IKATLONG GRUPO

1. Teorya ng Banga
Ang teoryang banga ay mula naman sa ideya ni Prospero Covar (1993). Masasalamin ito
sa kaniyang “Kaalamang Bayang Dalumat ng Pagkataong Pilipino.” Ayon kay Covar,
“Tambalang lapit ang pamamaraan sa pagdalumat ng pagkataong Pilipino: kung may labas,
may loob; kung may kaluluwa, may budhi. Ginamit na halimbawa ang katawan ng tao bilang
isang banga: may labas, loob, at lalim; at pinagagalaw ng tambalan ng budhi at kaluluwa.” Para
kay Covar, isang halimbawa ang pagsipat sa “labas” ng pagkataong Pilipino ang paliwanag
hinggil sa mukha: “Sa madaling sabi, sa mukha nasasalamin ang samu’t saring karanasan.
Salamin ang mukha ng damdami’t kalooban ng pagkataong nililok ng kulturang karanasan.”
Ang loob naman ay “(m)alalim at malawak ang pinag-
uugatan…Mula sa salitang-ugat na “loob,” nakagagawa
tayo ng mga salitang kalooban ng Diyos, saloobin, kaloob,
looban, magandang loob, at iba pa.” Idinagdag pa niya na
“…ang konsepto ng loob ay nagiging malinaw kung ito’y
ilalarawan sa konteksto ng sisidlan. Ang sisidlan ay may
loob at labas. Ang loob ay nilalagyan ng laman.Gayundin
ang sa ating loob at kalooban.”
Ibinuod naman ni Guillermo (2009) sa dalawang
dayagram na nasa papel na “Pagkakataong Pilipino: Isang
Teorya sa lalim ng Banga” ang teorya ng banga ni Covar, gaya ng makikita sa Pigura 5.3. Sa
madaling sabi, ang teorya
ni Covar ay pagtatangkang ipaliwanag ang koneksyon ng mga terminong kaugnay ng panlabas
na anyo at ng mga pariralang tumutukoy sa mga aspekto ng pagkataong Pilipino.
Mula sa San Juan, et al., 2019

2. Sikolohiyang Pilipino

Ang sikolohiya o dalubisipan sa pangkalahatang pagkilala rito ay tumutukoy sa pag-

aaral ng isip, diwa, at asal. Ito ay ang siyentipikong pag-aaral ng kamalayan ng tao at sa
tungkulin nito lalo na iyong nakaaapekto sa kilos.
Kung may pantayong pananaw sa kasaysayan at may teoryang banga sa pagsusuri ng
pagkataong Pilipino, mayroon din silang Sikolohiyang Pilipino na naglalahad naman ng
kaisipan hinggil sa paraan ng pag-iisip at/o kamalayan ng mga Pilipino. Unang nilinang ni
Virgilio Enriquez , isang kilalang sikologong Pilipino, ang mga ideya kaugnay ng Sikolohiyang
Pilipino. Ayon kay Enriquez (1994), ang Sikolohiyang Pilipino ay tumutukoy sa siyentipikong
pag-aaral ng etnisidad, lipunan, at kultura ng tao at ang gamit nito sa sikolohikal na pagsasanay
ng katutubong karunungan na nag-uugat sa etnikong pamana at kamalayan ng mga tao.
Kanyang espisipikong sinabi na:
“Ang sikolohiya ay tungkol sa damdami’t kamalayang nararanasan; sa ulirat na
tumutukoy sa pakiramdam sa paligid; sa isip na tumutukoy sa ugali, kilos oasal; sa kalooban na
 tumutukoy sa damdamin; at sa kaluluwa na siyang daan upang mapag-aralan din ang tungkol
sa budhi ng tao.” (1974)

3. Ang Sikolohiyang Pilipino ay isang alternatibong paraan upang maipaliwanag nang

mabuti ang diwa, gawi, at damdaming nanalaytay sa ugat ng bawat Pilipino na taliwas o di-
tugma sa iba pang sikolohiya sa Pilipinas. Ayon sa paliwanag ni Pe-Pua at Protacio-Marcelino
(2000), ang Sikolohiyang Pilipino ay paraan ng pag-aaral sa sikolohiya na bunga ng karanasan,
kaisipan, at oryentasyong Pilipino at pagpapaliwanag sa sariling paraan ng pag-iisip, pagkilos,
at pagpapakita ng damdaming Pilipino, na sinasabing maaaring may kaibhan sa pag-iisip,
pagkilos, at pagpapakita ng damdamin ng iba pang mga mamamayan. Nakabatay ito sa pag-
aaral sa kasaysayan at sosyo-kultural na mga katotohanan, pag-unawa sa lokal na wika,
pagkawala ng katangiang natatangi sa mga Pilipino, at pagpapaliwanag sa mga ito sa
pamamagitan ng mga mata ng mga katutubong Pilipino. Ito ay bunga ng kaalamang
kinabibilangan ng katutubong konsepto at metodo na sa madaling salita ay nararapat at
mahalaga para sa mga Pilipino.
Sa pagtalakay nina Pe-Pua at Protacio-Marcelino (2000) na ang hakbang tungo sa pag-
unawa sa partikular na kalikasan ng Sikolohiyang Pilipino ay hindi maituturing na anti-
universal kung ang pangunahing layunin ay makapag-ambag sa Sikolohiyang Universal, na
mapagtatagumpayan lamang kung ang bawat pangkat ng tao ay sapat ang pagkaunawa sa
kanilang mga sarili at mula sa kanilang sariling perspektiba.
4. Ang Sikolohiyang Pilipino ay pagtaliwas sa kumbensyonal na paglalarawan sa mga
Pilipino na gamit ang Kanluraning oryentasyon. Sinasabi sa Sikolohiyang Pilipino na ang diwa
at karanasan ng mga Pilipino ay nararapat na tingnan o unawain batay sa perspektiba ng mga
Pilipino at hindi ng Kanluraning perspektiba upang mailarawan ang mga Pilipino nang wasto at
makatotohanan. Di naglaon, binigyan ni Enriquez (1985) ng depinisyon ang Sikolohiyang
Pilipino bilang “pag-aaral ng diwa” o psyche na nangangahulugan ng kayamanan ng ideya na
tinutukoy ng pilosopikal na konsepto ng “esensya” at ang buong saklaw ng mga sikolohikal na
konsepto mula sa kabatiran sa motibo at pag-uugali.
Si Enriquez (1976) ay nagsagawa ng pananaliksik hinggil sa kultura at kasaysayan
gamit na batayan ang Sikolohiyang Pilipino sa halip na gumamit ng teoryang Kanluranin. Dito
ay nakabuo siya ng depinisyon ng Sikolohiya na isinaaalang-alang ang pag-aaral sa emosyon at
karunungan batay sa karanasan (emotions and experienced knowledge), ulirat o kabatiran sa
sariling kapaligiran (awareness of one’s surroundings), isip o impormasyon at pag-unawa
(information and understanding), nakasanayang gawain at pag-uugali (habits and behavior), at
kaluluwa (soul ) na isang paraan upang matutunan ang konsensya ng tao.

5. Ayon kay Dr. Virgilio Enriquez, mayroong tatlong anyo ang Sikolohiyang Pilipino:
Sikolohiya sa Pilipinas, Sikolohiya ng Pilipino, at Sikolohiyang Pilipino. Ang Sikolohiya sa
Pilipinas ay tumutukoy sa lahat ng mga pag-aaral, libro, at sikolohiyang makikita sa Pilipinas,
banyaga man o maka-Pilipino. Ang Sikolohiya ng Pilipino naman ay tumutukoy sa lahat ng
mga pag-aaral, pananaliksik at mga konsepto sa sikolohiya na may kinalaman sa mga Pilipino.
Ang panghuling anyo ng Sikolohiyang Pilipino ay walang iba kundi ang Sikolohiyang Pilipino,
mismo. Ayon dito, ang Sikolohiyang Pilipino ay bunga ng karanasan, kaisipan at oryentasyon
ng sa Pilipinas. Samakatuwid, mga Pilipino lamang ang makasusulat tungkol dito. Sa maikling
salita, Ang sikolohiya sa Pilipinas ay "bisita sa bahay", Sikolohiya ng mga Pilipino ay "tao sa
bahay, at Sikolohiyang Pilipino ay "ang maybahay."
6. Maraming paham sa akademya sa larangan ng Sikolohiya ang naniniwala na ang
maraming konsepto sa Sikolohiya ay nararapat na isalin sa wikang Filipino upang maging
madali ang pagtalakay dito. Narito ang ilan sa mga konsepto ng sikolohiya na may kaugnayan
sa pagsasalin at sa wika:
1. Katutubong konsepto;
2. Pagtatakda ng kahulugan;
3. Pag-aandukha;
4. Pagbibinyag;
5. Paimbabaw na asimilasyon; at
6. Ligaw/Banyaga

Tinutukoy ng katutubong konsepto ng Sikolohiyang Pilipino ang mga salitang taal o

likas na ginagamit sa Pilipinas. Hinalaw ang kahulugan ng mga salitang ito batay sa kultura at
kinaugalian ng mga Pilipino.
Sa kabilang dako, ang konsepto ng pagtatakda ng kahulugan ang bahagyang
tumataliwas sa konsepto ng katutubong konsepto. Sa pagtatakda ng kahulugan, ang salita na
may kaugnayan sa Sikolohiyang Pilipino ay maiuugnay sa taal na wikang Filipino bagama’t
ang kahulugan nito ay tinutumbasan lamang ng banyagang kahulugan.
7. Isa pang mahalagang konseptong may kaugnayan sa wika ang pag-aandukha o
pagkuha ng dayuhang salita at pagbabago ng anyo nito hanggang sa ito ay magkaroon ng
katuturan sa Filipino. Batay sa depinisyong iniuugnay sa pag-aandukha, maaaring gamiting
halimbawa ang salitang “talented ” sa wikang Ingles na ang kahulugan ay taong nag-uumapaw
sa katalinuhan sa maraming larangan tulad ng pagsasayaw, pag-awit, pag-arte, at marami pang
iba. Ang “talented ” ay dayuhang salita na karaniwang binabago ang anyo sa Filipino bilang
“talentado” bagama’t pareho ng katuturan sa Ingles, kung minsan ay nagkakaroon ng
negatibong kahulugan dahil sa sarkasmo. Pagkukuro: Kung babalikan ang depinisyon ng pag-
aandukha, maari bang sabihin na ang mga salitang ginagamit sa pormal na pagtalakay na
binibigyan ng bagong anyo ang gay lingo katulad ng wala – walay; kamusta – kamustasa at
marami pang iba ay maihahanay sa konsepto ng pag-aandukha?
Ang pagbibinyag ay tumutukoy sa paglalagay ng mga dayuhan ng kanilang sariling
pagpapakahulugan sa salitang ginagamit ng mga Pilipino.
8. Karaniwan ding ginagamit ng mga Pilipino ang konsepto ng paimbabaw na
asimilasyon sapagkat mahirap na tumbasan ang sa Pilipinas ng wikang Ingles. Ang asimilasyon
ay tumutukoy sa pagbabagong anyo ng morpema dahil sa impluwensiya ng mga katabing tunog
nito. Kinabibilangan ito ng mga panlaping nagtatapos sa -ng katulad ng -sing na maaaring
maging sin o sim. Gayundin ang pang- na maaaring maging pan- o pam- dahil sa impluwensiya
ng kasunod na katinig.
Ligaw/Banyaga na mga salita ang pinakahuling konsepto. Ito ay mga salitang banyaga
na ginagamit sa Pilipinas sapagkat walang katumbas na maibibigay sapagkat hindi naging
bahagi ng kultura. Halimbawa ay ang paggamit ng “toothpaste” sa wikang Ingles ay siya ring
ginagamit sa wikang Filipino; ang “brief ” sa Ingles na ginagamit bilang pansaplot ay “brief ”
pa rin sa Filipino sapagkat hindi ito bahagi ng ating kultura kung uugatin ang ating kasaysayan.
9. Ilan sa mga artikulong nagsusuri o gumagamit ng Sikolohiyang Pilipino ang
“Sikolohiyang Pilipino: Papaloob o Papalabas?” ni Javier (1996) sa Layag at “Tungo sa Isang
Mas Mapagbuong Sikolohiya: Hamon sa Makabagong Sikolohiyang Pilipino” ni Yacat (2013)
sa Daluyan. Maaari ding sipatin ang mga artikulo sa DIWA E-journal na “naglalayong
maglathala ng mga makabuluhan at makatuturang pag-aaral sa Sikolohiyang Pilipino na
nagsusuri at umuunawa sa diwa at pagkataong Pilipino mula sa oryentasyon at perspektibong
Pilipino tungo sa pagpapalawak ng pambansang kamalayan at kamulatan ng sambayanang
Pilipino.” Ito ang opisyal na journal ng Pambansang Samahan sa Sikolohiyang Pilipino.

Bakod, Bukod, Buklod

10. Ang bakod ay isang patayong istruktura na nakapaligid sa isang sukat ng lupa na
maaaring gawa sa bato, kahoy, tabla, kawayan, halaman, o punong-kahoy. Ang ibig sabihin
naman ng salitang bukod ay tangi, tangi sa rito, nakahiwalay, at hiwalay. Ang bukod ay maaari
ding mangahulugan ng layo o nakalayo, nag-iisa, hindi kasama o tiwalag. Ang buklod naman
ay bangkat, balangkat, kalupkop, bigkis, tali, tangkas, at bitling. Bilang patalinghaga, ang ibig
sabihin ng buklod ay alyansa o pagkakaisa. Sa Ingles, ang salin ng pagkakabuklod-buklod ay
unification bond.

Talahanayan 1
Buod
Pangunahing Analitikal na Panukat Konseptwalisasyon
Konsepto
11. Bakod ● Heograpiya – sakop at saklaw, dimensyon, Pagbabakod
at lawak ng nasasakupan ● Patakaran ng segregasyon batay
● Pisikal na bakod at dibisyon ng mall – floor sa dibisyon ng mga uri sa
plan, bilang gabay sa pagsusuri ng gender, lipunan
komodipikasyon ng espayo at uri sa loob ng ● Mga bakas ng espasyo ng
mall dating pamilihan
● Biswal na bakod – sikolohikal na hadlang at
● Bakuran ng mall na
sikolohikal na panghihikayat
ipinahihiwatig ng biswal at
pisikal na kinalalagyan nito sa
siyudad
● Pananda ng kaunlaran at
konsumeristang lipunan habang
balot ng suliranin at kahirapan
ang labas ng mall
● Operasyonalisasyon ng midya
at advertisement para likhain
ang mood at mentalidad ng
pagkonsumo.
 12. Bukod ● Pagsasantabi o eksklusyon
● Sentralisasyon at mardyinalisasyon
● Konstruksyon ng kasarian
13. Buklod ● Pormasyon ng sabjek
● Etnisitasyon ng global na kultura
● Multiplikasyon ng mga uri sa mall
Pagbubukod
● Epekto ng pagbabakod ang
pagbubukod
● Ang espasyo ng komersya ay
isang politikal na larangan ng
mga nagtutunggaling puwersa
sa lipunan.
● Nailulugar sa ganitong
pagbubuklod ang sentral at
laylayang kinalalagyan ng mga
tao at ang maselang epekto nito
sa konstruksyon ng kanilang
identidad at lokasyon ng
kanilang kapangyarihan.
Pagbubuklod
● May epekto ang pagbabakod,
pagbubukod sa pagbubuklod ng
mga uri ng tao sa mall at sa
lipunan.
● Mula sa biswal at espasyal na
kayarian, naikakahon ang
gender, pananaw-mundo, at
uring panlipunan ng mga tao.
● Namumutawi ang etnisitasyon
ng mall – ang pagkakakilanlan
sa identidad – Pilipino at ang
global na pagkilos ng umahen
nito sa iba’t ibang panig ng
bansa at lokalidad.
● Sa pamamagitan ng imitasyon,
kompetisyon, at distingksyon ng
mga uri nagiging dinamiko ang
konsyumer/shopper/maller.

10. Maituturing naman na sangandaan ng ilang konseptong Marxista at ng mga

konseptong sariling atin ang pagdadalumat ni Elizabeth Morales-Nuncio (2012) sa konseptong
Bakod/Bukod/Buklod sa aklat na Ang Siyudad ng Mall: Ang Bakod, Bukod, at Buklod bilang
Espasyo at Biswal mula Tabuan Hanggang SM City North EDSA. Batay sa aklat na ito, ang
mga mall ay pisikal na nakahiwalay (may bakod) sa iba pang lugar, at may figurative din na
bakod – ang paghihiwalay sa may kakayahang mag-mall at sa walang pambili ng mga produkto
rito, kaya nagbubukod din ang mall: nagbubukod-bukod sa iba’t ibang uring panlipunan
depende sa mall at sa tindahan sa loob ng mall mismo. Makikita sa Talahanayan 1 na
nagbubuod sa pagdadalumat na ito na itinala sa tesis na “Konseptong Bakod, Bukod, at Buklod
sa SM By The Bay, Mall of Asia ni Valerie Lopez (2015).