrible stomach aches. The person feels uneasy during the day
but alert at night. (At this stage the condition can still be cured by a healer.)
Second Stage: After suffering for a month from stomach pains, the
bewitched person develops an appetite for raw chicken. When she sees a
chicken, she begins to drool.
Third Stage: An older aswang instructs the pupil on how to fly. She directs
her to sick persons or pregnant women. During this time the new aswang can
be seen at night in the backyard or under the house of a sick person. She is not
yet an expert in flying or escaping. This is therefore, a good time to trap a new
aswang. During this period, however, the disease is already hard to cure (17).
Ang nabanggit ni Lynch na naratibo ng pagpapasa ay matatagpuan din sa mga tala

ni Demetrio (1990) hinggil sa yanggaw at glandula herencia ni Yapan (2016). Sa “Mga
Paunang Tala ukol sa Agham at Etika sa Likod ng Programa ng Manananggal ng Sociedad
Scientifica” ni Alvin Yapan na bahagi ng aklat na May Tiktik sa Bubong, May Sigbin sa
Silong: Antolohiya ni Allan Derain (2017), inilahad ang taksonomiya ng isang manananggal
na pagtatagpo sa landas ng ebolusyon ng mammal at insekto bilang Homo Insecare. Sa
ganitong kalagayan, inilahad ni Yapan na ang pisyolohiya at morpolohiya ng manananggal
ay hindi malayo sa tao; subalit ang life cycle nito ay hawig sa insekto. Gaya nang mga
unang nabanggit niya mula kay Lynch, ang manananggal ay may glandula herencia na
siyang isinasalin sa supling upang maging manananggal ito; at gaya ng Ephemeroptera,
ang kapanganakan ng bagong manananggal ay kamatayan ng kaniyang magulang. Kung
pagbabatayan ang mga katangiang ito, masasabing hindi ipinanganganak na aswang
ang aswang. Pinaniniwalaang mula sa pagiging tao, nagkakaroon ng pagbabagong-anyo
sa pagkakataong sumailalim ang indibidwal alinman sa mga nabanggit na proseso ng
transpormasyon sa itaas (Lynch, 1998).
Kung babalikan sa pelikula, ang tribo ng mga aswang sa Panitan na pinamumunuan ni

Lola Gunding ay mayroon ding pinanghahawakang oralidad. Lantaran at isinakasaysayan
din sa isa sa mga pangunahing eksena kung paano itinatakda ng oralidad na ito ang
pagpapatuloy ng salinlahi. Tulad sa banggit ni Lynch, ipinakita sa pelikula na ang pagiging
aswang ay naipamamana at naitatakda. Isinalaysay ito ng karakter na si Lola Gunding,
aniya:
Ilang milenyo pa, bago maghari ang mga puti sa mundo. Bago isilang
ang mga sinasambang mga propeta. Si Hesus Kristos, si Gautama Buddha,
at si Mohammed. Tahimik ang pamumuhay sa mga kalat-kalat na bayan ng
aswang. Nang mahusay pa ang balanse ng kalikasan at masagana pa ang mga
hayop na pwedeng kainin magmula sa masaganang pampang. Itinatayang
ang pagdating ng mga singkit na nais ipagpalit ang kalakal ay siya ring
hudyat ng pagdating na kinatatakutan na elemento. Ang bagat na sa isang
iglap ay maaaring kumitil. Di maunawaang hapis at pagdurusa na tanging
kaswapangan lamang ang naging dahilan kung bakit kailangang lipulin ng
mga tao ang buong-buong bayan ng aswang. Hindi lamang isang tradisyon
kundi mana ng ating dugo na ang maaari lamang maghari sa bansa ng mga
aswang ay ang unang sanggol na isisilang sa bawat milenyo. (00:02:40 -
00:04:42)
Ang posibilidad ng pagkakatugma o pagkakahawig ng mga kuwento ay nakasalalay

sa pluralidad sa singularidad at/o sa singularidad sa pluralidad ng naratibo na maaaring
nasyonal o global. Tulad kung paanong tinalakay ni Joyce (2018) sa kaniyang papel ang

paralelismo o pagkakatulad ng/sa paniniwala ng mga taga-Timog Silangang Asya sa

usapin ng vampires. Binanggit niyang tumatawid ito sa usapin ng multo, mga ghost, o
iba pang espiritu, tulad aniya bilang pontianak ng Malay Peninsula, phi krasue at phi
pop ng Thailand, at ang aswang at manananggal ng Pilipinas. Ipinoposisyon din niya
ang pagteteorya na manipestasyon ang mga ito ng takot (fears) at nasupil na aspekto
ng buhay (repressed aspects of life). Pagdidiin sa papel ni Joyce na ang pag-aanalisa sa
mitolohikal na bampira (folkloric vampires) ay maluwag sa pagtanggap ng pag-unawa
mula sa pag-aanalisa ng kathang-tauhan ng mga bampira, at ang mga organ trafficker
ay ang mga perpektong labi na makapagsusuri ng realidad ng buhay sa modernisadong
Timog-Silangang Asya (122). Sa nakasalang na pelikula, matatandaang ibinaling naman
ni Lola Gunding ang sisi sa mga militar hinggil sa pagkawala ng mga turistang hinahanap;
isang direktang pagpapasubali sa persepsiyong panlabas na aswang ang may-gawa.
Maging sa itinuturing na sosyal na realidad ng pelikula ay hindi nakaligtas ang konotasyon
sa mga sundalo bilang imahen ng pamamasista o pananakot sa mga bayan-bayan imbes
na magbigay ng seguridad dito.
Patunay ang meta-naratibo ng pelikula sa patuloy pa rin na pagluluwal at pagsasaling-

dila ng mga kuwentong bayan na nakasityo hindi na lamang sa rural kundi maging sa
urban na lunan. Kung sisipatin, masasabing nagbagong-bihis na rin ang mga ito sa porma
ng tsismis, biro, o protestang bayan ngunit kung hihiramin ang pahayag ni Derain (2017),
maituturing na pigurasyon siya/sila ng mga nagsasalimbayang imahen na instrumento ng
demonisasyon sa pagitan ng mga naglalabanang pangkat (3). Buhay pa rin samakatuwid
ang mga kuwento ng aswang at pangangaswang, ngunit hindi na lamang nakukulong sa
kumbensiyon na paglalarawan sa mga ito. Nariyan halimbawa ang tungkol sa puting van
na nangunguha ng bata para kunin ang mga internal organ ng mga ito at ipagbili, ang
nawawalang 15 bilyong pondo sa PhilHealth, ang tokhang o war on drugs sa panahon
ni Duterte, ang pamamaslang sa pesante makaraang mapagtibay ang Anti-Terror Law,
ang pagpaslang sa tribe leaders sa sapilitang pagkamkam ng lupa ng mga Lumad, ang
hindi makataong pagturing sa political prisoner na si Ina Nacino at anak nitong si baby
River, at marami pang iba ay malinaw na pagsusog sa turing ni Tolentino (2007) bilang
“balon na sinasalukan ng panitikang bayan sa siyudad (40)” at maidaragdag pa nga na
“manifestasyon at sintomas [ang mga ito] ng ating agam-agam (anxiety) sa ating lipunan
at panahon (42).”
Ang Aswang Bilang Idyosingkrasya
Tumutukoy sa kakaibang pag-uugali o kostumbre na nagbubunsod ng pagtitiwalag

o alyenasyon sa isang indibidwal o grupo na maaaring magresulta sa takot ang
idyosingkrasya. Ang takot bilang emosyon ay maaaring magmula sa kahit ano. Madalas
tayong makaramdam ng takot sa mga bagay na hindi nakikita o hindi maipaliwanag. Kung
pagbabatayan ang mga sinaunang sibilisasyon, nagtangka silang iwaksi ang mga takot na
ito sa pamamagitan nang pagkatha ng mga mito o alamat upang punan ang kasalatan sa
lohikal na paliwanag ng siyensiya. Subalit dulot ng nagbabago at umuunlad na paraan ng
pag-iisip, ang mga mito at alamat ay dinestrungka ng modernong siyensiya katuwang ang
iba’t ibang sangay nito. Sa pamamagitan ng prosesong siyentipiko at akademiko, pinapawi
nito ang mga takot na lumigalig sa mga nauna sa atin. Gayunpaman, patuloy tayong
sumasailalim sa mga pagbabago—kaya patuloy rin ang siklo ng takot at pagkaligalig,
kaakibat nito ang patuloy na pagtuklas kung paano ito lulunasan upang tuluyang maiwaksi.
Sa kabilang banda, ang takot bilang nangingibabaw sa asal ng tao o defense mechanism
ay nagbubunsod upang ang indibidwal o grupo ay manlupig, mangamkam, mang-alipin o
magnasang dominahin ang iba.

Ang pagkaligalig o anxiety, ayon sa patolohikal na pag-aaral ni Steimer (2002) ay

isang sikolohikal, pisikal, at pangkaasalang kalagayan na idinudulot ng anumang anyo ng
banta sa hayop o tao. Ito rin ang nag-uudyok sa ating freeze-fight-flight-fright response sa
tuwing makararamdam tayo nang posibleng panganib (Bracha 2004, sipi mula kay Garcia
2017) pati rin ang tend-and-befriend response tulad ng paghingi ng tulong at suporta mula
sa iba upang bawasan ang tensiyon na idudulot ng paparating na panganib (Taylor et. al
2000, sipi mula kay Garcia 2017).
Malinaw sa pelikula na ang takot ng mga dayong sina Mariles ay dulot ng impresyong
ang Panitan ay pugad ng aswang. Ang ganitong kondisyon ang nag-udyok ng tend-and-
befriend response ni Mariles sa grupo ng mga estudyante pati kina Zenaida at Morales na
tulad niya ay dala-dala na rin ang kaparehong impresyon nilang mga tagalabas sa tagaloob.
Bunga ng pagkakatugma sa nararamdamang banta ng mga tauhang ito, na pinalala pa ng
kakatwang kostumbre ng mga taga-Panitan ang siyang nag-udyok sa kanilang freeze-fight-
flight-fright response. Makikita rin na dahil sa takot bunga ng impresyong ito ay dalawa
ang maaaring maging pagharap ng mga karakter o tauhan. May iilang karakter halimbawa
na tinititigan nang mata-sa-mata ang iba sa kanila at mayroon din namang umiiwas ng
tingin. Kasabay ng takot na bumabalot sa kanila sa harap ng bagong kakilala halimbawa
ay sinusukat din nila ang mga ito. Sa pelikula, may mga pananaliksik na natagpuan sina
Voltaire, isa sa mga mag-aaral, na nagsasabing maaaring pananggalang laban sa aswang
ang anumang metal. Lalo pang napagtibay ang teorya ni Voltaire dahil sa kakaibang sindak
na ipinakita ng ilan sa mga kapamilya ni Lola Gunding matapos makita ang kanilang mga
metal, cord, at gadget. Ang impresyong ito ay kinumpirma ng kakaiba kaysa karaniwang
kilos ng apo ni Lola Gunding na si Sarog (Hernando), na animo’y asong aali-aligid upang
mapamilyarisa sa amoy ng mga bagong dating.
Anumang dispunsiyon sa mga mekanismong binanggit ay maaaring magresulta sa

takot bilang sanhi ng pagkaligalig na nagiging salik sa pagdebelop ng pathological fear o
phobia na isang uri ng psychiatric condition (Garcia, 2017). Bagaman lahat ay maaaring
dumanas ng mga pangyayaring magbubunsod ng pagkatakot at pagkaligalig, hindi pare-
pareho ang epekto nito sa bawat isa tulad kung paanong nagkakaiba rin ang ating mga
mekanismo ng pagtanggap. Gaya sa tagpong matapos silang malagasan ng tatlong kasama
kasabay ang bantang mabawasan pang muli ng isa, ay tuluyang binitawan ng tauhang
si Mariles ang udyok ng moralidad ng pagiging babae at ina sa sanggol ni Laum kaya
naman desperado niya itong ipinananggalang mula sa pag-atake ng aswang. Sa ganitong
kalagayan, ang takot ay integral na bahagi ng tao sapagkat ito ay nakaaapekto sa kaniyang
mental, emosyonal, at pisikal na kalusugan. Salik itong nakaiimpluwensiya at bumabago
sa kurso ng pananaw sa buhay gayundin sa kaniyang interaksiyon sa sosyal na realidad.
Naobserbahan ni Clark (2011), isang Canadian-Filmmaker, na ang probinsiya ng Capiz

ang laging itinuturong tahanan ng mga aswang. Ito rin ang laging tagpuan maging sa
pelikula at napakarami pang mga kuwento hinggil sa aswang. Subalit batay sa kaniyang
pagsusuri, ang pagbabansag na ito sa Capiz bilang pugad ng mga aswang ay hindi lamang
basta bahagi ng pandomestikong kontrol ng mga Kastila noong kolonisasyon sa bansa. Sa
kaniyang pananaliksik, natagpuan niya ang mga pag-aaral mula noong 1975 ni Dr. Lilian
Villacruz-Lee ukol sa kondisyong tinatawag na X-linked Recessive Dystonia Parkinsonism
(XDP) na malaganap sa Panay, partikular sa probinsiya ng Capiz (The Aswang Project,
2011, 00:58:28-00:58:40).
Ang XDP, ayon sa rebyu nina Lee noong 2001, ay “movement disorder unique to adult
Filipino men whose ancestries can be traced to Panay Island, Philippine. It is characterised
by severe, progressive torsion dystonia, which dominates the first 10-15 years of the illness.”
Tinatawag din itong “lubag” sa salitang Ilonggo o “twisting” dahil sa nagiging pag-igtad o

imboluntaryong paggalaw ng mga muscle ng taong apektado ng XDP. Binigyang-diin din

sa papel ang kapansin-pansing mataas na konsentrasyon ng mga kaso ng XDP sa lungsod
ng Roxas sa Capiz. Noong 2000, itinuring na endemic ang XDP sa Panay, partikular na
sa probinsiya ng Capiz dahil nasa 373 ang naitalang kaso nito sa Maynila at Roxas, Capiz.
Dagdag pa nina Lee, “The 268 survivors in a population of 74 million give a prevalence
rate of 0.36/100 000. For the entire island of Panay, the prevalence rate is 4.77/100 000.
Among the provinces (Iloilo, Capiz, Antique, Aklan, and Guimaras), Capiz has the highest
prevalence at 21.94 cases/100 000 population, which translates to 1/4000 men.”
Ayon naman kay Dr. Raul Bermejo, isang Public Health Specialist, nabanggit niya na
ang mga ilustrasyon ni Dr. George Veterbo noong 1970 habang pinag-aaralan niya ang
sakit na ito, ay maihahalintulad umano sa galaw kung paano inilalarawan ng kulturang
popular ang transpormasyon ng isang aswang. Nahahawig daw ang pag-igtad ng mga
bahagi ng katawan ng taong may XDP sa kung paano napaiigtad sa sakit ang isang
manananggal habang nahahati sa dalawa ang kaniyang katawan; o hindi kaya ang pag-
igtad ng isang aswang na nagbabagong-anyo. Naisip niyang kung sakaling umiiral na ang
XDP sa Capiz libong taon na ang nakararaan, hindi malayong naging malaking salik ito
sa aswang phenomenon sa kanilang lugar. Marahil dulot ng kakulangan sa siyentipikong
pag-aaral noong panahon ng pananakop ng mga Kastila, maaari daw na napagkamalan
lamang bilang aswang ang mga XDP patient na ito (The Aswang Project, 2011, 01:01:54-
01:02:28).
(Pangang)aswang sa Pelikula at Lipunan
Kung susumahin palawak na nang palawak ang mga nagbabagong depiksiyon sa aswang
ng iba’t ibang pelikula at/o akdang pampanitikan. Naririyan halimbawa ang Manilenyong
baklang entertainer ni Ricardo “Ricky” Lee sa kaniyang nobelang Si Amapola sa 65 na
Kabanata (2011). Samantalang isang romantic gore naman ang pelikula ni Prime Cruz na
Ang Manananggal sa Unit 23B (2016). Sa pelikulang Sa Piling ng Aswang nina Gallaga
at Reyes (1999) halimbawa ay masasalamin ang takot bilang namamayaning emosyon
sa pagitan ng mga aswang at tao. Ito ay representasyon ng takot ng mahina sa harap ng
higit na mas malakas (Ricarte, 1985). Kinikilala ang namamayaning takot sa pagitan ng
dalawang pangkat sapagkat lehitimong banta ang mga dayo na maaaring magsiwalat ng
lihim at mapayapang pamumuhay ng mga aswang sa Panitan; samantalang nanganganib
din ang mismong mga dayo sa kamay ng mga aswang na maaaring kumain sa kanila. Sa
kabilang banda, may pagkakataong sinikap ng mga tauhan sa pelikula na supilin ang
yumayabong na takot sa pamamagitan ng paghahanap ng katwiran. Mababatid ito sa mga
linya ni Morales na, “Wala. Walang aswang sa bahay na ‘to. Walang aswang sa mundong
ito. Kung anuman yung nangyayari sa paligid natin ngayon, ay may paliwanag” (00:36:38
- 00:37:01).
Salamin din ang aswang ng mga tagong-tagong pagnanasa at mga pagnanais pero
dahil taboo kaya itinatago pero pilit pa ring hinahanap at iniintindi. Kung babalikan pa
nga, ang parehong dahilang ito ang nagtulak sa mga estudyanteng taga-Maynila para
tunguhin ang lugar ng Panitan na pinaniniwalaang lugar ng mga aswang. Sinasalamin
din ng mga aswang sa pelikula ang pagiging specie na tulad ng tao ay kumikilos din ayon
sa nararamdaman (instinct) para makaligtas. Sa kabilang banda, hindi maitatanggi na
ang pagiging mapanghimasok o invasive ng mga tao ang isa sa nagpapaiba sa mga ito sa
aswang. Hindi mapanghimasok ang mga aswang bagaman maituturing na territorial at
kaisa ang mga ito ng kalikasan. Bunsod ng mga kalikasang nabanggit, ito ang nagtulak
sa magkabilang-panig upang subukang pagharian/gapiin ang isa’t isa sa pamamagitan ng

paglinang ng takot.
Higit pang mauunawaan sa susunod na mga linya ang pagtatangka ni Gunding na

basagin ang ginawang pananakot ni Mariles sa akmang pagtatangka sa buhay ng sanggol
na kinikilalang susunod na tagapamuno ng kanilang lipi bilang pagsusumikap ng huli
na makipag-areglo sa kanila kapalit ng kanilang buhay. Aniya, “Alam ko ang ginawa mo
kanina. Buhay ng isang walang muwang na sanggol ay itinaya mo. Sino ngayon ang asal-
hayop? Akin ay kahilingan lamang at walang halong pananakot. Ibalik mo sa ‘min ang
bata” (01:32:46-01:33:03).
Kung titingnan, bagaman nagkakaroon ng pagbabagong-bihis sa kung paanong

binibigyang-interpretasyon ang aswang sa pelikula at/o panitikan, malinaw na sa malay
o di-malay na paglikha ng takot sa atin ay nagagawa nilang mapasunod tayo. Habang
sinalamin naman ng monologo ni Mariles na ang pagdanas ng kaparehong sitwasyon
ng mga aswang ang naging susi upang lubos niyang maunawaan ang mga ito. Sa huli,
nasumpungan ni Mariles na ang ganap niyang paglaya ay nakasalalay sa paglaya ng lahat.
Itigil na natin ang walang silbing pagdaloy ng dugo. Naunawaan na

namin kayo. Alam ko na rin ang pakiramdam kung paano kang habulin na
parang isang baboy-ramo. Humihingi ako ng dispensa sa inyo. Patawarin n’yo
rin sana kami, lalo na ‘ko sa ‘king inasal. Hayaan n’yo rin sana akong humiling
sa inyo. Pabayaan n’yo kaming mabuhay sa aming kinagawian. Hinihiling ko
sa inyo ang aming buhay. Alam kong may mga namatay sa inyo, sa amin din.
Napakalawak ng mundo. May puwang para sa ‘ting lahat. Maging ang sanggol
na ito, may karapatang matikman lahat ng biyaya ng mundo (01:33:03-
01:33:52).
Maipagpapalagay na nakatawid ang mitolohikal na aswang sa iba’t ibang yugto ng

kasaysayan at ginamit ding taktika umano ni Tinyente Gimo ng Dueñas upang iligtas ang
kanilang bayan mula sa pag-atake ng mga Hapon at Americano at isa ito sa mga sikat na
kuwentong bayan sa Iloilo (Ramos, 1971 sipi mula kay Clark, 2017); hanggang sa paggamit
dito ng CIA sa kanilang psywar bilang counter-insurgency sa rebeldeng Hukbalahap noong
rehimeng Magsaysay (Ichimura & Severino, 2019); o kaya naman isang politiko, tulad kung
paanong tinawag na aswang si Marcos noong kasagsagan ng kaniyang diktadurya, at ang
pananalasa ng manananggal bago maihalal bilang pangulo ang rehimeng Ramos (Reid,
1992). Ang iba’t ibang pagsasakatawan sa konseptong ito ang nagbunsod sa pagpapanatili
ng posibilidad sa pag-iral ng aswang na maaaring manalasa anumang oras.
Ang mga balita gaya ng “Magnanakaw na pinagkamalang ‘aswang’, binoga” (Philstar,

Oktubre 2001); “Old couple suspected as aswang beheaded’” (Philstar, Hulyo 2003);
“Napagkamalang ‘aswang’ makinista napatay” (Philstar, Disyembre 2002); “Aswang
Attack in South Cotabato” (SunStar Davao, Setyembre 2004); “Woman suspected of
being a with killed” (Philstar, November 2005); “Killing of a 70-year-old woman who
was mistaken for a “witch”” (The Visayan Daily Star, July 2009); “Kinarit ng ‘aswang’”
(Philstar, November 2009); at iba pang katulad na mga balita ay nagpapatunay lamang na
hindi purong kathang-isip ang mga ipinakikita sa pelikula at iba pang panitikang popular
dahil sabi nga, ang mismong kathang-isip ay isang panlipunang konstrak at likhang
panlipunan.
Mapangahas na dokumentaryo ni Alyx Arumpac naman ang Aswang (2019) na isang

alegorya at komentaryong panlipunan na tahasang ibinalangkas ang kapulisan bilang
mga aswang na nagsasakatuparan ng pag-iral ng extra-judicial killing sa likod ng Oplan
Tokhang ng administrasyong Duterte. Kung mamarapating sipiin si Arumpac sa kaniyang

dokumentaryo, binanggit na: “kapag sinasabi nilang may aswang, ang ibig talaga nilang
sabihin ay matakot ka.” Kaugnay nito, ang modernong pagsasakatawan sa mitolohikal na
nilalang ay salamin ng sistematiko at state-sponsored na paglinang ng kultura ng takot
ng isang rehimeng nakasandig sa pagdodomina ng kaniyang mamamayan. Paglilinaw ni
Eliot na, “[S]a kasaysayan ng daigdig, karaniwan nang ang pamahalaan ang institusyong
naghahangad na mangibabaw sa lahat. At, sa paghahangad na masupil ang natitirang mga
bahagi, gagamit ito ng lakas at sindak. Bunga naman ng karahasan at sindak na ihahasik
nito, magsusulputan ang iba’t ibang uri ng sakit ng lipunan na magiging daan naman
upang lumaganap ang isang klima kundi man kultura ng sindak” (sipi mula kay Antillon;
1985:93).
Paglalagom
Sa papel na ito, sinuri ng mga mananaliksik ang pelikulang Sa Piling ng Aswang bilang
komentaryo hinggil sa pagkakasangkapan ng pananakot sa malaong sakit na panlipunang
hindi direktang tinutugunan subalit lantarang itinatatwa ang mga sintomas. Lumalabas
na may pangangailangan ang bawat rehimen na dominahin ang kaniyang nasasakupan
gamit ang takot bilang domestikong kontrol. Bunsod nito, nalilikha ng panahon o milieu
ang kaniyang sariling aswang bilang imahen ng takot sa pang-araw-araw na danas o ng
pambansang politikal na kaguluhan.
Nahahati ang papel sa tatlong bahagi: Una rito ay ang pagbabalangkas sa mito ng
aswang bilang isang domestikong kontrol magmula sa pre-hispanikong kalagayan ng
Pilipinas hanggang sa kasalukuyan. Ikalawa, ang posibilidad na ang aswang o ang pagiging
mala-aswang ay sintomas lamang ng isang karamdamang hindi pa lubusang naipaliliwanag
ng siyensiya noong unang maidokumento ang mga nilalang na ito, tulad ng mga naitalang
kaso ng endemic na XDP o X-linked Recessive Dystonia Parkinsonism sa Roxas, Capiz.
Ang takot na nagbubunga ng alyenasyon para sa indibidwal o grupo bunga ng kanilang
kakatwang karamdaman ay salik na nakaimpluwensiya sa penomenon ng aswang sa lugar.
Panghuli, kung paanong pinagkumpara nina Gallaga at Reyes sa kanilang pelikula ang
agapayan sa katangian at gawi ng pamumuhay ng mga aswang at tao na humaharap sa
patuloy na paglinang ng kultura ng takot.
Isinasalang sa papel ang mga mitolohikal na karakter at ang talaban nito sa sosyo-
politikal na konteksto upang suriin ito sa usapin ng patolohiya. Kaugnay nito, malinaw
na iginigiit ng mga mananaliksik na ang aswang at pangangaswang ay materyalisasyon
ng pinaiiral na kultura ng takot at/o pananakot na siyang kinikilalang sakit ng lipunan.
Manapa’y hinuhubog ng mga naghaharing-uri ang kaniyang nasasakupan alinsunod
sa takot upang supilin ang mga pagtatangka ng mga ito na umalpas sa mga itinakdang
limitasyon ng estado. Lumalabas na sinasamantala ng estado ang pagkikilala ng tao
sa kaniyang awtoridad upang itaguyod at panatilihin ang lakas at kapangyarihan
sa pamahalaan. Sa kabuoan, iginigiit ng mga mananaliksik na ang aswang bilang
manipestasyon ng malaon nang panlipunang kanser ay bunga ng kultura ng takot at/o
pananakot sa lipunang Pilipino.
Kung babalikan, kinakitaan ang pahayag na “We Heal Aswang,” isang probokasyon ng
aktres, ng intensiyong buyuin ang gobyerno at tighawin naman ang taumbayan. Maaaring
basahin ang mismong pagbigkas o utterance bilang isang cautionary tale o babala sa
dalawang aspekto. Una, babala ito sa gobyerno, isang pagbuyo sa pamahalaan gamit
ang kanilang takot na nag-uugat sa pagkagalit o pagkasuklam ng taumbayang malay sa
kanilang pagpapabaya o pananamantala sa kondisyong umiiral o pinaiiral sa kasalukuyan.

Ikalawa, babala ito sa taumbayan, isang pagtighaw sa mas lantarang pangangaswang

sa pamamagitan ng panunupil hindi lamang ng virus, kundi maging ng isang estadong
nais dominahin ang kaniyang mamamayan sa pamamagitan ng pananakot sa mukha ng
pagmamakinarya ng Armed Forces of the Philippines–Philippine National Police (AFP–
PNP) na siyang mas higit na binigyan ng awtoridad kaysa sa sektor pangkalusugan, higit
noong naging tagapagpatupad sila ng mga quarantine protocol sa nakalipas na mga
buwan. Nagsilbing instrumento ng aktres ang imahen ng aswang upang baklasin ang
takot ng taumbayan sa pamamasista sa likod ng mga istriktong protocol kaugnay ng
pandemya. Ang pagbanggit ng aktres sa pangungusap na ito ay isang pangangaswang—
isang pagtatangkang kontrahin ng pananakot ang ipinoposisyong pananakot ng gobyerno
upang paramin ang mga hindi maipaliwanag na takot o pangamba mula sa mga bagay na
walang mukha o imahen.
Nang magkaroon ng panawagan ang nakararami sa usapin ng solusyong medikal, hindi

militar, mas binigyang-pansin ng gobyerno ang pagbabalandra ng mga unipormadong
pulis bitbit ang mga armas kaysa sa pagbibigay-importansiya sa mga katugunang medikal
na higit na hinihinging solusyon ng sitwasyon. Kaya naman, hindi mapasusubaling sa
rehimen ng dominasyon (regime of domination), nagtatagumpay ang anumang planong
panunupil at paniniil ng gobyerno sa taumbayan sa pagtatanim sa mga ito ng mga takot
na lumilikha ng walang-batayang takot at pagkaligalig. Sa kabilang banda, maigigiit ang
potensiya sa pagpapalaya ng aswang sa pagtingin dito ng labas sa pagiging manipestasyon
lamang ng takot kundi bilang salaming maaaring makapagsabi kung paano maging tao
at magpakatao. Ang aswang bilang salamin ay nagpapakita ng mga bagay na kasuklam-
suklam na kapag ginawa ay katumbas na rin ng pagiging iba (other). Ang ganitong
pagtitiwalag ng lipunan bunga ng pagiging iba ang magtatakda sa isa sa pagkaaswang. Sa
huli, magbubunsod din ito ng alyenasyon na maaaring magdulot sa isa ng kalayaan mula
sa mga kumbensiyon at pagkakahon ng naghaharing kultura at perspektiba.
Aminado rin ang mga mananaliksik na ang papel ay isang pagtatangka lamang na
isalang sa pagsusuri at pagbasa ang aswang sa larang ng patolohiya o bilang sakit ng
lipunan. Ibig sabihin, ang mga ito ay walang pag-aangkin upang maging depinitibo at higit
pang mapagbubuti kung maging ang iba pang mga pelikula at/o akdang pampanitikan
na tumatalakay sa literal o metaporikal na aswang ay masusuri. Isa lamang din itong
pagtatangka na mabigyang-(pa)liwanag ang mga hindi natin maunawaan upang maparam
ang ating mga takot; isang pagtatangka na mabigyan ng (pagsasa)katawan ang mga
biktima ng araw-araw na kawalang-hustisya.
Mga Sanggunian
Abueg, Efren. “Kasaysayang Oral: Ang “Kapisanang Panitikan,” Ugat ng Makabagong

Panitikan sa Tagalog.” Malay XV, blg. 2 (Mayo 1999): 13-34.
Antillon, Loline M. “Ang Komik Strip bilang Salaman ng Sindak at Katotohanan.” Malay
IV, blg. 1-2 (1985): 93-101.
Clark, Jordan. “45 News Report about the ASWANG since 2001.” The Aswang Project, 24
September 2015. Binuksan 15 Setyembre 2020. https://www.aswangproject.com/45
-news-reports-aswang/.

___. “Teniente Gimo, Aswang: Crippling Superstition or Brilliant Tactic?” The Aswang
Project, 2 April 2017. Binuksan 16 Setyembre 2020. https://www.aswangproject.com
/teniente-gimo-tactic-aswang/.
___. “Etymology of Aswang: Where did the word come from?” The Aswang Project, 2
October 2019. Binuksan 23 Setyembre 2020. https://www.aswangproject.com /
etymology-of-aswang-where-did-the-word-come-from/.
___. “Witches and Witchcraft in Leyte and Samar.” The Aswang Project, 1 July 2019.
Binuksan 25 Setyembre 2020. https://www.aswangproject.com/witches-and-
witchcraft -in-leyte-and-samar/.
Derain, Allan N. May Tiktik sa Bubong, May Sigbin sa Silong: Antolohiya. Lungsod ng
Quezon: Bughaw ng Ateneo De Manila University Press, 2017.
Evasco, Eugene. “Sa Pusod ng Lungsod: Mga Alamat, Mga Kababalaghan Bilang
Mitolohiyang Urban.” Humanities Diliman (January-June 2000) 1:1, 69-91
Everything-Filipino.com. “Filipino Culture: Aswang: The Filipino Version of Monsters.”

Binuksan 26 Setyembre 2020. https://everything-filipino.com/filipino-culture-
aswang-the-filipino-version-of-monsters/
Gallaga, Peque at Lore Reyes. Sa Piling ng Aswang. Pelikula. Regal Films, 1999.
Garcia, René. “Neurobiology of fear and specific phobias.” Learning & memory (Cold
Spring Harbor, N.Y.) vol. 24,9 462-471. 16 Aug. 2017, doi:10.1101/lm.044115.116.
GMA News. “24Oras: 79 anyos na lalaking pinagbintangang aswang, patay sa pamamaril sa

Iloilo.” 28 May 2013. Video Clip. Binuksan 2 Setyembre 2020. https://www .youtube.
com/watch?v=FojWN1wCRVA.
Gutierrez, Lucio P., and Cantius Kobak. “Alcina’s Historia de las Islas…(1668).”
Philippiniana Sacra 46.136 (2011). Web. 5 April 2016. Binisita 25 Setyembre 2020.
https:// ejournals.ph/article.php?id=9165
Ichimura, Anri at Allen Severino. “How the CIA Used the Aswang to Win a War
in the Philippines.” 19 October 2019. Article. Binuksan 25 Setyembre 2020.
https:// www.esquiremag.ph/long-reads/features/cia-aswang-war-a00304-a2416-
20191019-lfrm
Joyce, Michael James. “The Vampires Our Age Deserves: 21st Century Forms of Ancient
Evil.” eTropic 17.1 ‘Living Cities: Tropical Imaginaries (2018): 117-136.
Lee, L V et al. “Sex linked recessive dystonia parkinsonism of Panay, Philippines (XDP).”
Molecular pathology: MP 54, 6 (2001): 362-8.
Lynch, Frank, S.J. The Aswang Inquiry. Lungsod ng Quezon: GCF Books, 1998.
Manuel, E. Arsenio. “Ang Folklore o Kaalamang-Bayan sa Filipinas.” Mga Lektura sa

Panitikang Popular Editor Virgilio S. Almario.10-17. Lungsod ng Maynila: Komisyon
sa Wikang Filipino, 2013.

Reid, Robert H. “Who Cares About Elections When Vampire Is on the Loose?” 8 Mayo 1992.
Article. Binuksan 24 Setyembre 2020. https://apnews.com/article/e97751b2f45e687
a3b24e539e61901ab
Ricarte, Pedro L. “Salamin ng Kultura ng Sindak sa Kontemporaryong Maikling Kuwento

Pilipino.” Malay IV, 1-2 (1985): 103-116.
Scott, William Henry. “Lost Visayan Literature.” Looking for the Prehispanic Filipino.
104-116. Lungsod ng Quezon: New Day Publishers, 1992.
___. “Visayan Religion at the Time of Spanish Advent.” Looking for the Prehispanic
Filipino. 117-137. Lungsod ng Quezon: New Day Publishers, 1992.
Steimer, Thierry. “The biology of fear- and anxiety-related behaviors.” Dialogues in clinical
neuroscience vol. 4,3 (2002): 231-49.
The Aswang Project. “The Aswang Phenomenon – Full Documentary on the

Filipino Vampire.” 4 October 2011. Video Clip. Binuksan 2 Setyembre 2020.
https://www.youtube.com /watch?v=2ePhqoyLpXQ.
___. “Dumangas, Philippines Controversy – Aswang Movie.” 27 June 2012. Video Clip.
Binuksan 2 Setyembre 2020. https://www.youtube.com/watch?v=fmRhjGO5gHg.
Tolentino, Rolando B. “Psychiatry, Media, at Lipunan.” Ang Bago, Bawal, at Kasalukuyan.

1-17. Lungsod ng Pasig: Anvil Publishing Inc, 2004.
___. “Tinatangay ng Agos: Aura ng Oralidad” Sipat Kultura: Tungo sa Mapagpalayang

Pagbabasa, Pag-aaral at Pagtuturo ng Panitikan. 19-37. Lungsod ng Quezon: Ateneo
De Manila University Press, 2007.
___. “Matagal Nang Patay ang Babae: Bawal sa Panitikang Bayan.” Sipat Kultura: Tungo
sa Mapagpalayang Pagbabasa, Pag-aaral at Pagtuturo ng Panitikan. 39-55.
Lungsod ng Quezon: Ateneo De Manila University Press, 2007.
___. indie cinema: at mga sanaysay sa topograpiya ng pelikula ng Filipinas. Lungsod

ng Maynila: University of Santo Tomas Publishing House, 2016.
Tudor, Andrew. “A (macro) sociology of fear?” The Sociological Review (2003): 238-256.

Tugano / Sakit ng Loob, Sakit ng Labas 129
Sakit ng Loob, Sakit ng Labas:

Pagtutumbas sa mga Neolohismong Umusbong sa
Kontemporanidad ng COVID-19 Tungo
sa Pag-unawa ng Kasaysayan ng Ketong sa
Patolohiyang Pilipino1
The Sickness Within, The Disease Without:
A Comparison of the Neologism Emerging from Contemporary COVID-19
Towards the Understanding of the History of Leprosy in Philippine Pathology
Axle Christien Tugano

University of the Philippines–Diliman
axle.tugano@upd.edu.ph
Abstrak
Layunin ng artikulong ito na itampok ang umaalingawngaw na isyu patungkol sa

pandemyang dulot ng COVID-19 sa Pilipinas. Sa pagsasapantaha, tila bagang itinatrato
ng mga kontemporanyong Pilipino ang paglaganap nito bilang isang bago at kauna-
unahang sakit na naranasan ng ating lipunan. Sinasalamin lamang nito ang hindi lipos na
pag-aaral patungkol sa patolohiyang Pilipino. Kaya’t may tendensiya na balahuin o hindi
seryosohin ng balanang Pilipino ang kinahaharap na pandemya dahil bukod sa kulang
ang mga kaalaman ukol dito, posibleng hindi na napipiho ang naging hamon at tugon ng
ating lipunan sa mga nagdaang sakit (na mas malala pa nga sa COVID-19). Kaya’t sinakyan
ko ang mga neolohismong nauso ngayong panahon ng COVID-19 at walang dudang
naipasok sa korpora ng modernong bokabularyong Pilipino. Tinitiyak na sa pamamagitan
ng pagtutumbas na ito, madaling matatalisod at mauunawaan ang saysay ng mga
naunang sakit sa Pilipinas. Bagamat pabaliktad ang galaw ng argumento; gagamitin ang
kasalukuyan upang unawain ang nakaraan. Sa ganitong galaw, mapapatunayan na hindi
naman na ganoon kabago ang mga neolohismong aking napansin. Tumuon ang pag-aaral
na ito sa muling pagsilip sa sakit na Hansen’s disease o ketong na sumalot sa Pilipinas
noong maagang bahagi ng dantaon 20. Bumuo ito ng labis na pagkabahala at takot sa mga
Pilipino. Halos isandaang taon pagkatapos, sumibol naman sa maagang bahagi ng dantaon
21 ang COVID-19. Higit pa sa komparatibong lenteng hatid ng pag-aaral na ito, maililibra
ang dalawang sakit sa kung paano masusukat ang pinagdaanang danas ng mga Pilipino.
Bagamat nasa magkaibang epoka at intensidad, kapwa nakapagbigay ang dalawang sakit
ng labis na takot sa lipunang Pilipino.
This article aims to highlight the resounding issue regarding the pandemic caused by COVID-19 in
the Philippines. In hindsight, it seems that contemporary Filipinos treat its spread as a new and first
disease that our society has experienced. It only reflects the inexhaustible study of Filipino pathology.
1 Iniaalay ang pag-aaral na ito kay Dr. Prof. Aileen Baviera (1959-2020), aming propesor at
dating Dekana ng Asian Center, University of the Philippines Diliman, na nasawi sa COVID-19.

So there is a tendency for the Filipino government to tarnish or not take the future pandemic
seriously because apart from the lack of knowledge about pandemics, it is possible that our society
does not know the challenges recognized and responses done to past diseases (which is even worse
than COVID-19). So I utilized the neologisms that were popular these days of COVID-19 and no
doubt had entered the body of modern Filipino vocabulary and corpora. It is ensured that through
this comparison, the significance of previous diseases in the Philippines can be easily traced and
understood. Although the motion of the argument is reversed; the present will be used to comprehend
the past. With this move, it will be proven that the neologisms I have noticed are not that new. This
study focuses on re-examining Hansen’s disease or leprosy that plagued the Philippines in the early
20th century. It has created great concern and fear among Filipinos. Nearly a hundred years later,
COVID-19 emerged in the early 21st century. In addition to the comparative lens presented by
this study, two diseases can be identified and compared in measuring the experiences of Filipinos.
Although in different epochs and intensities, both diseases have given rise to extreme fear in Filipino
society.
Mga Susing-salita
sakit, COVID-19, ketong, patolohiya, neolohismo, wika
disease, COVID-19, leprosy, pathology, neologism, language
Tungkol sa May-akda
Nagtapos si Axle Christien Tugano ng BA History bilang Class Valedictorian (Magna cum
laude) sa PUP noong 2015. Kasalukuyang tinatapos ang MA Philippine Studies sa Asian
Center, University of the Philippines Diliman. Nakapaglimbag ng mga artikulo sa mga
refiradong dyornal katulad ng Saliksik E-Journal, Tala: An Online Journal of History,
Bagong Kasaysayan (BAKAS), Alternatibong Tahanan ng mga Akda at Gawang
Nasaliksik (ATAGAN), at iba pa. Patnugot ng Martes sa Escaler: Klase sa Historiograpiya
ni Dr. Zeus Salazar (2019) at awtor ng Danas: Mga Akademikong Paglalakbay sa
Ibayong Dagat (2020). Nakapagturo ng Kasaysayan at Agham Panlipunan sa Polytechnic
University of the Philippines, Pamantasan ng Lungsod ng Marikina, Our Lady of Fatima
University, at Lyceum of the Philippines University. Ang kaniyang interes sa pananaliksik
ay pumapatungkol sa Kasaysayang Kolonyal ng Pilipinas, Ugnayan ng Pilipinas at Ibayong
Dagat, Araling Diaspora, at Lokal na Kasaysayan. Ilan sa mga naging pag-aaral ay kaniyang
binasa sa Jakarta, Indonesia at University of Lisbon, Portugal.

Sa pagpasok ng Bagong Kadawyan (New Normal), umusbong ang samu’t saring

antisipasyon ng mayoryang Pilipino sa COVID-19 bilang isang tila first-time ever in
the history na sakit na kinahihirapan ng buong lipunan. Kung bubulatlatin lamang ang
kasaysayan ng patolohiyang Pilipino, bago pa man ang dekadang ito, sinubok na tayo ng
mga mapaminsalang epidemiya at pandemya. Tampok dito ang cholera (Vibrio cholerae)
na sumasalot na sa Pilipinas mula pa sa panahon ng mga Español at tuluyang naging
epidemiya sa bansa noong 1902 hanggang 1904 o kasagsagan ng Digmaang Pilipino-
Americano (Heiser 1907; Smallman-Raynor at Cliff 1998; Mangahas 2020). Bagamat
hindi tuluyang nawala ang cholera, kinasapitan din ang pagpapakasakit ng bulutong
o small pox (Variola major o Variola minor) (PHR 1911; de Bevoise 1990; Limos 2020)
at Spanish Flu (trancazo) o influenza (Gealogo 2009) noon ding dantaon 19. Gayundin,
hindi malilimutan ang naging banta ng kontemporanyong Severe Acute Respiratory
Syndrome Coronavirus (SARS-CoV) noong 2004 (Cyranoski 2004). At bago lumaganap
ang COVID-19 sa Pilipinas, marami nang buhay na kinuha ang mga sakit na dengue,
diphtheria, tigdas (measles), at polio (poliomyelitis) (TLID 2019). Malinaw na hindi bago
ang mga ganitong uri ng kalbaryo para sa ating mga Pilipino.
Tangan-tangan na ng ating lipunan ang mga sakit. Iba-iba man ang pinagmulan at
dulot nito sa tao, iisa lang din ang hinahangad sa huli: ang gumaling o hindi kaya’y huwag
dapuan ng sakit. Kasabay nito ang pagpapalawig ng kaalaman ng bawat isa patungkol sa
mga sakit na posibleng tumapos sa kaniyang buhay. Nakakamatay ang kamangmangan,
wika nga. Hanggat maaari, kinakailangang maipaunawa sa mayoryang masa ang
patolohiyang Pilipino, gamit ang wika at konsepto nila. Nais kong muling maipakilala
sa masa ang kasaysayan ng isang sakit na minsa’y pinandirihan at kinatakutan ng mga
Pilipino: ang Hansen’s Disease o ketong noong maagang bahagi ng dantaon 20.
Direkta kong iniugnay at idinawit ang COVID-19 sa ketong. Komparabol ba ang
dalawang sakit? Sa unang banda, maaaring hindi dahil ang ketong ay isang bacterial
na uri ng sakit samantalang ang COVID-19 ay viral. Sa kabilang banda, lilitaw ang
kabuluhan nito. Bukod sa kapwa umusbong ang dalawang sakit sa maagang bahagi ng
bawat dantaunan, kinatakutan ito ng magkaibang panahon at henerasyon. Kung tutuosin,
isa itong pagtatangkang pag-ugnayin ang kasaysayan at kasalukuyan (current events).
Mahalaga ang ugnayang pangyayari o historical conjuncture sa pag-unawa ng kasalukuyan
gamit ang lente ng nakaraan (Tugano 2019, 163-164).
Malamang, karamihan sa atin, lalo na ang kasalukuyang henerasyon, hindi na napipiho
ang kasaysayan ng sakit na ketong. Kaya’t sinamantala ko ang panahon ng COVID-19
upang muling ipaalala ang pandemyang ketong. Sa pagpapaunawa ng magkaibang
kaganapan, mabisang paraan ang pagtutumbas ng mga konsepto at konteksto (David at
Davidson 1994, 27; Treagust et al., 1998, 85-86). Napapadali ang pagkatuto sa nakaraan
gamit ang nalalanghap na realidad ng kasalukuyan. Sa lantad na paningin, mabisa ang
pagtutumbas sa mga neolohismong umusbong sa halos mag-iisang taong karanasan
ng mga Pilipino sa COVID-19. Ibig sabihin nito, uunawain ang nakaraan (ketong) sa
pamamagitan ng kasalukuyan (COVID-19). Aking hihiramin ang mga salitang lumitaw sa
panahon ng COVID-19 bilang bagong bahagi ng semantika at korpora ng wikang F/Pilipino.
Maliwanag na mababakas dito ang arbitraridad ng wika. Ayon nga sa lingguwistang si
Henry Gleason (1961), pinagkakasunduan at sinasang-ayunan ng buong lipunan ang wika.
Isinasalalay nila ang pagtatakda ng konteksto sa bawat salita kung saan ang bawat pangkat
ay maaaring sumang-ayon sa pagpili ng mga salita at kahulugang kakatawanin nito para
sa kanila. Sa pamamagitan ng malikhaing paggamit at panunumbas ng mga neolohismong
umusbong sa panahon ng COVID-19 katulad ng: 1) Lockdown–ECQ, 2) Social Distancing,
3) Hugas Kamay, 4) Positive (+) Patient, 5) Frontliner, 6) Ayuda, 7) #Quaranthings, at 8)
New Normal, madali nang mauunawaan ng sinuman ang naging kasaysayan ng ketong sa
Pilipinas.

Sakit ng Loob: Ang COVID-19 sa Kasalukuyan
Sa pagtatapos ng taong 2019, agad na kinumpirma ng Wuhan Municipal Health Commission

sa Tsina ang pagsibol ng panibagong uri ng Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS)
na pumuksa sa malaking populasyon nito (WHO 2020a) at idineklara bilang ganap na
pandemya noong Marso 11, 2020 (Riley et al. 2020, 73; WHO 2020a). Ang COVID-19
ay kabilang sa malaking pamilya ng mga coronavirus na kinabibilangan din ng Middle
East Respiratory Syndrome (MERS) at SARS. Itinuring lamang ito noong una bilang Novel
(new o bago) Coronavirus dahil bago lamang ang eksistens nito sa patolohiyang pantao
(MMUM 2020). Tinawag din ito bilang SARS-CoV-2 na magiging COVID-19 kinalaunan.
Pinaniniwalaan na nagmula ang nasabing virus sa Huanan Seafood Wholesale Market sa
Wuhan, Hubei (Letzter 2020) na itinuring noon bilang Ground Zero, kung saan lantarang
ipinagbibili at kinakatay ang mga tinatawag na exotic animal, na posibleng naging
carrier ng sakit. Hindi nagtagal, lumipat ang virus mula sa hayop patungo sa mga tao
(animal-to-human transmission). Bagamat pagkaraan ng ilang siyentipikong pagsusuri
at imbestigasyon, napapatunayang hindi sa pamilihan ng Wuhan nagmula ang nasabing
virus.
Gayumpaman, lumaganap na ang sakit sa labas ng Tsina. Ang Vietnam (Phelan et

al. 2020, 709) at Thailand (WHO 2020a) ay mga bansang unang nagkaroon ng kaso ng
COVID-19 na nasa labas ng Tsina. Kalaunan, magkakaroon din ng mga travel-related
case ang mga bansang Australia, Cambodia, Canada, France, Germany, Japan, Nepal,
Singapore, Timog Korea, Taiwan, Thailand, United Arab Emirates, at Estados Unidos
(Phelan et al. 2020, 709-710). Sa Pilipinas, buwan ng Enero unang naitala ang unang
kaso ng COVID-19—babaeng Tsino na nagmula sa Wuhan na bumiyahe patungong Hong
Kong bago nakarating sa Pilipinas (Edrada et al. 2020 2; Gregorio 2020). Isa ito sa tatlong
unang kaso ng COVID-19 sa Pilipinas na nagmula sa Wuhan (Dancel 2020a). Samantala,
ilang araw pagkalipas, inanunsiyo ni Francisco Duque III ng Department of Health ang
pagsusuri sa dalawampu’t siyam na Pilipinong hinihinalang positibo sa sakit: Maynila
(18), Gitnang Visayas (4), Kanlurang Visayas (3) at tig-iisa sa rehiyon ng MIMAROPA,
Silangang Visayas, Hilagang Mindanao, at Davao (Paris 2020). Kaya’t mula sa kaganapang
ito, patuloy na lumulobo ang kaso ng COVID-19 sa buong Pilipinas. Ayon sa talang
inilalabas ng John Hopkins University, habang isinusulat ko ang pag-aaral na ito, mayroon
nang 367,819 na kaso ng COVID-19 ang buong Pilipinas, kung saan 6,934 ang nasawi rito
(JHU 2020).
Dahil sa pangambang hatid ng arawang tala ng COVID-19, walang dudang nakapagbuo

ito ng labis na takot sa lipunang Pilipino. Traydor ang virus na hatid ng COVID-19 na patuloy
na sumasalot sa lipunang Pilipino. Kaya’t sa panahon ding ito lilitaw ang monumental na
pagbabansag sa sakit bilang Kalabang Hindi Nakikita. Sa papamagitan ng mga aerosol,
na kalimitang mga laway, ubo, sipon, at maging hininga, naisasalin ang sakit sa iba pang
tao. Ngunit, sa kabila ng pangamba, aligaga, at trauma, may pagbabalewala pa rin ang mga
tao sa sakit.
1. Lockdown–ECQ: Barikada ng Pandemya

Isang amorphous na terminolohiya ang lockdown. Ibig sabihin, wala itong tumpak na
kahulugan at konteksto sapagkat kusang sumibol ito sa korpora ng mga salitang pantao lalo
na ngayong panahon ng COVID-19. Tumutukoy ang lockdown sa mandatoryong kautusan
para sa lahat ng tao na manatili sa partikular na lugar kung saan sila naabutan sa oras
na maipatupad ito. Ipinapatupad ang lockdown upang malimitahan ang kilos o paggalaw

ng tao nang sa gayo’y maiwasan ang paglaganap ng sakit. Ginagawa ito sa isang lugar na
sumasailalim din sa quarantine (FL 2020). Bagamat hindi isang medikal na termino ang
lockdown, ginamit na rin ito ng kalahating populasyon ng mundo noong unang bahagi ng
taon bilang panukoy sa samu’t saring restriksiyon katulad ng pagsasara ng mga restoran at
pamilihan, pagbabawal sa anumang umpukan o social gathering, at mahigpit na pag-uutos
na manatili sa loob ng tahanan (Kaplan et al. 2020). Kaya’t nauso na rin sa buong mundo
ang katagang “Stay-at-Home.”
Sa unang pagkakataon, naranasan ng mga Pilipino ang hagupit ng lockdown.

Kakarating ko lamang noong Marso 12, 2020 sa paliparan galing ng Sydney, Australia
nang mabalitaan ko ang napipintong lockdown sa ilang bahagi ng Pilipinas alinsunod
sa panukala ng Pangulong Rodrigo Duterte. Inanunsiyo ng pangulo na magkakaroon ng
lockdown sa buong Kalakhang Maynila pagsapit ng Marso 15, 2020 na tatagal hanggang
Abril 14, 2020 (Aspinwall 2020a). Ipinanukala ito sapagkat naging mabilis ang pagkalat
ng COVID-19 sa pagitan ng Marso 12 hanggang Marso 15 kung saan mula sa limang
kumpirmadong positibo sa sakit, kaagad itong pumalo sa limampu’t dalawa (Ravelo 2020).
Itinaas din sa Code Red Sublevel 2 ang kalagayan ng sakit sa Pilipinas na naging dahilan
upang ipatupad sa kauna-unahang pagkakataon ang malawakang lockdown sa kasaysayan
ng Pilipinas (Talabong 2020). Kasabay ng lockdown, malawakan ding ipinatupad sa
buong Luzon ang Enhanced Community Quarantine (ECQ), salitang namutawi rin sa
bibig ng mga Pilipino, upang makontrol ang paglaganap ng virus na kalauna’y nagkaroon
ng makailang beses na ekstensiyon (Aljazeera 2020; Calonzo at Jiao 2020). Sa ilalim ng
panuntunan ng ECQ, mahigpit na ipinagbabawal ang paglabas sa loob ng bahay maliban
sa mga sundalong ikinalat at bumabarikada [Larawan 1] sa kalat-kalat na bahagi ng bansa
at mga medical worker na kapwa itinuring ngayong bilang mga frontliner (Austriaco 2020;
Dancel 2020b).
Larawan 1. Sundalo ng Armed Forces of the Philippines na bumabarikada alinsunod sa

pagpapatupad ng Lockdown sa buong Maynila (Umali 2020)
Gayumpaman, dumaan ang lipunang Pilipino sa iba’t ibang uri ng lebel ng

quarantine; panuntunang nagbabago bawat kalahati ng buwan sa tuwing inaanunsiyo
ito ng pamahalaan. Ngunit, mas kilala ng balana ang ECQ dahil sa naging impak nito sa
buong lipunan. Liban sa paglitaw ng ECQ, nariyan din ang MECQ (Modified Enchanced

Community Quarantine), GCQ (General Community Quarantine), at MGCQ (Modified

General Community Quarantine.) Sa ilalim ng panuntunan ng MECQ, pinahintulutan
na ang paglabas ng ibang mga esensiyal na manggagawa; GCQ, pinalalabas ang mga
tao maliban sa mga 21 na taong gulang pababa at 60 na taong gulang pataas; at MGCQ,
tuluyang pagbubukas ng ibang establisimyento ngunit sa kalahating bahagdang kapasidad
lamang nito ang maaaring tanggapin (Austriaco 2020). Sa kabila ng napakaraming
lockdown at ECQ (wika nga ng mga Pilipino) na ipinatupad sa bansa, kabalintunaan sa
Pilipinas ang siyang may pinakamahabang ipinatupad na lockdown sa buong mundo at
patuloy na nakapagtatala ng libo-libohing bagong kaso ng COVID-19 araw-araw (Yee
2020). Mapapaisip ka na lamang minsan kung nasaan at kanino na ba talaga ang ugat ng
problemang ito?
Sa personal kong danas sa komunidad, marami sa ilang mga Pilipino ang sinasawalang-
bahala ang mga nagdaang lockdown. Matatalisod mula sa kanilang mga katwiran ang
samu’t saring dahilan katulad ng labis na pagkaboryong sa loob ng tahanan; walang
magawa sa bahay kung kaya’t lumalabas na lamang sila upang maglibang at maglaro;
makipagkuwentuhan sa mga kapitbahay at kaibigan; nag-iinuman nang palihim; at ang
malala pa’y ang ilan ay hindi sumusunod sa panuntunan ng pamahalaan. Kaya dati’y aking
napaskil sa Facebook ang ganitong malunos na kalagayan ng ating pag-iisip:
Sa kauna-unahang pagkakataon, habang nakabisikleta kanina upang

mamalengke. Suot ang dalawang patong na mask at face shield. Napadaan sa
isang barangay dito sa Marikina. Laking gulat ko na umpukan ang mga tao.
Kabataang naglalaro ng patintero, mga nanay na nagkukumpol sa
chismis, at may ilan ding nagsasabong. Oo at wala silang mga mask.
Esensiyal na pangangailangan ba ang patintero, chismis at sabong? Ganito na
ba talaga tayo? Mahirap bang magmahal at magmalasakit sa kapwa-tao? Ang
malala, kaya pa bang magpakaTAO nating mga Pilipino? Mga kapatid, oras
na siguro para pagnilay-nilayan kung ano ba talaga ang papel ng bawat isa sa
atin/bawat sarili sa Digmaang COVID na ito— tayo ba ang solusyon o dagdag
salot sa lipunang sinasalot na? Isipin na unti-unti nang bumabagsak ang
ahensiyang pangkalusugan, sektor ng kabuhayan, apektado ang edukasyon at
ekonomiya, at aspektong moral at mental ng bawat isa. Nasaan ka ba talaga?
Tinanggap na ba natin nang tuluyan ang retorika at tadhana ng pandemyang
ito na— “Lahat tayo ay mauubos, una-una nga lang”? Nakakalungkot
(Tugano 2020).
Sa unang banda, maaaring masabing matitigas ang ulo ng ilang mga Pilipino. Mula sa
pagpapatupad ng malawakang lockdown, may ilan pa ring lumalabag sa panuntunan ng
batas, palabas-labas ng mga tahanan kahit walang importanteng gagawin sa komunidad,
at ang malala pa’y hindi naniniwala sa eksistens at suliraning hatid ng COVID-19. Kaya’t
dahil sa sunod-sunod na ekstensiyon ng mga lockdown, muling lumitaw sa retorika ng
pamahalaan ang tila pagpukol sa kaugalian ng mga Pilipino bilang mga pasaway kung
bakit lumalala ang kaso ng COVID-19. Unang pinaratangan noong Marso 16, 2020 ni Hope
Libiran, Transport Assistant Secretary ang mga Pilipino bilang pasaway, matitigas ang ulo,
pilosopo, at makasarili; Harry Roque noong Abril 16; Eduardo Año noong Abril 17; Senador
Tito Sotto noong Hunyo 29; at Pangulong Duterte noong Hunyo 30 (PDI 2020). Iginiit
pa nga ni Roque na ang dahilan ng pangunguna ng Pilipinas sa ASEAN bilang bansang
may pinakamaraming kaso ng COVID-19 ay idinulot ng mga tinurang pasaway (Cigaral
2020; Punongbayan 2020). Sa kabilang banda, maaaring kinasasangkapan na lamang ng
rehimen ang retorika ng pasaway at walang disiplina upang mapagtakpan (blame game)
ang walang malinaw na direksiyon na plano ng pamahalaan sa suliranin ng COVID-19.
Kaya’t lagi na lamang nilang bukambibig na “sumunod na lamang sa Pangulo upang

malabanan ang COVID-19” (Sapalo at Marasigan 2020). Salungat naman ito sa ilang
mga nagdaang sarbey ukol sa pandemya. Tinatayang isa ang Pilipinas sa mga bansang
nangungunang may mahigpit na pagsunod sa protokol katulad ng pananatili sa loob ng
bahay, paghuhugas ng kamay, at pag-iwas sa mga matataong lugar (Punongbayan 2020).
Bagamat sa pagbabalanse, hindi rin naman maaaring ituring bilang absolutong sandigan
ang kinalabasan ng sarbey. Gayundin, ang panukala ng mga nasa posisyon ukol sa
kaugalian ng mga Pilipino lalo pa’t kung hindi naman sila nalalantad sa realidad. Katulad
ng obserbasyong sinipi sa itaas, marami pa rin sa mga Pilipino ang isinasawalang-bahala
ang banta ng COVID-19 lalo pa’t nito lamang sa ilang mga lugar na sinalanta ng pagbaha
dulot ng bagyong Ulysses, tila nakalimutan na ng ilang mga Pilipino na umiiral pa rin ang
COVID-19. Mababakas ang pagkalaho ng kinagisnang protokol sa ilang pamayanan at mga
evacuation center.
2. Social Distancing:Tungo sa Epektibong Pag-aagwat

Kasabay ng lockdown at ECQ, sumibol at namutawi rin sa bibig ng mga Pilipino ang social
distancing. Nangangahulugan itong pagbibigay distansiya o layo-layong posisyon mula sa
ibang tao upang maiwasan ang hawaan ng sakit. Pinaniniwalaan ng mga eksperto na mababa
ang tiyansang mahawa ang isang indibdiwal mula sa apektadong tao kung mayroon silang
distansiya sa bawat isa na kadalasa’y anim na talampakang layo (CDCP 2020a). Unang
ginamit sa buong mundo bilang termino ang social distancing noong maagang bahagi
ng COVID-19. Bagamat ayon sa panukala ni Lisa Maragakis (2020), mas mainam nang
gamitin ang physical distancing lalo pa’t unti-unti nang nagbubukas muli ang publiko
sa iba’t ibang mobilisasyon ng tao (Maragakis 2020). Malinaw ang pagpapakahulugan sa
physical distancing upang laging masaisip ng mga tao ang panuntunan ng pagbibigay-
distansiya sa isa’t isa.
Larawan 2. Panuntunan ng Department of Health hinggil sa social distancing (Elma 2020)
Lumaganap ang neolohismong ito sa lipunan ng mga Pilipino. Kahit papaano,

hindi nagkulang ang pamahalaang paalalahanan ang bawat isa sa ganitong protokol.
Mula sa mga mikroponong sumisigaw oras-oras sa mga matataong lugar ng “Social
Distancing po tayo” hanggang sa patalastas na ipinapalabas sa social media at telebisyon,

hindi nakapagtatakang tila-LSS (Last Song Syndrome) na ang tingin sa konsepto ng

social distancing. Sa isang probinsiyal na websayt ng Department of Health, mariing
ipinapaliwanag nito ang panuntunan [Larawan 2] hinggil sa pagpapanatili ng social
distancing sa anumang oras lalo na sa tuwing lumalabas ng bahay. Nasa wikang F/Pilipino
ang pagkakasulat, malinaw, at tiyak na mauunawaan ng bawat Pilipino.
Ngunit, sa unang serye ng pagpapatupad sa social distancing, tila hindi ito nasunod
ng nakakarami. Dalawang linggo pa lamang matapos ipatupad ang lockdown sa Pilipinas,
halos 50,000 katao na ang nahuling lumabag sa protokol (KN 2020) at karamihan
dito’y hindi sumusunod sa social distancing. Malunos ang kalagayan ng National Capital
Region noon. Bukod sa mataong lugar ang mga siyudad na narito, litaw ang katigasan
ng ulo ng iilan. Sa mga pamilihan (cf. Casas 2020) ay makikitang hindi inaalintana ng
mga tao ang posibleng hawaan ng sakit. Gayundin sa mga sakayan ng bus. Ilang araw
pagkatapos mabatid ang napipintong lockdown ng Pilipinas, aligagang nagsiuwian ang
ilan [Larawan 3].
Larawan 3. Nagsisiksikang mga pasahero sa terminal ng bus sa Cubao, Quezon City (Pasley 2020)
Larawan 4. Mga nahuling lumabag at ikinulong sa maliit na selda (HRW 2020)

sa kani-kanilang mga probinsiya na naging dahilan ng labis na siksikan. Sa madaling salita,

nalabag na rito ang protokol ng social distancing. Kaya’t hindi nakapagtataka kung bakit
mas lalong humigpit ang pamahalaan. May ilang lalawigan ang nanhuli ng mga lumabag.
Samantala, mayroon ding ikinulong sa malakulungan ng hayop [Larawan 4] ngunit inulan
din kinalaunan ng batikos mula sa ahensiyang nangangalaga ng karapatang pantao (HRW
2020). Naglabas din ang pamahalaan ng kauutusang ikukulong nang sampung araw
hanggang isang buwan at pagbabayarin ng 1,000 hanggang 5,000 piso ang sinumang
lalabag sa panuntunan ng social distancing (Lopez 2020).
3. Hugas-Kamay: Saligan ng Sanidad

Isa ang paghuhugas ng kamay sa mga isinusulong na mga preventive measure ng iba’t
ibang ahensiya ng pamahalaan upang maiwasan ang pagkakalantad sa COVID-19. Mula
sa mga paulit-ulit na patalastas sa telebisyon, YouTube, balita o radyo, at maging sa
opisyal na panuntunan ng Department of Health [Larawan 5], ipinaliwanag ang proseso
at kahalagahan ng paghuhugas ng kamay (Isinika 2020a). May katiyakan ang kahulugan
ng konseptong ito ngunit kinakailangang ipagduldulan ng pamahalaan ang mga ganitong
pagpapaalala lalo pa’t sa katangian ng disiplina mayroon ang ilang mga Pilipino. Ayon sa
panuntunan ng Centers for Disease Control and Prevention, kinakailangang hugasan ang
kamay nang de-sabon na hindi bababa sa 15 hanggang 20 segundo (PHO 2020; USFDA
2020) ngunit ayon sa World Health Organization, ang paghuhugas ay dapat nagtatagal ng
40 segundo hanggang isang minuto (Koerth 2020).
Bago pa lumaganap ang COVID-19 sa Pilipinas, masaklaw na ang promosyon ng mga

ahensiyang pankalusugan sa buong daigdig hinggil sa paghuhugas ng kamay. Iginigiit nila
na ang labis na paghawak sa mata, ilong, at bibig gamit ang madumi o hindi nahugasang
kamay ay posibleng makapagsanhi ng pagkalat ng mikrobyo sa katawan (TPH 2012).
Bagamat naging neolohismo lamang ang “Hugas-Kamay” dahil naging bukambibig na ito
ng mga Pilipino sa mga nagdaang buwan.
Larawan 5. Panuntunan ng Department of Health hinggil sa paghuhugas ng kamay (Elma

2020)

Sa tinuran ng mga institusyong pankalusugan, iminumungkahi ang paggamit ng alkohol

o hand sanitizer bilang alterntibong panlinis kung walang tubig at sabong gagamitin.
Naglalaman ang mga sanitizer ng 60% ethanol (alkohol na ethyl) na maaaring pumatay ng
mikrobyo sa katawan. Bagamat may bantang hatid ang ilan sa mga sanitizer na kumakalat
sa ilang pamilihan. Naglipana sa ibang merkado ang sanitizer na kinasasangkapan ng
methanol o alkohol na kahoy na lubhang nakakabulag ng mata o nakakalason sa katawan
ng tao (USFDA 2020).
Gayumpaman, kasabay ng pagbulusok ng retorikang Hugas-Kamay, sumunod

namang gumalaw ang kapitalismo. Kung sa ibang bansa, nagkakaroon ng problema sa
malinis na tubig bilang panghugas ng kamay (cf. Khalid 2020, 3), lumaganap naman sa
ilang pamilihan ang kultura ng panic buying at hoarding o pag-iimbak ng labis na bilang
ng produkto. Nasa Australia ako noong lumaganap ang COVID-19, kitang-kita sa mga
pamilihang katulad ng Woolworths, Coles, ALDI, at Costco ang pag-iimbak ng ilang
mga Australyano ng tissue paper (Oremus 2020). Sa aking pagninilay, gagamitin nila ito
upang gamitin sa tahanan. Ngunit, kaiba ang naging senaryo nito sa lipunang Pilipino.
Nagsilbi itong oportunidad ng mga kapitalistang hindi tinitingnan ang epekto ng kanilang
ginagawa sa banta ng COVID-19. Marami sa mga Pilipino ang naghakot ng tone-toneladang
alkohol, hand sanitizer, at tissue paper upang maibenta sa doble hanggang tripleng presyo
(Madarang 2020). Kaya’t sa kalagitnaan ng pandemya, maraming abusadong negosyante
ang nasamsaman ng awtoridad ng mga produktong ibinebenta sa napakataas na halaga
(Caliwan 2020; CNNPS 2020a). Ang ganitong senaryo ay ilan lamang sa mga maaaring
iugnay sa konsepto ng Hugas-Kamay na umiral bilang neolohismo sa panahon ng
COVID-19.
Mahirap masukat kung may pagbabalewala ang mga Pilipino sa Hugas-Kamay.

Maliban sa may kahirapang masuyod ang ganitong bagay, walang parametro ang
makapagpapatunay sa estado nito ngayon. Liban na lamang sa mga natalisod kong
pilosopong pahayag sa social media na may direktang kinalaman sa sanidad; halimbawa,
ang paniniwala ng iilan na hindi nakapagtatanggal ng virus ang tubig kaya’t mas mainam
na lagyan na lamang ng Ginebra San Miguel; hindi nagtatagal nang ilang minuto ang
mikrobyo sa mga gamit kaya’t ligtas na raw sila diumano sa banta ng COVID-19; at sa
halip na ipambili ng sabon at alkohol, pagkain na lamang ang kanilang pagtutuonan
ng pansin. Sa kabila ng limitado na nga ang kaalaman ng mga Pilipino sa bagay na ito,
lumabas pa sa buong bansa ang isang birong pahayag na tinurang totoo ni Pangulong
Duterte na nagsasabing kung walang kakayahang makabili ang mga pamilyang Pilipino ng
alkohol at ilang disinfectant, tumungo na lamang sila sa mga gasolihan at doo’y humingi
ng petrolyo bilang panhugas ng kamay (Arizala 2020; Esmaquel II 2020). Kung iisipin,
paano seseryosohin ng mga Pilipino ang idea at kawastuhan ng Hugas-Kamay kung ang
lider mismo ng bansa ang siyang naghahatid ng katatawanan at walang kapararakang
konsepto hinggil sa usaping ito?
Sa kabilang banda, maaari ring sabihing hindi ganoon ang kaisipan ng ilang mga
Pilipino ukol sa idea ng Hugas-Kamay. Sa inilabas na sarbey noong kalagitnaan ng taon,
sa higit dalawampung bansang may matataas na kaso ng COVID-19, pumapangatlo (81%)
ang Pilipinas sa bansang sumusunod sa paghuhugas ng kamay gamit ang sabon at tubig
samantalang nangunguna (69%) naman sa paggamit ng hand sanitizer (Punongbayan
2020).
4. Positive (+) Patient: Pagsusumamo ng mga Tinalikdan

Sa ngayong panahon ang salitang positive (+) ay kadalasang naikakabit sa pagkalantad
at pagkahawa ng indibidwal sa isang may COVID-19. Wika nga sa social media, ang

maging negative sa COVID-19 ay siyang pinakamagandang positive sa buhay ng isang

tao ngayon. May itinakdang sintomas ang World Health Organization patungkol sa
posibleng pagkapositibo sa COVID-19. Ang kadalasang mga sintomas nito ay mataas na
lagnat, tuyong ubo, at labis na pagkahapo. Sintomas din minsan ang kawalan ng panlasa o
pang-amoy, pananakit ng lalamunan at ulo, pananakit ng mga kasukasuan, pagsusuka, at
labis na pagdudumi (WHO 2020b). Tinatayang umaabot ng 11 hanggang 14 na araw ang
incubation period ng COVID-19 bago tuluyang maging positibo ang indibidwal pagkatapos
ng kaniyang pagkakalantad (CDCP 2020b). Bagamat may iba’t ibang lebel ang pagiging
positibo sa COVID-19—asymptomatic (walang sintomas ngunit nakakahawa), mild,
moderate, severe, at critical (Lowth 2020)—lubos pa ring pinang-iilagan ang sakit na ito.
Sa panahon ngayon, nakakailang na kung uubo o babahing sa harap ng maraming tao.

Kaagad nilang ikakabit sa iyo ang konsepto at konteksto ng positive (+) o positive patient
na naglipana sa bukambibig ng nakakaraming Pilipino. Hindi lantad ang sakit na dulot ng
COVID-19. Kaya’t sa ikatitiyak nito, kinakailangang dumaan sa pagsusuring medikal ang
mga hinihinalang positibo sa sakit na ito. Mayroon tayong tinatawag na COVID-19 RT-
PCR Test o real-time reverse transcription polymerase chain na ginagamit upang agad na
matukoy ang nucleic acid partikular na ang Ribonucleic acid (RNA) ng sakit. Isinasagawa
ito sa pamamagitan ng swab test: oropharyngeal o pagkuha ng laway sa lalamunan, at
nasopharyngeal naman sa ilong [Larawan 6] (FDA 2020, 1; Jazul 2020). Mas natitiyak ng
RT-PCR ang kawastuhang resulta ng sakit kung ihahambing ito sa Rapid Antibody Test o
Serelogy Test na nagdedetermina lamang kung ang isang tao ay may sapat na antibodies
upang labanan ang COVID-19. Kaya’t sa mga unang serye na ginamit ang Rapid Antibody
Test, marami sa mga positibong pasyente ay nagiging negatibo ang resulta at bise-bersa
(Jazul 2020). Ang mga pasyenteng Person under Investigation (PUI), sa tulong ng Infection
Control Committee (ICC) ay idadaan sa mahigpit na quarantine. Ipagbibigay-alam ng ICC
sa Department of Health Regional Epidemiology and Surveillance Units (RESU) ang kaso
na siya namang pinal na isusumite sa Department of Health Epidemiology Bureau (Quadra
2020). Samantala, ang ilang mga pasyenteng nakakaranas ng labis na hirap sa paghinga
sanhi ng COVID-19 ay kaagad na dinadala sa Intensive Care Unit (ICU) upang mabigyan
ng remedyo (Quadra 2020).
Larawan 6. Pagsasagawa ng Swab Test sa panahon ng COVID-19 sa Pilipinas (Palicte

2020)

Mahirap ang dinaranas ng mga positibong pasyente ngayong COVID-19. Bukod sa

labis silang iniiwasan, mahigpit ang panuntunan ng mga ospital para sa kanila. Hindi
lamang sa Pilipinas, bagkus sa buong mundo (cf. Siddiqi 2020, 1-2), karamihan sa mga
positibong pasyente ay hindi maaaring bisitahin ng mga pamilya. Tanging mga mediko
lamang ang haharap at titingin sa kanila. Kung minsan, gumagamit na lamang ng mga
telepono o cellphone ang mga pasyente upang makausap ang kanilang mga mahal sa
buhay. Sa tuwing nasasawi ang biktima ng COVID-19, hindi na ito paglalamayan pa.
Mahigpit na ipinagbabawal ng pamahalaan ang pagbuburol ng mga patay na nasawi sa
COVID-19 bagkus kinakailangan na itong sunugin (cremation) sa loob ng kalahating araw
(AFP 2020; walang may-akda 2020). Walang duda ang mapait na kapalarang kinararanas
ng mga positibo sa COVID-19.
Sa ngayon, may ilang positibo sa COVID-19 ang hindi o takot na lumantad sa awtoridad
dahil sa kanilang naiisip na kahihinatnan sa loob ng ospital. Liban sa hatid na panganib
nito, naging talamak ngayon ang usap-usapang umaabot ng milyon ang gagastahin ng
magpapagamot sa COVID-19. Buwan ng Hulyo, ngayong taon, kumalat din ang balita na
magpapatupad daw diumano ang pamahalaan ng taktikang mala-Drug War (Robertson
2020) upang tugisin ang mga indibidwal na posibleng nalantad at nahawa sa COVID-19.
Sa ilalim ng ganitong kautusan, bahay-bahay kung susuriin ng kapulisan nang sa gayo’y
matunton ang mga nagtatagong positive patient (Aspinwall 2020b). Bagamat mariin itong
pinabulaanan ni Eduardo Año bilang isang fake news. Nilinaw nito na hindi kailanman
gagawin ng administrasyon ang ganoong sistema sa panahon ng COVID-19. Ayon sa
kaniya, sa ilalim ng Oplan Kalinga, ang trabaho lamang ng kapulisan ay igiya ang mga
health worker na nagsasagawa ng contact tracing at iba pang gawaing medikal (Marquez
2020a). Gayumpaman, kahit napatunayang walang katotohanan ang ganitong hakbang ng
pamahalaan, inulan ito ng batikos mula sa mga ahensiya at organisasyon. Sa kanilang mga
tinuran, labag daw ito sa karapatang pantao ng bawat pamilyang Pilipino.
Gayundin, kahit sabihing nakakaawa ang mga naging biktima ng COVID-19, kailangan
ding timbangin na may negatibong bagay din ang maaaring ipukol sa kanilang hanay.
Bukod sa marami pa rin ang nagtatago at hindi lumalantad tungkol sa kanilang sakit, may
ilan ding kumpirmadong positibo ngunit tumatakas mula sa loob ng ospital. Sa kasagsagan
ng digmaan kontra COVID-19, may kalat-kalat na kasong naitala hinggil sa pagtakas ng
mga pasyenteng positibo sa COVID-19 sa University of the Philippines-Philippine General
Hospital (Mendoza 2020; MBA 2020) at sa Lungsod ng San Juan (CNNPS 2020b;
Marquez 2020b). Ang ganitong irasyonal na pag-iisip ng mga pasyente ay magdadala pa
lalo sa ikapapahamak ng buong lipunan.
Liban sa mga pagtakas ng mga positibong pasyente, mayroon ding ilang Pilipino
ang binabalewala ang posibilidad na pagkakalantad nila sa sakit. Halimbawa nito ang
aking naging obserbasyon sa Pangasinan. Katulad ko na kagagaling lamang noon sa
Australia, marami rin doon ay nagsipag-uwi galing sa Gitnang Silangan na may kaso ng
COVID-19. Mandatoryo kaming/silang ituturing bilang PUM (Person Under Monitoring)
na sasailalim sa labing-apat na araw na self quarantine sa loob ng aming/kanilang tahanan
na kung saan itinatala pa ng mga medical workers ang pangalan ng mga kasambahay. Sa
kasamaang palad, sa halip na manatili sa bahay nang dalawang linggo, ang ilan sa kanila
ay nagsisipagpuntahan sa iba’t ibang tahanan at doo’y nag-iinuman at nagkakasiyahan na
tila bagang hindi inaalintana ang posibleng hawaan kung sakali. Isa rin sa halimbawa ng
pagbabalewala ng hindi lamang isang ordinaryong Pilipino bagkus isang politiko,ay ang
paglabas ng bahay sa kabila na siya’y kumpirmadong positibo sa sakit. Kabilang na rito
ang pagtungo ni Senador Koko Pimentel sa Makati Medical Center noong Marso 25, 2020
upang samahan ang asawang manganganak (Isinika 2020b; Pazzibugan 2020). Sa halip
na manatili sa kaniyang tahanan, inilantad pa niya ang kaniyang sarili at ipinahamak pa

ang nakakarami dahil sa sakit. Bagamat iginiit nitong hindi niya pa nababatid na siya’y
positibo sa sakit, hindi pa rin isang matuwid na gawain ang lumabag sa panuntunan ng
self quarantine.
Isa pa sa mga maaaring tingnan na hindi magandang pag-uugali ng ilang mga Pilipino
bilang larawan ng pagbabalewala sa panahon ng COVID-19 ay ang pagiging mapaniwalain
sa mga kuwento-kuwento at tsismis. Bagamat ang tipikal na paniniwala ng mundo ukol
sa pinagmulan ng COVID-19 ay ang pagkain ng tao sa paniki o hindi kaya’y nagmula sa
mga ahas o pusang civet, lumaganap din sa lipunang Pilipino ang iba pang mga bersiyon.
Nariyan ang konspirasiya hinggil sa paggamit sa virus bilang isang bioweapon (biological
weapon) ng Estados Unidos at Tsina (cf. Sardarizadeh at Robinson 2020); ang 5G Mobile
Phone Network na nakapagbibigay ng COVID-19 sa katawan ng tao; at napakarami pang
iba. Maging ang mga huwad na impormasyon hinggil sa lunas kontra-COVID-19 ay
namutawi na rin sa kaisipan ng ilang mga Pilipino. Halimbawa nito ang pagbibilad sa araw
nang 20 hanggang 30 na minuto; ang pagkain ng saging (Galvez 2020), pag-iinom ng
Ginebra San Miguel, at marami pang iba.
5. Frontliners: Kaniyang Pagharap sa mga Tinalikdan

Mahalagang tingnan ang pagkakalantad ng mga frontliner sa panahong ito. Mula sa
literal na pagpapakahulugan bilang “front” = harap at “liner” = tao, mababakas na
kinabibilangan ito ng mga sektor na humaharap sa isang extraordinaryong pangyayari at
pagkakataon. Madalas na ikinakabit sa neolohismong “Frontliners” ang katauhan ng mga
sundalo, kapulisan, mediko o doktor, nars, caregiver, at iba pang naglilingkod sa larangan
ng seguridad at medisina. Nariyan ang mga sundalo [Larawan 7] at kapulisang ikinalat sa
iba’t ibang sulok ng bansa upang abatan ang mga lumalabag sa panuntunan ng seguridad
at magsilbing giya sa bawat lalawigan at lungsod nang sa gayo’y makontrol ang paglaganap
ng sakit. Malaki ang kanilang ginampanan upang malipol ang mga nananamantala sa
panahon ng pandemya.
Larawan 7. Mga sundalong Frontliners na ikinalat sa iba’t ibang bahagi ng bansa (Parrocha
2020)
Higit pa sa mga ganitong pagpupugay, ang pagtrato sa mga healthworker [Larawan

8] bilang sukdulang imahe ng pagiging frontliner. Direkta silang nakikibaka sa wika
ngang “life-and-death” (Venkatesh 2020, 4) na yugto ng kasalukuyang balakid ng lipunan.

Gayumpaman, hindi makakalimutan ang pagbubusabos ng ilang politiko sa imahen ng

mga healthworker na ipinagpapalagay nga nating kabilang sa mga marhinalisadong sektor.
Hindi lamang dapat itanghal ang kanilang imahen sa kubling retorika ng bayan bilang mga
fictional superheroes (Candaza 2020) o modern day heroes (Parrocha 2020), kung hindi
busilak ang pagtingin sa kanila ng pamahalaan.
Larawan 8. Mga medical Frontliners na itinuturing bilang bayani (Parrocha 2020)
Saksi ang lahat kung paanong nababalaho ang kanilang karangalan at buhay dahil sa
kapabayaan ng pamahalaan at ilang pabayang mamamayan ng bansa. Sa huling pagtatala,
tinatayang halos 7,000 sa mga healthworker ay naging positibo sa COVID-19 at 40 na
rito ang nasawi (Ramos 2020). Patuloy silang nahahapo sa napakahabang serbisyo na
lagpas pa sa itinakdang oras ng kanilang normal na pagtatrabaho (Venkatesh 2020, 4).
Sa kalagitnaan ng Agosto, unti-unti nang sumusuko at nagiging kritikal (Biana at Joaquin
2020, 1) ang sektor na medikal at nakikiusap sa pamahalaan na bigyan sila ng pahinga at
pagpapahalaga. Nasa 60 hanggang 70 na samahan at asosasyon ang tahasang sumulat sa
tanggapan ni Duterte upang makiusap na dinggin ang kanilang mga hinaing ngunit kagya’t
ipinagpalagay ito ng huli bilang isang hakbang ng rebolusyon kontra-pamahalaan (Ernesto
2020; Romero et al. 2020). Gayumpaman, inaprubahan at nagpatupad pa rin si Duterte
ng dalawang linggong stricter enhanced community quarantine mula Agosto 1 hanggang
Agosto 15 upang bumaba ang kaso ng COVID-19 at mabawasan ang pagkakapuno sa
mga pasilidad (Biana at Joaquin 2020, 1; CNNPS 2020c). Walang duda ang kabatiran
ng lipunan sa neolohismong “Frontliners” bilang mga bayani at tapat na tagapaglingkod.
Liban sa pamahalaan, may ilang engkuwentro rin ng pagbabalewala ng mga

mamamayang Pilipino sa mga frontliner. Sa pangkabuoan, ang hindi pagsunod ng mga
Pilipino sa anumang protokol at payong medikal ng mga frontliner ay malinaw na larawan
ng pagbabalewala sa kanilang sektor. Naging bantog sa buong mundo ang katagang “Stay
Home for Us” (Abrahamson 2020) mula sa mga frontliner bilang pagpapaalala sa mga tao
na kinakailangan nila ng ating pakikiisa upang labanan ang COVID-19. Bagamat marami
pa rin sa atin, halimbawa ang mga Pilipino ang binabalewala ang ganitong pahayag.
Kasabay ng pagluray ng ating sariling pamahalaan sa kanilang sektor, nakikipagsabayan
din dito ang mga irasyonal na mamamayan. Sa social media halimbawa, maraming
lumitaw na mamamayan ang negatibong nagpahayag hinggil sa paghingi ng kapahingahan
ng mga frontliner. Makikita ang mga komentong: 1) “Kung hindi ninyo magagawa ang
tungkulin, bakit pa kayo nanumpa bilang mga doktor at nars”; 2) “Kung hindi na ninyo
kaya, mag-resign na lamang kayo”; 3) “Ang dami naman ninyong arte, pasalamat nga

kayo may suweldo pa rin kayo”; at napakarami pang iba. Sa ganitong realidad, malinaw
na nababalewala ang mahalagang imahen at gampanin ng mga frontliner sa COVID-19.
6. Ayuda: Pantawid-Buhay sa Panahon ng Sigwa

Madalas na maririnig sa kasalukuyang panahon ang “ayuda.” Bagamat ang kaniyang
etimolohiya ay malinaw na nagmula sa wikang Español na “ayuda” = tulong o saklolo,
kaagad naman itong naging bukambibig ng mga kasalukuyang Pilipino. Walang kalinawan
kung saan at sino ang nagpasimula ng neolohismong ito sa panahon ng COVID-19.
Gayumpaman, umiral at naglipana ang kontekstuwalisasyon sa ayuda nang magkaroon ng
pagtaas ng unemployment rate sa bansa dulot ng malawakang pagbabawas o pag-aalis sa
napakaraming manggagawang Pilipino. Sa pagtatala noong Abril, mahigit pitong milyong
Pilipino ang nawalan at tinanggalan ng kabuhayan (Apostol at Go 2020). Marami sa mga
pamilyang Pilipino ang walang dudang naghikahos sa gutom kasabay ng tumataas na kaso
ng COVID-19 sa bansa.
Umaksiyon ang pamahalaan sa ganitong malunos na suliranin. Marso 2020 nang

tuluyang ipasa ang panukalang batas Senate Bill No. 1564 bilang Republic Act No. 11469
o mas kilalang Bayanihan to Heal As One Act na naglalayong saklolohan ang milyon-
milyong pamilya na apektado ng pandemya (Busby 2020; IDLO 202; Rey 2020). Masaklaw
ang nasabing batas sapagkat ipinagkakaloob nito ang samu’t saring ayuda o tulong sa
bawat pamilyang Pilipino. Nariyan ang pansamantalang paghinto sa pagbabayad ng mga
buwis, bayarin sa kuryente, tubig, o ilaw, paupahan, at marami pang iba. Tinamasa ng
mga Pilipino ang ganitong tulong hanggang buwan ng Setyembre (Rey 2020). Ang mga
ganitong uri ng benepisyong isinasaad sa Bayanihan Act ay kagya’t na hindi nagkaroon ng
gaanong interes sa ilang mga Pilipino. Bagamat malaking tulong ang mga ito, ngunit mas
tumatak sa marami ang salapi (Joaquin at Biana 2020, 1) na ipagkakaloob ng pamahalaan
sa mga nawalan ng kabuhayan. Sa madaling sabi, ang kontemporanidad na kahulugan
ng ayuda ay mas higit na tiningnan ng nakakarami bilang salapi sa halip na tingnan ang
malawak na kasaklawan ng batas.
Isa sa ibinunga ng Bayanihan Act ay ang paglaan nito ng malaking badyet na pumapalo
nang halos dalawang daan bilyong piso sa Department of Social Welfare and Development
upang pondohan ang Social Amelioration Program (SAP). Sa ilalim ng mandato ng SAP,
gagawaran ng 5,000 hanggang 8,000 na piso ang bawat pamilya na nawalan ng trabaho
at may mababang arawang kita (Apostol at Go 2020; Interaksyon 2020). Bagamat kahit
selektibo ang nasabing programa para sa mga Pilipinong benepisyaryo, katulad ng
isinasaad sa Joint Memorandum Circular 1 Series of 2020 (Vitangcol 2020), nakayanan
ng pamahalaan na makapagbigay ng perang ayuda na umabot pa hanggang sa tinatawag
na “Second Tranche” (DBM 2020). Ibinibigay ang mga perang ayuda kadalasan sa mga
pampublikong lugar [Larawan 9] katulad ng basketball court, harap ng barangay hall,
kabukiran, at sa iba pa.
Gayumpaman, walang katiyakan kung nakarating ang mga ayudang ito sa ilang
mga pamilyang karapat-dapat na makatanggap ng tulong. Hindi kumalas ang SAP sa
usapin at suliranin ng korapsiyon sa bansa. Lumaganap ang ilang balitang nagsisiwalat
ng malawakang pagkakadispalko ng mga pera sa pamumuno ng ilang mga lokal na
pamahalaan. Nariyan ang marami pang Pilipino na hindi pa rin nakakatanggap ng SAP
hanggang sa kasalukuyang oras.

Larawan 9. Pagbibigay ng Social Amelioration Program sa mga benepisyaryo (GNR 2020)
Sa isa pang banda, mayroon ding mga umalingawngaw na isyu patungkol sa mga perang
ipinagkaloob bilang ayuda. Kailangan ding masita ang ilang mga balahong benepisyaryo
ng tulong. Pumutok ang ilang balita na ginamit ng ilang mga Pilipino sa walang
kapararakang bagay ang ipinagkaloob na perang ayuda. Nariyan ang mga nagparebond
daw diumano ng kaniyang buhok (cf. EJ 2020; Gabinete 2020) at ang masahol pa’y
ipinansusugal o ipinansasabong at ang iba’y ipinambili lamang ng shabu at iba pang uri
ng mga ipinagbabawal na gamot (cf. ABS-CBN 2020; GMANO 2020). Gayumpaman, sa
ilang pamayanan, hindi sa salapi nakarugtong ang konsepto ng ayuda. Noong kasagsagan
ng isyu ng SAP, tatlong buwan na akong nananatili sa Pangasinan, doo’y maaapuhap ang
iba pang pakahulugan sa ayuda. Katulad marahil ng karamihang pamayanan, ang ayuda
para sa mga mamamayang narito ay isang salapi ngunit “ayuda” na rin ang tawag nila
sa mga pagkaing ipinagkakaloob ng pamahalaan at ilang pribadong sektor. Makailang
beses ko ring nasaksihan ang paglalatag ng mga tao ng kani-kanilang planggana o balde na
may nakasulat na pangalan sa tuwing dumarating ang mga trak na lulan ng mga pagkain
katulad ng buhay na pangitluging manok, bigas, prutas, baboy, at marami pang iba. Kung
itutumbas sa mga nagdaang bokabularyo ng mga Pilipino ang ganitong uri ng tulong,
marahil matatawag itong “relief” na kadalasang ipinamamahagi tuwing bagyo at iba pang
mga kalamidad. Bagamat sa panahong nauso ang terminong “ayuda,” sa ganito na rin nila
naihanay ang mga tulong na pagkain ngayong COVID-19.
7. #Quaranthings: Libangan sa Panahon ng Pagkahibang

Matatalisod din sa panahong ito ang paglaganap ng neolohismong “#Quaranthings”
lalo na sa social media. Nagmula ito sa portmanteau (pagsasama ng mga salita) ng
“quarantine” = panahon ng pananatili sa bahay at “things” = mga bagay. Ayon sa tinuran
ng Urban Dictionary, ang “quaranthings” ay ang samu’t saring bagay na ginagawa at
pinagkakaabalahan sa loob ng bahay sa panahon ng pandemyang COVID-19 (UD 2020). Sa
ganang talamak na sa kasalukuyang panahon ang paggamit ng social media bilang lunsaran
ng mga gawain sa buhay, kinasangkapan na rin ito upang maitanghal ang ibinibidang
libangan ngayon. Naging viral sa social media bilang #Quaranthings halimbawa ang “Kim
Chiu’s Bawal Lumabas (The Classroom)” kung saan ginaya ng mga Pilipino ang tila-hindi

maunawaang pahayag ng artista ukol sa lockdown; Hanap-Jowa Pass at Akyat Bubong

Pass, mga bagay na iniugnay sa gate pass at travel pass na nauso rin ngayong COVID-19;
at marami pang iba (cf. Pobre 2020).
Bilang paglilinaw, hindi katulad ng mga naunang neolohismo, positibo ang konotasyon
ng pagbabalewala sa salik na ito. Ang paglilibang ay temporaryong pagbabalewala sa
isyu ng sakit, pagkalas sa negatibong isipin, depresyon, at samu’t saring problemang
pisikal at pangkaisipan. Para sa ilang mga Pilipinong itinuring ang #Quaranthings bilang
isang temporaryong pagkalas o pagbabalewala sa dulot ng COVID-19, nagkaroon ito ng
positibong dulot sa mga frontliner na tumaas ang posibilidad na bumaba ang arawang
kaso ng sakit sapagkat mas higit na pinipili ng mga tao ang manatili sa loob ng tahanan at
pagkaabalahan ang samu’t saring aktibidad na nauso ngayong panahon.
Malawak ang ipinahihiwatig na ispektrum ng #Quaranthings bilang lunsaran ng

mga libangan. Kaya’t tila bulalakaw na nauso ngayon sa mga Pilipino halimbawa ang
pakikipagsabayan nito sa TikTok [Larawan 10], isang pagpapalabas ng maikling bidyo
kung saan maaaring gayahin ng isang indibidwal ang mga artista, pagsasayaw, at pagkanta.
Isang status quo ang TikTok ngayon bilang bahagi ng neolohismong “#Quaranthings” lalo
na sa mga Generation Z na tumatangkilik dito (Jeffries 2020; Kabiling 2020b). Bukod
sa nakakabuti ito diumano sa mentalidad (Jeffries 2020) sa pagbaling ng depresyong
COVID-19, kinasangkapan din ito upang palaganapin ang kaalaman patungkol sa sakit.
Matatandaang ginamit ng ilang mga mediko ang TikTok upang basagin ang mga mito at
huwad na impormasyon tungkol sa COVID-19 (Ostrovsky at Chen 2020, 1; Santoro 2020)
na lumalaganap sa social media.
Larawan 10. Ang TikTok bilang bahagi ng #Quaranthings ngayong COVID-19

(Pinahintulutan ng may-ari na isipi ang larawang ito na mula sa kanyang Facebook Page,
2020)
Isa pang halimbawa ng tila-sub-neolohismong katuturan ng #Quaranthings ay

ang pagtatanim sa loob o bakuran ng bawat tahanan. Sa halos unang anim na buwang
quarantine sa loob ng bahay, marami sa mga Pilipino ang ipinukol ang atensiyon sa
pagtatanim ng mga gulay at halaman upang pansamantalang kalimutan ang COVID-19
(Antonio 2020). Kaya’t sa panahon ding ito, umusbong ang mga bagong salita na may

kinalaman sa paghahalaman, katulad ng “Plantita” (“plants” at “tita”) [Larawan 11] =

babaeng nagtatanim ng mga halaman o kung minsa’y “Plauntie” (“plants” at “auntie”) at
sa bise-bersang “Plantito” o “Pluncle” para sa kalalakihan. Kaya’t mula sa pagkabulusok
ng ganitong konsepto ng #Quaranthings, sinakyan na rin ng pamahalaan na hikayatin ang
bawat Pilipino na magtanim ng mga prutas at gulay sa kanilang bakuran (Kabiling 2020b)
na kung tutuosin ay maaaring tingnan bilang kanilang hakbang upang hindi lumabas nang
lumabas ang mga tao sa loob ng tahanan.
Larawan 11. Pag-usbong ng salitang Plantita ngayong panahon ng COVID-19

(Pinahintulutan ng may-ari na isipi ang larawang ito na mula sa kanyang Facebook Page,
2020)
Liban sa mga banggit, isang plural na anyo ang pagkakabuo ng neolohismong

“#Quaranthings” bilang panukoy sa mga iba pang libangang may katuturan para sa sarili.
Sa social media, nariyang makikita ang pagluluto at pagtitinda ng mga pagkain na kagya’t
nauwi sa mga online selling na mas lalong naging talamak ngayon. Ang iba’y mas pinipiling
makasama ang pamilya sa kantahan, sayawan, at kuwentuhan. Nariyan din ang mga
nagpapaka-healthy living, e-numan (inuman sa social media), sumusulat ng mga awitin,
panitikan, at mga pananaliksik, at nakaparami pang iba. Walang dudang nagpupumiglas
ang ating kasalukuyang lipunan na gumawa ng mga bagay na mayroong kabuluhan para sa
kanila nang sa gayo’y pansamantalang makaligtaan ang idinudulot ng COVID-19.
8. New Normal: Pagpalaot sa Bagong Kadawyan

Umusbong at patuloy na nagaganap sa ating lipunan ang neolohismong “New Normal.” Mula
sa payak nitong kahulugan bilang makabagong kagawian na siyang binago ng COVID-19
sa kasalukuyan. Bagamat hindi naman talaga bago at ginamit sa unang pagkakataon ang
idea ng new normal. Una na itong isinatermino sa usaping ekonomiko lalo na noong
Global Financial Crisis (2007-2008) at Great Recession (2007-2009) upang tukuyin ang
bagong buhay, yugto, at daloy ng daigdig pagkatapos ng matinding krisis pang-ekonomiya
na ating kinaharap (Walker 2009, 63-66; Chappe et al. 2013, 22; Rothstein 2017, 23).
Naniniwala ang mga ekonomista na ang ganitong pagbabago ay panandalian lamang at
normal na nararanasan ng isang bansa (Rampell 2011) bagamat hindi nagiging positibo
ang dating para sa mga ordinaryong tao na walang kabatiran sa daloy ng ekonomiya lalo
pa’t kung direkta silang naapektuhan nito (naging kabilang sa mga nawalan ng kabuhayan

dulot ng krisis). Kung gayon, malinaw ang katangiang institusyonal ng new normal sa
lente ng ekonomiya. Ngunit muling ginamit ngayon ang new normal hindi sa usaping
ekonomiko ngunit bilang isang paglalarawan sa kasalukuyang mobilisasyon ng tao. Akma
kayang ihanay ang idea ng new normal sa panahon ng COVID-19? Sa kabila na ito ang
ipinangangalandakang landasin ng kasalukuyang Pilipino (NEDA 2020) at sa paggamit ng
pamahalaan ng retorikang “New Normal.” Pagbabagong sosyolohikal pa rin ba ang tunay
na tinatahak nito o ginawa rin itong politikal na palamuti upang isalba ang bumabagsak
na ekonomiya ng bansa? Tipong kinasangkapan ang new normal (na madalas ikinakabit
sa mga bago/binagong panuntunan sa mobilisasyon ng tao) upang pilit na buksan muli at
maipagpatuloy ang daloy ng ating ekonomiya sa kabila ng walang kalinawang direksiyon
kung paaano masosolusyunan ang COVID-19.
Malaki ang aking duda na nababalot ng politikal na adyenda ang new normal kaya’t mas
pinili kong tawagin itong “Bagong Kadawyan,” na ang tuon ay sosyolohikal at kumakalas
sa anumang usaping pampolitika. Una kong narinig ang “Bagong Kadawyan” kay Wensley
Reyes ng Philippine Normal University. Ayon sa kaniya, ang “kadawyan” (kagawyan =
kagawian) ay isang salitang Ilokano na ang ibig sabihin ay “regular,” “normal,” at “ordinary”
(Reyes 2020). Ito ay nakaugat sa “dawi” o “nadawi” na kapwa nangangahulugang “usual,”
“common,” “customary,” o “frequent.” Gayumpaman, pinaniniwalaan na marami sa mga
Pilipino ang may kakayahang umangkop sa daloy ng tinurang new normal (IPSOS 2020)
at mayroon ding hindi. Gayumpaman, anuman ang ating pananaw dito, tila obligatoryo
tayong sasailalim sa ganitong uri ng pamumuhay. Sa katunayan pa nga’y damang-dama
na natin ang pagbabagong ito. Mula sa sistema ng edukasyon, transportasyon, libangan,
at kabuhayan [Larawan 12].
Larawan 12. Mga pagbabago sa buhay ng mga Pilipino ngayong New Normal na idinulot
ng COVID-19 (Saludes 2020; Malasig 2020; PMM 2020)
Ang new normal ng edukasyon ay makikita sa kung paano nito binago ang antas ng
pagkatuto ng mga mag-aaral at pagtuturo ng kaguruan. Hindi naging sagabal para sa
pamahalaan ang COVID-19 upang magkaroon ng academic freeze ngayong taon. Wika
nga ni Leonor Briones, matutuloy ang edukasyon, mayroon mang COVID-19 o wala
(Briones kay Ceniza 2020). Ito ang dahilan kung bakit naglitawan sa new normal ang
iba’t ibang kaparaanan ng pagkatuto na kailangang umangkop ng lahat, kahit aminado
ang pamahalaan (cf. Angara 2020) na mayroon tayong suliranin hinggil dito. Nariyan ang
limitadong akses ng ilan sa internet, kurikulum, at mga kakailanganing materyal (Angara
2020). Sa ilalim ng new normal ng edukasyon, nalantad ang mga mag-aaral at kaguruan
sa distance learning o pagkatuto gamit ang mga modyul, internet, at radyo, blended
learning, at homeschooling (Ceniza 2020). Gayumpaman, mapagbibigyan ang ganitong
tila pagpupumilit ng pamahalaan na ituloy pa rin ang edukasyon sapagkat mahirap para
sa kabataan ang mawalay nang matagal na panahon sa kultura ng pagkatuto na posibleng
makapaghatid sa kanila ng hindi tuwid na intelektuwalidad at mentalidad (Garcia 2020).

Gayundin ang kinasapitan ng mga manggagawang Pilipino sa panahon ng new

normal. Marami sa atin ay tumugon sa pagbabagong ito na kung saan nagsimulang
maghanapbuhay ang mga Pilipino gamit ang internet sa loob ng tahanan. Kaya’t dito
rin nakilala ang “Work from Home” (WFH) na malawakang naganap lalo na noong
kasagsagan ng ECQ. Ang pangyayaring ito ay tila isang katuparan sa noo’y isinulong na
batas ng pamahalaan bilang Republic Act 11165 (Telecommuting Law) na naghihikayat
sa ilang kompanya na pahintulutang magtrabaho sa loob ng bahay ang mga manggagawa.
Ang nasabing batas ay inapbrubahan dalawang taon bago pumutok ang COVID-19 (Cecilia
2020; TGNPT 2020). Gayumpaman, upang maibangon ang nahahapong ekonomiya ng
bansa, pinayagan na rin kinalaunan ng pamahalaan na makapagbalik-opisina ang ilang
manggagawa. Bagamat pinahihintulutang pumasok sa trabaho ang 50% na manggagawa
lamang mula sa kabuuang institusyon na halinhinang ginagawa. Sa new normal, tinatawag
itong “skeleton workforce” (DOLE 2020, 1-2; DOH 2020, 4). Ayon ito sa magkatuwang na
panuntunan ng Department of Trade and Industry, Department of Health, at Department
of Labor and Employment na naglalayon ng kaligtasan sa mga manggagawa.
Maging sa sistema ng transportasyon, ating naramdaman ngayong COVID-19 ang

new normal. Sa pangunguna ng Land Transportation Franchising and Regulatory Board
(LTFRB), nagkaroon ng pagbabago sa transportasyon alinsunod sa isinusulong na
Rationalized Bus Transit Maps na kung saan, sa Kalakhang Maynila, ang orihinal na 80
(Lin 2020) o 96 (Ugay et al. 2020) na bilang ng ruta ng mga pampublikong transportasyon
ay magiging 31 na lamang. Ang mga metro tren na noo’y hindi mahulugan ng karayom
ay sumunod na rin sa mga panuntunang medikal. Gayundin sa mga kinasanayang dyip
ng mga Pilipino na kung dati-rati’y makikita ang 55,000 na bilang nito, ngayong new
normal, pinahintulutan lamang bumiyahe ang 2,000 na dyip (Pamintuan 2020). Makikita
ang mga de-plastik na tila barikadang humahanggan sa pagitan ng mga pasaherong
sumasakay. Kaya’t dito rin sa panahong ito masasabi na naging talamak sa mga Pilipino
ang maglakad at magbisikleta bilang alternatibong kaparaanan sa mahirap na kalagayan
ng transportasyong Pilipino.
Binago rin ng new normal ang libangan ng mga Pilipino. Nagsimula ito noong ECQ
kung kailan hindi pinapahintulutan ang pagtungo sa mga restoran, pamilihan, at mga
mall. Kaya’t ang lahat ng anumang transaksiyon ay nagaganap lamang sa online (IPSOS
2020). Katulad ng transportasyon, ibinalik din kinalaunan ang pagkain at pamamasyal ng
mga Pilipino sa iba’t ibang establisimyento. Sa inilabas na The New Normal Health and
Safety Guidelines for DOT- Accredited Restaurants, nakasaad dito ang pagpapahintulot
lamang ng 50% na mga parokyano mula sa orihinal na bilang nito noon, na makapasok at
makabili sa loob ng restoran at iba pang uri ng kainan (Talavera 2020). Gayundin, kung
dati-rati’y nakapagpapaupo ang mga restoran hanggang sampung katao bawat lamesa,
ngayong new normal ay lima na lamang (Arnaldo 2020). Pinagtibay din dito ang mahigpit
na panuntunang pagsusuot ng face mask, pagbaril sa noo ng temperature scanner bago
papasukin, at pagdedeklara ng sarili gamit ang mga health declaration form (PNA 2020).
Gayumpaman, bahagyang lumuwag muli ang mobilisasyon ng tao. Malaya na muli

tayong makapunta sa mga mall, restoran, makipagkita sa mga kaibigan, at iba pang mga
libangan. Nakakasakay na muli ang dalawa hanggang tatlong tao sa mga traysikel at Grab
na noo’y pang-isahan lamang. Niluwagan ang mga oras ng curfew, na oportunidad sa ibang
mga taong nais gumala. Kasabay nito ang tila katangian ng nalalapit na tuluyang balewalain
ng tao ang COVID-19. Nariyan ang madidinig nating mga pahayag mula sa iilan: “Parang
Normal na ulit, marami ng tao.” Bagamat wala pa tayo sa estado ng pagbabalewala ngunit
paparating na tayo roon sapagkat marami na sa atin ang nagiging panatag, kampante,
at komportable sa kasalukuyang sitwasyon. Ngunit, sa ilalim ng tinurang “New Normal,”

kinakailangan pa rin nating maging handa at praktikal sapagkat umiiral pa rin ang
COVID-19 sa ating kapaligiran.
Hindi pa tapos ang pakikibaka ng mga Pilipino sa digmaang COVID-19. Kaya’t patuloy
pa rin nating sinasakyan ang ispektrum ng new normal sa ating lipunan. Sa ngayon, lunas
at bakuna ang hinihintay ng ating pamahalaan kung kaya’t naglaan na sila rito ng halos 2.5
bilyong pisong badyet sa pagpasok ng taong 2021 (Ranada 2020). May tatlong debeloper
ng bakuna ang nagsumite ng kanilang pag-aaral sa Pilipinas upang suriin: Gamaleya
Research Institute ng Russia, debeloper ng bakunang Sputnik V na isa sa hinihintay ng
ating pamahalaan (Reuters 2020b); Jannsen Pharmaceuticals Companies of Johnson &
Johnson sa Estados Unidos, at Sinovac mula sa Tsina (CNNPS 2020d). Bagamat nagpalabas
ng pahayag ang pamahalaan tungkol sa prayoridad na ibinigay nito sa Tsina at Russia na
silang potensiyal na kukuhanang bakuna ng Pilipinas, iginiit ni Duterte na higit nitong
pipiliin ang anumang bansang may matibay na pag-aaral at mataas na kalidad at seguridad
ng bakuna (Reuters 2020a). Sa ilalim ng new normal, tinataya ng pamahalaan na darating
ang bakuna sa Pilipinas sa una hanggang ikalawang hati ng taong 2021 (CNNPS 2020d).
Mga Neolohismo sa Kontemporanidad ng COVID-19

sa Pag-unawa ng Kasaysayan ng Ketong sa Pilipinas
Kumalas sa tunguhing anakronismo ang pag-uugnay sa kontemporanidad ng COVID-19
at naunang kasaysayan ng ketong sa Pilipinas. Malinaw na magkaiba ang estruktura at
katangian ng dalawang sakit. Viral (sanhi ng virus) ang COVID-19 samantalang bacterial
(sanhi ng bacteria) ang ketong. Nakikitil ng mga antibiotic ang bacteria samantalang may
kahirapan pagdating sa mga virus. Bagamat hindi naman layunin ng pag-aaral na ito na
ugatin ang simbayotikong ugnayan ng dalawang sakit sa lente ng medisina. Dahil unang-
una, trabaho ito ng mga patolohista at medikal-siyentista. Bagkus, kinasasangkapan
lamang ang pagtalunton sa dalawang sakit sa lente ng kasaysayan at kultura. Kaya’t
magiging komparabol ang COVID-19 at ketong.
May dalawa akong dahilan kung bakit ko pinag-uugnay ang dalawang sakit. Una, kapwa
sumibol ang dalawang sakit sa maagang bahagi ng mga dantaunan. Dekada 1900 ang ketong
samantalang 2019 naman ang COVID-19. Pangalawa, ito ang mga pangunahing sakit na
nangalampag sa seguridad, kalusugan, at mentalidad ng mga Pilipino. Nagtagumpay ang
mga sakit na ito na bumuo ng labis na takot sa buong lipunan. Bahid nito ang kritikal na
kakintalang matuturol sa paghahambing ng dalawang sakit. Kaya’t hatid ng pag-aaral na
ito ang dalawang kahalagahan: kaalamang patolohikal at kamalayang pangkasaysayan.
Sa kaalamang patolohikal, masusumpungan sa pag-aaral ang pagtatangkang buksan ang

patolohiya bilang isang disiplina na hindi lamang dapat eksklusibong pinanghihimasukan
at tumutuon sa mga gawaing pangpatolohista, mediko, at siyentista. Kailangan ding
buhayin sa bawat isa ang kaalaman patungkol dito. Sa ganang tangan ng lipunan ang mga
sakit, kaya’t kinakailangang magkaroon kahit na papaano ng kaunting kaalaman ang mga
ordinaryong tao patungkol sa kaligiran ng mga sakit, mula sa katangian nito, epekto, at
hanggang sa lunas. Sa pag-apuhap ng kaunting kaalaman tungkol sa partikular na mga
sakit, magkakaroon tayo ng oportunidad upang makaiwas, tukuyin, at lunasan ang sakit
sa kaalaman at kasanayang natarok ng ating pakikialam sa patolohiya. Sa madaling salita,
obligasyon nating malaman ang samu’t saring penomeno at sakit na nakakasalamuha ng
tao sa kaniyang lipunan.

Mahalaga rin ang paghahambing na ito sa pagpapatalas ng kamalayang pangkasaysayan.

Sa ganang may katagalan na ang talang pangkasaysayan ng ketong, kaya’t sinasapantaha
ko ring hindi na ito gaanong napipiho at napapahalagahan ng kasalukuyang henerasyon.
May implikasyon kung muling mababalikan ang matandang danas ng mga Pilipino sa
sakit na ketong. Una, matitigil na ang mga huwad na haraya ng kasalukuyang lipunan
ukol sa COVID-19 bilang isang kauna-unahang delubyong kinasangkutan ng mga Pilipino.
Pangalawa, magsisilbi itong aral para sa kasalukuyan kung babalikan ang naging hamon
at tugon ng mga naunang henerasyon sa pananalanta ng ketong. Mas madali sigurong
masumpungan ng mga mambabasa ang kasaysayan ng ketong kung itutumbas ito sa mga
neolohismong konsepto at kontesktong sumibol lamang sa kasagsagan ng COVID-19 na
siguradong mauunawaan ng buong lipunan.
Bilang pagtatatwa, nais kong linawin na hindi isang ganap na umiiral/umiral na

penomeno ang mga isinasakatawan kong mga neolohismo ngayong COVID-19 sa
panahong nanalanta ang ketong sa Pilipinas. Malinaw naman sa ating lahat na hindi
nag-eeksis o bukambibig man lang noong panahon ng ketong ang mga terminong nauso
ngayong COVID-19 katulad ng “Lockdown–ECQ,” “Social Distancing,” “Hugas Kamay,”
“Positive (+) Patient,” “Frontliners,” “Ayuda,” “#Quaranthings,” at “New Normal.”
Bagkus, upang mapukaw at matutunan ng kasalukuyang henerasyon ang naunang sakit,
kinakailangang magkaroon ng pagtutumbas gamit ang realidad. Mahirap maipaliwanag sa
kasalukuyang panahon ang kasaysayan ng ketong. Walang social media noong panahong
iyon na makapagsisiwalat sa idinulot ng sakit. Higit sa lahat, tapos na ang panahon ng
ketong kaya’t may posibilidad ngang maging iba at hindi makarelate ang kasalukuyang
henerasyon. Kaya’t limitado ang ating mapipiho ukol sa karanasan at pakikibaka ng mga
leproso.
Larawan 13. Pelikulang Culion (IMDb 2019)
Gayumpaman, maituturing bilang mapanghawang landas ang pagpapalabas noon

ng pelikulang Culion (2019) [Larawan 13] na idinirihe ni Alvin Yapan upang maitanghal
ang iba’t ibang karanasan ng mga leproso. Bagamat piksiyonal ang mga karakter, hindi

rin mapapasubalian ang adbentaheng hatid nito upang mailantad sa balana ang hiwaga
ng kasaysayan ng ketong sa mga nagdaang panahon. Hindi katulad ng ibang mga
pelikula (Meily 2012; Williams 2014; Lamangan 2015; Tarog 2015; Tarog 2018; Rosen
2018) na indibidwalistikong nagtatanghal ng mga bayani at mga pinagpipitagang lider,
pumaimbulog naman ang Culion (2019) sa gunita ng mala-history seen from below
(Febvre 1932) na pagtrato sa naratibo ng ilang mga marhinalisadong sektor at lipunan
sa pangkalahatan. Walang duda na ganito ang naging merito ng pelikulang iyon upang
makasaksi ng pangkalahatang danas ng mga Pilipino. Kaya’t iyon ang isa sa mga naging
lunsaran ng pag-aaral na ito. Naging eye opener kung tutuosin ang nasabing pelikula
upang mamulat ang mga Pilipino sa kasaysayang patolohiya. Higit sa lahat, upang
mapagmunihan ng bawat Pilipino ang kasaysayan ng mga nagdaang sakit sa lipunan na
tila bagang naulit ngayon, ang COVID-19. Gayundin, aksidente rin nitong maipapaunawa
ang penomenolohikal na karanasan ng mga naunang Pilipino sa ketong at kung paano ito
mailalapit sa karanasan ng kasalukuyang Pilipino sa COVID-19 gamit ang pagsasakatawan
ng mga neolohismong aking nabanggit.
Sakit ng Labas: Ang Ketong sa Kasaysayan

Isang matandang sakit ang ketong. Kumitil na ito ng maraming buhay sapul pa noong
600 B.K. sa India, Tsina, at Ehipto. Gayundin sa kalat-kalat na lupalop ng Asya, Aprika,
at Latin America (Gillen 2009). May ilang ulit ding nabanggit ang sakit na ito sa bibliya
na madalas iniuugnay sa sakit ng demonyo, sumpa, at kamalasan sa lipunan. Kaya’t sa
sinumang dapuan ng nasabing sakit, kaagad silang babatuhin o papalayasin. Matagal
na panahon bago napag-aralan ng mga patolohista ang sanhi at lunas ng ketong. Taong
1873 nang tuluyang matukoy ni Gerhard Armaeur Hansen ang bacteriang Mycobacterium
leprae na nagiging sanhi ng ketong (Gillen 2009; Escalante 2016, 88; GMAPA 2017).
Isang kronikong sakit sa labas ang ketong na makikita sa iba’t ibang bahagi ng balat ng
tao. Nagiging dahilan ito ng pagkaparalisa ng katawan at depormasyon ng mukha, mata,
ilong, at tainga. Sa pisikal na paglalarawan, ang katawan ng mga leproso o ketongin ay
nagsusugat, nagbabakbak, at namamaga. Sa paglala ng kondisyon, maaaring magdulot ito
sa tao ng pagkabulag, pagkaputol ng ilang bahagi ng katawan, at kamatayan dulot ng mga
kumplikasyon.
Maituturing na pandemya ang sakit na ketong. Kumalat din ito sa Europa (na walang
habas na isinisisi ang dahilan sa mga Asyano), Hawai’i, Timog Silangang Asya (Cambodia,
Indonesia, Singapore), mga isla sa Pasipiko, at marami pang iba (Orillos-Juan 2019, 90-
95). Hindi rin nakaligtas ang Pilipinas sa sakit. Bago pa man sumailalim sa kolonisasyon
ang mga Pilipino, umiiral na sa ilang lumang pamayanan ang ketong. Matibay na
ebidensiya rito ay ang mga naitalang salita ng mga Español na may kaugnayan sa sakit
ng labas ng mga Pilipino. Natalisod nila ang mga salitang “bocol,” “butlig,” “buni,” “cati,”
“an-an,” “aliponga,” at “nacnac” (de Viana 2016, 24). Pinagkakamalian pa nga minsan ng
mga Pilipino ang maagang sintomas ng ketong. Ayon sa kanila, lumalabas daw sa kanilang
mga katawan ang kulay puting butlig na kung tawagin ay “an-an”/”anan” o “ap-ap” at mga
bukol-bukol sa bahagi ng tainga at siko (Camagay 2016, 245). Gayumpaman, malinaw na
hindi taal sa Pilipinas ang ketong. Ayon sa mga tala noong dantaon 16 hanggang 17, isang
indikasyon na nakarating sa Pilipinas ang ketong dahil sa malawakang pakikipagkalakalan
ng mga katutubong Pilipino sa Tsina, Hapon, India, at Indonesia (de Viana 2016, 30). Sa
panahon ding ito, marami na ang kaso ng ketong sa labas ng Pilipinas.
Bagamat isang salitang Tagalog ang ketong, ito ang terminong gagamitin sa
kabuoang pag-aaral. Sa mga Bisayas, kilala ang ketong bilang sanla o sanlahun (Jimenez
2016, 264). Samantala, ipul naman para sa mga Bajau Laut/Sama-Bajau ng Sulu at sa

Semporna, Isla ng Bumbum, Sabah (Sather 1997, 76). Gayumpaman, hindi basta-basta
nakakahawa ang ketong. Bagamat hindi isang uri ng air borne disease, makukuha lamang
ang Mycobacterium leprae sa pamamagitan ng paglangkap ng likidong nagmumula sa
ilong at bibig ng apektadong indibidwal. Sa talaan ng World Health Organization (WHO),
sa pagtatapos ng taong 2018, pumalo nang halos 185,000 katao sa buong mundo ang
nagkaroon ng sakit na ketong (WHO 2019).
1.Tumbasang Lockdown–ECQ
Sa panahon ng COVID-19, ipinapatupad ang malawakang lockdown at ECQ upang
makontrol ang paglaganap ng sakit. Kahit papaano pinahihintulutan ngayon lumabas pa
rin ng bahay para sa mga esensiyal na pangangailangan. Ngunit noong panahon ng ketong
sa Pilipinas, hindi pinapayagang basta-basta ang mga tao na lumabas ng bahay dahil sa
peligrong hatid ng nasabing sakit. Dumaan din ang mga Pilipino noon sa tinatawag nating
lockdown ngayon. Hinarangan ang ilang mga daan na may mataas na kaso ng mga ketong.
Ang Maynila, sa panahon ng ketong at COVID-19, ay itinuturing bilang mataong lungsod
ng Pilipinas. Hindi nakapagtataka kung bakit naging episentro rin ito ng ketong sa bansa.
Mabilis na dumami ang kaso ng ketong sa Maynila dahil sa hindi mahulugang karayom na
pagdaloy ng mga tao. Ayon kay E. Muir (1925), isang taon pa lamang ang nakalilipas nang
magsimulang kumalat ang ketong ngunit 10,000 katao na ang naapektuhan nito (Muir
1925, 261).
Iba ang naging mala-lockdown at ECQ noon sa panahon ng ketong. Dahil hindi na
makontrol ng pamahalaan ang lumulobong bilang ng mga bagong kaso araw-araw,
napagdesisyunan nilang ilabas sa Maynila ang mga may ketong. Dalawa ang naging
dahilan ng desisyong ito. Una, segregasyong medikal upang makontrol at hindi na lumala
ang pagkalat ng ketong sa mga lungsod. Pangalawa, segregasyong sosyo-ekonomiko
upang maalagaan ang mga may-sakit sapagkat sila ay hindi na magiging bahagi ng lakas-
paggawa (Diokno 2016, 7). Dinadala sa Isla Culion, Palawan ang sinumang napatunayan at
nagpositibo sa ketong. Ito ang nakikitang hakbang ng pamahalaan upang maprotektahan
kahit na papaano ang Maynila na noo’y sentro ng kolonisasyon, komersiyo, at karangalan
ng mga Americano.
Ngayon, nagagalit ang ilan sa atin sa tuwing binabarikadahan ang mga daanan
na itinuturing natin bilang mga hadlang. Samantalang sa mga leproso, double kill ang
mala-lockdown at ECQ noong dantaon 19. Wala silang magagawa sa kanilang kapalaran.
Inilayo at inihiwalay na nga sila sa Kalakhang Maynila at iba pang mga lalawigan, may
pagkakahati-hati pa rin sa lugar na kung saan sila dinala. Ang lugar ng mga leproso, wika
nga ni Ditas (Meryll Soriano) sa pelikulang Culion (2019), ay isang kolonyang nasa loob pa
ng kolonya (Yapan 2019). Kung gayon, maaari ko rin itong itumbas bilang lockdown within
the lockdown o ECQ within the ECQ. Ang unang mala-lockdown at ECQ ay malinaw na
makikita sa kung paano sila inalis sa Maynila upang hindi na makahawa pa. Samantala, ang
“within” ay tumutukoy sa isa pang mayopikong estruktura ng segregasyon. Katulad ng mga
barikada ngayong COVID-19, ginamit din ang mga ito upang paghiwalayin at magsilbing
hanggahan ng mga may ketong at wala. Makikita ang de-barikadang tarangkahan ng Culion
Leper Colony [Larawan 14] na naghihiwalay sa Lower Gate o pamayanan ng mga leproso
at Upper Gate/Balala o lugar ng mga sano (mga hindi apektado o walang ketong) katulad
ng mga doktor, nars, madre, kaparian, at mga manggagawa ng kolonya (Co 2013; Dado
2016, 114). Mahigpit din itong binabantayan ng mga militar na mabusising iniinspeksiyon
ang mga papasok. Katulad ngayong COVID-19, may curfew ding ipinapatupad sa Leper
Colony. Hindi na pinahihintulutan pang maglabas-pasok ang sinuman (sano man o hindi)
sa Lower Gate kung lumagpas na sa itinakdang oras ng pagbisita at pagtatrabaho sa loob.

Gayundin, mahigpit ang pagkakabantay sa mga leproso. Kung ninanais nilang magtungo
sa Balala at Malaking Patag para sa mga transaksiyon, kinakailangan nilang magpakita
ng pirmadong kasulatan na ligal silang pinahihintulutan ng mga mediko na lumabas
sa tarangkahan ng kolonya (Dado 2016, 129). Sa terminong COVID-19, kilala natin ang
ganitong proseso bilang pagpapakita ng Gate Pass o Travel Pass.
Larawan 14. Ang Culion Leper Colony na nagsisilbing hanggahan ng mga leproso (Lower
Gate) at mga hindi leproso o mga sano (Upper Gate) (M/V Moken 2014)
2.Tumbasang Social Distancing

Katulad ng mga mala-lockdown sa panahong COVID-19, magaan lamang ang panuntunan
ng social distancing kung ito ay susundin lamang ng mga Pilipino. Kung ihahambing ito
sa kasaysayan ng ketong, hindi ito naging madali para sa ating mga ninuno. Kakaiba at
literal ang mala-social distancing noong panahong ito. Kung sa panahon ng COVID-19,
ang social distancing ay layo-layo at kaunting distansiya, sa panahon ng ketong ito ay
proseso ng pagpapatapon, pagpapahiwalay, at pagpapadistansiya nang napakalayo.
Idinidistansiya ng pamahalaang Americano ang mga leproso sa tinatawag na leprosaryo
(leprosarium). Bagamat nagsilbi ang Ospital ng San Lazaro (Anderson 1998, 712) bilang
leprosaryo ng Maynila, nagbukas din ang iba pang mga lalawigang may mataas na kaso
ng ketong. Kabilang na rito ang Western Visayas Treatment Station sa Sta. Barbara, Iloilo
(1927), Eversley Childs Treatment Center sa Jagobiao, Mandaue, Cebu (1930), at Central
Luzon Sanitarium sa Novaliches (1940) (Orillos-Juan 2016, 142). Tampok sa lahat ay ang
Culion Leper Colony (1906) sa Isla Culion, Palawan [Larawan 15] na noo’y isa sa mga
pinagpipiliang lokasyon ng mga Americano, kasama ang Cagayan de Jolo at Tawi-Tawi sa
Mindanao (GMAPA 2017).
Hindi anim na talampakan o isang metrong distansiya ang batayan ng mala-social

distancing noon. Bagkus, 200 milyang layo mula sa Timog Kanlurang bahagi ng Maynila
(Muir 1925, 261). Kung sa panahon ng COVID-19, isinasakay sa mga mobil o patrol ng
pulis ang sinumang lumalabag sa social distancing, ang mga kawawang leproso ay
isinasakay sa mga barko [Larawan 16] papuntang Culion. Pinili ng mga Americano ang
Culion bilang lunsaran ng pagpapadistansiya sa malaking populasyon ng Pilipinas dahil
sa heograpikal na katangian nito. Malamig ang klima, mayamang lupa, maayos na akses
sa patubig, at higit sa lahat, hindi gaanong natitirahan ang isla (Dado 2016, 115). Kaya’t
mula noong Agosto 22, 1904, ipinag-utos ni Gobernador Luke Wright sa bisa ng Executive
Order 35 na ang Culion ay magsisilbing pagmamay-ari ng pamahalaan at maglilingkod sa

mga leprosong idinistansiya mula sa iba’t ibang bahagi ng bansa (Orillos-Juan 2016, 144;
GMAPA 2017). Mula noon, ang Culion ay nagsilbing sentro ng laboratoryo at pagtititis ng
mga mediko na naghahanap ng lunas para sa sakit (Anderson 1998, 716; Escalante 2016,
97).
Larawan 15. Lokasyon ng Culion sa Palawan (FP w.tn)
Larawan 16. Barkong sinakyan ng mga leprosong mula sa iba’t ibang bahagi ng Pilipinas
(ILA w.tn)
Hindi lamang sa aspektong medikal ang mala-social distancing ng mga leproso. Bagkus
maging sa politikal na katangian ng Culion. Ibig sabihin, tila inihiwalay ang Culion sa buong

Pilipinas, dahilan upang bansagan ang isla bilang “Isla ng Walang Balikan” o “Island of No
Return” (GMAPA 2017) at “Isla ng Kalungkutan” o “La Isla del Dolor” (Escalante 2016, 101).
Bagamat sa pag-usad ng panahon, itinuring din ng mga leproso ang Culion bilang “Isla ng
Pag-asa” o “La Isla de la Esperanza” (Escalante 2016, 101). Gayumpaman, walang dudang
labag sa kalooban ng mga leprosong ito ang kanilang danas sa itinutumbas kong social
distancing sa kontemporanidad ng COVID-19. Tunay na maihahambing ang dalawang
sakit. Ayon nga sa tinuran ni Vincent Akimoto (2020), na nagkaroon din ng pagwawangis
sa COVID-19 at ketong, “kailangan ng lipunang ito ng matinding pagpapahalaga sa social
distancing, ngunit ang ganap na pagkakaroon ng malasakit sa kapwa ay higit pa sa pagiging
lunas nito (akin ang sariling pagliliwat)” (Akimoto 2020).
3.Tumbasang Hugas-Kamay
Kung ilalapat ang konotasyon ng hugas-kamay sa panahon ng ketong, mas mapalad pa rin
ang kasalukuyang lipunan. Bukod sa hindi malalim ang kaalaman ng mga leproso noon
sa kalinisan at sanitasyon (Denney 1917, 2171), hindi pa talamak noon ang paggamit ng
alkohol, hand sanitizer, at tissue paper na ating tinatamasa sa ngayon. Gayundin, salat
noon sa mapagkukuhanang malinis na tubig ang mga Pilipino. Sapul pa noong panahon
ng mga Español, problema na ng kolonya, lalo na sa Maynila ang tubig. Karamihan sa
mga naiinom na tubig ay marumi at kontaminado. Ito ang dahilan kung bakit mabilis na
kumalat noon ang cholera sa Pilipinas. Bagamat noong 1887, ipinatayo ng mga Español
ang Laboratorio Municipal de Manila upang pag-aralan at suriin ang katangian ng tubig
na iniinom ng buong komunidad (Anderson 2006, 19). Kaya’t hindi rin nakapagtataka
kung bakit hindi ideal para sa mga Americano ang Maynila noon upang maging lunsaran
at pagamutan para sa may mga ketong. Sa madaling salita, isyu noon ang tubig at limitado
ang positibong naidudulot nito lalo na sa pag-inom at paghugas ng kamay at katawan.
Hindi mapapasubalian ang pagpili ng mga Americano sa Culion upang maging

pagamutan ng mga leproso. Nabanggit nang malinis at hindi kontaminado ang tubig sa
isla. Dahil sa napapalibutan ito ng kabundukan, malayang umaagos pababa ang mga tubig
at posible rin ang pagpapatayo ng mga kanal na hiwalay sa lupang pang-irigasyon (Dado
2016, 119). May naipatayo ring mga paliguan, kubeta, at pozo negro na madalas na nililinis
ng mga leproso gamit ang naipong tubig mula sa kabundukan at karagatan (Dado 2016,
119-120). Malinis na tubig ang isa sa mga dahilan kung bakit mababa ang mortalidad ng
mga leproso sa Culion kung ihahambing sa ibang lungsod ng Pilipinas (PHR 1925, 929).
Bagamat hindi rin ito nangangahulugang napipiho na ang absolutong kaligtasan ng mga
leproso. Kahit papaano sistematiko ang sanitasyon sa loob ng Culion. Sa tarangkahang
naghahati sa Balala (Upper Gate) at lugar ng mga may ketong (Lower Gate), ang mga sano
at pinahintulutang bisita ay maghuhubad ng damit at magtatanggal ng sapatos [Larawan
17] bago pumasok. Gayundin, kinakailangan nilang maghugas ng kamay bago at matapos
pumasok sa lugar ng mga leproso. Kung ngayong panahon ng COVID-19, bago pumasok
ang mga tao sa establisimyento, binabaril muna ang ating mga noo gamit ang temperature
scanner at pinapatakan ng alkohol o hand sanitizer ang ating mga palad. Noon namang
panahon ng ketong, naghuhugas ang mga sano sa malaking kabibe [Larawan 18] na
pinaglalagakan ng tubig panhugas (GMAPH 2017). Bagamat wala pa ring kasiguraduhan
ang kaligtasan ng ganitong pagtutumbas sa hugas-kamay noong mga panahong iyon
sapagkat mapapansing nakaimbak lamang ang tubig at hindi umaagos. Mayroon itong
tendensiya na maghalo-halo sa isang lugar ang mga mikrobyong nakuha ng indibidwal sa
loob at labas ng leprosaryo. Gayumpaman, kung ating lilibrahin, ang mga kasalukuyang
Pilipino na nakikibaka sa giyera kontra-COVID-19, hindi katulad ng mga leproso noon,
ay mayroon nang umaagos na tubig sa bawat tahanan, madali na ang pagkuha ng mga
alkohol at hand sanitizer, mura ngunit de-kalidad na mga sabong panhugas, at sariling

mga tuwalya at labakara, kaya’t wala tayong maiaatubiling dahilan upang hindi natin
magawa nang maayos ang panuntunan ng hugas-kamay.
Larawan 17. Sanitasyon bago makapasok sa Lower Gate ng Culion Leper Colony
(GMAPA 2017)
Larawan 18. Hugasang kabibe ng mga sano sa Culion Leper Colony (GMAPA 2017)
4.Tumbasang Positive (+) Patient

Hindi nakikita ang COVID-19 samantalang ang ketong ay mababakas sa pagkasira ng
balat, peripheral nerve, mucosal surface ng upper respiratory track, at mga mata (Orillos-

Juan 2019, 80). Gayundin, matagal-tagal ang incubation period nito na tinatayang
umaabot mula isa hanggang dalawampung taon mula sa pagkakalantad ng indibidwal
sa Mycobacterium leprae (Orillos-Juan 2019, 80-81). Dinadala sa Culion ang mga may
ketong (katumbas ng positive patient) at mga pinaghihinalaang mayroon (katumbas ng
PUI o PUM ngayong COVID-19). Hindi naman direktang makukuha ang ketong sa hangin
nang basta-basta. Noong mga panahong iyon, Cebu ang may pinakamalaking kaso ng
ketong sa Pilipinas. Mataong lugar ito na kung saan ang mga may ketong ay malayang
nakapaglalakad sa mga lansangan (Boncan 2016, 64). Kaya’t noong Mayo 27, 1906, halos
400 na tao ang dinala mula Visayas patungong Culion upang suriin. Karamihan sa kanila
ay mga bulag na, nagbabakbak na ang mga balat, at namamaga ang mga tumor o bukol
(Escalante 2016, 97). Alinsunod sa kautusan ng pamahalaan na tukuyin ang mga posibleng
may ketong at wala (LACDH 1941, 69), dinadala ang lahat sa tinatawag na “reconocer”
o isang silid na sagawaan ng mga pisikal na eksaminasyon [Larawan 19] upang tukuyin
ang kalagayan ng mga pasyente (Camagay 2016, 246-247). Gayumpaman, katulad ng
COVID-19, malala ang estigma sa ketong na nararamdaman noong dantaon 19 hanggang
20 (Dado 2016, 231).
Larawan 19. Depiksiyon ng pelikulang Culion (2019) sa reconocer (Yapan 2019)
Maraming Pilipino ang tumutol sa pagputok ng isyung babahay-bahayin ang mga

hinihinalang positibo sa COVID-19. Sa unang banda maaaring tama ang mga apilang
ito ng bayan. Ngunit, sa kabilang banda, kung ihahambing muli sa panahon ng ketong,
mas malala pa ang ginawa ng pamahalaan dito. Sa ilalim ng batas noong 1907, An Act
Providing for the Apprehension, Detention, Segregation, and Treatment of Lepers in
the Philippine Islands, kinasangkapan din ng pamahalaan ang kapulisan upang tugisin
ang nagtatago at hindi lumalantad na mga leproso. Ganito ang pagliliwat ni Maria Serena
Diokno (2016) sa hakbanging ginawa ng pamahalaang Americano noon: “…spoke of police
powers in approaching the disease. With regard to persons believed to have leprosy, the
action words of the law were: subject to medical inspection, arrest, apprehend, deliver to
the Director of Health or his agents, detain, convey to such place as the Director of Health
or his agents may require, permanently remove, control, isolate, segregate, confine, and
punish” (Diokno 2016, 6.)

May negatibong aspekto ang nasuri sa pagkatao ng mga Pilipino ngayong COVID-19.
Siguro maaaring sabihin na likas na sa mga Pilipino ang ganitong negatibong pag-uugali
sapagkat matatalisod din ang ganitong mga engkuwentro noong panahon ng ketong.
Nagagalit at nagiging agresibo ang ilang pasyente sa tuwing sila’y ginagamot. Mayroon
ding mga magulang na itinatago ang kanilang mga anak upang iiwas sa awtoridad lalo
na kung napapabalitang isa sa mga kasapi ng kanilang pamilya ay may ketong (Jimenez
2016, 269). May pagkakatulad din ito halimbawa sa mga Pilipino na nasa Katimugang
Pilipinas na tumatakas patungong Tongkollah at Hampalan sa Sabah, Malaysia upang
hindi maipatapon sa mga leprosaryo (Sather 1997, 76). Sa Culion naman, may mga kaso
rin ng pagtakas tuwing gabi at bumabalik ng Maynila at ang iba’y tumatalon sa mga barko
bilang paraan ng eskapo (Gealogo at Galang 2016, 179; Yapan 2019).
Katulad ng mga Pilipino ngayong COVID-19, naglipana ang samu’t saring paniniwala
patungkol sa sakit. Laganap sa mga Pilipino noon na ang ketong daw ay pinaniniwalaang
nagmula sa isang sumpa ng karagatan (bati-bati) na ibinigay ng sinumang nilalang
dahil siya’y nagalit dito. May paniniwala rin ang ilan na nagmula ang ketong sa hangin
na lumaganap na lamang sa buong barangay (Jimenez 2016, 263). Samantala, may ilang
naniniwala na ang ketong ay nagmula sa labis na pagkain ng manok at isda (Yapan 2019).
Gayundin, katulad ng mga irasyonal na solusyong naiisip ng tao ngayong panahon ng
COVID-19, ang mga Pilipino noon ay naniniwala sa kapangyarihan ng mga curanderos,
herbolarios, at mediquillos na silang nakakapagpagaling ng mga ketong (Escalante 2016,
94). Higit pa, may mga naniniwala na ang ketong ay hihilom kung pinapasipsip sa linta
ang katawan o hindi kaya’y ibabaon ang sarili sa ilalim ng lupa at ulo lamang ang nakalabas
(Yapan 2019).
5.Tumbasang Frontliners
May malaking gampanin ang mga relihiyoso ngayong COVID-19. Bagamat hindi nga
gaanong transparent ang ginagampanan ng simbahan at iba pang samahang relihiyoso
ngayong COVID-19, malaki naman ang kanilang naging papel noong panahon ng
ketong. Wika nga sa pelikulang Culion (2019), ang mga mediko ang bahala sa katawan
samantalang ang kaparian ay silang bahala sa kaluluwa ng mga leproso (Yapan 2019).
Matatandaang ang mga paring Agustino at Dominikano ang kauna-unahang nagkaroon ng
engkuwentro sa mga leproso lalo na noong dantaon 16 (de Viana 2016, 25) samantalang
ang mga Pransiskano ay silang nagtititis ng mga may sakit lalo na nang ipinagkatiwala
sa kanila ng pamahalaan ang Royal Hospital noong 1578 (Parco de Castro 2016, 42).
Karamihan sa mga doktor ay pari na rin na silang humahalili at nanggagamot sa iba’t
ibang ospital at impirmaryo sa Pilipinas (Parco de Castro 2016, 49). Samantalang ang
mga Heswita, lalo na sa Culion ay inatasang humarap sa mga leproso upang pangaralan at
bigyan ng mga mungkahing ikauunlad ng kanilang mga katawan at kaluluwa lalo na yaong
mga nasa loob ng lazarettos, leprosaria, at sanitaria (Dado 2016, 118; Planta 2016, 198). Sa
madaling salita, sa panahon ng ketong, nagkaroon ng matibay na ugnayan ang simbahan
at estado upang kabakahin ang lumalaganap na sakit (Gealogo at Galang 2016, 178-179).
Gayumpaman, may negatibong implikasyon ang ilang pamamalakad ng mga paring

Español sa banta ng ketong. Laging ipinagpapalagay ng pamahalaang Español ang
paglaganap ng sakit bilang isang simpleng suliranin, na kayang-kayang lutasin ng
simbahan sa pamamagitan ng dasal (Escalante 2016, 89). Ito ang dahilan kung bakit
lumala ang mga nagdaang epidemya sa Pilipinas, halimbawa ang cholera. Ayon nga sa
pelikulang Ang Kababaihan ng Malolos (2014), mas lalong lumaganap ang cholera dahil
ipinag-utos ng mga prayle na idaan muna sa simbahan ang taong namatay sa sakit upang
mabasbasan ang kaluluwa sa halip na ipalibing kaagad (Dalena at Dalena 2014). Mas

mahalaga sa mga Español na isalba ang kaluluwa kumpara sa katawan (Escalante 2016,
89). Kaya’t sa pagdating ng mga Americano, tiningnan nila bilang isang seryosong usapin
ang paglaganap ng ketong sa ilang bahagi ng Pilipinas.
Kung itutumbas ang neolohismong “Frontliners” sa panahon ng ketong, kabilang

dito ang mga madre [Larawan 20] na nagsilbi rin bilang mga nars. Sila ang isa sa mga
humaharap sa mga bagong dating na leproso sa Culion at naghahatid sa reconocer upang
suriin ng mga mediko. Inihahatid din ng mga madreng ito ang mga positibo sa ketong sa
kani-kanilang lugar batay sa kasarian at edad: dormitoryo ng Angelitos (lalakeng edad 8
hanggang 15); St. Paul de Chartres at Dormitoryo ng Cinco Llagas (babaeng nasa wastong
gulang); at Hijas de Santa Maria at Dormitory ng Santa Teresita (babaeng nasa 18 taon
pababa) (Camagay 2016, 247; Dado 2016, 118).
Larawan 20. Mga madreng nagsilbing Frontliners sa mga leprosaryo (Utrecht University
2016)
Sa loob at labas ng Pilipinas, higit ang ginampanan ng mga mediko o doktor na

sumusuri sa mga leproso (Quimby 2014, 69). Tinatawag sila bilang mga “medico titulares”
na kadalasa’y mga Español na tumungo sa Pilipinas pagkatapos nitong magpakadalubhsa
ng medisina sa España. Bagamat may ilan ding mga medico titular ang nakapagtapos ng
medisina sa Unibersidad ng Santo Tomas (Boncan 2016, 72). Hindi inaalintana ng mga
mediko ang posibilidad ng pagkahawa sa mga leproso. Layunin ng isang medico titular na
alamin ang kabuoang patolohiya ng lalawigang kaniyang dinestinuhan. Liban sa gumamot
at humanap ng mga remedyo sa ketong, trabaho rin niyang sumulat ng memoria medica
o tala patungkol sa kaniyang panggagamot at karanasan (Boncan 2016, 73). Sa paglilimi,
malinaw na kumatawan ang mga healthworker na ito sa pagsagip ng buhay ng mga
Pilipino, sa panahon ng COVID-19 at panahon ng ketong sa Pilipinas.
6.Tumbasang Ayuda
Sa panahon ng paglaganap ng ketong sa Pilipinas noong dantaon 20, paano maitutumbas
dito ang ayuda? Malinaw ang layunin ng pamahalaang tugunan kahit papaano ang
pangangailangan ng mga Pilipino lalo na sa pagkain at seguridad. Bagamat ganito rin

naman ang kinahinatnan noon ng mga leproso. Prayoridad at sineryoso ng mga Americano
ang pagpupuksa sa paglaganap ng ketong (Planta 2016, 204). Makikita ito sa Culion
halimbawa, na kung saan kasabay ng paghahanap ng lunas, sinuportahan din nila ang
mga leproso mula sa pagkain, pananamit, pabahay, at medisina ang mga ito. Wika nga,
“showcase to the world” (Yapan 2019) ang itinayo nilang mga leprosaryo. Katulad ng mga
Pilipino ngayon, kalimitang makikitang pumipila [Larawan 21] ang mga leproso upang
kumuha ng mga ayudang pagkain at gamot na ipinagkakaloob ng mga Americano. Kahit
patuloy na nanganganib ang badyet dito dahil sa lumalaking bilang ng kaso ng ketong,
sinisikap pa rin nilang makakuha ng tulong mula sa Estados Unidos. Kaya nga’t tila
nakaugalian halimbawa ang pagkuha ng larawan ng mga leproso upang ipakita sa Estados
Unidos ang kanilang kalagayan at sa gayo’y mapaabutan ng tulong (Yapan 2019).
Larawan 21. Pagpipila bilang depiksiyon ng pelikulang Culion (2019) sa pagbibigay ng iba’t
ibang tulong para sa mga leproso (Yapan 2019)
Kung ating iisipin, naging prayoridad ngayong panahon ng COVID-19 na tustusan

ang anumang malawak na pangangailangan ng bayan laban sa sakit na ito. Hindi katulad
noong panahon ng ketong, may pagkakataong tinuligsa ng mga politikong Pilipino ang
mga Americano at ninais pa ng nauna na bawasan ang labis na paglalaan ng salapi sa
ketong. Ayon sa katwiran ng mga politikong ito, masyadong malaki ang inilalaang badyet
sa alokasyon para sa ketong, sa halip na pagtuonang higit ang mga mas malalang sakit na
lumalaganap noon sa lipunan katulad ng tuberculosis, smallpox, beri-beri, cholera, at iba
pa (Escalante 2016, 101-102). Gayumpaman, kahit na ginigipit, nakakatamasa pa rin ang
mga leproso ng tulong mula sa iba’t ibang pilantropikong samahan, mga mapagkalingang
organisasyon, at ilang mga samahang relihiyoso (Arcilla 2009, 316; Mendoza 2016, 253).
7.Tumbasang #Quaranthings
Umusbong ang #Quaranthings ngayong COVID-19 bilang isang kalipunan ng mga libangan
ngayong pandemya. Para naman sa mga leproso, lalo na sa Culion, sila ay nakakulong sa
islang walang kasiguraduhan kung makakabalik pa sila sa kani-kanilang mga tahanan.
Bagamat malayo sa mga pamilya at sa tinurang tunay na tahanan, hindi pa rin sila napag-
iwanan ng mga gawain at libangan sa panahon ng kanilang pagkahibang. Kung ilalapat
ang #Quaranthings sa panahon nila, hitik ang kanilang karanasan sa mga leprosaryo.

Liban sa mga gawaing katulad ng pagtatanim, pangingisda, paglilinis ng pamayanan,

pagtatayo ng mga gusali o bahay, at paggawa ng mga handicraft (Dado 2016, 127), hindi
pa rin nila nakalimutang sumaya sa loob ng mala-bilangguang isla. Marami sa kanila ang
nagpapatugtog halimbawa ng iba’t ibang instrumento katulad ng kulintang [Larawan
22]. Nagtatanghal sila sa mga plaza tuwing araw ng Linggo at Huwebes. Ang iba nama’y
naglalaro ng mga isports na ipinakilala ng mga Americano katulad ng athletics, tennis,
volleyball, at baseball o hindi kaya’y nagsasabong ng manok tuwing araw ng Linggo.
Sa tuwing sasapit ang Pasko, sama-sama nilang ipinagdiriwang ito, magsasalo-salo, at
magbibigayan ng mga regalo sa isa’t isa (Dado 2016, 126). Kung minsan, nanonood din sila
ng mga sine (Yapan 2019) at teatro. Ang mga ganitong gawain at libangan ng mga leproso
sa isla ay isang hakbang upang hindi mawalay ang kanilang alaalang naiwan sa labas.
Larawan 22. Ang mga leproso habang nagpapatugtog ng kulintang bilang libangan
(Wikipedia 2006)
8.Tumbasang New Normal
Kung itutumbas naman ang neolohismo ng “New Normal” sa panahon ng ketong, malaki
ang puwang nito sa COVID-19. Malinaw namang nabanggit ang kalagayan at danas ng
mga leproso sa mga nagdaang panahon. Naging tila normal na sa kanila ang lahat ng mga
bagay, panuntunan, at pakikibakang ipinataw sa kanila. Katulad ng COVID-19, sinisikap
noon na hanapan ng lunas ang ketong. Bago pa man, tuluyang madiskubre ang suflones
noong 1940 at pagpapahid ng chaulmoogra oil sa katawan, pinanggagamot na sa kanila
ang potassium iodide, arsenic, antimony, copper, sera, aniline dyes, at iba pa ngunit
mababa ang tiyansiya ng mga ito (Planta 2016, 206). Habang tumatagal, hanggang sa
ngayon, maaari nang malunasan ang ketong gamit ang multidrug therapy bilang panlunas
laban dito. Sa paggamit nito, maiiwasan na ang anumang kapansanan at pagkatanggal ng
ilang bahagi ng katawan dulot ng ketong (Orillos-Juan 2019, 80). Sa Culion halimbawa,
pinagdaanan nila ang mahabang panahon sa pakikibaka laban sa sakit na ito. Kaya’t sa
kasalukuyang panahon, tila nakamit na nila ang tunay na “normal” na buhay at maaaring
sabihing tapos o napagdaanan na nila ang sinasakyang “New Normal” na kinapamuhayan
nila sa mahabang panahon, na siya namang isinasabuhay natin ngayon at maaari ring
sabihign nagsisimula pa lamang at hindi napipiho kung hanggang kailan. Noong 2006,
idineklara na ng World Health Organization (WHO) ang Culion bilang “leprosy-free”

na lugar (GMAPA 2017). Bagamat katulad ng anumang sakit, hindi naman tuluyang
mawawala ang ketong sa buhay ng tao. Kasama na natin ito ngunit maaari nang kontrolin
at maagapan.
Pangwakas:Talaban ng Sakit ng Loob at Sakit ng Labas

Katulad ng nabanggit, magkaiba ang katangian ng COVID-19 at ketong kung ang susuriin
nito ay ang klasipikasyon at kabuoang estrukturang patolohikal. Tinuran kong sakit sa loob
ang COVID-19 dahil hindi pisikal na nakikita ng mata ang epekto nito sa tao samantalang
ang ketong, bilang isang sakit sa labas ay madaling mababakas ang mga mapanirang salot
sa pisikal na katawan ng tao. Bilang pagtatatwa, nais ko ring linawin na hindi mahigpit
ang pag-uuri sa COVID-19 bilang sakit ng loob at sa ketong bilang eksklusibong sakit ng
labas sapagkat sa isang banda, maaari ring tingnan bilang sakit ng loob o sakit panloob ang
mga ito na may panlabas na manipestasyon katulad sa balat (bukol-bukol o sugat-sugat
ng ketong) at sa pagbahing (kadalasan ng nasa COVID-19) o hindi kaya’y mga sakit na
nakukuha mula sa labas na pumapaloob sa katawan ng isa pa. Halimbawa kung paano ang
mga sugat na dulot ng ketong ay nakakaapekto sa panloob na karamdaman na nagiging
dahilan ng paghina ng loob ng katawan at kalauna’y kamatayan. Gayundin ang COVID-19
na pumupuntirya ng loob na kalauna’y may epekto sa boluntad ng labas (ibabaw ng balat)
na makikita halimbawa sa pag-init ng katawan/balat (lagnat); ilong (pagbahing); at bibig
(pag-ubo). Ilan lamang ito sa kinahahantungang implikasyon ng nagtatalabang sakit ng
loob at sakit ng labas.
Katulad ng ketong (mula pa noong kapanahunan ni Hesus), inihanay din ang

COVID-19 bilang sakit na lubhang pinandidirihan ng iba (AN 2020; Torres 2020).
Matindi ang hagupit sa loob ngayon ng COVID-19; sa tuwing mapapabalitang positibo ang
sinuman sa inyong nasa bahay, namamarkahan na kaagad ito upang layuan at pandirihan.
Katulad nito ang ketong na lubhang inilagay sa negatibong kalagayan (Jimenez 2016,
260). Mayroon pa ngang pinagbababato ang mga leproso (Yapan 2019) at labis itong
nakakaapekto sa kanilang kalooban (loob). Nakaugat ang dalawang sakit sa depresyon.
Katulad ng COVID-19, ang mga positibo sa ketong ay nagkakaroon ng emosyonal na
pagkasakit (Camagay 2016, 250) katulad ng pagkaawa at paninisi sa sarili. Kaya’t walang
dudang kung bakit may mga naitala noong kaso ng pagpapakamatay o pagpapatiwakal ng
mga leproso sa Culion. Noong 1925 hanggang 1927, nakapagtala ang Philippine Health
Service ng ilang kaso ng pagpapakamatay; ang ilan ay nagbiti samantalang ang iba’y
nagpakalunod sa dagat pagkatapos nitong masaksihan ang malunos na buhay sa isla
(Gealogo at Galang 2016, 179). Bagamat hindi rin sinasabing mas magaan ang emosyonal
na sakit ng COVID-19; bagkus, ipinapahayag lamang na sa pamamagitan ng pag-unawa
ng kasaysayan ng ketong, mapagninilayan natin ang kabuoang epekto ng COVID-19 sa
kasalukuyang panahon.
Hindi layunin ng paglalagom na ito na tingnan ang dalawang pangyayari sa pagtuturing

kung sino ang mas higit na mapalad. Dahil unang-una hindi naman kailangang ipukol
sa ganoong rubrika ang paghahambing sa COVID-19 at ketong o anumang uri ng sakit
dahil may kani-kanilang suliraning kinaharapan ang bawat lipunan at naging masalimuot
sa sari-sariling kaparaanan. Kumakalas ito sa retorika at mabulaklak na diskurso na
karaniwang ipinapalabas ng pamahalaan sa kasalukuyan. Halimbawa, ang pagkukubli ng
katotohanang lumalala ang COVID-19; pagkatuwa sa mababang bahagdan ng nawalan ng
kabuhayan; at tila nakakainsultong mga pahayag laban sa mga institusyong nagpapalabas
ng pag-aaral tungkol sa COVID-19.

Isa pa, kailangan ding kumalas ang ating paniniwala sa pagiging bago ng sakit. Tinuran
ngayon ng pamahalaan at daigdig ang COVID-19 bilang novel o bago. Kung tutuosin, sa
unang banda, maaari ngang bago ito dahil new strain ito ng coronavirus ngunit sa isa pang
banda, hindi naman talaga ito bago sapagkat sa pangkabuoang anyo nito, matagal nang
sinasalanta ng mga mapamuksang sakit ang iba’t ibang lipunan sa daigdig; iba-iba man
ang sanhi, katangian, at epekto nito sa lipunan.
Bilang pagtatapos, naging makabuluhan ang pagtutumbas at paghahambing sa

tila magkaiba at magkalayong katangian ng COVID-19 at ketong. Ngunit, mas higit na
kailangang pagtuonan ng pansin ang magiging kontribusyon nito sa kasalukuyang suliranin
ng lipunan. Sa pagturol ng kasaysayan ng ketong, mauunawaan natin ang COVID-19.
Batbat ng karanasan ang mga Pilipino pagdating sa mga sakit. Kaya’t mahalaga ang
pagbabahaginan ng karanasan gamit ang dalawang magkaibang sakit at panahon. Kung
nabatid natin ang kasaysayan ng ketong, walang dudang makakabuo rin tayo ng pag-asa
na katulad ng nagdaang sakit, magtatapos din ang COVID-19. Gayundin, bilang babala,
ang karanasan ay magiging susi sa kung paano haharapin at tutugunan ang COVID-19
gamit ang nakaraan.
Mga Sanggunian
Abrahamson, Rachel Paula. “‘Stay home for us’: Doctors and nurses share same message
during pandemic”. Today, 20 Marso 2020, https://www.today.com/health/doctors-
nurses-share-viral-signs-during-coronavirus-pandemic-t176403.
ABS-CBN. “5 lalaking dawit sa paggamit ng ayudang nakuha sa gobyerno para sa

sabong, droga tiklo”. ABS-CBN News, 18 Abril 2020, https://news.abs-cbn.com/
news/04/18/20/5-lalaking-dawit-sa-paggamit-ng-ayudang-nakuha-sa-gobyerno-
para-sa-sabong-droga-tiklo.
AFP. “Covid-19: Forced cremations traumatising Philippine families”. New Straits Times,
3 Mayo 2020, https://www.nst.com.my/world/world/2020/05/589505/covid-19-
forced-cremations-traumatising-philippine-families.
Akimoto, Vincent. “The gospel of social distancing”. Pacific Island Times, 21 Abril 2020,
https://www.pacificislandtimes.com/single-post/2020/04/21/The-gospel-of-social-
distancing.
Aljazeera. “Duterte extends Philippines’s coronavirus lockdown to April 30”. Aljazeera,

7 Abril 2020, https://www.aljazeera.com/news/2020/4/7/duterte-extends-
philippiness-coronavirus-lockdown-to-april-30.
Anderson, Warwick. “Leprosy and Citizenship”. Positions: East Asia Cultures Critique 6.3
(1998): 707-730.
___. Colonial Pathologies: American Tropical Medicine, Race, and Hygiene in the
Philippines. Durham and London: Duke University Press, 2006.
Ang Kababaihan ng Malolos. Dirihe nina Kiri Dalena at Sari Raissa Lluch Dalena,
pagtatanghal nina Jervis Adriano, Hazel Faith dela Cruz, at Karl Medina. Cínemalayà:
Philippine Independent Film Festival, 2014.

Angara, Sonny. “The challenge of education in the new normal”. Business Mirror, 19 Hunyo
2020, https://businessmirror.com.ph/2020/06/19/the-challenge-of-education-in-
the-new-normal/.
Antonio, Josiah. “‘Plantito, Plantita’: Filipinos turn to plants to cope with coronavirus
pandemic”. ABS-CBN News, 21 Setyembre 2020, https://news.abs-cbn.com/
life/09/21/20/plantito-plantita-filipinos-turn-to-plants-to-cope-with-coronavirus-
pandemic.
Apostol, VC at Laurence Go. “Ameliorating the Social Amelioration Program”. Business

World, 9 Agosto 2020, https://www.bworldonline.com/ameliorating-the-social-
amelioration-program/.
Arcilla, Jose. “The Culion Leper Colony, 1900s-1970s”. Philippine Studies: Historical and
Ethnographic Viewpoints 57.2 (2009): 307-326.
Arizala, Michael. “‘I am not joking,’ says Duterte on gasoline as disinfectant”. The Manila
Times, 31 Hulyo 2020, https://www.manilatimes.net/2020/07/31/news/latest-
stories/i-am-not-joking-says-duterte-on-gasoline-as-disinfectant/748262/.
Arnaldo, Ma. Stella. “Dining in the ‘new normal’”. Business Mirror, 29 Mayo 2020, https://
businessmirror.com.ph/2020/05/29/dining-in-the-new-normal/.
Asia News (AN). “Manila’s auxiliary bishop says no to stigma attached to COVID-19, the
‘leprosy of modern times’”. Asia News, 19 Agosto 2020, http://www.asianews.it/
news-en/Manilas-auxiliary-bishop-says-no-to-stigma-attached-to-COVID-19,-the-
’leprosy-of-modern-times’-50820.html.
Aspinwall, Nick. “Coronavirus Lockdown Launches Manila Into Pandemonium”. Foreign

Policy, 14 Marso 2020a, https://foreignpolicy.com/2020/03/14/duterte-quarantine-
philippines-coronavirus-lockdown-launches-manila-into-pandemonium/.
___. “Philippines Announces New Coronavirus Measures, Alarming Rights Groups”.

The Diplomat, 17 Hulyo 2020b, https://thediplomat.com/2020/07/philippines-
announces-new-coronavirus-measures-alarming-rights-groups/.
Austriaco, Nicanor Pier. “ECQ, MECQ, GCQ, or MGCQ: Understanding what the letters
mean”. Manila Bulletin, 18 Setyembre 2020, https://mb.com.ph/2020/09/18/ecq-
mecq-gcq-or-mgcq-understanding-what-the-letters-mean/.
Biana, Hazel at Jeremiah Joven Joaquin. “Correspondence COVID-19: The Need to Heed
Distress Calls of Healthcare Workers”. The Journal of Public Health (2020): 1-2.
Boncan, Celestina. “At the Crossroads: New Developments in Leprosy Care in Nineteenth
Century Philippines”. Nasa Hidden Lives, Concealed Narratives: A History of
Leprosy in the Philippines, ed. Maria Serena Diokno, 63-84. Manila: National
Historical Commission of the Philippines, 2016.
Bonifacio: Ang Unang Pangulo. Dirihe ni Enzo Williams, pagtatanghal ni Robin Padilla.
Philippians Productions, Tuko Film Productions, Buchi Boy Productions, at RCP
Productions, 2014.

Busby, Josh. “The Militarization of COVID-19 Enforcement: Observations from the

Philippines”. Duck of Minerva, 25 Abril 2020, https://duckofminerva.com/2020/04/
the-militarization-of-covid-19-enforcement-observations-from-the-philippines.html
Caliwan, Christopher Lloyd. “3 nabbed for hoarding, selling overpriced alcohol”. Philippine
News Agency, 20 Marso 2020, https://www.pna.gov.ph/articles/1097315.
Calonzo, Andreo at Claire Jiao. “Duterte Expands Philippine Lockdown to 60 Million

People”. Bloomberg, 16 Marso 2020, https://www.bloomberg.com/news/
articles/2020-03-16/duterte-widens-lockdown-to-main-philippine-island-to-fight-
virus.
Camagay, Ma. Luisa. “Women of Culion: Their Voices”. Nasa Hidden Lives, Concealed
Narratives: A History of Leprosy in the Philippines, ed. Maria Serena Diokno, 243-
257. Manila: National Historical Commission of the Philippines, 2016.
Candaza, Patricia. “Behind the masks of bravery: Stories of frontliners”. Philippine

Information Agency, 2020, https://pia.gov.ph/features/articles/1041962.
Casas, Willie. “Social distancing violated”. Manila Standard, 24 Agosto 2020,

https://manilastandard.net/mobile/article/332325.
Cecilia, Ernie. “WFH as the new normal”. The Manila Times, 28 Mayo 2020,
https://www. manilatimes.net/2020/05/28/campus-press/wfh-as-the-new-
normal/727643/.
Ceniza, Marian Joy. “How does “new normal” looks in Philippine Education System?”
News BeastPH, 10 Hulyo 2020, https://www.newsbeastph.com/2020/07/how-does-
new-normal-looks-in-philippine.html.
Centers for Disease Control and Prevention (CDCP). “Social Distancing”. CDCP, 15 Hulyo
2020a, https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/prevent-getting-sick/social-
distancing.html.
Chappe, Raphaele, Edward Nell, at Willi Semmler. “The Financial Crisis of 2008 as
Cognitive Failure: An Overview of Risk Over Uncertainty”. Berkeley Journal of
Sociology 57 (2013): 9-39.
Cigaral, Ian Nicolas. “Gov’t said Filipinos are ‘pasaway’ and violate quarantine, but data
show otherwise”. Philstar Global, 25 Hunyo 2020, https://www.philstar.com/
business /2020/06/25/2023522/govt-said-filipinos-are-pasaway-and-violate-
quarantine-data-show-otherwise.
CNN Philippines Staff (CNNPS). “Three arrested for hoarding, selling overpriced alcohol”.
CNN Philippines, 20 Marso 2020a, https://cnnphilippines.com/news/2020/3/20/
alcohol-hoarding-overpricing-arrested.html.
___. “Several COVID-19 patients, suspected cases in PH try to flee”. CNN Philippines,
13 Marso 2020b, https://cnnphilippines.com/news/2020/3/13/Several-COVID-
19-patients,-suspected-cases-in-PH-try-toflee.html?fbclid=IwAR2UR_Zu6_
IRi0GR06EkBszX 1TIhWkyNzwrRDmZV6ysJXLuHtdqQTK2m_P8%3Ffbclid.

___. “Pagod na pagod na kami: Frontliners appeal for two-week ECQ in Mega Manila
amid surge in coronavirus cases”. CNN Philippines, 1 Agosto 2020c, https://www.cnn
.ph/news/2020/8/1/Frontliners-call-for-time-out.html.
___. “3 firms seek approval to hold COVID-19 vaccine trials in PH”. CNN Philippines,
8 Oktubre 2020d, https://www.cnnphilippines.com/news/2020/10/8/3-firms-
COVID-19-vaccine-trials-PH.html.
Co, Alina. “Culion: The unconventional tourist destination”. GMA News Online, 21
Pebrero 2013, https://www.gmanetwork.com/news/lifestyle/travel/295997/culion-
the-unconventional-tourist-destination/story/.
Culion. Idinerehe ni Alvin Yapan, pagtatanghal nina Iza Calzado, Jasmine Curtis-Smith, at
Meryll Soriano. iOptions Ventures Corp. at Team MSB, 2019.
Cyranoski, David. “Fears of the return of SARS”. Nature, 8 Enero 2004, https://www.ncbi.
nlm .nih.gov/pmc/articles/PMC7095281/.
Dado, Veronica. “Spaces and Boundaries in Culion: Mobility Amidst Segregation”. Nasa
Hidden Lives, Concealed Narratives: A History of Leprosy in the Philippines, ed.
Maria Serena Diokno, 113-139. Manila: National Historical Commission of the
Philippines, 2016.
Dancel, Raul. “Coronavirus: Philippines reports first case of local infection, officials
downplay fears of community spread”. The Strait Times, 6 Marso 2020a,
https://www.straitstimes. com/asia/se-asia/philippines-reports-first-local-infection-
of-coronavirus-officials-downplay-fears-of.
___. “Coronavirus: Duterte places a third of the Philippines on sweeping lockdown”.

The Strait Times, 23 Marso 2020b, https://www.straitstimes.com/asia/se-
asia/coronavirus-massive-cracks-in-manila-lockdown-luzon-under-enhanced-
community-quarantine.
David, Patricia at Gayle Davidson. “Language Is Like the Human Body: Teaching Concepts
Through Analogy”. Educational Technology 34.5 (1994): 27-32.
de Bevoise, Ken. “Until God Knows When: Smallpox in the Late-Colonial Philippines”.
Pacific Historical Review 59.2 (1990): 149-185.
de Viana, Lorelei. “Early Encounters Between the Spanish Religious Missionaries and
Leprosy in the Philippines”. Nasa Hidden Lives, Concealed Narratives: A History
of Leprosy in the Philippines, ed. Maria Serena Diokno, 23-35. Manila: National
Denney, Oswald. “A Statistical Study of Leprosy in the Philippine Islands from the Histories
of Ten Thousand Cases Isolated in the Culion Leper Colony”. Journal of the American
Medical Association LXIX.26 (1917): 2171-2174.
Department of Budget and Management (DBM). “DBM releases P199.975-Billion for

DSWD Social Amelioration Program”. Department of Budget and Management,
2020, https://www.dbm.gov.ph/index.php/secretary-s-corner/press-releases/
list-of-press-releases/1647-dbm-releases-p199-975-billion-for-dswd-social-
amelioration-program.

Department of Health (DOH). “Guidelines on the Risk-Based Public Health Standards for
COVID-19 Mitigation”. Department of Health, 2020, https://www.doh.gov.ph /sites/
default/files/health-update/ao2020-0015.pdf.
Department of Labor and Employment (DOLE). “Guidelines on Employment Preservation

Upon the Resumption of Business Operation”. Department of Labor and Employment,
2020, https://www.dole.gov.ph/php_assets/uploads/2020/05/Labor-Advisory-
No.-17-20.pdf.
Diokno, Maria Serena. “Fear of Contagion, Punishment, and Hope”. Nasa Hidden Lives,
Concealed Narratives: A History of Leprosy in the Philippines, ed. Maria Serena
Diokno, 1-20. Manila: National Historical Commission of the Philippines, 2016.
Editor Juan (EJ). “Ginang sa Bulacan, huli matapos ipangrebong [sic] ang
nakuha niyang ayuda mula sa gobyerno!” Juan Tambayan, 24 Abril 2020,
https://www.juantambayan.me /2020/04/24/ginang-sa-bulacan-huli-matapos-
ipangrebong-ang-nakuha-niyang-ayuda-mula-sa-gobyerno/.
Edrada, Edna, Edmundo Lopez, Jose Benito Villarama, et al. “First COVID-19 Infections
in the Philippines: A Case Report”. Tropical Medicine and Health 48.21 (2020): 1-7.
Elma. “Pangunahing panukalang proteksyon laban sa COVID-19”. 24 Marso 2020.

Larawan. http://ro8.doh.gov.ph/pangunahing-panukalang-proteksyon-laban-sa-
covid-19/. Binuksan nang 26 Oktubre 2020.
El Presidente: General Emilio Aguinaldo Story and the First Philippine Republic. Idinirehe
ni Mark Meily, pagtatanghal nina Jeorge Estregan, Nora Aunor, Christopher de Leon,
Cristine Reyes, at Cesar Montano. Scenema Concept International, CMB Films, at San
Miguel Corporation, 2012.
Ernesto, Alejandro. “Medical frontliners warn Philippines losing battle against

Covid-19”. DPA International, 1 Agosto 2020, https://www.dpa-international.
com/topic/medical-frontliners-warn-philippines-losing-battle-covid-19-
urn%3Anewsml%3Adpa.com %3A20090101%3A200801-99-03856.
Escalante, Rene. “American Public Health Policy on Leprosy, 1898-1941”. Nasa Hidden
Lives, Concealed Narratives: A History of Leprosy in the Philippines, ed. Maria
Serena Diokno, 87-110. Manila: National Historical Commission of the Philippines,
2016.
Esmaquel, Paterno II. “Filipino chemists fact-check Duterte: Gasoline is not a disinfectant”.
Rappler, 31 Hulyo 2020, https://www.rappler.com/nation/filipino-chemists-fact-
check-duterte-gasoline-not-disinfectant.
Febvre, Lucien. A Geographical Introduction to History: History of Civilisation. Kegan

Paul, Trench, Trübner, 1932.
Felix Manalo. Idinirehe ni Joel Lamangan, pagtatanghal nina Dennis Trillo at Bella
Padilla. Viva Films, 2015.
Fish Project (FP). “Calamianes Islands, Northern Palawan”. w.tn. Larawan.

http://oneocean.org /fish/calamianes.html. Binuksan nang 27 Oktubre 2020.

Food and Drug Administration (FDA). “Emergency Use Authorization (EUA) Summary
Covid-19 Rt-Pcr Test (Laboratory Corporation of America)”. FDA, 18 Setyembre
2020, https://www.fda.gov/media/136151/download.
Future Learn (FL). “What is lockdown and what does it mean for you?” Future Learn, 27
Marso 2020, https://www.futurelearn.com/info/blog/what-is-lockdown.
Gabinete, Jojo. “Babaeng nagpa-rebond ng buhok, nahuli matapos lumabag sa curfew”.

PEP, 27 Abril 2020, https://www.pep.ph/pepalerts/cabinet-files/151042/babae-
nahuli-rebond-a734-20200427.
Galvez, Daphne. “Eating bananas can’t prevent COVID-19 infection — DOH”. Inquirer, 18
Marso 2020, https://newsinfo.inquirer.net/1244199/eating-bananas-cant-prevent-
covid-19-infection-doh.
Garcia, Leony. “Challenges and opportunities in education under the new normal”.
Business Mirror, 24 Agosto 2020, https://businessmirror.com.ph/2020/08/24/
challenges-and-opportunities-in-education-under-the-new-normal/.
Gealogo, Francis. “The Philippines in the World of the Influenza Pandemic of 1918-1919”.
Philippine Studies: Historical and Ethnographic Viewpoints 57.2 (2009): 261-292.
Gealogo, Francis at Galang Jr., Antonio. “From Collection to Release: Segregated Lives in
the Culion Colony, 1906-1935”. Nasa Hidden Lives, Concealed Narratives: A History
Gillen, Alan. “Biblical Leprosy: Shedding Light on the Disease that Shuns”. Answers in
Genesis, 25 Oktubre 2009, https://answersingenesis.org/biology/disease/biblical-
leprosy-shedding-light-on-the-disease-that-shuns/.
Gleason, Henry. An Introduction to Descriptive Linguistics. New York: Holt, Rinehart and
Winston, 1961.
GMA News Online (GMANO). “Family in Quezon City uses COVID-19 aid to allegedly buy
and sell shabu”. GMA News Online, 21 Abril 2020, https://www.gmanetwork.com
/news/news/metro/735014/family-in-quezon-city-uses-covid-19-aid-to-allegedly-
buy-and-sell-shabu/story/.
GMA Public Affairs (GMAPA). “iJuander: Ang mayamang kasaysayan ng isla ng Culion”.
Teksto at Larawan. YouTube, inupload ng GMA Public Affairs, 23 Nobyembre 2017,
https://www.youtube.com/watch?v=EPsFsgH5q_c.
Goyo: Ang Batang Heneral. Idinirehe ni Jerrold Tarog, pagtatanghal nina Paulo Avelino,
Carlo Aquino, Mon Confiado, Epy Quizon, Gwen Zamora, Empress Schuck, Alvin
Anson, at Rafa Siguion-Reyna. TBA Studios, Artikulo Uno Productions, at Globe
Studios, 2018.
Gregorio, Xave. “Philippines confirms first case of novel coronavirus”. CNN Philippines, 30
Enero 2020, https://cnnphilippines.com/news/2020/1/30/Philippines-coronavirus-
case.html.

Gulf News Report (GNR). “Coronavirus: Philippines starts cash aid distribution under
Social Amelioration Program”. 5 Abril 2020. Larawan. https://gulfnews.com/world/
coronavirus-philippines-starts-cash-aid-distribution-under-social-amelioration-
program-1.1586070070585. Binuksan nang 29 Oktubre 2020.
Heiser, Victor. “The Outbreak of Cholera in the Philippines in 1905. The Methods Used
in Combating it, with Statistics to Jan. 1, 1906”. Journal of the American Medical
Association XLVIII.10 (1907): 856-886.
Heneral Luna. Idinirehe ni Jerrold Tarog, pagtatanghal nina John Arcilla, Mon Confiado,
Arron Villaflor, Joem Bascon, Archie Alemania, Epy Quizon, Nonie Buencamino, Paulo
Avelino, Leo Martinez, Mylene Dizon, at Ronnie Lazaro. Artikulo Uno Productions,
2015.
Human Rights Watch (HRW). “Philippines: Curfew Violators Abused, COVID-19 Response
Should Respect Detainee Rights”. Teksto at Larawan. Human Rights Watch, 26
Marso 2020, https://www.hrw.org/news/2020/03/26/philippines-curfew-violators-
abused.
IMDb. “Culion”. 25 Disyembre 2019. Larawan. https://www.imdb.com/title/

tt11531248/?ref_ =tt_mv_close. Binuksan nang 8 Nobyembre 2020.
Interaksyon. “‘Ayuda’ goes digital: DSWD prepares to distribute electronic cash aid
to beneficiaries”. Interaksyon, 2 Hulyo 2020, https://interaksyon.philstar.com /
infotek/2020/07/02/172008/ayuda-goes-digital-dswd-prepares-to-distribute-
electronic-cash-aid-to-beneficiaries/
International Development Law Organization (IDLO). “Rule of Law in the Time of

Covid-19: The Philippines”. International Development Law Organization, 30 Hulyo
2020, https://www.idlo.int/news/notes-from-the-field/rule-law-time-covid-19-
philippines.
International Leprosy Association (ILA). “Culion Leprosy Colony (Philippines)”. w.tn.

Larawan. https://leprosyhistory.org/geographical_region/site/culion. Binuksan
nang 27 Oktubre 2020.
IPSOS. “Life in the New Normal: 94% of Filipinos are worried about COVID-19”. IPSOS,
19 Hunyo 2020, https://www.ipsos.com/en-ph/life-new-normal-94-filipinos-are-
worried-about-covid-19.
Isinika, Alois. “[OPINION] Hugas-kamay: Why DIY solutions to a public problem will not
keep us alive”. Rappler, 26 Marso 2020a, https://www.rappler.com/voices/rappler-
blogs/reasons-do-it-yourself-solutions-public-health-problem-not-keep-all-alive.
___. “Netizens slam Koko Pimentel for downplaying complaint over quarantine protocol
breach”. Rappler, 18 Hulyo 2020b, https://www.rappler.com/nation/filipinos-slam-
koko-pimentel-downplaying-legal-case-quarantine-protocol-breach.
Jazul, Noreen. “NEGATIVE OR POSITIVE: All about the COVID-19 tests”. Manila
Bulletin, 10 Setyembre 2020, https://mb.com.ph/2020/09/10/negative-or-positive-
all-about-the-covid-19-tests/.

Jeffries, Ben. “How TikTok thrived during coronavirus and will it last?” The Drum, 27
Mayo 2020, https://www.thedrum.com/opinion/2020/05/27/how-tiktok-thrived-
during-coronavirus-and-will-it-last.
Jimenez, Ma. Carmen. “Identity and Stigma: Life Stories of Afflicted Men in Culion”.
Nasa Hidden Lives, Concealed Narratives: A History of Leprosy in the Philippines,
ed. Maria Serena Diokno, 259-275. Manila: National Historical Commission of the
Philippines, 2016.
Joaquin, Jeremiah Joven at Hazel Biana. “Philippine Crimes of Dissent: Free Speech in the
Time of COVID-19”. Crime, Media, Culture: An International Journal (2020): 1-5.
John Hopkins University (JHU). “Covid-19 Dashboard by the Center for Systems Science
and Engineering (CSSE) at Johns Hopkins University (JHU)”. John Hopkins
University, 25 Oktubre 2020, https://www.arcgis.com/apps/opsdashboard/index.
html.
Kabiling, Genalyn. “Vegetito, vegetita: The next level of plantito-hood”. Manila Bulletin,
25 Oktubre 2020a, https://mb.com.ph/2020/10/25/vegetito-vegetita-the-next-level-
of-plantito-hood/?utm_source=rss&utm_medium=rss&utm_campaign=vegetito-
vegetita-the-next-level-of-plantito-hood.
___. “TikTok app use goes on in PH, says Nograles”. Manila Bulletin, 5 Agosto 2020b,
https://mb.com.ph/2020/08/05/tiktok-app-use-goes-on-in-ph-says-nograles/.
Kaplan, Juliana, Lauren Frias, at Morgan McFall-Johnsen. “Our ongoing list of how
countries are reopening, and which ones remain under lockdown”. Business Insider,
24 Setyembre 2020, https://www.businessinsider.com/countries-on-lockdown-
coronavirus-italy-2020-3.
Khalid, Imran Saqib. “Managing Risks to Water and Sanitation amid COVID-19: Policy
Options for Pakistan”. Sustainable Development Policy Institute (2020): 1-6.
Koerth, Maggie. “Hand-Washing Technique Is Surprisingly Controversial”. Five Thirty

Eight, 31 Marso 2020, https://fivethirtyeight.com/features/20-seconds-30-seconds-
45-seconds-how-long-should-you-wash-your-hands/.
Kusi News (KN). “The Latest: Philippines to punish quarantine violations”. San Diego’s
More Local News Station: A McKinnon Broadcasting Company, 29 Marso 2020,
https://www.kusi.com/i/the-latest-philippines-to-punish-quarantine-violations/.
Leprosy Advisory Committee of the Director of Health (LACDH). “The Problem of Home
Isolation of Lepers in the Philippines”. International Journal of Leprosy (1941): 67-
81.
Letzter, Rafi. “The coronavirus didn’t really start at that Wuhan ‘wet market’”. Live Science,
28 Mayo 2020, https://www.livescience.com/covid-19-did-not-start-at-wuhan-wet-
market.html.
Limos, Mario Alvaro. “How the Philippines Ended Its Smallpox Epidemic in the 1900s”.
Esquire, 6 Hunyo 2020, https://www.esquiremag.ph/long-reads/features/how-
philippines-ended-smallpox-epidemic-a00293-20200606-lfrm.

Lin, Joey. “Grasping the ‘new normal’ in public transportation.” Manila Bulletin, 3
Hulyo 2020, https://mb.com.ph/2020/07/13/grasping-the-new-normal-in-public-
transportation/.
Lopez, Melissa Luz. “Quarantine violators may be jailed up to 30 days, fined ₱5,000 under
proposed rules”. CNN Philippines, 22 Hulyo 22, 2020, https://www.cnn.ph/news
/2020/7/22/quarantine-violators-jailed-fined-uniform-rules.html.
Lowth, Mary. “Coronavirus: what are asymptomatic and mild COVID-19?” Patient,
31 Marso 2020, https://patient.info/news-and-features/coronavirus-what-are-
asymptomatic-and-mild-covid-19.
Madarang, Catalina Ricci. “Metro Manila residents are panic buying amid COVID-19. Why
they do it and why they shouldn’t”. Interaksyon, 12 Marso 2020, https://interaksyon.
philstar .com/rumor-cop/2020/03/12/164036/panic-buying-metro-manila-
covid-19/.
Malasig, Jeline. “A burden on individuals: Why doctors are against DOTr’s new physical
distancing measures”. 14 Setyembre 2020. Larawan. https://interaksyon.philstar
.com/politics-issues/2020/09/14/176761/why-doctors-are-against-dotr-new-
physical-distancing-measures/. Binuksan nang 30 Oktubre 2020.
Manila Bulletin Admin (MBA). “COVID-19 patient who escaped from PGH found in
Binondo”. Manila Bulletin, 26 Abril 2020, https://mb.com.ph/2020/04/26/covid-
19-patient-who-escaped-from-pgh-found-in-binondo/.
Mangahas, Mahar. “Cholera killed 100,000 in 1902-04”. Philippine Daily Inquirer, 4 Abril
2020, https://opinion.inquirer.net/128605/cholera-killed-100000-in-1902-04.
Maragakis, Lisa Lockerd. “Coronavirus, Social and Physical Distancing and Self-
Quarantine”. John Hopkins Medicine, 15 Hulyo 2020, https://www.hopkinsmedicine.
org/health /conditions-and-diseases/coronavirus/coronavirus-social-distancing-
and-self-quarantine.
Marquez, Consuelo. “Cops leading house-to-house search for COVID-19 patients? Año
says fake news”. Inquirer, 17 Hulyo 2020a, https://newsinfo.inquirer.net/1308184/
cops-leading-house-to-house-search-for-covid-19-patients-ano-says-fake-news.
___. “Man infected with COVID-19 who escaped hospital found in QC”. Inquirer, 20
Marso 2020b, https://newsinfo.inquirer.net/1245751/man-infected-with-covid-19-
who-escaped-hospital-found-in-qc.
Mendoza, John Eric. “Escaped Covid patient found in Manila residence, returned
to hospital”. The Manila Times, 26 Abril 2020, https://www.manilatimes.
net/2020/04/26/news/latest-stories/escaped-covid-patient-found-in-manila-
residence-returned-to-hospital/719354/.
Mendoza, Meynardo. “Control of Hansen’s Disease Since 1946”. Nasa Hidden Lives,
Concealed Narratives: A History of Leprosy in the Philippines, ed. Maria Serena
Diokno, 223-241. Manila: National Historical Commission of the Philippines, 2016.

Michigan Medicine University of Michigan (MMWM). “Wuhan Coronavirus”. University

of Michigan, 26 Enero 2020, https://www.uofmhealth.org/health-library/ack8845.
Muir, E. “Report on a Visit to the Leper Island of Culion and on the Anti-Leprosy Work in
the Philippine Islands”. The Indian Medical Gazette 60.6 (1925): 261-264.
M/V Moken. “Culion Leper Colony Main Gate”. Pebrero 18, 2014. Larawan. https://moken.
ca /2014/02/18/seventh-stop-culion/culion-leper-colony-main-gate/. Binuksan
nang 26 Oktubre 2020.
National Economic and Development Authority (NEDA). “Online Public Consultation on

Defining and Preparing for the New Normal”. National Economic and Development
Authority, 7 Abril 2020, https://www.neda.gov.ph/online-consultation-on-defining-
and-preparing-for-the-new-normal/.
National Research Council of the Philippines (NRCP). “NRCP Study Reveals the Feelings,
Cognitions, Behaviors of Filipinos During the Covid-19 Pandemic”. Naional Research
Council of the Philippines, 2020, https://nrcp.dost.gov.ph/latest-news/604-nrcp-
study-reveals-the-feelings-cognitions-behaviors-of-filipinos-during-the-covid-19-
pandemic.
Oremus, Will. “What Everyone’s Getting Wrong About the Toilet Paper Shortage”. Marker,
2 Abril 2020, https://marker.medium.com/what-everyones-getting-wrong-about-
the-toilet-paper-shortage-c812e1358fe0.
Orillos-Juan, Ma. Florina. “Landscapes of Isolation: Selected Leprosaria in Luzon and

the Visayas”. Nasa Hidden Lives, Concealed Narratives: A History of Leprosy
in the Philippines, ed. Maria Serena Diokno, 141-161. Manila: National Historical
Commission of the Philippines, 2016.
___. “Pananaliksik at Pagbabahaginan Ukol sa Kasaysayan ng Sakit na Ketong sa Timog

Silangang Asya”. Nasa Lakbay-Kabanwahan sa Timog Silangang Asya; Lakbay-
Kabanwahan: Mga Salaysay ng Pangingibang-Bayan ng mga Likasyan 1, eds.
Adonis Elumbre at Atoy Navarro, 79-109. Quezon City: Limbagang Pangkasaysayan,
2019.
Ostrovsky, Adam at Joshua Chen. “TikTok and Its Role in Coronavirus Disease 2019
Information Propagation”. Journal of Adolescent Health (2020): 1.
Palicte, Che. “DavOr front-liners undergo swab test training”. 3 Mayo 2020. Larawan.
https://www.pna.gov.ph/articles/1101705. Binuksan nang 28 Oktubre 2020.
Pamintuan, Ana Marie. “Transport new normal”. Phil Star Global, 3 Hunyo 2020,
https://www.philstar.com/opinion/2020/06/03/2018299/transport-new-normal.
Parco de Castro, Maria Eloisa. “Rediscovering a Paradigm: The Franciscan Order’s

Response to Leprosy and the Afflicted in the Philippines, 1578-1898”. Nasa Hidden
Lives, Concealed Narratives: A History of Leprosy in the Philippines, ed. Maria
Serena Diokno, 37-61. Manila: National Historical Commission of the Philippines,
2016.
Paris, Janella. “Philippines confirms 1st case of novel coronavirus”. Rappler, 30 Enero 2020,
https://www.rappler.com/nation/philippines-confirms-case-novel-coronavirus.

Parrocha, Azer. “Front-liners feted as ‘modern day heroes’”. Philippine News Agency, 31
Agosto 2020, https://www.pna.gov.ph/articles/1113897.
Pasley, James. “Open coffins are left on roads to remind people to stay inside while soldiers
shoot disinfectant from water cannons. Here’s what lockdown for 57 million people
in the Philippines looks like”. 31 Marso 2020. Larawan. https://www.insider.com/
photos-philippines-lockdown-coffins-watercannons-2020-3. Binuksan nang 26
Oktubre 2020.
Pazzibugan, Dona. “Pimentel’s quarantine violation now up for DOJ resolution”.

Philippine Daily Inquirer, 26 Hulyo 2020, https://newsinfo.inquirer.net/1312003/
kokos-quarantine-violation-now-up-for-doj-resolution.
Phelan, Alexandra, Rebecca Katz, at Lawrence Gostin. “The Novel Coronavirus Originating
in Wuhan, China Challenges for Global Health Governance”. Journal of the American
Medical Association 323.8 (2020): 709-710.
Philippine Daily Inquirer (PDI). “Pasaway”. Philippine Daily Inquirer, 5 Hulyo 2020,
https://opinion.inquirer.net/131454/pasaway.
Philippine News Agency (PNA). “Restaurant seating capacity under ‘new normal’ set
at 50%”. Philippine News Agency, 10 Hunyo 2020, https://www.pna.gov.ph/
articles/1105462.
“Philippines: Hospitals must cremate Covid-19 victims in 12 hours, death toll now at 297”.
The Star, 12 Abril 2020, https://www.thestar.com.my/news/regional/2020 /04/12/
philippines-hospitals-must-cremate-covid-19-victims-in-12-hours-death-toll-now-
at-297.
Planta, Ma. Mercedes. “Hansen’s Disease and International Public Health in the
Philippines, 1900-1930s”. Nasa Hidden Lives, Concealed Narratives: A History
Pobre, Addie. “10 Quaranthings Pinoys Invented During COVID-19 That Prove A Virus
Can’t Stop Filipino Creativity”. The Smart Local Philippines, 10 Hunyo 2020, https://
thesmartlocal.com/philippines/filipino-inventions-covid-19/.
Politiko Metro Manila (PMM). “Walang pasaway! Food establishments in Manila follow
rules protocols under ‘new normal.’” 20 Hunyo 2020. Larawan. https://metromanila.
politics .com.ph/2020/06/20/walang-pasaway-food-establishments-in-manila-
follow-rules-protocols-under-new-normal/. Binuksan nang 30 Oktubre 2020.
Public Health Ontario (PHO). “Ang Sakit na Coronavirus 2019: Paano maghuhugas ng
kamay”. Public Health Ontario, 2020, https://www.publichealthontario.ca/-/media/
documents /ncov/factsheet/2020/07/hw/factsheet-covid-19-hand-hygiene-tagalog.
pdf?la=en.
Public Health Reports (PHR). “Smallpox and Vaccination in the Philippine Islands”. Public
Health Reports (1896-1970) 26.10 (1911): 277-280.
___. “Leprosy in the Philippines”. Public Health Reports (1896-1970) 40.19 (1925): 928-
930.

Punongbayan, JC. “[ANALYSIS] How data debunk Duterte’s toxic ‘pasaway’ narrative”.
Rappler, 22 Hulyo 2020, https://www.rappler.com/voices/thought-leaders/analysis-
how-data-debunk-duterte-toxic-pasaway-narrative.
Quadra, Margo Hannah De Guzman. “What to do when you are suspected or confirmed to
have COVID-19 in Philippines”. Good News Pilipinas, 22 Setyembre 2020, https://
www.goodnewspilipinas.com/what-to-do-when-you-are-suspected-or-confirmed-to-
have-covid-19-in-philippines/.
Quezon’s Game. Idinirehe ni Matthew Rosen, pagtatanghal ni Raymond Bagatsing. ABS-

CBN Film Productions at Kinitek Productions, 2018.
Quimby, Lauren. Rising from the Ashes: Hansen’s Disease, Carville, and Patient Identity
in 20th Century America. Tesis. The College of Wooster, 2014.
Ramos, Christia Marie. “DOH: 6,735 PH medical frontliners get COVID-19”. Inquirer,
28 Agosto 2020, https://newsinfo.inquirer.net/1328299/doh-6735-ph-medical-
frontliners-get-covid-19.
Rampell, Catherine. “The ‘New Normal’ Is Actually Pretty Old”. The New York Times, 11
Enero 2011, https://economix.blogs.nytimes.com/2011/01/11/the-new-normal-is-
actually-pretty-old/.
Ranada, Pia. “Duterte wants entire Philippine population given COVID-19 vaccine for
free”. Rappler, 14 Oktubre 2020, https://www.rappler.com/nation/duterte-wants-
entire-philippine-population-given-covid-19-vaccine-for-free.
Ravelo, Jenny Lei. “To contain the spread of coronavirus, Manila grapples with lockdown”.
Devex, 14 Marso 2020, https://www.devex.com/news/to-contain-the-spread-of-
coronavirus-manila-grapples-with-lockdown-96823.
Reuters. “Duterte wants deal with Chinese government to provide Covid-19 vaccines to
Philippines”. The Coronavirus Pandemic, 27 Oktubre 2020a, https://www.scmp.
com /news/asia/southeast-asia/article/3107198/duterte-wants-deal-chinese-
government-provide-covid-19.
___. “Philippines expects to approve Covid vaccine Q2 2021”. Bangkok Post, 21 Setyembre
2020b, https://www.bangkokpost.com/world/1989175/philippines-expects-to-
approve-covid-vaccine-q2-2021.
Rey, Aika. “Bayanihan Act effective until June 5, new law underway”. Rappler, 2 Hunyo
2020, https://www.rappler.com/nation/bayanihan-act-effective-until-june-5-2020-
new-law-underway.
Reyes, Wensley. Personal na komunikasyon. 30 Hulyo 2020.
Riley, Taylor, Elizabeth Sully, Zara Ahmed, at Ann Biddlecom. “Estimates of the Potential
Impact of the COVID-19 Pandemic on Sexual and Reproductive Health In Low- and
Middle-Income Countries”. International Perspectives on Sexual and Reproductive
Health 46 (2020): 73-76.
Robertson, Phil. “Philippines Uses ‘Drug War’ Tactics to Fight Covid-19”. Human Rights
Watch, 15 Hulyo 2020, https://www.hrw.org/news/2020/07/15/philippines-uses-
drug-war-tactics-fight-covid-19.

Romero, Alexis, Sheila Crisostomo, at Vince Nonato. “NO REVOLUTION: Medical

Frontliners Tell Duterte They Had To Go Public As Distress Calls Went Unanswered”.
One News, 4 Agosto 2020, https://www.onenews.ph/no-revolution-medical-
frontliners-tell-duterte-they-had-to-go-public-as-distress-calls-went-unanswered.
Rothstein, Jesse. “The Great Recession and Its Aftermath: What Role for Structural
Changes?” RSF: The Russell Sage Foundation Journal of the Social Sciences 3.3
(2017): 22-49.
Saludes, Mark. “Philippine private schools to start online classes this month”. 17 Agosto
2020. Larawan. https://philippines.licas.news/2020/08/17/philippine-private-
schools-to-start-online-classes-this-month/. Binuksan nang 30 Oktubre 2020.
Santoro, Helen. “Doctors and Nurses Take to TikTok to Fight Covid Myths” Wired, 6
Setyembre 2020, https://www.wired.com/story/doctors-nurses-tiktok-fight-covid-
myths/.
Sapalo, Noreen at Teo Marasigan. “The Pasaway and Duterte’s Pandemic Blame Game”.
Forces of Renewal Southeast Asia, 26 Abril 2020, https://forsea.co/the-pasaway-
and-dutertes-pandemic-blame-game/.
Sardarizadeh, Shayan at Olga Robinson. “Coronavirus: U.S. and China trade conspiracy
theories”. BBC News, 25 Abril 2020, https://www.bbc.com/news/world-52224331.
Sather Clifford. The Bajau Laut: Adaptation, History, and Fate in a Maritime Fishing
Society of South-eastern Sulu. New York: Oxford University Press, 1997.
Siddiqi, Haziq. “To Suffer Alone: Hospital Visitation Policies During COVID-19”. Journal
of Hospital Medicine (2020): 1-2.
Smallman-Raynor, Matthew at Andrew Cliff. “The Philippines Insurrection and the

1902–4 Cholera Epidemic: Part II—Diffusion Patterns in War and Peace”. Journal of
Historical Geography 24.2 (1998): 188–210.
Talabong, Rambo. “Metro Manila to be placed on lockdown due to coronavirus outbreak”.

Rappler, 12 Marso 2020, https://www.rappler.com/nation/metro-manila-placed-
on-lockdown-coronavirus-outbreak.
Talavera, Catherine. “‘New normal’ guidelines for restaurants out”. The Philippine Star,
14 Hunyo 2020, https://www.philstar.com/business/2020/06/14/2020653/new-
normal-guidelines-restaurants-out.
The Good News Pilipinas Team (TGNPT). “Employees, companies welcome Work-From-
Home setup as new normal”. The Good News Pilipinas Team, 2 Mayo 2020, https://
www.goodnewspilipinas.com/employees-companies-welcome-work-from-home-
setup-as-new-normal/.
The Lancet Infectious Diseases (TLID). “Infectious disease crisis in the Philippines”. The
Lancet, December 2019, 1265.
Toronto Public Health (TPH). “Itigil ang Pagkalat ng Mikrobyo: Panatilihin ang Iyong
Mga Kamay na Malinis”. Toronto Public Health, 2012, https://www.toronto.ca/wp-
content/uploads/2017/10/97b4-tph-handwashing-poster-tagalog-12-2012.pdf.

Torres, Jose. “Philippine Catholic bishops call for end to ‘coronavirus stigma’”. Licas News,
19 Agosto 2020, https://www.licas.news/2020/08/19/philippine-catholic-bishops-
call-for-end-to-coronavirus-stigma/.
Treagust, David, Allan Harrison, at Grady Venville. “Teaching Science Effectively With
Analogies: An Approach for Preservice and Inservice Teacher Education”. Journal of
Science Teacher Education 9.2 (1998): 85-101.
Tugano, Axle Christien. “Pagsasara ng Tabing: Konklusyon sa Makabuluhang Mentoring

ni Dr. Zeus A. Salazar”. Nasa Martes sa Escaler: Klase sa Historiograpiya ni Dr. Zeus
Salazar, eds. Mark Joseph Santos at Axle Christien Tugano, 161-165. Quezon City:
Bagong Kasaysayang, Inc., 2019.
___. “Sa kauna-unahang pagkakataon, habang nagbibisikleta”. Facebook, 10 Agosto 2020,

https://www.facebook.com/TheYoungTraveller1994/posts/10214262919045632.
Ugay, Jedd, Monica Lavares, Jerik Cruz, at Marjorie Muyrong. “Overhauling land
transportation in the new normal and beyond”. Business Mirror, 19 Hunyo 2020,
https://businessmirror .com.ph/2020/06/19/overhauling-land-transportation-in-
the-new-normal-and-beyond/.
Umali, Rouelle. “Philippines extends lockdown in Metro Manila, high-risk COVID-19

areas”. 25 Abril 2020. Larawan. https://www.globaltimes.cn/content/1186688.
shtml. Binuksan nang 25 Oktubre 2020.
Urban Dictionary (UD). “Quaranthings”. Urban Dictionary, 17 Abril 2020,

https://www.urbandictionary.com/define.php?term=Quaranthings.
U.S. Food & Drug Administration (USFDA). “Tumulong Upang Mapahinto ang Pagkalat ng
Coronavirus at Protektahan ang Iyong Pamilya”. U.S. Food & Drug Administration,
2020, https://www.fda.gov/consumers/consumer-updates/tumulong-upang-
mapahinto-ang-pagkalat-ng-coronavirus-protektahan-ang-iyong-pamilya.
Utrecht University. “History of Science colloquium on social life in the Culion leper colony
(Philippines)”. 22 Marso 2016. Larawan. https://www.uu.nl/en/events/history-of-
science-colloquium-on-social-life-in-the-culion-leper-colony-philippines.
Venkatesh, Viswanath. “Impacts of COVID-19: A Research Agenda to Support People in

their Fight”. International Journal of Information Management (2020): 1-6.
Vitangcol, Al. “Social amelioration program should be for everyone, but in reality it’s
not”. The Manila Times, 11 Abril 2020, https://www.manilatimes.net/2020/04/11/
opinion /columnists/social-amelioration-program-should-be-for-everyone-but-in-
reality-its-not/712356/.
Walker, Martin. “The New Normal”. The Wilson Quarterly 33.3 (2009): 63-66.
Wikipedia. “Culion Leper Colony”. Oktubre 30, 2006. Larawan. https://en.wikipedia.org/

wik i/Culion_leper_colony. Binuksan nang 30 Oktubre 2020.
World Health Organization (WHO). “Leprosy”. World Health Organization, 10 Setyembre

2019, https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/leprosy.

___. “Archived: WHO Timeline - COVID-19”. World Health Organization, 27 Abril 2020a,
https://www.who.int/news/item/27-04-2020-who-timeline---covid-19.
___. “Coronavirus disease (COVID-19): How is it transmitted?” World Health

Organization, 9 Hulyo 2020b, https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-
coronavirus-2019/question-and-answers-hub/q-a-detail/coronavirus-disease-covid-
19-how-is-it-transmitted.
Yee, Jovic. “Longest lockdown, lost opportunities: PH COVID-19 cases go past 300,000”.
Philippine Daily Inquirer, 27 Setyembre 2020, https://newsinfo.inquirer.
net/1340659 /longest-lockdown-lost-opportunities-300k-cases.

Lacanlale et al / Plantita 178
Plantita
Plantita
Leia Margarita Canuto, Julianna Gabrielle S. Feliciano, Luis Ysabel L. Lacanlale,

Mariane Angeli L. Lubo, Bernice Amanda A. Mendoza, Joan Elery D. Torres
luis.lacanlale@obf.ateneo.edu
Abstrak
Isang nausong neolohismo ang “plantita” ngayong 2020 sa gitna ng COVID-19 quarantine.
Pinaghalong “plant” at “tita” ang terminong “plantita” na ginagamit bilang pantukoy sa
mga babae, na namumuhunan ng oras, tiyaga, at pera sa pangongolekta at pangangalaga
ng mga halaman. Nakababawas ng stress at pinagtitibay raw nito ang pagkamakakalikasan.
Subalit, lalong nakasisira ang kulturang ito sa biodibersidad, lalo na sa natural na
paglaganap ng mga halaman. Sa patuloy na pagtaas ng demand, pinagtuonan ng pansin
ng mga nagbebenta ng halaman ang plant poaching bilang paraan para kumita nang
mabilisan sa gitna ng economic recession na dulot ng pandemya. Dahil dito, nanganganib
ang mga ecosystem at mga halamang bihira nang makita. Kasabay nito, nagtaas na rin
ng presyo ang mga supplier at mga negosyante, at nagiging resulta nito ang pagiging
eksklusibo ng mga halaman sa mayayaman at may-kaya. Ang paggamit naman ng mga
artista at influencer sa social media upang ibida ang kanilang mga mamahalin at hindi
pangkaraniwang mga halaman marahil ang lalong nag-udyok sa karamihan na maging
interesado sa kultura ng paghahalaman dahil sa pagiging status symbol nito. Karaniwang
ginagamit ang katawagang “plantita” bilang simbolo ng pag-angat sa hirarkiya ng lipunan.
Binibigyang-diin nito ang lumalaking agwat sa pagitan ng mayayaman at mahihirap. Mas
lalo nitong inihihiwalay ang mga taong may kakayahang maglaan ng malalaking halaga
ng salapi para magkaroon at mag-alaga ng mga mamahaling halaman na ipinapalamuti
lamang sa loob ng kanilang mga tahanan, pati na rin sa kanilang mga social media, sa mga
miyembro ng lipunan na mas pinipiling pagkakitaan na lamang itong trend na ito, at ilaan
ang kanilang kita para sa mga pangunahing pangangailangan.
The neologism “plantita” trended this year 2020 in the middle of the COVID-19 quarantine. “Plantita”
is a portmanteau of the words “plant” and “tita” used to refer to people, mostly women, who invest
time, effort, and money in collecting and caring for plants. The hobby is used to ease stress and
supposedly promote environmentalism. However, the plantita culture has ironically become
detrimental to biodiversity in ecosystems, especially to the natural occurrence of these plants. As
the demand no longer meets the supply, sellers have turned to plant poaching as a means to earn
easy profit in the middle of the pandemic-driven economic recession, putting ecosystems at risk and
contributing to the endangerment of many marketed plant species. Along with this, plant suppliers
and businesses are also seizing the opportunity to mark their prices up, making plants even more
exclusive to the middle- and upper-classes. This glamorized version of gardening was further fueled
by celebrities and social media influencers as they used their social media accounts to show their
vast and expensive collection of flora. This act encouraged large audiences to develop interest for
plants as well with the promise of the plantita lifestyle being a social status symbol. “Plantita,” as a
label, is mostly used as a titular decoration. It highlights the widening gap between the social classes,
separating those capable of investing huge amounts of resources into the care for expensive, rare

plants to be exhibited in their houses and even social media accounts during a pandemic, from the
poor who would rather find ways to make a living out of the trend and designate their earnings for
basic necessities instead.
Mga Susing-salita
plantita, plant poaching, halaman, houseplants, quarantine, pandemya, antas sa lipunan
plantita, plant poaching, plants, houseplants, quarantine, pandemic, social class
Kasalukuyang nag-aaral si Leia Margarita Canuto sa Pamantasang Ateneo de Manila sa

kaniyang unang taon sa kursong AB Communication. Nakapagtapos siya ng senior high
school mula sa Miriam College sa ilalim ng Akademikong Track na Science, Technology,
Engineering, at Math (STEM). Mahilig siyang gumuhit at gumawa ng komiks. Ngayong
panahon ng pandemya, nagsisimula na siyang maghalaman na rin.
Nag-aaral si Julianna Gabrielle S. Feliciano sa Ateneo de Manila University bilang isang

freshman sa kursong AB Communication. Nagkatapos siya ng senior high school sa
Assumption College San Lorenzo sa ilalim ng Akademikong Track ng Humanities at Social
Sciences (HUMSS). Sa panahon na nasa senior high school siya, nakatapos siya ng tatlong
pananaliksik, isa na kuwantatibo at dalawa na kuwalitatibo; isa sa mga ito ay mag-isa
niyang isinagawa.
Kasalukuyang freshman ng Ateneo de Manila University sa kursong AB Communication

si Luis Ysabel L. Lacanlale. Nagtapos siya ng senior high school sa St. Scholastica’s
Academy-San Fernando nang may honors para sa una at ikalawang semestre sa ilalim ng
track na Science, Technology, Engineering, and Math (STEM). Nagsimula siya sa campus
journalism noong ikatlong baitang at sumabak na sa iba’t ibang kategorya ng mga press
conference. Nagsusulat siya sa parehong Ingles at Filipino. Hilig niya rin ang pagkuha ng
litrato, pagbabasa, at birdwatching.
Kasulukuyang nag-aaral si Mariane Angeli Lubo sa Ateneo de Manila University para sa

kanyang tersiyaryong edukasyon sa kursong AB Communication. Nagtapos siya ng senior
high school sa St. Paul University Philippines, Tuguegarao City, Cagayan sa ilalim ng track
na Humanities and Social Sciences. Lumipat siya sa Maynila para sa kolehiyo sapagkat
naniniwala siyang makakakuha siya ng mas mataas na kalidad ng edukasyon sa Ateneo,
at upang makasama ang dalawa niyang kapatid. Kinahihiligan niya ang pag-aral ng iba’t
ibang sining, lalo na ang pagsulat, pagguhit, at teatro.
Kasalukuyang nag-aaral si Bernice Amanda A. Mendoza sa Ateneo de Manila University

sa ilalim ng programang AB Communication. Nagtapos siya ng senior high school sa St.
Bridget College, Batangas City, Batangas sa ilalim ng Humanities and Social Sciences
(HUMSS) Strand sa Academic Track. Mahilig siya magsulat ng mga fanfiction, manood ng
romantic comedy, at maglaro ng Pokémon. Dati rin siyang punong patnugot ng dalawang
pang-sekondaryang publikasyon ng kaniyang paaralan at naging Public Information
Officer at Secretary ng kanilang student council.

Kasalukuyang nag-aaral sa unang taon ng kolehiyo si Joan Elery D. Torres sa Ateneo de

Manila sa ilalim ng kursong AB Communication. Nakapagtapos siya ng senior high school
mula sa Unibersidad ng Santo Tomas sa ilalim ng Akademikong Track, Humanities and
Social Sciences. Kasalukuyan niyang pinag-aaralan ang mga halaman dahil sa interes niya
sa pagtatanim. Nagmamay-ari rin siya ng isang negosyong halamanan at kasalukuyang
kumikita sa pamamagitan ng online na platapormang Instagram ngayong pandemya.

Ngayong 2020, kinaharap ng buong mundo ang pandemyang dulot ng COVID-19 na

itinuturing na pinakamalalang krisis-pangkalusugan mula noong Ikalawang Digmaang
Pandaigdig (United Nations Development Programme 2020, par. 1). Upang mapigilan
ang pagkalat nito, naglabas ang Tanggapan ng Pangulo ng memorandum na nagsasaad
na isasailalim ang Luzon sa Enhanced Community Quarantine (ECQ) simula ika-17 ng
Marso hanggang ika-15 ng Abril 2020. Kabilang sa mga ipinagbabawal ng memorandum
na ito ang paggamit sa pampublikong transportasyon, pagdalo sa anumang pagtitipon,
at pagpasok sa mga opisina o co-working space. Obligado rin ang lahat na manatili sa
loob ng bahay maliban na lamang kung kinakailangang bumili ng mga pangunahing
pangangailangan. Sa madaling salita, hangga’t maaari walang lalabas ng bahay.
Pitong buwan nang nasa ilalim ng isang anyo ng community quarantine ang bansa.
Mapa-enhanced, modified, o general ang tawag sa anyo nito, iisa lamang ang ibig nitong
ipahiwatig: “Huwag lalabas ng bahay kung hindi kinakailangan.” Ito marahil ang nag-
udyok sa mga Pilipino na humanap ng iba’t ibang mapagkakaabalahan o mapaglilibangan
habang kasagsagan ng quarantine.
Nasubukan o nakita nang tiyak sa social media ang isa o higit pa sa mga trend na ito.
Ilang halimbawa nito ang pagkakatatag ng mga Facebook group na ginawa para lamang
sa “trash-talkan” o bardagulan, mga bagong sayaw sa Tiktok tulad ng “Savage” at “Savage
Love,” mga medyo bagong pagkain—medyo dahil matagal na silang nariyan, nag-iba lang
ang anyo ngayong 2020—tulad ng sushi bake, ube pandesal, at dalgona coffee, at ang pag-
usbong ng sari-saring online shop na nagresulta sa pagkaubos ng pera ng mga adik sa
online shopping.
Sa kabila ng lahat ng mga trend, na mas nararapat na tawaging fad, may isang hindi
maikakailang namayagpag at pumuno sa mga timeline at feed ng mga nagbababad
na Pilipino sa social media: ang pinaganda, pinayabong, at pinasosyal na bersiyon ng
paghahalaman—ang pagiging plantita.
Ayon kay Lachica (2020, par. 1), tinatawag na “plantita”—maaaring ng kapwa o ng

kanilang mga sarili—ang mga middle o upper class na babaeng mahilig mangolekta at
mag-alaga ng mga halaman sa loob ng kanilang tahanan. Kombinasyon ito ng salitang
Ingles na “plant” na nangangahulugang halaman at ng “tita” na salitang Filipino (Navarra
2020, par. 2). Mayroon ding salitang “plantito” na katawagan naman sa mga lalaking
halaman din ang libangan. Hindi pa maituturing na “plant mama,” o iyong mga beterano
na, ang mga plantita ngunit hindi rin naman sila baguhan. Nagbabasa sila tungkol sa mga
alagang halaman at namumuhunan ng oras, emosyon, at sikap sa pag-aalaga sa mga ito
(Pino-Oca, 2018a).
Sinabi rin ni Pino-Oca (2018b) na kahit hindi ito isang salitang matatagpuan sa mga
diksiyonaryo, sapat na ang paggamit nito bilang hashtag sa Instagram upang gawing
lehitimo ang papel nito sa buhay ng mga gumagamit ng plataporma lalong-lalo na iyong
mga milenyal. Nangunguna kasi ang Instagram sa pagpapalaganap ng gamit ng salitang
ito. Ayon sa datos na nakalap mula sa Instagram noong unang araw ng Nobyembre 2020,
mayroon nang mahigit 136,000 post na gumagamit ng “#plantita” at 166,000 naman
sa “#plantitas” mula noong unang naitalang gamit nito noong 2018. Kasunod nito ang
Facebook na mayroon namang mahigit 55,000 post na gumagamit ng “#plantita.”
Noong Oktubre taong 2018, itinampok ng ABS-CBN News sa isang artikulo ang
personalidad na si Aubrey Miles na tinawag nilang “certified plantita” sa ulo ng mga
balita dahil sa kaniyang koleksiyon ng halaman sa loob ng bahay. Ayon sa ABS-CBN,
madalas niyang ipost ang mga alaga niyang halaman sa kaniyang account sa Instagram

kaya naman binansagan siyang “plantita” ng mga tagahanga. Mayroon ding artikulo ang
KAMI.com na itinampok ang host na si Gretchen Fullido na tinawag ding certified plantita
dahil sa hilig niya sa mga halaman. Unang gumamit ang mga artikulong ito ng salitang
plantita upang tukuyin ang mga babae, partikular na ang mga milenyal, na halaman ang
pinagkakaabalahan. Posibleng mayroon pang mga naunang gumamit ng salitang ito pero
maaaring iugnay ang pagsikat ng terminong ito sa paggamit dito ng mga news outlet,
lifestyle magazine, at blog tulad ng ABS-CBN News, KAMI.com, Real Living, at Cebu Daily
News.
Ngayon, hindi lang mga personalidad tulad nina Kathryn Bernardo, Heart Evangelista,
Bea Alonzo, Pauleen Luna, at Jinkee Pacquiao—na nagviral kamakailan dahil sa Variegated
Alocasia niyang nagkakahalaga ng P20,000 (Cruz 2020a, par. 4)—ang nagpaparamihan ng
halaman sa Instagram, kundi mga ordinaryong mamamayan na nawiwili sa mga halaman
(“How celebrities decorate their homes” 2020). Hindi nga lang siguro matatapatan ng mga
ito ang flex ng isa sa mga pinakaunang itinuring na plantita na si Aubrey Miles na bumili
ng halaman na nagkakahalagang P300,000 (Cruz 2020b, par. 4).
Sa lahat ng salitang maaaring idugtong sa “plant,” bakit “tita” ang ginamit?
Sa sambahayang Pilipino, “tita” ang tawag sa babaeng kapatid ng alinmang magulang.

Bukod dito, ito rin ang kadalasang tawag sa mga babaeng kaibigan, katrabaho, o kakilala
ng magulang. Katumbas nito ang “aunt” sa Ingles ngunit may kaibahan ito sa kultural na
konteksto. Sa kulturang Pilipino, may sosyal na konotasyon ang pagiging tita. Ayon kay
Valdeavilla (2018, par. 2), ito ang ilan sa sintomas ng pagiging tita: 1) mahilig magbrunch
sa mga café o restoran kasama ang kanilang mga amiga, 2) magarbong manamit, 3) excited
maggrocery, at 4) laging may mamahaling bag na mapaglalagyan ng kanilang essentials
(i.e. wipes, tissue, sanitizer, at isa o higit pa sa apat na ito: Katinko, White Flower,
Efficascent Oil, o Vicks VapoRub.
Nahahati rin ang pagiging tita sa dalawang kategorya: iyong mga “judgemental”
at iyong mga “sought-after” (Deala, 2019). Nabibilang sa unang kategorya ang mga tita
na kadalasang na sa kanilang edad 50 na nagpapaalala sa kanilang mga pamangkin na,
“Tumaba ka,” o kaya “Kailan ka ba magkakaboypren?,” o na “Iyong anak ni ganito, doktor.
Iyong kay ano naman, abogado!” Ito iyong mga titang mistulang tabloid sa dami ng alam
na tsismis at daig pa si Boy Abunda kung mag-interbyu. Iniiwasan ng tingin ng mga
pamangkin ang mga ganitong uri ng tita upang hindi ma-hot seat.
Sa kabilang banda naman, tinatawag ni Deala na “sought-after” iyong mga tita

na ikinagagalak na makita o makasalamuha ng mga pamangkin dahil kilala sila bilang
mayaman at cool. Kilala ang mga ito sa pamimigay ng mamahaling gamit, lalong-lalo na ng
mga damit, sa kanilang mga pamangkin. Madaling makasundo ng mga ganitong uri ng tita
ang mga pamangkin nilang Gen Z at Milenyal dahil, madalas, milenyal din sila. Ang mga
“sought-after” na titang ito ang naging basehan o print ng mga plantita. Bukod kasi sa bata
at may kaya, may ere ng pagkasosyal ang mga ito kahit madalas na middle class lang talaga.
Isinisimbolo rin ng pagiging tita ang pagiging mature at responsable kahit wala pang anak.
Ito ang gitna ng pagiging bata at matanda. Iyong mga inienjoy pa ang kabataan nila pero
plantsado ang buhay at hindi tinatalikuran ang responsabilidad, kahit bahagyang hirap pa
sa adulting o paggawa ng mga gawaing pang-edad nila. Kagaya ng nabanggit ni Pino-Oca
(2018c), isinisimbolo ng terminong “plantita” ang gitna ng pagiging eksperto at pagiging
baguhan sa paghahalaman, pati na rin ang bata-pero-matanda o matanda-pero-batang
edad ng mga plantita. Hindi pa masyadong magaling, pero hindi rin naman inosente. Bata
pero hindi walang muwang. Matanda pero hindi pa losyang o napag-iwanan ng panahon.
Ito ang kultura ng mga milenyal pati ng mga feeling milenyal: nakasasabay sa mabilis na

takbo ng buhay nang hindi isinasantabi ang kabataan nila, lalo na sa gitna ng quarantine
kung saan mahirap nang tukuyin ang paglipas ng mga araw.
Bago pa man ang quarantine nitong 2020, mayroon nang mga mahilig sa halaman
na hindi nakaugaliang ipost ang mga ito sa Instagram. Ang mga “original plantita” na ito
ang matatandang matagal nang naghahalaman sa kanilang mga bakuran. Ngunit, hindi
sila ang dahilan ng pagkasilang ng salitang “plantita” kundi ang dumaraming bilang ng
mga milenyal na interesadong mag-alaga ng mga halamang pambahay dulot ng mga
pagbabago sa estilo ng pamumuhay nila. Sa paglakas kasi ng kilusang makakalikasan
nitong nakaraang dekada na nagdala ng mga trend tulad ng pagiging vegan pati na ang
paggamit ng metal straw at Hydro Flask, humanap ang mga milenyal ng pagkakaabalahang
parehong nakarerelaks at eco-friendly.
Sa tulong ng Google Trends, naitala rin ang kapansin-pansing bugso ng paggamit sa

mga salitang “plants” at “halaman.” Bagamat tumataas naman talaga taon-taon ang dalas
ng pagbanggit sa mga salitang ito tuwing mga buwan ng “ber” at bumababa naman sa tag-
init, nagkaroon ito ng tuloy-tuloy na pagtaas ngayong 2020 na nagsimula noong bandang
Abril.
Image 1. Trend over time ng keyword na “plants” sa Google Trends.
Image 2. Trend over time ng keyword na “halaman” sa Google Trends.

Naging malaking salik ang quarantine upang palaganapin ang trend na ito. Noong una
kasi, mga panandaliang libangan ang mga pinagkakaabalahan ng mga Pilipino, ngunit
habang tumatagal na nasa loob ng bahay, naghanap na sila ng mga pagkakaabalahang
mas magtatagal dahil hindi rin nila sigurado kung kailan sila makalalabas. Halaman ang
naging solusyon dahil sa dalawang pangunahing salik: una, ang pangangailangang punan
ang instinct na mangalaga ng buhay, at ikalawa, ang millennial lifestyle.
Dahil sa pagbabawal sa anumang pisikal na pagkikita-kita, nakaramdam ng

pangungulila ang mga Pilipino, bilang mga taong nangangailangang makatanggap at
magbigay ng apeksiyon (Antonio 2020). Ang pagbaling nila ng kanilang atensiyon sa mga
halaman ang naging coping mechanism nila sa pandemya. Halaman ang nagbigay-daan
sa kanila upang matugunan ang pangangailangang mangalaga nang hindi kinakailangang
makihalubilo sa tao.
Isa rin itong paraan upang madala ang labas sa loob. Ayon kay Burton (2019),
nagsisilbing microcosm o maliit na representasyon ng kalikasan ang mga hardin. Dahil
sa mga halamang ito, napupunan din ang kagustuhang makakita ng kalikasan nang hindi
naman talaga umaalis ng bahay. Maganda rin itong paraan upang pabilisin o pabagalin
ang oras sa pamamagitan ng pagtatrabaho rito.
Nakaayon din ang paghahalaman sa pamumuhay ng mga milenyal. Naobserbahan

ni Bond (2019) na ipinagpapaliban ng mga milenyal ang mga major milestone tulad ng
pagpapagawa ng bahay, pagbili ng kotse, at pagkakaroon ng anak, dahil sa mga isyung
pinansiyal. Sa parehong kadahilanang kung bakit mas pinipili nilang manirahan sa
condominium, mas pinipili ng mga milenyal na Piipino na mag-alaga ng halaman kaysa
magkaroon ng anak; mas mura kasi ito. Hindi tulad sa pagpapalaki ng bata, walang hassle
at hindi hamak na mas kakaunti ang stress sa pangangalaga ng halaman kumpara sa
bata. Hindi kasi nito nangangailangan ng 24/7 na pagbabantay at hindi nakaaabala sa
kanilang pagtatrabaho sa bahay. Sa pamamagitan ng paghahalaman, napupunan ang need
to nurture ng mga milenyal nang hindi gaanong gumagastos at hindi gaanong napapagod.
Nang dahil sa mga salik na nabanggit, pati na rin ang malawakang pagpopost tungkol
sa libangang ito, sumikat ang kultura pati na ang salitang “plantita.” Dahil sa pag-ubsong
ng kulturang ito, nabibigyang kamalayan ang mga tao, lalong-lalo na ang mga mahilig dito,
ukol sa kapakanan ng kalikasan. Dahil sa attachment ng mga plantita sa mga halaman,
nagiging personal ang mga isyu ng kalikasan sa kanilang araw-araw na pamumuhay.
Dagdag pa rito ang panahon ng lockdown na higit pang nagbibigay oras na magpokus ang
mga tao sa mga epekto ng climate change. Ngayong panahon ng pandemya, mas mahilig
ang mga taong bumili mula sa maliliit at eco-friendly na tindahan, kahit na gagastos sila
nang kaunti pa para rito kung inner peace naman ang balik sa kanila (Searle 2020, par.
11). Kung tutuosin, mabuting may ganitong pinagkakaabalahan sa gitna ng isang krisis
pangkalusugan. Malaking bagay din kasi ito upang makabawas sa stress at anxiety na
dala ng pagkakakulong sa bahay. Gayunpaman, may mga bagay na lingid sa kaalaman ng
marami tungkol sa luntiang libangan na ito.
Buti pa ang Halaman, Nagmamahal: Implikasyong

Ekonomiko
Ayon kay Theresa Lim, direktor ng ASEAN Centre for Biodiversity, mas lalong lumago ang
tinaguriang “plant economy” sa global na eksena, kasama na rito ang Southeast Asia na
kinabibilangan ng Pilipinas, dahil sa pandemya (Cinco 2020, par. 6). Kasabay ng pagsikat
at pagk-uso ng paghahalaman sa gitna ng pandemyang ito ang pagyabong ng industriya

ng halaman at ang lumalagong demand para rito. Sinabayan ito ng ibang Pilipino, lalo na
iyong mga nawalan ng trabaho dahil sa pagsasara ng mga negosyo, sa pamamagitan ng
pagbebenta ng mga halaman upang magkaroon ng kita sa panahon ng pandemya (Antonio
2020c, par. 4). Kumakapit sa online selling ang karamihan ng nagsimula ng negosyong
halamanan gamit ang iba’t ibang plataporma, tulad ng Instagram at Facebook para ipagbili
ang kanilang sari’t saring benta.
Dala ng tuloy-tuloy na pagtaas ng demand sa mga halaman habang mababa ang supply,
tumaas ang presyo ng mga ito sa merkado. Tumaas din ang presyo ng mga kagamitan
at aksesoryang panghalaman tulad ng lupa, paso, at pataba. Pati iyong mga halaman na
hindi gaanong napapansin bago ang pandemya, tumaas din ang presyo. Marami rin sa mga
lokal na negosyong nagbebenta ng halaman bago pa man magkaroon ng pandemya ang
umunlad ngayon at nagpasyang magtaas ng presyo dahil sa pagdami ng mga nahahalina
sa halaman (Antonio 2020d, par. 12). May mga mamimili na ring ininda ang hindi
makatarungang pagpepresyo ngayon sa industriya ng halaman. Sa kabila nito, kailangan
ding intindihin na maraming negosyo ang napilitan lamang magtaas ng presyo dala ng
pandemya at hirap maghanap ng supplier na hindi nagtaas ng presyo (Antonio 2020e, par.
20). Kung may mga nagtitinda na sapilitang nagtaas ng presyo, may mga nagtitinda rin
namang pinagsasamantalahan ang pagtaas ng mga presyo, lalo na sa mga baguhang hindi
pa masyadong pamilyar sa regular na presyo ng mga halaman (Taculao 2020, par. 14).
Sa pag-usbong ng panibagong hilig sa mga halaman, nagsimula na ring mamayagpag sa

merkado ang mga hindi pangkaraniwang halaman na mabili sa mga may kayang plantito’t
plantita na handang patulan kahit ang nakalululang halaga ng mga halaman na ito. Para
sa iba, mukhang hindi na libangan ang pag-aalaga ng mga halaman dahil may mga taong
gumagastos hanggang sa P80,000 para sa isang rare na uri ng halaman. May iba ring
halaman, tulad ng White Congo Plant, na kahit may tatatlong dahon lamang, umaabot
na sa P30,000 ang halaga. Nakadaragdag rin sa presyo at pagkabihira ng isang halaman
ang pinagmulan nitong lugar. Pinaghahambing ang pagbili ng halaman sa pagbili ng mga
mamahaling bag at kagamitang panluho dahil sa presyo at mamimiling pinapatulan ang
mga ito (Grana 2020, par. 4).
Kagubatan ang Kabayaran: Implikasyong Ekolohikal

Dahil sa pagtaas ng demand sa halaman, nagkaroon ng oportunidad ang mga nagmumula
sa lower class na kumita ng pera sa gitna ng quarantine. Pero kailangan ay iyong madaling
kitain. Magtatagal kasi kung magtatanim pa at hihintayin itong yumabong. Mahirap din
kasing maghanap ng tanim na pambihirang uri. Ang krisis na ito ang nagbigay-daan
sa paglaganap ng plant poaching, o ang iligal na pagkuha ng mga halaman mula sa
kanilang likas na tahanan (Barnett 2019, par. 4). Mas madali at mas malaki ang kita sa
plant poaching, lalo na sa panahon ng lockdown at sa pagiging online ng mga negosyo.
Sa pagtaas ng demand sa merkado, tumataas din ang presyong maaaring singilin, at may
ibang taong handang magnakaw ng mga halaman para pagkakitaan ito.
Matindi ang epekto sa kapaligiran ng iligal na kalakarang ito. Tahanan ng iba’t ibang
uri ng mga endangered na halaman ang Pilipinas. Sa kasamaang palad, may mga taong
nais magbenta at umangkin sa mga halamang ito. Kabilang na sa mga nanganganib nang
mawalang halaman na patok sa mga plantita ang Zebra Plant, Staghorn Fern, Green Velvet
Alocasia, Kris Plant, Waling-Waling, at Giant Staghorn (Berto 2020). Nakapagnanakaw ng
ilang daang halaman ang mga poacher mula sa kanilang likas na tahanan sa isang araw.
Kung magpapatuloy ito, mapadadali ang tuluyang pagkawala ng ilang uri ng endemikong
bulaklak, puno, at halaman sa kamay ng mga mapagsamantala.

Sa maraming pagkakataon ng plant poaching, iligal na ipinadadala sa ibang bansa ang

mga halamang nakaw mula sa kagubatan. May ibang halaman na pumapasok sa Pilipinas
at ang iba naman, mula sa Pilipinas na ipinupuslit papalabas ng bansa. Nilalabag ng
mga plant poacher at ilegal na importer o exporter ang Agreement on the Application of
Sanitary and Phytosanitary Measures o ang SPS Agreement ng World Trade Organization,
na nagbabawal ng pagpapadala o pagtanggap ng ilang uri ng mga halaman upang
maiwasan ang pagkalat ng mga sakit, peste, o iba pang organismo na maaaring makahawa
sa kalikasan ng isang bansa (Torres 2013, par. 2). Nagpapadala ang mga poacher ng mga
halaman sa mga bansang may demand para rito, hindi bale nang makahawa sila ng sakit sa
mga halamang likas sa isang bansa. Isang halimbawa nito ang Chestnut Blight sa America
na nahawa ng sakit na dala ng mga kastanyas (chestnut) na ipinuslit mula Tsina. Sa loob
ng 40 taon, mahigit 30 milyong acre na ng puno ng kastanyas ang namatay dahil sa sakit
na dala ng dayuhang halaman (Van Der Zanden 2016, par. 4).
Dahil sa isyu ng plant poaching, nangako ang mga opisyal ng Department of Natural
Resources (DENR) na magsusulong pa sila ng mas matinding mga patrol sa mga gubat at
liwasang may mga kakaibang uri ng halaman (De Vera-Ruiz 2020, par. 10). Nagbabala
rin ng mga opisyal na may sentensiya rin ang mga mahuhuli na hanggang 12 na taon
sa bilangguan kasama na ang mabibigat na multa sakaling mahulihan sila ng halamang
nanganganib nang maubos (Ratcliffe 2020, par. 5). Dagdag din ng Department of
Agriculture na magpapataw ng mas mahigpit na regulasyon ang Department of Trade
and Industry at DENR ukol sa pagpapalitan ng mga halaman sa pagitan ng mga bansa
(Miraflor 2020, par. 19).
Sosyal na Hardinerx: Implikasyong Kultural
Isang luhong hindi makakayang maabot ng mahihirap ang paggamit ng panahon sa ilalim
ng quarantine sa pagpapabuti ng sarili sa mga gawaing tulad ng paghahardin. Sabi nga ni
Elisa Pieri ng University of Manchester, “[l]umalim ang dibisyon sa pagitan ng mga taong
mula sa iba’t ibang katauyang sosyo-ekonomiko. Nagiging mas halata at malalim ang mga
umiiral na mga pagkakaiba, at may mga bagong pagkakaibang nabubuo,” (Ferguson 2020,
par. 14). Makikita ang ganitong malalim na pagkakahiwalay ng mga ekonomikong uri sa
lipunan sa pagsikat ng salita, at pati na ang pagiging “plantita.”
Kahit na bumabaling sa paghahardin ang maraming tao bilang pambawas ng stress,

pampaganda ng bahay, at panlinis ng hangin, may konotasyon pa rin na may-kaya lamang
ang mga itinuturing na plantita. Sila lang kasi ang may kakayahang gumastos para rito lalo
na sa gitna ng pandemya na maraming ibang dapat paglaanan ng pera, iyong mga sakto
lang sa buhay. Halimbawa, trademark ng mga plantita ang pagpopost ng mga halaman
nila sa platapormang Instagram, ilang oras na paghahanap ng bagong aalagaang halaman
o kagamitang panghardin, pakikibahagi sa mga Facebook Group kasama ang mga kapwa
plantito o plantita nila. Maaari lamang gawing pampalipas oras ang plantita lifestyle ng
mga middle at upper class na komportable pa naman sa gitna ng pandemya kumpara sa
lower class. Samantala, pagtatanim ng gulay o prutas para ilagay sa hapag-kainan ang
madalas na klase ng paghahardin na ginagawa ng mahihirap, hindi para dekorasyon tulad
ng mga may-kayang plantita.
Sa panahon ng lockdown, may matinding pagtaas sa presyo ng mga halaman na

kaakibat din ng pagsikat ng pagiging plantita. Dahil dito, mas marami sa mahihirap ang
hindi nakakayang makibahagi sa pamumuhay na plantita. Ayon kay Aris John Trinidad,
na nakahiligan na ang pag-aalaga ng halaman noong 2017, tumaas sa presyo ang mga uri
ng mga halamang patok sa mga plantita. Halimbawa, P800 lang ang monstera noong

2018, pero umakyat na sa P15,000 ngayong panahon ng quarantine (Ocampo 2020,

par. 10) Walang mahirap ang makabibili—o pipiliing bumili— ng P15,000 na halaman
sa kalagitnaan ng krisis para sa libangan man ito o sa pag-aalaga ng mga halamang
may bungang gulay, prutas, o materyales na maaaring pagkakitaan. Hindi madaling
mamuhunan sa mga halamang nangangailangan ng mga bagay na gipit sa mahihirap,
tulad ng espasyo sa bahay at oras o perang kailangang ilaan para sa pangangalaga nito.
Bago pa sumapit ang pandemya at sumikat ang pamumuhay plantita, nagmamay-

ari na ng halaman ang mga sinaunang tao bilang simbolo ng kayamanan at estado sa
lipunan. Halimbawa nito ang mayayaman noong panahon ni Christopher Columbus na
bumibili mula sa mga manlalakbay ng mga pambihirang uri ng halaman mula sa Bahamas
(DiLallo 2020a, par. 4). Sa panahon naman ni Reyna Victoria, ang mga taong nakaluluwag
sa buhay lang din ang may kakayahang mag-alaga ng mga halaman sa loob ng kanilang
mga tahanan dahil mayroon silang sapat na espasyo para rito (DiLallo 2020b, par. 5).
Maihahalintulad ito sa Pilipinas ngayon: Walang kakayanan ang mahihirap na mag-alaga
ng mga halaman tulad ng ginagawa ng mayayaman dahil sa liit ng espasyong mayroon sila.
Hindi na nila matutugunan ang mga bagay tulad ng pagkakaroon ng peste ng halaman
o mga nalalantang dahon dahil kailangan din nilang isipin kung saan sila kukuha ng
pambayad ng renta, pambili ng pagkain, at puwedeng pagkakitaan upang kinabukasan ay
may maihapag sa mesa.
Plantitx na lang!
Mula sa mga online group para sa paghahardin tulad ng Kamula para sa mga Ilokano,
hanggang sa ilang mga plantito at plantita na nagsusulong ng mga gender-inclusive na salita
tulad ng plant parent, mayroon silang magagandang komunidad na kinabibilangan (Diaz
Sabado 2020, par. 6). Isang paraan din para makaranas ng social interaction sa panahon
ng pandemya ang pagsali sa samahan ng mga plantita. Nakabubuo ang mga miyembro nito
ng isang kapaligirang nakikisalo sa kaligayahan at pagmamahal para sa mga halaman at
sa kalikasan, na may layuning protektahan ang nanganganib nang mawalang uri ng mga
halaman ng ating bansa at pati na rin ang pagpapaunlad ng kamalayan sa pangangalaga
ng kalikasan. Ayon kay Anton Siddayao, isang plantito, “Nakikisali’t tinuturuan namin
ang sarili namin para maligtas namin ang mga uri ng halaman na makakaya namin, para
maiwasan ang nangyayari ngayon–plant poaching, pagnanakaw ng mga halaman, pagtaas
ng demand sa merkado ng mga halaman at pagtaas ng presyo nito” (Antonio 2020a, par.
35).
Higit pa rito, hindi lang isang masiglang komunidad ang mahahanap ng mga
plantita, na pangunahing binubuo ng mga milenyal. Hiyang din sa henerasyon nila ang
pamumuhay plantita dahil sa kanilang mga katangian. Sa paglaki nila kasama ang social
media na malakas sa pagpapakita ng mga larawan at iba pang biswal na uri ng media,
nakikita’t naeengganyo ang mga milenyal na bumili ng mga halamang nakikita nila
sa mga feed nila (Bond 2019a, par. 6). Dahil din sa sitwasyong ekonomiko ng kanilang
henerasyon, kung saan pataas nang pataas ang mga bilihin lalo na sa mga taon kasunod
ang pandemya, ipinagpapaliban muna ng mga milenyal ang pagbuo ng pamilya, at ang
pagiging plantita ang sumasagot sa pangangailangan nila ng may maaalagaan na hindi
humihingi ng masyadong maraming atensiyon, kumpara sa pag-aalaga ng bata o aso/pusa
na hindi dudumi kung saan o mamamatay kung hindi papansinin habang nagtatrabaho
sa bahay (Bond 2019b, par. 14). Dagdag pa rito, maaaring pagkunan ng pampalubag ng
stress at anxiety ang pag-aalaga ng halaman at pakikipag-usap dito, tulad ng sabi ni Anton
Siddayao: “Kahit may aso ako, mas nakakausap ko ang mga halaman sapagkat biswal ang
kanilang pamamaraan ng komunikasyon at hindi sa pagsasalita” (Antonio 2020b, par. 29).

Sa pagsikat ng pagiging plantita, lalong naging kapansin-pansin ang agwat sa

hirarkiya ng lipunan. May kakayahan ang mayayaman na magwaldas ng pera sa pagbili
ng mga halaman na pandekorasyon lamang habang sinusubukang pagkakitaan ng mga
miyembro ng mababang antas ng lipunan ang trend na ito para may maipantustos sa
mga pangangailangan nila sa gitna ng pandemya. Makikita rin sa pag-usbong ng mga
katawagan na “plantito” at “plantita” ang lalong paglaki ng agwat na ito sa pagkakaiba
ng mga prayoridad ng middle at upper class sa lower class sa gitna ng pandemya. Sa
kagustuhan ng mga may-kaya na ipakita na mayroon silang kakayahang sumabay sa uso at
maglaan ng malaking halaga ng pera para maranasan ang pamumuhay plantita, napipilitan
naman ang mahihirap na kumapit sa pagbebenta ng mga halaman upang tugunan ang
pangangailangan ng nakatataas ng antas sabay na magkaroon ng kita para may pantawid
sa pang araw-araw na pamumuhay.
Kahit na naging maayos na libangan para sa mamamayang Pilipino ang pangangalaga

ng mga halaman, hindi pa rin maikakaila ang mga negatibong epekto nito. Kung susuriin
nang mabuti, kahit tila wala masyadong negatibong konotasyon ang libangang ito, hindi
naman talaga naisusulong ng pagiging plantita ang pangangalaga sa kalikasan. Isa lamang
itong status symbol. Kayang gumastos ng plantita sa halaman bilang libangan habang
walang hanapbuhay ang marami ngayong quarantine. Higit pa rito, nagiging isang bakod
lamang ang “plantita” na naghihiwalay sa kanila sa mga ordinaryong nangangalaga ng
mga halaman. Hindi kasi pangmasa ang pagiging plantita. Idinidiin ng mga kahingian ng
pagiging plantita ang pamumuhunan sa ganoong pamumuhay na nagpapakita lamang ng
malalang pagkakaiba ng mga estado sa lipunan.
Hindi naman problema ang pagkahilig sa halaman. Sa katunayan, isa itong hakbang
tungo sa aktuwal na kaisipang makakalikasan. Ang pakiramdam na kailangang may
hiwalay na katawagan sa mga mamamayang may-kaya na nahihilig dito ang totoong
problema. Sa huli, hindi halaman ang sanhi nitong problema kundi ang lipunang bumuhay
sa penomenong plantita sa kalagitnaan ng pandemya na hindi naman talaga nakabuo ng
komunidad, bagkus lalo lamang nagpalalim sa hidwaan ng mga hirarkiya ng lipunan.
Mga Sanggunian
Antonio, Josiah. “‘Plantito, Plantita’: Filipinos Turn to Plants to Cope with Coronavirus
Pandemic.” ABS-CBN News, 22 September 2020. https://news.abs-cbn.com/
life/09/21/20/plantito-plantita-filipinos-turn-to-plants-to-cope-withcoronavirus-
pandemic.
Barnett, Tonya. “Illegal Plant Trade Info – How Does Poaching Affect Plants.” Gardening
Know How, 26 August 2019. https://www.gardeningknowhow.com/garden-howto/
info/how-does-poaching-affect-plants.htm.
Berto.“Endangered Plants in the Philippines.” 22 October 2020. https://thephilippinestoday

.com/endangered-plants-in-the-philippines/
Bond, Casey. “Why Millennials Are Suddenly So Obsessed With Houseplants.” HuffPost, 18
September 2019. https://www.huffpost.com/entry/millennials-obsessedhouseplants-
instagram_l_5d7a976de4b01c1970c433b9.

Cinco, Maricar. Therapy and the dangers of a ‘plant economy’. Inquirer.net, 18 October
2020. https://newsinfo.inquirer.net/1349269/therapy-and-the-dangers-of-a-plant-
economy#ixzz6cYSVWDM6
Cruz, Nicole. Aubrey Miles Paid P300,000 for Her Most Expensive Plant. 1 October
2020. https://www.preview.ph/culture/price-aubrey-miles-most-expensive-
plant-a00300-20201001
Deala, Joanna Belle. Tita Collective: Not Your Ordinary Type of Titas. 20 June 2019.
http://www.canadianinquirer.net/2019/06/20/tita-collective-not-your-ordinary-
type-of-titas/.
Diaz-Sabado, Joanna P. “Philippine Information Agency.” @PIAdesk, 2020. https://pia.

gov.ph/features/articles/1050815.
DiLallo , Raffaele. “History of the Houseplant .” Gardening Know How, 9 January 2020.
https://blog.gardeningknowhow.com/tbt/history-of-the-houseplant/.
De Vera-Ruiz, Ellalyn. “ DENR warns on illegal harvesting of forest plant species”.

MB.com.ph, 20 September 2020. https://mb.com.ph/2020/09/20/denr-warns-on-
illegalharvestingof-forest-plant-species/
Ferguson, Donna. “Baking, Gardening, Crochet ... How the Lucky Ones Lived under
Lockdown.” The Guardian. Guardian News and Media, 21 June 2020. https://www.
theguardian.com/world/2020/jun/21/baking-gardening-crochet-how-thelucky-
ones-lived-under-lockdown.
Grana, Rhia D. “A Plant for P80,000?! Here Are Some of the Most Expensive Indoor
Plants Available Now.” ABS-CBN News, 16 September 2020. https://news.abs-cbn.
com/ancx/culture/spotlight/09/16/20/here-are-some-of-the-mostexpensive-plants-
being-sold-in-the-market-now.
“How Celebrities Decorate Their Homes.” PEP.ph, 2020. https://www.pep.ph/lifestyle/

home /151930/how-celebrities-decorate-their-homesa722-0200616.
Lachica, Immae. “Are You a ‘Plantito’ or ‘Plantita’ of Cebu?” Inquirer.net,, 17 August 2020.
https://cebudailynews.inquirer.net/334341/are-you-a-plantito-or-plantita-of-cebu.
Miraflor, Madelaine B. “Seller ‘Plantitos’ and ‘Plantitas’ May Soon Need Gov’t
Accreditation.” Manila Bulletin, 17 August 2020. https://mb.com.ph/2020/08/17 /
seller-plantitos-andplantitas-may-soon-need-govt-accreditation/.
Navarra, Ruth. “The Rise of the ‘Plantita’: Plants Have Feelings, Too, like Pets.” Inquirer
Lifestyle, 1 September 2020. https://lifestyle.inquirer.net/369877/the-rise-of-the-
plantita-plantshave-feelings-too-like-pets/.
Ocampo, Karl R. “‘Plantitos,’ ‘Plantitas’ Sprout with Profiteers.” Inquirer.net, 1 September

2020, newsinfo.inquirer.net/1329557/plantitos-plantitas-sprout-with-profiteers.
Pino-Oca, Toni. “5 Easy Houseplants for the New ‘Plantita’.” Inquirer.net, 11 July 2018.
https://cebudailynews.inquirer.net/183837/5-easy-houseplants-new-plantita.

President Rodrigo Duterte to Heads of Departments, Agencies, Offices and Instrumentalities

of the Government, Government-Owned or -Controlled Corporations (GOCCs),
Government Financial Institutions (GFIs), State Universities and Colleges (SUCs)
and Local Government Units, 16 March 2020, Salvador C. Medialdea, Memorandum
from the Executive Secretary on the Quarantine Over the Entire Luzon and Further
Guidelines for the Management of the Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)
Situation, 2020.
Ratcliffe, Rebecca. “Coronavirus Pandemic Fuelling Plant Poaching in Philippines.” The

Guardian. The Guardian, 14 September 2020. https://www.theguardian.com /
world/2020/sep/14/coronavirus-pandemic-fuellingplant-poaching-philippines.
Real Living Team, “8 Signs You’re Becoming A #Plantita” RealLiving: Gardening. 6 July
2018 https://www.realliving.com.ph/home-improvement/gardening/7-signs-you-
rebecoming-a-plantita-a00043-20180706.
Searle, Fred. “Pandemic ‘Sparks Rise in Demand for Green Products’.” Home-Fruitnet.
com, 28 October 2020. http://www.fruitnet.com/fpj/article/183358/pandemic-
sparks-risein-demand-for-green-products.
Taculao, Patricia Bianca S. “Some Sellers Have Been Overpricing Their Houseplants.
Here’s How Not to Overpay for Your Plant Baby.” Agriculture Monthly, 21 September
2020. https://www.agriculture.com.ph/2020/09/21/the-issue-of-plant-overpricing-
and-howto-not-fall-victim-to-it/.
Torres, Alfonso. “Role of sanitary and phytosanitary measures within the

context of Free Trade Agreements.” Revista Colombiana de Ciencias
Pecuarias, March 2013. http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_
arttext&pid=S012006902013000100007&lng=en&tlng=en.
United Nations Development Programme. “Coronavirus Disease COVID-19 Pandemic,” 30

September 2020. https://www.undp.org/content/undp/en/home/coronavirus.html.
Valdeavilla, Ronica. “Understanding the Filipino ‘Tita’.” Culture Trip. 17 February 2018.
Accessed 24 October 2020. https://theculturetrip.com/asia/philippines/articles /
understanding-the-filipino-tita/
Van Der Zanden, Ann Marie. “Plant Diseases.” Kentucky Gardener Master Manual, March
2016. http://www2.ca.uky.edu/agcomm/pubs/ppa/ppa46/ppa46.pdf.

Santos / Pananalamin at Pagkokolorete 191
Pananalamin at Pagkokolorete1
Of Mirrors and Make-up
Benilda S. Santos, PhD

bsantos@ateneo.edu
Abstrak
Ang sanaysay ay isang bugso ng pagkatuto ng may-akda hinggil sa pagkamasunurin bilang

paraan upang magkapapel sa patriarkiya, at upang matutuhan ang unang leksiyon: ang
sariling pamamahala sa kalinisan ng katawan. Narito ang pagmumuni-muni sa pisikal,
ang pagsubheto (pagdidisiplina rin) dito sa pamamagitan ng kalinisan. Narito rin ang mga
kamag-anak, ang mga minahal, at patuloy na minamahal: ang baha-bahagi nila na nasa
may-akda; sila na mga tekstong buháy na naggugumiit sa kamalayan ng may-akda. Narito
rin ang hika, ang sakit na naging birtud, o mutya ng kanyang pagpasok sa mundo ng teksto.
Ang mga unang pagbababad sa pagbabasa at pagsusulat. Ang unang paghakbang nang
mag-isa: ang pagtatalalan sa mga taludtod at saknong ng tula. Ang tulang bumasag sa
kanyang pananalamin at pagkokolorete.
The essay recounts the author’s realization on obedience as a means of earning a role in patriarchy,
as well as learning the first lesson: keeping the body clean. Here are reflections on the physique, and
its subjection (and disipline) through hygiene. Here are recollections of relatives, those who were
once loved, and those that continue to be beloved: parts of them that remain with the author, live
texts that interpellate the author’s consciousness. Here, too, is the trace of asthma, the illness that
became a virtue, or the muse to her entry to the world of texts. The first experience on reading and
writing. The first step on her own: balancing lines and stanzas of a poem. The poetry that shattered
her mirror and rouge.
Susing-salita
poetika, kalinisan, pangangalaga sa sarili, suhetibidad, hika
poetics, hygiene, care of the self, subjectivity, asthma
Tungkol sa May-akda
Si Benilda S. Santos ay guro, makata, at kritiko. Awtor ng mga aklat ng tula na Pali-
palitong Posporo (1991; 2016), Kuwadro Numero Uno (1996; 2005), Alipato (1999), at
Ruta (2019), pinarangalan siya sa Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature,
at nagkamit ng Gawad Pambansang Alagad ni Balagtas sa sanaysay at tula noong 2003.
1 Kabanata mula sa “Ang Pagkukrus ng mga Talinghaga ng Sarili at Kasaysayan sa Poetika ng

Babae” (disertasyong PhD, Unibersidad ng Pilipinas–Diliman, 1998).

Ang kanyang disertasyong pinamagatang “Ang Pagkukurus ng mga Talinghaga ng Sarili at

Kasaysayan sa Poetika ng Babae” ay nagkamit ng Gawad Lourdes Lontok-Cruz mula sa UP
Center for Women’s Study Foundation, Inc. noong 1998.

Babae kami
Hindi manikang
Lalaruin, ikukulong
Sa kuna o ididispley
Sa eskaparate.
Marra PL. Lanot
“Babae Kami”
It is because subjectivity is pertpetually in

process that literary texts can have an important
function.
[Dahil iyang subhektibidad ay laging nasa

proseso kaya nagkakaroon ng gamit na mahalaga
ang mga tekstong pampanitikan.]
Catherine Belsey
“Constructing the Subject,
Deconstructing the Text”
Laging mainam magsimula sa sarili, at sa lunan at panahong nilalanguyan nito sa punto ng

pagtutuon ng pansin dito ng kumikilalang kamalayan. Laging mainam sipatin ito, tangan
ang teleskopyo ng panahon nang matunton ang pagkakahugis nito sa gitna ng nagsasla-
salabid na pangyayari sa kasaysayan. Sa akin, halimbawa, ang lahat ay nagsisimula sa
pagkamalay na napakakonkreto at napakakunat ng realidad, na binubuo, una, ng aking
katawan, at ikalawa, ng mga nasa labas nito na kagyat kong nararanasan. Sa pagkakaupo
ko ngayon sa harap nitong antigong tokador ng isang tiya ng aking asawa, kitang-
kita ko ang kahabaan ng bulubundukin ng Sierra Madre. Malinaw ang langit ngayong
umaga kaya walang aninong tumatabing sa mga hindi pantay na onda ng bundok. Lupa
lamang ang nakikita ng aking mata at ang manakanakang tumpok ng kulay luntian ng
mga punong parang di-kataasan. Ang tingkad naman ng araw ay nakapagpapainit sa
aking mata at hindi ko maiwasan ang pagkurap-kurap. Damang-dama ng aking buong
katawan ang kasagsagan ng init na ito ng El Niño. Buwan ng Marso. Taong 1998. Buwan
ng kababaihan. Mabuti at may hangin: singginhawa ng isang baso ng tubig na malamig sa
lalamunang nahihirinan. Itong mga tinik at salitang dumarami ngayon sa papel sa aking
harapan ang magiging disertasyon ko. Lumalakas pa ang hangin. Pumikit ako nang sandali
upang damahin ang ginhawa sa aking pisngi. Sige. Ting. Niiinng. Ninng. Ting. Himig ng
chimes. Ti-ni-ni-ting-ting-ning-tinining-ting-ting. Iyan—iyang tunog na iyan ang aking
epistemolohiya, ang aking pansariling teorya ng pagkuha at pag-iimbak ng karunungan.
Nakapagpapaalala sa akin ito ng halaga ng aking pakikipagkaibigan kay Marjorie Evasco,
isa pang makata, na ang tahanan ay pinagiging maringal ng nakaarkong puno ng kawayan
sa bungad nito, na ang malalanday na sanga ay pinaglalambitinan naman ng sari-saring
chimes at kampanilya. Tuwing dadalawin ko si Marj, hinihipo ko nang isa-isa ang
mumunting bells, bilang palatandaan na naroon na nga ako—katawan, anino, alaala at
lahat—lumalapag mula sa maalwang paglipad-lipad ng diwa tulad ng mga maya sa gilid
ng bubong ng aking tirahan. Tulad ng chimes at bells ni Marj, ang akin ay buhat din sa
mga kaibigang naniniwala na may di-kapani-paniwalang birtud ang dapyo ng hanging-
musika—ting-ning-ning sa pisngi. Pagdapyo. Paghipo. Pagdadaop-palad. Pagsalat ng
ina sa noo at leeg ng anak na may karamdaman. Pagpigil nang magaan sa karayom sa
pagsusulsi ng half-slip o palda. Paghagod sa likod ng kaibigang umiiyak. Pag-aabot ng
kaunting tulong—laging kaunting tulong—sa lumapit na nangangailangan. Pagtampal

nang pabiro sa pagkukumpas ng katsismisan. Pagpapatahan sa kaibigang nagsasalaysay ng

pagkabaldado ng asawa pagkaraang maaksidente nang malubha. Pagsalat sa mga butil ng
rosaryo sa pananalangin para sa ama na dalawang dekada nang namamayapa. Pagtatadtad
ng bawang at sibuyas para sa espesyal na recipe ng pasta. Pagsulat sa kaibigang nag-iisa
sa Hawaii. Pagbabalot ng mga tatlumpung regalo sa Pasko. Paghihimay ng pagkain ng
aso. Pagbabanlaw ng mga maruming damit-panloob. Paglalatag sa kama ng bihisan ng
asawa. (Dati.) Pagwawasto ng mga papel ng estudyante. Pagmamarka sa mahahalagang
bahagi ng librong binabasa. Paghipo sa lapis sa pagpapalipad ng imahinasyon. Pag-aayos
sa katawan. Pananalamin. Pagkokolorete.
Sa aking ina ako natutong manalamin. Nilalagyan niya ako ng klip, tinitipon ang
makakapal kong buhok sa estilong ang narinig kong itinawag niya ay kokoy. Ito ay noong
bata pa ako, noong hindi pa ako pumapasok sa paaralan. Natuto akong mag-ayos ng buhok,
pagkaraan, dahil pati ang aking mga tiya ay tumulong sa pagpuna kapag nagkataong magulo
ang buhok ko. Panganay ako. Babae pa kaya kailangang matuto nang maaga sa pagiging
maayos. Ang leksiyon noon ay simple: ang babaeng malinis at maayos sa kanyang katawan
ay malinis at maayos din sa ibang bagay, lalo na, sa sarili niyang silid at pagkaraan, sa sarili
niyang tahanan. Mahalaga ito. Mahirap man ang babae kung laki naman sa kalinisan, daig
iyong laki sa yaman na burara naman. At sa pagpasok sa paaralan, katutuwaan—pagdidiin
ng aking ina na isa nang maestra sa paaralang elementarya—ng maestra at kaeskuwela,
at higit sa lahat, agad matututo sa pagsulat! Isa itong katutubo at payak na ontolohiya ng
pagkababae noong bata pa ako. Ang kalikasan ng aking pag-iral bilang babae ay ang praktis
ng kalinisan. Ito ang sinasalamin tuwing umaga, at lalo na, bago umalis ng bahay. Ito rin ay
paghahalimbawa sa akin, dahil panganay nga, sa nakababata kong kapatid. Tungkulin ng
aking katawang malinis na maging huwaran ng kalinisan sa aking mga kapatid na lalaki.
Ang sinupil at nagpasupil kong katawan ay susundan nila ng pagsupil din sa kanilang
katawan. Ang malinis kong katawan ang salamin ng kanilang kalinisan.
Ang kalinisan, samakatwid, ang unang disiplina sa katawan. Ito rin ay pagsasaayos ng
katawang pribado upang magkabihis at maging katawang publiko na maalwang maihaharap
sa lipunan, yaman din lamang na hinihingi nito ang pag-aayos ng katawan. Sumusunod
dito, ang taong may malinis na katawan ay may katawan ding masunurin. “A body is docile
that may be subjected, used, transformed and improved.” (Masunurin ang isang katawang
masusuheto—o, masusubheto, magagamit, maiiba, at makapagpapanibago.) (Foucault
136).
At sa murang edad na apat o lima, napatunayan ko na may mumunting pribilehiyo

at kapangyarihan na natatamo ang pagsunod sa magulang. Higit na malinis ako, higit
akong kinagigiliwan ng aking mga magulang. At higit akong kagiliwan nila, higit din akong
pagbibigyan sa aking mga hiling at kagustuhan. Marunong ako. Ayaw kong abutin ng
palo gaya ng mga kapatid kong matigas ang ulo. Isa pa, madaragdagan ang aking laya
at pribilehiyo kung higit ko pang didisiplinahin ang mga kapatid ko. Naging lubha akong
masunuring anak na babae.
Sa paaralang gradwado ng Pamantasang Ateneo de Manila maraming taon pagkaraan,

magugulat ako sa pagbasa ng dalawang pahina ng Urbana at Feliza. Narito ang liham ni
Urbana sa nakababatang Feliza na inatasan naman na siyang humutok sa bunso nilang si
Honesto.
FELIZA: Aking naisulat na sa iyo, ang madlang kahatulang ukol

sa paglilingkod sa Diyos, ngayo’y isusunog ko ang nauukol sa sarili
nating katawan. Sabihin mo kay Honesto, na bago masok ng eskuwela,
maghihilamos muna, suklayin aayusin ang buhok, at ang baro’t salawal na

gagamitin ay malinis; ngunit ang kalinisa’y huwag iuukol sa pagpapalalo.

Huwag pahahabaing lubha ang buhok na parang tulisan, sapagkat ito ang
kinagagawian ng masasamang tao. Ang kuko, huwag pahahabain, sapagkat
kung mahaba, ay pinagkakaratihang ikamot sa sugat, at sa anumang dumi
ng katawan, nadurumhan ang kuko, ay nakaririmarim, lalong lalo na sa
pagkain. Bago mag-almusal, ay magbigay muna ng magandang araw sa
magulang, maestro o sa iba kayang pinakamatanda sa bahay. Sa pagkain
ay papamihasanhin mo sa pagbebendisyon muna, at pagkatapos, ay
magpapasalamat sa Diyos. Kung madurumhan ang kamay, mukha o damit,
ay maglinis muna bago pasa-eskuwela. Huwag mong pababayaan na ang
plana, materya, fasrilla o regla, papel, libro’t lahat ng gagamitin sa eskuwela
ay maging dungis-dungisan. Kung makikipag-usap sa kapwa tao, ay huwag
magpapakita ng kadunguan, ang pangungusap ay tutuwirin, huwag kakamot-
kamot o hihilurin kaya ang kamay, o babasain ng laway ang daliri at ihihilod:
ano pa nga’t huwag magpapakita ng kasalaulaan. Sa harap ng magulang o
matanda kaya, ay huwag mong pababayaang manabako, o mangusap kaya
ng kalapastanganan, o matunog na sabi. Kung nakikipaglaro sa kapwa bata,
ay huwag tulutan na maglapastangan, o dumihan kaya ang damit ng iba, at
pagpilitan mo na yaong karaniwang wikain ng tao, na ang masama sa iyo’y
huwag mong gawin sa iyong kapwa, ay itanim sa dibdib at alinsunurin. Sa
kapwa bata, ay huwag magbibigay ng kakanin na may kagat, o marumi.
Matanda at bata ay may pinagkakaratihang kasalaulaan na karima-

rimarin. Kung nakikipag-usap sa kapwa tao, karaka-raka’y ilalagay ang daliri
sa ilong at sisinga. Kaiingat Feliza, na ito’y gawin ni Honesto. Kung sisinga man
ay sa panyo, ay marahang gagawin, itatalikod ang mukha o lumayo kaya. May
isa (pang) pinagkakabihasanhan ang karamihan ng tao na kung nakikipag-
usap sa kapwa, ay ang kamay ay ikinakamot sa harap. Asal na kahalay-
halayan na nakapopoot sa malilinis na loob. Kaiingat na ito’y pagkaratihan ng
bata. Kung may lalabas na masamang amoy ay lumayo sa tao, huwag pamalay
at nang di mapanganlang salaula: Adiyos, Feliza, hanggang sa isang sulat. –
URBANA (De Castro 27, 29).
Masinsing-masinsin ang tekstong ito ng kalinisan at pamamahala sa sariling katawan.

Ganyan din kasinsin ang mga tuntuning sinunod ko noon, bilang paghahanda sa pagpasok
sa ideolohikal na aparato ng estado na paaralan. Subalit bago ito, nariyan ang mahabang
proseso ng interpellation ni Bait (ang palayaw sa akin ng aking lolo-sa-ama bunga na nga
ng labis kong pagkamasunurin) bilang subheto (subject) na tutuparin sa kanyang sarili
ang ideolohiya ng kalinisan. Nakikilala ko ang ideolohiya bilang sermon ng aking ina na
nag-uutos at nagbabansag ng kalinisan sa pamamagitan ng mga materyal na praktis ng
paghihilamos, paliligo, pagsisipilyo, paghihinunuli, paghihinunuko, pagsusuklat pag-aalis
ng muta at panis na laway, paghihinis nang maayos at malinis, paggamit ng panyo (ugali
na sa aking pagtanda ay mahigpit ko pang dala-dala), at marami pang munting ritwal sa
katawan na lubhang mahalaga (Althusser 165-172). Ipinapataw sa akin ang ideolohiya at
tinatanggap ko rito nang buo sa aking loob at pasiya sapagkat ang pagkabuo ko nga bilang
subheto sa ilalim nito ang magdudulot sa akin ng laya at pagpapahalaga ng lipunan (sa
partikular, ng pamilya; higit na partikular pa, ng ama at ina ko) na inaaasam ko. Hindi
naman ako naging subhetong api sa pagkatuto ng kalinisan. Sa pagpapailalim ko rito,
nagkaroon din ako ng kapangyarihang pamahalaan at alagaan ang aking sarili sa
murang edad na lima o anim, at ng pakiramdam at pagkamalay na malaya ako sa sandali ng
pagtupad ng m ga gawaing nabanggit. Huling punto: ginawa ko ang lahat bilang pagsisikap
na dulutan ng kasiyahan ang aking noong hindi ko pa alam ang pagdudulot ng kasiyahan
sa aking sarili, noong hindi ko pa namamalayan nang ganap ang pagkakaroon ng sariling

pasya. Kasiyahan na sa akin ang umiwas sa parusa (tulad ng palo o pingot o kurot) na
mapapasa-akin sa hindi ko pagsunod.
Subalit kung pakasusuriin itong dokumento ng kalinisan na halos verbatim kong

narinig sa aking lola, ina at mga tiya, hindi lamang ang pag-aayos at paglilinis ng katawan
ang pinapahalagahan. Lumulutang din ang tuntunin ng pakikibagay sa iba, ang pag-iingat
sa sasabihin ng iba o sa gagawin nila sa taong walang katangian ng kalinisan. Sa babae ito
napakahalaga, sapagkat gaya ng isinasaad sa teksto, nasa kababaihan ang responsibilidad
ng pagpapatupad sa doktrinang ito. Maunang maging malinis ang babae, mauna siyang
maging karapat-dapat na iharap sa iba, at saka susunod ang lalaki, anak, katulong sa
bahay, at iba pang responsibilidad niyang akayin sa landas ng kalinisan. Nauna si Urbana
sa pagkatuto ng kalinisan, palibhasa edukada sa paaralan sa lunsod, at saka susunod sa
kanyang yabag si Feliza, na siya namang mamamahala sa kalinisan ni Honesto.
Itong pagsupil sa katawan sa pamamagitan ng doktrina ng kalinisan ay siya ring

doktrina ng domesticity at ng urbanisasyon. Ang tahanan ang sentro ng kalinisan;
maaasahan ang ina at iba pang babae sa tahanan ang magpatupad nito. Kaya kailangang
manatili sa bahay ang babae, o kung hindi, magbayad siya ng katulong na sasanayin sa
kalinisan. Sa kanyang tahanan, walang ibang gagawin ang babae kundi ang tuparin ang
isang libo’t isang gawain ng kalinisan at kaayusan. Kung siya naman ay mag-aaral, tulad ni
Urbana, upang maging higit na handa sa hamon ng urbanisasyon, ang papel pa rin ay ang
pagtuturo at pagpapatupad sa iba ng kalinisan. Hindi maitatatag ang lunsod o ang bayan
bilang sentrong urban kung hindi mapasusunod ang katawan ng mga mamamayan. Ang
kalinisan, palibhasa, ay pagtitipid sa mga kilos ng katawan: pagbawas sa mga kumpas,
lakad, pag-upo, paghiga, at pati na pag-iisip na walang maidudulot o maidaragdag sa
pangkahalatang ayos ng siyudad. Kaya nga sa teksto, ang mga kilos na natural o di-sadyo
ang pinagsisikapang supilin o pagtakpan: huwag pahabain ang buhok at kuko. Huwag
kakamu-kamot o hihilud-hilod, huwag magsalita nang walang ingat, huwag sisinga nang
basta-basta, huwag kakamutin ang harap, huwag uutot (hindi pa magamit sa dokumento
ang salitang utot!) sa harap ng iba.
Samakatwid, ang unang impit (repressed) at supil (disciplined) ay ang katawan ng

babae. Dahil babae at gaganap sa papel na ina, ate, tiya at lola—mga tagapagpatupad ng
domestisidad—kailangang hutok na hutok na siya. Sapagkat siya sa kanyang kalinisan at
pagkamasunurin ang pundasyon ng pagkontrol sa kilos ng iba pang katawan, ang katawan
niya ang kailangang maging impit na impit at supil na supil. Sa dami ng kanyang kailangang
gawin, paano pa niya mamamalayan ang nangyayaring represyon ng sarili? Paano pa niya
masusuri ang nagaganap ngayong supil na pati isip niya, at damdamin din? Paano pa
niya makikita ang mahigpit na kalinisang ito bilang isang uri ng karahasan/kalupitan sa
kanyang katawan, na mauuwi, pagkaraan, sa pagkasuklam sa sariling katawan?
KUWADRO NUMERO UNO
Nakatupi siya
tulad ng laylayan
ng mga damit at pantalong
pinagsusulsihan niya
sa mga hapong
tikatik ang ulan
at ang dalawang supling
abala sa larong taguan
o pompiyang.

Nong una
kinilala niya ang sarili
bilang pagwawangis lamang
sa laylayang tinatahi
nang huwag makaabala
sa hakbang ng paa.
Isang simil na matiisin
sa bawat duro
sa bawat pagdurugo.
Isang paghahalintulad
sa kapirasong tela
na lumabis sa sukat
kaya sinusupil ng sinulid
sinusukol ng buhol.
Subalit ngayon
naaaninaw na kanyang
sadyang pagkatalinghaga:
hindi “tulad ng laylayan”
kundi laylayan na nga.
Hindi ang nananahi
kundi ang tinatahi:
ang binubuo ng mga araw

ng pagdaan-daan
nitong karayom-at-sinulid
sa nangingimay na kalamnan.
Ang unti-unting hinuhugis
ng pagkukubli, pagsasaanino,
pananatiling pang-ilalim ng
mapagbigay na sarili—
larawang ibinurda
sa kanyang buto at noo
ng tradisyon at panahon. (Kuwadro Numero Uno 2-3)2
Anong uri ng katawan itong aking kinauwian, tulad nina Urbana at Feliza? Ang katawan
ng babaeng Katoliko na malinis na, kung malinis, subalit impit ang kilos, hindi na natural
at bukas, parang manikang de-susi, at sensitibo sa tingin at pansin ng iba. Noon, noong
kay higpit at kay tapat ng aking pagtalima sa batas ng kalinisan, hindi ko namalayan ang
pananahan sa karsel. May tinubo ako sa pagsunod, paano. Gaya ng asong turuan, sa bawat
trick o gimmick na nagawa ko nang mabuti, may pabuya, gantimpala, at papuri mula sa
mga taong nais kong sundin. Sa pagkatuto ng kalinisan, natutuhan ko rin ang birtud na
pambabae: ang lagi at laging pagsisikap na makapagdulot ng kasiyahan ng iba.
Sa ideolohiya ng kalinisan mula pa sa aking kabataan, natutuhan ko ang pagiging para

sa iba ng babae: para sa magulang, para sa mga kapatid, para sa ibang kamag-anak, para
sa mga kaibigan. Ito rin ang ugat ng aking pagiging guro, bukod sa guro rin ang aking ina.
Kung babalikan ang tinig ng mga tauhan sa Urbana at Feliza, at pakikinggan ito nang
mabuti, maririnig, hindi ang tinig ng isang babae, kundi ang tinig na may awtoridad ng
2 Sa susunod na mga sipi, ang Kuwadro Numero Uno ay KNU na lamang.

isang pari, ng isang alagan ng ideolohikal na aparato ng estado na may kapangyarihan

nong ikalabimpitong siglo sa Pilipinas: ang Simbahan na nakilalang pangunahin sa likod
ng kulturang Kastila. Ang mga diskurso ng simbahan ang nakapaloob sa buong nobela ni P.
Modesto de Castro, na sinulat niya sa paghahangad na maging karapat-dapat at mahusay
ang katutubo sa papel ng pagka-Kristiyano, at magkaroon ito ng kakayahang mabuhay sa
ilalim ng doktrina ng kalinisan o urbanisasyon, sa gitna ng mga Kastila at mga katutubo na
Kastila na sa dugo, wika, at kultura.
Mailulugar, samakatwid, itong ideolohiya ng kalinisan, sa higit na malawak na larangan

ng kolonyalismong Kastila. Ang kalinisan ang pagpapakabila sa bakod na naghihiwalay
sa kinasanayang buhay ng katutubo, patungo sa bago, maayos, malinis, urban na buhay
ng mananakop. At ang babae? Siya ang isasakripisyo sa altar ng kalinisan. Hindi posible
ang proyektong Hispanisasyon nang hindi aktibo ang pakikipagtulungan ng babae sa
pari. Sumusunod sa kalinisan ng katawan, kung gayon, ay ang kalinisan ng kaluluwa na
sentrong layunin ng relihiyon. Mula sa tahanan kung saan itinakda ang babae, lalabas
lamang siya upang magtungo sa simbahan: magnobena, magrosaryo, magkumpisal,
maglakad nang paluhod bilang debosyon, mag-alay ng kuwintas ng sampagita sa Mahal na
Birhen ng Laging Saklolo, magsindi ng kandila para sa higit na mabibigat na kahilingan,
mag-ayos ng altar, maglimos ng inipong barya, at makipagbalitaan sa tulad niyang gayon
din ang layunin sa paglabas ng bahay. Epektibong naitago ang babae sa mata ng publiko
(Eviota 39-40).
Pinagdaanan ko ang lahat ng ito. Ang ideolohiya ng kalinisan pala ang panimulang
diskurso ng aking sosyalisasyon (mula sa pagiging musmos sa aming tahanan). Ito rin ang
prinsipyong aking sinunod sa pagsasagawa ng iba’t ibang praktis ng pagkontrol sa aking
katawan, upang makapag-ambag sa kaayusan ng aming pamilya. Naging tulad ako ng
aking tiya sa pagiging libhang relihiyosa. Ginawa ko ang lahat upang masalamin ng lahat
sa akin ang matapat na pagtupad sa pormasyon ng Simbahan, sa tagubilin ng mga pari at
guro, sa hiningi ng aking mga magulang. Hindi ako ang magiging suwail na anak nilang
lahat. Hindi ito makakayanan ng aking konsiyensiyang napakahigpit at napakaingat.
Binaybay ko ang pagiging salamin ng lipunan: ng pagiging simpleng salamin. At ang aking
kolorete—ang iniharap kong mukha na aking inayusan—ay ang kolorete ng kalinisan; ang
persona ng kapayakan at kawalang-malay.
SINAG SA NOO
Isang sinag ng araw

mula sa langit
pumasok sa bintanang bukas
at nagpahinga
sa wakas
sa aking noo.
Totoo ito.
Naisip ko:
kay layo ng araw.
Ilan kayang
libong liwanag-taon
ng paglilimayon
ang inabot ng sinag
marating lamang
ang noo ko ngayon?

O, anino ng anino
ng mga anino
ang buhay ko
kung itatabi
sa sinag na ito
sa aking noo. (Pali-palitong Posporo 45)3

Taong 1948 nang isilang ako. Halos dalawang taon lamang pagkaraang ipagkaloob sa
Pilipinas ng mga Amerikano ang kalayaang tatlong dekada inawit-awitan na makamtan ng
pamahalaang Pilipino. Maaari nang mag-isa ang mga Kayumanggi palibhasa salanta na
ang buong bansa pagkaraang makipagdigma sa mga Hapon. Subalit, umalis man ang mga
Amerikano, marami nang naiwang kasangkapan na magtutuloy ng kanilang pananatili sa
ating isip: ang isip lamang ang kailangang iprograma—susunod na ang lahat pagkaraan.
At ang programang ito ay binubuo ng tinawag ni Althuser na “knowledges,” na unang-una
nang ipinamudmod sa sistema ng paaralan, espisipiko, sa sistema ng paaralang publiko,
upang sa paglaki ko, halimbawa, maging pakinabang ako sa aking pamilya at komunidad
sa halip na maging pabigat lamang. Samakatwid, obheto ako ng mga knowledges sa
simula, at kapag natutuhan kong gamitin ang mga ito, saka ako magiging subheto na ang
pagkakabuo ay ayon sa ispesipisidad ng gayon ding knowledges, na ang ultimong layunin
ay gawin akong manggagawa na magpapatupad pa ng gayon ding knowledges:
But besides these techniques and knowledges, and in learning them,

children at school also learn the ‘rules’ of good behaviour, i.e. the attitude that
should be observed by every agent in the division of labour, according to the
job he is ‘destined’ for: rules of morality, civic and professional conscience,
which actually means rules of respect for the socio-technical division of labour
and ultimately the rules of the order established...
[Subalit bukod sa mga pamaraan at karunungang ito, at sa pagkatuto,
sa mga ito, natututuhan din ng mga bata sa paaralan ang’mga tuntunin’ ng
kabutihang-asal, i.e., ang nararapat na ugali ng bawat kalahok sa paghahati
ng trabaho, ayon sa gawaing ‘itinakda’ para sa kanya: mga tuntunin ng
moralidad, konsiyensiyang pampamayanan at propesyunal, na walang ibang
kahulugan kundi ma tuntunin ng paggalang sa sosyo-teknikal na paghahati
ng paggawa, at sa dulo, mga tuntunin mismo ng kaayusang itinatag...]
(Althusser, 132)
Hindi naman pala tumitigil o nagwawakas ang pagdating ng iba’t ibang uri ng
knowledges. Ang pagsunod sa mga diskurso ng piyudalismo o ng isang awtoridad na
nasa sentro ng lahat noong panahon ng Kastila ay napalitan lamang ng pagsunod sa
mga diskursong nagbibigay sa mga indibidwal ng sapat na kaalaman at kalayaan upang
mabuhay nang may sapat na distansiya sa sentro (na siya nang hinihingi nito mismo upang
higit na makapangyari), na sa ngayo’y isa nang palengkeng liberal at lipunang kapitalista.
Sa lahat ng ito, naranasan ko ang pagkakapailalim sa iba’t ibang diskurso, at ang bunga na
magkaroon ng pabagu-bagong subjectivity.
Sa ganitong konteksto, ang pagbubuo ng babae ng kanyang kamalayan at pagkasubheto

ay sa simpleng pagsalamin lamang ng mga diskursong ukol sa kanya. Wala ritong ugnayang
dialektiko. Maging malinis at masunurin: malinis ako at masunurin. Magpailalim sa asawa
sa lahat ng bagay at sa abot ng kaya: nakapailalim ako sa aking asawa sa lahat ng bagay at
3 Sa susunod na mga sipi, ang Pali-palitong Posporo ay PP na lamang.

nilalawakan ko nang lagi ang abot ng aking kaya. Tayong babae, makauunawa: umuunawa
ako nang umuunawa. Iba ang lalaki, mangilag sa kanya: iba nga ang lalaki kaya nangingilag
ako sa kanya. At nangyayari na ang babae ang magbabalik sa lipunan ng lahat ng itinuro
nito sa kanya, walang labis at walang kulang. Bilang kapalit, ginagarantiyahan ng diskurso
ang papel ng babae sa tahanan, at ang pagtingala sa kanya ng lipunan. Ganito siya hanggang
hindi niya nasasagupa ang limitasyon ng diskurso ng kalinisan at pagkamasunurin. Sa
sandaling mangyari ito (halimbawa, ang matiisin at masunuring maybahay ay iniwan ng
asawa upang sumamasa ibang babae), mahahayag ang kawalan ng tunay na garantiya.
Maiiwan sa kanyang pag-iisa ang masunuring subheto upang usisain kung saan siya
nagkamali, at saka maghahanap o lilikha ng bagong diskurso na tutulong sa kanyang
bumuo ng panibagong subjectivity.
Sa aking kaso, nang dumating ako sa limitasyon ng kalinisan at pagkamasunurin, sa

panitikan ako napabaling. Noong una, sa pagbabasa nito, nahasa ang aking pansariling
imahinasyon. Sa pagbibigay ng interpretasyon sa isang tula, halimbawa, nakapag-
ehersisyo ang aking indibidwalidad at pagkamalaya. Ano ba ang pakialam ko sa sinasabi
ng iba? Ang mahalaga ay ang pagbubuo ko ng sariling paliwanag sa aking sarili. Sa tagal
ng panahon, humusay ako sa pagpapakahulugan. Hanggang sa ilapat ko ang kasanayang
ito sa pagtingin at pag-unawa sa aking buhay. Hanggang sa isulat ko ang sarili kong pang-
unawa.
Ngayon, sa kasalukuyang aking kinaroroonan, muli kong naririnig ang tiing-niing-

niniing-tingning-tiiing-tiiiiing ng chimes na nakasabit sa labas ng aking bintana. Nang
isakay ko ang aking diwa sa musikang ito, nagkandarapa ang pagdating ng mga alaala.
At mga mukhang nagkaroon ng mahalagang papel ang aking buhay: mga anghel de la
guwardiya ng aking kalinisan.
Ang aking ama. Hindi ko naramdaman asa aking ama ang pangmamaliit o
pagwawalang-bahala sa akin sapagkat babae ko. Bagkus, pagmamahal at debosyon ng
isang amang mahinahon at maalalahanin ang inialay niya sa akin. Subalit nais niya na
siya ang gamitin kong salamin ng buhay at sarili ko. Nais niya—at sinabi niya sa akin nang
buong linaw—na ako ay maging ganap na repleksiyon ng pangarap niya na hindi natupad:
ang maging chemical engineer. Accountant ang kinauwian niya; ako ang hinilingan niyang
magsakatawan ng sarili niyang naiwaglit sa lupit ng pakikipagdigma sa mga Hapon. Ako
ang kanyang Galatea, at mahigpit niyang binantayan at hinintay ang pagkabuo ng kanyang
pangarap sa akin.
Mabait akong anak sa aking ama (kaya, marahil, hindi niya ako tinantanan ng
paghimok na maging inhinyero hanggang sa ikatlong taon ko sa kolehiyo). Mula pagkabata,
sinanay niya ako sa tinawag niyang excellence. Idinikdik niya sa akin ang kaibahan ng
gold medal sa silver at sa bronze. Nasa elementarya pa lamang ako, ganito na kami ni
Tatay. Ako ang tagahakot ng mga medalyang ginto para sa kanya. Natatandaan ko, na sa
kagustuhan niyang maging mahusay ako sa Ingles, isinama niya ako sa Thomas Jefferson
Library upang magbasa at pagkaraan, humiram ng libro. Pinabayaan niya akong pumili ng
babasahin. Ingles ang pinuntirya niya, wala nang iba.
Dito nagkamali ang aking ama. nang bigyan niya ako ng layang magbasa, pagkatapos
kong ipangako sa kanya na degree sa chemistry ang tatapusin ko, sa panitikan ako
nagbabad. Nagbasa ako nang nagbasa nang nagbasa ng anumang aklat-pampanitikang
mahihiram ko. A Thousand and One Nights. Grimms’ Fairy Tales. Greek Mythology. The
Song of Hiawatha. Ang mga nobela ni Rafael Sabatini, lalo ang Scaramouche. The Count
of Monte Cristo ni Dumas. Ang mga nobela ni Emilie Loring. Gone with the Wind. Great
Expectations. David Copperfield. Heidi. Black Beauty. The Prince and the Pauper. The

Christmas Story. Dr. Jekyll and Mr. Hyde. Kidnapped. War and Peace. The Adventures
of Tom Sawyer. Huckleberry Finn. Moby Dick. The Complete Works of Shakespeare
(halos lahat). At maraming-marami pang iba.
At nangyari na nagtrabaho ang aking ama sa US Embassy sa Vientiane, Laos. Bagaman

B.S. Chemistry ang programang pinili ko sa kolehiyo, hindi ko ito nakagiliwan. Hindi ko
maatim isipin na mabubuhay ako sa loob ng laboratoryo. Sinabi ko kay Tatay na lilipat
ako ng major. Nagtalo kami. Napapayag ko siya. Ngunit sa Mathematics lamang ako
bumagsak. Higit na malubha pa. Hindi ako nakahinga sa abstraksiyon ng mga numero
at pormulang pangmatematika. Nagtalo kaming muli. Subalit ngayon, mahina na siya sa
sakit. Ako naman, nagkaroon na ng matalas na pangangatwiran sa kolehiyo, at nalimutan
ko ang ideolohiya ng kalinisan. (Pinalitan ko ito ng ideolohiya ng pagsasarili at pagbubuo
ng sarili sa sarili kong pagpapasiya. Wala akong hilig manalamin; lalong hindi ko na
makita ang pangangailangang magkolorete.)
Sa wakas, pumayag ang aking ama sa AB-BSE English Literature. Nakaratay na siya
sa banig ng karamdaman nang sabihin kong magiging guro ako ng panitikan. Sabi niya,
“Mas mabuti na ‘yan kesa mamatay ka sa gutom sa pagsuslat.” Nang payagan niya akong
maging English literature major, tigas na bilin niya na huwag akong maging writer. Paano
ako magsusulat? Ni sa panaginip, hindi ko ito naisip. Sinabi ko lamang na, dahil hindi ko
nakayang maging anak ng aking ama, mainam na maging anak ako ng aking ina.
Ang aking ina. Malakas na babae ang aking ina. Malakas sa katawan, sa isip, at sa
pasiya. Sakitin ako: sa aking ina ako kumuha ng lakas at inspirasyon sa mga taon ng aking
pagkakasakit. Samantalang nasa Laos ang Tatay, ang aking ina ang naiwan sa pagpapalaki
sa aming pitong magkakapatid. Guro pa siya sa mga taong ito. Nais ko ring maging guro.
At maging malakas tulad ng aking ina. Tinalunton ko nga ang landas sa pagiging guro.
Hanggang ngayon, guro ako. Noon, laging sinasabi ng aking ina na malayo naming kamag-
anak ang mandudulang Patricio Mariano. Na siya man may ilang naisulat noong nag-
aaral pa siya sa Philippine Normal School, at ang mga ito ay napiling mapasama sa isang
antolohiya. Subalit nasunog ang lahat sa digmaan laban sa mga Hapon. Hindi ako inakit
magsulat ng aking ina. Malaya ang espirito niya at hindi gaanong kumbensiyunal kung
siya ay mag-isip. Hindi niya ako pinilit na maging ano man. Marahil, dala na rin ng aking
pagiging sakitin. Ang madalas kong marinig sa kanya ay: “Lakasan mo ang iyong loob.”
Ang aking lola at lolo sa aking ama. Mabagsik na mabagsik ang aking lolo. (Baka kaya
tumandang nerbiyoso ang aking ama.) Ngunit mabait na mabait siya sa akin. Tinuruan
niya akong bumasa nang malakas at mahusay sa wikang Ingles. Hindi ko malimutan
dahil may aklatan siya. Na bawal naman sa akin. Sa kanyang koleksiyon ko unang nabasa
ang mga pamagat na tulad ng Lady Chatterlet’s Lover, God’s Little Acre, For Whom the
Bell Tolls at Death in Venice. Pensiyunado siya ng pamahalaan. Nagsanay sa pagbasa at
pagbibigay ng interpretasyon sa panahon. Nagtrabaho sa Manila Observatory kasama ng
ilang Heswita. Namatay siya sa kanser sa lalamunan. Lingin sa kanyang kaalaman, ang
mga pamagat sa kanyang aklatan ang magbubukas ng aking malay sa mga sopistikadong
larawan ng sekswalidad.
Nang bawian ng buhay ang Lolo, hindi nagtagal, sumunod ang Lola. Ibang-iba ang
Lola. Probinsiyana. Pantahanan lamang. Payak sa dilang payak. Labi na mapagsilbi sa
kanyang asawa, sa kanya ko nakita ang babaeng nabuhay lamang para sa asawa’t mga
anak. Nabuhay ang aking ina para sa aming magkakapatid ngunit hindi para sa aking ama.
Sa aking lola, nakita ko ang posibilidad na mabuhay ang babae para sa kanyang asawa. Sa
tulong ng mga nobelang romantiko na binasa ko, naniwala ako na mabuti ito. Ito ang dulo
ng kalinisan, hindi ba? Naisip ko, tutulad ako sa lola ko sa aking pag-aasawal. Dahil mahal

ko ang ama ko, hindi ko rin naibigan ang malamig na trato sa kanya ng aking ina. Naging
apo ako ng lola kong ito.
Ang aking asawa. Henyo siya sa matematika, balita sa akin ng ilan sa mahusay niyang
guro sa Ateneo. Hinangaan ko muna ang utak niya bago ko hinangaan ang pagkatao
niya. Siya ang sarili kong hindi ko naibigay sa aking ama. Siya ang nagdala ng hamon na
magpakadalubhasa ako sa panitikang Pilipino bago pa man naitatag ang Kagawaran ng
Filipino sa Ateneo. Siya ang una kong kritiko na magpahanggang sa ngayon ay nagtuturing
sa akin na minor poet sa Filipino. Sa pagmamasid ko sa kanya sa loob ng dalawampu’t
limang taon, nakita ko ang estruktura ng patriarkiya na hindi ko nakita sa aking ama
(bagaman nasa aking lolo). Nabubuhay siya sa pamamagitan ng numero, kung nabubuhay
ako sa pamamagitan ng salita. May natatanging kapayakan ang kanyang pagkatao. Sa
kanya ngayon, malayang-malaya ako. Labis na malaya. Kaya ako inangkin ng tula. Kaya
ako napaangkin sa tula.
Papalubog na ang araw sa bahaging ito ng aking pagsusulat. Naririnig ko mula sa

malayo ang ingay ng isang konstruksiyon. Walang kahangin-hangin. Wala na rin ang
musika ng chimes. Ang mga hapon sa akin ay paghihintay sa pagdating ng asawa. Noon,
ng mga anak na mula sa eskuwela. Noon, ang pagdating ng aking asawa ay hindi piho.
Subalit madalas, gabing-gabi na. Inaakyat niya noon ang corporate ladder. Nagkaroon
ako ng mga oras ng pag-iisa, lalo na’t malaki-laki na rin ang aking mga anak. Noong mga
unang taon ng dekada otsenta, noon ako nagsimulang tumula. Noon ako nakipagkaibigan
sa maraming makata sa mga aklat ng tula. Dala-dala ko sila saan man magpunta.
Nakakatulog sa pagbabasa sa kanila. Naipang-aliw sa kalungkutan. Bagaman nakakapit
pa rin sa paradigma ng kalinisan, “lumuwag” ako sa pagkamasunurin. Ngunit hindi ko
sinadya ang lahat. Lumakas ang loob ko para sa aking mga anak. Sa aking tingin at turing
sa sarili, maybahay ako at ina, saka pa lamang guro, at upang makapag-aral ang tatlo
naming supling sa mahusay na paaralan. Makata? Hindi ko inakala! Ay, hindi ko inakala!
At, ang totoo, takot akong maging manunulat. Baka may maisulat ako na hindi maganda
o kaiga-igaya. Maano kung nananalaytay nga ang dugo ni Patricio Mariano sa aking ugat?
Baka nagkamali pa roon ang aking ina. At ano ang aking masasabi? Ano ang sasabihin nina
Rolando Tinio, Eric Torres, Bien Lumbera, o kaya, Virgilio Almario sa mga taludtod ko?
Subalit bago ko talakayin ang pagpasok ko sa mundo ng tula, nais kong balikan ang
pagbababad ko sa mundo ng mga teksto. Ang aking ama at ina ang nagbuyo sa akin sa
pagbabasa lalo na noong magsimula akon ghikain samantalang nasa elementarya pa
lamang. Ipinakilala sa akin ng Tatay ang aklatan, at natutuhan ko naman sa aking mga
guro ang kahalagahan ng pagbabasa. Dahil masunuring bata, at dahil may hilig din ako sa
pagbabasa, nagbasa ako nang nagbasa. Ang pagiging bookworm ko raw ay palatandaan
ng pagdating ng tagumpay sa aking buhay, pansin ng aking ina. Lumabi ako nang lihim
at ibinulong sa sarili na konsuwelo de bobo lamang ang mga salitang iyon. Kung hindi
ako labis na hikain, hindi niya maasahang magbasa lamang ako nang magbasa nang
gayon. Maglalaro ako! Maglalaro nang walang humpay. At kung pagod na, saka lamang
magbabasa.
Nagbasa nga ako nang nagbasa. Naglabu-labo noon ang aktuwal na buhay at ang mga
teksto ng panitikan. Noon pa man, hindi ko namamalayan, may bago nang ideolohiya
pagtungtong ko sa aparato ng estado na paraalan. Nasa Pilipinas na ang mga teksto ng
liberalismo ng Kanluran, ang mga teksbuk na nasa Ingles, ang mga dakilang akda ng
humanismo, ang mga akda nina Marx at Engels, ang mga aklat ng agham at matematika,
ang mga akdang klasiko, at ang mga akdang moderno. Ang mga salitang mahalaga ay hindi
na buhat sa simbahang pamana ng Kastila kundi sa paaralang Amerikano: demokrasya,
boto, edukasyon, negosyo, seks, aliw, army, technology.

Nagbasa nga ako nang nagbasa. Walang patumanggang pagbabasa. Gusto ko pang
matuto ng Ingles dahil higit na marami ang teksto sa Ingles, at sabi ng nanay ko na may
labis na paghanga sa mga guro niyang Amerikano, Ingles ang landas patungo sa mataas
na suweldo.
Sa dami ng binasa ko, hindi hindi ko na napansin ang buhay ko bilang babae. Dumaan
ang mga araw nang nagbabasa ako kung saan-saan. Hanggang sa maging magkakawing
na ang buhay ko at ang panitikan. Para bang ang mga teksto na ang nauuna sa buhay, at
nakapatong ito o nakapaibabaw sa buhay. Para bang ang paaralan na ang sentro ng aking
buhay dahil sa dami ng tekstong babasahin ko. Hindi na ako maasahang maghugas ng
pinggan, tumulong sa pagluluto, o kahit mag-ayos man lamang ng hihigan pagkabangon sa
umaga. Napatulad na ako sa mga kapatid kong lalaki na hindi inaasahan sa bahay. Idagdag
pa rito ang aking pansariling pagkasugapa sa teksto. Nilaklak ng aking mata at isip ang
anumang aklat na masumpungan nito. Nagpaligsahan ang sari-saring diskurso sa pagkuha
ng aking atensiyon. Naganap ang masisiglang debate hanggang sa kinakailangan kong
ayusin ang mga ito sa aking isip. Ipinasok ko ang isang aklatan doon at saka ko inuri ang
mga teksto upang maayos kong mahugot ang anumang kakailanganin sa anumang hingin
ng pagkakataon. Ang nabubuo kong libido noong haiskul ay nagising sa tungayawan ng
mga teksto. Sa gitna ng kapansanang gumapos sa aking katawan—ang hika nga, noon pang
nasa elementarya ako—at naggapos sa katawang ito sa silya at mesa, o sa sopa o kama,
upang magpalipas lamang ng oras sa pagbabasa palibhasa wala nang magawang iba,
itinulak ako ng matinding drive sa pagkunsumo ng teksto. Nagpatihulog ako sa talampas
ng mga diskurso ng kung sinu-sino, at sa buhay ng mga tauhan ng kuwento’t nobela,
sinalamin ko nang sinalamin ang buhay na ipinagkait sa akin ng sakit. Lagi na lamang
nararating ng air sacs ng aking baga iyang hanggahan ng hininga, at upang maiwasan ang
lagi na’y wari ba pagkapatid nito, ginawa kong hingahan ang mga akda, ang mga tula, ano
mang uri ito, ano man ang sinasabi nito.
Wala naman akong gaanong malay sa tula noon. Ang alam ko lamang ay labis na
nalibang ang aking pandinig sa tunog ng mga salita, hanggang sa malunod nito ang huni
ng sakit at pagod sa aking baga—ang huni ng hika—hanggang sa humihinga na ako sa
pamamagitan ng ritmo sa taludtod, ng indayog ng mga pantig, ng daloy ng mga tugma, ng
puwang sa pagitan ng mga saknong.
Matalik ang pagtangkilik ko sa mga salita. Wari naranasan ko noon ang tinutukoy
na “the materiality of the word” (Waugh 10). Wari ako isang bayang sinakop ng mga
salita at nagpasakop naman dito. Dala-dala ako ng mga labi nila, binibigkas ang bawat
bahagi ko. Para akong musmos na nagtatalalan sa matatag nilang palababahan. Kapag
nalilisya ang hakbang ko, itinatayo nila ako nang buong tiyaga—tulad ngayong nagsusulat
ako. Inilalabas nila ako nang unti-unti sa bawat bagong kumpigurasyon: iniluluwal. At
nagkakakawag ako sa layang iniiwan nila sa akin, hanggang makasunod ako, hanggang
maipauubaya ko ang aking mga espasyo sa kanilang bawat bigkas.
I would really like to have slipped imperceptibly into this lecture, as

into all the other I shall be delivering, perhaps over the years ahead. I would
have preferred to be enveloped in words, borne away beyond all the possible
beginnings. At the moment of speaking, I would like to have perceived a
nameless voice, long preceding me, leaving me merely to enmesh myself in
it, taking up its cadence, and to lodge myself, when no one was looking, in its
interstices as if it had paused an instant, in suspense, to beckon me. There
would have been no beginnings; instead, speech would proceed from me, while
I stood in its path—a slender gap—the point of its possible disappearance.

[Nais ko sanang pumasok nang marahang-marahan sa panayam na ito,

gaya ng sa iba pang ibibigay ko, marahil, sa mga darating pang taon. Higit na
pinili ko sana ang mapaloob sa mga salita, matangay nang higit na malayo
pa sa lahat ng maaaring maging simula. Sa sandali ng pagsasalita, nais ko
sanang makaulinig ng tinig na walang-pangalan, matagal nang nauuna sa
akin, hinahayaan akong sadyang ilala ang sarili ko rito, dala ang indayog
nito, at itahan ang aking sarili, noong walang nanonood, sa mumunting
puwang nito nang wari saglit itong huminto, sa kapanabikan, upang senyasan
akong tumutungo sa kanya. Wala sanang mga simula: sa halip, lalabas ang
pagsasalita sa akin, samantalang nakatayo ako sa daraanan nito—isang
manipis na puwang—ang punto ng posible nitong pagkawala.] (Foucault 215)
Higit na matindi pa sa mga gamot (na lahat calmante lamang, ayon sa doktor)—Brondil,
Asmasolon, Phenedrine, Theo-Dur, Ventulin, Serevent, Budecort, Bricanyl, talampunay,
Asmador, butiki, Decortisyl, hanging malinis sa tabing-dagat: ang kapangyarihan ng mga
salita na patubuin ang mumunting bintana sa aking baga upang makapaglagos ang buhay.
if, nameless, powerless, ageless and sightless,

am, lacking air and resources,
lacking light and space and
also time, and yet not without desire and
movement, but the limbs cut from
the trunk,
Neuter therefore,
come to engender myself,
who am I? (Cixous 6)
Iyan ngang papel ng tula sa aking buhay—tulad ng papel ng tula sa buhay ni Cixous—
ang bagang sa aking baga:

ang lalim-talim ng hinga-hinga,
hiningal-hingal,
binulay-bulay na buhay;
ang dating walang-pangalan,
walang pangal;
walang-pagtanda, walang pantanda:
ang ako’y kulang-hangin,
kulang-kanin,
may nasà at nagsa-
ngunit ang biyas ay tapyas
kaya tumitiyak
sa sariling di-tiyak.4
At nagbasa pa ako nang nagbasa. Lumaki ang aking mga anak. Nagkapagpak at
tinungo ang kani-kanilang gubat. Ang asawa ko naman higit pang napalaot sa kalakal at
iba pang bagay tulad ng kalakal. Samantala, naririyan lamang ang mga aklat, ang aking
pang-agdong-buhay. Nagpabalik-balik ako sa balong ito na walang pagkaubos ang tubig:
tubig ng mga salitang walang katapusan ang pagdami, bulwak nang bulwak ang mala-
salaming pamatid ng pagkauhaw sa buhay. Dito, dito ako nanatili.
4 Salin-adaptasyon ko itong tulang-fragment ng siniping tula ni Cixous. Maganda, hindi ba?

Nasiyahan ako sa paggawa nito.

When I am asked, “What made you want to be a writer?” my answer has

always been: “Books.” First and foremost, now then, and always, I have been
passionate about books. From the time I began to read, as a child, I loved to
feel their heft in my hand and the warm spot caused by their intimate weight
in my lap; I loved the crisp whisper of a page turning, the musky odor of old
paper and the sharp inky whift of new pages...
[Kapag tinatanong ako ng, “Ano ang nagtulak sa iyong maging

manunulat?” ang sagot ko ay lagi nang: “Mga aklat.” Noong una pa man,
ngayon, pagkaraan, at lagi na, matindi ang pagkahilig ko sa mga aklat. Mula
noong una akong matutong bumasa, sa aking pagkabata, lagi ko nang nais na
maramdaman ang bigat at lapad nila sa aking kamay at ang init na naiiwan nila
sa aking kandungan; gustung-gusto ko ang bulong na malutong ng pahinang
binubuklat, ang amoy-manusya ng lumang papel, at ang masangsang na
amoy-tinta ng mga bagong pahina.] (Dove xix).
Nagbasa pa ako nang nagbasa hanggang sa, di-sadya, bumili ako ng kuwaderno at saka
ako nagsimulang sumulat. Nangyari nga na natagpuan ko/ako ang/ng tula. At isinulat ko:
ANG PINAKAHIHINTAY NA TAMA NG ARAW
May tama ang araw sa isang bagay—

sa bato, halimbawa—
na nakapagsasalaysay
ng maraming lihim na dito nakagatla.
Maaaring magningning ang ibabaw

at lumitaw
ang pagkakabaku-bako ng butil-butil na lupa:
pagkaagnas na di-huhupa.
Maaaring mabunyag sa liwanag

ang kahanga-hangang kinis
kahit ng bahaging may gurlis o tulis:
pagkabuong walang-kaparis.
Sa pagitan ng pagkaagnas at pagkabuo,
bato ang nakikilala’t nahihipo.

Ngunit sa pagdating ng tangi
at pinakahihintay na tama ng araw,
sa isang iglap,
magiging bulalakaw. (PP 74)
Transpormasyon! Transpormasyon! Mula sa pagbabasa ng tula ng iba, narito na sa

paglikha ng sarili kong tula. Subalit hindi buo ang loob ko noong una: kinatakutan ang
sasabihin ng mga dati kong guro, ng mga kaibigan, ng mga tunay na makata. Kinatakutan
ang sasabihin ng asawa at ng mga anak, pati na ng ina. Kinatakutan ang posibleng pag-
alahi sa mga unang pagsisikap. Kinabahan. Huminto nang sandali sa pagsulat. Nawalan ng
tiwala sa sariling kakayahan. Saan kaya tumama ang sinag ng araw upang mapakawalan
ang munting diyos na nakalilikha ng ganitong pagdiriwang?

Unang tinamaan ng liwanag-araw ay ang imahen ng salamin: ang mga imahen ng

kalinisan at kadakilaan ng babae. Noong una, nagbasa ako nang walang malay, nang neuter
o neutral, nang tinitingnan lamang nang tuwiran at walang pagsino itong mga imahen sa
salamin, ang mga huwaran ng kalinisan at pagkamasunurin. Tulad ko sila. Ang mahinhin
at matimyas na Maria Clara (sinikap kong maging pino tulad niya). Ang dakilang ina na si
Sisa (sinong ina ang hindi hawig sa kanya kahit bahagya man lamang? ako ma’y nabaliw
rin sa pag-aalaga sa anak!). Ang babaeng umahon sa bukid at bumaba sa bundok upang
tumulong sa pagbubuo ng lalaking magiging karapat-dapat na halal ng bayan—si Urbana
(kolehiyala ako tulad niya, palaki ng pari at madre). Ang dalagang nanatili sa bukid at
nanatili sa kanyang maamo at masayahing disposisyon—si Feliza (hindi ba siya ang
tunay kong ninuno at ng mga naging katulong ko sa bahay? matiisin sa utos at pakiusap,
palibhasa pinalaki ng kapatid na abut-abot ang paghahabilin sa kanya; ako man, kahit may
lungkot, kailangang magpakita ng saya, tulad ni Feliza). At si Magdalena, ang makabagong
babae: malaya sa kanyang sekswalidad at mapagbigay sa sariling kasiyahan subalit walang
lakas na ipanlaban sa hiling at hingi ng lalaki (siya ang aking anino). Inakala ko na nariyan
ang mga imaheng ito bilang preskripsiyon at hindi deskripsiyon lamang. Inakala ko na ako
ang pinatutungkulan ng mga ito para sa aking kabutihan. Ni hindi ko sila inusisa. Hindi
ako nagtanong. Tikom na tikom ang aking labi. (Maria Clara, hindi ba?) Masunurin sa mga
tuntunin. Magalang. Kimi.
Subalit hinding-hindi ang isip at imahinasyon ko. Dito ako masalita. Dahil palabasa
nga. Idinaan ko sa pag-iisip ang maari sanang talakayin. Nang lumakas ang mga tinig dito,
nang sumubo ang lahat nang parang sinaing, nagsimula akong magsulat. Sa lapis at sa
talaarawan ako nangusap. Lihim na lihim. Liham nang liham sa sarili nang lihim na lihim.
Bumasa pa rin nang bumasa samantalang walang lakas-loob magsalita. Umaasa na may
matagpuang katapat na kamalayan sa akda ng iba. Nabuhay ako nang doble kara: kimi sa
kilos, pangahas sa imahinasyon. Kung nabasa ko sana nang maaga ang mga salitang ito ni
Mary Wollstonecraft:
My own sex, I hope, will excuse me, if I treat them like rational creatures,
instead of flattering their fascinating graces, and viewing them as if they were
in a state of perpetual childhood, unable to stand alone. I earnestly wish
to point out in what true dignity and human happiness consists—I wish to
persuade women to endeavour to acquire strength, both of mind and body,
and to convince them that the soft phrases, susceptibility of heart, delicacy
of sentiment, and refinement of taste, are almost synonymous with epithets
of weakness, and that those beings who are only the objects of pity and that
kind of love, which has been termed its sister, will soon become objects of
contempt...
[Umaasa ako sa pagpapaumanhin sa akin ng sarili kong uri kung

tratuhin ko silang nilalang na may pag-iisip sa halip na bolahin sa pagpuri
sa kanilang kabigha-bighaning pag-uugali, at ituring sila nang lagi na lamang
mistulang musmos na hindi makapag-isa. Matapat kong ninanais na ipakita
kung ano ang bumubuo sa tunay na dignidad at kaligayahan ng tao—nais
kong kumbinsihin ang kababaihan na magsikap magkaroon ng lakas, ng isip
at katawan, at ipaunawa sa kanila na ang mahihinhing parirala, kalambutan
ng puso, damdaming maselan, at kapinuhan ng panlasa ay halos katumbas
ng mga paglalarawan ng kahinaan, at ang mga nilalang na laging kinaaawaan
at minamahal sa gayon ding paraan, ay malapit nang kamuhian...]
(Wollstonecraft 86).

Sa pagsulat ng tula, hinangad kong basagin ang pananalamin at pagkokolorete sa aking

buhay. Hinangad kong masuri ang mga diskursong aking kinahulugan, matiyak ang mga
limitasyon nito, at lampasan ito sa dialektikal na paraan: nang hindi ganap na itinatakwil
ang mga dating kahinaan, nang hindi ganap na pinapatay ang pangalan ng ama o
patriarkiya, nang hindi pinapabayaan pa ang bahagi ng sarili na dati’y napabayaan, kundi:
nang hinahanap ang pormula ng pagbabagong-anyo ng kahinaan, nang isinasaalang-alang
ang limitasyon ng diskurso ng patriarkiya upang ito’y malampasan; nang sinisikap isagawa
ang lagi at laging pagbubuo ng sariling lagi ring bukas at dumadaloy.
Hindi nakapagtataka na magkaroon ng tonong urong-sulong ang mga una kong tula.
Hindi madaling “mapatay” ang malinis at masunuring ako. Sabi nga ni Mary Gordon,
“There is no seduction like that of being thought a good girl.” (Wala nang higit pang
nakaaakit sa babae kaysa sa pag-aakalang mabuting babae siya sa mata ng iba.) (Gordon
28). Yumao na nga ang aking ama subalit buhay ang aking ina at aking asawa. At ang aking
mga anak, paano ko sila haharapin kapag nauunawaan na nila ang sinulat ko?
Kaya nagsimula ako nang may ingat, bagaman tunay na may nais sabihin: iyang
paglampas sa nakikita sa salamin.
MATINS
Kay ganda ninyo, mga Rosas.

Ilang taon mula ngayon
Kapag pitas na kayo sa tangkay
Huwag maniniwala
Sa natutuyong dahon
O sa tinik na napupudpod.
Napakaganda, alam ninyo,

Ng mga Rosas na nilisan ng dahon
At inulila ng tinik.
Lalo na iyong litaw ang ugat
Sa tuyot na talulot.
At ang bango ay tangay ng hangin

Hanggang luklukan ng mga bituin. (PP 114)
Isang malaking takot ko noong una ay ang makaranas ng pag-alahi sa aking mga
unang pagsisikap mula sa aking mga “higanteng” guro sa panitikan: sina Tinio, Lumbera,
at Almario. Binasa ko nang binasa ang kanilang tula, at nangarap ako nang nangarap na
makasulat nang malapit-lapit man lamang sa tula nila. Paksang malawak at may ugong
ng kasaysayan; mga taludtod na siksik sa mga makinang na salita na ang pangkalahatang
epekto ay natatanging dating; may tigas ang tono; may persona na may distansiya sa
mambabasa; malinaw at matatag ang estruktura o anyo; nangingintab sa linaw ang mga
imahen; walang salitang di-kailangan; halos mahiwa ang mambabasa sa talas ng isip ng
makata; walang personalan. Ginaya ko sila. Isang halimbawa:
PRESYO
Murang-mura
ang mga kuwintas ng sampaguita
kapag alas-siyete na ng gabi.

Kani-kanina lamang
kay mahal nila.
P2 ang magkapaikit na tuhog.
P5 ang mahahabang tuhog,
pun, masinsin sa bulaklak
na puting-puti
at may bangong kay hinhin.
Buo ang loob

ng dalagita o binatilyong
tagaalok. “Walang tawad, Ser.
Kita nyong pres na pres yan.”
Mayamaya lamang
ibang-iba na ang realidad
at materya.
Lungayngay ang mga talulot

ng sampagita.
Mangitim-ngitim pa ang iba.
Pagod at nangangalumata
ang tindero’t tinderra.
Pawi n arin
tatag ng loob nila.
“P5 na lang lahat to, Ser.
Plis lang. Kunin nyo na.
P15 yan kanina.”
Sa pang-amoy ng bumili
kung bakit
sumasangsang ang halimuyak
ng sampagita
sa paglalim ng gabi. (PP 9-10)
Nasiyahan naman ako sa aking mga unang nagawa. Inulit ko pa sa sarili ang sabi ng
aking asawa: “Minor na minor kang poet. Easy ka lang.” Hindi ako nabahala sa pansin
niya sa aking tula. Tutal, hindi ko naman inisip maging major poet. Inisip ko lamang na
buuin ang sarili sa pagtula. Subalit tunay akong nabahala pagkaraang mapansin ko na
kahit sa tula, nakatingin ako sa lalaki at nagpipilit makagawa ng tulang tatanggapin niya.
Nanalamin pa rin ako at nagkokolorete. Masunurin pa rin sa iba sa halip na sa sarili. Binasa
kong muli ang “Liham sa Isang Manununog,” “Meryenda,” “Talumpati sa Isang Hari sa
Malayong Bayan ng Kanyang Sarili,” “Harana,” “Iginuhit na Larawan ng mga Rosas,” at
“Ang Dalawang Saranggola” (PP 15-16, 17-18, 24-27, 63-64, 86, 110-111). Nakita kong pilit
akong nakikibagay sa kalalakihan. Nasaan ang kapangahasan ng aking imahinasyon?
Isinuko ko sa kalalakihang makata.
Hanggang hindi ko ganap na naiiwan ang ugali ng pananalamin at pagkokolorete,

hindi ko matatagpuan ang aking sariling tinig. Hanggang nananatiling mahalaga sa akin
ang kalinisan at pakikisama, hindi ko mabubuo ang aking sining. Hanggang sa “gaya ng
sa iba” ang aking miserableng poetika, malilimutan lamang ako ng mambabasa. Ano ang

maiaambag ko sa sulat-lalaki? Kanila ito. Kailangan kong magbungkal at maghanap ng

sarili kong mina.
Kung gayon, tumingin ako sa kababaihan at sa aking sarili. Narinig ko ang ilan sa
kanilang tinig.
Revision—the act of looking back, of seeing with fresh eyes, of entering

an old text from a new critical direction—is for women more than a chapter
in cultural history: it is an act of survival. Until we can understand the
assumptions in which we are drenched we cannot know ourselves. An this
drive to self-knowledge, for women, is more than a serarch for identity; it is
part of our refusal of the self-destructiveness of male-dominated society...
[Ang re-bisyon—ang gawang paglingon sa nakaraan, pagtingin nang

malinaw ang mata, pagpasok sa lumang teksto mula sa bagong direksiyong
kritikal—ay, para sa kababaihan, higit pa sa pagiging isang kabanata lamang
sa kasaysayang kultural: isa itong akto ng pamamalaging buhay. Hanggang
hindi natin nauunawaan ang mga pagpapalagay na kinabababaran nating,
hindi natin makikilala ang sarili. At itong tulak na pagkilala-sa-sarili ay higit
pa sa paghahanap ng identidad; bahagi ito ng ating pagtanggi sa pagiging
mapanira-sa-sarili ng lipunang pinamamayanihan ng lalaki...] (Rich 35).
Itong payo ni Adrienne Rich ang mahigpit kong sinunod. Marami nang babae ang nag-
isip gawin ang tulad ng nais kong gawin. Marami na ang may nagawa, at napatunayan
nila—ni Rich, halimbawa—kung paano dapat na ihiwalay ng babae ang pananaw niya sa
pananaw ng lalaki upang makita man lamang ang sarili. Sa simula, mahirap maging makata
ang babae kung hindi siya feminista. Lalamunin lamang ang akda niya ng malalakas na
akda ng kalalakihan. Hindi niya makikilala ang sarili, at hindi niya matitiyak kung ano ang
kanyang tatanggihan.
Theodore Roethke said that women poets were “stamping a tiny foot
against God.” I have been told by male but not by female critics that my work
was “exquisite,” “lovely,” “like a watercolor.” They, of course, were painting in
oils. They were doing the important work. Watercolors are cheap and plentiful;
oils are costly: their base must be bought. And the idea is that oil paintings will
endure. But what will they endure against? Fire? Flood? Bombs? Earthquake?
Their endurance is another illusion: one more foolish bet against nature, or
against natural vulnerabilities, one more scheme, like fallout shelters, one
more gesture of illusory safety...
[Sabi ni Theodore Roethke, ipinapadyak ng mga makatang babae ang

kanilang mumunting paa laban sa Diyos. Sinabi rin sa akin ng mga lalaki—
bagaman hindi ng mga babaeng kritiko—na ang mga gawa ko ay “pinung-
pino,” “maganda,” “tulad ng watercolor.” Sila, siyempre, ay nagpipinta sa
oleo. Sila ang gumagawa ng mahahalagang obra. Mura at marami ang gawang
nasa watercolor; mahal ang nasa oleo; kailangan maging mabili ang kanilang
pundasyon. At ang palagay ay mananatili ang ipininta sa oleo. Subalit laban
sa ano mananatili ang mga ito? Sa sunog? Sa baha? Sa mga bomba? Sa lindol?
Ang pananatili ng mga ito ay isa pang ilusyon: isa pang walang-kuwentang
pusta laban sa kalikasan, o laban sa mga kahinaang likás, isa na namang
pakana, tulad ng mga lunggang pagtataguan sa fallout, isa pang pagkukubli
ng huwad na kaligtasan...] (Gordon 28).

Sa buhay, sa sining, lalo na, wala namang maituturing na ligtas. Tulad ng hininga, ang
lahat ay umaalis upang bumalik lamang nang muli, at umalis at bumalik... Naaalala ko
ngayon si Baby Duria: naroon sa perya at itinatanghal ang kanyang walang-kamatayang
gagamba walk. Sa kanyang kapansanan sumilang ang kanyang sining. Gayon din
ang sa akin. Sa pangangailangan niyang mabuhay nagpatuloy ang sa kanya. Gayon din
ang sa akin. Sa pangangailangan niyang makita at mapahalagahan ng ibang babae ang
kanyang ginagawa, pinagbuti niya ito. Gayon din ako. Nagsanay siya nang nagsanay.
Gayon din ako. Nagsanay ako nang nagsanay sa pagbasag ng ideolohiya ng kalinisan at
pagkamasunurin. Nagsanay ako nang pagbali-baligtad gaya ni Baby Duria. Nagsanay ako
sa pagtingin nang laging isinasaalang-alang ang gilid. Nagsanay ako hanggang sa makita
ko na ang limitasyon ng kalinisan at pagkamasunurin ay ang pagkaubos ng lakas na bukal
at basal: ang isang uri ng pagsasa-bato: ng pagpanaw ng aking mga pandama. Hindi ko
na ito mapapayagan. Kailangan kong suma-ibayo. Kailangan kong tipunin ang natitirang
lakas sa isang ekspresyon ng matinding galit. Sapagkat ang galit ay nakapagbubuo at
nakapagpapaningas ng mga nakakubling kutob ng buhay. Titipunin ko ang galit sa dulo ng
aking panulat, at bubuhayin ang aking pangahas na imahinasyon samantalang itinatapon
ang kakimian. At iiwan ko sa aking mambabasa ang binuhay kong babaylan—si Medusa.
MEDUSA
Siya na nakapantalon
at mainit ang hininga
inihiga ako sa gilid ng mundo
at tiningnan nang tiningnan
hanggang sa mangalirang
ang aking buhok
at sa matinding galit at takot
maging ahas ang bawat isa sa kanila
gutom na gutom
sa lasa ng laman
ng labing may pawis ng pagnanasa
hanggang sa madurog
ang aking puso
at sa di-mapatid na sakit at pait
maging bato ito
malamig na malamig ang pintig.
Ngayong lupang latag na latag na

ang aking katawan
sa ilalim ng malulupit mong talampakan
ikaw naman ang aking titingnan nang titingnan
hanggang sa matuyo ka
sa apoy ng aking mga mata
at sipsipin ng bawat ahas kong buhok

ang bawat patak ng dugo sa iyong mga ugat
at masimot ang kaliit-liitang kutob ng buhay.
Namamangha ka sa liyab ng aking higanti?

Ay! Ikaw ang hari ko’t guro, Lalaki! (PP 99)

Mga Sanggunian
Althusser, Louis. Lenin and Philosophy and other Essays. Salin ni Ben Brewster. New
York: Monthly Review Press, 1971.
Belsey, Catherine. “Constructing the Subject, Deconstructing the Text.” Feminisms: An

Anthology of Literary Theory and Criticism, pat. Robyn Warhol at Diane Herndi.
Brunswick: Rutgers University Press, 1997. 657-673.
De Castro, Presbitero D. Modesto. Pagsusulatan nang Dalawang Binibini na si Urbana

at ni Feliza. Pat. Romulo P. Baquiran. Lungsod Quezon: Sentro ng Wikang Filipino,
1996.
Dove, Rita. Selected Poems. New York: Vintage Books, 1993.
Cixous, Hélène. The Hélène Cixous Reader. Pat. Susan Sellers. London: Routledge, 1994.
Eviota, Elizabeth Uy. The Political Economy of Gender: Women and the Sexual Divison of
Labour in the Philippines. London: Zed Books, 1992.
Foucault, Michel. The Archaeology of Knowledge and the Discourse on Language. Salin
ni A.M. Sheridan Smith. New York: Pantheon Books, 1972.
___. Discipline and Punish: The Birth of the Prison. Salin ni Alan Sheridan. New York:
Vintage Books, 1995.
Gordon, Mary. The Writer on Her Work. Pat. Janet Sternburg. New York: W.W. Norton
& Co., 1980.
Lanot, Marra PL. “Babae Kami.” Filipino 1. By Women (Women Writers in Media Now).
Lungsod Quezon: New Day Publishers, 1984. 12.
Rich, Adrienne. On Lies, Secrets and Silence: Selected Prose. New York: W.W. Norton &
Co., 1979.
Santos, Benilda S. Kuwadro Numero Uno: Mga Tula. Lungsod Pasig: Anvil Publishing,
1996.
___. Pali-palitong Posporo: Mga Tula. Lungsod Pasig: Anvil Publishing, 1991.
Waugh, Patricia, pat. Revolutions of the Word: Intellectual Contexts for the Study of
Modern Literature. London: Oxford University Press, 1997.
Wollstonecraft, Mary. A Wollstonecraft Anthology. Pat. Jane Todd. Oxford: Polity Press,
1989.

Cabbuag / Doc Willie: The Movie: Isang Rebyu 212
Doc Willie:The Movie:

Isang Rebyu
Doc Willie:The Movie:
A Review
Samuel Cabbuag
University of the Philippines–Diliman
sicabbuag@up.edu.ph
Tungkol sa May-akda
Si Samuel Cabbuag ay isang Katuwang na Propesor sa Departamento ng Sosyolohiya,

Kolehiyo ng Agham Panlipunan at Pilosopiya, Unibersidad ng Pilipinas Diliman kung saan
siya nagtapos ng BA at MA Sociology. Ilan sa kaniyang paksang pananaliksik ay digital
sociology, kulturang popular, fan studies, group dynamics, at kulturang digital.

Isang pelikula hango sa buhay ni Doc Willie Ong na pinamagatang Doc Willie: The Movie
(dir. Ronnie Ricketts, 2020) ang inilabas sa YouTube na hinati sa dalawang bahagi.
Ang unang bahagi ay nasa pangunahing YouTube channel ni Doc Willie Ong na may 4
milyong subscriber habang ang natitirang 21 minuto ay nasa pangalawang channel nila ng
kaniyang asawa na si Liza (Doc Willie & Liza 2nd Channel) na may 590 libong subscriber.
Matatandaang si Willie Ong ay sumikat sa social media, lalo sa Facebook at YouTube dahil
sa kaniyang mga gabay patungkol sa mga sakit at karamdaman lalo sa ano ang maaaring
gawin upang maibsan ang nararamdaman ng mga tao. Matatandaan din na tumakbo
bilang senador si Willie Ong noong nakaraang eleksiyon 2019 ngunit sa kasawiang-palad
ay hindi nakakuha ng puwesto sa Senado.
Tinalakay ng pelikula ang buhay ni Doc Willie Ong mula sa pagsimula niyang maging
manggagamot hanggang sa kasalukuyan niyang estado na nanalo ng patimpalak at
ang kaniyang patuloy na pangarap sa pagtulong sa mahihirap at sa paghikayat sa mga
kapwa doktor na manatili sa Pilipinas upang manilbihan sa kabila ng mababang suweldo.
Sinimulan ang pelikula noong 1992 habang nag-aaral pa ng medisina si Willie at sa
mga napapansin niya sa paligid ng ospital—may mga flashback ng kaniyang kabataan—
na nagsilbing mga dahilan kung bakit siya pumasok sa larangan ng medisina upang
makatulong sa mahihirap, sa gutóm, at sa mga may-sakit. Ngunit hindi gaanong naipakita
kung ano ang mayroon sa taong 1992 at doon nagsimula ang kuwento kung babalik-balik
din sa nakaraan upang mailatag ang mga dahilan ng kaniyang mga pinagdaanan: ang
pressure ng magulang na magpatuloy sa business, ang pagbully sa kaniya noong bata siya,
at ang mga nakikita niyang batang gutóm sa karinderya kaya inabot niya iyong pagkain
niya.
Isang kapansin-pansin sa deskripsiyon ng mga bidyo ang katagang, “An inspiration

true-to-life story on depression, trials and hope.” Sa buong kuwento, nailatag na may
pag-uutal si Willie noong bata siya dala na rin ng pagbully sa kaniya na nadala niya
hanggang pag-aaral ng medisina. Ipinakita rin ang pagtigil sa pag-aaral noong kolehiyo
dala ng pag-uutal at hindi makahabol sa mga kamag-aral. Mabuti at natulungan siya ng
kaibigan ng pamilya na isa ring naging tulay para makabalik siya sa pag-aaral. Patuloy din
siyang nakaranas ng pag-uutal at mga depressive episode habang nag-aaral ng medisina.
Nagkaroon din si Willie ng major depressive episode noong nangako siya sa isang ginang na
mabubuhay ang asawa nito ngunit hindi nasagip ng doktor. Dahil dito ay sinisi ng ginang si
Willie dahil sa kanilang hindi pagtupad sa kanilang pangakong iligtas ang kaniyang asawa.
Isa pang depressive episode ay ang pagkamatay ng kaniyang ama dahil sa kanser at doon
siya mas nanalig sa Diyos dahil muntik na siyang mabangga sa bus at ang bus ay may
sticker na “God Loves You.” Maganda na ipinakita sa pelikula na nakakuha siya ng suporta
mula sa mga kaibigan at kumonsulta rin siya sa kaniyang psychiatrist at nagsimula siyang
uminom ng gamot. Ngunit, walang ipinakitang “trigger warning” sa simula ng pelikulang
Willie na sa tingin ko ay maaaring makatrigger sa mga manonood na may mental health
problem. Isa pang hindi nailatag nang maayos ay ang transition mula sa kaniyang simulang
pag-inom ng gamot sa depresyon at sa paghanap ng babaeng liligawan. Sana mas naging
sensitibo ang gumawa ng pelikula sa pagpapakita ng ganitong mga eksena lalo at ang plano
nito ay ikalat para mapanood ng nakararami upang “makatulong,” upang “maging gabay
ang mga karanasan… sa ating kabataan at manumbalik ang pagmamahal sa kapwa at sa
Diyos” na isinulat sa deskripsiyon ng mga bidyo. Mahihinuha dito na nagiging “gamot”
o “antidepressant” ang pelikulang ito para sa mga taong nakakaranas ng depresyon—
na kailangan lang makita ang pagpupursigi ni Willie sa buhay upang makaahon din sa
pinagdadaanang depresyon.
Maliban sa depresyon, isang naging tema ng pelikula ay ang pagtulong sa kapwa.

Nailatag sa mga pagbabalik-tanaw na may pusong tumulong si Willie kahit siya ay bata pa

lamang. Dahil din dito ay sumuway siya sa magulang niya at hindi nag-aral ng business
bagkus ay nagpatuloy sa pag-aaral ng medisina at nagpatuloy sa pagiging doktor. Kahit na
sa sumunod na taon ay nagkaroon ng problema ang mga kompanya ng kaniyang pamilya,
at nanindigan siya sa kaniyang propesyon kahit sinabihan ng tatay niya na, “Pero sarili
mong pamilya hindi mo kayang iligtas?” Ipinakita rin sa pelikula ang mga lumang video
clip ng totoong mag-asawang Willie at Liza na pumupunta sa mahihirap upang tumulong.
Nagsimula siya sa ilang mga libro at dito sila lumapit sa midya upang humingi ng time
slot para makaere sila ng kanilang mga bidyo para libreng maibigay sa mahihirap ang
kanilang mga serbisyo. Sa kasawiang palad ay hindi sila napagbigyan. Kaya napunta si
Willie sa social media at dito siya mas nakilala ng mga tao. Sa kabilang banda, ipinakita rin
sa pelikula ang problema na kinakaharap ng maraming doktor at nurse sa Pilipinas—ang
mababang suweldo kagaya ng kaso ng matalik niyang kaibigan na mangingibang bansa
para na rin sa pamilya niya. Dahil dito, nagtayo ng programa ang mag-asawang Willie at
Liza para mahikayat ang mga doktor na patuloy na maglingkod sa bayan. Natapos ang
pelikula sa isang award ceremony ng totoong Willie at Liza at ang patuloy na pangarap
niyang makatulong sa mahihirap, mabigyan ng libreng gamot at serbisyo, at patuloy na
maghikayat sa mga doktor na magsilbi sa bayan.
Sa panahon ngayon ng pandemya, kapansin-pansin sa pelikula ang isang linya

patungkol sa bakuna. Naging tour guide ang nobya ni Willie na si Liza sa mga mag-
aaral at ipinakita ang isang larawan ni Edward Jenner na unang nakatuklas ng bakuna
upang masolusyonan ang mga nakakahawang gamot. Tila isa itong pakabig sa ating
pinagdadaanan ngayong pandemya ng COVID-19 na ang totoong solusyon wika ni Duterte
ay ang bakuna na hinihintay niya mula sa Tsina at Russia. Hindi sinabi kung kailan natapos
ang shooting at kung naabutan ng kuwarantin ngunit ang isang tala mula sa Facebook at
YouTube ni Doc Willie Ong ay sinimulan daw ang shooting noong Setyembre 2019. Pero
may pangamba sa ganitong mensahe na aasa lang sa bakuna at hindi naipakita na hindi
lang bakuna ang nagawa upang masugpo ang ilang mga nakakahawang sakit bagkus ay
isang holistic na lapit sa pagsugpo sa sakit. Ang ganitong mensahe ay nangangahulugan na
magiging passive lang ang tao at aasa sa tulong. Sinasabi ni Guy Debord (1977) na, “The
spectacle is not a collection of images, but a social relation among people, mediated by
images.” Itong spectacle ng bakuna ay dalawang bagay: una, nagsisimbolo ng pag-asa na
may katapusan ang malulubhang karamdaman; at pangalawa, maghintay sa “solusyon”
na ito. Sa pelikula ni hindi naipaliwanag nang maayos ang naging proseso sa bakuna
dahil lumipat ang camera papunta sa pagpropose ni Willie kay Liza. Hindi basta-bastang
nagagawa ang bakuna at dumadaan ito sa mahabang proseso para masabing gumagana
laban sa sakit. Ano ang gustong maiparating ng eksenang ito? Maghihintay na lang ba tayo
na may dumating na bakuna at hindi naiaaayos ang ating contact tracing, mga pasilidad sa
quarantine, at maging ng mga ospital? Naipakita rin ang spectacle sa buhay ng mga doktor
at iba pang mga frontliner sa ospital. Ang mainam dito ay umakma ito sa kasalukuyang
kalagayan ng ating mga frontliner sa bansa na walang kapagurang tumutulong sa mga
pasyente na natamaan ng COVID-19 at ang iba ay sa kasamaang palad ay binawian ng
buhay. Akma din sa proyekto ng mga Ong ang patungkol sa paghikayat sa mga doktor na
manatili sa Pilipinas upang dito manilbihan.
Tatlong obserbasyon ang maidadagdag dito. Una, kakaiba ang pagkakahati sa pelikula:
1 oras, 47 minuto, 28 segundo sa unang bidyo sa unang channel, habang 21 minuto, 19
segundo sa pangalawang bahagi sa pangalawang channel. Sa kabilang banda, nakaupload
sa Facebook page ni Doc Willie Ong ang buong pelikula. Ang hinuha rito ay para makaipon
ng viewership at kita mula sa YouTube. May anim na slot para sa mga advertisement
sa unang bidyo at dalawang slot para sa pangalawang bidyo. Ito ay taliwas sa kaniyang
pasaring sa “description section” ng mga bidyo sa YouTube na “Ang GOAL ng MOVIE ay
MAKATULONG at hindi kumita ng pera” (verbatim). Tama nga naman ang pasaring nila

na walang copyright ang pelikulang ito at may mga nagrepost na ng buong pelikula sa
ibang mga channel. Dito makikita ang sikat na pahayag ni Marshall McLuhan (1964) na,
“The medium is the message.” Makikita na may hindi pagtugma dahil alam ng karamihan
na may kita ang mga YouTube channel dahil monetized ang mga bidyo nila; idagdag
pa rito ang mataas na bilang ng like at view. Pangalawa, hindi nagkakatugma ang mga
pamagat ng pelikula: Doc Willie: The Movie ang nasa YouTube, samantalang ang nasa
bidyo mismo at ang nasa Facebook ay I, WILL: THE DOC WILLIE ONG STORY (2020).
Naiintindihan naman kung bakit mas ginamit ang naunang pamagat para mas madaling
hanapin sa social media. Hindi rin maiintindihan ng mga tao ang pangalawang pamagat
hanggat hindi nila napapanood mismo ang pelikula. At pangatlo, kilala ang cast na nakuha
para gumanap sa pelikula, maging ito ay cameo lang (tulad ni Nora Aunor) o bahagi mismo
ng cast (tulad nina Rez Cortez at Jackielou Blanco), maging ang nakuhang mang-aawit na
si Martin Nievera. Dito sa pangatlong obserbasyon ay mahihinuha na malaki ang pondo
para sa pelikulang ito para makuha ang mga artistang ito at mabayaran ang kani-kanilang
mga talent fee. Gamit ang tinuring ni McLuhan, napakalaking mensahe ang gawing
pagkakakitaan ang mga tao, na itinatago sa layon na “makatulong” sa publiko.
Bilang pagtatapos, ang pinakamahalagang spectacle ay ang buhay ni Doc Willie Ong
na patuloy na kinokonsumo ng publiko lalo ng mga tagahanga niya. Ang pelikulang ito ay
patuloy na nagpapabango sa pangalan niya na natalo noong nakaraang eleksiyon 2019 lalo
na at ang layunin ng pelikula diumano ay makatulong sa publiko. Hindi natin alam kung
tatakbo siya ulit at kung oo ay anong posisyon naman. Ang mahalaga ay nagkaroon ng
panibagong spectacle para kay Doc Willie Ong sa mga susunod niyang gagawin.
Mga Sanggunian
McLuhan, M. (1964). Understanding Media: The Extensions of Man. MIT press.
Guy D. (1977). “The commodity as spectacle.” In Society of the Spectacle. Detroit: Black &
Red Books, revised edition.
Doc Willie Ong. (2020). “Doc Willie: The Movie (Part 1 of 2): FREE FULL MOVIE HD.”
YouTube. Binuksan sa https://youtu.be/Gip0eHHIb-E.
Doc Willie & Liza 2nd Channel. (2020). “Doc Willie: The Movie (Part 2 Ending): FREE
FULL MOVIE HD.” YouTube. Binuksan sa https://youtu.be/W3Wjtu2gDsI.

Baeta / Ang Mga Mumunting Ginto sa Dulang 216
Ang Mga Mumunting Ginto sa Dulang:

Isang Pagbasa sa Dulang: Dyornal Ning Pagsurat
Catandunganon
Specks of Gold in Dulang:
A Reading of Dulang: Dyornal Ning Pagsurat Catandunganon
Elbert O. Baeta
Central Bicol State University of Agriculture
kabuligbikolinc@gmail.com
Tungkol sa May-akda
Kasalukuyang nagtuturo sa departamento ng Humanidades ng Central Bicol State

University of Agriculture si Elbert O. Baeta. Nakatanggap siya ng fellowship mula sa
Juliana Arejola Fajardo Writers Workshop in Bikol Writing (2012). Tinatapos niya ang
kanyang tesis masteral hinggil sa panitikang Rinconada sa Unibersidad ng Santo Tomas.
Ang kanyang unang aklat, Gapo: Mga Rawitdawit asin piling dakitaramon sa Filipino,
ay inilathala noong 2018. Lumabas na rin ang kanyang mga akda sa Ani 39 (CCP), Girok:
Anthology of Bikol Erotica, Pagkamoot: Mga Binirikol na Usipon haling Europa (Ateneo
de Naga Univ. Press), Liwayway Magazine, Revolt Magazine Ph at BKL/Bikol Bakla:
Anthology of Bikolnon Gay Trans Queer Writing. Lumabas ngayong 2020 ang kanyang
chapbook na Huli Ta labi KitaKananok, mga tula sa wikang Rinconada.

Arcilla, Napoleon, Allan Popa, Nikko Franco Templonuevo, Ruzzel S. Valdepeña, at Arnold
M. Valledor, mga patnugot. Dulang: Dyornal Ning Pagsurat Catandunganon 1, no.
1 (Oktubre 2020).
Nitong nakaraang mga taon tila mga ginto sa dulang na nagsipaglabasan ang mga
manunulat mula Catanduanes. Ang ilan ay nailathala sa Ani ng CCP, Liwayway Magazine,
at sa iba pang mga babasahin; ang iba naman ay naging fellow sa mga palihan tulad ng
Saringsing Writers Workshop ng Parasurat Bikolnon, habang ang ilan ay nanalo sa mga
patimpalak. Maugmang panahon ito para sa panitikan sa isla ng Catanduanes. Bagaman
lahat tayo’y nakapiit sa kanya-kanyang espasyo ngayong panahon ng pandemya, hindi ito
naging hadlang para sa mga mga indibidwal at kolektibong pagsisikap para sa sining. Isang
magandang balita ang paglabas ng Dulang: Dyornal Ning Pagsurat Catandunganon
nitong nakaraang Oktubre bago ang pagdaan ng mapaminsalang bagyong Rolly na
tumama sa bayan ng Bato.
Sa diksyunaryong Bikol ni Malcolm Mintz, ang dudulangan o dulangan ay mina, ang

labangan kung saan tinatrabaho ang metal pagkatapos itong mahulma. Sa pagpapakila
ng mga patnugot, binanggit na sa mga baryo ng Dugui, dulang ang tawag sa korteng
plangganitang salaan na ginagamit sa pagmimina ng ginto: “Dulang an apod sa kahoy na
korteng plangganita na pigagamit sa pagsara ning saraday na bato buda baybay sa salog
tanganing makua an bulawan.” “Dulang ang tawag sa kahoy na korteng plangganita na
ginagamit sa pagsasala ng mga malilit na bato at buhangin sa ilog upang makuha ang
ginto” (v).
Malaking ambag ang Dulang sa patuloy na lumalagong panitikang Bikol at sa patuloy

na binabalangkas na pambansang panitikan. Bagaman katotohanang di maitatanggi
na tinatamasa ng Panitikang Bikol ang saganang pamumulaklak, marami pa ring mga
lengguwaheng Bikol ang kinakailangang mabigyan ng pansin at espasyo, kabilang na
ang Bikol-Catangdungan. Ang paglabas ng Dulang ay isang kongretong hakbang upang
mabigyang ng espasyo ang mga manunulat mula sa isla ng Catanduanes. Aktibo ang mga
manunulat sa nasabing isla; sa katunayan may dalawang organisasyon ng mga manunulat
sa isla: ang Bilog at SurTe, na nagdadaos din ng mga palihan. Marami ring mga aktibong
indibidwal ang nagsisikap na makilala ang kultura at sining ng isla.
Tampok ang labintatlong manunulat sa unang isyung ito ng Dulang. May

representasyon ang iba’t ibang baryasyon ng lengguwaheng Bikol-Catandungan sa isyung
ito, tulad ng Bikol-San Miguel, Bikol-Viga, Bikol-Panganiban, Bikol-Bagamanoc, Bikol-
Pandan, Bikol-Caramoran, Bikol-Calolbon, Bikol-Virac, Bikol-Bato, Bikol-Baras, at Bikol-
Gigmoto. Bagaman naiintindihan ko ang karamihan sa mga akdang pigdulang o sinala sa
unang isyung ito, sa totoo lang ay hindi ko masyadong nahuli ang pagkakaiba-iba ng mga
baryasyong ito ng Bikol-Catandungan mula sa labing-isang munisipalidad, liban sa tunog
ng Bikol-Panganiban at Bikol-Viga na napakalapit ng tunog sa lengguwaheng Buhinon.
Limitasyon ko ito bilang taga-balyo o taga-labas ng isla. Subalit sa tingin ko, hindi na
mahalaga kung nahuli ko o hindi ang pagkakaiba-iba ng labing-isang baryasyong ito ng
Bikol-Catandungan; sapat na ang nagkaroon ito ng puwang sa espasyong hinaharaya ng
Dulang bilang isang publikasyon. Mahalagang kontribusyon ang mga baryasyong ito, litaw
man o hindi, sa pag-unawa at pagpapalago ng korpus ng lengguwaheng Catandunganon at
ng Bikol sa pangkalahatan. Sa unang isyung ito ng Dulang, may mga mumunting butil ng
gintong nasala ang dulang ng mga patnugot.

Sa kalipunang ito, tinatalunton ng mga akda ang partikularidad ng buhay sa isla.

Ngunit may dalang babala ang mga akdang ito sa sinumang magtatangkang hanapin ang
tubig at alat ng dagat: wala ito sa kalipunang ito. Sa tulang “Hinangos” ni John Elmar
Templonuevo, ang pagkatalo at kamatayan ng insekto sa simpleng larong gagamba ay
naging inosenteng gawi ng paglikha sa Dyos. “Dagos ihinurid an insekto/ Sa kinumos na
dahon kan/ Bayawas. Nilani an kimot./ Hinayop. / Asin nanitawo an Dios…/ Hinimlay
ang insekto/Sa kinumos na dahon ng/Bayabas. Nilapit sa nguso./ Hinipan./ At nagsatao
ang Diyos.” (2). Karanasang bata rin ang paksa sa tula ni John Paul C. Padilla na “Pisiw,”
ngunit umiigpaw rin ito sa mas komplikadong relasyon ng tao sa kanyang kapaligiran, pati
na ang masalimuot na relasyon ng hayop sa tao. Ang pisiw ay “gahanap ning matutuka,”
ang bata ay “Nakanap ning matitimo-timo” ganito ang siklo at realidad nang ating
pananatili sa mundong ibabaw. Sa tulang “Tabak” naman ni Alexander Yvan P. Fernandez,
inuusisa niya rin ang masalimuot na relasyong ito ng tao at ng maliliit na nilalang. Ang
gamugamu sa paligid ng ilaw ay nagiging piging sa mata ng butiki. Ang alulong ng aso ay
nagpapahiwatig ng paglabas ng aswang o anduduno na magpipista rin sa mga buntis na
malapit nang manganak.
Sa dalawang tula naman ni Jonathan V. Tulod, bigas at pagsasaka ang kanyang

pinapaksa. May paalaala ang tulang “Bagas”: “Basta punpunon mo/ ang mumho, ang
takdag/ sapuhon mo ta bukong hayo-hayo/ ang inagihan sugna arado hanggang Molino..../
Basta punpunin mo/ ang mumo, ang mga nahulog/ Pulutin mo dahil di madali/ ang
dinaanan mula sa araro hanggang molinohan.” (3). Habang sa tula naman niyang “Uma,”
nagiging tunggalian kung sino ang magiging bigas: “Sa pagparid pigasara ang maluya buda
makusog/ Sa pagparid naaraman kung sino ang magiging bigas…./ Sa pagtatahip sinasala
ang mahina at malakas/ Sa pagtatahip nalalaman kung sino ang magiging bigas.” Hindi rin
nalalayo ang kuwento ni Arnold M. Valledor na “Sakanap” sa pagtatanim. Gumapang sa
loob ng bakuran nila ang tanim na ampalaya ng kanilang kapitbahay. Namunga ito sa loob
ng kanilang bakuran at dahil di kumakain ng ampalaya ang mag-asawa ibinenta nila ito. Sa
sumunod na ani, patay na ang baging ng ampalaya. Pinutol na ito ng kanilang kapitbahay.
Litaw sa kuwentong ito ni Valledor ang osong or folksy wit na kalimitang wala na sa mga
bagong kuwentong Bikol.
Sa “Palubog,” ang ikalawang kuwento sa isyung ito na sinulat ni Ronie M. Cerico,

ramdam ang bigat at salimuot ng pagkalubog sa utang ng isang pamilya sa tatlong
kooperatiba sa isla. Isa itong pagpuna sa “Ubos ubos biyaya, bukas nakatunganga” na
ugali nating mga Pilipino.
Pag-ibig naman ang binabagtas ng tula ni Emlyn M. Lanon at Dawn Nival Ramirez.
Sa tulang “Sa Pagkamoot Permi” ni Lanon, hinihikayat tayo na “Sa pagkamoot sana kita
permi.../ Sa pag-ibig lang tayo lagi.” (7-8). Samantala, sa “Nawawala ako nu pamulanon”
naman ni Ramirez, banayad ngunit ramdam ang sakit ng paglisan ng minamahal.
Sa tulang “Tiligrapo” ni Cresalyn C. Tugay, ang paglalaba ng binihisan ng siyam na

tao sa isang pamilya ay nagiging munting paglalakbay, habang sa tula ni Joshua Lloyd
P. Orgaya na “Habang Nakababad,” ang simpleng paglalaba ay nagiging paglalakbay sa
sariling katawan at sekswalidad. Sa “Tulong Tigsik” naman ni Concesa M. Rojas ginamit
nya ang katutubong porma ng pagtula sa Bikol na karaniwang komentaryo ang istilo na
kadalasang may halong erotisismo. “Tigsik ko ining burak/ magayon daing kasugad/
dangan sana minabuk-ad/ kun si mister minahagad…/ Tigsik ko itong bulaklak/ ganda’y
walang katulad/ bumubukadkad lamang/ kung si mister ay nangangailangan.” (16). Sa
maikling tula ni Roselle Templonuevo na “Bulos,” pinagmumunihan niya kung paanong
kinakatagpo ng mga bata at ng matatanda ang ulan.

Sa tula ni John Carlo Montero na “Pagsabot,” pinapaalala sa atin, lalo na sa mga

Catandunganon, na mahalaga ang muling pag-unawa sa wika, dahil “minsan mae ta na/
kaya mag-sabot/ sa lengwaheng huray/ ta nang aram…/ minsan di na natin/ kayang
umunawa/ sa lengguwaheng dati/ na nating alam.” (9).
Sa huli, hindi man maintindihan ng karamihan sa mga Bikolnon at mga mambabasang

nasa labas ng isla at ng rehiyong Bikol ang mga akda sa dyurnal na ito dahil sa kawalan ng
salin sa Filipino o Ingles, hindi ko ito tinitingnan bilang kahinaan, bagkus isang matapang
na desisyon ng mga patnugot. Ang kawalan nito ng salin ay isang imbitasyon upang mas
pagtuonan pa ng pansin ang Bikol-Catandungan at ang isla mismo na sa matagal na
panahon ay kilala lamang dahil malimit na daanan ng bagyo. Masasabing matagumpay
ang unang isyung ito ng Dulang ngunit tulad ng ibang publikasyon, lagi’t laging malaking
pasanin ng mga patnugot ang pagbalangkas ng malinaw na pamantayan sa pagpili ng mga
akda bubuo sa isyu. Bagaman binanggit sa introduksiyon na karamihan sa mga manunulat
sa isyung ito ay pinanganak, lumaki, at kasalukuyang naninirahan sa isla, hindi malinaw
ang balangkas na tumutuhog sa mga akdang ito. Mainam sana kung sa unang isyung ito ay
binigyan rin ng pansin ang introduksiyon, kung paanong ang dulang o pagdudulang bilang
proseso ng pagmimina ay magamit sana bilang metodo o balangkas para sa kabuoan ng
dyurnal.
Tulad ng binanggit ko, wala ang tubig at alat ng dagat sa isyung ito ng Dulang, at sa
tingin ko, hindi naman ito lubhang kailangan. Ang mga tula at kuwentong ito ay taos-
pusong pagmumuni sa iba pang partikularidad ng buhay sa isla liban sa mga bagyo at
dagat. Sa mga babasa sa dyurnal na ito, “Dakol kaming bulawan sa samuyang banwaan”—
”Marami kaming ginto sa aming bayan.” Simula pa lamang ito at tulad ng pagmimina gamit
ang dulang, tiyak akong marami pang ginto ang masasala sa mga susunod na pagmina sa
panulat Catandungan.


309 26 PB

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

309 26 PB

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISSN: 2507-8348

Inilalabas nang dalawang beses bawat taon ang isyu ng dyornal.

Copyright © Ateneo de Manila University

Ang Katipunan ay isang open-access na dyornal, na inilathala ng Ateneo de Manila University.

Alinsunod sa tunguhing panindigan at payamanin ang araling Filipino at mga lokal na

Hinggil sa Proseso ng Pagpapasa at Paglalathala

Katipunan 6 (2020) | iii

Ang mga Sosyo-kultural na Sintomas ng COVID-19 1

Hinggil sa mga Hinaharap 4

Pinusong sa Panahon ng “Veerus”: 41

Ang Patolohiya ng Espektakulo sa Panahon ng 99

De/Mitolohisasyon ng Aswang: 115

Sakit ng Loob, Sakit ng Labas: 129

Doc Willie:The Movie: Isang Rebyu 212

Ang Mga Mumunting Ginto sa Dulang: 216

Katipunan 6 (2020) | vii

Ang mga Sosyo-kultural na Sintomas ng

Naging pangunahing udyok ng pagbuo nitong kasalukuyang isyu ng Katipunan na Kritikal

Sa loob ng kasalukuyang isyu, ipinagmamalaki namin ang mga nakalap na pag-aaral

Katipunan 6 (2020) © Ateneo de Manila University

Katipunan 6 (2020) © Ateneo de Manila University

Inilalantad at nililinaw sa atin ng karanasan ng COVID-19 ang malalalim na

Katipunan 6 (2020) © Ateneo de Manila University

Hinggil sa mga Hinaharap

Bagaman sa kabila ng teknolohiyang mayroon na tayo sa kasalukuyan ay hindi rin naman

Ito ang dahilan kung bakit hindi nakapagtatakang sa kasalukuyang pandemya,

Katipunan 6 (2020) © Ateneo de Manila University

mula Marso ng taong ito. Nariyan din ang #PandemicLiteratureProject, na naglalayong

Kasabay ng mga ganitong pamamanitik ay ang mga pagtatangka rin sa pag-aaral

Gayunpaman, hindi pa rin naging madali ang pagbuo sa kasalukuyang isyu ng

Bukod sa lawas ng mga anyong pampanitikan at pangkultura—tulad ng pelikula, sa rebyu

Katipunan 6 (2020) © Ateneo de Manila University

Katipunan 6 (2020) © Ateneo de Manila University

Isang Haraya ng Lambing:

Katipunan 6 (2020) © Ateneo de Manila University

Katipunan 6 (2020) © Ateneo de Manila University

Matagal nang may mga mambabasa sa Thailand ng tinatawag nilang wai—mga

Ngunit ngayon lamang ulit nagkaroon ng ganitong katanyagan sa mas nakararaming

Sa kaniyang sanaysay tungkol sa mga pelikulang science fiction ng dekada 50,

Katipunan 6 (2020) © Ateneo de Manila University

Sa kanilang pagtatagpo napukaw ang di-inaasahan: ang pagkabihag ng loob sa isa’t

Larawan 1. Nanggaling sa mayamang pamilya si Phun (Nawat Phumphotingnam; kanan),

Katipunan 6 (2020) © Ateneo de Manila University

Maaari naman na kasinsimple lamang ng maling akala o pagkalito ang katalista ng

Katipunan 6 (2020) © Ateneo de Manila University

Laging pinagdududahan ang mapangahas na mangingibig. May masama siyang

Mabubunyag ang katotohanan sa pamamagitan ng isang bagay. Maiigpawan ang

Binibigyan ng labis na pagtuon ang buhay-estudyante, kahit halos walang nangyayaring

Dahil binabalik-balikan ng mga manonood ng BL ang pananabik na dala ng mga

Katipunan 6 (2020) © Ateneo de Manila University

Larawan 4. Dahil nakababatang estudyante ng pag-iinhinyero, napapasailalim si Kongpob

Kalimitang tumatakbo sa dalawampu hanggang apatnapung minuto ang bawat kabanata

Larawan 5. Sinasanay ni Fighter (Pruk Panich; kanan) ang nakababatang si Tutor

Katipunan 6 (2020) © Ateneo de Manila University

Larawan 6. Nagkakilala sina Khai (Jumpol Adulkittiporn; kaliwa) at Third (Atthaphan

Larawan 7. Tutulongan ni Thun (Pawat Chittsawangdee; kaliwa) ang multo na si Mes

Katipunan 6 (2020) © Ateneo de Manila University

Larawan 8. Sina Korn (Noppakao Dechaphatthanakun; itaas, kaliwa) at Intouch

Pangalawa, di-matatawaran ang pinagsamang karisma ng mga bidang aktor na

Katipunan 6 (2020) © Ateneo de Manila University

akit na pagganap sa suplado at misteryosong si Sarawat Guntithanon—ang “tsundere” o

Pangatlo, naging mapalad sa di-inaasahang dahilan ang paglunsad ng 2gether the

Hinahabol si Tine ni Green (Korawit Boonsri), isang estudyante na hindi niya