YAKITLARIN ISIL DEĞERLERİ

Katı yada sıvı haldeki yakıtların 1 kg’ının, gaz halindeki yakıtların 1 Nm³’ünün yanması sonucu meydana
gelen ısı miktarına söz konusu yakıtın ısıl değeri adı verilir.

1 kg C 8100 kcal
1 kg H 34400 kcal
1 kg S 2220 kcal

Yakıtların üst ısıl değerleri hesaplanırken hidrojenin su oluşturan kısmı dikkate alınmaz. Üst ısıl değerin
hesaplanmasında kullanılacak ısıya dönüşen hidrojen yüzdesi hd şu şekilde hesaplanır,

hd= h – O/8
Yakıtın bünyesinde bulunan oksijen yüzdesi

Yakıtın bileşiminde bulunan hidrojen

 Ho= 8100 C + 34400 hd + 2220 S

Yakıtın üst ısıl değeri

Hu= Ho – 585 H2O

Suyun atmosfer koşullarında buharlaşması
Yakıtın alt ısıl değeri için 1 kg suya verilmesi gereken enerji miktarı

H2O= f + 9h

Yakıtın bünyesinde bulunan yüzde su miktarı

Hu= Ho – 585 (f + 9h)

Örnek
Bileşiminde %76 C, %5,2 H, %6,8 O2, %1,2 N, %1 S bulunan yakıtın nem yüzdesi %2’dir.
Yakıtın kül oranı ise %7,8’dir. Yakıtın alt ve üst ısıl değerini bulunuz.

hd= h – O/8 (ısıya dönüşen hidrojen yüzdesi)

hd= 0,052 – 0,068 / 8 = 0,0435

Ho= 8100 C + 34400 hd + 2220 S (yakıtın üst ısıl değeri)

Ho= 8100 . 0,76 + 34400 . 0,0435 + 2220 . 0,01= 7675 kcal/kg

H2O= f + 9h
H2O= 0,02 + 9 . 0,052= 0,488
Hu= Ho – 585 (f + 9h)
Hu= 7675 – 585 . 0,488= 7390 kcal/kg
 BENZİNLİ MOTORLARDA YANMA

Benzin motorlarında yanma olayı 3 faza ayrılır. Ancak fazlar arasındaki ayrım çok belirgin değildir.
• Birinci Faz (Tutuşma ve alev gelişimi)

Bujide kıvılcım çaktığı nokta (A) ile basıncın artmaya başladığı nokta (T) arasındaki zaman birinci faz (ilk
tutuşma fazı, 1) olarak kabul edilir. Basıncın artmaya başladığı nokta, p- diyagramında basınç eğrisinin,
yanmasız sıkıştırma eğrisinden ayrıldığı noktadır.

Piston ÜÖN’ ya gelmeden önce buji elektrotları arasında çakan kıvılcımın enerjisi (30-50 mJ) nedeniyle bu
bölgedeki homojen karışımda belli bir tutuşma gecikmesi sonunda, ilk alev cephesi patlama şeklinde
oluşmaktadır. Stokyometrik bir hidrokarbon yakıt karışımı kendi kendine devam eden yanmayı başlatmak
için yaklaşık olarak 0.2 mJ enerjiye ihtiyaç duyar. Bu değer, stokyometrik olmayan karışımlarda ise 3 mJ'e
kadar çıkabilir. Tutuşma gecikmesi süresi,

 buji kıvılcım enerjisine,

 kıvılcımın uygulanma süresine,
 buji elektrotları arasındaki ısınan bölgenin hacmine (buji tırnak aralığına).
 karışım oranına (kimyasal reaksiyonların hızına),
 buji önündeki akış hızına (ilk ısınan bölgenin hızlı taşınım sonucu enerji seviyesinin düşmesine)
bağlıdır.

Bu fazda yanan karışım miktarı az olup, toplam miktarın %1-5’i kadardır.

• İkinci Faz (Ana faz, Alevin yayılması)

Bu faz, tutuşma gecikmesi sonunda, p- diyagramında basıncın artmaya başlaması anında başlamakta ve
ÜÖN’dan sonra, maksimum basınç oluşuncaya kadar devam etmektedir. (2). Ana fazın süresi 25-30 KMA
civarındadır. Tutuşma gecikmesi süresi sonunda basınç, sıcaklık ve karışım oranının belirlediği bir yanma hızı
ile alev cephesi sürekli şekilde ilerler. Alev cephesinin bujiden itibaren yayılması Şekilde görülmektedir.
Burada;

U yanmamış yakıt-hava karışımı

F alev cephesi
B yanmış gazlar,
W sınır tabaka,
E egzoz gazları

bölgelerini göstermektedir.

Yanma hızı bu fazda oldukça yüksek ve dolayısıyla yanan karışım

miktarı fazladır. Yanma hızı yanma odasında en az 10 - 15 m/s
civarlarında, yüksek dönme sayılı motorlarda ise 50 - 60 m/s’dir. .
Yanma hızı çeperlere yaklaştıkça soğuma nedeniyle azalır.
Ana fazda basınç artma hızı yüksek olup, sıkıştırma oranına bağlı olarak,

sıkıştırma oranı,  = 7 – 8 için dp

 00.10
.10 –00.12
.12 Mpa
Mpa // KMA
KMA
d

sıkıştırma oranı,  = 8 –10 için dp

 00.15
.10 –00.25
.12 Mpa / KMA
d
Maksimum basınç ÜÖN'dan 12-15 KMA sonra oluştuğu zaman en büyük verim elde edilmektedir. Tutuşma
süresi ve ilk yanma süresi göz önüne alınarak ateşleme noktası bu durumu sağlayacak şekilde ÜÖN'dan belli bir
açı (AA) kadar önce seçilmelidir.

•Üçüncü Faz (Alevin sonlanması)

Son faz maksimum basınç oluşmasından sonra başlamakta ve genişleme sırasında yakıtın tümü yanıncaya kadar
devam etmektedir (3). Gazların sıcaklığı ise maksimum basınçtan belli bir süre sonra maksimuma ulaşır.
Sonuç olarak normal yanma koşullarında yanma sırasında yakıtın toplam enerjisinin %70 -75'i maksimum
basınca ulaşıncaya kadar, %85 - 90 kadarı maksimum sıcaklığa ulaşıncaya kadar açığa çıkar. Kısmi yüklerde ise
(gaz kelebeği kısılmış durumda iken) yanma hızının düşük olması nedeniyle maksimum basınç noktasına kadar
toplam yakıt enerjisinin ancak %50'si kullanılmış olur. Dolayısıyla yanma, genişleme zamanı süresince devam
eder, çok kötü koşullarda genişleme süresinin sonunda da yanma sona ermemiş olabilir. Bu durumda ise motorun
verimi ve dolayısıyla gücü azalır.
Normal Yanmayı Etkileyen Etkenler
Motorun her türlü çalışma koşulunda maksimum verimin elde edilebilmesi için ateşleme noktasının uygun seçilmesi
gerekir. Avansın seçimini belirleyen ana etkenler yanma hızı ve tutuşma gecikmesidir. Bunlara etki eden faktörler de
genelde sıcaklık. basınç, karışını oranı ve türbülans şiddetidir. Motorun çalışması Sırasında sıcaklık, basınç, karışım
oranı ve türbülans şiddetine etkili her faktör dolaylı olarak yanma hızına etki etmektedir. Bunlar aşağıda
sıralanmıştır:

• Devir sayısı
Motorun dönme sayısı arttıkça yanma olayı için gerekli süre azalır. Ancak dönme sayısının artışına bağlı olarak
ortalama piston hızı arttığından yakıt-hava karışımındaki türbülans şiddeti hızla artar. Dolayısıyla dönme sayısı ile
yanma hızı da artmaktadır. Ancak dönme sayısının artışı tutuşma gecikmesi süresine fazla etki etmemekte, bu
nedenle tutuşma gecikmesi KMA olarak büyümektedir. Bu bakımdan ateşleme avansının artan dönme sayısı ile
orantılı olarak arttırılması gerekir.
• Hava fazlalık katsayısı
Hava fazlalık katsayısı (HFK) 0.9 - 0.95 değerleri arasında bulunduğunda yanma hızı maksimumdur. Dönme sayısı
arttıkça en büyük yanma hızının elde edildiği HFK, 0.85 değerine doğru kayar. Ancak 0.7 gibi bir HFK değerinin
altına düşüldüğünde, şartlara bağlı olarak, kolaylıkla tutuşma sınırının dışına çıkılmaktadır. HFK' nın 0.85-0.90 gibi
değerlerinde tutuşma gecikmesi süresi ve ana faz süresi kısalmakta ve basınç artma hızı büyümektedir. HFK 0.9'dan
büyük ise tutuşma gecikmesi büyür, ana faz süresi ise çok az değişir, basınç artma hızı ve buna bağlı olarak maksimum
basınç düşer. Fakir karışımlarda ( = 1.1 - 1.2) ise, tutuşabilme sınırına yaklaşılmış olunduğundan, motorun yapısına
bağlı olarak ateşleme ve yanma, çevrimden çevrime değişim gösterir. Karışım fakirleştikçe ateşlemenin sağlanamadığı
çevrimlerin sayısı giderek artar.

• Emme Basıncı, pe
Silindire emilen yakıt-hava karışımının basıncı artarsa, alev cephesinin ilerleme hızı azalmakla beraber sıkıştırma sonu
sıcaklığı da arttığından alev hızı da artmakta ve sonuçta yanma hızı artmaktadır. Dolayısıyla yanma olayı için geçen
süre azalmaktadır. Benzin motorları, kısmi yüklerde gaz kelebeği kısık olarak çalıştığında. emme basıncı düştüğünden,
yanma hızı da azalır. Bunu karşılamak için kısmi yüklerde ateşleme avansının artırılması gerekir.

• Artık Gazların miktarı, mr

Silindir içerisinde kalan artık gaz miktarı arttıkça, diğer bir deyişle egzoz gazlarının basıncının emme basıncına oranı
(pr/pe) arttıkça, silindirdeki kullanılabilir oksijen miktarı azaldığı için yanmış gazların sıcaklığı azalmakta, dolayısıyla
yanma hızı da azalmaktadır. Motor yükü azaldıkça (gaz kelebeği kapandıkça) emme sonu basıncının düşmesinin
dışında. artık gaz miktarı da arttığından yanma hızı daha da azalmaktadır.
• Sıkıştırma oranı, 
Sıkıştırma oranı artarsa ateşleme anındaki karışımın basıncı, sıcaklığı artar, artık gazların miktarı ise azalır.
Dolayısıyla karışımın ateşlenebilmesi için daha uygun koşullar oluşur. Sonuçta yanma olayının başlangıç fazının
süresi azalır, ana fazdaki yanma hızı artar, buna karşın yanma odasının hacim/yüzey oranı azalacağından
cidarlara yakın bölgelerdeki karışım miktarı artış gösterir ve son fazın süresi de artar.

• Yanma odası şekli

Yanma odasındaki türbülans şiddeti, emme kanalının ve yanma odasının şekline bağlı olarak değişmektedir.
Yanma odası uygun biçimde şekillendirilerek türbülans şiddeti artırılabilir. Buna bağlı olarak yanma hızı da
artar. Yanma odasının şekli, küresel veya küresele yakın ise toplam alev yolu kısa olacağından yanmanın
tamamlanması için gerekli KMA aralığı daha küçük, basınç artış hızı daha yüksektir. Yanma odasına
yerleştirilen bujilerin konumu ve sayısı da toplam yanma süresini etkilemektedir. Buji yanma odasının ortalarına
konulmaya çalışılmalıdır. Ayrıca buji sayısı arttıkça da ortalama yanma hızı artmaktadır. Ancak sayılan bu
etkenlere ve özellikle sıkıştırma oranına bağlı olarak, yanma hızının ve basınç artış oranının yüksek değerlere
ulaşması verim yönünden her zaman en iyi durumu sağlamamaktadır. Ana faz içinde büyük dp/d değerleri bir
yandan aşırı mekanik zorlanmalara neden olurken, diğer taraftan türbülansı arttırarak ısı kayıplarının artmasına
ve sonuçta verimin düşmesine neden olur. Genel olarak en yüksek verim dp/d = 0.20 - 0.25 MPa/KMA için
elde edilmektedir
Motor verimi ile basınç yükselme hızı arasındaki ilişki
 Çevrimden - Çevrime Farklılıklar
Motorun çalışması sırasında. birbirini izleyen çevrimlerin her biri çeşitli etkenlerin değişiminin etkisi altında
farklı oluşmaktadır. Bu etkenler başlangıç fazına ve yanma hızına etki ederek, basınç artış hızını (dp/d) belirler.
Motor kritik koşullarda çalışıyorsa, dp/d birbirini izleyen çevrimlerde çok farklı değerler alır ve dolayısıyla
motorun çalışmasında düzgünsüzlükler ortaya çıkar.

Çevrimden çevrime farklılıklar nedeniyle p- diyagramlarının üst üste binmesi

Basınç artış hızının çevrimden - çevrime farklı olması, daha çok ilk tutuşmadaki koşullara bağlıdır. Bu
koşulları, hava fazlalık katsayısı ve türbülans şiddeti belirlemektedir. Karışımın stokiyometrik orandan daha
fakir olması durumunda, tutuşma koşulları giderek kötüleşmekte, çevrimden - çevrime farklılıklar artmaktadır.
Çünkü ortalama olarak fakir tutulan karışımlarda, karışım oranı çevrimden - çevrime yerel olarak (buji
önünde) tutuşabilme sınırının da altına düşebilmekte ve bu çevrimde hiç ateşleme olmamaktadır. Karışım
zenginleştikçe bu düzgünsüzlükler azalır.

Diğer taraftan tutuşmanın gerçekleşmesi için yakıt hava karışımının buji önünde belli bir süre kalarak ısınması
ve ilk alev çekirdeğinin belli bir hızla yayılması gerekmektedir. Bu ısınma süresi buji önündeki akış hızına
bağlı olup türbülansın şiddeti ile etkilenmektedir. Büyük ölçekli türbülans durumunda buji önündeki karışım
bölgesel olarak ötelenmektedir. Bu durumda tutuşma gerçekleşemez Motorun dönme sayısı arttıkça ve emme
kanalı giriş kesiti daraldıkça yanma odasındaki türbülans ölçeği küçülmekte, dolayısıyla çevrimden - çevrime
farklılıklar azalmaktadır.
Örnek
Hegzan (C6H14)’ın stokyometrik hava yakıt oranını ve yanma ürünlerinin ağırlığını bulunuz.

Çözüm

C6H14 + Y (O2 + 3,76 N2) a CO2 + b H2O + 3,76y N2

a= 6
b= 7
y= 19/2= 9,5

C6H14 + 9,5 (O2 + 3,76 N2) 6 CO2 + 7 H2O + 35,72 N2

Myakıt= 6 x 12 + 1 x 14= 86 kg/kmol

Mhava= 9,5 x 4,76 x 29= 1311 kg hava/kmol yakıt

HYO= 1311 / 86 = 15,24 kg hava / kg hegzan

CO2 = 6 x 44= 264 kg

H2O = 7 x 18= 126 kg
N2 = 35,72 x 28= 1000,16 kg
Örnek
Sıkıştırma oranı 15 olan bir dizel motorda yakıt yanma zamanında strok hacminin %10’u
boyunca püskürmektedir. Sıkıştırma başlangıcında silindir içindeki havanın basıncı 0,98 bar,
sıcaklığı 17 ºC’dir.

a) Püskürme oranını bulunuz

b) Sıkıştırma ve yanma sonu P, V, T değerlerini bulunuz
c) İlave edilen ısıyı kJ/kg olarak bulunuz
d) Ortalama efektif basıncı bulunuz
Çözüm a)