Dr. M.

İlhan İLHAK
 TERMOKİMYA VE YAKITLAR
İçten yanmalı motorlar çalışmaları için gerekli olan ısı enerjisini genellikle hidrokarbon esaslı yakıtların
havada bulunan oksijen ile reaksiyona girmesiyle elde ederler. Hidrokarbon yakıtlar esas olarak karbon ve
hidrojenden oluşmalarına karşın bileşimlerinde oksijen, azot, kükürt vb. elementler bulunabilir.

Stokiyometrik yanma

Teorik yanma adı da verilen stokiyometrik yanma, yanma ürünlerinde hiç oksijen kalmayacak şekilde
yakıttaki karbonun tamamını karbondioksite, hidrojenin tamamını ise suya dönüştürecek yeterli miktarda
oksijen miktarını ifade eder. Stokiyometrik yanmada maksimum ısı enerjisi ve sıcaklık elde edilir.

CH4 + 2 O2 CO2 + 2 H2O + Isı (Metanın oksijen ile reaksiyonu)

C8H18 + 12,5 O2 8 CO2 + 9 H2O + Isı (İzo-oktanın oksijen ile reaksiyonu)

Yanma reaksiyonlarında moleküller moleküllerle reaksiyona girdiği için dengeleme yapılırken kütlesel
büyüklükler değil molar büyüklükler kullanılır. Kütle ile molar kütle arasında

m= nM n: mol sayısı
M: mol ağırlığı
Bir kimyasal reaksiyonda eşitliğin sol tarafında bulunan bileşenlere reaktantlar, sağ tarafında bulunan
bileşenlere ise ürünler adı verilir.

İçten yanmalı motorlarda yakıt ile reaksiyona giren oksijen saf halde kullanılmaz. Bunun yerine atmosfer
havası kullanılır. Havanın içeriği yaklaşık olarak

%78 Azot
%21 Oksijen
%0,93 Argon ve eser miktarda CO2, Ne, CH4, He, H2O vb. gazlardan oluşur.

Yanma denklemlerinde havanın %21 O2 ve %79 N2 den oluştuğu kabul edilir. Bu nedenle 1 kmol oksijenin
sağlanması için 4.76 kmol hava gereklidir. Havanın mol ağırlığı 29 kg/kmol olarak alınır.

CH4 + 2 (O2 + 3,76 N2) CO2 + 2 H2O + 2 (3,76) N2

C8H18 + 12,5 (O2 + 3,76 N2) 8 CO2 + 9 H2O + 12,5 (3,76) N2

Yanma denkleminde hidrokarbon yakıt sadece karbon ve hidrojenden oluşuyor ise tam yanma durumu için
genel yanma denklemi şu şekildedir,

CnHm + (n+m/4) (O2 + 3,76 N2) n CO2 + (m/2) H2O + (n+m/4) 3,76 N2

Yakıtın mol ağırlığı Myakıt= 12n + 1m C=12 kg/kmol ve H= 1 kg/kmol

Yanma denklemlerinde stokiyometrik havadan fazla hava bulunması durumuna fakir yanma denir ve yanma
ürünleri içinde serbest oksijen bulunur.

CH4 + 3 (O2 + 3,76 N2) CO2 + 2 H2O + O2 + 3 (3,76) N2

Yanma denkleminde stokiyometrik havadan az hava bulunması durumuna zengin karışım denir ve yanma
ürünleri içinde CO ve yanmamış yakıt molekülleri bulunur. İzo-oktan %80 hava ile reaksiyona girerse

C8H18 + 10 (O2 + 3,76 N2) 3 CO2 + 9 H2O + 5 CO + 10 (3,76) N2

Yanmamış yakıt moleküllerine hidrokarbon emisyonları adı verilir.

Gerçek yanma olayında eşdeğerlik oranı, gerçek yakıt/hava oranının stokiyometrik yakıt/hava oranına
bölümüdür. Hava fazlalık katsayısı (lambda) ise gerçek hava/yakıt oranının stokiyometrik hava/yakıt
oranına bölümü olarak ifade edilir. Dolayısıyla;

Ø= 1 ve λ= 1 stokiyometrik karışımı (yanmayı)

Ø< 1 ve λ> 1 fakir karışımı (yanmayı)
Ø> 1 ve λ< 1 zengin karışımı (yanmayı)

ifade eder. Ø= 1/λ her iki tanım arasında ters orantı vardır.
Bazı maddelerin mol ağırlıkları

Örnek:
İzo-oktan bir motorda %20 fazla hava ile yakılmaktadır. Yanma denklemini yazarak hava-yakıt oranını ve
eşdeğerlik oranını hesaplayınız.

Çözüm: İzo-oktanın %120 teorik hava ile yanma denklemi

C8H18 + 15 (O2 + 3,76 N2) 8 CO2 + 9H2O + 2,5 O2 + 15 . 3,76 N2

H/Y= mh/my= (15 . 4,76 . 29)/(8 . 12 + 18 . 1)= 18,16

%20 fazla hava λ= 1.2 (fakir karışım) demektir. Eşdeğerlik oranı Ø= 1/λ= 0.83
İçten yanmalı motorlar fazla hava ile işletilse bile yanma süresinin çok kısa olması ve tam olarak homojen
karışımın elde edilememesinden (yerel olarak zengin karışımlı bölgelerin bulunmasından) dolayı yanma
ürünleri içinde CO2, H2O ve N2 nin dışında CO ve yanmamış yakıt ürünleri de bulunur. Bu ve buna benzer
nedenlerden dolayı benzinli motorlarda yanma verimi %95-98 arasında, benzinli motorların çalışamayacağı
kadar fazla hava ile çalışabilen dizel motorlarda ise yanma verimi %98 civarında olmaktadır.
İçten yanmalı motorlarda gerçekleşen yanma olayının sonlarına doğru sıcaklık 2500 K civarına kadar
yükselir. Sıcaklık 1800 K değerini geçtikten havada serbest halde bulunan ve reaktif olmayan N2 molekülü
sıcaklığın etkisi ile atomik azota (N) ayrışır. O2 molekülü de atomik oksijene ayrışır. N atomu çok reaktiftir ve
hemen ortamda bulunan O2 ve atomik oksijen (O) ile birleşerek azot oksitleri oluşturur. Azot oksitler asit
yağmurlarına da neden olan insan ve çevre sağlığı açısından çok zararlı olan kirleticilerdir. Büyük miktarlarda
azot oksit oluşumunu engellemek için EGR (egzoz gazı resirkilasyonu) yöntemi ile yanma sıcaklığı düşürülür
ve N2 molekülünün ayrışması önlenir. Bu durum motorun veriminde azalmaya neden olur.

Egzoz çiğ noktası sıcaklığı

İçten yanmalı motorlarda hidrokarbon yakıtın bileşiminde bulunan hidrojenin oksijen ile reaksiyonu sonucu
oluşan H2O buhar fazında egzoz gazları ile dışarı atılır. Eğer egzoz gazları çiğ noktası sıcaklığının altına
kadar soğursa su buharı yoğuşarak su haline dönüşür. Özellikle kış aylarında motor soğuk iken egzoz
sisteminden damlayan su damlacıklarının sebebi budur.

Örnek:

%120 teorik hava ile çalışan benzinli motorda yakıt olarak iso-oktan kullanılmaktadır. Egzoz basıncı 1 Atm
olduğuna göre egzoz gazlarının çiğ noktası sıcaklığını;
a) Kuru emme havası için
b) 25 ºC sıcaklıkta %55 bağıl nemdeki emme havası için hesaplayınız.
Çözüm:
a)
C8H18 + 15 (O2 + 3,76 N2) 8 CO2 + 9H2O + 2,5 O2 + 15 . 3,76 N2

Yanma ürünleri içindeki su buharının mol kesri

Xb= 9/75,9= 0,1186

su buharının kısmi basıncı Pb= Xb Pegzoz= 0,1186 . 101 (kPa)= 11,98 kPa

Doymuş su – sıcaklık tablosundan Tçn= 49,3 ºC

b) Tablodan Pdoy= 3,170 kPa

Pb= 0,55 . 3,170= 1,743 kPa ; Rh/Rb= 287/462= 0,622
Özgül nem ω= 0,622 (Pb/(P0-Pb)= 0,622 (1,743/(101-1,743))= 0,0109 kg/kg kuru hava
Emme havasındaki toplam buhar miktarı= 15 . 4,76 . 29 . 0,0109= 22,57 kg ; Nb= 22,57/18= 1,25 kmol

C8H18 + 15 (O2 + 3,76 N2) + 1,25 H2O 8 CO2 + 10,25 H2O + 2,5 O2 + 15 . 3,76 N2

Xb= 10,25/77,15= 0,1329 ; Pb= Xb Pegzoz= 0,1329 . 101 (kPa)= 13,42 kPa

Doymuş su – sıcaklık tablosundan Tçn= 51,6 ºC

Egzoz gazı analizleri
Günümüzde kullanılan araç motorlarında emisyon standartlarının karşılanabilmesi için egzoz gazlarını sürekli
ölçen sensörler bulunmaktadır. Bu sensörler değişik kimyasal, elektronik ve ısıl yöntemler yardımıyla egzoz
gazlarının bileşimini belirler ve tespit ettikleri verileri motorun çalışmasını düzenleyen elektronik kontrol
ünitesine (EKÜ) gönderirler. EKÜ, egzoz gazı sensörleri ve diğer sensörlerden (motor suyu sıcaklık sensörü,
map sensörü, krank sensörü vb.) gelen verileri kendisine yüklenmiş olan program vasıtasıyla işleyerek hava-
yakıt oranını, ateşleme zamanını varsa supap zamanlamasını kontrol ederek motorun düzenli ve verimli
çalışmasını sağlar. Egzoz emisyon cihazları, egzoz gazı bileşenlerinin analizini egzoz gazları içindeki su
buharını uzaklaştırarak kuru bazlı olarak yapar ve motorun hava fazlalık katsayısını hesaplar.
Örnek:
Propan ile çalışan bir araç motorunun egzoz gazı ölçümünde %4,9 CO2, %9,79 CO, %2,45 O2 değerleri elde
edilmiştir. Bu değerlere göre motorun hava fazlalık katsayısını hesaplayınız.

Çözüm: Yanma denklemi yazılır. Ürünler su buharı hariç 100 kMol kabul edilerek dengeleme yapılır.

x C3H8 + y (O2 + 3,76 N2) 4,9 CO2 + 9,79 CO + 2,45 O2 + z H2O + 82,86 N2

3x = 4,9 + 9,79= 14,69 ═˃ x= 4,9 Karbonun korunumundan

3,76 y= 82,86 ═˃ y= 22,037 Azotun korunumundan
2z= 8 . 4,9 ═˃ z= 19,6 Hidrojenin korunumundan
Katsayılar yerine yazılıp her bir terim x=4,9’a bölünürse

C3H8 + 4,5 (O2 + 3,76 N2) CO2 + 2 CO + 0,5 O2 + 4 H2O + 16,9 N2

Mpropan= 3 . 12 + 8 = 44 kg/kMol
Hava-yakıt oranı= 4,5 . 4,76 . 29 / 44= 14,12

C3H8 + 5 (O2 + 3,76 N2) 3 CO2 + 4 H2O + 18,8 N2

Stokiyometrik hava-yakıt oranı= 5 . 4,76 . 29 / 44 = 15,69

Hava fazlalık katsayısı (Lambda) λ= 14,12/15,69= 0,9