Egzoz gazı analizleri

Günümüzde kullanılan araç motorlarında emisyon standartlarının karşılanabilmesi için egzoz gazlarını sürekli
ölçen sensörler bulunmaktadır. Bu sensörler değişik kimyasal, elektronik ve ısıl yöntemler yardımıyla egzoz
gazlarının bileşimini belirler ve tespit ettikleri verileri motorun çalışmasını düzenleyen elektronik kontrol
ünitesine (EKÜ) gönderirler. EKÜ, egzoz gazı sensörleri ve diğer sensörlerden (motor suyu sıcaklık sensörü,
map sensörü, krank sensörü vb.) gelen verileri kendisine yüklenmiş olan program vasıtasıyla işleyerek hava-
yakıt oranını, ateşleme zamanını varsa supap zamanlamasını kontrol ederek motorun düzenli ve verimli
çalışmasını sağlar. Egzoz emisyon cihazları, egzoz gazı bileşenlerinin analizini egzoz gazları içindeki su
buharını uzaklaştırarak kuru bazlı olarak yapar ve motorun hava fazlalık katsayısını hesaplar.
Örnek:
Propan ile çalışan bir araç motorunun egzoz gazı ölçümünde %4,9 CO2, %9,79 CO, %2,45 O2 değerleri elde
edilmiştir. Bu değerlere göre motorun hava fazlalık katsayısını ve eşdeğerlik oranını hesaplayınız.

Çözüm: Yanma denklemi yazılır. Ürünler su buharı hariç 100 kMol kabul edilerek dengeleme yapılır.

x C3H8 + y (O2 + 3,76 N2) 4,9 CO2 + 9,79 CO + 2,45 O2 + z H2O + 82,86 N2

3x = 4,9 + 9,79= 14,69 ═˃ x= 4,9 Karbonun korunumundan

3,76 y= 82,86 ═˃ y= 22,037 Azotun korunumundan
2z= 8 . 4,9 ═˃ z= 19,6 Hidrojenin korunumundan
Katsayılar yerine yazılıp her bir terim x=4,9’a bölünürse

C3H8 + 4,5 (O2 + 3,76 N2) CO2 + 2 CO + 0,5 O2 + 4 H2O + 16,9 N2

Mpropan= 3 . 12 + 8 = 44 kg/kMol
Hava-yakıt oranı= 4,5 . 4,76 . 29 / 44= 14,12

C3H8 + 5 (O2 + 3,76 N2) 3 CO2 + 4 H2O + 18,8 N2

Stokiyometrik hava-yakıt oranı= 5 . 4,76 . 29 / 44 = 15,69
Hava fazlalık katsayısı (Lambda) λ= 14,12/15,69= 0,9
Eşdeğerlik oranı ϕ= 1/ λ= 1,11
 HAM PETROL

1859 yılında Amerika’nın Pensilvanya eyaletinde keşfedilen ham petrolün bileşimi ağırlıklı olarak karbon ve
hidrojenden oluşmasına rağmen bileşimde bulunan diğer maddeler (özellikle kükürt) petrolün kalitesini etkiler.

Petrolü oluşturan karbon ve hidrojen birçok değişik şekilde birleşerek farklı moleküler bileşenler oluşturur. Bir
ham petrol numunesinin test edilmesi sonucunda 25.000 den fazla hidrokarbon bileşeni tespit edilmiştir.

Kraking: Büyük moleküllü bileşenlerin küçük moleküllü bileşenlere parçalama işlemine denir. Kraking işlemi
ile ham petrol içerisindeki kaynama derecesi yüksek olan ağır hidrokarbonlar parçalanarak kaynama derecesi
düşük küçük moleküllü hidrokarbonlara dönüştürülür. Termal ve katalitik kraking olmak üzere ikiye ayrılır.
 Bağ Şekillerine Göre Ham Petrolün Yapısındaki Hidrokarbonlar

Alifatik Hidrokarbonlar (Zincir yapısında) Karbosiklik Hidrokarbonlar(Halka yapısında)

Parafinler Aromatikler
Olefinler Naftenler
Asetilenler
Diolefinler

1. Alifatik Hidrokarbonlar
‐ Parafinler
Kapalı Genel Formülü : CnH2n+2
• Tüm C atom bağları H atomları ile doldurulmuştur. Bu yüzden doymuş HC sınıfındadırlar.
• C atomları düz veya dallanmış zincir şeklinde olabilir. Dallanmış olanlara izoparafin denir.

Metan (CH4)
Propan (C3H8)

Bütan (C4H10)

İzo-bütan (C4H10)

İzo-bütan bütan ile aynı kapalı formüle

sahip olmakla birlikte ısıl ve fiziksel
özellikleri farklıdır.
‐ Olefinler
Kapalı Genel Formülü : CnH2n
• Tüm C atom bağları H atomları ile doldurulmamıştır. Bu sebeple Petrol içindeki hava ile reçineleşirler.
• Kraking (kırma) olayı esnasında çok fazla miktarlarda oluşurlar.

Eten (C2H4)

Büten-1 (C4H8)

Büten-2 (C4H8)
Asetilenler
Kapalı Genel Formülü : CnH2n‐2
• Tüm C atom bağları H atomları ile doldurulmamıştır. Bu sebeple doymamış HC sınıfındandırlar. Bu ailenin
en iyi bilinen üyesi asetilendir.

Asetilen (C2H2)

Bütadien (C4H6)

‐ Diolefinler
Kapalı Genel Formülü : CnH2n‐2
• Kapalı formülleri itibarı ile asetilenle aynı olmalarına rağmen asetilenlerden daha farklı molekül yapısı
içerirler.
2. Karbosiklik Hidrokarbonlar
‐ Aromatikler
Kapalı Genel Formülü : CnH2n‐6
• Doymamış HC sınıfındandırlar.
• Molekül yapıları halka şeklindedir.
• Keskin kokuları vardır. Yüksek çözücülük özelliğine sahiptirle. Bu ailenin ilk üyesi benzendir.

Benzen (C6H6)

‐ Naftenler
Kapalı Genel Formülü : CnH2n
• Halka şeklinde molekül yapılı.
• Doymamış HC sınıfındandırlar.

Siklopentan (C5H10)
Ham Petrol’ün Fiziksel Özellikleri

•Yoğunluk
•Hacim
•Viskozite
•Kırılma İndeksi
•Flüoresans Özelliği
•Renk ve Koku
•Isıl Değer
•Parlama Noktası

Yoğunluk
Ham petrolün yoğunluğu onun kimyasal bileşimini yansıtır. Petrol içerisindeki hidrokarbon yüzdesi, gaz miktarı
ve asfalt gibi ağır hidrokarbonların oranı, sülfür oranı, sıcaklık gibi faktörler petrolün yoğunluğunu etkiler.

Bir maddenin YOĞUNLUĞU, belli hacimdeki maddenin ağırlığının aynı hacimdeki suyun ağırlığına olan
oranıdır.

ÖZGÜL AĞIRLIK ise, belli hacimdeki maddenin ağırlığıdır.

Petrol için özgül ağırlık yerine Amerika’da A.P.I. (American Petroleum Institute) derecesi Avrupa’da ise
BAUME derecesi kullanılır.
60 ºF (15.6 ºC) sıcaklıktaki petrolün özgül kütlesinin aynı sıcaklıktaki suyun özgül kütlesine
oranına Özgül kütle oranı denir.

Özgül Ağırlık ve A.P.I.o’ne göre Petrol Çeşitleri

Hacim
Bir cismin uzayda kapladığı yere hacim denir. Hacmi etkileyen faktörler sıcaklık, basınç ve petrolün
içerisinde çözünmüş olan madde miktarıdır.
Sıvı petrolün hacmi 60 ºF sıcaklıkta ve 1 atmosfer basınçta ölçülür ve varil cinsinden ifade edilir.

1 varil=159 litre

Viskozite
Viskozite bir sıvı veya gazın akmaya karşı direncini ifade eder. Yani akışkanlığın tersidir. Petrolün
viskozitesi petrolün bileşimine bağlıdır. Yoğunluk ve ağır bileşen miktarı arttıkça viskozite de artar.
Sıcaklık ve gaz miktarı arttıkça viskozite düşer.
Bir sıvı 1 cm² kesitindeki bir tüp içerisinde 1 dyne kuvvet altında, 1 saniyede 1 cm ilerleyebiliyorsa
viskozitesi 1 Poise’dir.
Viskozitenin MKS sistemindeki birimi (Pa . s), CGS sistemindeki birimi Poise (g/cm s)’dir. Genellikle
yüzde birlik miktarı olan centiPoise (cP) kullanılır. Suyun 20 ºC deki viskozitesi 1,002 cP’dir.

1 poise = 100 centipoise = 1 g·cm−1·s−1 = 0.1 Pa·s

1 centipoise = 0.001 Pa·s.

Kinematik viskozite: ν = μ / ρ (m²/s)
Kırılma İndisi
Bir maddenin kırılma indisi, o maddede yol alan ışığın, boşlukta yol alan ışığa göre ne kadar yavaş
ilerlediğini gösteren bir katsayıdır.
ni= cv/ci
cv: Işığın Boşluktaki Hızı
ci: Işığın Madde Ortamındaki hızı
ni: Kırılma indisi

Snell Bağıntısı
Sinα / Sinβ = n2 / n1

Snell Yasası, ışığın ortam değiştirirken izlediği yolun

normal ile yaptığı açıların oranının, ortamlarının
indisinin oranına ters orantılı olduğunu söyler.

Kırılma indisleri maddelerin türleri, saflık dereceleri

ile konsantrasyonlarının tayininde ve
yapılarının aydınlatılmasında kullanılmaktadır.

Petrolün kırılma indisi Refraktometrik Yöntemle (Abbe Refraktometresi) ölçülür ve petrolün kimyasal
bileşimine ve yoğunluğuna göre 1,39 ile 1,49 arasında değişir, hafif petrollerin kırılma indisi de küçüktür.
Flüoresans Özelliği
Petrol ultraviyole (morötesi) ışık altında sarı‐yeşil‐mavi renklerde görülür. Bu özellik petrolün kolayca
belirlenmesini sağlar.

Renk ve Koku
Petrolün rengi yansıyan ışıkta yeşilimsi, içinden geçen (kırılan) ışıkta ise açık sarı, kırmızı ve bazen de siyahtır.
Özgül ağırlık arttıkça renk de koyulaşır.
Hafif hidrokarbonlu petroller hoş kokulu; doymamış HC, S ve N içeren petroller ise kötü kokuludur.

Isıl Değer
Petrolün ısıl değeri (Hu) özgül ağırlığı ile ters orantılıdır.
Özgül ağırlığı 0.9 g/cm3 APIº 17 olan petrolün ısıl değeri : 10500 kcal/kg
Özgül ağırlığı 0.7 g/cm3 APIº 70 olan petrolün ısıl değeri : 11700 kcal/kg

Parlama Noktası
Isıtılan petrol üzerine alev tutulduğunda; petrol buharının ilk alev alma anındaki petrolün sıcaklığı onun parlama
noktasıdır. Bu nokta petrolün bileşimine göre değişir.
 HAM PETROL’ÜN SINIFLANDIRILMASI

Parafinik Naftenik (Asfaltik) Karışık

Parafinik Ham Petrol, Parafinik HC’dan oluşur ve büyük miktarda wax (mum) içerir. Bu türdeki petrolden
kaliteli yağlama yağları elde edilir. Elde edilen ürünlerin özellikleri şunlardır:
•Yağlama yağlarının viskozite indexi yüksektir.
•Motorinin diesel indexi yüksektir ve yanma kalitesi yüksektir.
•Benzinin oktan sayısı düşüktür.
•Madeni yağların akma noktası yüksektir.
•Madeni yağların APIo yüksektir.
•Gaz yağının is noktası yüksektir.

Naftenik (Asfaltik) Ham Petrol, Naftenik HC’lardan oluşur ve büyük oranlarda asfaltik madde içerirler.
Hemen hemen hiç wax (mum) bulundurmazlar. Bu petrol tipinden, özel rafinasyon metotları ile elde edilen
yağlama yağları kalite olarak parafinik ham petrolden elde edilen yağlama yağlarına eşdeğerdir. Normal yollarla
elde edilen yağlama yağları ise sıcaklığa karşı hassastır. Elde edilen ürünlerin özellikleri şunlardır:
•Yağlama yağlarının viskozite indexleri düşüktür.
•Benzinin oktan sayısı yüksektir.
•Wax (mum ) bulundurmadığından diesel yakıtı (motorin) kolay üretilir.
•Yüksek kaliteli asfalt elde edilebilir.
•Elde edilen ürünlerin S oranları yüksektir.
Karışık Ham Petrol, Hem parafinik, hem naftenik ve bir miktarda aromatik HC’lar içerir. Özellikleri
parafinik ve naftenik yapılı ham petrollerin arasındadır. Genel olarak parafiniklere daha yakındır. Karışık
ham petrolden elde edilen ürünlerin özellikleri şunlardır:
•Benzinin oktan sayısı yüksektir.
•Wax (mum) içerirler.
•Hacimsel olarak % 0.25 – 1.0 arasında S içerirler.
•Yağlama yağlarının kalitesi parafinik ham petrollerden elde edilen yağların kalitesine eşdeğerdir.

Ham Petrolden Elde Edilen Ürünler

•Benzin
•Motorin
•Gazyağı (aydınlatma ve jet yakıtı üretimi)
•Petrol gazı( Lpg)
•Fuel oil (gemi, santral, ısıtma amaçlı yakıt)
•Makine yağları
•Asfalt (çok amaçlı)
•Çeşitli kimyevi maddeler
•Mum ve cilalar
Ham Petrolden Yakıt ve Petrol Türevi Ürünlerin Eldesi
• Ham petrolün damıtılması. (Yakıt)
• Ham petrolün ve yarı ham türevlerin iç yapılarının değiştirilmesi. (Petrol Türevi Ürünler)

Ham Petrolün Damıtılması (Destilasyonu)

Ham petrol değişik kaynama noktasına sahip komplex hidrokarbonların karışımıdır.
Destilasyon işlemi bu hidrokarbonların fraksiyonlara ayrılmasını ve yakın kaynama noktasına sahip yeni ürünlerin
elde edilmesini sağlar.
Fraksiyonlu Destilasyon
Birbiri içerisinde çözünebilen sıvıları kaynama noktası farklarından yararlanarak birbirinden ayırma işlemine ise
fraksiyonlu destilasyon (ayrımsal damıtma) denir. Bu yöntemde kaynama noktası en düşük olan sıvı doğal olarak en
önce buharlaşır, en yüksek olan ise en sona kalır.
• Ham petrol ısıtma fırınlarında yaklaşık 310‐370 ºC sıcaklığa ısıtılır. Böylece ham petrolün içinde bulunan ve ısı
transferini olumsuz etkileyen inorganik tuzlar (Na, Ca Mg v.b.) ve katı maddeler arındırılmış olur. Isıtma işlemi
sırasında bu sıcaklığın üzerine çıkılırsa hidrokarbonlar parçalanır yani kraking meydana gelir.
• Isıtılan ham petrol alt kısmından destilasyon kulesine gönderilir.
• Kaynama sıcaklıkları 370 ºC’ın altında olan hafif hidrokarbonlar buharlaşır. Ağır hidrokarbonlar sıvı halde kalır.
• Buharlaşan hidrokarbonlar kulenin üst kısmına doğru yükselirken soğurlar ve kısım kısım yoğuşmaya başlarlar.
Yoğuşmayı hızlandırmak için kulenin üst tarafından reflux denilen benzin püskürtülür.
• Yoğuşan hidrokarbonlar tepsiler içinde dolar. Bu şekilde her tepsiye belirli sıcaklıkta kaynayan hidrokarbonlar
birikmiş olur.
• Düşük kaynama noktasına sahip hidrokarbonlar destilasyon
kulesinin üstünde, yüksek kaynama noktasına sahip
hidrokarbonlar destilasyon kulesinin alt kısmındaki tepsilerde
toplanır.
• 370 ºC sıcaklığa kadar buharlaşmayan hidrokarbonlar destilasyon
kulesinin altında tortuları oluşturur.
• Tortulardan Yağlama Yağı, Fuel‐Oil, Asfalt elde edilir.
Alkoller
Alkoller, bir hidrojen atomu yerine OH radikali yerleşmesi açısından parafinlere benzerler. Oktan sayıları
ve buharlaşma ısıları benzinden daha yüksektir. Alt ısıl değerleri ise benzin ve dizele göre oldukça
düşüktür. Yenilenebilir enerji kaynakları arasında oldukları için fosil yakıtlara alternatif yakıt olarak
düşünülmektedirler. En yaygın alkoller;

Metil alkol (CH3OH)

Etil alkol (C2H5OH)

Propil alkol (C3H7OH)