ISANG TAGAY PARA SA PILOSOPIYANG PILIPINO 51

Isang TTagay ara sa Pilosopiyang Pilipino

agay PPara

Beverly A. Sarza
Pamantasang De La Salle-Maynila, Pilipinas

Ang pagsasaliksik sa pilosopiyang Pilipino ay maaaring ituring na pausbong pa lamang sa gitna

ng kasaysayan ng umunlad ng mga pilosopiya sa mundo. Isa sa pamamaraan ng pagsasaliksik
dito ay ang paggamit ng natatanging kultura ng ating bansa na siya namang sumasalamin ng
hugis ng kaisipan o pag-iisip nating mga Pilipino.

Sa artikulong ito, layunin ng may-akda na gamitin ang isa sa mahalaga ngunit kadalasang
nakakaligtaang sangkap ng kultura ng ating bansa—ang inumang Pinoy. Sa paggamit ng
dalawang pamamaraan ng pananaliksik, ang pagsusuring metalinggwistiks at penomenolohiya
ng kaasalan, ipinababatid ng lathalaing ito na ang inuman ay nararapat lamang na ituring bilang
mahalagang elementong babalangkas at magpapalawig ng pilosopiyang Pilipino na maaaring
ihalintulad sa symposium ng lumang Griyego.

Ang salitang symposium ay hango sa Griyegong,
sympotein na ang ibig sabihin ay uminom nang may
kasama o makipag-inuman. Kung tayo ay
magbabalik-tanaw, ang salitang symposium, na
ngayon ay nangangahulugang isang pormal na
palitan ng kuru-kuro o ng mga ideya, ay batay sa
isang sinaunang masaya, maligalig, ngunit
napakahalagang salu-salo na kadalasan ay may
inuming nakalalasing. Ang symposium na ito ay
may natatanging katangian. Una, batay sa mga
dalubhasa sa sinaunang kultura ng mga Griyego,
ang alak sa naturang symposium ay kadalasang
galing sa katas ng ubas (oinos ampelinos).
Pangalawa, ayon na rin sa mga isinulat ni Plato,
ang diskusyon sa loob ng isang symposium ay
kinatatampukan ng mga paksa ukol sa pilosopiya
at maging sa pulitika. Pangatlo, ang salu-salong ito
ay nagaganap lamang sa tahanan ng mga taong may
katungkulan sa lipunan o ng mga mahahalagang
personalidad na nakaaangat sa buhay. Ang mga
maaaring makilahok dito ay limitado lamang, walang
lugar dito ang mga dukha at mga alipin. Sa
pagsasalarawang ito, hindi lamang ang pagkakahati
sa antas ng pamumuhay ang masasalamin, kundi
pati na rin ang hindi pagkapantay-pantay ng
kasarian. Sa symposium, na mayroong samu’t
saring palitan ng ideya at opinyon, hindi maaaring
lumahok ang mga kababaihan na noon ay itinuturing
na mababang uri ng nilalang. Kung susumahin, ang
symposium ay ang salu-salong paghahabi ng mga
usaping intelektwal ng mga taong elitista at nagsilbing
panulukang-bato sa pag-unlad ng pilosopiya.

MALAY
52 B.A. SARZA
Sa kabilang dako, ang pinakamalapit na
kaganapan sa buhay ng isang Pilipino na maaaring
maihambing sa symposium ng mga Griyego ay ang
inuman. Ang inumang Pinoy ay may kaakibat na
samu’t saring pananaw at maaaring gawing paksa
sa iba’t ibang pagsusuri o pag-aaral. Nariyan na
ang pagturing dito bilang sentro na pinagmumulan
ng maraming gulo o away sa ating lipunan at bilang
sanhi rin ng maraming krimen. Ito ay maaaring
gawin ding paksa sa medisina kung paano
maiiwasan ang maraming sakit na idinudulot nito
at ang pag-iwas sa mga inuman bilang isa sa mga
pinakamabisang paraan. Sa kabilang dako, sa mga
diskurso sa pilosopiyang Pilipino, ang paksang
inuman ay hindi ginagamit. At ito nga ang layunin
ng kasalukuyang artikulong ito, ang ipahayag ang
isa sa mga nakaligtaang aspekto ng inumang
Pilipino—ang kahitikan nito sa mga simbolismo na
lubhang mahalaga sa patuloy na pag-iral at
pagyabong ng pilosopiyang Pilipino.
Tulad ng symposium ng lumang Griyego, ang
inumang Pilipino ay maaaring ituring na mahalagang
sangkap sa pagkabuo ng diwa at kultura ng
Pilipino. Ngunit hindi tulad ng symposium, ang
inumang Pilipino ay mayroong mga katangiang
naiiba, na siya namang mahalaga sa pagpapayaman
ng pilosopiyang Pilipino lalo na sa aspektong
pangkultura. Para sa maayos na talakayan, ang
pananaliksik na ito ay gumamit ng dalawang
pamamaraan: (1) pagsusuring metalinggwistiks at
(2) penomenologo ng kaasalan. (Mercado 1974)
Ang pagsusuring metalinggwistiks o
metalinguistic analysis ay ang pagsusuri ng wika
at ang pagkakaugnay nito sa kultura. Ang pananaw
na ito ay nakaangkla sa dalawang paniniwala: na
ang wika ay (1) sumasalamin sa pag-iisip ng isang
particular na kultura at (2) nagsisilbing batayan ng
paniniwala ng mga katutubong lumalang at unang
gumamit nito. Ano ba ang kaugnayan ng wika sa
kultura? Ayon sa eksistensyalistang si Maurice
Merleau Ponty, “ang isang hagap sa isipan ay
nabubuo sa tulong ng mga salita” [Thought seeks
the word for its completion] (Timbreza 5). Ang
bawat karanasan o bawat agihap na nababalangkas
sa pag-iisip ng bawat isang taong bumubuhay ng
kultura ay nangangailangan ng kaakmaan at
TOMO XIX BLG. 3 ABRIL 2007
nagiging ganap sa pamamagitan lamang ng wika.
At sa kadahilanang ito, inihayag ni Florentino
Timbreza na “ang wika ang siyang pinakamahalagang
kasangkapan (instrumento) ng pag-iisip” (5).
Alalaong baga, ang wika, bilang isa sa
pinakamahalagang tagataguyod at tagabalangkas ng
sangkabansaang pag-iisip, ay nagsisilbing
panulukang-bato ng bawat kultura. Sa ganitong
kadahilanan, malinaw na naihahayag ng pagsusuring
metalinggwistiks ang kasaysayan at maging ang
pamamaraan ng kultura na bumabalot sa bawat
salita.
Sapagkat ang pilosopiyang Pilipino ay
nagsisimula at nagtatapos din sa mga natatanging
karanasan ng mga Pilipino, ang riserts na ito ay
gumamit ng eksistensyal na pamamaraan ng
pananaliksik: ang penomenologo ng kaasalan o
phenomenology of behavior. Ito ay tungkol sa
paggamit ng mga natatanging kaasalan ng Pilipino
bilang mga pangunahing sangkap sa pagsasalarawan
at sa paghahayag ng diwa (essence) ng nasabing
karanasan. Ang mga datos ng kaasalang ito ay
bibigyan ng penomenolohikong pagtingin na may mga
katangiang tulad ng pagtingin sa kabuuan bago ang
pagsusuri sa mga bahagi ng kabuuang ito at
pagpapaliwanag sa karanasan ng tao nang hindi
gumagamit ng masaklaw na pahayag (induction) o
ng masaklaw na batas ng ilang natatanging
pangyayari (deduction) (Dy 23-24). Ang
penomenolohikong pagtingin ay gumagamit ng
pagsasalarawan, pagpapahayag, at pagpapaliwanag
kung ano ang nandoon. Kung susumahin, imbes na
lumayo sa mismong buod ng bagay tulad ng
ginagawa ng siyentipikong pananaw, ang layunin ng
penomenolohiko ay ang “pagbabalik sa mga
mismong bagay,” na siya winika ng ama ng
pamamaraan na ito na si Edmund Husserl (Dy 24).
Inuman? Saan?
Ang salitang inuman, kung gagamitan ng
metalinguistic analysis ay makapaghahatid ng
tatlong katangian. Una, ang hulaping an-han ay
nagmumungkahi ng lugar o pinangyarihan at ang
mismong pangyayari (Alegre 1992 798).
Halimbawa na lamang sa mga salitang kantahan at

pasukan Mula dito, ang hulaping “an/han” kapag
idinikit sa salitang ugat na inom ay nangangahulugang
pinangyayarihan ng kaganapan at ang kaganapan
mismo, ang pag-iinom.
Kung mga lugar ang pag-uusapan, dalawa sa
mahahalagang pangyayari sa ating kasaysayan ang
ipinagbunyi sa pamamagitan ng pagsasalu-salo at
inuman. Bilang tanda ng ating kaasalan na pagiging
magiliw sa mga panauhin, ang mga katutubo ay
naghain ng tatlong bagay: dalawang uri ng saging,
dalawang niyog, sariwang isda, at higit sa lahat—
isang tapayan na puno ng tuba. Ito ay nangyari sa
isla ng Samar noong 16 March 1521 at ang bisita
ay walang iba kundi si Ferdinand Magellan.
Labindalawang araw makalipas, isa muling
makasaysayang pangyayari ang naganap.
Inanyayahan ng hari ng Limasawa, sa isang isla sa
Leyte, ang mga dayuhang Kastila para sa isang
mahalagang salu-salo. Ang pagsasalarawan kung
paano sila uminom ay inilarawan ni Pigafetta sa
kanyang aklat na Primo Viaggio Intorra al
Mondo: “Itinaas nila ang kanilang kamao sa
direksyon ng langit, tapos kinuha ang baso sa
kanilang kanang kamay at iniabot ang kanilang
kamay sa mga kasama” (Alegre 49). At mula dito,
naganap ang kauna-unahan at natatanging
panlipunang kasunduan (social contract) sa
pagitan ng dalawang magkaibang lahi na kung saan
ang hindi pagtupad ng Espanya ang naging batayan
ng pilosopiyang rebolusyon ni Andres Bonifacio.1
Tagay Pa, Pare at Mare!
Masasalamin ang kultura at maging ang pag-
iisip ng ating bansa sa kung paano uminom ang mga
Pilipino. Sa dakong ito, kapag nilagyan naman ng
unlaping mag- ang salita, ito ay nangangahulugan
ng isang paanyaya, tulad na lamang sa mga salitang
magkainan at mag-sayawan (Alegre, 198). Kaya
kung lalagyan ng mag- ang salitang inuman, ito ay
magmumungkahi ng isang paanyaya o paghikayat
upang makilahok sa isang salu-salo na may mga
inumin. Ito ang pinakamahalagang aspekto ng
inumang Pinoy, ang panlipunan o social na aspekto.
Sa dakong ito, maaaring igiit na Pilipino man o
hindi, kailangang may kasama kapag umiinom.
ISANG TAGAY PARA SA PILOSOPIYANG PILIPINO 53
Ngunit, sa puntong ito, natatangi ang Pilipino.
Sapagkat mas pinahahalagahan natin ang pangkat
kaysa sa indibidwal. Ang pagpapahalaga ng Pilipino
sa kapwa ay nakikita rin sa wika. Halimbawa na
lamang sa ating mga panghalip. Kapansin-pansin
na mas maraming panghalip na tumutukoy sa
pangkat, tulad na lamang ng tayo, kami, at sila,
ngunit kakarampot lamang ang tumutukoy sa sarili,
tulad ng akin at ako.
May dalawang natatanging bagay na
maihahayag mula sa aspektong ito. Una, ang
inuman ay isa sa mga payak at kongkretong
pagpapahayag ng Pilipino ng pakikisama at
pakikipagkapwa-tao. Lubhang mahalaga ang
pagkakaibigan para sa mga Pilipino. Kung sinabi
ni Aristoteles sa kanyang Nicomachean Ethics
(Book VII: 1) na “Kung walang mga kaibigan ay
walang sinumang nagnanais pang mabuhay kahit
taglay niyang lahat ang kabutihan,” ang kasabihang
Tagalog naman ay nagwikang “Ang pilak mo man
ay isang kaban; ang ginto mo man ay isang tapayan,
kung wala ka namang kaibigan ay wala ka ring
kabuluhan” (Timbreza, 87).
Pangalawa, ang nasabing prinsipyong ito ay
patuloy na isinasabuhay ng tagayan. Para kay
Alegre, ang tagayan ay nasa pamamaraang sentral
o centralized mode sapagkat lahat ay
nagsisimulang mangyari sa gitna. Ang tagatagay ay
siyang nagsisilbing tagapamahala ng pare-parehong
sukat ng alak sa iisang basong umiikot sa mga
umiinom na nakapalibot sa lamesa. Dalawang
bagay din ang lumilitaw dito: (1) ang pagsasadula
ng konsepto ng siklo ng kalikasan sa pilosopiyang
Pilipino at (2) ang pananaw ng mga Pilipino ukol
sa pagkakapantay-pantay.
Ang konsepto sa siklo ng kalikasan (cyclic
concept of nature) o pabilog na kalikasan ng
katunayan (cyclic nature of reality) sa pahayag
ni Timbreza ay nananalaytay sa “Lahat ng pag-
unlad sa kalikasan, maging sa daigdig pampisikal
o kalagayang-tao” at ito ay may sinusunod na
siklong kalakaran o disenyo ng paglitaw o
pagkaparam, ng paglaki at pagliit, pagsilang at
pagkamatay” (16). Inilalarawan nito ang paniniwala
ni Juan de la Cruz na ang buhay ay parang isang
gulong na kung ikaw ay nasa ibaba at kasalukuyang
MALAY
54 B.A. SARZA
nakakaranas ng pagkabigo o kahirapan, darating
ang panahon na ikaw naman ay makalalasap ng
ginhawa kung ikaw ay pupunta na sa itaas. Ang
posisyon ng mga umiinom sa tagayan ay isang
metapora na sumisimbulo sa konseptong ito, at
habang nilulunod ang pagod ng maghapong
pagtratrabaho, darating din ang araw na sila ay
giginhawa, sapagkat sa bawat lumbay na
natatamasa ay mayrong ligayang naghihintay.
Sa paanyaya ng inuman, natatangi rin ang
Pilipino sapagkat ang pag-ikot ng baso na may
pare-parehong sukat ng alak ay simbulo ng
pagkakapantay-pantay—walang mayaman o
dukha at, higit sa lahat, wala ring diskriminasyon
sa kababaihan. Sa wika pa lamang natin,
masasalamin na ang pagturing sa kababaihan bilang
katuwang sa buhay at hindi isang mababang uri ng
nilalang. Ang Filipino, hindi tulad ng mga wikang
Kastila, Pranses, at maging Ingles ay hindi kumikilala
ng kasarian. Halimbawa, ang ating mga panghalip ay
walang panukoy sa lalaki o maging sa babae. Ang
Ingles ay may his, her, he, at she. Ang mga wikang
Kastila at Pranses, bukod sa mga panghalip na
panukoy sa dalawang kasarian, ay nagtatalaga rin
ng kasarian maging sa mga bagay na walang buhay.
Sa isang inuman, hindi mawawalan ng
tanggero. Maaaring ihalintulad ang tungkulin ng
isang tanggero sa inuman sa tagapamahala o
presidente ng isang bansa. Mula dito, lubhang
mahalaga ang tungkulin ng tanggero sa bawat
tagayan. Ngunit ano nga ba ang mga katangian o
kakayahan na dapat taglayin ng isang tanggero?
Ayon kay Alegre:
Siya ay dapat katanggap-tanggap sa
lahat. Kilala siya sa pagiging mahusay na
tagapagpasya: hindi siya mandaraya,
binabahagian niya ng pantay-pantay na dami
ang mga umiinom, at makatarungan at
walang pagkiling ang kanyang pakikitungo
sa lahat. Kung tutuusin, bihira lamang siyang
uminom habang ginagampanan niya ang
kanyang tungkulin—mapagparaya siya, na sa
isang inuman na siya ngunit hindi siya umiinom
ng ganun kadami kung ihahambing sa iba.
Ang pokus niya ay kailangang nasa kapwa.
TOMO XIX BLG. 3 ABRIL 2007
At dapat niyang talasan ang kanyang
pagmamasid sa nangyayaring kaganapan.
Kung ang isa sa mga umiinom ay lasing na o
dili kaya naman ay tinatamaan na, maaari
siyang pansamantalang tumanggi (Pass) at
ang baso ay ipapasa naman sa susunod na
manginginom. Hindi nararapat para sa taga-
tagay ang magbinbin ng tagay sa kahit sino
man. Kailangang bigyan niya lahat kung ano
ang nararapat—bawat manginginom ay may
pagkakataon at ang baso ay may pare-
parehong sukat ng alak sa bawat ikot. (51)
Samakatuwid, mahalaga at mataas ang tungkulin
na ginagampanan ng isang tanggero. At sa Pilipinas,
ang papel na ito ay ginagampanan din ng
kababaihan. Isang pagpapatunay ng pagkilala sa
kababaihan bilang kapares, ang kababaihan sa
bayan ng Hamoraon ay siyang nagsisilbing tanggera
sa inuman. Mula sa sanaysay ni Alegre (110),
bukod sa pag-aalaga ng bata, pagtitinda sa
palengke, at iba pang mga gawaing bahay, ang mga
kababaihan sa bayan ng Hamoraon sa Camarines
Sur ay may mahahalagang posisyon sa pamamahala
ng bayan. Ang mga babae dito, at malamang na
nangyayari na rin sa maraming parte ng bansa, ay
mas malakas uminom kaysa sa mga lalaki at mas
tumatagal sila.
Ayon kay Alegre ang inumang Pilipino ay
mayroon ding nakapaloob na batas ukol sa pag-
uugali at ito ang nagsisilbing hamon sa bawat
manginginom: Hindi siya dapat malasing. Hindi
kailanman naging katanggap-tanggap na dahilan
ang pag-inom bilang sanhi ng kaperwisyuhan sa
sarili, sa kapwa, at maging sa kapaligiran. Ang
hamong ito ay ipinapahayag sa kasabihan ng mga
Tagalog na “Ang inumin ay nilalagay sa tiyan,
at hindi sa ulo” (202). Kung si Platon ay
nagpahayag na ang utak ay siyang dapat mamuno
sa ibang parte ng katawan ng tao, kasama na rito
ang tiyan kung saan dito niya itinalaga ang
pinagmumulan ng pagnanasa o hilig (appetite) ng
mga tao, gayundin ang mga Pilipino na kung saan
ang alak ay dapat inilalagak lamang sa tiyan at hindi
sa ulo, sapagkat ito ang siyang sentro ng pag-iisip.
Ito rin ay pinapahayag ng kasabihang Bikolano:

Tigsik ko si Antonio
Kun ika maginom day ipaglaog sa payo
Ta kun ika magperwisyo
Segurado mabagsak mo sa priso. (Alegre 202)
[Ang tagay na ito ay para kay Antonio
Kung ikaw ay iinom, huwag mong
hayaang umabot sa iyong ulo.
Sapagkat ito ay magdudulot sa iyo
ng kapahamakan.
Ikaw ay maaaring makalaboso
o mabilanggo.]
Samakatuwid, hindi dapat lunurin ng alak ang pag-
uugali at tamang wisyo. Hindi dapat maapektuhan
ng alak ang tamang pag-iisip.
Ang mga manginginom ay dapat manatiling
mahinahon at may respeto sa sarili at sa iba. Kaya
ang hamon sa bawat umiinom ay ang pagpapanatili
ng pagiging mahinahon at magalang. Sa madaling
salita, sa gitna ng inuman, ang pinakamahalagang
virtue ay ang kahinahunan (moderation) at
pagtitimpi (temperance). Lahat ng kalabisan ay
hindi nagdudulot ng kabutihan. Ika nga ng mga
Bikolano:
Tigsik ko si Juan
Kun ika mainom day pakatodo-todo
Ta kun ika magabuso
Ang buhay mo makaag sa peligro.
(Alegre 202)
[Ang tagay na ito ay para kay Antonio
Kung ikaw ay iinom, huwag kang iinom
ng labis
Sapagkat kung ikaw ay umabuso,
Ang buhay mo ay mamimiligro.]
Dagdag pa dito, dahil sa ang alak ay inilalagak
sa tiyan lamang, malaya ang utak ng mga Pilipino
na pumili ng mga paksa¯mula sa kaganapang
pang-araw-araw hanggang sa pulitika. Dahil na rin
sa malaya ang pag-iisip at diwa sa espirito ng alak,
dito lumalabas ang pilosopikal na pahayag ng mga
Pilipino na hindi na nila halos namamalayan, kaya
ang mga paksa at pahayag na pilosopikal para kay
ISANG TAGAY PARA SA PILOSOPIYANG PILIPINO 55
simpleng Juan de la Cruz ay madalas na itinuturing
na “usapang lasing.”
Bilang huling pananalita, ang inumang Pilipino
ay hindi isang walang saysay at walang katuturang
paglagok ng alak hanggang abutan ng liwanag at
mawala sa tamang wisyo. Ang inumang Pinoy ay
pagsasalu-salo ng diwa at isip kung saan ang ako
ay nilulunod upang maging tayo, kami, at hanggang
maging atin. Hindi lamang isang paraan ito upang
maibsan ang nanlulumong katawan mula sa
maghapong pagbabanat ng buto. Sa pag-ikot ng
baso sa bawat lamesa ng tagayan, masasalamin ang
sentripetal na konsepto ng Pinoy ukol sa buhay na
punung-puno ng pag-asa—sapagkat ang buhay ay
parang isang gulong, maaaring nasa baba tayo
ngayon ngunit, dahil sa sipag, tayo ay uunlad din.
At dahil sa iisang sukat ng tagay, lahat ay pantay-
pantay—dukha man o mayaman, babae man o
lalaki. Ito ang isa sa mga natatanging pagsasabuhay
at paulit-ulit na pagpapalawig ng kulturang sariling
atin na nangyayari sa bawat umpukan sa ating bayan.
Kaya, Pinoy, sapagkat bilog ang mundo, tagay pa!
MGA TALA
1
Ang pilosopiya ng rebolusyon ni Bonifacio ay
nakabatay sa pananaw niyang ang hindi
pagtupad ng pamahalaang Espanya sa mga
napagkasunduan ay ang dahilan ng pag-aaklas
at madugong rebolusyon (Gripaldo 2004). Ang
nasabing kontrata na ito ay ang pag-ayon ng
dalawang bansa na magtulungan para sa
kaunlaran ng dalawang panig. Ang bigong
pagtupad ng Espanya na nakita sa kanilang
walang habas na pag-abuso at sa maling pagtrato
ng mga prayle sa mga Pilipino ang naging mitsa
para kay Bonifacio upang panigan ang madugong
rebolusyon kaysa sa iminungkahi ni Rizal na
asimilasyon at reporma lamang. Ang social
contract na ito ang kauna-unahan at sadyang
natatangi sapagkat ito ay ginawa sa pagitan ng
dalawang magkaibang lahi, Pilipino at Kastila,
hindi tulad ng kasunduan nina Hobbes at Locke
na sa pagitan lamang ng namamahala at
nasasakupan ng isang bansa o lipunan.
MALAY
56 B.A. SARZA

MGA SANGGUNIAN Approach Part I, Section 1. Manila: DLSU P,

Alegre, Edilberto N. Inumang Pinoy. Pasig: Anvil,
1992.
Dy, Manuel Jr. Magpakatao: Isang Babasahing
Pilosopiko. QC: AdMU , 1979.
Gripaldo, Rolando. Filipino Philosophy Traditional
2004.
Mercado, Leonardo. Elements of Filipino
Philosophy. Tacloban City: Divine Word U
Publications, 1974.
Timbreza, Florentino T. Pilosopiyang Pilipino.
Rex, 1982.

TOMO XIX BLG. 3 ABRIL 2007