Jovan F.

Trifunoski, Skopje

OBLAST BABUNE I TOPOLKE

A. O P Š T I DEO

1. UVOD1
1. Položaj i granice oblasti. — Slivovi Babune i Topolke, čiji to­
kovi imaju paralelni pravac oticanja laktastog skretanja, predstav­
ljaju geografsku celinu SR Makedonije. Jasno je individualisana,
jer je zatvorena planinama Mokrom (Jakupicom) sa severa, Dauti-
com i Babunom sa jugozapada, grebenom Zaglavje-Klepa sa jugo­
istoka. Jedino na severoistoku na malom prostoru oblast je otvore­
na prema Titoveleškoj kotlini i uopšte prema dolini Vardara.2
Prema tome granice oblasti Babune i Topolke su osobito jasne.
S e v e r n a g r a n i c a ide bilom planine Mokre. Od istoka na
zapad na pomenutoj 3granici su glavniji visovi: Muči-baba (1706 m),
Čekanovec (1396 m), Lisec (1634 m),4 Osman-bežica (1727 m), Sipi-
čan (1789 m), Ručica (1738 m), Gornobegovo (2120 m) i Solunska
glava (2540 m).5 Severna granica dugačka je oko 43 km. Odvaja
oblast Babune i Topolke na jugu od prostrane Skopske kotline na
severu.
J u g o z a p a d n a g r a n i c a oblasti vodi bilom planine Dau-
tice i Babune. Na pomenutoj granici su istaknuti visovi: Dautica
(2179 m), Starec (1842 m), Kurtov kamen (2059 m), Oreško čule
1
Proučavanja na terenu izvršio sam u toku 1966. i 1967. g. Najpre sam
prikupio podatke za 21 naselje u slivu Topolke, zatim za 28 naselja u slivu
Babune. U toku rada uživao sam podršku svih pojedinaca sa kojima sam
dolazio u kontakt. Posebnu zahvalnost dugujem Republičkom fondu za naučni
rad2 SR Makedonije, koji mi je dodelio potrebnu novčanu pomoć.
Na specijalnoj karti SFR Jugoslavije, raz. 1:100 000, oblast Babune i
Topolke
3
predstavljena je na listovima »Skoplje—Veles« i »Prilep—Bitolj«.
4
Na karti »Skoplje—Veles« ovaj planinski vrh označen je kao Čekanovec.
5
Na istoj karti ovaj planinski vrh označen je kao Lisac.
Solunska glava je najviši vrh na Mokroj planini. Ime je dobio što se sa
njega, pri pogodnom vremenu, vidi čak i Solun.

127
(1644 m), Ljiljačica (1456 m), Sokolec (1383 m), Garvan (1274 m),
Ljuta (1499 m), Mukos (1445 m), Borula (1397 m) i Beloto (1475
m). Granica je dugačka oko 44 km. Odvaja slivove Babune i To-
polke na severoistoku od Prilepske kotline na jugozapadu.
J u g o i s t o č n a g r a n i c a oblasti najviše vodi grebenom Za-
glavje-Klepa. To je ogranak planine Babune. Na tom grebenu su
istaknuti visovi: Zaglavje (1543 m), Ilijin vrh (1222 m), Jasenova
glava (1110 m), Cerovica (921 m), Klepa (1149 m) i Krvenik (856
m). Ova granica dugačka je oko 32 km. Odvaja oblast Babune i
Topolke na severozapadu od Tikveške kotline na jugoistoku.
Prema s e v e r o i s t o k u granicu oblasti predstavljaju pobrđa
Groot (612 m),6 Bris, Vrsnik (443 m) i korito Vardara u Titoveleš-
koj klisuri. Ova granica je kratka: svega 8 km.
Isticanje granica neophodno je da bi se imala jasna slika obla­
sti Babune i Topolke kao geografske celine. Razlikuje se od okol­
nih krajeva: fizičkogeografski, antropo-geografski i unekoliko et­
nički. Postoje i privredni kontrasti. Dolazeći iz okolnih oblasti u
slivove Babune i Topolke dolazi se u potpuno drugu sredinu. Ipak,
pri objašnjavanju pojedinih pojava neće se tražiti uzorci samo u
ovoj oblasti, već će se bezuslovno izlaziti i iz napred povučenih
granica.
2. Visinski odnosi. — Oblast Babune i Topolke, u granicama ko­
je su napred navedene, ima 930 km 2 (sliv Babune 640,6 sliv Topol­
ke 289,4).7 Prema tome po svom prostranstvu ona spada u srednje
velike celine SR Makedonije. Od jugozapada prema severoistoku
oblast je duga 35 km (linija: sela Gabrovnik — G. Orizari). Širina
je različita: najveća je u jugoistočnom i središnom, a najmanja u
severoistočnom delu.
Najviše delove oblasti predstavljaju planinski vrhovi duž sever-
ne i jugozapadne granice. Navedeni su pri opisu pomenutih grani­
ca. Postoje visoki vrhovi još na unutrašnjem planinskom grebenu
Golešnica (ili Desilovec-Ljiljačica), koji odvaja gornje delove obla­
sti Babune i Topolke. Na tom grebenu visine se kreću od 1257 do
1872 m.
Najniži deo oblasti Babune i Topolke su aluvijalne ravni reka.
Njihova se visina uglavnom kreće od 210 do 334 m. Kod ušća To­
polke i Babune u Vardar visine su niže — 152 do 157 m.
Ovakvi visinski odnosi otkrivaju: da je reljef oblasti jako izra­
žen; da je oblast u celini nagnuta od jugozapada prema severoisto­
ku, u kom pravcu otiču glavne reke; da se u slivovima Babune i To­
polke ističu visinski različite celine.
Razlika između najviše (vrh Solunska glava — 2540 m) i najniže
tačke (ušće Babune — 152 m) iznosi 2388 m.
6
7
Na karti označeno kao Grohot.
Uporediti J. Cvijić, Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare
Srbije, knj. I, Beograd 1906, str. 281.

128
 Geografski položaj oblasti Babune i Topolke

3. Podela oblasti. — Oblast Babune i Topolke jasno se deli na

manje predeone celine. Prema narodnom shvatanju izdvajaju se
četiri celine: Azot i Klepa u slivu Babune; Gorni sela i Dolni sela
u slivu Topolke. Ove manje predeone celine među sobom se razli­
kuju ne samo po visini i oblicima reljefa nego i po agrarnoj i nase-
obinskoj slici.
A z o t 8 obuhvata sela u gornjem delu sliva Babune. To je manja
predeona celina i veoma izrazita. Ima oblik sekundarnog basena
izduženog od zapada na istok. Na istoku Azot se završava kod su-
8
To je od arapske reci primljene preko Turaka — Has, H a s o t . Sred-
njevekovno ime ovog predela bilo je B a b u n a . Ono se pominje 1335. g. (V.
Radovanovic, Babuna, Narodna enciklopedija, I, str. 100). Stanovnici Azota
nazivaju se A š a n i ili B a b u n c i. Imaju svoje karakteristične crte.

129
teške Stari grad. Usled prilično plodnog nanosnog tla ova predeo-
na celina predstavlja važniji populacioni i ekonomski deo oblasti.
Ima 15 sela sa 1039 domaćinstava. Ta sela su: Martolici, Omorani,
Teovo, Plevenje, Sogle, Oreov Dol, Gabrovnik, Mokreni, Bogomila,
Bistrica, Crešnevo, Kapinovo. Oreše, Papradište i Nežilovo.9
K1 e p a zahvata znatan prostor u donjem delu sliva Babune.
Pruža se od suteske Stari grad do ušća Babune u Vardar. Taj deo
izdužen je od jugozapada prema severoistoku. To je izrazito sušna,
neravna stepa — znatna suprotnost navodnjenom i svežem Azotu.
Zbog toga Klepa nije tako važan populacioni i ekonomski deo obla­
sti. U njoj ima 13 manjih sela sa 570 domaćinstava. Ta sela su: Po-
menovo, Stepanci, Smilovci, Vladilovci, Izvor, Stari Grad, Novo Se­
lo, D. Vranovci, Krajinci, Vojnica, Busilci, Oraovec i Crkvino. 10
G o r n i s e l a predstavljaju veoma malu predeonu celinu u gor­
njem delu sliva Topolke. Uglavnom zahvata sedam naselja sa 441
domaćinstvom. Ta naselja su: G. Jabolčište, D. Jabolčište, Drenovo,
G. Vranovci, Melnica, Kriva Kruša i Rlevci. Predeo je izukrštan
dolinama i grebenima (ogranci Golešnice), pa su stoga pojedini de-
lovi prilično izolovani. Veća proširenja u dolinama prilično su žup­
na i vlažna. Otvorena su prema istoku i jugoistoku. Za vreme Tu­
raka ovaj predeo je bio poznat i pod imenom Čumurdži-kol (ugljar-
ska župa). 11
D o l n i s e l a je prostraniji predeo u donjem slivu Topolke
i oko njene leve pritoke Male reke. U tom predelu javlja se uglav­
nom neogeni teren razbijen plečatim kosama i širim dolinama.
Proširenja u dolini Topolke su natopljeni krajevi, dok su plećate
kose suve. U predelu Dolni sela sada ima 14 naselja sa 707 doma­
ćinstava. Ta naselja su: Lisice, Golozinci, Elovec, Časka (selo), Na-
selba Časka, G. Rakovec, Otištino, Banjica, Slivnik, Klukovec, Raš-
tani, G. Orizari, Porculanka i Prevalec. 12
U administrativnom pogledu oblast Babune i Topolke je do 9.
II. 1962. g. pripadala opštinama sa sedištem u Bogomili, Čaški i
Titovom Velesu. Prva je opština zahvatala 13, druga 30, treća 5
njenih naselja. Sada oblast pripada opštini Titov Veles.
4. Veze sa susednim oblastima. — Nagib zemljišta u oblasti ugla­
vnom je prema severoistoku, tj. prema pravcu toka glavnih reka.
Na toj strani je uvek vodio najvažniji put. On spaja oblast oko
Babune i Topolke sa Titovim Velesom u dolini Vardara. Stoga je
9
/. Cvijić je u radu »Osnove za geografiju i geologiju...« (knj. I, str. 281)
pogrešno
10
naveo da u Azotu (Hasu) ima 24 sela.
Predelu Klepa pripada još devet tikveških sela: Debrište, Kamen Dol,
Sirkovo, Kruševica, Gorno čičevo, Dolno čičevo, Vodovrat, Svečani i Grnči-
šte (V. Radovanović, Tikveš i Rajec, Naselja i poreklo stanovništva, knj. 17,
Beograd
11
1924, str. 145).
M. Filipović, Severna veleška sela. Naselja i poreklo stanovništva, knj.
28,12Beograd 1935, str. 489.
Za stanovnike predela Gorni sela i Dolni sela čuo sam i imena G o r n o -
zemci i Dolnozemci.

130
skoro za sva sela ove oblasti pomenuti grad najprivlačniji centar:
tamo seljani odlaze na sedmični trg, odatle se snabdevaju robom,
itd.
Druge susedne oblasti su: Prilepska kotlina na jugozapadu, Tik-
veška kotlina na jugoistoku i Skopska kotlina na severu. Međutim,
planinski masivi na tim stranama prohodni su samo na mestima
gde ima presedlina: Prisad (1118 m), Kletovnik (975 m) i Bogomil-
ski preslap (1016 m) za saobraćaj sa Prilepom; Jasenova glava (895
m) i Cerovica (921 m) za saobraćaj sa Tikveškom; Muči-baba (1076
m), Čekanovec (1396 m) i Ručica (1758 m) za saobraćaj sa širom
okolinom Skoplja.
Usled navedenih visokih planinskih presedlina prema severu, ju­
gozapadu i jugoistoku oblast Babune i Topolke do izgradnje želez-
ničke pruge pravca Veles-Stari Grad-Prilep 1935. g. spadala je u red
onih oblasti naše države koje su bile prilično izolovane: nije imala
veliki prohodni saobraćaj, jer je ležala izvan važnih puteva. Saobra­
ćajna izolovanost naročito se osećala zimi, u doba kada su putevi
na navedenim presedlinama za neko vreme zavejani snegom.
Slivovi Babune i Topolke su ne samo sa okolnim oblastima već
i kroz svoju unutrašnjost vezani komunikacijama koje se slabo po­
pravljaju. Na mnogim mestima putevi su izlokani, puni rupa, ne
postoje podesni mostovi. Zato je oblast znatno individualisana, os­
tavljena van domašaja glavnih struja društvenog i kulturnog života.
Usled teže pristupačnosti kraj oko Babune i Topolke spadao je
u malo proučavane terene naše zemlje.

II. PRIRODNO-GEOGRAFSKA SREDINA

1. Geološki sastav. — Oblast Babune i Topolke sastoji se od kri-

stalastih škriljaca, od stena vulkanskog porekla i od krečnjaka.
Javljaju se i mlađe rastresite stene sedimentnog porekla — neoge-
nog i aluvijalnog. 13
Od kristalastih škriljaca sastoji se znatna površina u zapadnom
i jugozapadnom delu oblasti. Širi se u gornjem i srednjem delu
sliva Babune. Najveći takav masiv predstavlja planina Babuna. Kri-
stalasti škriljci mestimično pokazuju izrazitu slojevitost i pad. Češ­
će su pokriveni raspadnutim materijalom, tako da se slojevitost
jedino može videti u dubljim dolinama.
Stene vulkanskog porekla — graniti i dioriti — grade južnu pa­
dinu planine Mokre, greben Golešnice i još neke druge niže ma­
sive. Zahvataju gornji sliv Topolke. Pomenute stene izdeljene su u
manje ili veće blokove.
13
Obrađeno najvećim delom po geološkoj karti FNR Jugoslavije od V. Mi-
kinčića (raz. 1 : 500 000).

131
 Krečnjaci grade grebene umerene visine u severoistočnom delu
oblasti. Od njih se sastoje manji masivi: Dabović, Golić, Goč, Gro-
ot i drugi. U pomenutim grebenima usečeni su donji delovi doli­
na Babune i Topolke.
Između masiva sastavljenih od pomenutih stena nalaze se niži
delovi oblasti, ispunjeni jezerskim i rečnim nanosima. Slatkovodni
neogen dopire uglavnom do visine oko 550 m (kod sela Rlevaca).
Njega znatno više ima u slivu Topolke. Preko neogenih tvorevina,
koji se javljaju u vidu ostrva, vide se izdvojene plavine. Pojas alu­
vijalnog zemljišta širi se oko korita Babune i Topolke.
U gornjem delu Topolke ima i glaci jalnih naslaga. To je moren-
ski materijal oko sela Gornog i Dolnog Jabolčišta, kao i oko sela
Drenova.
Kao što se iz iznetog vidi u sastavu oblasti učestvuju petrograf-
ski vrlo raznovrsne stene. Najstariji su kristalasti škriljci, koji čine
osnovnu masu u kojoj je spušten basen ove oblasti. Raznolikost
geološke podloge od značaja je za tipove tla i vrstu vegetacije.
2. Osnovne crte reljefa. — Osnovni je oblik oblasti basen ogra­
ničen sa severa, jugozapada i jugoistoka planinskim masivima raz­
ličite visine. Navedeni oblik u osnovi je tektonskog porekla: tek­
tonska potolina spuštena duž raseda. Dno basena nagnuto je prema
severoistoku, jer su najviši severoistočni delovi oko 200 m nadmor­
ske visine, dok jugozapadni imaju preko 450 m.
Obod basena je viši: na severu i jugozapadu izdiže se i preko
2000 m, a na jugoistoku dopire do 1500 m. Zbog toga je ćela oblast
nagnuta prema severoistoku. Na severoistoku obod je prekinut
donjim delovima, suteskama Babune i Topolke. Tamo reke izlaze
iz basena i ulivaju se u Vardar. Severoistočni obod prekinut je i
presedlinom Prevalec u blizini Titovog Velesa.
Osnovni tektonski oblik oblasti Babune i Topolke modifikovan
je radom drugih sila. One su izradile manje, detaljnije morfološke
oblike. Međutim, pomenute sile bile su različite pa se njihova ak­
cija smenjivala ili ukrštala. Zbog toga evolucija reljefa bila je za­
pletena, a u vezi s tim stvorilo se i dosta veliko šarenilo oblika.
Ipak, u morfološkom pogledu kontrastno se izdvajaju tri naj­
krupnije celine: 1. a l u v i j a l n e r a v n i oko glavnih reka i nji­
hovih pritoka sa prosečnom visinom oko 300 m; 2. p o b r đ e u
blago zatalasanoj visoravni sa prosečnom visinom oko 500 m; i 3.
o b o d n i , v i s i n s k i d e o sa planinama Mokrom, Dauticom i
Babunom. Njegova je prosečna visina oko 2000 m.
Aluvijalne ravni ili ravničarski kraj zahvata 15% od celokupne
površine oblasti. Pobrđe ili brdski kraj zahvata oko 4 5 % od celo­
kupne površine oblasti. I obodni, visinski deo ili planinski kraj za­
hvata oko 40% od celokupne površine oblasti.
Aluvijalne ravni Babune i Topolke i njihovih većih pritoka (Iz­
vorske i Male reke) prostiru se uz rečna korita. Dobro je izražena
132
ravan Babune u njenom dugom srednjem delu. Ipak se u njoj
smenjuju proširenja različitog oblika i veličine s pojedinim suže-
njima. S obzirom na pravac pružanja u dolini Babune mogu se
izdvojiti tri dela aluvijalne ravni.
Od sela Bogomile na zapadu aluvijalna ravan Babune pruža se
širim pojasom do sela Sogla na istoku. Kod Sogla i Teova ona je
sužena. Zatim se ponovo javlja širi pojas do sela Busilaca na se-
veroistoku. Tu ponovo nastaje suženje. I po treći put aluvijalna
ravan Babune javlja se kao kratka, šira zona kod Vitanaca (ovo
selo sada ne postoji).
Aluvijalna ravan Babune nagnuta je u pravcu rečnog oticanja.
Njene apsolutne visine su ove: kod sela Bogomile 449, kod sela
Teova 334, kod sela Martolaca 270, kod sela Vitanaca 219 metara,
itd.
Aluvijalna se ravan Topolke isto tako sastoji od delova. Od sela
Lisica na severozapadu do naselja Časka na jugoistoku ravan pred­
stavlja dosta dug i širok pojas, širi nego u dolini Babune. Zatim
je kod selišta ranijeg sela Donjeg Rakovca ona naglo sužena. A na
severoistoku oko sela D. Orizara (sada ne postoji) ravan se ponovo
javlja kao šira i dosta duga zona. U celini ravan oko korita Topol­
ke je nagnuta u pravcu rečnog oticanja. Njene apsolutne visine su
ove: kod sela Lisica 500, kod sela Elovca 263 metra, itd.
Aluvijalne ravni Babune i Topolke, kao i ravni njihovih većih
pritoka, posute su po površini peskom, šljunkom, često i finijim
nanosima. Usled smanjenog pada srednji delovi Babune i Topolke
imaju proširene doline. Često puta je ta širina u suprotnosti sa ko­
ličinom vode u koritama.
Po obodu aluvijalne ravni Babune i Topolke pokrivene su deluvi-
jalnim nanosima. To se naročito javlja tamo gde se odmah iz rav­
ni diže visok obod: između sela Martolaca i Omorana u dolini
Babune; kod sela Golozinaca i Lisica u dolini Topolke, itd.
Druga morfološka celina je zona neogenog pobrđa, koja uokvi­
ruje aluvijalne ravni glavnih reka i njihovih većih pritoka. Pobrđe
je osobito prostrano u središnom delu oblasti. Čine ga kose koje
predstavljaju delove mlade jezerske akumulativne ravni. 14 Ako se
povezu visine ovih kosa, videće se da su na približno istoj nadmor­
skoj visini.
Granice neogenog pobrđa jasne su prema susednim morfološkim
celinama — aluvijalnoj ravni i planinskim padinama. Prema alu­
vijalnoj ravni zona pobrđa se spušta odsekom, koji je veoma do­
bro izražen. Kod sela Časke, Elovca, Otiština i Omorana odsek je
visok 30, 50 i više metara.
Jezerska zaravan, iako dosta uravnjena, nije jednostavna. Posle
povlačenja jezera, ova je zaravan disecirana pritokama Babune i
Topolke. Usekle su doline upravljene prema glavnim rekama.
14
7. Cvijić, Osnove..., knj. I, str. 281, 283.
133
 Između dolina pružaju se dugačke kose sa blagim padinama
manjeg ili većeg prostranstva. Prema planinskim masivima poje­
dine su kose visoke 633 m, dok se prema rekama Babuni i Topolki
one spuštaju do 464 i manje metara. Ako se povuku srednje visine
kosa, onda se vidi da je kod njih prosečna nadmorska visina naj­
većim delom oko 500 metara. 15
U morfologiji oblasti dosta se ističe visoka zaravan Ramnište.
Nagnuta je pored korita glavnijih reka. Najviše se vidi oko sela
G. Orizara u slivu Male reke; zatim oko sela Rakovca, Časke i Elo-
vca u slivu Topolke; i oko sela Bistrice, Plevenja i Omorana u sli­
vu Babune. Prema rečnim dolinama zaravan se spušta odsekom.
Ivicom jezerske zaravni prema planinskim padinama vide se alu­
vijalne recentne plavine. Naneli su ih viloviti potoci s okolnih vi­
sokih grebena. Sastavljene su od peska, šljunka i krupnijih steno-
vitih blokova. Takav je slučaj u podnožju Mokre, Golešnice i dru­
gih planinskih masiva. Svaka dolina koja se spušta na jezersku
zaravan ima svoju plavinu.
U neogenom terenu oblasti Babune i Topolke usled klizanja ze­
mljišta javljaju se karakteristični oblici recentnog reljefa — urvi-
ne. Intenzivno klizanje zemljišta je u dolini Melničke reke, desne
pritoke Topolke. Mesta sa nagibom izložena klizanju nepodesna su
i za naselja. Usled klizanja zemljišta pojedina domaćinstva iselja­
vaju se iz sela Melnice.
Planina Mokra na severu, planine Dautica i Babuna na jugoza­
padu, i greben Zaglavje-Klepa na jugoistoku čine okvir oblasti. U
morfologiji njihovih padina, koje pripadaju slivovima Babune i
Topolke, ističu se oblici raznog načina postanka i razne starosti.
Sa severne strane oblasti izdiže se planina Mokra. Njena je pa­
dina raščlanjena većim brojem dolina, koje se zrakasto spuštaju
do podnožja. Najviši delovi Mokre bili su zahvaćeni diluvijalnom
glacijacijom. O tome svedoče cirkovi, morenske naslage kod sela
G. Jabolčišta i pretaloženi fluvio-glacijalni materijal u srednjem
delu doline Topolke.
Padine planina Dautice i Babune, kao i padina masiva Zaglavje-
-Klepa, koje pripadaju slivu Babune, usled velike energije reljefa
takođe su raščlanjene većim brojem dolina. Doline su redovno du­
boke i uske. Takve su doline Bogomilske, Omoranske, Izvorske i
Vojničke rečice.
Izrazit elemenat reljefa predstavlja i visoko razvode sliva Ba­
bune i Topolke, uglavnom u njihovom gornjem delu. To je greben
Golešnice sa vrhovima Desilovec (1872 m), Šilegarnik (1630 m) i
Ljiljačica (1257 m). Greben se pruža od severozapada ka jugoisto­
ku. Po izgledu i formama reljefa ovaj greben je sličan napred
iznetim planinskim masivima.
15
Ovi su podaci za ravan zvanu Ramnište kod sela Bistrice u dolini Babune.
134
 Na svima planinskim padinama veoma su upečatljive i mnogo­
brojne jaruge. Neke ne silaze do korita reka, već se savršavaju na
mestima gde su pregibi. Svaka jaruga je sastavljena od jednog
glavnog žljeba u donjem i nekoliko žljebova u gornjem delu: oni
se radijalno šire zatvarajući lepezastu površinu. Jaruge u celini ima­
ju oblik minijaturnog rečnog sliva.
Usled krečnjačkog sastava u severoistočni obod oblasti reke Ba-
buna i Topolka usekle su suteske. One spajaju našu oblast sa doli­
nom Vardara u Titoveleškoj klisuri. Suteske su mestimično svede­
ne na visoke krečnjačke litice: dižu se od samih rečnih obala. To
je slučaj sa impozantnom suteskom Topolke, sasvim golom, izbu­
šenom pećinskim otvorima i potkapinama. Usečena je između
Vrsnika (443 m) i Golica (550 m). 16
Ako na kraju izlaganja rezimiramo najvažnije momente, videće-
mo: da oblast Babune i Topolke morfološki nije jedinstvena. Su­
sreću se elementi reljefa postali na različne načine i u raznim fa­
zama. Recentni oblici reljefa postepeno uništavaju starije, fosilne
oblike.
3. Klimatske odlike. — Sredozemno more sa juga snažno deluje
na klimu u okolini Titovog Velesa, pa time i na klimu oblasti Ba­
bune i Topolke. Ovu oblast opasuju planinski masivi sa tri strane
i štite je od jačih prodora zimskih hladnoća koje poglavito dolaze
sa severa. Ta okolnost još više potencira podneblje ove oblasti,
izuzev njenog visokog oboda. Konfiguracija i prisojna ekspozicija
reljefa potenciraju efekat sunčeve toplote i dužinu dnevnog i godi­
šnjeg osunčavanja.
Od svih klimatskih elemenata za našu oblast najvažniji su: tem­
perature, vetrovi i padavine. Temperature su, pored padavina, naj-
presudniji klimatski elemenat. Od njih najviše zavisi raznovrsnost
u poljoprivredi, dobrim delom kvalitet plodova, prinosi i drugo.
Zbog toga je razumljivo što agrarni proizvođači u velikoj meri odre­
đuju iskorišćavanje zemljišta prema temperaturnim prilikama. Pot­
puniji pregled temperaturnih prilika daje sledeća tabela, koja re-
gistruje vrednosti srednjih mesečnih i godišnjih temperatura u Ti­
tovom Velesu. 17
Tabela 1
Pregled temperaturnih prilika po mesecima
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.
1,2 2,6 7,2 12,4 17,2 22,0 25,5 22,5 20,1 14,4 8,8 2,8 13,1

16
Uporedi P. Vujević, Topolka. Narodna enciklopedija, IV, str. 572; B.
Milojević,
17
Glavne doline u Jugoslaviji, Beograd 1951, str. 403.
G. Filipovski, Sušata vo NR Makedonija i borbata protiv nea, Skopje
1948, str. 51.
135
 Tabela verno ilustruje srednju višegodišnju vrednost tempera­
ture koja iznosi 13,1°C, srednju januarsku 1,2°C i srednju julsku
od 25,5eC. Tri letnja meseca — jun, jul i avgust — po prosečnom
termičkom bilansu skoro su izjednačeni. Za njima mnogo ne za­
ostaje ni septembar. To su meseci koji su redovno praćeni jakom
sušom. Tako se karakterišu s u p t r o p s k a l e t a u oblastima
sredozemne klime. 18
Najveći je deo vegetacije leti, potpuno spaljen, izuzevši stepsko-
-mediteranske vrste po aluvijalnim ravnima (njive pod vodom) i
planinske doline. Letnja nesnosna žega je gotovo jača no u južnijim
krajevima Makedonije. Vazduh je vruć i sunčan, a iz zemlje zrači
toplota i bije jara. 19 Uz to u nižim delovima oblasti nema drveta
i hladovine. Izvori mahom presahnu, a manji tokovi (sem u gornjem
delu) takođe presuše. 20
Od prostranog niskog dela oblasti razlikuju se jedino visoke pla­
ninske strane na severu i jugozapadu. One su šumovite i leti svežije.
Postoji suprotnost i zimi: planinske su strane tada pod snegom,
dok se u nižim delovima i sredinom zime retko za dan ili dva za­
država sneg.
Vetrovi se javljaju povremeno iz svih pravaca. Severni vetar javlja
se zimi. Ističe se jačinom, hladnoćom i donošenjem vedrih dana.
Njemu je potpuga suprotnost južni vetar, topao i vlažan. Zatim po
čestini dolazi zapadni vetar. Stanovnici pojedinih naselja ove ve-
trove nazivaju različitim imenima.
U oblasti Babune i Topolke karakteristični su i lokalni vetrovi:
»dolnik« (danik) i »gornik« (noćnik). Leti seljaci u preterano pre-
grejanoj niziji jedva očekuju vetar gornik da ih osveži. Ovi vetrovi,
kako je poznato, rezultat su nejednakog zagrevanja viših i nižih
zona zemljišta. Zbog toga se stvaraju lokalne razlike u temperaturi
i vazdušnom pritisku.
Oblast Babune i Topolke pripada mediteranskom pluviometri-
skom režimu. Padavine većinom se javljaju kao kiše različitog in­
tenziteta i nepovoljnog rasporeda po mesecima. To se najbolje vidi
iz priložene tabele sa podacima (u milimetrima) iz Titovog Velesa.21
Tabela 2
Pregled količine padavina po mesecima
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Pro­
šek
35 29 37 46 61 43 15 28 28 49 49 57 477

18
E. Kuhlbrodt, Klimatologie und Meteorologie vom Mazedonien, Ham­
burg
19 1929, str. 11, 57.
20 Uporedi /. Cvijić, Osnove..., knj. I, str. 316, 317.
21 Uporedi V. Radovanović, Tikveš i Rajec, str. 139.
G. Filipovski, nav. rad, str. 36, 37.
136
 Visoke planinske strane na se veru i jugozapadu imaju od 800 do
1000 mm godišnje taloga, a ostali prostraniji i niži delovi oblasti
od 800 do 400 mm. 22 Tabela pokazuje da najveća količina kiše pada
od sredine oktobra do kraja maja. Maksimum taloga je u decembru,
sa vrednošću od 57 mm. Padavine su znatnije još u toku novembra
(49 mm) i aprila (46 mm), Količina padavina naglo opada od juna
do kraja septembra.
Najviše kiše padne u rano proleće i u pozniju jesen. Oko 70%
padavina u oblasti izluči se van vegetacione periode. To se vidi i
iz priložene tabele, takođe sa podacima iz Titovog Velesa.23

Tabela 3
Pregled količine padavina po godišnjim periodima
Proleće Zima, Jesen Leto
III IV V XII I II IX X XI VI VII VIII
mm % mm °/o mm %> mm %
144 30,2 86 18,0 126 26,4 121 25,4

Događa se da u jednom danu padne više kiše no u toku celog

meseca. Pljuskovite kiše aktiviraju erozivnu moć bujičarskih to­
kova. Zatim razaraju oranice na većim topografskim nagibima.
Zbog toga postoji veći broj napuštenih oranica.
4. Hidrološke osobine. — Oblast Babune i Topolke nema mnogo
jakih izvora. U severozapadnom delu u selu Oraovecu izbija jedan
takav izvor, poznat pod imenom Ezero. Veliku izdašnost ima i izvor
Veštec nedaleko od sela Lisica. Već na samom njegovom vrelu
stvara se rečica koja nakon kratkog toka utiče u Topolku (s desne
strane). Poznati su još izvori Prerog na hataru G. Vranovaca, Gino-
vec na hataru Drenova, Bel kamen na hataru G. Jabolčišta, Ezero
kod sela Izvora, Prazna torba kod sela Papradišta i još neki drugi.
Pojava jakih izvora u zavisnosti je od geološkog sastava i reljefa.
Redovno se javljaju u podnožju kraških odseka.
Posebnu grupu predstavljaju izvori koji izbijaju na terenima u
kojima se obrazuje normalna izdan. To su mahom slabi izvori, ali
zato brojni. Izbijaju najčešće na blagim padinama i u vrhovima
dolina. Od tih izvora se retko obrazuje jači tok. Izvori ove grupe
javljaju se u jugoistočnom i jugozapadnom delu oblasti. Takvih
izvora ima naročito oko sela Bogomile i Melnice.
Kako je i napred istaknuto, leti u ovoj oblasti preovlađuje vedro
vreme bez padavina. Tada se javlja i veće isparavanje vlage iz zem-
22
H. Renijer, Karta godišnje količine kiše u kraljevini Jugoslaviji, Zbirka
karata Geografskog društva, broj 4, Beograd 1935.
23
G. Filipovski, nav. rad, str. 46, 47.
137
ljišta, kao i aktivnija transpiracija preko biljnog zelenila. Pomenuti
procesi utiču na spuštanje nivoa izvorske vode u dublje slojeve.
Zbog svega toga smanjuje se izdašnost skoro svih izvora i vrela.
Oskudica izvorske vode stvara znatne teškoće stanovništvu u
selima Martolcima, Krivoj Kruši, Novom Selu, Drenovu, G. Oriza-
rima. Zato se ljudi tih naselja leti pomažu na razne načine: služe se
vodom iz reka, vodu donose na konjima i magarcima iz udaljenijih
izvora, itd.
Nivo izdani u aluvijalnim ravnima nije isti. Zavisi od nivoskog
stanja u Babuni, Topolki i njihovim većim pritokama. U znatnom
delu ravni izdan je plitka, često pri samoj površini. Zato se povre­
meno javljaju baruštine. Stanovnici nižih naselja koriste vodu iz
bunara.
Gustina rečne mreže u oblasti zavisi od reljefa, geološkog sastava,
padavina i još nekih drugih činilaca. U postjezerskoj fazi, koja je
nastala krajem pliocena i početkom diluvijuma, formirala se da­
našnja hidrografska mreža Babune i Topolke. Međutim, ona nije
simetrična. Primarni uzrok toj pojavi je reljef. Gledajući u celini
pružanje dolina Babune i Topolke zapaža se laktasto skretanje u
središnom delu oblasti: od pravca severozapad—jugoistok reke
skreću u pravac jugozapad—severoistok.
Babuna je jači tok od Topolke i ima prostraniji sliv. Izvorište
Babune je na jugoistočnoj strani Mokre planine, ispod vrha So­
lunska glava. Od izvorišta Babuna teče prema jugu do Bogomile,
zatim prema jugoistoku do sela Omorana, i odatle prema severo­
istoku do ušća u Vardar. U svom toku dugom 53 km Babuna prima
nekoliko pritoka. Značajnije su desne pritoke: Brezica, Izvorska i
Vojnička reka.
I izvorište Topolke takođe je na jugoistočnoj strani Mokre pla­
nine, ispod njenog vrha Desilovec (na Kadinom polju). Od izvorišta
teče prema severoistoku do sela G. Jabolčišta, zatim prema istoku
do sela Drenova, odatle prema jugoistoku do sela Golozinca, i na
kraju prema severoistoku do ušća u Vardar. U svom toku dugom
43,5 km Topolka prima pritoke od kojih su značajnije Vranovska
i Melnička s desne i Mala reka s leve strane.
Količina vode u Babuni i Topolki raste od izvora prema ušću,
ali nepravilno. Uzrok tome je veći broj pritoka u gornjem i sred­
njem toku. Zbog toga se količina vode u pomenutim rekama u nji­
hovom gornjem i srednjem toku relativno brzo povećava. Međutim,
u donjem toku količina vode se ne povećava. Ponekad se dešava da
Babuna i Topolka u donjem toku imaju manje vode. 24
24
Leti je ionako mala količina vode u rekama razvedena po orizištima.
Zbog toga su tada korita Babune i Topolke u donjim delovima suva (na­
ročito korito Babune).

138
 Stalni i povremeni rečni tokovi u proučenoj oblasti imaju me­
diteranski režim. 25 Uglavnom je nepovoljan za poljoprivredu. Visoki
vodostaj javlja se u predsezoni i posezoni glavne ratarske pro­
izvodnje. Babuna i Topolka nose malo vode baš u vreme kada je
za agrarnu proizvodnju najpotrebnija. Zato se nameće potreba sa-
vremenije hidroeksploatacije rečnih tokova.
5. Pedološki sastav. — Kada se oblast Babune i Topolke posmatra
u celini, odmah se zapaža da se u njoj zonalno menjaju ovi tipovi
zemljišta: pored reka na dnu dolina su aluvijalni nanosi; zatim do­
lazi pojas jezerskih sedimenata na kojima se razvila smonica; na
padinama brda i planina su crvenica, podzolasta i skeletna zemlji­
šta.
Aluvijalna zemljišta nemaju veliko prostranstvo. Nalaze se u zoni
oko korita Topolke i Babune, kao i oko korita nekih njihovih pri­
toka. Takvog zemljišta naročito ima između sela Časke i Lisica u
dolini Topolke, između sela Bogomile i D. Vranovca u dolini Ba­
bune. Aluvijalni pokrivač staložen je po dnu dolina uz pomoć to­
kova. On je dosta plodan. Kada se zemljište iscrpi, dovoljno ga je
samo nađubriti i dublje poorati.
Nisko pobrđe u srednjem delu oblasti sastavljeno je od jezerskih
sedimenata. Na površini, koja je više eksponirana suncu, razvilo se
produktivno zemljište tipa smonice. Ali ima i gajnjače. Smonice
najviše ima na zaravnima oko Male reke i u srednjem delu sliva
Topolke. Plodna je, ali duga obrada utiče na smanjenje produk­
tivnosti.
Crvenica je obrazovana na površinama krečnjačkih padina, po­
glavito u severoistočnom delu oblasti. Veoma je plitka. Samo je
mestimično debela, kao oko sela Crkvina i Oreovca. Tamo se crve­
nica duže vremena taložila. Ovo zemljište u okolini Titovog Velesa
pokazuje sličnost sa crvenicama dinarskog tipa.
Podzol je rasprostranjen u rejonu bukovih šuma na planinskim
padinama Mokre, Dautice i Babune. Nalazi se na nadmorskoj vi­
sini od 1200 do 1500 m. Na osojnim stranama leži niže. I podzol je
različite debljine. Najdeblji je na padini iznad sela Bogomile.
Pod uticajem mlazeva pljuskovitih kiša, koje su najčešće u jesen
i proleće, skinut je površinski rastresit sloj na strmim padinama.
Na takvim lokalitetima dospele su na površinu skeletne mase ste-
novite podloge. Te površine onesposobljene su za privredno isko-
rišćavanje.
Planinska crnica rasprostranjena je iznad gornje granice šuma.
To je zemljište pod pašnjacima na visini oko 1800 i više metara.
Debljina zavisi od nagiba topografske površine.
Osnovna karakteristika navedenih zemljišnih tipova je zonalni
raspored. U pogledu plodnosti na prvo mesto dolaze aluvijalni na-
25
Uporedi T. Rakičević, Hidrološki reoni u SR Makedoniji, Zbornik radova
GI PMF, sv. XII, Beograd 1965, str. 77.

139
nosti, smonice i crvenice. Ova zemljišta zahtevaju češće zalivanje.
U uslovima navodnjavanja, koje obavezno treba da prati đubrenje,
pomenuti zemljišni tipovi daju zadovoljavajući prinos.
6. Biogeografske odlike. — Biljni svet oblasti Babune i Topolke
karakteriše se raznovrsnošću. Tu je bila najvažnija akcija prirodnih
i antropogenih faktora. Tako je biljni svet prolazio kroz stalnu
prirodnu evoluciju i ekološku selekciju. Na te prirodne procese
aktivno je delovala organizovana agrarna proizvodnja. Na taj način
se evolutivno formirala današnja fitogeografska fizionomija oblasti.
Na vegetaciju najviše su uticali oblici reljefa. Na aluvijalnim rav­
nima Topolke i Babune rasprostranjene su rataske kulture: pirinač,
kukuruz i povrće. Za vreme letnjih žega obrađeni delovi dolinskih
ravni se navodnjavaju time što se voda iz reka izvodi jazovima.
Zbog toga te kulture daju relativno dobre prinose.
U proširenim aluvijalnim ravnima Babune i Topolke mala pro­
stranstva zahvataju šljunkovito-peskovite površine. One se ne isko-
rišćuju za kulture. Njihov biljni svet uglavnom je prvobitan i pret-
stavljen šibljem, često gustim (hatar raseljenog sela Vitanaca i dr.).
Prostrano pobrđe, koje se sastoji od jezerskih naslaga, pruža
uslove za održavanje travnog pokrivača i za uspevanje suvih kul­
tura: žita, duvan i vinova loza. Na strmijim stranama pobrđa rastu
razne vrste trava. Njihove su stabljike često odrvenjene usled od­
sustva vlage i dejstva jake sunčeve pripeke. Iako je travni pokri­
vač po rezervama skroman, prednost mu je u tome što je za sitnu
stoku vanredno hranljiv.
Temena nižeg pobrđa su dobro osvetljena i zagrejana. Na taj su
način ostvarene pogodbe za pomenute suve kulture. Otuda su ti
delovi oblasti još u dalekoj prošlosti bili obrađeni. Prema tome
to je reon zemljoradnje. Pašnjaka ima na posedima privatnih gaz­
dinstava čija je mlađa radna snaga napustila zemljoradnju i pre­
šla na gradske oblike privređivanja.
Visoko zemljište u oblasti Babune i Topolke je pod retkom za­
kržljalom šumom ili ogolelo na krečnjačkim površinama. Šume su
jako proređene u njenom severoistočnom i središnom delu. Kom­
paktni šumski kompleksi na maloj površini održali su se jedino
u severozapadnim delovima — na padinama planina Mokre, Dauti-
ce i Babune. Šume su uglavnom hrastove i bukove. Gornja granica
bukve nalazi se na raznim visinama. U izvorišnom delu Topolke u
hataru sela G. Jabolčišta ona dopire do 1700 m.
Iznad šuma na Mokroj planini nalazi se zona suvati. Ali suvatski
delovi nisu osobito prostrani. Najpoznatiji suvati nose ove nazive:
Gorno begovo 2120 m, Dautica 2179 m, Babina rupa 2337 m, Solun­
ska glava ili Mokro 2540 m i drugi u severnom delu oblasti. Jedan
suvatski deo na planini Babuni u jugozapadnom delu oblasti poznat
je pod imenom Kadiica (1051 m).

140
 III. DRUŠTVENO-ISTORIJSKI USLOVI
Fizičko-geografski uslovi u oblasti Babune i Topolke, kao što se
vidi iz izloženog pregleda, pružaju povoljne mogućnosti za razvoj
privrede, pogotovu stočarstva i zemljoradnje. A razvitak tih pri­
vrednih grana povlači za sobom razvitak naselja, saobraćaja i dru­
gih elemenata života. Stoga je ovaj kraj bio naseljen već u pra-
istorijsko doba, pouzdano od neolita.
S obzirom na kulturne i političke uticaje, kojima je oblast bila
izložena u raznim epohama, mogu se izdvojiti sledeće faze: 1. pra-
istorijsko i antičko doba, 2. srednji vek, 3. period turske vladavine,
i 4. novije doba. U svakom periodu stvaran je kultufno-geografski
lik kao rezultat različitih činilaca.
1. Praistorijsko i antičko doba. — Nikakva specijalna arheološka
istraživanja praistorijskog i antičkog doba u ovom kraju nisu vr­
šena. Ipak, uglavnom slučajni nalazi svedoče da su u njemu po­
stojala naselja još od neolita. Na više mesta oko današnjih sela
Golozinaca, Izvora (potes Zunaver), Starog Grada (potes Kale), Ora-
ovca itd. u zemlji je nalaženo obilje skamenjenih kostiju, brusevi,
ognjišta, zemljane posude i slično. Vrlo je verovatno da se tu radi
o praistorijskim predmetima. 26
U severoistočnom delu oblasti, kod sela Otiština i Banjice, kao
i oko ušća Babune u Vardar, postoje tzv. »tumbi« (mogile). I one su
takođe ostaci praistorijskih stanovnika — poslije kasnog neolita
i bronzanog doba. U mogilama su nalaženi delovi grnčarije i ba­
karna oruđa.
I druga današnja sela ovog kraja (Raštane, Crkvino, itd.) leže na
lokacijama praistorijskih naselja. To je jedan od poznatih primera:
da se na pogodnim geografskim položajima od najstarijih vremena
do danas stvaraju staništa i naseobine. 27-28
U oblasti Babune i Topolke postoje i pojedina neznana gradišta.
Neka od njih biće da su praistorijska. 29 Leže na kakvom usamlje­
nom bregu, po ridovima iznad rečnih dolina. Nekoliko je takvih
gradišta u ivičnim delovima predela Azot — gornja deo sliva Ba­
bune.
S obzirom na etničku istoriju oblasti od posebnog su interesa pi­
tanja o tome ko su bili nosioci stare kulture i šta je bilo s njima.
Prema podacima koje pružaju neki izvori, u poslednjim vekovima
pre naše ere ova oblast bila je naseljena Peoncima. Ipak se o njima
zna malo. Jedni smatraju da su Peonci bili ilirsko-tračka mešavina.
Neki oštro izdvajaju Peonce od Ilira i Tračana. Najbliže istini biće
28
Saopštenje T. Grujeva, direktora Muzeja u Titovom Velesu.
27—28 Uporedi J. Cvijić, Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje, knj.
I, Beograd 1922, str. 295.
29
Uporedi M. Filipović, Rama u Bosni. Naselja i poreklo stanovništva, knj.
35, Beograd 1955, str. 5.

141
tvrđenje M. B u d i m i r a. On ističe ilirske jezičke elemente kod
Peonaea i pripisuje ih peonsko-makedonskoj grupi, koja je u kraj­
njoj liniji pelastičko-indoevropska. 30
Prve od najstarijih promena na naseljima u ovom kraju naše
zemlje, kako je utvrdio V. R a d o v a n o v i ć , nastupile su u 3.
veku pre naše ere: tada su antički Makedonci od egejskog primorja
s juga prodrli u Tikveš i oblast Babune na severu. Pri tome su
zauzeli Stobi, a oko 216. g. i staru Bilazoru (današnji Titov Veles).31
Bilazora je bila najveći grad u Peoniji. 32
Pred kraj pomenutog veka javila su se kretanja i sa severa: 280.
g. preko okoline današnjeg Titovog Velesa prodrli su Kelti čak do
Grčke. Navedene migracije antičkih Makedonaca sa juga i Kelta sa
severa jesu i najstarija poznata pomeranja stanovništva u srednjem
Povardarju. Ona su svakako bila od značaja za naselja i kompoziciju
stanovništva današnjeg Titoveleškog kraja. 33
U drugom veku pre naše ere (146. g.) oblast Babune i Topolke
potpala je pod rimsku vlast.34 Za Rimljane, koji su prodirali sa
jadranskog primorja u unutrašnjost Balkana, bili su od značaja
putevi koji su vodili sa zapada. Oni su u naš kraj ulazili iz susedne
Prilepske kotline: preko presedlina Prisad (1118 m), Kletovnik (975
m) i Bogomilski preslap (1016 m). Ti putevi nisu služili samo za
trgovački saobraćaj nego su bili i vojničke komunikacije.
Poznato je da su Rimljani neposredno pored puteva podizali utvr­
đenja u kojima su stacionirali odredi radi osiguranja saobraćaja.
Na više mesta poznaju se ostaci utvrđenja iz tog doba. 35 Jedan leti­
mičan pogled na lokalitet Stari grad u središnom delu sliva Babune
ubedljivo govori da se na tom mestu i u antičko doba moralo nala­
ziti značajnije naselje. Stoga je N. V u l i ć pretpostavljao da je
tu ležao antički grad Argos.36 Veći broj gradišta jasno govori i o
strategijskom značaju ovog kraja.
Starina iz rimskog doba, poglavito novca i ostataka grobova, ima
dosta u današnjim selima Čaški, Raštanima, Banjici, G. Orizarima
(kod Porculanke), Otištinu, Rlevcima, Crkvinu, Orešu (potes Pla-
80
M. Budimir, Grci i Pelasti (1950), 35—36; M. Garašanin i D. Garašanin,
Arheološka ispitivanja u selu Radanji na lokalitetu Krivi dol, Zbornik na
Štipskiot muzej, I, Štip 1959, str. 49.
31
32
V. Radovanović, Tikveš i Rajec, str. 166.
M. Filipović, Položaj i teritorijalni razvitak Velesa, Glasnik Geografskog
društva, sv. XX, Beograd 1934, str. 6.
33
V. Radovanović, nav. rad, str. 166.
34
35
K. Jireček, Istorija Srba, knj. I, Beograd 1922, str. 21.
Takvih tvrđava ima i na hatarima ovih današnjih sela: Banjice, Bogo-
mile,
36
Melnice, Krive Kruše, Teova, itd.
N. Vulić, Geografija Južne Srbije u antičko doba, Glasnik Skopskog
naučnog društva, sv. XIX, Skoplje 1938, str. 12. — Neka novija proučavanja
pretpostavljaju da se Argos nalazio u susednom Tikvešu.
142
vnik), Bogomili, Teovu, Izvoru, Starom Gradu, Oraovcu i drugim.
Pronađeni novac uglavnom datira iz 3. i 4. veka.37 Mnogo ostataka
iz rimskog doba nađeno je i u susednom Tikvešu.38
Za ćelo vreme rimske vladavine oblast Babune i Topolke bila je
dobro naseljena. Rimljani su kolonizirali svoje provincije, naroči­
to duž saobraćajnih linija. Stoga u našoj oblasti ima tragova rim­
skih naselja. Tako je ona dobila antičku struju naseljavanja i time
se znatno izmenila dotadašnja kompozicija stanovništva. Rimljani
su zatečeno stanovništvo gotovo potpuno romanizirali. 39 I današnji
Titov Veles kao istaknutije naselje ubrzo je postao rimski grad.
Može se sigurno pretpostavljati da je za vreme rimske vladavine
privreda ove oblasti bila dobro razvijena. Tada je bilo razvijeno
i rudarstvo. Tragova starih rudarskih gradova ima u slivu Topolke
— kod sela Banjice (mesto Rudilovo) i Drenova (mesto Nakoalnik),
pa u gornjem delu sliva Babune na hataru sela Nežilova.
Pred kraj 4. veka (395. g.) oblast Babune i Topolke ostala je u
posedu Istočnog rimskog carstva ili Vizantije. Međutim, otada je
državna vlast počela da slabi, da nastaje duži period opšte nesi­
gurnosti: naselja i stanovništvo za vreme »seobe naroda« zadesila
je sudbina Stobija. 4041 Nažalost, za našu oblast nemamo konkret­
nih podataka iz tog doba.
2. Srednji vek. — Istorijska zbivanja iz srednjeg veka imaju ve­
ći značaj za današnja naselja i stanovništvo. S l o v e n i su se po
ovom kraju naselili u isto vreme kada su se raširili i po okolnim
oblastima. To je uglavnom bilo u prvoj polovini 7. veka.42 Sloven­
ski elemenat stvorio je etničku osnovu kraja koja se održava kroz
ceo srednji vek, u tursko doba i sve do danas (naročito u slivu Ba­
bune). Zato su Sloveni dali imena rekama, brdima, planinama i
naseljima.
Poznato je da su Sloveni na Balkanskom poluostrvu zatekli r o-
m a n i z o v a n o s t a n o v n i š t v o (romanski Vlasi). To je bio
slučaj i u oblasti Babune i Topolke. I pored povlačenja pred slo­
venskim nadiranjem i pretapanja u njih, izvestan deo tog stanovniš­
tva nije sasvim nestao. Na to stanovništvo potsećaju svakako ovi
nazivi: Mukos i Borula na planini iznad sela Omorana; Ginovec
na hataru sela Drenova; Katunište na hataru planinskog sela Neži­
lova; Korab na hataru sela Bogomile; Sipičan na hataru sela G.
Jabolčišta i još neki drugi. 43 U srednjem veku bilo je ponešto vla-
87
Saopštenje T. Grujeva, direktora Muzeja u Titovom Velesu.
38
39
V. Radovanović, nav. rad, str. 167, 168.
Granica latinskog i grčkog jezika nalazila se između gradova Skupi i
Stobi (K. Jireček, Istorija Srba, knj. I, str. 28).
*°-A1 Uporedi V. Radovanović, nav. rad, str. 171; M. Filipović, Severna ve-
leška sela, str. 509.
42
43
K. Jireček, Istorija Srba, knj. I, str. 73.
Možda ima još pokoje ime neslovenskog porekla, ali ga ja nisam mogao
izdvojiti.

143
ške populacije i u okolnim oblastima — na planini Dautici u Po­
reču, 44 na planini Kožufu i Tikvešu,45 itd.
Inače je prošlost oblasti Babune i Topolke u srednjem veku bila
prilično burna. Tada su ovaj i okolni krajevi predstavljali popri­
šte povremenih ratova i osvajanja između ondašnje Vizantije i dru­
gih balkanskih država. U ranijem srednjem veku te promene deša­
vale su se češće. Tako su, koristeći slabost Vizantije, Bugari u
prvoj polovini 9. veka osvojili znatne delove Makedonije. I naša
oblast potpala je pod tu već feudalno razvijenu državu.
Dolaskom Klimenta i Nauma u Makedoniju (kraj 9. i početak
10. veku), učenika Ćirila i Metodija, u Ohridu se razvilo jedno od
glavnih žarišta slovenske kulture. Tada je svakako bio značajan i
čitav kraj današnjeg Titovog Velesa kao izrazita slovenska oblast.
Međutim, posle smrti bugarskog cara Simeona feudalci u Make­
doniji pripremili su pokret za otcepljenje: 969. g. sinovi brsjačkog
kneza Nikole stvorili su d r ž a v u m a k e d o n s k i h S l o v e n a .
Zatim je zajedničku vladavinu braće zamenila vladavina jednog od
njih — Samuila. 46 Naša oblast nalazila se pod njegovom vlašću do
1018. g.
Nakon toga je ponovo sledio period vizantijske uprave do 1282.
g. prekidan kratkotrajnim osvajanjima od strane okolnih sloven­
skih država. Vizantijski elemenat u oblasti Babune i Topolke bio
je zastupljen poglavito malim posadama u utvrđenjima.
Na reci Babuni i njenom gornjem delu leži staro naselje Bogo-
mila. Ime potiče od poznate verske sekte b o g o m i l s t v o ili b a -
b u n s k a v e r a . Sigurno su po navedenom drugom imenu postala
imena planine i reke Babune. 47 Bogomilstvo se među Slovenima
u Makedoniji pojavilo još u 9. i 10. veku. 48 Ono je ostavilo i druge
tragove u toponomastici oko naselja Bogomile: Bogomilsko pole,
itd. 49 Ovi nazivi jasno pokazuju da je jugozapadni deo današnje
tetoveleške oblasti bio jedna od glavnih teritorija bogomilstva. 50
Ta je verska sekta u Makedoniji pojačavana i u toku 12. veka. 51
U drugoj polovini 13. veka oblast je ušla u sastav srednjevekov-
ne srpske države. U njoj je ostala kroz jedan dug period: od 1282.
44
R. Grujić, Vlastelinstvo Svetoga Đorđa kod Skoplja od XI—XV veka,
Glasnik Skopskog naučnog društva, knj. I, sv. 1, Skoplje 1925, str. 56, 69; J.
Trifurioski, Geografske karakteristike srednjevekovnih vlaških katuna, Po­
sebna izdanja Naučnog društva Bosne i Hercegovine, knj. II, Sarajevo 1963,
str.45 20, 21.
V. Radovanović, nav. rad, str. 89; 7. Trijunoski, Geografske karakteristi­
k e 46
. . . , str. 20.
47
K. Jireček, nav. rad, str. 149.
V. čorović, Bogomili (Patareni, Babuni), Narodna enciklopedija, knj. I,
str.48 213; Istorija na makedonskiot narod, knj. I, Skopje 1969, str. 112.
49
Istorija naroda Jugoslavije, knj. I, Beograd 1953, str. 272—275.
50
V. čorović, nav. rad, str. 213.
51
V. Radovanović, Babuna, str. 101.
Istorija Jugoslavii, Moskva 1963, str. 119.

144
do 1395. g.52 Od povremeno uznemirivane krajine vizantijskog car­
stva ona je u 14. veku postala gotovo centralni deo države Nema-
njića. Širenjem srpske vlasti na jug prema Solunu i na zapad pre­
ma Jadranu današnji tetoveleški kraj dolazi u položaj da uživa
plodove mirnog razvoja u središtu te snažne balkanske države. U
doba cara Dušana Veles je bio prestonica despota Olivera.53'
Međutim, o životu širokih narodnih slojeva u oblasti Babune i
Topolke u srednjem veku, pa i o životu vlastele, bliži podaci su
nepoznati. Možemo pretpostavljati da su kao lokalni gospodari i u
ovoj oblasti postojali pojedini knezovi. Feudalni gospodari bili su
i manastiri. Deo sliva Breze, desne pritoke Babune, pripadao je ra­
nijem manastiru sv. Spasa kod današnjeg sela Mokrena. Sogljan-
skom manastiru sv. Bogorodice u gornjem delu sliva Babune pri­
padalo je nekoliko okolnih sela. Značajni su bili još manastiri sv.
Nikole (Kornorog) nedaleko od sela Omorana, sv. Dimitrija na
hataru Stepanca, sv. Ilije na granici hatara sela D. Jabolčišta i
Drenova, a jedan je manastir postojao i u današnjem musliman­
skom selu Melnici.54
Krajem 13. i početkom 14. veka oblast Babune i Topolke bez
sumnje je naselio izvestan broj stanovništva sa severa: Srbi Raša-
ni i Zećani. Takvog naseljavanja bilo je i u drugim oblastima Ma­
kedonije. Ti migracioni i etnobiološki procesi doveli su do poja­
čane slovenske homogenosti. Stari stočari na planinama Mokroj i
Babuni bili su isuviše malobrojni da bi tu etničku homogenost
mogli ozbiljnije ugroziti.
Od sela našeg kraja pisani pomeni iz srednjeg veka očuvani su
samo za B o g o m i l u , O m o r a n e (kao Homorani), T e o v o
(kao Tehovo), 5556 B i s t r i c u , 5 7 M o k r e n e (navode se mokren-
ske međe) 58 i S o g 1 e.59 Omorani i Teovo su tada neko vreme bila
selišta. A to je znak da su sela i u ovoj oblasti lako postajala na­
puštena mesta, zatim su opet naseljavana. 60 Međutim, ne može se
znati kuda su vodila ta odseljavanja. Sigurno su u srednjem veku
postojala i druga današnja sela, na primer selo C r k v i n o , koje
je ime dobilo po srednjevjekovnom hramu u njemu. Selo M a r -
t o 1 c i je dobilo ime po povlašćenim stanovnicima martolosima.
Selo V o j n i c a je moglo dobiti ime po plaćanju stare dažbine
zvane »vojnica«, itd.
52
K. Jireček, nav. rad, str. 245; M. Filipović, Položaj i teritorijalni razvitak
Velesa,
53 str. 9.
54 M. Filipović, nav. rad, str. 9.
Obaveze prema manastirima trajale su neko vreme i po dolasku Turaka.
55—56 jm n% Vasiljević, Prilep i njegova okolina, Beograd 1902, str. 98; V. Ra-
dovanović,
57 Babuna, str. 100.
M. Purković, Popis sela u srednjevekovnoj srpskoj državi, Godišnjak
Skopskog
58 Filozofskog fakulteta, IV, Skoplje 1940, str. 63.
59 7. H. Vasiljević, nav. rad, str. 98.
60
M. Purković, nav. rad, str. 142.
Uporedi T. Vukanović, Selo kao socijalna zajednica..., Glasnik Muzeja
Kosova i Metohije, IX, Priština 1964, str. 15.

145
 U jednoj Dušanovoj hrisovulji spominje se na Babuni s t a s
S i d r o f e j e v a. To je bila celina jednog seljačkog imanja. Na­
vedeni stas imao je njive, vinograde, vodenice, voćke. 61 Gde se tač-
no nalazilo to imanje sada se ne može utvrditi. Godine 1336. pomi-
nje se i selište V1 č j e u Babuni, tada naseljeno novim stanovni­
cima.62 Gde se nalazilo takođe se tačno ne može reći.
Osim brojnih seoskih naselja, u srednjem veku naša oblast ima­
la je i nekoliko tvrđava sa podgrađima. One su, kao i u antičko
doba, koristile strateški povoljnija mesta.
U oblasti Babune i Topolke ima dosta predanja i priča o Kra­
ljeviću Marku. Tvrđavu u selu Banjici nazivaju Markovo kale. Ta­
kvo ime nose i tvrđave u selima Teovu i Vladilovcima. Jedan to­
ponim u selu Martolcima nosi ime Markov kamen. U selu Crkvinu
postoji mesto Markova crkva, itd.
Zbog svega toga srednjevjekovnih ostataka danas ima u svima
delovima oko Babune i Topolke. Trebalo bi izvršiti njihova stručna
proučavanja. Pošto to nije urađeno, a leži izvan moje struke, uzdr-
žaću se od zaključaka. U opisima današnjih sela, koji se objavljuju
u drugom delu ovog rada, nalaze se pomeni tih objekata. Napomi­
njemo da će najznačajnijih srednjevekovnih objekata biti u gor­
njim delovima oblasti Babune (kod sela Oreša potes Petle, kod se­
la Nežilova potes Čeples) i Topolke (sela G. Jabolčište, G. Vranovci,
Melnica, itd). Značajnih objekata ove vrste ima i u selu Crkvinu,
koje leži u donjem delu Babune. 63
3. Period turske vladavine. — Oblast Babune i Topolke posle
smrti Marka Kraljevića 1395. g. pala je pod tursku vlast i pod njom
je ostala do 1912. g. (svega 517 godina). Međutim, s početka tur­
ske vladavine nemamo pisanih vesti koje bi se odnosile na našu
oblast. Ipak, pretpostavljamo da ta velika prekretnica u životu sta­
novništva nije mogla ostati bez ikakvog uticaja. Turska država do-
nela je novo političko i društveno uređenje, drukčije poglede na
svet i drukčiji način života. To je moralo izazvati iseljavanje dela
slovenskog stanovništva: poglavito se iselila vlastela sa svojim lju­
dima. Iseljavanja su vodila u krajeve koji tada nisu bili osvojeni
od Turaka. 64
U starije tursko doba prilike za naš narod u raznim oblastima,
pa i u kraju oko Babune i Topolke, nisu bile izrazito teške. O toj
činjenici govori i V. S k a r i ć, koji smatra da je turska država
u početku imala veliko pouzdanje u svoje pravoslavne podanike. 65
61
St. Novaković, Selo, Beograd 1943, str. 118.
82
/. H. Vasiljević, nav. rad, str. 98; M. Purković, nav. rad, str. 73.
63
St. Simić, Veleški manastir sv. Dimitrija. Skopje 1923, str. 22—26; M.
Filipović, Položaj i teritorijalni razvitak Velesa, str. 11.
64
Iz vremena turskog osvajanja postoji jedno rašireno predanje. Po njemu
Turci nisu mogli odmah osvojiti gornji deo sliva Babune jer su ga štitila
brojna utvrđenja. Stoga je taj planinski deo tri godine bio samostalan.
65
V. Skarić, Problemi migracija, Jugoslovenska njiva, god. V, 1921, str. 51.

146
Verski život bio je relativno dobro organizovan, a ekonomske pri­
like nisu se znatnije pogoršale u odnosu na stanje koje je vladalo
pre dolaska Turaka. 66 Ovo potvrđuje i činjenica što Turci u današ­
njem titoveleškom kraju nisu imali primese svog stanovništva za
duže vreme svoje vladavine.
Prve istorijske vesti o ovoj oblasti pod Turcima potiču iz druge
polovine 15. veka. Navode se ova njena današnja sela: Orizari, Hra-
štani, Kriva Kruša, Jabolčište, Bistrica, Bogomila, Omorani, Ne-
žilovo, Kapinovo, Drenovo, Goloznici, Melnica, Oreše, Papradište,
Pomenovo, Vranovci, Rakovec, Crkvino.67 Prilikom pomena navede­
nih sela označen je i broj domaćinstava, kao i etnička pripadnost
stanovništva. Iz tih podataka jasno se vidi da je u oblasti Babune
i Topolke tada gotovo isključivo bio zastupljen slovensko-hrišćan-
ski svet. Turska kolonizacija tek je započela 1481. g. i to u neznat­
nim razmerama (sela: Gorno Orizari, Dolno Orizari). 68
Turska je državna vlast ovde kao i u ostalim oblastima stvorila
naročiti feudalni sistem. Zemlja je bila vlasništvo sultana, a njom
su upravljali spahije. Svako selo je po tom sistemu plaćalo carski
harač i imalo spahiju, kome je davalo desetak od žetvenih priho­
da. Po narodnom predanju oblast je bila podeljena na više spahi-
luka. Spahije su mahom živele u Velesu. Čitav taj period nosi na­
ziv spahijski agrarni režim. Zavođenje navedenog turskog feudali­
zma označavalo je postepen nastanak dugotrajne ere ekonomske
zaostalosti. 69
Kako je poznato, pod Turcima je bilo i oblasti čiji su prihodi
u celini pripadali pojedinim licima. To su tzv. h a s o v i . Reč has
(hass) na arapskom znači carsko dobro, osvojenu zemlju, posed ko­
ji je vladar davao pojedincima za određeno vreme na uživanje, i to
obično za vojničke zasluge. Ova dobra bila su nenasledna i oslobo­
đena poreza.
Razlikovale su se tri vrste hasova. Jedni su bili veliki hasovi,
čije su prihode pribirali sami sultani u svoju ličnu korist, ili uprav­
nici oblasti i okruga. Drugi su bili spahijski hasovi, jer su njih
dobijali pojedine spahije u svoj spahiluk. Ni jedni ni drugi hasovi
nisu bili lična svojina. Treću vrstu činili su manastirski hasovi.
Jedan has postojao je i u našoj oblasti: nalazio se u gornjem delu
sliva Babune oko poznatog sela Bogomile. Danas nosi ime A z o t.70
Po svemu izgleda da je to bio spahijski has. Has u slivu Babune
prvi put se pominje 1460. g.71
86
Uporedi M. Radovanović, Stanovništvo Prizrenskog Podgora, Glasnik Mu­
zeja
67
Kosova i Metohije, IX, Priština 1965, str. 295.
Neka naselja bila su dervendžijska: stanovnici su bili čuvari drumova
i oslobođeni
88
svakog drugog danka.
M. Sokolovski, Gradot Veles vo periodot od okolu 1460—1544. g., Glasnik
na Institutot za nacionalna istorija, III, 2, Skopje 1959, str. 153, 155, 160, 172,
173,
69
175.
70
Uporedi M. Radovanović, nav. rad, str. 152.
M. Filipović, Agrarno-pravni odnosi zvani paraspor ili paraspur, Lesko-
vački
71
zbornik, V, Leskovac 1965, str. 8, 9.
M. Sokolovski, nav. rad, str. 152.
147
 Da bi se slovensko-makedonsko stanovništvo u današnjem tito-
veleškom kraju očuvalo i da bi što lakše moglo proizvoditi osnov­
na dobra u uslovima turskog feudalizma, bilo je primorano da se
vrati na raniji, već preživeli porodični oblik — patrijarhalnu za­
drugu, i da pređe na proizvodnju samo za podmirenje potreba svo­
jih članova. Pošto je zemlja smatrana sultanskom, kod stanovniš­
tva se ispoljila težnja da se sve više zanima stočarstvom.
0 oblasti Babune i Topolke iz 16. veka nema mnogo određenih
podataka. Jedino znamo da je na osnovu popisa stanovništva oko
1520. i 1530. g. naša oblast pripadala sandžaku zvanom Paša. Bio je
najveći sandžak na Balkanskom poluostrvu. Veles je bio sresko
mesto u ovom sandžaku. Sela oko Babune i Topolke gotovo sva su
bila i nadalje slovensko-hrišćanska. To se jasno vidi i sa jedne et­
ničke karte sastavljene na osnovu pomenutog popisa u Turskoj za
vladavine sultana Sulejmana Zakonodavca (1520—1556. g.).72"78 Na
toj karti samo tri naselja označena su kao naselja sa musliman­
skim domaćinstvima. Sa kraja 16. veka potiče i prva vest o poseb­
noj veleškoj eparhiji. 74
1 u 17. veku oskudni su pomeni o ovoj oblasti, njenom stanov­
ništvu i naseljima. Sredinom toga veka E. Č e l e b i j a pominje
dva sela u ovoj oblasti: Č e l t i k č i (Orizari) i I z v o r . Za prvo
selo je naveo: da leži na bregovitom terenu, njegovi muslimanski
stanovnici (svega 70 k) bave se gajenjem pirinča i dr. Drugo selo
bilo je slovensko, imalo je stotinu domova, tu se nalazila stanica
na putu za Prilep, itd.75
Dugotrajni austro-turski rat 1683—1699. g. duboko je potresao
čitavu tursku carevinu. Njegove posledice osećale su se i tamo gde
nije bilo neposrednih operacija. 76 Slovensko stanovništvo nije se
držalo neutralno. Nemiri i ustanci naročito su uhvatili maha kada
je austrijska vojska 1689. g. zauzela Skoplje, Veles, Tikveš77 i Štip.
Ustanci su se proširili na prostranoj teritoriji: sve do Strumice na
jugoistoku i Debra na zapadu. U tome je učestvovala i oblast oko
Babune i Topolke.
Kratko vreme nakon toga Austrija je zbog sukoba sa Francuskom
morala osloboditi svoju vojsku na Balkanu. To je olakšalo Turcima
da povrate izgubljene teritorije i da suzbiju naše ustanike. Zbog
toga je deo Slovena Makedonaca, znajući šta ih čeka od Turaka,
emigrirao i iz oblasti Babune i Topolke. Otišli su na sever, vero-
vatno preko Save i Dunava. Narodna tradicija o ovim događajima
daje neodređene podatke. Pominju se nasilja koja su vršili Turci
i drugi nasilnici povlašćeni od njih. U burnim vremenima krajem
72_73 A% Urošević, Stanovništvo Balkanskog poluostrva u prvoj polovini 16.
veka,
74
Zbornik radova EI SANU, knj. 4, Beograd 1962; karta u prilogu.
75 M. Filipović, Položaj i teritorijalni razvitak Velesa, str. 10.
76 E. čelebija, Putopis..., Sarajevo 1967, str. 302.
M. Filipović, Has pod Paštrikom, Naučno društvo Bosne i Hercegovine,
Djela,
77
knj. XIII, Sarajevo 1958, str. 25.
Uporedi V. Radovanović, Tikveš i Rajec, str. 199.
148
17. veka opus teli su mnogi stari hramovi u raznim delovima ovog
kraja. To burno vreme nije preživela nijedna značajna crkva ili
manastir.
Iseljavanje Slovena sa kraja 17. veka, rušenje gotovo svih starih
manastira i crkava (izuzev u selu Crkvinu), kao i iščezavanje poje­
dinih sela (Mramorane, Rudilovo, Bratim Selo i dr.) predstavljaju
tri značajna događaja u prošlosti ove oblasti pod Turskom i pre­
kretnicu u njenom razvitku. Zbog toga se tursko doba i u istoriji
ovog našeg kraja deli na dva perioda: na s t a r i j i , od 1395. do
1689. g. (dug 294 godine) i na m l a đ i , od 1689. do 1912. g. (dug
223 godine).
Emigracija sa kraja 17. veka bila je znatnih razmera jer su tada
mnoga sela u oblasti Babune i Topolke postala mala po broju do­
maćinstava. Zato su nekoliko godina, uglavnom do sredine 18. veka,
svi delovi ovog kraja bili retko naseljeni. Slično stanje utvrdili su
ispitivači naselja i u okolnim oblastima: Poreču, 78 okolini Prilepa, 79
Tikvešu,80 ovčepoljskom kraju, 81 okolini Skoplja, 82 itd.
Izneto stanje u pogledu naseljenosti počelo se menjati tek od
druge polovine 18. veka. Po selima oko Babune i Topolke prirašta­
jem i pomoću doseljavanja počeo se povećavati broj stanovnika.
Od te periode nastala je velika prekretnica u daljem etničkom raz­
vitku oblasti. Turske su vlasti, da bi obezbedile put dolinom Var­
dara i oko donjeg toka pomenutih reka, naseljavale stanovništvo
maloazijskog porekla — Juruke i Konjare. Kako je u ovoj oblasti, i
to u njenom nižem delu, klima stepskih osobina, to se novo stanov­
ništvo lako uživelo u sredini čije su prirodne osobine slične kao i
u anadolskoj postojbini. 83
Planine u gornjim delovima oblasti Babune i Topolke mogu leti
primiti mnogo više stoke nego što su krajem 18. i u prvoj polovini
19. veka imali stoke seljaci meštani. Zbog toga su tada među starije
makedonsko-pravoslavno stanovništvo došla i tri egzotična etnička
elementa: M i j a c i , m i j a č k i T o r b e š i i A r b a n a s i . Prva
dva su došla iz sliva Radike u zapadnoj Makedoniji, dok je treći
elemenat poreklom iz severne Arbanije. Mijaci su se naselili u Orešu
i Papradištu u izvorišnom delu Babune. Ostali su se naselili u Mel-
nici, G. Vranovcima (Torbeši), D. Jabolčištu i G. Jabolčištu (Arba­
nasi) u izvorišnom delu sliva Topolke.
U zimske mesece, od novembra do kraja aprila, stočari doseljeni
iz sliva Radike i severne Arbanije napasali su stada u nižem severo-
78
P. Jovanović, Poreče, Naselja i poreklo stanovništva, knj. 28, Beograd
1935,
79
str. 267.
J. Trifunoski, Bitolsko-prilepskata kotlina, Zbornik Prirodno-matematič-
ki fakulteta, Skopje 1969, str. 88, 89.
80
V. Radovanović, Tikveš i Rajec, str. 198—201.
81
82
J. Trifunoski, Ovčepoljska kotlina, Zagreb 1964, str. 651.
J. Trifunoski, Skopsko polje, Naselja i poreklo stanovništva, knj. 35,
Beograd 1955, str. 357.
83
B. Milojević, Glavne doline u Jugoslaviji, str. 204»
149
istočnom delu oblasti Babune i Topolke. Tako su oni upoznali i te
niže krajeve pa su se i tamo naseljavali. Torbeši su zahvatili dva
sela u nižem delu Babune — Sogle i D. Vranovce, dok su Arbanasi
zahvatili nekoliko sela u donjem slivu Topolke i Babune. Iz toga
izlazi da su se pomenuti muslimanski doseljenici najpre naselili po
višem zemljištu naše oblasti jer im je ono odgovaralo njihovom
matičnom kraju. Sa razvojem planinskih naselja kasnije je počeo
proces silaženja u niža sela.
Na taj je način perioda u toku druge polovine 18. i početkom 19.
veka za oblast Babune i Topolke imala višestruki značaj: naš kraj
dobij a najveći broj novodoseljenog stanovništva — Makedonaca
(poglavito Mijaka), Torbeša, Arbanasa i Turaka. Ti su stanovnici
stvorili raznovrsnu etničku fizionomiju. Hrišćani su uskoro postali
svesni toga da se ekonomski ne mogu održati u selima gde ima
muslimana. Zatim verski antagonizam, izjednačavan sa nacionaliz­
mom, išao je do krajnosti. Stoga su hrišćani iz mešovitih sela na­
puštali svoja ognjišta: jedni su prelazili u druga naselja iste oblasti,
dok su se drugi iseljavali iz oblasti odlazeći na razne strane. U toku
19. veka najviše Makedonaca preselilo se u Veles.
Usled navedenih iseljavanja ostala su bez starijeg makedonsko-
-hrišćanskog stanovništva ova današnja sela: G. Jabolčište, D. Ja-
bolčište, G. Vranovci, Melnica, Sogle i još neka druga. Žestina dru­
štvene anarhije u ovoj oblasti započeta od druge polovine 18. veka
nije popuštala sve do kraja turske vladavine 1912. g. Ona se osobito
osećala na potištenom hrišćanskom stanovništvu.
Za vreme trajanja pomenute periode u jednom znatnijem broju
makedonskih sela bio je uspostavljen čifčijski režim — »čifligar-
stvo«. Navedeni režim stvaran je u doba anarhije u Turskoj. Čiflici
su stvarani od ranijih rajatskih sela i većina tih čićlika pripadala
je nekolikim muslimanskim porodicama. O ovim promenama u
ekonoskom stanju hrišćanskih Makedonaca videće se u posebnom
delu ovog rada.
Ovde iznosimo podatke samo o nekim veleškim Turcima koji su
imali čiflike. Poznati Đor Ali-beg imao je čiflik u G. Rakovcu. Ibra-
im-aga, Ismajil-efendi i još neki drugi Turci imali su čiflike u selu
Golozincima. Zenel-beg, muhadžir doseljen 1878. g. iz Ćustendila,
imao je veliki čiflik u selu Martolcima. Čiflik Abdul-bega nalazio se
u Novom Selu. Emin-beg imao je čiflik u selu D. Vranovcima, Ali-beg
u selu Izvoru, Tefi-beg u selu Smilovcima, Usejin-beg u selu Vla-
dilovcima itd. Osim veleških Turaka vlasnici čiflika bili su još po­
jedini Arbanasi i Torbeši iz ove oblasti: u selima Banjici i Lisicu.
U čifčiskim selima kraj Babune i Topolke do oslobođenja od
Turaka među zemljoradničkim kulturama značajno mesto imalo je
gajenje pirinča (oriz). Međutim, pirinač nije bio samo blagodet već
je predstavljao i nesreću mnogih hrišćanskih sela. Tamo gdje je
bilo pirinča bilo je i hrane, ali su se u vodom natopljenim pirinča-
nim njivama legli rojevi komaraca. Od malarije, koju su prenosili

150
komarči, i od tuberkuloze bolovali su brojni Makedonci u nižem
delu oblasti. Umiranje dece bilo je strahovito: oko 80°/o od umrlih
bila su mala deca. Na taj način pirinač je bio istovremeno i život
i smrt.
Godine 1830. desio se poznati upad Arbanasa u Bitolj pod vod­
stvom skadarskog Mustafa-paše. Oni su tamo bili suzbijeni, zbog
čega su se povukli u Prilep i u oblast Babune sa namerom da se
sastanu sa Arbanasima iz kačaničkog i karadačkog kraja. Ali njih je
i tamo turski vezir potukao, tako da se Mustafa-paša spasao beg-
stvom. 84 Tom prilikom došlo je do stradanja stanovništva po našoj
oblasti (v. opis sela Stepanaca).
Od sredine prošlog veka izdao je sultan odobrenje da se u poje­
dinim krajevima naše zemlje smeju obnavljati hramovi koji su bili
porušeni ili oronuli. Tada je sagrađena po jedna značajna crkva u
ovim selima: Oraovcu, Oreov Dolu, Mokrenima, Krajnicima, Pa-
pradištu, Bistrici, Bogomili, itd. Od tada postoje i četiri obnovljena
manastira — po jedan nedaleko od današnjih sela Sogla, Omorana,
Vojnice i Stepanaca (svi u gornjem delu sliva Babune). Manastiri
su brzo postali značajni centri kulturno-religiozne delatnosti Make­
donaca. Svet iz sela u okolini odlazio je radi bogosluženja u njih.
A jeromonasi iz manastira obavljali su dužnost parohijskih svešte-
nika. Manastiri su imali zemlju.
Pred oslobođenje od turske vlasti među Makedoncima u oblasti
Babune i Topolke takođe je došlo do živog nacionalnog vrenja. Ono
je bilo pomagano iz centara susednih južnoslovenskih država — Sr­
bije i Bugarske. S tim u vezi učestale su i turske racije. Pominjemo
pokolj Makedonaca 1884. g. u selu Papradištu. 85 Turska osveta
najviše se okretala protivu istaknutih boraca. Njima je ostajao je­
dini spas u bekstvu po planinama. O borbama između Makedonaca
i Turaka ispevane su i narodne pesme (v. opise sela Gabrovnika,
Oreov Dola i dr.).
4. Novije doba. — Oblast Babune i Topolke oslobođena je od
Turaka krajem 1912. g. Do sada je prošlo oko šest decenija. I taj
period takođe je ispunjen krupnim događajima.
Posle turske vladavine ubrzo je izbio prvi svetski rat. Odnosi u
današnjem titoveleškom kraju bili su puni neizvesnosti i promena:
nakon kratke srpske vladavine sledila je bugarska okupacija. Slabo
stanje privrede pogoršano je ratnim pustošenjem. Bugari su naneli
dosta zla stanovništvu u Azotu. Samo u selu Bogomili pobili su oko
120 žena, dece i staraca.
S prestankom prvog svetskog rata došlo je do stabilizovanja pri­
lika. Godine 1919. data je proklamacija o agrarnoj reformi i uki­
danju čifčijskih odnosa. Zemlja je postala slobodan posed. Mnogi
Malčedonci postali su vlasnici zemlje koju su dobili pomoću agrar-
84
85
J. H. Vasiljević, nav. rad, str. 208, 209.
M. Filipović, Neimarstvo crkve sv. Bogorodice u Skoplju, Spomenica
hrama i Bogorodice u Skoplju, Skoplje 1935, str. 306.
151
ne reforme ili kupili. Tako je obrada zemlje u ovoj oblasti pojačana
u odnosu na tursko doba. Međutim, i stočarstvo je još uvek bilo
veoma važna grana privrede. U celini privredni život krenuo je
napred.
Za kraj oko Babune posebno je veoma značajna izgradnja želez-
ničke pruge 1935. g. Pruga je važna iz više razloga. Pominjemo jače
vezivanje mnogih naselja za Veles, Prilep i Skoplje. Pruga je uticala
na intenziviranje trgovine, itd.
Nakon prvog svetskog rata po selima našeg kraja događale su se
i neke druge promene. Počeo je proces raspadanja patrijarhalnih
zadruga, do toga je došlo iz više razloga. Jedan od njih bio je jače
angažovanje seoskog stanovništva u trgovačkoj razmeni. Muškarci
iz onih sela koji su odlazili na rad u druge krajeve (ciglari, zidari,
vodeničari) nisu davali sav zarađeni novac u zadrugu. Novcem su
kupovali zemlju za svoju užu porodicu. S raspadanjem zadruga od­
vijao se proces sitnjenja poseda.
Oblast Babune i Topolke u drugom svetskom ratu ponovo se na­
šla pod okupacijom Bugara (1941—1944). Međutim, stanovništvo je
tada pokazalo izvanrednu hrabrost. Zahvaljujući geografskom po­
ložaju u planinskim delovima oblasti stanovnici su se aktivno uklju­
čili u partizanski pokret za oslobođenje zemlje. Sela su bila često
opkoljavana neprijateljskim jedinicama. One su se služile repre­
salijama čak i prema neboračkom stanovništvu. U borbama je po­
ginulo oko stotinu lica. U selu G. Vranovcima 29. X 1944. g. objav­
ljen je prvi broj lista »Nova Makedonija«.
Posle drugog svetskog rata pod uticajem socijalističkog društve­
nog uređenja nastale su nove prilike. Titov Veles kao centar šire
oblasti ulazi u fazu industrijskog razvitka. Izgradnja fabrika uslov-
ljava doseljavanje seoskog makedonskog stanovništva i to utiče na
to da su se mnoga sela smanjila po broju domaćinstava. U donjem
slivu Topolke lokalizovan je znatan deo titoveleške industrije.
Turci i Torbeši su se od 1954. g. gotovo sasvim iselili u Tursku.
Deo zemljišta pojedinih iseljenika dodeljen je socijalističkom sek­
toru privrede. Tako je izvestan preobražaj zahvatio i poljoprivredu.
Usled iseljavanja tog stanovništva nastajale su praznine koje su
popunjavali Arbanasi i »Bošnjaci« poreklom iz drugih jugosloven-
skih oblasti.
Povećan značaj u našem kraju dobijaju i njeni planinski delovi.
Na Mokroj planini izgrađen je planinarski dom, koji nije samo
odmaralište nego i polazna tačka za izlete po okolini izvanredne
lepote i prirodnih retkosti. Od značaja je za turizam i kolski put
koji od naselja Časke vodi do G. Jabolčišta.

IV. NASELJA
Sada u oblasti Babune i Topolke ima 46 sela i 3 radničko-indu-
strijska naselja.

152
 U slivu Babune nalaze se sela: Crkvino, Oraovec, Busilci, Vojnica,
Krajnici, D. Vranovci, Novo Selo, Stari Grad, Izvor, Vladilovci,
Smilovci, Stepanci, Pomenovo, Martolci, Omorani, Teovo, Plevenje,
Sogle, Oreov Dol, Gabrovnik, Mokreni, Bistrica, Bogomila, Crešne-
vo, Kapinovo, Oreše, Papradište i Nežilovo.
U slivu Topolke nalaze se sela: G. Orizari, Raštani, Klukovec,
Slivnik, Rlevci, Banjica, Otištino, G. Rakovec, Časka, Elovec, Kriva
Kruša, Golozinci, Melnica, G. Vranovci, Lisice, Drenovo, D. Jabol-
čište i G. Jabolčište.
Radničko-industrijska naselja su: Prevalec, Porculanka i Naselba
Časka, sva u donjem delu sliva Topolke.
/. U slovljenost položaja sela. — U oblasti Babune i Topolke raz­
likuju se tri fizičko-geografske i privredno-geografske površine: bre­
žuljkasto zemljište, planinske padine i aluvijalne ravni. Zbog toga
po položaju izdvajaju se tri grupe seoskih naselja.

Tabela 4
Pregled položaja sela

Broj Ukupan Prosečan Od ukupnog

Grupa seoskih naselja broj broj broja
sela domova domova domova

I. Sela na brežuljkas­
tom zemljištu 23 .1,301 56,5 44,7
II. Planinska sela 16 890 55,6 32,8
III. Sela na aluvijalnim
ravnima 7 620 88,5 22,5

Ukupno 46 2,711 58,9 100

Na brežuljkastom zemljištu leže 23 sela sa 1301 domom. To čini

44,7% od celokupnog broja seoskih domova u oblasti. Na planin­
skim padinama leži 16 sela sa 890 domova ili 32,8% od ukupnog
broja. I na aluvijalnim ravnima uglavnom leži 7 sela sa 620 domova
ili 22,5% od ukupnog broja.

Unutrašnjost oblasti najvećim delom ispunjavaju niska pobrđa

u koja su se usekle doline. Stoga su najbrojnija b r d o l i j s k a
s e l a na pomenutom pobrđu. Za sela u zoni brežuljkastog zem­
ljišta od velikog su značaja privredne površine, izvori i krajevi gde
je izdan plića. Težnja njihovih stanovnika bila je da koriste povr­
šine zemljoradničke i stočarske. Poglavito se bave gajenjem suvih
kultura i ovčarstvom po prostranim stepskim pašnjacima.
153
 Takva sela u slivu Babune su: Crkvino, Oraovec, Busilci, Vojnica,
D. Vranovci, Novo Selo, Stari Grad, Martolci, Omorani, Plevenje,
Oreov Dol, Gabrovnik, Mokreni, Bistrica. U slivu Topolke takva
sela su: G. Orizari, Raštani, Klukovec, Slivnik, G. Rakovec, Časka,
Elovec i Kriva Kruša.
Drugu grupu po položaju čine p l a n i n s k a s e l a . Leže na
planinskim stranama Mokre, Dautice i Babune. U tim delovima
oblasti veoma su slabe saobraćajne veze. Sela su lokalizovana u
gornjim delovima dolina kojima su planine razuđene. Stanovnici u
prvom redu koriste šumsko-pašnjački pojas. Raspolažu »planinom«
po kojoj su letnji stočarski stanovi. Imaju i zemljište koje može
biti obrađeno. Delovi toga zemljišta ne obrazuju kompaktnu povr­
šinu jer se nalaze na terasama, kosama i uskim dolinskim ravnima.
Neke njive daleko su od sela do dva sata hoda (G. Jabolčište i dr.).
U planinskim delovima oblasti za naselja ima veliki značaj i eks­
pozicija. Sela traže južnu i istočnu ekspoziciju s dužim trajanjem
sunčevog zračenja. U nekim slučajevima je i etnički momenat imao
ulogu u biranju mesta za stanovanje. Mijački i arbanaški stočari,
doseljeni iz oblasti na zapadu, i u ovom kraju radije su zahvatali
planinska sela. Ispitivači naselja naveli su slične primere u drugim
oblastima naše zemlje.
Planinska sela u slivu Babune su: Krajnici, Vladimirovci, Smi-
lovci, Stepanci, Pomenovo, Crešnevo, Kapinovo, Oreše, Papradište
i Nežilovo. U slivu Topolke takva sela su: Rlevci, Melnica, G. Vra­
novci, Drenovo, D. Jabolčište i G. Jabolčište.
Treću, najmanju grupu čine s e l a n a a l u v i j a l n i m r a v -
n i m a. Takav položaj ima sedam sela. Sela ove grupe leže duž
linije na kojoj se dodiruju aluvijalne ravni i strane višeg zemljišta.
Ovakav položaj stanovnicima nosi znatne privredne koristi: ravan
oko reka podesna je za vlažne kulture, dok je na višem zemljištu
paša. 86 U položaju ravničarskih sela ogledaju se i druge povoljnosti:
hidrografske i saobraćajne.
U zoni aluvijalne ravni česti su ostaci starih naselja, što je znak
da je i takav položaj dosta povoljan pa su na njemu ona uvek
osnivana. U slivu Babune ravničarska sela su: Izvor, Teovo, Sogle i
Bogomila. U slivu Topolke takva sela su: Otištino, Golozinci i Li­
sice.
2. Premeštanje sela. — Jedna grupa starih sela i do danas je
ostala na prvobitnom položaju: stalno su bila vezana za isti topo­
grafski položaj i iste privredne površine. Stanovnici su imali do­
voljno zemlje za obradu i dovoljno hrane za stoku. Sela su se je­
dino, usled različitih uzroka, povremeno uvećavala ili opadala na
mestu na kome su bila osnovana. U sela ove grupe spadaju: Bogo-
86
Uporedi B. Milojević, Južna Makedonija, Naselja, knj. X, Beograd 1921,
str. 5; Sr. Vukosavljević, Sociologija stanovanja, Beograd 1965, str. 20.
154
mila, G. Vranovci, Melnica, Oraovec, Bistrica, Sogle, Lisice i još
neka druga. Iz toga se vidi da su stanovnici mogli dobro uočiti
vrednost položaja naselja.
Međutim, ostala sela u prošlosti menjala su položaj. Sećanja na
ranija mesta stanovanja očuvana su u tradiciji. Ta mesta redovno
nose zajednički naziv »selište«. Po broju selišta i starinama (groblja,
crkvišta, itd.) vidi se da je i u ovoj našoj oblasti bilo mnogo pre-
meštanja stanovništva, odnosno napuštanja starijih položaja sela i
osnivanje istoimenih naselja na novim položajima. Premeštanja
sela bila su iz ekonomskih, saobraćajnih, ponekad i zdravstvenih
razloga.
Novo Selo ranije je ležalo severoistočno od današnjeg položaja,
kraj starog karavanskog puta. Međutim, zbog svraćanja »turskih«
putnika stanovnici su promenili položaj naselja. Pojedina sela ove
oblasti premestila su se usled poplave. To se desilo sa Golozincima,
Časkom i Elovcem. Poslednja su se dva sela, da bi izbegla povre­
mene poplave Topolke, premestila na više zemljište. Selo G. Orizari
takođe je promenilo položaj: prešlo je sa ranijeg nezdravog mesta
u aluvijalnoj ravni na današnji viši položaj, itd.
Nećemo iznositi ostale primere premeštanja sela jer podataka o
tome ima u posebnom delu rada. Neka sela promenila su položaje
po više puta (Drenovo). Ranija naselja bila su poglavito manja i sa
kućama od slabog materijala, pa premeštanje nije bilo teško izvr­
šiti. Prikupljeni podaci pokazuju da se gotovo nijedno selo nije
premestilo daleko od starog položaja niti u kratkom roku. Preme­
štanje se obično vršilo u granicama istog hatara i postepeno. Svaki
preseljen rod zadržavao je svoj deo zemlje koji je imao na selištu.
3. Tipovi, veličina i imena sela. — U oblasti Babune i Topolke
najviše je sela zbijenog tipa. Glavna odlika im je u tome što kuća
sa dvorom i ostalim zgradama zauzima neznatan prostor. Sve su
kuće blizu jedna drugoj te i ćelo selo zauzima malu teritoriju,
Njive su udaljene i različito raspoređene po hataru.
Sela se dele na mahale. Po pravilu nazivaju se prema rodu, jer
su većinom naseljene bližim srodnicima. Ima mahala i sa imenima
po topografskom položaju. Svako naselje ima jedan mali prostor
— »sredselo«. Gde je sredselo, tu se mogu videti česma, negde kan­
celarija, škola, dućan. U hrišćanskim selima je crkva, dok je kod
muslimana džamija. O tome više podataka ima u posebnom delu
rada.
Pod uticajem topografskih prilika, naročito zbog dolina, u neko­
liko sela mahale su nešto udaljenije. Takav je slučaj u G. Jabolči­
štu, D. Jabolčištu, Slivniku i Melnici. Pojedine mahale čine posebne
manje celine, ali ipak ne predstavljaju začetne forme posebnih na­
selja.
Postoji predanje da su ranije neka planinska sela bila veoma
rasturena. Delovi naselja zvali su se »selca«. Kasnije su se grupisala

155
zbog straha od zuluma. Zna se za pet-šest današnjih sela da su
postala grupisanjem selaca: Bistrica, Crkvino, Bogomila, itd.
Sela su složene zajednice manjih celina: mahala i zaselaka. Ko­
liko ima manjih celina u jednom naselju, najviše zavisi od raspo­
reda privrednih površina. Tako jedno naselje može biti posebno
selo i kada je sasvim malo: Kriva Krasa, Novo Selo, Plevenje. Ono
je selo ne po tome što je veliko ili malo, nego po tome što ima
svoj hatar, što stanovništvo oseća pripadnost toj seoskoj zajednici.87
Posle drugog svetskog rata u pogledu tipa seoskih naselja nije
nastala veća izmena: sela se sporije prilagođavaju novijim prilika­
ma, pod kojima gradska naselja doživljavaju brzu transformaciju.
Ipak, u toku socijalističke izgradnje neka sela primila su nove ele­
mente: podignuto je nešto javnih objekata— škola, upravnih zgra­
da, zadružnih domova. Naročito ih ima u Bogomili, Izvoru i Li­
sicu.
Kako je isticano, oblast Babune i Topolke ukupno ima 46 seoskih
naselja. Većina tih naselja je relativno mala po broju domova. 88
Naselja sa manje od 50 domova zauzimaju 56,7%. Naselja od 51
do 100 domova zauzimaju 28,2%. Naselja od 101 do 200 domova
zauzimaju 10,8%. Sa preko 200 domova postoje samo dva sela:
Bogomila (210 k) i G. Orizari (365 k).
Tabela 5
Pregled veličine sela
Broj sela Veličina sela

25 . sa manje od 50 domova
13 . od 51 do 100 domova
6 . od 101 do 200 domova
2 . sa više od 200 domova

Broj domaćinstava pojedinih sela zavisi od veličine hatara, nad­

morske visine i kvaliteta obrađene zemlje. Ipak, od prvog pravila
ima odstupanja. Velike hatare u nižim delovima oblasti imaju sela
G. Orizari i Izvor. Ona spadaju u grupu većih sela. Naselja na pla­
ninama redovno su manja: Plevenje 12 k, Gabrovnik 12 k, Kriva
Kruša 22 k, itd.

Imena naselja ogromnom su većinom slovenska. To je najpouz­

daniji znak da su ih osnovali Sloveni. Neka imena naselja data su
po geografskim objektima: Izvor, Prevalec, Melnici, Bistrica, Kraj
87
Uporedi Sr. Vukosavljević, nav. rad, str. 371.
88
Prosečna veličina jednog naselja iznosi 66 domova.
156
nici, Oreov Dol, Mokreni, Banjica, Časka. Druga grupa naselja do­
bila je imena po organskom svetu — biljnom i životinjskom: Ga-
brovnik, Crešnevo, Raštani, Kapinovo, Oreše, Oraovec, Papradište,
G. Orizari, Slivnik, Elovec, Kriva Kruša, Drenovo, D. Jabolčište,
G. Jabolčište, Lisice, D. Vranovci, G. Vranovci.
U manjem broju postoje naselja čija su imena izvedena i na
druge načine. Po nekadašnjim ličnostima, kako izgleda, nose imena
ova sela: Stepanci, Vladilovci, Smilovci, Teovo, Nežilovo, Rlevci, Ra­
ko vec. Po nekadašnjoj crkvi ili tvrđavi dobila su imena sela Crkvino
i Stari Grad. Postoji jedan broj sela sa imenima nejasnog porekla:
Busilci, Pomenovo, Omorani, Sogle, Otištino, Golozinci. Najveći
deo imena sela je iz srednjeg veka.
Razvoj sela može se pratiti po kretanju broja kuća, koji je pri­
kazan na sledećoj tabeli.
Tabela 6
Kretanje broja kuća (domaćinstava) u naseljima
Broj kuća
Ime naselja ^ ^ mg g ^ g ^ ^ „»_

a. Sliv Babune
1. Crkvino 75 64 71 89 78
2. Oraovec 78 76 78 54 24
3. Busilci 32 48 51 48 38
4. Vojnica 142 118 105 78 .54
5. Krajnici 75 60 56 44 37
6. D. Vranovci 74 89 82 71 59
7. Novo Selo 23 23 30 22 17
8. Stari Grad 33 55 47 50 41
9. Izvor 59 128 143 185 138
10. Vladilovci 70 73 86 109 55
11. Smilovci 30 33 33 50 20
12. Stepanci 54 46 35 30 12
13. Pomenovo 43 29 30 22 7
14. Martolci 38 64 70 74 71
14. Omorani 93 108 108 103 74
16. Teovo 112 133 133 135 95
17. Pleven j e — 5 4 3 12
18. Sogle 104 133 133 135 49
19. Oreov Dol 84 57 57 56 24
20. Gabrovnik 40 27 27 20 12
89
Rečnik mesta, Beograd 1925.
90
Za 1948, 1953. i 1961. g. podaci su iz službenog popisa stanovništva.
91
Za 1966—1967. g. podaci su sa mojih terenski^ istraživanja.
157
 Broj kućaL
Ime naselja 1966
1921. g. 1948. g. 1953. g. 1961. g. 1967

21. Mokreni 70 47 45 40 30
22. Bistrica 188 143 141 130 112
23. Bogomila 188 240 263 319 210
24. Crešnevo 29 18 24 24 22
25. Kapinovo 18 14 13 16 10
26. Oreše 98 132 137 160 160
27. Papradište 59 92 100 127 103
28. Nežilovo 69 59 65 61 55
Ukupno 1888 2106 2167 2253 1619

b. Sliv Topolke
1. Prevalec — — — — 80
2. Porculanka — — — — 35
3. G. Orizari 176 181 227 367 365
4. Raštani 22 59 55 60 53
5. Klukovec — 6 5 5 6
6. Slivnik — 7 20 25 25
7. Plevci 35 53 61 57 48
8. Banjica 41 80 78 74 69
9. Otištino 14 25 23 20 18
10. G. Rakovec 11 25 23 27 25
11. Časka (selo)i62 25 91 98 133 51
12. Naselba
Časka — — — — 100
13. Elovec 27 49 51 49 50
14. Kriva Kruša 27 42 40 42 22
15. Golozinci 18 44 37 39 30
16. Melnica 350 236 261 134 125
17. G. Vranovci 488 562 641 122 48
18. Lisice 89 82 92 92 80
19. Drenovo 64 51 55 49 40
20. D. Jabolčište 91 80 84 65 53
21. G. Jabolčište 103 155 166 135 105
Ukupno 1581 1828 2017 1495 1427
Svega 3469 3934 4184 3748 3046

92
U podacima iz literature do 1961. g. broj kuća za selo Časku i Naselbu
časku zapisivan je zaiedno.

158
 Upoređenjem broja kuća (domaćinstava) iz 1921. god. s brojem
iz 1966—1967. g. zapaža se da je za četrdeset i pet godina njihov
ukupan broj nešto izmenjen: 1921. g. 3469, 1966—1967. g. 3046. To
je 423 kuće manje. Međutim, nije tako kada se posmatra kretanje
broja kuća u pojedinim naseljima.
1. Porast broja kuća zapaža se samo u 17 naselja. To su: Stari
Grad, Izvor, Martolci, Plevenje, Bogomila, Oreše, Papradište, Pre-
valec, Porculanka, G. Orizari, Raštani, Slivnik, Banjica, Časka, Na-
selba Časka, Elovec, Golozinci.
2. Ostalo je uglavnom sa istim brojem kuća 8 sela. To su: Crkvi­
no, Busilci, Klukovec, Rlevci, Otištino, G. Rakovec, Lisice, G. Ja-
bolčište.
3. Opao je broj kuća u 24 sela. To su: Oraovec, Vojnica, Krajnici,
D. Vranovci, Novo Selo, Vladilovci, Smilovci, Stepanci, Pomenovo,
Omorani, Teovo, Sogle, Oreov Dol, Gabrovnik, Mokreni, Bistrica,
Crešnevo, Kapinovo, Nežilovo, Kriva Kruša, Melnica, G. Vranovci,
Drenovo, D. Jabolčište. Neka su sela ove grupe na putu da iščeznu
usled prevelikog iseljavanja: Gabrovnik, Stepanci, Pomenovo, Ka­
pinovo.
4. Starost sela. — Na lokacijama pojedinih današnjih sela, kako
je i napred isticano, prva ljudska staništa osnivana su u praisto-
rijsko doba. Pronađeni ostaci materijalne kulture potiču iz neolit­
skog doba. Znatan broj naselja egzistovao je i u antičkom dobu.
Iz tog vremena, kako smo videli, ima dosta arheološkog materijala.
Međutim, sva ta stara naselja nisu u genetskoj vezi sa današnjim
selima. Život današnjih sela započeo je uglavnom u srednjem veku.
U odeljku o istorijskim prilikama u oblasti Babune i Topolke po­
kazali smo da se u pisanim izvorima iz srednjeg veka prvi put po-
minju šest današnjih sela: Bogomila, Omorani, Teovo, Bistrica, Mo­
kreni i Sogle. No, srednjevekovna su i mnoga druga današnja sela
ove oblasti, iako o njima nisu očuvani istorijski pomeni. Nesum­
njivo su iz tog doba sela u kojima danas ima starinačkih rodova.
Srednjevekovna su i sela u kojima starinaca nema, ali se zna da su
oni ranije u njima postojali.
Za poznavanje starosti sela naročito su značajni turski dokumenti
iz 15. veka. U njima se prvi put navodi 16 današnjih sela. Iz doku­
menta izdatog oko 1460. g. navode se sela: Stepanci, G. Orizari,
Raštani, Kriva Kruša, Jabolčište, Nežilovo, Kapinovo, Drenovo, Gab­
rovnik. 93 U dokumentu izdatom 1476/7. g. prvi put se navode sela:
Golozinci, Vranovci (verovatno današnji G. Vranovci), Rakevec (ve-
rovatno današnji G. Rakovec), Izvor, Oreše, Papradište, 94 U doku­
mentu izdatom 1481/2. g. prvi put se navodi selo Pomenovo. 95
93
M. Sokolovski, Gradot Veles..., str. 153, 175; isti: DervendŽiski sela vo
Veleškata nahija od 1460. do 1544. g., Glasnik na Institutot za nacionalna isto-
rija,
94
IV, 1—2, Skopje 1960, str. 175, 176, 177.
M. Sokolovski, Gradot Veles..., str. 155, 156; isti: Dervendžijski sela...,
str.85 173, 176.
M. Sokolovski, Gradot Veles ..., str. 160.

159
 Iz prednjih podataka može se izvesti sledeći zaključak o starosti
sela u ovoj oblasti. Oblast je u drugoj polovini 15. veka — što znači
jedno stoleće po osvajanju od Turapa — bila prilično ravnomerno
naseljena. Tada su postojala i relativno veća sela: Raštani, Jabol-
čište, Bistrica, Golozinci, G. Orizari, Izvor. Svako od ovih sela imalo
je preko 50 domaćinstava. U pomenutom 15. veku u ovoj oblasti
bilo je i sela koja danas ne postoje (Crnuš i dr.).
Napred navedeni istorijski izvori ne pominju samo 22 sela iz ove
oblasti: Oraovec, Busilce, Vojnicu, Krajnike, D. Vranovce, Novo
Selo, Stari Grad, Vladilovce, Smilovce, Martolce, Plevenje, Oreov
Dol, Crešnevo, Klukovec, Slivnik, Plevce, Banjicu, Otištino, Časku,
Elovec, Melnicu, Lisice. Da li su ona postojala u 15. veku i ranije?
Terenska istraživanja pokazuju da su i ta sela većim delom stara
jer su u njima živeli, a negde i sada postoje, starinački makedonski
rodovi. Mlađa su jedino sela Slivnik i Klukovec: potiču iz prve po­
lovine 20. veka. Osnovali su ih preci današnjih doseljenih rodova.
Više podataka o postanku svakog sela ima u posebnom delu rada.
5. Iščezla sela. — Ima brojnih podataka u tradiciji i tragova od
starina koji navode da je ranije u oblasti Babune i Topolke posto­
jao veći broj sela nego danas. Međutim, jedan broj sela povremeno
je nestao. Na osnovu istorijskih podataka i pomoću terenskih istra­
živanja doznao sam za 22 iščezla sela. Ležala su u raznim delovima
oblasti, ali ipak najvećim brojem u planinskom delu. Zvala su se:
Babuna, Vitanci, Glogojca, Gorno Selo, Želinec, Zdunje, Lipojca,
Kadiica, Kaluđerce, Korab, Jasenovo, Mramorane, Mukos, Orizari
Dolno, Pripor, Rakovec Dolni, Rudilovo, Popandindol, Uljančište,
Crnica i Crnuš.
Narod najvećim delom pogrešno objašnjava iščezavanje napred
navedenih sela: navode se turski zulumi. Da to nije uvek bilo tačno
mi smo imali prilike da se osvedočimo i u drugim oblastima —
Ovčepoljskoj kotlini, Bitoljsko-prilepskoj kotlini, Pologu, itd.
Veći broj naselja iščezao je krajem 18. i u toku 19. veka. Njihovi
stanovnici počeli su odlaziti u druge krajeve gde su zarađivali no­
vac od izrađivanja crepova i cigala. Na taj način postali su manje
zavisi od stočarstva i planinske zemljoradnje. Zato su stanovnici
tih pretežno planinskih sela napuštali ognjišta: prelazili su u sre-
dišna glavna sela — Vojnicu, Krajnike, Bogomilu, Bistricu i dr.
Tako su se raselila naselja Korab, Kaluđerci, Slatina, Glogojca i još
neka druga.
Tri sela (Babuna, Vitanci i Orizari Dolno) su se raselila posle dru­
gog svetskog rata. Njihove hatare zahvatila su državna dobra pa su
stanovnici bili primorani da se odsele u Titov Veles i u druga uda­
ljenija mesta.
6. Radničko-industrijska naselja. — Posle drugog svetskog rata
u dolini Topolke razvila su se tri nova naselja; po izgledu i privred­
noj strukturi stanovništva potpuno se razlikuju od okolnih naselja.
To su radničko-industrijska naselja: Prevalec, Porculanka i Naselba
Časka.
160
 Prevalec leži 2 km jugozapadno od Titovog Velesa, na mestu gde
Topolka ulazi u klisuru. Nakon drugog svetskog rata na tom mestu
podignuta je fabrika za izradu kreča. Zatim je sagrađena manja
stambena kolonija. Daljim proširivanjem industrije izazvan je pri­
liv nove radne snage i neprekidno rašćenje naselja. Prevalec danas
ima dva dela. Glavniji deo, sa 50 domaćinstava, leži levo od Topolke.
Manji deo naselja, sa 30 domaćinstava, nalazi se desno od pome-
nute reke.
Porculanka je neposredno kraj poznate titoveleške fabrike u ko­
joj se izrađuju porculanski proizvodi. Leži na dolinskoj ravni levo
od Topolke. Mesto na kome je izgrađeno naselje do 1953. g. bilo
je deo hatara susednog sela G. Orizara. U delu naselja Porculanka
zvanom Dolni stanovi ima 18 domaćinstava. Deo naselja zvan Gorni
stanovi ima 17 domaćinstava.
Naselba Časka leži oko istoimene železničke stanice na pruzi Ti­
tov Veles—Prilep. Mesto na kome je izgrađeno naselje bilo je deo
hatara susednog sela Časke. Do 1957. g. tu su se nalazile njive. Osim
stambene kolonije sa oko 100 domaćinstava u Čaški postoji indu­
strijski pogon za izradu cigala i poljoprivredna ekonomija »Mla­
dost«. Nekoliko godina u Čaški se nalazilo sedište posebne komune.
Naselje ima poneku trgovačku i zanatsku radnju.
Prevalec, Porculanka i Časka uglavnom su aglomeracije i začeci
budućih većih radničko-industrijskih naselja. Njihove kuće su nove,
svetle i većim delom komotne. Oko kuća su dvorišta i manje bašte.
Poredane su pored glavnih komunikacija. To je nova vrsta naselja,
nešto što ne spada u red sela. Ipak, ona se još nisu oformila u grad­
ska središta, iako imaju gradskih elemenata. U tom je više odmaklo
naselje Časka.

V. DANAŠNJE STANOVNIŠTVO

1. Rasprostranjen je etničkih grupa. — Današnje stanovništvo u

oblasti Babune i Topolke veoma je šaroliko u pogledu etničke kom­
pozicije. Uglavnom je m a k e d o n s k o , t o r b e š k o , a b r a n a -
š k o i b o š n j a č k o . Do 1954—1960. g. ovde je postojala i grupa
t u r s k o g stanovništva.
Na svojim ispitivanjima vršenim 1966—1967. g. utvrdio sam u
celoj oblasti 3053 domaćinstva. Od toga je bilo: Makedonaca 2221
domaćinstvo, što čini 73,3% od ukupnog broja; na Torbeše dolazi
130 domaćinstava ili 4,2% od ukupnog broja; na Arbanase dolazi
286 domaćinstava ili 9,3%; na »Bošnjake« dolazi 413 domaćinstava
ili 13,2%; na druge stanovnike dolaze samo 3 domaćinstva.
Makedonaca ima u 45 naselja. Čistih makedonskih naselja je
četrdeset, dok su u pet naselja Makedonci izmešani sa Arbanasima
i Bošnjacima. Kompaktnost makedonskih naselja i stanovništva po­
stoji uglavnom u dva kompleksa: u predelima Azotu i Klepi, koji
leže u slivu Babune. U granicama prvog kompleksa sada ima samo

161
18 arbanaških kuća u selu Soglu. Ovaj okmpleks makedonskog sta­
novništva zahvata gornji i srednji deo sliva Babune. Stoga je naj­
veći po prostoru i broju stanovnika.
Drugi makedonski kompleks zahvata sela u predelu Klepa. U
ovom su kompleksu sela u donjem delu sliva Babune, pretežno na
desnoj strani. Muslimanskog stanovništva — Bošnjaka i Arbanasa
— u ovom kompleksu ima samo u selu Crkvinu. Po veličini terito­
rije i po broju stanovnika ovaj kompleks je manji od prvog.

»
2200
2 000

1800

1600

uoo-
1200

1000-

800

600

400-

200-
Sastav stanovništva u oblasti Ba­
0
1
- • „ , 1 bune i Topolke: 1. Makedonci, 2.
»Bošnjaci«, 3. Arbanasi i 4. Tor-
beši

Torbeši su do pre nekoliko godina u ovom kraju živeli samo u tri

naselja — dva osobito velika. Ta naselja su G. Vranovci i Melnica u
slivu Topolke, D. Vranovci u slivu Babune. Ova su sela 1953. g.
imala oko 1090 domaćinstava. Zbog odseljavanja u Tursku broj
Torbeša je sada veoma malen: zadržali su se u prva dva naselja
sa 130 domaćinstava. Najveća je torbeška grupa u Melnici (120
dom.).
Arbanasa sada ima u 11 naselja. Cista arbanaška naselja su dva,
dok su u devet naselja Arbanasi izmešani sa Makedoncima, Tor-
162
bešima i Bošnjacima. I Arbanasi većinom zahvataju delove u slivu
Topolke. Njihova se sela odlikuju veoma podesnim uslovima za
razvoj stočarstva.
Bošnjaka ima u 6 naselja. Jedno naselje je u slivu Babune (Cr­
kvino), dok ostala leže u slivu Topolke. Ni u jednom selu Bošnjaci
nisu jedino prisutno stanovništvo, već žive izmešani sa predstavni­
cima ostalih etničkih grupa. Najveće bošnjačke grupe, koje se ose-
ćaju i u široj okolini Titovog Velesa, nalaze se u selima G. Oriza-
rima i Crkvinu. — U sledećoj tabeli je pregled domaćinstava po
etničkoj pripadnosti i naseljima.
Tabela 7
Etnička podela domaćinstava po naseljima
• r-<

o
fl w o
«3 a
o —« § "S5
>Cfl
Naselja H
«i S
O S
,_
Ti
U "3
O
o 3C/J ft>
H < m o w
. Sliv Babune
1. Crkvino 11 — 9 58 — 78
2. Oraovec 2 4 - - - - 2 4
3. Busilci 38 — — — — 38
4. Vojnica 5 4 - - - - 5 4
5. Krajnici 37 — — — — 37
6. D. Vranovci 59 — — — — 59
7. Novo Selo 17 — — — — 17
8. Stari Grad 41 — — — — 41
9. Izvor 138 — — — — 138
10. Vladilovci 55 — — — 55
11. Smilovci 20 — — — — 20
12. Stepanci 12 — — — — 12
13. Pomenovo 7 — — — — 7
14. Martolci 71 — — — — 71
15. Omorani 74 — — — — 74
16. Teovo 95 _ _ _ _ _ 95
17. Plevenje 12 — — — — 12
18. Sogle 31 — 18 — — 49
19. Oreov Dol 24 — — — — 24
20. Gabrovnik 12 — _ _ _ u
21. Mokreni 30 — — — — 30
22. Bistrica 112 — — — — 112
23. Bogomila 210 — — — — 210
24. Crešnevo 22 — — — — 22
25. Kapinovo 10 — — — — 10
26. Oreše 160 — — — — 160
27. Papradište 103 — — — — 103
28.,Nežilovo 55 — — — — 55
Ukupno 1524 — 27 58 — 1609
163
 § CO o
as
rt •i—i
Naselja J
S J> g£KS •£?
fl ri «t
v3
C -D ^D
ro >w
R ca 0)
C5J3
d TJ
u O
< CoQ to >
H < CQ O c/5

i. Sliv Topolke
1. Prevalec 80 — — — — 80
2. Porculanka 27 — — 2 2 31
3. G. Orizari 14 — 30 340 1 385
4. Raštani 53 — — — — 53
5. Klukovec — — 6 — — 6
6. Slivnik — — 19 6 — 25
7. Plevci 48 — — — —' 4 8
8. Banjica 65 — 4 _
— — 69
9. Otištino 1 2 — 1 1 5 — 18
10. G. Rakovec 2 5 - - - - 2 5
11. Časka (selo) 51 — — — — 51
12. Naselba
Časka 100 — — — — 100
13. Elovec 50 — — — — 50
14". Kriva Kruša 2 2 - - - - 2 2
15. Golozinci 30 — — — — 30
16. Melnica — 120 3 2 — 125
17. G. Vranovci — 10 38 — — 48
18. Lisice 80 — — — — 80
19. Drenovo 40 — — — — 40
20. D. Jabolčite - - 5 3 - - 5 3
21. G. Jabolčište — — 105 — — 105
Ukupno 697 130 259 355 3 1148
Svega 2221 130 286 413 3 3053

Oblast Babune i Topolke bila je u pogledu migracija a k t i v n a ,

jer je davala stanovništvo drugim bližim i daljim krajevima, i
p a s i v n a , jer je iz raznih krajeva primala doseljenike. Bila je i
e t a p n o p o d r u č j e , jer se predstavnici pojedinih migracionih
struja nisu trajno zadržavali na njenom terenu, nego su posle kra­
ćeg ili dužeg vremena produžili dalje.
Zbog toga složenost stanovništva, ne samo po etničkom sastavu,
već i po poreklu, vremenu i načinu doseljavanja, spada među naj­
značajnija obeležja oblasti. Makedonci, Torbeši, Arbanasi, Bošnjaci,
a doskoro i Turci, stekli su se i razmeštali po ovom kraju formira­
jući etničko, kulturno i socijalno šarenilo.
2. Makedonci. — Kako je i napred istaknuto, Makedonci su naj­
jača grupa u oblasti Babune i Topolke: broje 709 rodova sa 2221
domom. Uzeto je u obzir samo stalno nastanjeno stanovništvo. S
164
 obzirom na starost i poreklo ovo stanovništvo deli se na dve grupe:
jednu čine starosedeoci, a drugu doseljenici.
S t a r i n c i imaju 322 roda sa 1092 doma ili 44,6%> od ukupnog
broja makedonskih domaćinstava (u slivu Babune 218 rodova sa
811 domova; u slivu Topolke 104 roda sa 281 domom). Oni su sva­
kako potomci srednjevekovnog slovenskog stanovništva: kontinui­
tet stanovanja starinaca od srednjeg veka do danas nije bio pot­
puno prekidan. Jedino toj činjenici može se zahvaliti što su i u
ovom našem kraju dobro očuvane stare tradicije, stari nazivi i od­
ređeni broj starinačkih rodova.
Sadašnji starinački rodovi nalaze se u selima: Bogomili (14 r.,
176 dom.), Lisicu (13 r., 64 dom.), Teovu (5 r, 46 dom.), Drenovu
(19 r., 36 dom.), Banjici (13 r., 36 dom.), Martolcima (15 r., 32 dom.),
Plevcima (8 r., 30 dom.), Raštanima (10 r., 26 dom.), Oreov Dolu
(6 r., 19 dom.), Golozincima (10 r., 15 dom.), G. Rakovcu (4 r., 14
dom.), itd.
Starinci u Bogomili pripadaju rodovima: Popovci, Lukovci, Vido-
evci, Stankovci, Krstevci, Kamčevci, Valajčarovci i dr. Starinci u
Lisicu pripadaju rodovima: Kikovci, Janaćiovci, Andreovci, Ončev-
ci, Smiljanovci, Mojinovci, Badnikovci i dr. Starinci u Teovu pri­
padaju rodovima: Kaličovci, Kalajdžiovci, Jačevci, Acevci, Prekure-
čani. Starinci u Drenovu pripadaju rodovima: Đorevci, Mijovci,
Veselkovci, Cvetkovci, Mitrevi, Pavlevi, Docini i dr. Starinci u
Banjici pripadaju rodovima: Elenovci, Vrkovci, Basarovci, Šojlev-
ci, Ickovi, Leovci, Dupišovci i dr. Starinci u Martolcima pripadaju
rodovima: Kočiovci, Pašajliovci, Đošovci, Beninci, Trajkovci, Boži-
novci, Stimkovci i dr. Starinci u Rlevcima pripadaju rodovima:
Davčiovci, Petrevci, Drnkovci, Ugrinovci, Zdravkovci, Sazdovci i dr.
Neki starinački rodovi učestvovali su u unutrašnjim preseljavanji­
ma pa sve njihove porodice nisu u istom selu.
U mnogim selima u kojima danas nema starinačkih rodova ima
pomena u tradiciji da su oni tu živeli pa se iselili ili izumrli. Tako
su Podolešovci, Kostovci, Ubav-Dimovci, Slavevci, Stojkovci sada u
Omoranima, a ranije u Plevenju; Trpevci i Ljamevci sada takođe u
Omoranima, a ranije u Pomenovu; Tunevci, Čakrevci, Stošovci sada
u Bistrici, a ranije u Glogojci (pusto selište); Stankovci, Mitkovci,
Ristevci, Krstevci sada u Bogomili, a ranije u Korabu (pusto se­
lište), itd.
Brojnih starinaca hrišćana do sredine 19. veka naročito je bilo
u onim selima koja su postala muslimanska: torbeška (Melnica,
G. Vranovci) i arbanaška (Gorno i Dolno Jabolčište, Sogle).96 Kada
se stvorila verska netrpeljivost, starinci u tim selima počeli su da
se gube i odseljavaju. Starinaca iz G. Jabolčišta i G. Vranovaca
ima u selima Bistrici, Drenovu, zatim u Titovom Velesu (Karasto-
janovi), itd.
96
Uporedi N. Tripčev, Muslimansko naselenie, Godišen zbornik na Prirod-
no-matematičkiot fakultet, k. 13, Skopje 1962, str. 95.
165
 Starinci u oblasti Babune i Topolke kriju među sobom i izvestan
procenat asimilovanog stanovništva neslovenskog porekla. Vrlo je
verovatno da po neki stari rod potiče od predaka koji su bili Vlasi,
kasnije poslovenjeni. Za njihovo vlaško, odnosno romansko poreklo
govore i pojedina prezimena, tako tipična za balkansko-romanska
imena i prezimena.
Sem napred navedenih starinačkih rodova, sve ostalo makedon­
sko stanovništvo u selima Babune i Topolke sačinjavaju d o s e ­
l j e n i c i . U svemu ih ima oko 387 rodova sa 1129 domova. Jedan
deo doseljeničkih rodova ne zna tačno iz kojih su oblasti njihovi
preci doseljeni. Na njih dolazi 209 rodova sa 529 domova (u slivu
Babune 121 rod sa 324 doma; u slivuTopolke 88 rodova sa 205 do­
mova). Rodova nepoznatog porekla ima u raznim delovima oblasti.
Ipak se njihove veće grupe nalaze u ovim selima: Bistrici (52 dom.),
Nežilovu (37 dom.), Teovu (34 dom.), Čaški (22 dom.), Busilcima
(20 dom.), Orešu (20 dom.), Elovcu (17 dom.), Krivoj Kruši (15
dom.), Novom Selu (6 dom.), Rlevcima (6 dom.), itd.
Nesumnjivo je da među rodovima nepoznatog porekla ima dosta
takvih koji po svom poreklu stvarno pripadaju pojedinim utvrđe­
nim migracionim strujama (v. dalja izlaganja).
Na doseljenike čije je poreklo poznato dolazi 178 rodova sa 600
domova. To čini 27% od svih makedonskih domova u oblasti Babu­
ne i Topolke. Mi smo prilikom proučavanja porekla stanovništva,
u nedostatku drugih izvora, bili upućeni na narodno predanje. A
ono je o poreklu pojedinih rodova veoma pouzdano. Po narodnom
predanju nije teško doznati oblasti, čak i mesta, odakle je i kada
došao najstariji predak. Predanja mnogih rodova potkrepljena su
zanimljivim pojedinostima. Iz pregleda najbolje će se videti iz kojih
oblasti su ti doseljenici i jačina pojedinih struja.
Prema podacima izloženim u tabeli 8 doseljenici poznatog po­
rekla sastoje se od elemenata poreklom sa raznih strana. Ali glav­
ni je komponente čine one struje čiji su stanovnici u oblasti Babu­
ne i Topolke doseljeni sa zapada i juga.
Doseljenici zapadne struje uglavnom potiču iz mijačkog kraja u
slivu Radike (iz sela Lazaropolja, Tresonča, Osoja, Mogorča i Gara),
iz Poreča (iz sela Krape, Taževa, Crešneva, Lokvice), okoline Prilepa
(iz sela Gostiražne, Crnilišta, M. Konj ara, Kletovnika — sada ne
postoji), Debra i Arbanije. Na pomenute doseljenike otpada 377 do­
maćinstava. To su uglavnom dve trećine od svih domaćinstava čije
se poreklo zna. Najveći broj doseljenika potiče iz navedenog mijač­
kog kraja.
Južna struja doseljavanja deli se na dve grane; jedna, manja, po­
tiče iz Tikveša i okoline Bitolja; i druga, veća, potiče iz oblasti koje
sada leže u Grčkoj: okolina Vodena, Kukuša, itd. Stanovnici južne
struje u oblasti Babune i Topolke imaju 114 domaćinstava. To je
uglavnom jedna šestina od svih prisutnih domaćinstava čije se po­
reklo zna.
166
 Tabela 8
Poreklo doseljenosti makedonskog stanovništva
Broj Broj
Oblasti porekla rodova domova

I. Doseljenici iz oblasti
u SR Makedoniji:
1. mijački kraj 26 278
2. Poreče 8 39
3. Tikveš 16 31
4. okolina Prilepa 18 28
5. bliža okolina T. Velesa97 6 16
6. okolina Ohrida 3 14
7. okolina Bitolja 4 10
8. okolina Debra 2 10
9. okolina Kr. Palanke 6 9
10. okolina Kratova 1 4
11. okolina Kočana 3 3
12. okolina Kumanova 2 2
13. Demir Hisar 2
14. Marijovo 2
15. Maleš 2
16. okolina Kičeva 2
17. okolina Tetova 2
18. okolina Skoplja 1
19. okolina Strumice 1
20. okolina Valandova 1
21. okolina Struge 1
Ukupno 104 458
II. Doseljenici iz oblasti
u SR Srbiji
1. Rosovsko-metohijska oblast 29 29
2. okolina Vranja 4 6
3. okolina Bosiljgrada 4 5
4. okolina Knjaževca 1 1
5. Sandžak 1 1
6. Srbija uopšte 1 7
Ukupno 40 49
III. Doseljenici iz oblasti
u Grčkoj:
1. Jegejska Makedonija 30 73
IV. Doseljenici iz oblasti
u Albaniji:
1. okolina Drača 1 9
2. Ljuma 1 5
3. okolina Korče 1 4
4. Arbanija uopšte 1 4
Ukupno 4 22
SVEGA 178 600
97
To su doseljenici iz sela: Sipa, Buzalakova, Beleštevice i Karbunice.

167
 Ostali doseljenici pribirali su se iz drugih oblasti: okoline Ohrida,
Kr. Palanke, Kosovsko-metohijske oblasti, okoline Vranja, Bosilj-
grada, itd. Oni predstavljaju slabiju migracionu komponentu. Ro­
dovi poreklom iz Srbije ovde su ubrojeni u makedonsku grupu
stanovništva jer su se izjednačili sa doseljenicima iz makedonskih
oblasti i sa starincima.
Kao što vidimo, oblast Babune i Topolke dobila je prilično ša­
renu migracionu kompoziciju u pogledu porekla makedonskog sta­
novništva. Prema ovoj kompoziciji neka današnja naselja mogla bi
se razvrstati na više grupa. Te grupe su ove:
1. Naselja u kojima sav deo stanovništva čine doseljenici iz mi-
jačkog kraja: Oreše, Papradište i Plevenje.
2. Naselja u kojima sav deo stanovništva čine doseljenici iz Po­
reča: Kapinovo.
3. Naselja u kojima znatan deo čine doseljenici iz prilepskog kra­
ja: Gabrovnik.
4. Naselja u kojima znatan deo čine doseljenici iz oblasti koje
su sada u Grčkoj: Prevalec, Porculanka, Oraovec.
5. Ima naselja koja u ovom pogledu pokazuju veliku šarolikost.
Tu spadaju: Bistrica, Izvor, Banjica, Omorani, Martolci, Stari Grad,
G. Rakovec, Nežilovo i još neka druga sela.

Naseljavanje makedonskih rodova u današnja sela oko Babune i

Topolke uglavnom se vršilo u drugoj polovini 18. u toku 19. i 20.
veka. Period doseljavanja trajao je oko dvesta godina.
Kao posledica austro-turskog ratovanja sa kraja 17. veka oblast
Babune i Topolke bila je tokom narednog stoleća retko naseljena.
Broj kuća po selima bio je relativno mali. Stoga su u drugoj polo­
vini 18. veka ovde počeli da dolaze slovenski doseljenici, naročito
sa zapada. Ipak, iz tog doba broj doseljenika nije veliki. Tada su
se naselili, na primer, ovi rodovi: Kovačevci, Mavnivilovci, Milen-
kovci, Nunovci u Bistrici; Šopovci i Damnjanovci u Krivoj Kruši;
Biskovci u Martolcima; Bukevci, Nestorovci u Mokrenima; Arna-
utovci i Dvorištani u Oraovcu; neki rodovi u Orešu, Nežilovu, itd.
Dobar deo doseljenika u sela oko Babune i Topolke došao je u
toku 19. veka, naročito u njegovoj prvoj polovini. Zato potomaka
doseljenika iz tog doba ima u više naselja. Potiču iz raznih oblasti.
Stanovnika naseljenih u prvoj polovini 19. veka ima u selima: Ga-
brovniku (Terziovci, Garevci, Spasenovci, Markovci, Velešovci), No­
vom Selu (Nestorovci, Jankovci, Rizovci, Orušovci i dr.), Rlevcima
(Cuculovci, Ančevci), Raštanima (Karadžovci), Crkvinu (Konevci),
itd.
Od sredine 19. veka sela u oblasti Babune i Topolke primala su
malo makedonskih doseljenika. Tada je ovaj kraj postao relativno
bolje naseljen. Ipak su u drugoj polovini prošlog veka primala do-

168
seljenike ova današnja sela: Lisice (Popovci, Manevci), Drenovo
(Kratovci), Elovec (Boškovi), G. Rakovec (Kolikrava) i još neka
druga.
Po oslobođenju od Turaka 1912. g. pa do kraja drugog svetskog
rata u oblast Babune i Topolke nisu doseljavali Makedonci. Nakon
pomenutog rata doseljenička domaćinstva primala su samo rad-
ničko-industrijska naselja u slivu Topolke: Prevalec, Porculanka i
Naselba Časka.
Uzroci doseljavanja su raznovrsni i u većini slučajeva se pre-
pliću.98 Ipak se u procesu imigracionih kretanja jasno opažaju tri
osnovna motiva.
U ranijem periodu za doseljenike su bili privlačni letnji i zimski
pašnjaci. Zato su se tada u našoj oblasti bržim tempom uvećala
stočarska naselja. Međutim, predanja pojedinih doseljeničkih ro­
dova navode da su njihovi preci u matičnim selima bili potisnuti
od Arbanasa. Ovo se naročito priča kod Mijaka. Zato su oni došli
u današnji k r a j . " Povlačeći se od Arbanasa u prilepskom selu De-
sovu ovde su doseljeni i rodovi u selu Gabrovniku.
Posle drugog svetskog rata osnovni je pokretač u doseljavanju
mogućnost zapošljavanja u industriji, dok su izbeglice iz Jegejske
Makedonije u njihovom starom kraju bile silom oterane.
Veliki deo makedonskog stanovništva doselio se direktno u ob­
last Babune i Topolke dolazeći iz mesta starine. Za neke rodove
priča se da su se doselili kao veće familije. Redovno se selio otac
sa sinovima ili braća sa ukućanima. Ima kazivanja iz kojih se
vidi da su se preci pojedinih rodova doselili kao samci. Ovde su
se oženili i osnovali porodice.
Pošto bi se u selo doselio neki od doseljenika, on bi i dalje odr­
žavao veze sa starim krajem, pa često privlačio prolaznike i rođake.
Pošto jedan član roda odseli, drugi, kada im dodije, sele tamo gde
već ima njihovih. Tako su se stanovnici Gabrovnika doseljavali u
više mahova iz okoline Prilepa.

Kao »unutrašnje preseljavanje« smatrao sam kretanje stanovnika

iz jednog naselja u drugo, u granicama iste oblasti. Jedna vrsta po-
meranja Makedonaca za vreme turske vladavine vršila se na do­
dirnim linijama između hrišćanskih i muslimanskih sela. Musliman­
ski stanovnici potiskivali su hrišćane ili da se sasvim isele iz našeg
kraja ili da se povlače u druga naselja. Jače su bili potiskivani oni
Makedonci koji su imali svoju zemlju nego čifčisko stanovništvo.
Njega su age štitile na svojim imanjima.
98
Uporedi J. Cvijić, Balkansko poluostrvo..., knj. I, str. 183.
99
Uporedi M. Filipović, Položaj i teritorijalni razvitak Velesa, Glasnik Geo­
grafskog društva, knj. XXI, Beograd 1935, str. 1; N." Tripčev, Za mijačkata
oaza vo Titoveleška okolija, Geografski razgledi, 2—3, Skopje 1965, str. 99.
169
 Na opisani način raseljen je gornji deo sliva Topolke. U početku
19. veka tamo je bilo malo muslimanskog stanovništva (Arbanasa
i Torbeša) u selima Gornom i Dolnom Jabolčištu, G. Vranovcima i
Melnici. A od druge polovine navedenog veka muslimansko stanov­
ništvo je jedino zastupljeno. Slično je bilo još u selima Soglu i
Omoranima u slivu Babune i još nekim drugim. Sve je to sa prime-
rima izloženo u posebnom delu rada. Makedonsko stanovništvo
rastureno sa imanja do 1912. g. većinom je prelazilo u Veles, gde je
bilo najveća sirotinja. 100
Druga vrsta preseljavanja vršila se zbog stalnog traženja boljih
uslova za život. Ona su vodila iz siromašnijih — viših, u bogatija
— niža naselja. U pojedinim selima takvi preseljenici čine glavno
makedonsko stanovništvo. Tako je u selima Bistrici, Martolcima,
Golozincima, Raštanima, Plevenju, Omoranima, Starom Gradu, itd.
Ima iseljenika iz sliva Babune koji su kupili zemlju u slivu Topol­
ke. Pojedina sela oko Topolke u privrednom pogledu su nešto po­
voljnija. Postoje preseljenici i iz pojedinih sela koja su sada pusta.
U sklopu unutrašnjeg kretanja makedonskog stanovništva jest
i proces pomeranja muškog stanovništva. Riječ je o dolaženju u
ženinu kuću. Prema našim ispitivanjima oko 50 rodova je domazet-
skog porekla. Osnovni motiv ovoj pojavi bio je održavanje, odnosno
sticanje imanja. Pojava domazetstva znatno otežava proučavanje
pravog porekla pojedinih rodova: domazeti se uzimaju kao da su
po muškoj lozi potomci onog roda čije ime nose.
U toku prednjih izlaganja bilo je prilika da se pomenu i ise­
ljavanja Makedonaca iz oblasti Babune i Topolke. Jedno pouzdano
iseljavanje izvršeno je krajem 17. veka. Ali iseljavanja nisu presta­
jala ni kasnije, sve do danas. Stoga ne postoji gotovo nijedan su-
sedni predeo u kome se ne mogu naći stanovnici iz naše oblasti. Tih
iseljenika ima u seoskim i gradskim naseljima. Ali o tome se, na
žalost ne mogu dati potpuniji podaci jer se ova iseljenička doma­
ćinstva ne pamte. Nema sela, gotovo ni roda, koji nisu dali ise­
ljenike.
Ovde će biti više podataka samo o iseljavanju po oslobođenju od
Turaka. Nakon 1912. i 1918. g. Makedonci iz oblasti Babune i To­
polke uglavnom su odlazili u Prilepsko polje na jugozapadu i u
srednje Povardarje na severoistoku. Tamo su kupovali zemlju ili
su postajali kolonisti u selima iz kojih su se iseljavali Turci. U
okolini Prilepa ima dosta iseljenika naročito u selu Desovu. A u
Povardarju iseljenika ima u selima Otavici, Ivankovcu, Karaslaru,
itd. Nešto iseljenika tada je prešlo u Veles.
Opsesija iseljavanja makedonskih seljaka posle drugog svetskog
rata dobila je najveće razmere: t o j e p r a v o b e k s t v o u
g r a d o v e . Nagli razvitak industrije, lako zapošljavanje, veća mo-
loo Uporedi M. Filipović, Položaj i teritorijalni razvitak Velesa, Glasnik Geo­
grafskog društva, sv. XXI, str. 1—2.
170
gućnost za školovanje dece uticali su na kretanje seljaka u Titov
Veles,101 Skoplje, Prilep i Gradsko. Posledice tog kretanja nisu svuda
iste. Veoma brzo se proređuju naročito naselja udaljenija od Tito­
vog Velesa. Ima sela koja su spala sa 60 na 10 kuća (v. tabelu VI).
Iz svih makedonskih sela emigriralo je preko 600 domaćinstava.
Čitave generacije posle osnovne škole odlaze na dalje školovanje
i zanate. Neka sela su sasvim opustela.
U kretanju pravca selo—grad ponekad ima i prelaza: najpre se
od kuće svaki dan odlazi na rad u fabriku. Ovo se obično javlja u
selima koja nisu mnogo udaljena od Titovog Velesa i u onima koja
su kraj železničke pruge. Iz udaljenijih je sela svakodnevno odla­
ženje na rad u pomenuti grad daleko. Zato se stanovnici iz sela
jedan za drugim odseljavaju u grad sa ćelom porodicom.
Pomeranje makedonskog stanovništva iz sela prema navedenim
gradovima ima dobrih, ali i mnogo loših strana. Industrija i druga
preduzeća dobijaju mlade, zdrave ljude.102 Međutim, iz sela naše
oblasti odlazi više stanovnika nego što je potrebno. Ostaju zatalo-
ženi i neobrađeni delovi hatara povoljni za poljoprivredu. Po selima
ima nekoliko stotina domaćinstava koja su spala na starce i starice.
Ta će domaćinstva uskoro nestati.
Stariji seljaci veoma žale što im se tako naglo raseljavaju njihova
sela. Govore da su za to najviše krive žene: one vuku ljude gradu
jer hoće tamo lakše da žive. A muškarci koji se iseljavaju kažu
da uglavnom idu za decom i radom. Istina je da svi nastoje da
decu školuju ili da ih na koji drugi način osposobe za život u
gradu.
Ako se proces emigracije nastavi dosadašnjim ritmom, onda će,
po opštem uveravanju meštana, pojedini delovi u oblasti Babune
i Topolke ličiti na nekada plodnu dolinu pretvorenu u pustinju, jer
će joj sve žile prirodne regeneracije biti naglo presečene. Poslednji
je čas da se to spreči.
3. Turci. — U jednom dokumentu iz 15. veka (1460. g.) prvi put
se navodi u oblasti Babune i Topolke čisto tursko selo Orizari
(Čeltukčijan). Imalo je 11 domaćinstava. 103 Zatim se pominju i et­
nički mešovita sela: Crkvino, Raštani, Vranovci (verovatno današ­
nji G. Vranovci) i Rakovec (verovatno današnji G. Rakovec). Pored
hrišćana Slovena, koji su činili većinu, u prvom selu je bilo pet, u
drugom četiri, u trećem dva i u četvrtom jedno tursko domaćin­
stvo.104
Postoji dokumenat i iz 16. veka (1545. g.). Iz njega se vidi da
u našoj oblasti postoje dva čista turska sela — Orizari Gorno i
Orizari Dolno. Prvo je imalo 51, drugo 30 domaćinstava. 105
101
Titov Veles je od 1948. do 1971. g. porastao za oko 20 000 stanovnika. U
tom broju ima dosta doseljenika iz sela u oblasti Babune i Topolke.
io2 Migracioni talas u Titovom Velesu stvorio je niz komplikovanih soci­
jalnih
108
i komunalnih problema.
104
M. Sokolovski, Gradot Veles ..., str. 175.
105
Isto, str. 153, 172.
Isto, str. 175.
171
 Naseljavanje pomenutih malobrojnih Turaka po selima severo-
istočnog dela oblasti Topolke i Babune predstavljalo je deo jedne
šire turske kolonizacije. Njom se želelo obezbediti komunikacije u
srednjem Povardarju. Turska je vlast poglavito naseljavala nomad­
ske Juruke, koji su zatim postali stalnosedeoci i obrazovali Juruk-
luk na Ovčem polju, u Tikvešu, itd.106 Turci u našoj oblasti bili su
deo takvog Jurukluka.
Kasnije se Turci više nisu širili po našoj oblasti. Pred kraj turske
vladavine Turaka je bilo samo u tri naselja: Crkvinu, D. Orizarima
i G. Orizarima. Neki su Turci u njima bili preseljeni iz sela koja
leže levo od Vardara. U tradiciji jedino se navodi da se broj Turaka
u Crkvinu povećao i na taj način što je nešto domaćeg makedon­
skog stanovništva primilo islam.
Prilikom oslobođenja od Turaka 1912. g. pomenuta tri sela imala
su oko 240 turskih domaćinstava: G. Orizari 150, Crkvino 60 i D.
Orizari 30. Međutim, tada su Turci iz D. Orizara bili raseljeni.
Nešto Turaka iz G. Orizara i Crkvina iselilo se posle prvog svetskog
rata. Ipak se u tim selima očuvao priličan broj Turaka do 1954. g.:
u G. Orizarima 155 i u Crkvinu 50 domaćinstava.
Od 1954. do 1960. g. nastalo je masovno iseljavanje turskog sta­
novništva iz G. Orizara i Crkvina: svi su otišli u Tursku. Za vreme
proučavanja na terenu 1966. i 1967. g. našao sam samo dva ne-
odseljena orizarska domaćinstva. Jedno je živelo u istom selu, dok
je drugo bilo preseljeno u susedno naselje Porculanka. U ovom na­
selju jedno tursko domaćinstvo bilo je skoro doseljeno iz okoline
Valandova. Danas turskog stanovništva u proučenoj oblasti više
nema. Ono se u njoj u većem ili manjem broju zadržavalo oko pet
vekova.
4. Torbeši. — Torbeša je u oblasti Babune i Topolke prilikom
oslobođenja od Turaka 1912. g. bilo samo u tri sela: G. Vranovcima,
Melnici i D. Vranovcima. Na osnovu kazivanja starijih seljaka u
prvom selu tada je bilo oko 500, u drugom oko 350 i u trećem selu
oko 70 torbeških domaćinstava. Prema tome je pomenute godine
takvih domaćinstava bilo svega oko 920. G. Vranovci i Melnica su
u slivu Topolke bila čista torbeška sela, dok je u D. Vranovcima u
slivu Babune pored Torbeša bilo i nešto Makedonaca. Torbeši G.
Vranovaca i Melnice zahvatali su manju predeonu celinu. Među­
tim, Torbeši D. Vranovaca su bili dosta izdvojeni.
Po oslobođenju od Turaka Torbeši su se i u ovoj oblasti naše
zemlje počeli povlačiti i brojem smanjivati. Jedna torbeška grupa
odselila se u Tursku nakon prvog svetskog rata. Tada se iz Melnice
odselilo oko 80 domaćinstava. Bilo je iseljenika i iz drugih sela.
Ipak, usled znatnog prirodnog priraštaja Torbeša je dosta bilo i
1953. g. — u G. Vranovcima 800, Melnici 250 i D. Vranovcima oko
38 domaćinstava, sveta oko 1090.
106
Uporedi M. Filipović, Etničke prilike u Južnoj Srbiji, Spomenica 25-go-
dišnjice oslobođenja Južne Srbije, Skoplje 1937, str. 408, 409.

172
 Međutim, u vremenu od 1954. do 1966. g. izvršila su se masovna
iseljavanja Torbeša. Svi iseljenici takođe su otišli u Tursku. Za
vreme ispitivanja na terenu našao sam samo 130 torbeških doma­
ćinstava: u Melnici 120 i G. Vranovcima 10. U D. Vranovcima više
nema nijedno torbeško domaćinstvo. To jasno pokazuje kolika su
bila snažna najnovija torbeška iseljavanja i iz ove oblasti SR Ma­
kedonije.
Kako su se obrazovali Torbeši u oblasti Babune i Topolke i od
kada u njoj žive? Očuvana tradicija navodi da su se oni namnožili
od doseljenih predaka, koji su pripadali grupi mijačkih Torbeša —
iz torbeških sela Žerovnice, Rostuša, Velebrda, Prisojnice i drugih.107
Doseljenici su zahvatili deo u gornjem delu Topolke i to u veoma
podesnim selima G. Vranovcima i Melnici. Tek u 19. veku namnože­
ni Torbeši iz ovih sela počeli su davati preseljenike za niža, pre­
težno zemljoradnička naselja u slivu Babune. Preseljenici iz G.
Vranovaca zadržali su se u D. Vranovcima, dok su preseljenici iz
Melnice prešli u Sogle. Međutim, očuvali su se kao Torbeši samo
pomenuti preseljenici u D. Vranovcima, dok su se Torbeši u Soglu
poarbanašili.
Uzroci i vreme preseljavanja mijačkih Torbeša iz sliva Radike
u sliv Topolke još nisu sasvim rasvetljeni. Možda su stariji hrišća-
nski Makedonci u svom većem delu napustili sela G. Vranovce i
Melnicu u vezi sa događajima od 1690. g. Kako se zna, tada se zna­
tan broj stanovnika iz Povardarja povukao na sever. To je moglo
dati povoda turskoj vlasti da pomenuta sela naseli pouzdanijim
muslimanskim elementom. Takvih preseljavanja mijačkih Torbeša
bilo je i u susednoj Skopskoj kotlini. 108 Međutim, kao uzrok pre­
seljavanju mijačkih Torbeša može biti i istraga poturica, koja je
prema istraživanjima T. Smiljanića postojala i kod Mijaka.109
Da li je bila jedna migracija mijačkih Torbeša u sliv Topolke
ili je postojalo njihovo sukcesivno doseljavanje u više mahova?
Mogućno je i jedno i drugo. Ipak, verovatnije je da je bilo i pojedi­
načnog doseljavanja u jednom relativno dužem periodu, poglavito
u toku 19. veka. Prilikom doseljavanja Torbeši su zahvatili navede­
na visoka i zdrava sela u gornjem delu sliva Topolke jer su ona
u velikoj meri odgovarala njihovim naseljima u starom kraju.
Torbeško stanovništvo u oblasti Babune i Topolke etnički je
uglavnom bilo dosta homogeno: poticalo je od starih slovenskih
rodova poislamljenih još u slivu Radike. Međutim, mogućno je da
je ono u današnjim selima Melnici i G. Vranovcima primilo i po­
neku primesu od hrišćana koji se nisu iselili. Takve su primese bile
neznatne i o njima se ne mogu dobiti određeniji podaci. 110
107
108
Uporedi N. Tripčev, Muslimansko naselenie..., str. 92.
109 J. Trifunoski, Sliv Markove reke, str. 55—58.
T. Smiljanić, Mijaci, Gorna reka i Mavrovsko polje, Naselja, knj. 20,
Beograd
110
1925, str. 43.
Topografski nazivi: Mitkovo bacilo, Mitkov dol, Smilini volovi, Ivanov
vrv ga hataru torbeškog sela Melnice očuvali su uspomenu na ranije hrišćane.
Postoje takvi nazivi i na hataru G. Vranovaca: Milevica, Stankovica, itd.
173
 5. Arbanasi. — Stanovništva arbanaške govorne grupe ima u 11
sela u oblasti sa ukupno 286 domaćinstava. Ta sela su: G. Jabol-
čište (105 dom.), D. Jabolčište (53 dom.), G. Vranovci (38 dom.),
G. Orizari (30 dom.), Slivnik (19 dom.), Sogle (18 dom.), Crkvino
(9 dom.), Klukovec (6 dom.), Banjica (4 dom.), Melnica (3 dom.),
i Otištino (1 dom.). Sem sela Sogla i Crkvina, koja su u slivu Ba­
bune, ostala sela leže u slivu Topolke.
Svi arbanaški stanovnici potiču od predaka koji su doseljeni.
Ali ti doseljenici nisu došli neposredno iz zemlje matice: severne
Arbanije, već su se doselili etapnim kretanjem preko drugih obla­
sti.
Iz dobijenih podataka izlazi da je prvo naseljavanje Arbanasa,-
koji su dolazili preko Gornje Reke u izvorišnom delu Radike (sela
Strezimir, Sence, Vrbjane, Dabovo — koje ne postoji — i dr.),
izvršeno u ranije slovenskim planinsko-stočarskim selima Gornom
i Dolnom Jabolčištu. Kraj u kome se nalaze navedena sela predstav­
lja malu predeonu celinu u izvorištu Topolke. Zato se stanovnici
tih sela od prve polovine 19. veka do danas osećaju kao jedna za­
jednica.
Međutim, Arbanasi naseljeni u planinskim selima u slivu Topol­
ke brzo su se namnožili. Stoga je u novije vreme započeo proces
silaženja u niža naselja. Do sada su dali preseljenike za sedam dru­
gih sela: Slivnik, Klukovec, Banjica, Otištino, G. Vranovci, itd.
Druga grupa Arbanasa počela se naseljavati u sliv Babune oko
sredine 19. veka. Oni su dolazili preko susedne okoline Prilepa, iz
tamošnjih poljskih sela Desova i Crnilišta. Arbanasi ove grupe oko
reke Babune zahvatili su pretežno zemljoradnička sela Sogle i Orno-
rani. Po oslobođenju od Turaka počelo je smenjivanje ovih Arba­
nasa: omoranski Arbanasi iselili su se 1912. g., dok su Arbanasi iz
Sogla usled iseljavanja nakon drugog svetskog rata spali na mali
broj domaćinstava.
Posle drugog svetskog rata u oblasti Babune i Topolke javila se
i treća grupa arbanaških doseljenika. Dolaze iz pološkog i kosov-
sko-metohijskog kraja. Ovi stanovnici zahvatili su sela iz kojih su
se iselili Turci (G. Orizari, Crkvino) i Torbeši (G. Vranovci). Na
sliv Topolke, koji leži severnije, i sada se oseća pritisak novih ar­
banaških doseljenika. 111
Po poreklu se Arbanasi u oblasti Babune i Topolke danas mogu
ovako podeliti: bližim poreklom iz Gornje Reke 210 domaćinstava,
poreklom iz okoline Prilepa 9 domaćinstava, poreklom iz Pologa 32
domaćinstva 112 i poreklom iz Kosovsko-metohijske oblasti 31 do-
111
O ovim doseljenjima nema ni osnovne evidencije. Zbog doseljavanja Ar­
banasa stočara iz sliva Babune iselili su se raniji stočari Cincari. Prešli su
na Ovce polje.
112
Doseljenici iz Pologa potiču iz tamošnjih sela: Sedlareva, Korita i Dufa.
174
maćinstvo. 113 Samo 4 arbanaška domaćinstva u selu Soglu potiču
od ranijih Torbeša. Navedene oblasti su Arbanasima poslužile kao
etape u njihovom kretanju i širenju iz njihove prave starine u da­
našnjoj severnoj Arbaniji.
Tabela 9
Pregled Arbanasa po etapnim oblastima iz kojih su se doseljavali
(broj domaćinstava)

rt 1
Naselja "E1 -S S> % . «q.rt «

i—ip4 v—iP-t i—* >—i O Cu H

1. Crkvino — — 7 2 — 9
2. Sogle — 9 — 5 4 18
3. G. Orizari 5 — 25 — — 30
4. Klukovec 6 — — — — 6
5. Slivnik 19 — — — — 19
6. Banjica 4 — — — — 4
7. Otištino 1 — ' — — — 1
8. Melnica 2 — — 1 — 3
9. G. Vranovci 15 — — 23 — 38
10. D. Jabolčište 5 3 - - - - 5 3
11. G. Jabolčište 105 — — — — 105
Ukupno 210 9 32 31 4 286

Kao što se vidi, najbrojniju grupu čine Arbanasi doseljeni preko

Gornje Reke u izvorišnom delu Radike. Na njih dolazi nešto više
od dve trećine od ukupnog broja. Povod ovom kretanju bile su ne­
plodne godine i brastveničke zavade. Oni su se u gornjem slivu To-
polke naselili preko planine Mokre sa severa. Kao što se zna, na
toj planini ima i drugih sela sa gornjorečkim Arbanasima: Patiška,
Crni Vrv, Jabolce, itd.
Arbanasi iz Gornje Reke koji su se doselili u izvorišni deo To-
polke (sela Gorno i Dolno Jabolčište) znatno su se udaljili od svo­
je stare oblasti. Zato je između njih i Gornje Reke prekinut svaki
kontakt. Ipak su ovi Arbanasi očuvali mnoge etnografske odlike
donete iz starog kraja. Tome je pogodovala činjenica što su bračne
veze najviše sklapali među sobom, a ponekad i sa Arbanasima iz
sela Patiške u izvorištu Markove Reke.
113
Doseljenici iz Kosovsko-metohijske oblasti potiču iz okoline Gniilana,
Urosevca i Prizrena. Navode ova tamošnja sela: Stari Kačanik, Firaja, Vitina,
Kamena Glava, Zlatare i dr.

175
 Među Arbanasima u Gornom i Dolnom Jabolčištu pojedini su
rodovi zadržali prezimena kakva su imali u Gornjoj Reci: Štutka,
Longurovci, Ločka, Lupovci. Međutim, tri velika roda nose prezi­
mena po gornjorečkim selima iz kojih su došli: Strezimir, Sence i
Bibaj.
Na ovom mestu treba pomenuti da su Makedonci u oblasti Ba-
bune i Topolke Arbanase donedavno nazivali »Turcima«. A i sami
su Arbanasi pred kraj turske vladavine sebi radije prisvajali po­
menuti naziv. Oni su se tada ponašali kao važan oslonac turske
vlasti usred pokorenog makedonskog stanovništva.
6. »Bošnjaci«. — Napuštanjem pojedinih sela od Turaka i još
nekih drugih muslimana (Torbeša) posle drugog svetskog rata stvo­
rena je baza za nova naseljavanja stanovništva. Tada su u okolinu
Titovog Velesa počeli da pristižu i sandžački muslimani, u ovom
kraju poznati kao »Bošnjaci«. Prva i brojnija domaćinstva došla su
1954—1960. g., ostala nakon toga. Tako se njihovo doseljavanje vr­
šilo tokom celih poslednjih trinaest godina. 114
U oblasti Babune i Topolke 1966—1967. g. bilo je ukupno 413
bošnjačkih domaćinstava. Nalazila su se u G. Orizarima (340 dom.),
Crkvinu (58 dom.), Slivniku (6 dom.), Otištinu (5 dom.), Porculan-
ki (2 dom.) i Melnici (2 dom.). Jedino Crkvino leži u slivu Babune,
dok su ostala naselja u slivu Topolke. Poreklo bošnjačkih doma­
ćinstava je iz okoline Novog Pazara, Tutina, Rožaja, Sjenice i Ivan-
grada.
U starom zavičaju Bošnjaci su se bavili stočarstvom, radovima
u šumi i planinskom zemljoradnjom. U današnjim naseljima glav­
no im je zanimanje suptropska zemljoradnja. Jedino se iz G. Oriza-
ra oko 70 stanovnika uposlilo u susednim fabrikama. Stoga je re­
lativno mali broj domaćinstava koji se snašao u novoj sredini. Ve­
ći je broj onih čije je materijalno stanje slabo, čak ima i veoma
siromašnih.
Uzrok tome u prvom redu je nedostatak krupne stoke i inventara
za obradu zemlje. Pogađale su ih i suve nerodne godine, kao i de-
obe domaćinstava. Bilo je pojava pasivnog odnosa prema svako­
dnevnom radu. Ovo se vidi u najvećim bošnjačkim selima G. Ori­
zarima i Crkvinu. Takvi Bošnjaci postali su izgrednici i siledžije s
kojima i vlast jedva izlazi na kraj.
Pod iznetim uslovima otežan je opstanak makedonskog stanov­
ništva u mešovitim naseljima, i uopšte u okolnim selima. Već ne­
koliko godina zbog izgreda i nekontrolisanih postupaka Bošnjaka
Makedonci ne upotrebljavaju stari put pravca Titov Veles—G.
Orizari—Otištino—G. Rakovec.115 On je ranije bio veoma živ i po­
znat pod imenom »pazarski put«.
114
I o ovom stanovništvu nema ni osnovne evidencije baš zbog toga što je
naseljavanje
115 u stalnom toku.
Primećuje se netrpeljivost bošnjačikh muslimana i hrišćana. Neki misle
da je ona doneta iz starog kraja »Bošnjaka« gde su za vreme poslednjeg rata
imali sukobe sa Srbima.
176
 Prilagođavanje prirodnim odlikama nove sredine takođe je išlo
prilično teško. Kod starijih muškaraca i žena te teškoće nisu pre­
brođene ni danas. Žale se na vazduh, vrućinu, vodu i hranu. Voda
za piće predstavlja poseban problem. U pogledu ishrane ovde ne­
dostaju mleko, mlečni proizvodi, meso i voće. Jedan broj siromaš­
nih bošnjačkih porodica predstavlja težak socijalni problem.
Pojedinim sandžačkim muslimanima oblast Babune i Topolke već
je poslužila kao etapa u daljem kretanju. Kada posle nekoliko go­
dina domaćinstva malo ekonomski ojačaju, odlaze dalje, poglavito
u Tursku. Brojnih preseljavanja bilo je iz G. Orizara i Crkvina.116
7. Međusobni etnički uticaji. — Oblast Babune i Topolke, kako
je istaknuto, prilično je šarolika u pogledu etničke kompozicije.
Međutim, ista geografska sredina i društveno-istorijska prošlost
uticali su na to da se u njoj vrše i međusobna etnička pretapanja.
Ipak su ti uticaji i izjednačavanja bili snažniji među predstavnicima
istih verskih grupa.
Naglašeno je da se današnje makedonsko stanovništvo sastoji
od starinaca i doseljenika. Poreklo doseljenika je iz dosta različitih
oblasti. Pa i pored toga oni su se u naseljima oko Babune i Topol­
ke relativno brzo prilagođavali uticaju geografske sredine, a već
time oni su se umnogome izjednačavali sa zatečenim stanovništvom.
Prilagođavanje se najviše izvršilo tokom 19. veka.
Koliko je navedeni proces izjednačavanja između makedonskih
starinaca i doseljenika išao brzo najbolje će pokazati ovi primeri.
U selu Bistrici, u gornjem delu Babune, stekli su se doseljenici iz
Tikveša, okoline Prilepa, itd. u selu Oraovecu, u donjem slivu Ba­
bune, ima doseljenika iz sliva Radike, tetovskog kraja, okoline Ka-
vadara. Već se sinovi osnivača svih doseljeničkih rodova nisu ra­
zlikovali od ostalih Makedonaca u tim selima i od Makedonaca
čitavog kraja. 117
Zbila su se ukrštavanja i između stanovništva pojedinih hrišćan-
skih, ali etnički različitih grupa: Makedonaca i Cincara. Cincari su
se kao malobrojni pretapali u Makedonce. Takvi procesi izvršili su
se u selu Bogomili (rod Kočovci) i drugima.
Sporije se prilagođavala jedino mijačka grupa naseljena u gor­
njem slivu Babune. Stanovnici te grupe nalaze se u selima Orešu,
Papradištu i Plevenju. U pomenutim naseljima oni su obrazovali
manju etničku celinu (svega 275 domaćinstava). Ona je i do danas
očuvala neke izrazitije osobine, naročito duševne i govorne. 118
Među pojedinim muslimanima proces prilagođavanja i izjedna­
čavanja tekao je takođe brzo. Naveden je sastav današnjeg arbana-
«• Uporedi J. Trifunoski, »Bošnjaci« u Makedoniji.
117
U oblasti Babune i Topolke ima izvesnih regionalnih raznovrsnosti, ali
njeno makedonsko stanovništvo kao celina je drukčije od stanovništva u okol­
nim kraievima.
118
N. Tripčev, Za mijačkata oaza..., str. 100—103.

177
 škog stanovništva: jedan njihov sloj potiče od doseljenika koji su
dolazili iz oblasti Gornje Reke, drugi su iz okoline Prilepa, treći iz
Pologa i četvrti iz Kosovsko-metohijske oblasti.
U selu Soglu u dolini Babune među Arbanase ulazi i mala kom­
ponenta od ranijih melničkih Torbeša. Do njihovog poarbanašava-
nja došlo je usled ukrštanja ženidbom i udadbom. Iz tog ukrštanja
pred kraj turske vladavine preovladali su uticaji Arbanasa.
Makedonci, s jedne, zatim Torbeši, Arbanasi i Turci, s druge stra-
.ne, zbog različite verske pripadnosti, malo su uspeli da utiču jedni
na druge. Ni u pogledu načina života nisu se mnogo približili. Po-
menuti su samo glavnij i procesi prilagođavanja. Dešavale su se i
pojedine sporedne pojave na kojima se nećemo zadržavati.

VI. PRIVREDNO-GEOGRAFSKA PROMATRANJA

U oblasti Babune i Topolke zastupljene su razne privredne gra­

ne. Neke starijeg, a neke mlađeg porekla. Jedne su se razvile do
znatnog stepena, druge u manjoj meri. Zapaža se i stalan preobra­
žaj — usavršavanje jedne, opadanje druge, pojavljivanje treće pri­
vredne grane. To je posledica različitih faza društvenog razvitka.
1. Stočarstvo. — Oblast je većim delom nisko područje sa step­
skim biljnim pokrivačem. Severno i jugozapadno od tog područja
izdižu se planinski masivi. Pomenuti niži delovi služe kao zimska
paša, dok su viši delovi pogodni kao letnja paša. Zbog toga su sli­
vovi Babune i Topolke još od najranijih vremena bili pogodni za
stočarstvo. Tu su se rado zadržavale stare stočarske grupe.
Sloveni su se takođe po dolasku u ovaj kraj pored zemljoradnje
rado bavili stočarstvom. Za vreme Turaka ono je bilo veoma važno
zanimanje našeg naroda. Osim starosedelaca tada su se u ovu
oblast doselile i tri izrazito manje stočarske grupe: juručka iz Male
Azije, mijačka iz sliva Radike i šiptarska iz severne Arbanije.
Do pred kraj turske vladavine stočarstvo je predstavljalo naj­
važniju privrednu granu. U to vreme stoka se gajila manje na po-
sedu a više na utrinama i na planinskim pašnjacima. Gajeno je u
svakom domaćinstvu prosečno po 1 do 3 konja, 5 do 10 goveda, 20
do 30 ovaca i po toliko koza. Razume se da su se sela na planinama
više isticala bogatstvom stoke.
Na veću razvijenost stočarstva pored povoljne prirodne osnove
uticali su i društveni faktori. Za vreme Turaka stočarstvo nije bilo
opterećeno velikom feudalnom rentom. Postojao je očuvan zadru­
žni život: u mnogim kućama živeo je otac sa dva ili tri odrasla sina,
od kojih su neki bili oženjeni. A za ishranu koza slobodno su se
koristile šume. Stokom i stočarskim proizvodima ranije su se pod­
mirivale mnoge potrebe u domaćinstvima.
U vremenu o kome je reč bilo je i aktivnih stočarskih kretanja.
Iz sela u srednjem, severnom i jugozapadnom delu oblasti stoka

178
je redovito terana na okolne planine. Pored domaćeg stanovništva
na pašnjacima planine Mokre napasali su stada i nomadski stočari
Cincari.119 Uspomene ha njih ostale su u sećanju starijih ljudi, kao
i u nekim toponimima.
Bogati letnji pašnjaci uslovljavali su gajenje velikog broja stoke.
Ali je postojala nesrazmera između njih i livada. To je izazvalo re­
dovna stočarska kretanja iz planinskih sela u niže delove ove obla­
sti. Kretanje stočara u niže krajeve počinjalo je u novembru. Zimo-
višta su bili tereni u nižim delovima doline Male reke, Topolke i
Babune. Poneki planinski stočari terali su zimi stoku i u srednje
Povardarje. 120
U vezi sa stočarstvom ranije je bilo dobro razvijena i trgovina.
Prodavane su ovce, koze, goveda. Izvoženi su još vuna, kože, ma­
slo i drugi stočarski proizvodi. Stoka se naročito prodavala na pi­
jacama u Velesu i Prilepu. Trgovina se dalje kretala na jug u So­
lun i na jugozapad u Bitolj. Bile su dve stočarske sezone, jesenja i
prolećna. Stočarski proizvodi služili su i kao osnov za razvitak za­
natstva.
U ovoj oblasti čuva se uspomena i na nekadašnja stočarska pa-
zarišta. Glavno pazarište nalazilo se na planini Babuni iznad sela
Bogomile. Pazarišta su bila organizovana na najpogodnijim mesti-
ma do kojih se moglo doći iz više okolnih sela.
Po oslobođenju od Turaka 1912. g. nastali su u čitavoj Makedo­
niji pa i u našoj oblasti novi društveno-istorijski uslovi. Zbog toga
su promenjene napred pokazane odlike stočarstva. Počelo je da
gubi od svog nekadašnjeg značaja: prestalo je da bude glavni izvor
izdržavanja. Izmenio se način gajenja stoke, umanjila su se stočar­
ska kretanja, ukinuto je kozarstvo, itd. Stočarstvo se moralo pri-
lagođavati inokoštini i tako je postajalo sve sitnije. U godinama
nakon poslednjeg rata pomenuto je opadanje bilo najizrazitije.
Zbog svega toga današnje stočarstvo je jako opalo u odnosu na
ranije. To se vidi po broju stoke. Razume se da u ovom pogledu
postoji razlika između sela u planinskim delovima i onih koja leže
na nižim terenima. U nižim naseljima stočarstvo je svedeno na oso­
bito malu meru. Postoje domaćinstva i bez stoke (sela G. Orizari,
Oraovec i dr.).
Za današnje stočarstvo najvažniji su pašnjaci na seoskim hata-
rima. Nakon drugog svetskog rata prostraniji pašnjaci su prešli u
ruke državnih poljoprivrednih dobara. Oni ih delimično koriste za
svoje potrebe, a višak izdaju selima za ispašu njihove stoke. Po-
slednjih godina neki niži pašnjaci su preorani od strane zadruga i
pomenutih dobara.
119
B. Milojević, Visoke planine u našoj Kraljevini, Beograd 1937, str. 455—
-457.
120
Pojedini mijački stočari iz Oreša i Papradišta sa stokom su zimi bora­
vili i u okolini Soluna.
179
 U proleće na hatarima nižih sela najviše ima trave, ali već po­
četkom leta ona je skoro sva izgorena od suše. Zato se posle ski­
danja žita stoka napasa po strnjikama. U svima nižim selima da­
našnje stočarstvo je od veoma malog privrednog značaja. Kako je
već rečeno, ima seoskih domaćinstava i bez stoke. Njihovi članovi
posvetili su se drugim granama privrede.
Međutim, planinska sela i sada su upućena na veće gajenje stoke.
U tome se poglavito ističu dva arbanaška sela u izvorišnom delu
Topolke: Gorno i Dolno Jabolčište. Na svako njihovo domaćinstvo
1966. g. prosečno je dolazilo po oko 50 ovaca. Bilo je domaćinsta­
va i sa po oko 200, 300 i 400 ovaca. Osim toga stanovnici tih sela u
većem broju gaje i drugu stoku. Relativno su dobra stokom i neka
sela u gornjem slivu Babune (Papradište, Nežilovo).
Kretanje sa stokom leti na planine danas je razvijeno kod sto­
čara malog broja sela: Gornog i Dolnog Jabolčišta, Rlevaca, G. Vra-
novaca, Nežilova, Oreov Dola. Iz prva dva sela stočari zimi silaze
u donji deo sliva Topolke.
U nižim delovima oblasti Babune i Topolke poslednjih godina
zimi se pojavljuju i brojni stočari Arbanasi iz drugih oblasti: sa
Šar-planine i Suhe gore. Neki od njih stalno se naseljavaju u se­
oskim naseljima (Crkvino, G. Orizari, itd.).
2. Zemljoradnja. — I zemljoradnja je važna grana privrede. Ona
je ušlo vijena specifičnim prirodnim odlikama oblasti. To su: nedo­
statak tla, manjak vode i pojava jakih suša. Ali oblast Babune i To­
polke ima i povoljnih uslova za razvitak pomenute privredne grane.
To je pre svega klima povoljna za razvitak kultura kao što su: žita,
duvan, pirinač, rano povrće i vinova loza. Ove kulture imaju domi­
nantan značaj u zemljoradnji. — U vezi sa morfološkim odlikama
u oblasti se izdvajaju tri regiona zemljoradnje: region aluvijalnih
ravni, region povrća i region planinskih padina.
S obzirom na intenzitet obrađene površine region aluvijalnih ravni
ima najveći značaj. Zahvata oko 1/3 obradivih površina. Ravan oko
Babune i Topolke je vrlo pogodna za uspevanje onih useva koji
traže vlagu. Izdan je u njoj plitka. Pošto reke nanose dosta mulja,
plodnost ravni je znatno povećana. Zato se aluvijalne ravni isko-
rišćuju uglavnom za gajenje pirinča, kukuruza i povrća.
Pirinač je najvažniji usev u dolini Topolke, a u manjoj meri u
dolini Babune. Gajenjem pirinča bavi se veći broj stanovnika ni­
žih delova oblasti. I pojedini stanovnici iz viših naselja (G. Vranov-
ci i dr.) kupovali su zemlju u aluvijalnim ravnima gde bi mogli ga­
jiti pirinač.
U periodu nakon drugog svetskog rata, kada je odomaćena pode­
sni ja vrsta pirinča, proizvodnja pirinča u ovoj oblasti dostigla je
svoju gornju granicu. Ona je određena količinom vode kojom se
navodnjavaju orizišta. Danas se ni u jednom selu ne povećava po­
vršina zasejana navedenom kulturom.
180
 Za pirinač je, kako je istaknuto, najpodesnija dolina Topolke. U
njenom srednjem i donjem delu ima relativno prostranijih delova
ravni, u narodu zvanih »lake« (luke). Topolka ima i dovoljno vode
preko ćele godine te se pirinač može pravilno navodnjavati. U do­
lini Topolke najprostranije su površine pod pirinčem oko sela
Lisica, Golozinaca, Elovca, Časke i G. Rakovca. Za jednu polovinu
je manja površina pod pirinčem u dolini Babune. Najviše je raši­
rena na hatarima sela D. Vranovaca i Starog Grada.
Prinos od pirinča za vreme Turaka i kasnije do drugog svetskog
rata kretao se od 1000 do 1300 kg po hektaru. Današnji prosečni pri­
nosi iznose oko 2000 kg. Ali prinos nije jednak na svima seoskim
hatarima. Najveći prinos postizali su muslimanski stanovnici (Tor-
beši) iz sela D. i G. Vranovaca, sada odseljeni u Tursku. Oni su se
isključivo time bavili. Kod njih se prinos kretao između 2500 do
3000 kg. To pokazuje da izbor zemljišta i način gajenja takođe uti­
ču na prinos ove kulture. A ima ivičnih delova pojedinih atara na
kojima pirinač daje osobito slab prinos najviše usled nepravilnog
navodnjavanja.
U mnogim delovima aluvijalnih ravni Topolke i Babune pirinač
se seje skoro svake godine. Sejanje pirinča vrši se krajem aprila i
početkom maja. Pirinač mora biti u vodi tokom ćele vegetacione
periode. Ona traje do druge polovine septembra. Izgleda da je prvi
put pirinač zasejan u donjem delu Topolke, sudeći bar po imenima
sela G. i D. Orizara; pomeni ovih sela sreću se još u 15. veku.121
Proizvođači pirinča najveću korist imaju od zrna. Zrno se proda­
je oko 300 din. po kilogramu (1967. g.). Srednje imućno domaćin­
stvo godišnje proizvede do 3000 kg pirinča. Na taj je način nov­
čana korist znatna. Ali ima domaćinstava koja proizvode i do 6000
kg pirinča. Pirinač iz okoline Titovog Velesa po kvalitetu je ravan
kočanskom. Pored zrna koristi se i slama, naročito pirinčana pleva.
Daje se mesto mekinja stoci.
Nakon pirinča na aluvijalnim ravnima Babune i Topolke po važ­
nosti dolazi kukuruz (»carevka«). Kakvoćom je kukuruz dosta po­
znat. Pošto više služi za ishranu stoke, to njegova proizvodnja nema
ni približno onu vrednost koju ima pirinač. Zato se kukuruz gaji
na onom zemljištu na kome se ne seje pirinač zbog nedostatka vo­
de. Kukuruz se poglavito gaji u dolini Babune i to u delu zvanom
Azot. U dolini Topolke posle drugog svetskog rata na nekim njiva­
ma koje su ranije bile pod kukuruzom počeo se gajiti pirinač.
Povrće je treća poljoprivredna kultura koja ima značenje za pri­
vredu aluvijalne ravni. Gajenje povrća omogućava rano proleće i
zato povrće ovog kraja stiže ranije na tržišta i postiže visoke cene.
Osim povoljnih klimatskih uslova za razvoj povrća potrebno je na­
vodnjavanje. Zato se manji prostori povrtarskih kultura nalaze ne­
posredno kraj reka.
121
Uporedi i /. Cvijić, Pregled geografske literature o Balkanskom polu-
ostrvu 1898—1900. g., str. 114.
181
 Glavniji izvozni proizvodi su paradajz, paprika i crni luk. Crni
luk se osobito proizvodi na hataru sela Oraovca u slivu Babune.
Godišnjee se iz tog sela izvozi po više vagona luka. Naselja Časka,
Elovec i Golozinci u slivu Topolke postala su čuvena po proizvod­
nji paprike.
Povrće se stalno gaji na istom zemljištu uz upotrebu veće količi­
ne veštačkih gnojiva. Glavni nedostatak koji ometa jaču proizvod­
nju ranog povrća jesu slabe transportne veze. A baš one imaju odlu­
čujući značaj za kvalitet ove lako pokvarljive robe. U zoni alu­
vijalne ravni vrši se dvostruko ubiranje proizvoda sa istih površina:
posle ječma ili ranog kupusa gaji se jesenji kupus ili praziluk.
Posle aluvijalnih ravni, najnižeg i najaktivnijeg zemljoradničkog
regiona, nastaje drugi viši region. To je region pobrđa. Na ovim
površinama ima dosta njiva zasejanih žitom i duvanom. Izvesna
pažnja ovde se pokazala i vinogradarstvu.
Po veličini zasejane površine na prvo mesto dolaze žita: pšenica,
raž i ječam. Znatno su veći prostori ovih kultura po kosama u slivu
Male reke, leve pritoke Topolke. I terase neposredno oko Topolke
i Babune većinom su pod žitom. Gajenje žita nije rašireno samo
na privatnim seoskim posedima. Pšenica je raširena i na posedima
državnih dobara: »Mladosti« sa sedištem u Čaški i drugih.
Prinosi od žita na privatnim posedima redovno su mali. To je
rezultat degradacije tih površina. Obrada zemljišta je na niskom
nivou, a veštačka đubriva se nedovoljno upotrebljavaju. Stoga nije
redak slučaj da oranice ne dadu ni onoliko koliko je posejano. U
sušnim godinama žita su tako slaba da se ne mogu požnjeti, već
se čupaju s korenjem. Iz toga se vidi da je proizvodnja žita u rani­
joj glavnoj žitorodnoj zoni u opadanju, i da su novi ušlo vi stvoreni
dejstvom čoveka na prirodnu sredinu postali dosta nepovoljni.
Osim žita u posleratnoj periodi na suvom zemljištu najviše se
kultiviše duvan. Ono što je po značaju pirinač u aluvijalnoj ravni to
je duvan i regionu pobrđa. Suvo leto je pogodno za razvitak po-
menute kulture: za njen razvitak potrebno je oko 3000 stepeni C
u vegetacionom periodu, koji traje 90 do 100 dana. I u doba su­
šenja duvana neophodno je suvo vreme.
Ističu se prostrane duvanske površine oko sela Bistrice, Omora-
na, Izvora i Starog Grada i slivu Babune; zatim površine oko sela
Raštana, Banjice, Otištine i Melnice u slivu Topolke. Kvalitet duva­
na na ovim površinama ne zavisi samo od klime nego i od kvalite­
ta tla, kao i od stručnosti obrađivanja. Stanovnici islamske vere
iz Melnice važe kao najbolji odgajivači duvana.
Duvan iz ove oblasti više je poznat po svom kvalitetu nego po
kvantitetu. Zlatno-žuta boja, aroma i sagorljivost daju mu veliku
vrednost na tržištima. Kakvo je savremeno značenje duvana može
se videti iz ovog podatka: u selu Bistrici, koja ima 120 domaćinsta­
va, do poslednjeg rata gajilo se toliko duvana koliko sada gaji sa­
mo jedno višečlano domaćinstvo.
182
 Svake godine opaža se stalan porast proizvodnje duvana kako po
količini tako i po površinama. Duvan se gaji na 15% oraničkih
površina u oblasti. Ali njegovo značenje je daleko veće u ekonomiji
sela. Domaćinstva prodaju duvan državi. Za dobijeni novac kupuju
što im treba.
Vinogradarstvo je po važnosti treća grana zemljoradnje u regio-
nu pobrđa. Klima dobro pogoduje razvitku vinove loze. Suše u
letnjoj polovini godine daju znatne količine šećera i dobru aromu.
Stoga se vinogradi nalaze na blagim odsecima izloženim jakim sun­
čevim zracima. Ali su oni i u dobrom zaklonu od klimatskih eks­
cesa.122
Pogodnost klime i tla za vinovu lozu u ovoj oblasti koristili su
i oni stanovnici koji su ovde živeli još u dalekoj prošlosti. U sred­
njem veku gajila se vinova loza isto tako uspešno. 123 Vinogradar­
stvo je bilo dobro razvijeno i kasnije. Njega pominje J.Račanin
1704. g.,124 zatim Han 1858. g.125
Mnogobrojni vinogradari bili su načičkani po brežuljcima u sli­
vu Babune i Topolke. Stanovnici sela Crkvina, Oraovca, Vojnice,
Busilaca i drugih imali su u znatnoj kolinični vino i rakiju, koju
su pravili od grožđa. U Oraovcu su vinogradari zahvatili tri četvr­
tine obrađenog tla. Najjači udar napretku vinogradarstva nanela je
filoksera za vreme balkanskog i u toku prvog svetskog rata. 126
Nakon toga nastupa obnova vinograda na američkoj podlozi. Ali
nije dostignuta ni četvrtina onih površina koje su postojale do oko
1900. g. Za razliku od duvana, koji se u celosti upućuje na doma­
ća i strana tržišta, grožđe i vino služe svojom većom polovinom za
ličnu potrošnju. Od kominja se u znatnoj meri peče rakija.
U regionu pobrđa voćarstvo je slabo razvijeno. Voćnjaka sa kru­
škama, kaj šijama i bademima u pravom smislu nema, jer se vo­
ćarske kulture uzgajaju u rasutom stanju po okrajcima vinograda,
njiva i oko kuća. Stoga je teško precizno odrediti površine pod voć­
kama. Primećuje se i slabo održavanje voćnjaka. Kao posledica
takvog stanja prinos i kvalitet plodova su niski i voćke rađaju
periodično.
Ponegde se vide manja bostaništa, naročito na ranijim seoskim
utrinama. Poznato je da bostan dobro uspeva na stepskim ledina­
ma. Gaje se dinje i lubenice. Na glasu su kvalitetne dinje »ananas«.
Glavne sorte lubenica su »crne« i »zimovke«.
U regionu planinskih padina zemljoradnja ima najmanji značaj.
U gornjim delovima slivova Topolke i Babune postoje izrazito
122
Vinova loza zadovoljava se slabijim tlom i suvim terenima na kojima
druge
123 kulture ne bi mogle uspevati.
Uporedi V. Radovanović, Tikveš i Rajec ..., str. 160.
124
125
i/[% Filipović, Položaj i teritorijalni razvitak Velesa, str. 14.
126
Isto, str. 3.
Uporedi M. Filipović, Bašino Selo, Južni pregled, br. 1, Skoplje 1932, str.
36.
183
planinska sela: Gorno i Dolno Jabolčište, Nežilovo, Oreše, Papra-
dište. Sva su siromašna obradivom zemljom. Ukoliko postoji, ze­
mljoradnja je planinskog karaktera. U erozivnim proširenjima, gde
se može zadržati plodniji materijal, uspeva nešto ječam i raž. Ku­
kuruz se slabo seje jer ne može da sazri zbog velike visine. Ti stanov­
nici svojim žitom ne mogu da podmire ni 30% potreba, pa ga do-
kupljuju.
U planinskim selima dobro uspeva krompir. Zato je ova kultura
u novije vreme povećala značaj planinske zemljoradnje. Krompiru
odgovaraju klima i zemljište planinskih sela. On donosi znatan pri­
nos, osobito na torinama. Kromipr se i kao hrana može upotreblja­
vati u raznim oblicima. Prema tome kromipr zamenjuje u izvesnoj
meri planincima žito.
Proizvodnja krompira naročito je razvijena u gornjem delu To-
polke i to u pomenutim selima Gornom i Dolnom Jabolčištu. Pla­
ninci zamenjuju krompir po okolini Prilepa za žito. On se prodaje
na trgu u Titovom Velesu, ponekad i u Skoplju.
Planinski delovi u slivovima Babune i Topolke imaju znatan
broj livada. S razvitkom gajenja krompira neke livade ustupile su
mesto njivama. Livade se mahom vide na padinama. Te su livade
ujedno i pašnjaci koji se održavaju zbog ovaca.
Retki planinski seljaci imaju njive i u nižim krajevima, pored
Topolke i Babune. Tamo povremeno silaze da ih obrađuju. Na tim
njivama vide se kolibe u koje se planinci sklanjaju za vreme polj­
skih radova i ostavljaju oruđa za obradu zemlje. Naročito planin­
ci iz G. Jabolčišta imaju njive u nižim selima Slivniku i Banjici.
3. Iskorišćavanje šuma. — Značaj šuma u privredi stanovništva
je mali. Od celokupne površine oblasti na šumsko zemljište dolazi
20%. Međutim, šumska vegetacija je prilično raznovrsna. Najviše
je raširena sitnogorica od hrastovog drveta. Takva šuma do pre
nekoliko godina služila je osim za ogrev još kao stočna hrana mno­
gobrojnih koza. Oko 1950. g. zabranjeno je držanje koza, pa je ovaj
način korišćenja šume nestao.
Zona pravih šuma nalazi se mestimično na padinama Mokre,
Dautice i Babune. To su listopadne šume, tako da je u donjem re-
gionu zastupljen hrast, na višim i strmim stranama ima nešto bu­
kove šume. Najbolje su pošumljeni delovi oko sela Rlevaca u izvo­
rišnom delu Male reke; oko sela G. Jabolčišta u izvorišnom delu
Topolke; oko sela Nežilova, Papradišta i Oreša u gornjem delu sli­
va Babune.
Šume na pomenutim planinskim padinama karakteriše velika
zapuštenost, koja je delimično nasleđe prošlosti. To je posledica
ekstenzivne poljoprivrede: seoski su stanovnici povećavanje pro­
izvodnje tražili na račun šumskog fonda. Stoga su krčili i one po­
vršine koje su izrazito šumski tereni.
U planinskim delovima slivova Babune, Topolke i Male reke šu­
me su doskoro igrale znatnu ulogu u privrednom životu najbližih
184
sela. To se moglo videti na ulicama Velesa. Tamo su pazarnim da­
nom silazili karavani konja natovareni drvima za prodaju. U seli­
ma G. Jabolčištu i Nežilovu stanovnici su pravili ćumur, takođe
namenjen za prodaju.
Između dva svetska rata drvo se počelo izvoziti i pomoću želez-
nice. Pojedini trgovci izvozili su drvo u Prilep, Veles i Skoplje.
Utovarna stanica nalazila se u Bogomili. Od 1935. g. za kratko vre-
me nastao je pravi grabež šuma. On se produžio i u toku drugog
svetskog rata.
Imena sela i neki potesi u svom korenu imaju ime šumskog dr-
veta. Sa takvim imenima su sela: Gabrovnik, Drenovo, Elovec. A
od potesa koji imaju nazive ove grupe pominjemo: Temni buki u
selu G. Jabolčištu, Breza u selu Drenovu, Gaber u selu Rlevcima,
Lipojca u selu Bistrici, Glog u selu Omoranima.
Nakon drugog svetskog rata sve su šume stavljene pod kontrolu
šumskih vlasti. Stoga je sprečena ranija neplanska i neracionalna
seča drveta i njihova prodaja. U zoni jezerske zaravni i aluvijalnih
ravni Babune i Topolke šumarstvo nema nikakav značaj. Sela tih
zona trpe veliku oskudicu u drvima za građu i ogrev. S jeseni se­
ljaci iz nizije po odobrenju vlasti donose drvo za gorivo iz udalje­
nijih planinskih sela.
4. Ostala zanimanja. — Posle stočarstva i zemljoradnje važno
zanimanje pojedinih seoskih stanovnika bila je pečalba. Dosta je
razvijena do posljednjeg rata dok nije nastupilo povećano gajenje
duvana, dok se nije javila industrija i dok nisu nastala velika ise­
ljavanja. Zarada od pečalbe naročito je bila važna u dva sela u
gornjem delu sliva Topolke — G. Vranovcima i Melnici, kao i u se­
dam sela u gornjem delu sliva Babune — Bistrici, Bogomili, Mokre-
nima, Oreov Dolu, Crešnevu, Nežilovu i Papradištu.
Stanovnici Melnice bili su građevinari, dok su se stanovnici G.
Vranovaca pored građevinarstva bavili vodeničarstvom. Stanovnici
iz gornjeg sliva Babune najpre su u pečalbi izrađivali ćeramide, za­
tim cigle. Građevinari su bili samo stanovnici Papradišta. U pome-
nutim pečalbarskim zanatima odlikovala su se sela koja su imala
manje stoke i svojih planina.
Nije bilo grada u bližoj i daljoj okolini naše zemlje u kojemu
do pre nekoliko godina nije bilo građevinara, ciglara i vodeničara
iz oblasti Babune i Topolke. Znatan broj seljaka stekao je u pečal­
bi imovinu, naročito Torbeši iz G. Vranovaca i Mijaci iz Papradišta.
U pojedinim selima nakon posljednjeg rata povećano gajenje du­
vana počelo je zamenjivati pečalbu (selo Bistrica i dr.).
Tokom socijalističke izgradnje posvećena je pažnja industri­
jalizaciji ove oblasti. U tome su postignuti veoma značajni rezultati.
U naselju Čaški postoji fabrika za izradu cigala, a u donjem delu
Topolke, na hataru raseljenog sela D. Orizara, izgrađene su glavne
titoveleške fabrike: svilara »Nonča Kamišova« i fabrika »Boris Ki-
drič« za izradu porculanskih proizvoda.

185
 U navedenim industrijskim granama radi više stotina radnika.
Većinom žive u Titovom Velesu. Ali ima radnika i iz okolnih na­
selja, poglavito iz Prevaleca, G. Orizara, Časke, itd., odakle se uju-
tru može dolaziti na posao i uveče vraćati svojim kućama.
Sem velikog privrednog značaja, industrija vrši i kulturni uti-
caj. Danas nije teško poznati čoveka zaposlena u industriji. On je
po pravilu bolje odeven, a kod kuće ima noviju pokućninu. radio
i dr. To su spoljne oznake standarda i zaposlenosti.
Tako su u posleratnom razvoju industrije i seljaci iz ove naše
oblasti stali da se uključuju u drukčiji rad od onog na koji su bili
vekovima navikli. A zaposlen čovek ne samo da se vezuje za taj
posao već postepeno menja i svoja shvatanja o radu i mnogo če­
mu drugom.
U periodu nakon drugog svetskog rata u gornjim delovima
oblasti počeo se razvijati turizam. Ti delovi su poznati po prirod­
nim lepotama, kompleksima šuma, a naročito po klimatskim uslo-
vima. Stoga je u Jasenovu podignut sanatorijum za plućne bolesni­
ke.
Međutim, selo G. Jabolčište je najviše određeno da jednog dana
postane glavno središte planinskog turizma. U njemu bi mogle sto­
tine radnih ljudi naći odmor od preteškog dnevnog posla. Tamo bi
trebalo podići i zgrade za boravak učenika, itd.
Domaća radinost je u selima sada u opadanju. Žene mnogih
sela veliku pažnju posvećuju gajenju i sređivanju duvana. Ukoliko
postoji domaća radinost, sada podmiruje samo mali deo kućnih
potreba i sastoji se u tkanju, pletenju, preradi stočarskih proizvo­
da i drugih sirovina.
Visoka šumska oblast povremeno se koristi za lov na divljač. Ali
privredna važnost lova je mala. — I ribolov nema veći značaj. Lov
sitne ribe u Topolki i Babuni ima karakter sporta.
Iz iznetog prikaza o prirodnim uslovima i razvitku pojedinih
proizvodnih grana dobili smo sliku o privrednom životu ove geo­
grafski dosta raznovrsne oblasti. Međutim, nameće se pitanje kakve
bi mere trebalo preduzeti da bi se u potpunosti iskoristio svaki
njen deo.
U oblasti Babune i Topolke mogućno je navodnjavanje na oko
30°/o obrađenih površina. Ali potrebna količina vode ne može se
obezbediti direktno iz reka, pošto je tokom leta njihov proticaj mi­
nimalan. Stoga iz navedenog izlazi da je potpuno navodnjavanje
mogućno jedino ako se voda iz ostalog dela godine očuva za letnji
period. Da bi se to postiglo neophodna je izgradnja akumulacija
srednje veličine.
Vrlo izrazita pojava u oblasti je deagrarizacija mnogih sela. To
se može pratiti iz posleratnih popisnih godina, kao i na osnovu
terenskih istraživanja. S obzirom na fond obradivih površina oči­
gledno je da sadašnja nedovoljna radna snaga ne može održati nivo
postojeće poljoprivredne proizvodnje. Sve to ukazuje i na neop­
hodnost jačanja društvenog sektora u poljoprivredi.
186
 Veliku pažnju treba posvetiti šumi, koja postepeno i neposred­
no koristi čoveku. Površine koje se ne obrađuju trebalo bi da budu
pošumljene. Šume bi sprečile stvaranje vododerina, odnošenje ze­
mlje. Ovo bi mnogo uticalo na klimu i lepotu čitavog kraja.
Mora se mnogo više voditi računa i o drumskom saobraćaju.
Privreda iziskuje brži i lakši prenos dobara, a to se može postići
samo onda kada se putevi budu održavali. Treba nastojati da se
što pre izgradi kroz ovu oblast solidan put pravca Titov Veles —
Prilep, zatim put dolinom Topolke do njenog izvornog dela, i put
dolinom Babune takođe do njenog gornjeg dela.
Ako bi se navedene mere sprovele u život, onda bi postojale re­
alne mogućnosti da oblast Babune i Topolke postane privredno
snažniji i bolje naseljen kraj.

VII. SAOBRAĆAJ I TRŽIŠNA SREDIŠTA

1. Spol jasni saobraćaj. — Geografski položaj i ekonomska raz­

vijenost su za svaku oblast od pretežnog značaja za njen spoljasni
saobraćaj. Oblast Babune i Topolke okružena je drugim krajevima:
udolinom Vardara na severoistoku, okolinom Prilepa na jugozapa­
du, Tikvešom na jugoistoku, Skopskom oblašću na severu i Po­
rečom na zapadu. Okolne oblasti predstavljaju veće ili manje pri­
vredne kontraste. Time je uslovljen spoljašni saobraćaj.
Osnovne komunikacije su drum i železnička pruga pravca Titov
Veles — Stari Grad — Prilep. Železnička pruga puštena je u sao­
braćaj 1935. g., dok je navedeni drum osobito stara komunikacija.
Tom je saobraćajnicom u prošlosti obavljan najglavniji spoljašni
saobraćaj. Uopšte oblast Babune i Topolke ekonomski i saobra­
ćajno uvek je gravitirala današnjem Titovom Velesu na severoisto­
ku i Prilepu na jugozapadu. Prema prilepskom kraju od glavnog
puta izdvajale su se još dve komunikacije: jedna je vodila preko
presedline Kletovnik kod sela Gabrovnika, druga preko pressdline
Preslap kod sela Bogomile.
Međutim, spoljašni je saobraćaj iz našeg kraja prema ostalim
susednim oblastima uvek bio sporedan. Održavao se sa skopskim
krajem na severu i Tikvešom na jugoistoku. Saobraćaj sa skop­
skim krajem vodio je preko visokih planinskih presedlina kojih
ima nekoliko. Slično je stanje i prema Tikvešu. Na tim stranama
mahom se obavljao povremen saobraćaj između ivičnih sela i su-
sednih krajeva. Saobraćaj prema Poreču na zapadu nije nikad po­
stojao.
U pojedinim delovima oblasti nalaze se ostaci starih puteva koji
odstupaju od pravca današnjih komunikacija. Potiču iz turskog
doba, neki još iz veće prošlosti. Jedan takav put, nazvan prilepski,
pošto je prelazio planinu Babunu kod Bogomile, vodio je na da­
našnje selo Nežilovo u izvorišnom delu reke Babune. Zatim se peo
na planinu Mokru i odatle spuštao u skopski kraj.
187
 Drugi prilepski put planinu Babunu je prelazio na presedlini Kle-
tovnik, spuštao se kod sela Gabrovnika, da bi se blizu sela Teova
iz doline reke Babune peo na Plevenjski rid, zatim preko sela Krive
Kruše, Časke, Banjice i Rlevca prelazio u skopski kraj. Na pravac
ovog starog puta izbijale su kod Časke i dve grane ostalih puteva:
jedna je dolazila iz pravca Bogomile preko Melnice, druga od Sta­
rog Grada.
U oblasti Babune i Topolke bilo je dosta hanova: u selima D.
Vranovcu,127 Starom Gradu, Izvoru,128 Gabrovniku, Bogomili, Čaški,
itd. Neki su bili veliki da su mogli primiti dosta konja sa pratioci­
ma. Otkako je u drugoj polovini 19. veka izgrađen kolski drum
Veles — Stari Grad — Prilep, a naročito otkako je počeo železnič-
ki saobraćaj, hanovi su izgubili značaj.
2. Unutrašnji saobraćaj. — Unutrašnji saobraćaj je relativno živ,
kako u granicama hatara jednog sela tako i između susednih na­
selja. U nižim delovima ovog kraja i po dolinama ima obradivih
površina, dok su u višim delovima šume i pašnjaci. Usled raspore­
da tih površina razvio se unutrašnji saobraćaj. Na taj su način sao­
braćajne veze između viših i nižih delova zemljišta dosta žive. One
su u vezi sa stočarstvom, zemljoradnjom i šumarstvom.
U vreme poljskih radova saobraćaj je najživlji: odvija se svako­
dnevno na relaciji kuća — privredna površina. U zavisnosti od uda­
ljenosti i tereta prenos se vrši stočnom i ljudskom snagom. Ljud­
skom snagom prenose se tereti na kraćem odstojanju. I potrebe
sastajanja ljudi u ovoj oblasti su raznovrsne: jedni pomažu u
poslu, sastaju se o praznicima i slično. U danima seoskih slava i
svadbi vide se grupe stanovništva kako idu putevima između su­
sednih sela.
Unutrašnja putna mreža u oblasti je prilično razvijena. Među­
tim, svi putevi su slabo izgrađeni. Ne vodi se dovoljno računa o
njihovom održavanju, pa su veoma iskvareni. Od glavnijih kolskih
puteva vodi jedan dolinom Topolke skoro na celoj njenoj dužini,
drugi dolinom Babune uglavnom od sela Stari Grad do Bogomile.
Na njih izbijaju brojni seoski putevi.
Unutrašnji saobraćaj ima puteva koji su vremenom izgubili ra­
niji značaj. Jedan takav put do pre nekoliko godina vodio je od
G. Vrano vaca preko Otiština za Titov Veles. Na pomenutom putu
saobraćaj je prestao uglavnom zbog raseljavanja velikog naselja
G. Vranovaca.
U unutrašnjem saobraćaju našeg kraja upotrebljavaju se razna
sredstva. Znatan broj domaćinstava drži po jednog konja, po dva
vola i kola. Dosta se koristi i železnički saobraćaj: s njim se služe
127
7. Cvijić, Osnove ..., knj. I, str. 284.
128
7. H. Vasiljević, nav. rad, str. 22.

188
stanovnici iz jugozapadnog i severoistočnog dela oblasti gde je pru­
ga izgrađena. Nakon poslednjeg rata u saobraćaju su se odomaćili
bicikli, rede i automobili.
3. Tržišna središta. — Raznovrsnost pojedinih delova oblasti ni­
je stvorila jedno tržišno središte, kao što je to slučaj u mnogim
drugim našim krajevima. Ovde su postala dva mala tržišna centra:
Bogomila u gornjem delu sliva Babune i G. Vranovci u gornjem
delu sliva Topolke.
Bogomila leži na reci Babuni i spada u stara naselja. Ali tek u
19. veku u njoj su se počeli prodavati proizvodi iz okolnog kraja
zvanog Azot i iz susedne okoline Prilepa. Iz Azota prodavali su se
stoka i stočarski proizvodi, a iz okoline Prilepa žito. Pazarnog dana
ranije se ovde prodavalo po oko 200 tovara žita. Taj dan u Bogo-
mili je nedelja. U naselju postoji manja čaršija sa prodavnicama
i zanatskim radnjama.
G. Vranovci leže u širokoj dolini Vranovske rečice, desne pritoke
Topolke. Saobraćajni položaj naselja nije najpovoljniji. I pored
toga u toku prošlog veka tu se razvilo tržišno središte zahvaljujući
ekonomskoj snazi svog muslimanskog stanovništva. Pazarnog dana
— petkom, u G. Vranovcima su se iz okolnih sela prodavali razno­
vrsni proizvodi, pretežno zemljoradničko-stočarski. Međutim, 1957.
g. ukinut je pazarni dan u ovom naselju zbog masovnog odseljava-
nja u Tursku.
Kraj severoistočne granice naše oblasti leži Titov Veles. Položaj
grada omogućio je da je on ključno mesto i za privredu najvećeg
dela oblasti Babune i Topolke. Titov Veles je važno središte zanat­
stva, trgovine, industrije. Svakog pazarnog dana (utorkom i pet­
kom) u pomenuti grad dolaze da kupuju i prodaju proizvode sta­
novnici iz oko 40 naselja u slivovima Babune i Topolke. Titov Ve­
les ima i znatan kulturni uticaj na stanovništvo ovog kraja. 129
Oblast Babune i Topolke je znatno izdužena u pravcu SI-JZ. Zato
su pojedina jugozapadna sela prinuđena da se prirodno orijentišu
na Prilep. Prema njemu gravitira 9 sela, najviše Gabrovnik, Oreov
Dol, Stepanci, itd. Za ova sela Prilep je staro središte u kome se
mogu kupiti i prodati različiti proizvodi. Tržišni dan je subota.
Od 1935. g., kada je izgrađena železnička pruga pravca Veles-Pri-
lep, tržišna sfera navedenih gradova u oblasti Babune i Topolke
nije povećana. Ali su zato veze između naše oblasti, s jedne, i gra­
dova o kojima je reč, s druge strane, postale čvršće i raznovrsnije.

VIII. ZAVRŠNO RAZMATRANJE

Oblast Babune i Topolke je jasno individualisana celina SR Ma­

kedonije: zatvorena je planinom Mokrom sa severa, planinama Dau-
129
/. Trifunoski, Titov Veles, Geografski horizont, 1—2, Zagreb 1965, str.
16—30.
189
ticom i Babunom sa jugozapada, grebenom Zaglavje-Klepa sa jugo­
istoka. Jedino je na severoistoku otvorena prema Titoveleškoj ko­
tlini i prema dolini Vardara. Na toj strani uvek je vodio najvažniji
put.
Osnovni je oblik oblasti tektonska potolina spuštena duž raseda.
Ovaj osnovni tektonski oblik slivova Babune i Topolke modifikovan
je radom drugih sila. One su različite pa se stoga njihova akcija
smenjivala ili ukrštala. Zbog toga je evolucija reljefa zapletena, a
u vezi s tim stvorilo se dosta veliko šarenilo oblika.
Ipak, u morfološkom pogledu kontrastno se izdvajaju tri naj­
krupnije celine: aluvijalne ravni oko glavnih reka sa prosečnom
visinom od 300 m; blago zatalasana visoravan sa prosečnom visi­
nom od 500 m; i obodni deo sa napred pomenutim planinama čija
je prosečna visina oko 2000 m.
Sredozemno more sa juga snažno deluje na klimu okoline Titovog
Velesa, pa time i na klimu oblasti Babune i Topolke. Ovu oblast
opasuju planinski masivi sa tri strane i štite je od jačih zimskih
hladnoća koje dolaze sa severa. Od svih klimatskih elemenata naj­
važnije su temperature. Od njih zavisi raznovrsnost u poljoprivre­
di, dobrim delom kvalitet plodova, prinosi, stočarska kretanja i dr.
Najveći je deo vegetacije, izuzev stepsko-mediteranske vrste po
aluvijalnim ravnima i planinske delove, leti potpuno sprljen. Let-
nja nesnosna žega u našoj oblasti je jača no u drugim krajevima
Makedonije. Vazduh je vruć i sunčan, a iz zemlje zrači toplota i
bije jara. Uz to u nižim delovima nema drveta i hladovine. Izvori
mahom presahnu, a tokovi, sem u gornjem delu, takođe presuše.
U istorijsko-geografskom razvoju ističe se više važnijih etapa.
Među njima su od većeg geografskog značaja četiri: etapa rimske
vladavine, slovensko srednjevekovno doba, turski feudalni razvoj,
i razvoj od 1912. g. do danas. Naročito su očuvani čvrsta veza i kon­
tinuitet između srednjevekovnog stanovništva i naselja sa današ­
njom periodom.
Današnje stanje naseljenosti i etnička raznovrsnost počeli su se
javljati od druge polovine 18. veka. Tada se po selima oko Babune
i Topolke počeo brže povećavati broj stanovnika. Najpre su turske
vlasti, da bi osigurale saobraćaj dolinom Vardara i oko donjeg to­
ka pomenutih reka, naseljavale stanovništvo maloazijskog porekla.
Osim toga, krajem 18. i početkom 19. veka u gornje slivove Babu­
ne i Topolke došli su Mijaci, mijački Torbeši i Arbanasi.
Oblast je oslobođena od Turaka krajem 1912. g. Do sada je pro­
šlo samo šezdeset godina, ali i taj period takođe je ispunjen krup­
nijim događajima. Nastao je jači proces izmene etničke kompozi­
cije u pojedinim celinama, izgrađena je železnička pruga Veles-Pri-
lep, u donjem slivu Topolke lokalizovan je znatan deo titoveleške
industrije, itd.

190
 Oblast Babune i Topolke uglavnom je izrazito ruralno područje:
to pokazuju 46 sela i 3 manja radnička naselja. Ranije je, među­
tim, broj seosih naselja bio veći. Ta sela su većinom iščezla u dru­
goj polovini turske vladavine. Njihovi stanovnici prelazili su u sre-
dišnija glavna sela Bogomilu, Bistricu i druga. Samo tri sela rase­
lila su se nakon drugog svetskog rata.
Slivovi Babune i Topolke, kao deo srednjeg Povardarja, bili su
pozornica stalnih migriranja, koje su se čas jače čas slabije ispo-
ljavale. One su pratile svako važnije istorijsko zbivanje, a bilo ih
je i za vreme privrednih uspona, kao i za vreme kriza. Stoga prou­
čavanje migriranja i u ovoj oblasti predstavlja veoma interesantan,
ali i složen zadatak.
Današnje stanovništvo je šaroliko u pogledu etničke kompozici­
je: makedonsko, torbeško, arbanaško i »bošnjačko« (muslimani
srpsko-hrvatskog jezika). Do 1954—1960. g. ovde je postojala i tur­
ska grupa, tada iseljena.
U procesu doseljavanja stanovništva jasno se opažaju dva osnov­
na motiva. Za raniji period privlačna snaga bili su letnji i zimski
pašnjaci. Stoga su se tada bržim tempom uvećavala izrazito sto­
čarska naselja. U periodu nakon drugog svetskog rata osnovni po­
kretač je mogućnost zapošljavanja u industriji.
Slivovi Babune i Topolke u mnogome su postali i etapna oblast.
Preko nje prelaze iseljenici iz bližih i daljih krajeva. U prošlosti
ovo kretanje bilo je sporije, sa zadržavanjem i po nekoliko gene­
racija. Za poslednje dve decenije ono je znatno ubrzanije. Skoro
doseljeni Bošnjaci čim posle nekoliko godina malo ojačaju odlaze
poglavito u Tursku.
U oblasti Babune i Topolke zastupljene su razne privredne gra­
ne. Jedne su se razvile do znatnog stepena: stočarstvo, zemljorad­
nja i industrija. A druge su u začetku. Sem toga zapaža se stalan
preobražaj: usavršavanje jedne, iščezavanje druge (pečalbarstvo) i
pojavljivanje treće privredne grane. Sve je posledica društvenog
razvitka.
Nameće se pitanje, kakve bi mere trebalo preduzeti da bi se u
potpunosti iskoristile privredne mogućnosti ovog kraja. U njemu
je mogućno navodnjavanje na oko 30% obrađenih površina. Ali
potrebna količina vode ne može se obezbediti direktno iz reka, poš­
to je u toku leta njihov proticaj minimalan. Stoga iz navedenog
izlazi da je potpunije navodnjavanje mogućno jedino ako se voda
iz ostalog dela godine očuva za letnji period. Da bi se to postiglo
neophodna je izgradnja akumulacija srednje veličine.
Osnovne komunikacije u oblasti Babune i Topolke su drum i
železnička pruga Titov Veles — Stari Grad — Prilep. Stoga naš
kraj gravitira Titovom Velesu na SI i Prilepu na JZ. Spoljašni sao­
braćaj sa ostalim susednim oblastima je sporedan.
Raznovrsnost pojedinih delova oblasti Babune i Topolke nije
stvorila jedno tržišno središte, kao što je to slučaj u drugim kra-
191
jevima. Ovde su postala dva mala tržišna centra: Bogomila u gor­
njem delu sliva Babune i G. Vranovci u gornjem delu sliva Topol-
ke. To su lokalni centri sporednog značaja.
Međutim, kraj severoistočne granice oblasti leži Titov Veles. Po­
ložaj grada omogućio je da je on postao ključno mesto za privredu
najvećeg dela našeg kraja. Svakog pazarnog dana u pomenuti grad
dolaze stanovnici iz oko četrdeset naselja. Prema Prilepu gravitira
oko devet sela.
Od 1935. g., kada je izgrađena železnička pruga pravca Veles-Pri-
lep, tržišna sfera navedenih gradova u oblasti Babune i Topolke
nije povećana. Ali su zato saobraćajne veze između naše oblasti, s
jedne, i gradova o kojima je reč, s druge strane, postale čvršće i
raznovrsnije.

B. P O S E B N I DEO

I. NASELJA U SLIVU BABUNE

1. Crkvino
Položaj i tip, — Selo leži jugoistočno od Titovog Velesa na kreč-
njačkom zemljištu visokom oko 400 m. 1 Okolna su naselja: Oraovec
(sada ne postoji), Grnčište (Tikveš) i dr. 2 Stanovnici vodu dobijaju
sa izvora u selu. Oni su ozidani u česme: Gorna, Dolna, Bunarče i
Manaskova česma. 3 Dalje od sela izbijaju izvori: Prebelino, Venu­
le, Ostreš, Banjica i dr. Kod prvog izvora su četiri česme.
Na nižem zemljištu oko Crkvina leže njive sa kulturama, dok su
po prostranim višim delovima hatara ispaše i šume. Nazivi potesa
po granici hatara su: Babuna, Jalica, Seiri, Ostreš, Šuple, Rebre,
Vardar, Rasje, Babuna. Unutrašnji delovi hatara zovu se: Venule,
Korija (tamo se nalazi česma), Padina, Ogradi ili Drma, Kaluđerec,
Kremenče, Ramnište, Tisovec, Pletec, Vrteška, Pešti, Cucki, Uši,
Mečkin dol, Banjica.4
Crkvino je zbijenog tipa. Razlikuju se Gorna i Dolna mahala. Do
1954. g. prva mahala je bila turska, druga makedonska. U gornjoj
mahali sada žive doseljeni »Bošnjaci« i Arbanasi. Selo ima ukupno
78 domova.
1
Naselja oblasti Babune i Topolke označeni su na karti SFR Jugoslavije,
raz. 1: 100 000, listovi »Skopje—Titov Veles« i »Prilep«.
2
Na karti selo je zapisano kao Crkvina.
3
Manaskova česma je dobila ime po istoimenom makedonskom rodu. Sta­
novnika toga roda sada u Crkvini nema. U selu ima i nekoliko bunara sa
dobrom vodom.
4
Potes Banjica je severozapadno od Crkvina, kraj korita Babune. Tamo
izbija izvor. Oko njega nekada je bilo nekoliko kuća.

192
 Starine i prošlost. — Crkvino je davnašnje naselje. U njemu se
nalazi srednjevekovna crkva sv. Đorđa, sa brojnim freskama. 5 Na
Đurđevdan, kada je crkvena slava održava se sabor. Tada svako
domaćinstvo primi 20 do 50 gostiju. 6
Kraj Crkvina sa jugoistočne strane je zaravan Brest. Tradicija
navodi da je tamo postojao manastir. Oko manastirišta su njive
pune parčadi starih crepova i s nekadašnjim grobovima. Za raniji
manastir voda je dovođena sa izvora Kaluđerec (udaljen je oko
1000 m). Kraj Bresta je nekadašnje groblje.
Na hataru Crkvina postojale su pećinske crkvine u klisuri Babu-
ne (levo od reke). Jedan lokalitet sa pećinom nosi ime Markova
crkva (v. kartu); iznad njega je Kale sa zidinama. U Markovoj cr­
kvi postoje freske. Njih su veoma oštetili čobančići za poslednjih
deset godina.
U pisanim izvorima Crkvino se pominje u jednom turskom doku­
mentu 1481. g. Pored Slovena tada je ono imalo i 5 turskih kuća. 7
I tradicija navodi da je Crkvino najpre bilo hrišćansko selo sa oko
80 domaćinstava. Nakon toga je jedan deo hrišćana primio islam.
Kasnije su u njemu obrazovani begovski čiflici. Poslednji vlasnici
čiflika zvali su se: Đazim-beg, Amid-beg, dok je ime trećeg zabora­
vljeno. Svi su bili iz Velesa. Đazim-beg je imao drugi čiflik u selu
Busilcima, gde je iz Crkvina preselio rod Sirkovaca (5 k).
Pred kraj 19. veka, »koga počna komitlokot«, begovi su prodali
zemlju. Kupili su je Turci Juruci doseljeni iz veleških sela levo od
Vardara. Zatečeni malobrojni poislamljeni Makedonci su od tih
doseljenika primili turski jezik. Tako je 1912. g. Crkvino zatečeno
sa 20 makedonskih i 60 turskih domaćinstava. Turski rodovi zvali
su se: Adilovci, Alijovci, Kazovci, Durakovci, Odžovci, Elezovci,
Gkčevci, Šabanovci i dr.
Nakon prvog svetskog rata nekoliko muslimanskih domaćinsta­
va otišlo je u Tursku. Njihova imanja kupile su cincarske porodice
(svega 6 k). Tada je selo imalo trojako stanovništvo: makedonsko,
tursko i cincarsko. Najveće etničke promene u Crkvinu izvršene
su nakon drugog svetskog rata. Iselio se deo Makedonaca, svi Cin­
cari i svi Turci. Makedonci su prešli u Titov Veles. Cincari su oti­
šli u Titov Veles i na Ovce polje. Tursko stanovništvo iselilo se u
Tursku. U kuće iseljenika došli su sandžački »Bošnjaci« i Arbanasi.
Današnje stanovništvo. — Današnje stanovništvo Crkvina je tro­
jako: makedonsko (11 k), »bošnjačko« (58 k) i arbanaško (9 k).
Makedonski rodovi: Ćosevci (3 k, sv. Nikola), Nedevci (1 k, sv.
Đorđe »zimen«), Murgovci (1 k, Petkovdan) i Daškovci (1 k, sv.
5
Uporedi V. Radovanović, Tikveš i Rajec, Naselja, knj. 17, Beograd 1924, str.
211.6
Sabor u Crkvinu bio je po broju gostiju osobito velik između dva svetska
rata.
7
M. Sokolovski, Gradot Veles vo periodot okolu 1460—1544. g., Glasnik na
Institutot za nacionalna istorija, III, 2, Skopje 1959, str. 173.
193
Atanas) 8 — najstariji rodovi u Crkvinu. Mogućno je da potiču od
starinaca. Bogoevci (2 k, sv. Đorđe »zimen«) i Kostovci (1 k, Mi-
trovdan), doseljeni u tursko doba iz sela Krajnici. 9 — Konevci (2
k), doseljeni su po oslobođenju od Turaka iz sela Nikodina na pla­
nini Babuni (tikveški kraj).
U Crkvinu su ovi bošnjački rodovi: Šabotići, Prpuzovići, Adi-
lovići, Ajdarpašići, Zverotići, Kalaći, Javorovci, Plaovci, Turkovići,
Adrovići i još neki drugi. Svi imaju 58 domaćinstava. Po poreklu
su ovako podeljeni: iz okoline Ivangrada — 20, iz okoline Novog
Pazara — 10, Tutina — 10, Rožaja — 10 i Sjenice — 8. Prva nase­
ljavanja započela su 1955. g. — Broj Bošnjaka u Crkvinu stalno
se menja: jedni se odseljavaju u Tursku, dok se drugi doseljavaju.
Neki doseljenici dolaze pravo iz Sanđaka, drugi dolaze preko pri-
lepskih sela — Žitoša, itd. Preko Crkvina u Tursku se iselilo oko
30 bošnjačkih domaćinstava.
U Crkvinu ima i 9 arbanaških domaćinstava. Doseljena su na
zemlju koju su kupili od iseljenih Bošnjaka. Sedam domaćinstava
je iz poloških sela Sedlareva, Korita i Dufa, dok su dva iz okoline
Prizrena. Svaka arbanaška kuća prosečno ima po 250 ovaca. Ovce
leti borave na Suhoj gori i Šar-planini.
Iseljenici. — Napred je bilo reci o brojnim iseljenicima iz Crkvi­
na. Ovde navodimo samo nekoliko iseljeničkih rodova. Makedon­
ski rod Janevci (1 k) živi u susednom selu Oraovcu. — Makedonski
rod Deškovci živi u tikveškom selu Grnčištu. 10 — Rod Sirkarovci
(6 k) živi u selu Busilcu. — Cincarski rod Atanasovi se 1954. g.
iselio u ovčepoljsko selo Sarčiovo. 11

2. Oraovec
Položaj i tip. — Selo leži desno od reke Babune, na padini viso­
koj oko 500 m. Okolna su naselja: Crkvino, Vojnica, Grnčište (u
Tikvešu) i dr. Pije se izvorska voda. Postoje Dolna i Gorna česma.
Iznad sela izbija snažno karsno vrelo Ezero. 12 Dalje od sela su iz­
vori: Dabović, Virovi, Korija i Milevec.
Potesi sa obrađenom zemljom na hataru zovu se: Porodiš te, Ba-
buna, Tabačica, Venec, Gušeec, Gragor, Vis i Voden. Potesi sa utri­
nom su: Pešterica, Ramnište, Vrovi, Golem rid, Popoec.
8
Posle brojeva kuća domaćinstava stavljen je praznik ili svetitelj kome
rod »služi«. To se redovno radi u proučavanjima ove vrste.
9
Sela, pored kojih nije označena oblast, nalaze se u proučenom kraju.
10
11
V. Radovanović, Tikveš i Rajec, str. 470.
J. Trifunoski, Ovčepoljska kotlina, Zbornik za narodni život i običaje,
knj.
12
42, Zagreb 1964, str. 751.
Izvor Ezero ima dosta vode kada je »godina vrnežliva«. Pomenuti izvor
»vo suša zapira«.

194
 Oraovec je zbijenog tipa. Delovi sela do 1944. g., kada je naselje
imalo oko 60 kuća, bili su: Tanesko, Janesko, Mijalesko, Šumanov-
sko, Nešosko, Arnautovsko, Eđupče maalo itd. Sada Oraovec ima
24 kuće.
Starine i prošlost. — Prirodni i privredni uslovi za život u ovom
selu su veoma povoljni. Zbog toga je ono staro selo. Starost naselja
vidi se i po očuvanim starinačkim rodovima.
U toku 19. veka Oraovec je bio bogato i napredno selo. Stanov­
ništvo se brzo množilo i ekonomski napredovalo. Najviše se živelo
od gajenja vinove loze, pšenice i od stoke. Oko 1900. g. selo je ima­
lo 120 makedonskih kuća. 13
Veliki udar napretku sela zadali su nemiri pred kraj turske vla­
davine i tadašnje propadanje vinograda. To se dogodilo od 1900.
do 1912. g. Usled neprekidnih iseljavanja tada je Oraovec spao na
60 kuća. Uglavnom toliko domaćinstava selo je imalo do kraja po-
slednjeg rata.
Zatim su opet otpočela nova iseljavanja. Iseljavala su se ćela
domaćinstva, a redovno mlađi članovi skoro iz svih kuća. Od ra­
nijih seljaka sada je ostalo 18 domaćinstava, poglavito roditelji bez
dece. Zato stanovnici kažu: »Sega seloto se vitosa«.
Pošto je okolina sela oskudna drvetom, sada se ruše napuštene
kuće i njihova građa upotrebljava za loženje. Selo je puno ruševi­
na. Tolika je velika razlika između Oraovca od pre dvadeset i više
godina i sadašnjeg. Stanovnici kažu: »Ova ne je život, osem samo
sećavanje i čekanje«.
U sredini sela je crkva posvećena sv. Spasu. Odlikuje se velikim
dimenzijama i solidnom izradom. Svedoči o ranijoj razvijenosti
naselja. Crkva je građena 1839. g., zatim obnovljena 1921. g. Spa-
sovdan je crkvena i seoska slava.
Oraovec je nekada imao dva »manastira«: sv. Stefana i sv. Di-
mitrija. Ruševine prvog manastira su istočno od sela na oko 15
minuta hoda. Tamo se stanovnici skupljaju svake godine trećeg
dana Uskrsa. Ruševine drugog manastira su u severnom delu sela.
Godine 1965. kod tih ruševina sagrađena je crkvica. Tamo se sta­
novnici skupljaju prvog petka posle Uskrsa.
Obrađena zemlja zapadno od sela pripadala je jednim delom
pojedinim veleškim begovima. Po jednom od njih ostalo je ime
Tabačica (nadimak Turčina bio je Tabak). Turci su držali i potes
Graor. Od Turaka su seljaci kupili zemlju pre 1912. g.
Današnje stanovništvo. — Današnje makedonsko stanovništvo
potiče od starinaca i doseljenika. Starinački rodovi su: Cvetkovci
(2 k), Šarkovci (2 k) i Zdravevci (2 k), slave sv. Đorđa »zimnjeg«.
Sazdovci (2 k) i Alikovci (1 k), slave Mitrovdan. Mačavelovci (2 k),
slave Prečistu.
13
Tada su makedonski seljaci Oraovca bili podeljeni »vo partii«. »Srpska
partija« imala je 12 domaćinstava, dok su ostali bili »vo bugarska partija«.
Kasnije su Bugari ubili tri muškarca srpske partije i tako se ona u ovom selu
rasturila.
195
 Doseljeni rodovi su: Leovci ili Arnautovci (2 k, sv. Nikola), do­
seljeni »od Arnautlok« (možda iz okoline Tetova). Sveštenik Jovan
Leov je u ovom rodu imao tri sina učitelja. Otac se sa sinovima
oko 1900. g., plašeći se od Turaka, iselio u Bugarsku. Dvorišta-
ni (3 k, sv. Nikola), doseljeni iz sela Dvorišta u susednom Tikvešu.
Od njih je poticao Jovan Naumov-Alabakot. On je »kako komitski
vojvoda« ubijen 1907. g. u kičevskom selu Belici.14 Mijakovci (1
k, sv. Nikola) potiču od pretka zvanog Đomo Mijakot. On je kao
terzija došao u ovo selo, tu se oženio i ostao. Poreklom je iz pla­
ninskog sela Papradišta. Janevci (1 k, Petkovdan), doseljeni iz
susednog sela Crkvina. Oko 1900. g. imali su zadrugu od 40 duša.
Čuvali su oko 400 ovaca, 200 koza, a od vinograda godišnje su bra­
li po 100 tovara grožđa.
Egejci (6 k) su doseljeni 1948. g. kao izbeglice »od Vodensko« u
Grčkoj. Tamo su živeli u selima Gorno i Dolno Rodevo. 15 Tu spa­
daju domaćinstva: Vasila Simonova, Trpka Dervišova, Jovana Du-
mova, Nikole Majnova, Alekse i još jednog čije ime nisam zabele-
žio.16
Iseljenici. — Navedena su velika iseljavanja makedonskog sta­
novništva iz Oraovca. Najveći broj iseljenika otišao je pred kraj
turske vladavine (oko 70 k) i posle prvog svetskog rata (oko 40 k).
Iseljenici većinom žive u Titovom Velesu i Skoplju. Jedni iseljeni­
ci povlačili su druge, mahom rođake. U iseljavanju su učestvovali
svi seoski rodovi. Ima i sasvim iseljenih rodova: Cvetkovci, Tanev-
ci, Šumanovci, 17 Mančevelovci, Nešovci, Zugrovci, Srbovci, Maleza-
novci, itd. Pomenuti rodovi mahom su bili starinci, a poneki dose­
ljeni. Za Zgurovce se govori da su bili iz planinskog sela Papradi­
šta.

3. Busilci
Položaj i tip. — Kuće ovog malog sela nalaze se na strmoj padi­
ni kraj korita Babune. Okolna su naselja: D. Vranovci, Vojnica, Vi-
tanci (sada ne postoji) i dr. Stanovnici se služe vodom sa jednog
izvora koji je ozidan u česmu. Ponekad se pije voda iz Babune.
Krajevi hatara oko sela nose ove nazive: Manastirište, Vlaška
crkva, Prisoj, Rid,18 Mala korija, Novčići, Raslivica, Sredorek, Pop-
14
Jovan Naumov je vodio četu od oko 60 ljudi. Turci su ga ubili u nekoj
vodenici kraj kičevskog sela Belice. Njegovi su posmrtni ostaci iz Belice
preneti
15
u Oraovec 1964. Nalaze se kraj crkve.
Godine 1948. ovde je naseljeno 10 izbegličkih porodica iz Grčke. Međutim,
četiri
16 porodice kasnije su prešle u Titov Veles.
Stariji stanovnici ovog sela veoma su nezadovoljni sa Egeicima. Govore:
»Go zatrea ormanot«. Jedan starac kaže: »Na sedumdeset godina nekogo ke
utepam.
17
Mi porušija koliba, izgoreja plotišta«.
Stanovnici roda Šumanovci kod ruševina manastira sv. Stefana našli su
»kazan
18 so pari«.
Na potesu Rid ranije su bili prostrani seoski vinogradi. Sada je tamo
utrina.
196
dolinja, Mijačica, Gradište, Lokva, Vrčvi, Šopot, Orlovo ridče, Ban­
dera, Šumari, Điprino dolce,19 Vojnički rid,20 Daboki dol, Jazvinje.
Selo je zbijenog tipa. Razlikuju se Dolna, Sredna i Gorna mahala.
Ukupno ima 38 domova.
Starine i prošlost. — U Busilcima i oko njih postoje različite
starine i karakteristični topografski nazivi. Oni ukazuju na to da
je ovde bilo stanovnika još u ranije doba. Uzvišenje Gradište leži
jugozapadno od sela na prostoru između korita Babune i puta Ti­
tov Veles — Prilep. Tu je bila tvrđava, verovatno srednjevekovna.
Zapadno od Busilaca je mesto Vlaška crkva. Tamo je bila crkva
sa grobovima. Potes Manastirište leži niže današnjeg sela kraj ko­
rita Babune. Po narodnom predanju tamo je ležalo staro selo Bu-
silci. Na površini zemlje vidi se samo »zidinče od manastir«. Na
mestu Vrčvi nalaženi su stari zemljani ćupovi.
Ne zna se kada su Busilci prešli sa starog položaja na današnje
mesto. Tu su oni u 19. veku postali čiflik-sahibijsko naselje. Pred
kraj turske vladavine vlasnici sela bila su dva veleška bega: Đa­
zim-beg i Ali beg. Makedonci su radili na begovskoj zemlji. Godine
1912. u selu je bilo oko 30 domaćinstava.
Po oslobođenju od Turaka stanovnici su kupili njive od čiflik-
-sahibija. Od begova je zaostala jedna kula u kojoj stanuje doma­
ćinstvo Dimčeta Janeskog.
Stanovnici Busilaca su ranije živeli od gajenja žita, vinove loze
i ovčarstva. Stari vinogradari zahvatili su veliki deo površine po­
desne za obrađivanje. Nakon drugog svetskog rata na hataru Bu­
silaca su se povećali pašnjaci jer je mlađa radna snaga prešla u
gradove. Sada se obrađuje samo jedna četvrtina od ukupne obra­
dive površine. Zato po seoskom hataru zimi pasu ovce državnog
dobra »Mladost« čije je sedište u susednom naselju Čaški.
U Busilcima je crkva sv. Ilije, sagrađena u prošlom veku. Kraj
crkve je groblje. Na Ilijindan je seoska slava.
Poreklo stanovništva. — Makedonsko stanovništvo potiče od pre­
daka starinaca i doseljenika. Stari rodovi su: Badarovci (2 k), Vi-
ranovci (2 k), Taškovci (2 k), Nedini (2 k), Cigarevci (1 k), Koceski
(1 k), Atanasoski (1 k) i Janeski (1 k), slave sv. Nikolu. Đimovci
(4 k), slave Petkovdan.
Doseljenici poznatog porekla su: Sirkarovci (6 k, sv. Nikola); njih
je Đazim-beg preselio iz Crkvina u ovo selo. On je imao čiflike u
oba sela. Tačnije njihovo prezime je Svirkarovci: po pretku Laži,
»koj često svirkal«. Crvenkovci (2 k, sv. Alimpije Stolpnik) su
doseljeni u tursko doba iz sela G. Rakovca. Bocinčani (2 k, Mi-
trovdan) su došli u tursko doba iz sela D. Vranovaca. Tamo su
pripadali rodu Plevenjci.
Ne zna se mesto starine ovih rodova: Ormanovci (4 k) i Timkini
(1 k), slave sv. Alimpiju Stolpnika. Ranije su činili jedan rod.
19
Na potesu Ćiprino dolce ubijena je neka ćupra iz sela Busilaca.
20
Potes Vojnički rid leži prema susednom selu Vojnici.
197
Kralevci (2 k) i Petreski (1 k), slave Prečistu. Ristoski (1 k) i
Eliskovi (1 k), slave sv. Atanasa. Koteski (1 k) i Bakaloski (1 k),
slave sv. Arhanđela.
Iseljenici. — Godine 1953. selo je naraslo na 55 domaćinstava.
Međutim, otada se brzo iselilo 20 domaćinstava. Najviše iseljenika
ima u Titovom Velesu, nešto i u Skoplju. U iseljavanjima su uče­
stvovali svi seoski rodovi. — Za vreme Turaka jedan je rod pre­
šao u selo Lisice kraj Topolke. To su Madžirovci, danas sa 5 kuća.

4. Vojnica
Položaj i tip. — To je glavno naselje u predelu zvanom Klepa. 21
Leži u širokoj dolini Vojničke reke, desne pritoke Babune. Na spoju
različitih morfoloških celina stanovnici Vojnice iskorišćavaju ra­
van doline i okolne blage padine za zemljoradnju, visoke grebene
za stočarstvo. Stanovnici se služe vodom sa česama i iz bunara (10).
Postoje četiri česme. Voda za česme provedena je sa izvora sv.
Petka koji izbija 1,5 km iznad sela. Na hataru izbijaju jaki izvori
— Peštera, Edinak i Rupnik.
Pojedini krajevi hatara nose ove nazive: Lukarica, Govederaca,22
Berov prisoj, 23 Kletovnik, Vlkov dol, Drerije, Vrčvi, Obramos, Baje-
vec, Zajački, Dolni Želkovec, Nerezini, Oskoruša, Stari kolibi, Jovan-
kovec, Orlića, itd.
Vojnica ima zbijen tip. Postoje četiri mahale: Joveska, Sarađi-
novska> Biser kovska i Anđeleska. Usled iseljavanja stanovništva
poslednje dve mahale su sada veoma male. U njima ima mnogo
napuštenih i porušenih kuća. Svega su u Vojnici 54 domaćinstva.
Starine i prošlost. — Vojnica spada u stara sela ovog kraja: ve-
rovatno je srednjevekovna. To potvrđuju njeni povoljni prirodno-
-geografski uslovi, ostaci od starina i ime naselja. Ono svakako po­
tiče od plaćanja stare dažbine zvane »vojnica«.
Ranije su oko današnje Vojnice postojala i druga mala sela:
Obramos, Jovankovec, Rupnik, Drenje, itd. Ta su seoca kasnije
propala jer su im stanovnici prešli u središnje veće selo Vojnicu.
To je bilo sredinom 18. veka (pre oko 220 godina).
Na selištima okolnih naselja nalaze se ostaci kuća, grobova, isko­
pavaju se zemljani ćupovi (potes Vrčvi), itd. Najznačajnije je bilo
naselje Obramos oko ušća Vojničke reke u Babuni. To selo imalo
je 22 kuće i njega je zapalila turska vojska: stanovnici Obramosa
bili su osumnjičeni za pljačku državne pošte koja se nosila putem
pravca Vojnica-Podles (Tikveš).
U toku 19. veka Vojnica je postepeno postala veliko naselje. Sta­
novništvo se množilo i ekonomski napredovalo. Živelo je od gaje-
21
22
Za tikveški deo Klepe glavno naselje je Podles.
23
Tamo je najbolja paša za goveda.
Na karti: Beri prisovi.
198
nja vinove loze, pšenice i od stočarstva. Po stranama oko sela bili
su brojni vinogradi. Oni su zahvatali jednu polovinu od površine
podesne za obrađivanje. 24 Jedan deo muškaraca leti je radio u Bu­
garskoj i Rumuniji kao ciglari.
Godine 1905. Vojnica je imala oko 220 makedonskih kuća. Nje­
ni stanovnici su bili jako probuđeni i pripremljeni za oslobođenje
od Turaka. Vojnica je uopšte pred kraj turske vladavine bila jedno
od najznačajnijih sela u okolini Velesa. Bila je značajnija i od poz­
natog Bašinog Sela.
Po oslobođenju od Turaka Vojnica je pretrpela nekoliko udara.
Najjači udar napretku sela zadalo je propadanje vinograda za vre-
me ratova 1912—1918. g. Nakon prvog svetskog rata u Vojnici je
za 45 dana od tifusa umrlo oko 300 stanovnika. 25 Nastala su i ise­
ljavanja u Veles. Po oslobođenju nakon drugog svetskog rata Voj­
nica je imala samo 120 domaćinstava.
Novi udar Vojnica je pretrpela 1953. g. po rasformiranju »ko­
lektiva« (seoska radna zadruga). Stanovnici su se naglo iseljavali
u Titov Veles, nešto i u Skoplje. Selo je danas puno ruševina. U
54 domaćinstva, koliko sada ima, najviše žive stari roditelji. Zbog
toga je razrušena i škola u kojoj je 1953. g. bilo 96 učenika. Prema
tome ogromna je razlika između Vojnice sa početka ovog veka i
današnje.
Vojnica ima crkvu i manastir posvećene 3v. Atanasiji. Sagrađeni
su u 19. veku, najpre crkva zatim manastir. Stoga je sv. Atanasije
(u maju) i seoska slava. Crkva je u samom selu, dok je manastir
istočno od naselja na daljini oko 2 km. Ranije je manastir imao
dosta zemlje, žive stoke i jednog kaluđera. Manastirski konaci su
porušeni. Tradicija navodi da su pre današnjeg manastira tamo
postojali ostaci starog hrama, verovatno srednjevekovnog. — Oko
Vojnice su crkvice sv. Petke i sv. Ilije. Prva je obnovljena 1957. g.,
dok je druga u ruševinama.
Krajem 19. veka u Vojnici su postojala tri manja čiflika. Vlasni­
ci su bili: Demuš, Alija i još treći čije je ime zaboravljeno. To su
bili veleški Turci. Od njih je zemlja kupljena »vo komitlokot«,
nešto i »vo srpsko vreme« (nakon 1912. g.).
Poreklo stanovništva. — Makedonsko stanovništvo Vojnice de-
lom potiče od starinaca, dok drugi deo predstavlja mešavinu do­
seljenika iz raznih bližih i daljih sela. No svi su se oni u toku
zajedničkog života izjednačili po načinu života i gledištima.
Stari rodovi: Nedelkovci (2 k), slave sv. Nikolu. Od ovog roda
potiče književnik i revolucionar Kole Nedelkovski, ubijen u Sofiji
1941. g. On je iz Vojnice otišao oko 1930. g. kao mladić od oko 20
godina. Sada je u selu njegov brat Slave (star 66 godina). Nedelko,
po kome je postalo rodovsko ime, je praded današnjeg Slaveta.
24
25
Stariji seljaci kažu da su proklinjali godinu koja je bila veoma rodna.
Umiranje od tifusa bilo je 1918. ili 1919. g. Pojedina domaćinstva izgubila
su po 5—6 članova.
199
Điovci (3 k), Markovci (2 k), Jankovci (2 k), Tanevci (2 k), Đajinci
(1 k), Đorčevci (1 k), Cvetevci (1 k), Biserkovci (1 k), Vojnicalievi
(1 k), Đorđijovi I (1 k), Đorđijovi II (1 k), Temelkovci (1 k), Jovev-
ci (1 k), Mirčevci (1 k) i Janevi (1 k), slave sv. Nikolu. U kući Đor-
đijovih II živi samo jedan starac. Od roda Vojnicalevih za vreme
Turaka živeo je u Velesu jedan njihov istaknuti iseljenik. — Sara-
đinovci (3 k) i Petkovci (1 k) slave sv. Alimpija Stolpnika. Sarađi-
novci imaju istoimenih rođaka u Titovom Velesu. Stojanovci
(5 k), Mančevci (2 k), Kuzevci (1 k), Ančevci (1 k) i Boškovci (1 k)
slave sv. Petku. Staro prezime prvog roda je Malezanovci.
Doseljeni rodovi čije se poreklo zna: Martolčani (3 k, Mitrovdan)
su došli 1905. g. iz Martolaca (»begale od Turci«). Tamo su pripa­
dali rodu Dimovaca čije je dalje poreklo iz sela Starog Grada.
Micevci (2 k, Mitrovdan) su grana roda Martolčana. Stojkovci
(2 k, sv. Nikola) su došli pred kraj turske vladavine iz Papradišta.
Njihovi preci »pravele ikoni po crkvite«. Dalje poreklo im je iz
mijačkog kraja. Teovci (1 k, Mitrovdan); domaćin ovog roda je
od doseljenika iz sela Martolaca (tamo od roda Sekulovaca). Bio
je posinjen u rodu Teovaca. Šopovci (2 k, sv. Nikola) su došli
u tursko doba iz sela Krive Kruše. Tamo imaju istoimenih rođaka.
Draskačovci (3 k, sv. Nikola) su također došli iz sela Krive Kru­
še. Durčevci (2 k, sv. Nikola) su došli u tursko doba iz susednog
(sada raseljenog) sela Vitanaca. Karbevci (1 k, sv. Alimpije Stolpnik)
su došli iz sela Krive Kruše. Andovi (1 k, sv. Nikola) su došli pre
sedam godina iz sela Crešneva. Panovi (1 k) su došli 1966. g. iz ti-
kveškog sela Skačinca. Tamo su se zvali Čauševci.
U Vojnici živi jedno torbeško domaćinstvo. Starešina domaćin­
stva je Ramadan, čuvar seoskih goveda. Došao je iz G. Vranovaca.
Oženjen je pravoslavnom Cigankom.
Iseljenici. — Navedena su velika iseljavanja iz Vojnice: za po-
slednjih pet decenija otišlo je oko 200 domaćinstava. Dve trećine
tih iseljenika su u Titovom Velesu, dok su ostali u Skoplju, Prilepu
i Bitolju. U iseljavanju su učestvovali svi seoski rodovi. Ima i sa­
svim iseljenih rodova.

5. Krajnici
Položaj i tip. — Selo leži na zapadnoj padini grebena Klepa (1149
m), kraj geografske granice između oblasti Babune i Tikveša. Okol­
na su naselja: Vojnica sa SZ, Skačince (Tikveš) sa SI i Podles (Ti-
kveš) sa JI. Stanovnici se služe vodom sa izvora koji su ozidani u
česme.
Granica hatara vodi preko potesa: Klepa, Gradište, 26 Omevo, Pa-
dinje, Kolarci, Dagi rid, Kikička, Anot, Cerovica, Dabrovo i Pod-
26
Na Gradištu, blizu uzvišenja Klepa, bila je značajna tvrđava. Tamo selja­
ci iskopavaju cigle. Do Gradišta je lokalitet Porta.
200
leska karpa. Unutrašnji delovi hatara nose ova imena: Kaluđeri,
Peštera, 27 Severica, Mramor, Nerezinja, Šokle, Grdanci, Baftinci,
Leništa, Lažišta, Mečkina voda, Migdali, Oštra skrka, Kopulovec,
Pripor i dr.
Krajnici imaju zbijen tip. Razlikuju se Gorno i Dolno mahalo.
Ukupno selo broji 37 domova.
Starine i prošlost. — Krajnici spadaju u stara sela ovog kraja.
Tradicija navodi da su ranije oko ovog sela postojala i druga ma­
nja naselja: Baftinci, Lenište, Mramor, Bela Voda i Toplik. Sredi­
nom 18. veka ta mala naselja propala su jer su se njihovi stanov­
nici iselili. Neki su prešli u središnje, veće selo Krajnici.
Na selištima pomenutih naselja nalaze se ostaci kuća, groblja,
iskopavaju se zemljani ćupovi, itd. Od tih seoca poznatiji su bili
Baftinci, koji su ležali jugoistočno od Krajnika. Iz tog je naselja
sedam domaćinstava prešlo u današnje selo. Od njih su se namno-
žili rodovi: Boškovci, Slavevci, Jankulovci, Trendevi, Rizovci, Ko­
čo vci i Crvenkovci. Prva četiri roda su imali kuće u Gornjoj, a
ostali u Donjoj mahali.
Narodno predanje navodi i to da su se stanovnici raseljenih na­
selja Leništa, Mramora, Bele Vode i Toplika većinom iselili u su-
sednu okolinu Prilepa. Misli se da su oni tamo osnovali istoimena
sela: Lenište kraj Prilepa i dr.
U toku 19. veka stanovništvo se u Krajnicima brzo množilo i
ekonomski napredovalo. Najviše se živelo od stoke, gajenja žita i
vinove loze.28 Neki su leti boravili u Bugarskoj, gde su pravili ci­
gle.29 Pred kraj turske vladavine ovo je selo imalo oko 100 make­
donskih kuća. Svaka je kuća prosečno imala po oko 10 članova.
Bilo je i kućnih zadruga sa 25 do 30 članova. Tada su u tom selu
radile i tri kovačnice.
Prvi udar napretku sela bio je u prvom svetskom ratu, kada su
propali vinogradi. Nakon tog rata znatan broj stanovnika izumro
je od tifusa, dok su se pojedina domaćinstva iseljavala u niža sela
u kojima su kupovala zemlju od iseljenih Turaka. Ta sela, gde ima
iseljenika, jesu: D. Vranovci, G. Orizari, Crkvino i Rosoman (Ti-
kveš). Tada je selo spalo na 70 kuća.
Selo Krajnici je imalo oko 70 kuća i na kraju drugog svetskog
rata. Međutim, od 1953. g. započela su nova iseljavanja koja vode
u Titov Veles i Skoplje. Tako je selo spalo na sadašnji broj doma­
ćinstava (37) u kojima poglavito žive stari roditelji. Jedan mi je
starac rekao: »Imaše mnogu domaćini vo selovo; mi se placet koga
se sećam na ponaprešno vreme«.
27
Peštera je kraj sela sa severoistočne strane. To je prostrana suva pećina
koju
28
bi trebalo posebno proučiti.
Stariji seljaci kažu: »So vino srne mogle da je potopime Vojnica«, selo
koje
29
leži u dolini niže Krajnika.
U Bugarsku se odlazilo »na Blagovec«, a vraćalo se »na Krstovden«.
201
 Sa gornje strane sela, na temenu uzvišenja, nalazi se velika, do­
bro sagrađena crkva sv. Nikole. Crkva je iz 1874. g.30 Građevinari
i ikonopisci bili su Mijaci iz sela Papradišta u gornjem delu sliva
Babune. Oko crkve je seosko groblje. Sa spoljne strane jednog zida
vidi se uzidana nadgrobna ploča sa slovenskim natpisom. Ploča
je otkopana kraj crkve na mestu Suvara.
Oko sela nalazi se osobito prostran hatar, najviše sa pašom. U
ovaj hatar je po oslobođenju od Turaka uključena i zemlja sused-
nog raseljenog sela Pripora. 31
Poreklo stanovništva. — Makedonsko stanovništvo ovog sela de­
li se na stare i doseljene rodove. Stari rodovi su: Boškovci (5 k),
Slavevci (7 k) i Jankulovci (3 k). Njihovi preci su ranije živeli na
selištu zvanom Baftinci. Prva dva roda slave Prečistu, treći rod
slavi sv. Nikolu. Kuće su im u G. mahali. Boškovci su se ranije
zvali Kostadinovci. U ovom rodu zna se sledeća genealogija: Miljan
(72 godine)-Risto-Nedo-Manasija-Boško-Miše-Kostadin, koji se dose­
lio iz Baftinaca. Rodovsko ime nose po Bošku, unuku Kostadino-
vom. Od roda Boškovci, koji su dostigli 30 kuća, ranije su poticali
seoski sveštenici Nikola i Ivan. Ivan je ubijen u selu od četnika
Jovana Babunskog oko 1920. g.32 Crvenkovci (3 k) su također
ranije živeli na selištu Baftinci. Slave Mitrovdan.
Doseljeni rodovi su: Petrevci (5 k, sv. Alimpije Stolpnik), dose­
ljeni pre oko 160 godina iz nekog sela »vo Debarsko«. Ovde su do­
šli »so stoka«. U rodu znaju sledeću genealogiju: Boris (70 godina)-
-Jovan-Mitre-Anđele-Petre, koji se doselio. Šijaci (8 k, Prečista)
su došli posle roda Petrevaca. Pretpostavlja se da su iz oblasti Ši-
jak kod Drača. I oni su došli kao stočari. Karadolamci (1 k) su došli
iz susednog raseljenog sela Pripora. Dalje poreklo je iz prilepskog
sela Crnilišta. Zajkovi (1 k) su došli 1915. g. iz Skačinca u susednom
Tikvešu. Arsevci (1 k) su došli iz sela Nikodima u Tikvešu. Joveski
(1 k) su došli odnekuda; mesto starine ne znaju. Egejci (2 k) su došli
1948. g. iz sela G. Rodeva u okolini Vodena u Grčkoj. Tada je ovde
bilo naseljeno još 8 izbegličkih porodica iz okoline Vodena. Oni su
kasnije prešli u radničko-industrijsko naselje Prevalec.
Iseljenici. — Pomenuta su velika iseljavanja Makedonaca iz Kraj­
nika. Za poslednjih pedeset godina iselilo se oko 70 domaćinstava.
Ima i sasvim iseljenih rodova. Takvi su: Trendevi, Rizovci, Kočov-
ci i Karadžovci. Prva tri roda poticala su od predaka koji su živeli
na selištu Baftinci. Za Karadžovce se govori da su bili doseljeni iz
Magareva kod Bitolja. Drugi iseljeni rodovi su: Bogoevci, Ko-
stovci i Krajničani. Prva dva roda žive u selu Crkvinu, dok je treći
30
Pre toga tu je postojala manja crkva.
31
32
O raseljenom selu Priporu više podataka objaviću u posebnom radu.
Seljaci iz Krajnika veruju da je ubistvo popa Ivana bilo razlog što je
uskoro nakon toga na tajanstveni način nastupila smrt četničkog vojvode
Jovana Babunskog.
202
rod u susednom tikveškom selu Podlesu 33 i Skoplju. Od ovog roda
u Skoplju je između dva svetska rata poticao poznati vlasnik štam­
parije »Krajničanac«.

6. Dolno Vranovci
Položaj i tip. — Kuće ovog sela su na brežuljkastom zemljištu
koje se izdiže od korita Babune. Njegova je visina oko 570 m. Okol­
na su naselja: Stari Grad, Izvor, Vojnica, Krajnici i dr. Stanovnici
se služe vodom iz izvora koji su ozidani u česme (četiri).
Pojedini krajevi hatara na brežuljkastom zemljištu nose ove na­
zive: Samovilec, Crkvište, Golema niva, Šamanoski rid, Kovčeg,
Šlepa zmija, Daboki dol, Noćvici, Kobilina glava, Ramnište, Ele-
nek, Kladenečki dol, Soliste. Zapadno od sela je aluvijalna ravan
Crne visoka 260 m. Tamo su potesi: Vodeničište, Bara, Jasiki i Sla­
tina.
Selo je zbijenog tipa. Razlikuju se mahale Nad-pat i Pod-pat. Od­
vojene su glavnom ulicom pravac jug-sever. D. Vranovci imaju
ukupno 59 domova.
Starine i prošlost. — Arheološki podaci govore da je ovde naj-
pre postojalo starije slovensko selo. Imalo je razbijen tip jer se
ostaci od kuća nalaze na nekoliko mesta na hataru. Od tog sela
najviše starina ima na potesu Crkvište. Leži nedaleko od današnjeg
sela, kraj puta za susedno naselje Izvor. Tamo su ostaci jednog
starog hrama i oko njih su brojni grobovi.
Današnje selo D. Vranovci potiče od druge polovine 18. veka.
Osnovali su ga Torbeši doseljeni iz G. Vranovaca u gornjem delu
sliva Topolke. Bilo ih je oko deset kuća. Dalje poreklo im je iz
torbeških sela u slivu Radike. Posle Torbeša u selo D. Vranovci
došle su i četiri hrišćanske kuće. Na taj način selo je bilo mešovi-
to: muslimansko i hrišćansko. 34
Prilikom oslobođenja od Turaka 1912. g. selo je imalo oko 70
torbeških i 17 makedonskih kuća. U torbeškom stanovništvu bilo
je i nešto starih elemenata, poglavito turskih. Takvi rodovi bili su
Šamanovci i Demuš-Jurukovi. Za prve se govori da su se namnožili
od pretka doseljenog »od Šam vo Azija«, dok su drugi došli iz ov-
čepoljskog sela Džumajlije.
Torbeši D. Vranovaca su održavali bračne veze poglavito sa mu­
slimanima iz Melnice i G. Vranovaca u slivu Topolke, kao i sa mu­
slimanima iz tikveških sela Grnčišta i Sirkova. Pred kraj turske
vladavine iz Sirkova je bio jedan domazet po imenu Smako. Za
njega se govori za »živel od aramilok«. Krao je stoku i ucenjivao
hrišćane u okolnim selima. Zatim je pazarnim danom na putu Ve-
les-Prilep sačekivao seljake koji su se vraćali sa pazara i od njih
naplaćivao prinudnu taksu.
33
V. Radovanović, Tikveš i Rajec, str. 458.
34
Stanovnici G. Vranovaca nazivali su ovo selo još Novo Selo.
203
 Za vreme Turske vladavine stanovnici D. Vranovaca obrađivali
su njive na prostranom brežuljkastom delu hatara. Torbeši su
mnogo gajili opijum i žita. Međutim, niže zemljište oko Babune
(potesi: Slatina, Bara, Jasiki) pripadalo je nekom veleškom begu.
Njegovu zemlju obrađivali su Makedonci čifčije (rodovi Pucevci i
Plevenjci). Poslednji vlasnik te zemlje zvao se Emin-beg.
Po oslobođenju od Turaka 1912. g. u D. Vranovcima su izvršene
velike promene. Od 1918. do 1922. g. otkupljena je plodna zemlja
koja je pripadala pomenutom begu. Zatim se od 1925. do 1928. g.
oko 40 torbeških domaćinstava iselilo u Tursku. Njihova imanja
kupili su Makedonci doseljeni iz drugih sela u slivu Babune, najvi­
še iz Nežilova.
Nakon drugog svetskog rata pored povećanog broja makedon­
skog stanovništva u D. Vranovcima bilo je još 38 torbeških kuća.
Međutim, 1954. g. Torbeši su se iselili u Tursku. Otada su D. Vra­
no vci postali čisto makedonsko selo. Rodovi iseljenih Torbeša zva­
li su se: Karimanovci, Jašarovci, Šaćirovci, Refitovci, Saliovci, Ali-
tovci, Mustafovci, itd.
Seoska džamija nalazila se u donjem delu sela. Porušena je 1955.
g. Postojala su i dva muslimanska groblja, po jedno na mestima
Šamanovski rid i Kovčeg. U gornjem delu sela je crkva sv. Ilije, sa­
građena oko 1890. g. Kraj nje je groblje. Pre pomenute godine hriš-
ćansko je groblje ležalo severno od sela. Sv. Ilija je i seoska slava.
Današnji se stanovnici D. Vranovaca većim delom bave zemljo­
radnjom. Gaje pirinač, duvan i žito. Gajenje pirinča započelo je
1948. g. Sada je ovo naselje napoznatije po proizvodnji pirinča u
celoj oblasti. Veliku teškoću ovdašnjim seljanima pričinjava ne­
dostatak kolskog mosta na Babuni.
Poreklo stanovništva. — Makedonsko stanovništvo D. Vranova­
ca sastoji se od dve grupe rodova: jedni su doseljeni za vreme tur­
ske vladavine (17 k), drugi po oslobođenju od Turaka (42 k).
Za vreme turske vladavine doselili su se: Toševci (5 k) i Ljumu-
škovci (5 k), slave Mitrovdan. To su najstariji seoski rodovi. Njihovi
preci doselili su se u drugoj polovini 18. veka kao stočari. Za To-
ševce se navodi da su došli »od Debarsko«, dok se za Ljumuškovce
govori da su iz oblasti Ljume u Arbaniji. Pecevci (2 k, sv. Nikola)
su došli posle navedenih rodova. To je bilo pre oko 180 godina.
Njihovo poreklo je iz planinskog sela Nikodima u Tikvešu. Osni­
vač roda Pucevaca zvao se Dejan. On se doselio na zemlju turskog
bega koji je imao čiflik u D. Vranovcima. U ovom rodu zna se
sledeća genealogija: Nikola (živ, 63 godine)-Petre-Dimko-Mile-Temel-
ko-Dejan. Plevenjci (5 k, sv. Nikola) su došli na begovsku zemlju
posle roda Pucevaca. Njihova je starina iz sela Plevenja.
Nakon prvog svetskog rata (od 1925. do 1928. g.) na zemlju koju
su kupili od iseljenih Torbeša doselili su se Šopovci (3 k), Zdra-
vevci (4 k), Plačkovci (2 k), Đorevci (2 k), Mijovci (3 k), Stankov-
ci (5 k) i Nežilovci (2 k), došli su iz sela Nežilova. Janevci (1 k)
204
i Oreovdolci (2 k) su došli iz Oreov Dola. Čuškarovci (5 k) su došli
izCrešneva. Bistričani (2 k) su došli iz Bistrice. Teovci (1 k) su došli
iz Teova. Čaškani (1 k) su došli iz Časke. Bogomilci (2 k) su došli
iz Bogomile. Krajničani (1 k) su došli iz sela Krajnici. Vojničani
(1 k) su došli iz Vojnice.
Posle drugog svetskog rata doselila su se samo dva roda: Krni-
nci (2 k), došli iz sada raseljenog sela Krnina, koje je ležalo neda­
leko od Vladilovca, i Popadici (1 k), došli iz sada raseljenog sela
Popadije u susednom Tikvešu.
Iseljenici. — Napred su navedena iseljavanja Torbeša iz D. Vra«
novaca: iselilo se oko 80 domaćinstava u Tursku. Većinom se na­
laze u Istambulu, manjim delom u Izmiru. Postojalo je manje
iseljavanje i makedonskog stanovništva. Jedna grana od roda Ple-
venjaca prešla je u susedno selo Busilci (Bocinčani, 2 k). Nekoliko
je domaćinstava nakon drugog svetskog rata otišlo u Titov Veles.

7. Novo Selo
Položaj. — Kuće ovog malog sela su na brdovitom i suvom ze­
mljištu između susednih naselja: Krive Kruše (sliv Topolke) sa
zapada i Starog Grada sa jugoistoka. Stanovnici se služe vodom sa­
mo sa jedne slabije česme. Voda za česmu provedena je 1927. g.
sa izvora Kladenec, koji izbija »nad selo«. Do tada se po vodu išlo
kod pomenutog izvora. U Novom Selu postoje i dva bunara, ali
njihova voda nije za piće. Oko 1200 m istočno od sela je česma. Ta­
mo se poji i stoka i leti stanovnici ponekad sa te česme donose vodu
u selo (»na magare«).
Granica hatara vodi preko potesa: Gorni ridovi, Pešterče, Dol,
Čurkovica (do železničke pruge), Noćvici, Mala korija, Sinanovec,
Krivokruška reka, Klisurče, Merica i Prisoj. Unutrašnji krajevi
hatara nose ove nazive: Kotel, Mitrev argač, Jasika, Čardak, Belu-
traci, Popoa drma, Tanko dolce, Jazvinje, Golem dol, Čašurki, Ko­
rija, Vlaški trla, 35 Golema ornica, Virovi (na karti: Virovi dol),
Pupi, Česma, Crkva, Čatali, Bunari, Raskrsnica, Kiseli dolovi,36 Ko­
rija, Gradađi, 37 Čimova niva. Dolni i Gorni prisoj, Ogradi.
Selo je zbijenog tipa i na mahale se ne deli. Srodničke kuće su
jedna drugoj bliže i više grupisane. Veće grupe kuća nose nazive
Cvetnici i Zdravevi. Novo Selo ima 17 domova.
Prošlost. — Istočno od sela na daljini od 1200 m leže potesi Cr­
kva i Česma. Narodna tradicija navodi da je tamo postojalo staro
selo. Preko tog sela vodio je karavanski put pravca Prilep-Skoplje.
Dolazilo je sa jugoistočne strane preko današnjeg sela Izvora. To
starije naselje kasnije je propalo. Na njegovom selištu ima ostata­
ka nekadašnjih kućnih zidova, crkve, grobova i jednog hana.
35
36
Na potesu Vlaška trla »zimovale Vlasi so ovci«.
37
Na potesu Kiseli dolovi raste biljka »kiselica«.
Na potesu Gramađi ima ostataka ranijih stočarskih trla.
205
 Današnje Novo Selo osnovano je na hataru raseljenog starog na­
selja. U 19. veku Novo Selo je bilo čiflik-sahibijsko naselje. Posled-
nji vlasnik bio je veleški Abdula-beg. Imao je i čiflik-sahibijsku
kulu sa poljakom. Svi seljaci tada su obrađivali njegovu zemlju
jer rajata ovde nije bilo. Pred kraj turske vladavine pomenutog
bega je ubio neki Pane komita iz ovog sela.
Jugozapadno od Novog Sela, blizu naselja, nalazi se crkva sv.
Đorđa. Seljaci kažu: »Našite tatkovci je pravele«. Seosko groblje
je oko crkve. Đurđevdan je zajednička slava svih stanovnika.
Stanovništvo. — Makedonsko stanovništvo Novog Sela potiče od
predaka koji su se doselili. Rodovi su: Sazdovci (1 k, Petkovdan),
Lazovi (1 k, sv. Nikola) i Đoreski (1 k, sv. Jovan), doseljeni, ali
mesto starine ne znaju. Od tih rodova ima iseljenika u Titovom
Velesu. Zarini (2 k, sv. Đorđe »zimen«), su se doselili iz nekog sela.
Osnivač roda je bio »izmećar« kod čiflik-sahibije. Zdravevci (5 k,
Mitrovdan) se dele na Stavrevce i Stančevce. Doselili su se pre oko
120 godina iz sela Crešneva. Znaju sledeću genealogiju: Blaže (56
godina)-Anđele-Stavre-Zdrave, osnivač roda koji se doselio. Cvetini
(7 k, sv. Arhanđeo) su došli posle roda Zdravevaca iz nižeg sela Go-
lozinaca.
Iseljenici. — Do kraja drugog svetskog rata Novo Selo je nara­
slo na 40 domaćinstava. Nakon toga nastala su iseljavanja. Stanov­
nici su odlazili u Titov Veles (oko 19 k) i u susedno radničko-indu-
strijsko naselje Časku. Jedni iseljenici povlačili su druge, mahom
rođake. Određenije sam doznao za ove iseljenike iz Novog Sela:
Anđovci (4 k) žive u susednom Starom Gradu. Bakalovci (4 k) i
Ćosevci (2 k) su se iselili u Omorane. Stančevi (2 k) su se iselili
u naselje Prevalec.
8. Stari Grad
Položaj i tip. — Selo Stari Grad leži na dodiru brežuljkastog ze­
mljišta sa jugoistoka i planinske padine sa severozapada. Po bre­
žuljkastom zemljištu su njive sa žitom, dok su na planinskoj padini
paša i retka šuma. Okolna naselja su: Novo Selo, Martolci, Izvor,
D. Vranovci i druga. Stanovnici se služe vodom sa izvora i iz bu­
nara.
Pojedini krajevi hatara nose ove nazive: Stara crkva, Reka Iz-
vorčica, Tursko trio, 38 Čuki, Belutraci, Tumbi (na karti: Tumba,
702 m), Garvan (na karti: Garvanica), Bilo, Sokolčica, Gradište (Ka­
le), Korija, Bel kamen, Golomeja (leži blizu železničke stanice), Ori-
zište, Jasika, Gorno pole, Grašište, Cucule, Breslinki, Vignjište,38a
Jazvinje, Trleva niva i dr.
38
Na potesu Tursko trio imao je stočarski stan neki Torbeš iz susednih
D. Vranovaca.
38a
Na potesu Vignjište su njive. Ostataka starina nema.
206
 Stari Grad je zbijenog tipa. Razlikuju se: Gorna, Sredna i Dolna
mahala. Srodničke kuće su jedna drugoj bliže i više grupisane. Te
grupe zovu se: Nestorovci, Anđovci, Aleksovci, itd. Naselje ima 41
dom.
Starine i prošlost. — Vrlo su oskudna predanja o postanku i ra­
nijoj prošlosti sela. Ipak, pojedini podaci govore da je ono starog
postanka. O tome svedoče očuvani malobrojni starinci, pa pojedi­
ne starine i ime naselja.
Selo je dobilo ime po tvrđavi Gradište (kaže se i Kale), koja se
nalazi jugoistočno od naselja. Ona je neposredno kraj mosta na
Babuni. Tu vodi put pravca Prilep-Titov Veles-Skoplje. Stoga je
pomenuta tvrđava imala veoma važan strategijski položaj. N. Vu-
lić je pomišljao da se u trećem veku naše ere ovde nalazio grad
Argos.39 Oko Gradišta doskoro su postojali stari grobovi i jedna
crkvina.
Priča se da je ranije selo Stari Grad bilo u neposrednoj blizini
pomenutog Gradišta. Kasnije je nastupilo »lošo vreme«. Zato su
stanovnici toga sela prešli na današnji viši položaj. Njive oko ko­
rita Babune i Gradišta i nadalje su ostale u sastavu hatara Starog
Grada.
Mesto Stara crkva je na granici hatara sela Starog Grada i Iz­
vora, a u neposrednoj blizini puta Titov Veles — Prilep. Tamo su
doskoro postojali dobro očuvani crkveni zidovi. Oko njih je bilo
i starih grobova. Stanovnici navode da su ove starine poslednjih
godina sasvim »potupkane« .40
Za vreme Turaka Stari Grad je bio najvećim delom čiflik-sahi-
bijsko selo. Krajem 19. i početkom 20. veka u njemu je bilo 7 čif-
lika. Vlasnici čiflika zvali su se: Afus-efendi, Adži-deda, Amza, Abaz,
Ibraim, Alija i Šukrija, svi iz Velesa. Čiflik-sahibijski odnosi zadr­
žali su se do 1935. g. Danas u Starom Gradu postoje dve čif ličke
kule — Ibraimova i Alijova. U tursko doba samo su dva make­
donska roda imala svoje kuće i nešto svoje zemlje. To su bili da­
našnji Mitkovci i Dončevci.
Stanovništvo. — Makedonsko stanovništvo Starog Grada sastoji
se većim delom od rodova koji su doseljeni (34 k). Samo za dva
roda navodi se da su stari (7k).
Stari rodovi su: Mitkovci (5 k) i Dončevci (2 k). Stanovnici prvog
roda slave sv. Nikolu, a stanovnici drugog roda Mitrovdan. Kako je
i napred navedeno, jedino su ovi rodovi za vreme Turaka imali
svoje kuće i po nešto zemlje. Mogućno je da su starinci.
Doseljeni rodovi iz turskog doba: Icocovci (1 k, Prečista), dose­
ljeni iz sela Jasenova, koje sada ne postoji. Nalazilo se nedaleko od
39
N. Vulić, Geografija Južne Srbije u antičko doba, Glasnik Skopskog na­
učnog
40
društva, sv. XIX, Skoplje 1938, str. 12.
Kod Stare crkve i »na drugi beležiti mesta po ćela mezra« seljaci o
Uskrsu »odele so krsti«. To je prestalo od kraja drugog svetskog rata.
207
današnjeg sela Vladilovaca.41 U rodu Icovaca zna se ova genealogi­
ja: Vančo (75 godina)-Tode-Stojan-Zdrave-Ico, osnivač roda, koji
se doselio oko 1800. g. Sekulovci (1 k, sv. Jovan), imaju isto poreklo
kao i Icovci. Od njih su mlađi doseljenici. Rizovci (2 k) i Orušovci
(1 k), slave Mitrovdan. Doseljeni su odnekuda. Lidudevci (2 k), Di­
vizija (1 k), Plevenjci (1 k) i Anđelkovci (1 k), slave sv. Nikolu.
Doseljeni su za vreme Turaka iz susednog višeg sela Plevenja. Ne-
storovci (4 k), Nikolovci (2 k) i Jankovci (1 k) su došli »od bitolsko«.
Slava prvog roda je Mitrovdan, a ostalih sv. Nikola. Aleksovci (3 k)
i Ćiradžiovci (1 k) slave sv. Arhanđela. Ranije su činili jedan rod.
Doseljeni su »od prilepsko«. Ovde žive od kraja 19. veka. Mijovci
(2 k, sv. Nikola) imaju isto poreklo kao i navedeni rodovi. Anđovci
(4 k, Mitrovdan) su došli pred kraj turske vladavine iz susednog
Novog Sela. Čajlevci (1 k, sv. Nikola) su došli iz sela Vladilovaca.
Tamo su pripadali rodu Dolevaca čije je dalje poreklo nepoznato.
Vojničani (1 k, sv. Nikola); osnivač roda rodio se u tikveškom selu
Skačincu. Odatle je prešao u selo Vojnicu, pa je pre 1912. g. prešao
u današnje naselje.
Doseljeni rodovi 1920. g.: Zugarovci (2 k), Kamendžiovci (2 k) i
Čakarevci (1 k), slave sv. Nikolu. Došli su iz sela Bistrice.
Iseljenici. — Stari Grad nikada nije imao više od 40 domaćin­
stava. Stanovništvo koje prirašćuje uvek se iseljavalo. Ima iselje­
nika u Titovom Velesu, Prilepu, Skoplju i Bitolju. Računa se da
je u navedene gradove nakon poslednjeg rata otišlo oko 20 doma­
ćinstava. U iseljavanju su učestvovali svi današnji rodovi. Jedni
iseljenici povlačili su druge. Rodovi Micevi (2 k) i Martolčani
(3 k) u selu Vojnici poreklom su iz Starog Grada.

9. Izvor
Položaj i tip. — Izvor leži kraj Izvorske reke, desne pritoke Ba-
bune. Zahvata mesto gde se dolinska ravan na severoistoku dodi­
ruje sa padinom uzvišenja Rujan (866 m) na jugozapadu. Ležeći
na spoju dveju različitih celina naselje iskorišćava privredno razli­
čite celine: prostranu ravan doline za zemljoradnju i padinu za sto­
čarstvo. Stanovnici se služe vodom sa karsnog izvora Ezero, 42 zatim
u selu ima šest česama 43 i nekoliko bunara.
Pojedini krajevi hatara oko sela nose ove nazive: Bumbačica,
Vlaško trio, Vrčvi, Stara crkva, Selište, Staro selo, Odžovica, Gola
glava, Sredni rid, Zidanica, Zabel, Gumništa, Koritnik, Bela padi­
na, Gornja reka, Rujan, Dlagi rid, Sokolčica, Drvenjak, Trsje.
41
O raseljenim selima ove oblasti vidi /. Trijunoski, Raseleni sela vo obla-
sta na Babuna i Topolke, Godišen zbornik, Prirodno-matematički fakultet, kn.
16,42Skopje 1968, str. 179—196.
Voda sa karsnog vrela Ezero pokreće vodenicu i služi za navodnjavanje
bašta.
43
Voda za česme provedena je 1931. g. sa izvora Đeriz. Izbija »nad selo«,
na padini uzvišenja Rujen.
208
 Izvor ima zbijen tip. Postoje dva dela naselja: stariji u podnožju
uzvišenja Rujan, i mlađi na aluvijalnoj ravni, desno od korita Iz­
vorske reke. U sredini sela, oko puta pravca Titov Veles — Prilep,
pored zadružnog doma, škole i pošte ima i nekoliko zanatsko-trgo-
vačkih radnji. Ukupno Izvor ima 138 stalno naseljenih seoskih
domaćinstava i oko 20 službeničkih domaćinstava. Stanovnici po-
slednjih domaćinstava rade u susednoj bolnici »Jasenovo«, a neki
su prosvetni radnici u selu.

Položaj i tip sela Izvora

Prošlost. — Izvor spada u osobito stara sela oblasti Babune. Pre­

ma onome što sam video i čuo izgleda da u njemu ima ostataka
iz raznih kulturnih epoha. Sve te starine zaslužuju posebna ispiti­
vanja stručnjaka.
U pisanim izvorima selo se prvi put navodi 1476/7. g. Tada je
Izvor bio dervendžijsko naselje: njegovi stanovnici čuvali su put
pravca Veles-Prilep. Pomenute godine Izvor je imao 40 hrišćan-
skih domaćinstava. Ponovo se naselje navodi 1528. g. sa 73 i 1544.
g. sa 112 domaćinstava. 44
O Izvoru ima pomena i u putopisu E. Čelebije iz sredine 17. veka.
Naselje je imalo slovensko stanovništvo, sa oko stotinu domova.
Ležalo je pored potoka, ispod jednog brega. U njemu se odsedalo
na konak kada se putovalo između Prilepa i Velesa.44a
44
M. Sokolovski, Dervendžiski sela vo Veleškata nahija, Glasnik na Institu-
tot za nacionalna istorija, Skopje 1960, IV, 1—2, str. 176, 181, 187.
44
a E. čelebi, Putopis, odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo 1967,
str. 302.

209
 Istočno od sela na daljini od oko 1000 m je potes Stara crkva.
Po pričanju seljaka tamo na površini vide se »zidini od crkva sv.
Ilija i grobišta«. Zatim su iz zemlje stanovnici izoravali »ćeramid-
ki«, našli su jedno kameno korito, itd.
Selište je na 200 m iznad današnjeg sela sa jugozapadne strane,
dok potes Staro selo leži kraj izvora Đeriz, takođe jugozapadno od
Izvora. Ostataka od naselja ima još na mestima Gramađe i Ložišta.
Navedeni ostaci govore da su ovde postojala naselja iz raznih vre­
mena.
Prilikom oslobođenja od Turaka Izvor je imao samo 20 make­
donskih kuća. Plodna zemlja severoistočno od sela pripadala je po­
jedinim veleškim čiflik-sahibijama. Zvali su se: Ali-beg, Đazim-beg,
Memet-beg i Rasim-beg.45 Ali-beg je imao najviše zemlje (oko 5000
dekara). Makedonci su radili kod begova »kako momci, žetvari i
kuturdžii«.
Posle 1912. g. seljaci su otkupili zemlju od pomenutih begova.
Jedino je Rasim-begovu zemlju (oko 800 hektara) državna vlast bes­
platno podelila doseljenicima iz sela Bogomile, Nežilova, itd. Oni
su bili učesnici u prvom svetskom ratu.
Nove doseljenike Izvor je dobio i posle drugog svetskog rata.
Tada je u njemu obrazovana velika zemljoradničko-stočarska za­
druga »Krste Dimov«. Zatim je u njemu bilo sedište velike opštine,
otvoren manji rudnik za eksploataciju talka, itd. Izvor je i saobra­
ćajno dobro povezan sa Titovim Velesom.
U Izvoru postoji prilično stara crkva sv. Atanasa. Mesto oko
crkve zove se Atanasica. Tamo je i seosko groblje. Pomenuta crkva
je sada mnogo oštećena i sklona padu. Seoska slava ili »panađur«
je »na leten sv. Atanas« — 15. maja. Za vreme Turaka u Izvoru je
postojao Rasim-begov han. U hanu je radio neki Košta Vlav iz bi-
toljskog sela Magareva.
Stanovništvo. — Današnje makedonsko stanovništvo Izvora po­
tiče od predaka starinaca (31 k) i doseljenika (107 k). Starinački
rodovi su: Arsevci (7 k), Petrevci (6 k), Toševci (3 k), Čaparovci (2
k) i Mašini (1 k), slave sv. Nikolu. Za Arsevce se čuje i ime Debra-
novci: neki njihov predak »utepal čovek Debranin«. U rodu Petrev­
ci računati su i domazeti. Mirčevci (6 k) i Miševci (2 k), slave Pet-
kovdan. Gungulovci (4 k), slave Mitrovdan.
Doseljeni rodovi iz turskog doba: Madžarovci (4 k, Mitrovdan) su
došli iz nekog sela u Tikvešu. Kuzmanovci (3 k, sv. Nikola) su
došli iz Krnina, koje sada ne postoji. Katinci (6 k, sv. Nikola) su
došli krajem 19. veka iz sela Krive Kruše. Tamo imaju rođaka zva­
nih Šopovi. Šopovci (3 k, sv. Mina), su doseljeni odnekuda. Goveda-
rovci (3 k, Mitrovdan) su također odnekuda doseljeni. U rodu su
bila braća Stoj an i Mane, seoski govedari. Po tome su dobili rodov­
sko ime. Šavalevci (6 k, Petkovdan) su poreklom iz sela Oreov Dola.
45
Rasim-beg je bio rodom iz prilepskog sela Desova. Zemlju u Izvoru dobio
je »kako ženin miraz«.

210
Pre oko 90 godina ovde se doselio predak Petre. Bio je domazet u
rodu zvanom Leovci. Pomenuti rod je izumro. Mitrevci (10 k, sv.
Atanas) vuku poreklo iz sada raseljenog sela Pripora. Odatle su
prešli »pri begot« u Jasenove Tamo su bila tri brata. Kada su
Jasenovo oko 1900. g. zapalili »komiti«, onda je jedan brat iselio u
Krajnike (Mirčevci), drugi u Vladilovce (Leovci), dok je treći došao
u Izvor. Od njega potiču današnja domaćinstva. Mudrovci (4 k, sv.
Nikola) su došli 1908. g. iz Bistrice. Ajdarovci (4 k, sv. Arhanđeo)
su se doselili po pozivu Rasim-bega iz prilepskog sela M. Konjara.
Karevci (7 k, Petkovdan) su se doselili 1911. g. iz Pomenova. Avgu-
stovci (1 k) su se doselili iz Bistrice.
Između dva svetska rata, uglavnom od 1920. do 1930. g., u Izvor
su se doselili rodovi: Kapinovci (5 k), došli su iz sela Kapinova.
Nežilovci (4 k), došli su iz sela Nežilova. Bistričani (4 k), došli
su iz sela Bistrice. Bogomilci (3 k), došli su iz sela Bogomile. Orno-
ranci (3 k), došli su iz sela Omorana. Mokrenčani (3 k), došli su iz
sela Mokrena. Gabrovčani (1 k), došli su iz sela Gabrovnika. Vojni-
čani (1 k), došli su iz sela Vojnice. Martolčani (1 k), došli su iz sela
Martolaca. Sekirčani (1 k), došli su iz sela Sekirca u okolini Prilepa.
Nakon drugog svetskog rata u Izvor se doselilo 21 domaćinstvo.
Potiču iz ovih sela u našoj oblasti: Mokrena (6 k), Smilovaca (2
k), Krnina (2 k), Stepanaca (2 k), Omorana (1 k), Krajnika (1 k),
G. Orizara (1 k). Ima doseljenika iz sela u susednom Tikvešu:
Popadije (4 k), Nikodima (1 k) i Podlesa (1 k). Svi navedeni sta­
novnici u Izvoru dobili su rodovska prezimena po selima iz kojih
su dolazili — Mokrenčani, Omoranci, Stepančani, itd.
Iseljenici. — Stanovnici ovog sela ulažu znatne napore da pri­
bave sredstva potrebna za život. Stoga oni postižu očekivane re­
zultate i zato iz Izvora u novije vreme ne postoji veće iseljavanje.
Samo je poneki mlađi stanovnik sa porodicom otišao u Titov Veles
(oko 10 k) i Skoplje (oko 10 k). Jedni su povlačili druge. Zna
se i za rod Izvorkovci (4 k) koji su u 19. veku prešli u selo Lisice
kraj Topolke.
10. Vladilovci
Položaj. — Kuće ovog sela leže na padini grebena Jasenova gla­
va (1100 m), koji odvaja oblast Babune na zapadu od tikveškog
kraja na istoku. Okolna su naselja: Izvor, Smilovci i Krajnici. Sta­
novnici se služe vodom iz izvora i bunara.
Pojedini krajevi hatara nose ove nazive: Rujen, Markovo kale,
Panađurište, Kamila, Belutrak, Izvorski vrv, Nunkova porojnica,
Beleva padina, Izvorski kladenec, Dlagi rid, Krninski česmi, Mar­
kova vodenica, Razdolici, Lokva, Trapje, Ramništa, Koritnik, Ša-
mak, Šumajci, Stara crkva, Čafki-an, Staro Vladilovci, itd.
Selo je razbijenog tipa. Srodničke kuće su jedna drugoj bliže i
više grupisane. Takve grupe kuća su: Zelengorovska, Dolevska, Bo-
goevska, Kitanoska. Selo ima ukupno 55 domova.
211
 Prošlost. — Ovo selo, po pričanju, najpre je ležalo severnije od
današnjeg mesta na potesu sada zvanom Staro Vladilovci. Tamo
je i mesto Stara crkva. Ne zna se kada su i zbog čega stanovnici
prešli na današnji položaj. Na potesu Staro Vladilovci ima vidlji­
vih ostataka grobova.
Pred kraj turske vladavine u Vladilovcima i u susednom (sada
raseljenom) selu Jasenovu postojali su čiflici. Vlasnik tih čiflika
bio je Usejin-beg iz Velesa. Njegovu zemlju kupila je turska vlast
i na njoj 1908. g. naselila bosanske muhadžire: u Vladilovcima je
naselila 12,46 a u Jasenovu 60 domaćinstava. Ovde su ostali do 1912.
godine.
Potes Panađurište nalazi se 3 km zapadno od Vladilovaca, kraj
Izvorske reke. Tamo se ranije prodavala stoka iz nekoliko okolnih
naselja. U Vladilovcima postoji i manja crkva sv. Nikole i groblje
oko nje. Crkva je iz druge polovine prošlog veka. Jedan deo bolje
zemlje na hataru Vladilovaca sada je u vlasništvu poljoprivredne
zadruge čije je sedište u susednom selu Izvoru.
Stanovništvo. — Makedonsko stanovništvo Vladilovaca deli se
na starince i doseljenike. Prva grupa stanovnika danas ima 28, dru­
ga 27 kuća. Starinački rodovi: Bogevci (12 k), Vlčevci (4 k) i Simo-
novci (3 k), slave sv. Nikolu. Kitanoski (5 k) i Grujovci (1 k), slave
Mitrovdan. Anđelkovci (3 k), slave Petkovdan.
Doseljeni rodovi: Dolevci (5 k, sv. Alimpije Stolpnik) su doselje­
ni odnekuda. Zelengorovci (6 k, sv. Nikola) su doseljeni iz su-
sednog (sada raseljenog) Jasenova. Krninci (2 k, sv. Arhanđeo)
su došli nakon prvog svetskog rata iz susednog (sada raseljenog)
sela Krnina. Bogomilci (2 k, sv. Nikola) su došli 1919. g. iz sela
Bogomile. Tamo su pripadali rodu Nacevski. Ljube Srbin (1 k),
poreklom iz nekog sela u okolini Surdulice. Starešina domaćinstva
došao je kod strica, koji je posle prvog svetskog rata bio opštinski
delovođa u Vladilovcima. Orešani ( l i k , sv. Nikola) su došli na ku­
pljenu zemlju 1951. g. iz sela Oreša u gornjem delu sliva Babune.
Ovi doseljenici sada u selu imaju oko 30 dece.
Iseljenici. — Jedno iseljavanje iz Vladilovaca bilo je nakon oslo­
bođenja od Turaka. Na razne strane »vo Srbija i Bugarija« otišlo
je nekoliko domaćinstava. Međutim, veća su bila iseljavanja nakon
drugog svetskog rata. Računa se da je u ovom novijem periodu
iseljeno oko 24 domaćinstava. Nalaze se u Skoplju (16), Titovom
Velesu (6) i Prilepu (4). U iseljavanju su učestvovali svi stariji i
mlađi seoski rodovi. Ima i sasvim iseljenih rodova. Takvi su:
Krstevci, Danovci i Leovci. Danovci su bili starinački rod. Rod
Leovaca bio je doseljen iz susednog (sada raseljenog) sela Jasenova.
Njihovi rođaci zvani Mitrevci (10 k) danas žive u susednom Izvoru.
U Starom Gradu živi iseljen rod Đajlevci (1 k). Oni su grana da­
našnjeg roda Dolevaca.
46
Starešine tih domaćinstava zvali su se Salko, Mujo, itd.
212
 11. Smilovci
Položaj. — Kuće ovog malog sela nalaze se u dolini Smilovske
rečice, desne pritoke Izvorčice. Okolna su naselja: Stepanci, Pome-
novo i Vladilovci. Stanovnici se služe vodom sa izvora koji su ozi­
dani u česme. U samom selu postoje dve dobre česme.
Granica hatara vodi preko potesa: Štrbi kamen, Lipkovec, Ma-
den,47 Korita, 48 Drmi, Laka, Kamila,49 Venec, Gutin, Prodovica, Smi-
lovska tumba, Dulevec, Rupa, Krnorog, Glog i Mala reka. Unutra­
šnji delovi hatara nose ove nazive: Stražišta, 50 Staro selo, Ranče-
vica, Laka, Trap je, Kornik, Petkova niva i dr.
Selo je zbijenog tipa. Ne deli se na mahale jer je malo. Ipak su
srodničke kuće jedna drugoj bliže i više grupisane. Takve grupe
su Škrutovska, Trenevska, Despotovska, itd. Ukupno ima 20 domo­
va.
Prošlost. — Najstariji ostaci naselja nalaze se na potesima Čuka,
Golema niva i Česma. Tamo u rfjivama seljaci iskopavaju velike
zemljane ćupove. Narodna tradicija navodi da su i današnji Smi­
lovci staro selo. To se vidi po očuvanim starinačkim rodovima. Pri­
ča se da je selo najpre ležalo na potesu Staro selo. Kasnije su se
stanovnici, zbog nečega, iselili: živeli su tri godine negde na jugu
— »preku Crna reka« (desno od Korita, negde u Marijovu). Kada
su se vratili u stari kraj, sagradili su kuće na potesu Gorno selo.
Međutim, tamo nisu dugo ostali: pre oko 155 godina »slegnale« na
današnji niži seoski položaj. Kao razlog navedenom pomeranju
navodi se ovo: »Vo Gorno selo kućite se gledale od džadeto«. Na
potesu Staro selo postoji crkvište i oko njega su stari grobovi.
Za vreme Turaka u Smilovcima je postojao čiflik. Poseldnji vla­
snik čiflika zvao se Tefik-beg iz Velesa. On je imao čiflik i u ovče-
poljskom selu Malom Crnilištu. Na čiflik-sahibijskoj zemlji u toku
19. veka naseljavali su se i doseljenici iz drugih sela: Pomenova,
Stepanaca, itd. Do 1912. g. pomenuti čiflik-sahibija posedovao
je najpoldniju zemlju na hataru Smilovca. Tada su seljaci imali
svoju zemlju »samo po ridovi«. Nakon prvog svetskog rata zemlja
je »zemena so pari« od navedenog vlasnika.
Ovo selo i selo Rakle u susednoj tikveškoj kotlini imali su u
prošlosti zajedničkog sveštenika. Međutim, stanovnici Smilovaca
jednom »go otkazale popot rakljanski«. Sveštenik je zbog toga
»prokleo selo« i ono otada nikada ne može imati više od 33 kuće,
odnosno 150 stanovnika. U Smilovcima je crkva sv. Petra i Pa-
vla. Sagrađena je pre oko 90 godina. Seoska slava ili »panađur« je
na Petrovdan.
47
Na potesu Madem između dva svetska rata iskopavani su žućkasti mer-
merni
48
blokovi.
49
Na potesu Korita nalazi se česma sa dobrom i obilnom vodom.
50
Na potesu Kamila, kraj puta Titov Veles—Prilep, »zaginala kamila«.
Na potesu Stražišta »Turcite držale straža poradi komiti«.

213
 Stanovništvo. — Današnje makedonsko stanovništvo Smilovaca
potiče od predaka koji su starinci (10 k) i doseljenici (10 k). Do­
seljenici su došli u toku 19. veka. Nakon toga se više niko nije
doselio.
Starinački rodovi ili »ćutuci« su: Trenevci (3 k) i Cvetkovci (1
k), potiču od istog pretka. Slava im je Petkovdan. Škurtovci
(4 k), slave sv. Nikolu. Znaju sledeću genealogiju: Anđele (65 godi-
na)-Ante-Pane-Mane-Boško-Anđelko. Anđelkova kuća bila je na se­
lištu Gorno selo, dok je njegov sin Boško imao kuću na mestu gde
je sada selo. — Dimkovci (2 k), slave sv. Arhanđela.
Rodovi doseljeni za vreme Turaka: Despotovci (3 k), Severdžinov-
ci (2 k) i Tošovci (2 k), slave Petkovdan. Doseljeni su iz susednog
Pomenova. U rodu Tašovaca sada u svakoj kući živi samo po je­
dan starac. Todorovci (1 k, sv. Arhanđeo) su došli iz sela Niko-
dima u Tikvešu. Jasenovci (1 k, sv. Nikola) su došli iz susednog
(sada raseljenog) Jasenova. Topuzovci (1 k, sv. Nikola) su došli
iz susednih Stepahaca.
Iseljenici. — Po oslobođenju, nakon drugog svetskog rata, selo
je imalo 33 makedonske kuće. Međutim, uskoro nakon toga nasta­
la su iseljavanja. Iseljenici su otišli u Prilep, nešto i u Skoplje.
Iselilo se 12 domaćinstava. Iz ostalih kuća iseljavali su se samo
mlađi članovi, dok su u selu ostali stari roditelji. Zbog toga je
1965. g. zatvorena seoska škola, sagrađena odmah nakon rata. 5 1 5 2
U pomenutom iseljavanju učestvovali su svi seoski rodovi.. Četiri
roda su sasvim iseljena. To su: Talevci, Milevci, Ridevci i Džundžev-
ci. Talevci i Milevci su bili starinci, dok su ostali doseljeni iz sused­
nih Stepanaca. Dva domaćinstva skoro su prešla u niže selo Izvor
(Smilevi, 2 k).
12. Stepanci
Položaj. — Kuće ovog sada osobito malog sela leže u jednoj
dolini desno od druma Titov Veles — Prilep. Tom dolinom selo
je otvoreno prema severoistoku, dok se na ostalim stranama izdi­
žu strme planinske padine. Okolna su naselja Pomenovo i Smilov-
ci. Stanovnici se služe vodom sa tri izvora, koji su ozidani u česme.
Jedna česma zove se Vitanoska. Dalje od sela na hataru izbijaju
poznatiji izvori: Bela voda, Evla, Gorno selo, Zrpope, 53 Topolčinja
i dr.
Granica hatara vodi preko potesa: Val, Bela voda, Paramida (od
Piramida), Mukos, Belutarci, Rudina, Samarot, Ilev grob, 54 Zrpope,
Crnici, Drenovi dolci, Vrba, Smilovska tumba, Kamčinja, Dolni gu-
tin, Ramnište i Adumica.
51—52 Seljaci kažu: »Državata prvo gi zapuste kozite, posle go zapusti naro-
dot«
53
(misli se na veliko raseljavanje sela).
54
Zrpope je izvor sa kiselom vodom.
Na po tešu Ilev grob bio je sahranjen neki He Ristevski, Ovčar iz ovog
sela. Njega su ubili Turci.
214
 Unutrašnji delovi hatara nose ove nazive: Kućište, Gorno selo,
Crkvišta, Plevenje, Caro padalište, 55 Đeramidnica, Perčinkovec, Lo-
zja, Doma voda, Studeno kladence, Zenzer, Đoreska kuća, Kova-
čevec, Leskovec, Šator, Orevče, Dupeni kamenja, Nija čuka, Selište,
Manastir sv. Dimitrija, Đorgov dol, Ljiljakovec, Sredočno vodiče,
Đorevo nivče, Devet dabici, Draki, Pijalo, Svinjarnik, Stavci.
Prošlost. — Stepanci spadaju u stara sela oblasti Babune. U
istorijskim izvorima navodi se oko 1460. g. Tada je bilo derven-
đijsko naselje sa 36 slovensko-hrišćanskih kuća. Njegovi stanov­
nici čuvali su dervent zvani »Prisad«.56
Rašireno je mišljenje da je ranije ovo selo imalo razbijen tip.
Pojedini delovi sela nalazili su se na ovim današnjim potesima:
Gorno selo, Kućište i Plevenje. Stanovnici tih delova naselja kasni­
je su prešli u današnju veću mahalu. Tako je selo postalo zbijeno.
Pomenuto zbijanje, kako se priča, izvršilo se u ono vreme kada
su na putu Veles-Prilep prolazili »Debrani«. Od tih Debrana nasta­
la je velika nesigurnost pa su se stanovnici skupljali u veća sela.57
U to doba Stepanci su primili i doseljenike iz okoline Prilepa (iz
sela Krsteca, Prisada) i Skoplja. Sa skopske strane bio je doseljen
neki rod Ćiranovci.
Ovo selo najviše je naraslo do 80 domaćinstava. Toliko je imalo
između 1912. i 1918. g.58 Nakon toga nastalo je iseljavanje: iselilo
se 30 i više kuća. Iseljenici su otišli u prilepsko selo Brajilovo, za­
tim u Prilep i Bitolj. Zato je prilikom oslobođenja u drugom svet-
skom ratu u ovom selu zatečeno samo 50 makedonskih kuća.
Međutim, od 1950. g. započela je nova faza u razvitku Stepanaca.
Zbog novih iseljavanja sada ovom selu preti opasnost da bude ra­
seljeno. Brojni iseljenici nalaze se u Titovom Velesu (oko 20 k), Pri-
lepu (oko 20 k) i Skoplju (oko 15 k). Sada selo ima samo 12 make­
donskih domaćinstava. U svakom domaćinstvu su stari ljudi, ne­
sposobni za rad. Seoska škola ne radi od 1963. g.
U Stepancima postoji crkva sv. Nikole, sagrađena u drugoj po­
lovini 19. veka. Na dan crkvene slave u maju je »panađur«. Oko
crkve su grobovi ranijih brojnih stanovnika. Tri kilometra jugo­
zapadno od sela je manastir sv. Dimitrija, sagrađen 1921. g. Kod
manastira skuplja se svet iz okolnih sela na Mitrovdan, Đurđev-
dan i V. Gospođu. Kod manastira je izvor Petočna voda.
Sadašnje stanovništvo. — Stepanci su sada spali, kako je rečeno,
na 12 makedonskih domaćinstava. To su: Janevci (1 k), Markovci
(1 k), Ničovci (1 k), Vitanovci (1 k), Božinovci (1 k), Perovci (1 k),
55
Na potesu Caro padalište jednom se zadržavao neki car sa vojskom.
56
57
M. Sokolovski, Dervendžiski sela vo Veleškata nahija, str. 175, 176.
Bežeći od Debrana seljaci su se krili u šumi zvanoj Evla. Zato nju pone­
kad58 zovu i »Zlatna Evla«.
Pojedina domaćinstva brojala su do 30 članova. Tada su svi stanovnici
Stepanaca gajili oko 15 000 ovaca. Imali su i dosta goveda. Svako domaćinstvo
proizvodilo je dosta žita.
215
Andovci (1 k), Davčevci (1 k), Ilevci (1 k) i Anđelevci (1 k). Potiču
od ranijih većih starinačkih rodova. Davčevci i Ilevci sada u ku­
ćama imaju samo po jednog starca. Doseljeni su Novevci (2 k).
Došli su 1964. g. iz kičevskog sela Dušogubice.
Vlasi su: Kalčovci (1 k) i Kostovci (1 k). Ovde žive od pretkraj
turske vladavine. Bili su stočari: svako domaćinstvo je imalo po
oko 500 ovaca. U pomenutim domaćinstvima sada boravi samo po
jedan muškarac, koji sa konjima prenosi drva jednom šumskom
gazdinstvu. A njihove žene i deca žive u Titovom Velesu.
U Stepancima su 1965. i 1966. g. kupila kuće četiri Arbanasa:
Nazlija iz sela Gurgurnice na Suhoj gori; zatim Azis, Seazir i Dželil
iz sela Manastireca u okolini Prizrena. Svako domaćinstvo zimi
čuva po oko 200 ovaca. Jedno arbanaško domaćinstvo (ono sa Su­
he gore) ovde je i leti.
Iseljenici. — Napred su navedena velika iseljavanja iz Stepana-
ca: jedno iseljavanje bilo je nakon prvog, drugo nakon drugog svet-
skog rata. Iseljavanja su nužna posledica izmenjenih društveno-
-ekonomskih uslova. Poslednjih godina na hataru Stepanaca zimi
borave ovce zadruge mijačkog sela Lazaropolja. Zatim borave ovce
i pojedinih Arbanasa iz okoline Prizrena i Tetova. Ovi ekspanzivni
stočari su glavni razlog masovnog raseljavanja seljaka. 59
Utvrdio sam ove iseljenike iz Stepanaca. Rod Stepanaca (1 k) ži­
vi u Izvoru. Topuzovci (1 k) žive u susednim Smilovcima. Tamo su
iz Stepanaca bili preseljeni još Ridevci i Džundževci. Međutim, oni
sada u Smilovcima ne postoje. U prilepskom selu Brajilovu od 1912.
do 1924. g. naseljeni su ovi stepanski rodovi: Zdravevci (4 k), Janev-
ci (3 k), Avramovci (3 k), Jankulovci (3 k), Čudevci (2 k), Bogoevci
(2 k) i Perovci (1 k).

13. Pomenovo
Položaj. — Pomenovo leži u suvoj dolini, desno od puta Titov
Veles — Prilep. Sa takvog položaja stanovnici iskorišćavaju dve
privredno različite oblasti: dolinu za zemljoradnju i okolne planin­
ske padine za stočarstvo. Susedna su naselja Stepanci na J i Smi-
lovci na JI. Voda za piće dobij a se sa izvora u Srednjoj mahali i
iz bunara u Donjoj mahali.
Pojedini krajevi hatara oko Pomenova nose ove nazive: Orlenik,
Grobot (na karti: Grovot), Vrteška, Ežovica, Ramnište, Gutin, Po­
pova voda, Kumitsko kladence, Kamila, Udžaci i dr.
Prošlost. — I Pomenovo spada u stara sela ovog kraja. U istori-
skim izvorima pominje se 1481/2. g. Tada je selo imalo 7 hrišćan-
skih kuća. Osim današnjeg imena, Pomenovo se ponekad zvalo još
59
Arbanasi bez naročitog povoda fizički napadaju seljake, stokom uništa­
vaju useve na njivama. Prilikom moie posete osetio sam veliki strah kod Ma­
kedonaca od stočara Arbanasa. Makedonci kažu i ovo: »Privatnikot nikoj ne
go računa za ništo«.

216
i Borozan. 60 Nakon pomenute godine Pomenovo je postepeno raslo
po broju domaćinstava: pred kraj turske vladavine dostiglo je oko
40 makedonskih kuća. To povećano selo imalo je razbijen tip. Sa­
stojalo se od Gorne, Sredne i Dolne mahale. Te mahale zvale su se
još Gorno, Sredno i Dolno Pomenovo. Mahale su bile poredane
prema pravcu doline u kojoj leže.
U Gornjoj mahali na zapadu bilo je oko 15 kuća. One su većinom
pripadale starinačkom rodu Jovevci. Srednja mahala imala je oko
20 kuća. One su pripadale ovim rodovima: Grujovci, Perovci i Lev-
kovci. Najmanja je bila Donja mahala na istoku sa oko 5 kuća od
rodova Spasevci i Dulevci.
Međutim, pred kraj Turske vladavine stanovnici iz Gornje mahale
su se iselili. Tako je Pomenovo ostalo do 1948. g., kada je imalo 35
makedonskih kuća. Ali od pomenute godine nastala su nova iselja­
vanja, poglavito u Titov Veles i Prilep. Zbog toga Pomenovo sada
ima 8 domaćinstava sa starim ljudima nesposobnim za rad.
Seoska slava je Mitrovdan, po hramu jedne stare crkvice. Nalazi
se u Srednjoj mahali. Jedno crkvište postoji u Gornjoj mahali. Kod
tog crkvišta sada je samo »trem«.
Stanovništvo. — U Srednjoj mahali Pomenova ima 7 domaćin­
stava. Ta domaćinstva su: Ristevi (1 k), Trajkovi (1 k), Stevanovi
(1 k), Božinovi (1 k), Vasilevi (1 k), Nikolini (1 k) i Petrevi I (1 k).
Ova domaćinstva potiču od ranijih starinačkih rodova. U Do­
njoj mahali Pomenova sada žive samo Petrevi II (1 k). I oni su
starinci.
Iseljenici. — Navedena su znatna iseljavanja iz Pomenova. Izvr­
šila su se u dva maha: pred kraj turske vladavine, a naročito nakon
drugog svetskog rata. Svi su izgledi da će Pomenovo uskoro prestati
da postoji kao selo. Stanovnici napuštaju selo većinom stoga što je
njihov hatar pretvoren u zimovalište stočara iz drugih krajeva.
Arbanaški stočari sa brojnim ovcama i opasnim psima veoma su
zastrašili stanovnike Pomenova i okolnih sela.
Prikupio sam ove podatke o iseljenicima iz Pomenova: Despo-
tovci (3 k), Severdžinovci (2 k) i Tamovci (2 k) su se iselili u su-
sedno selo Smilovce. Karevci (7 k) od 1911. g. žive u selu Izvoru.
Trpevci (3 k) i Ljamevci (1 k) su iseljeni u selo Omorane. Avramovci
(1 k) od 1922. g. žive u prilepskom selu Brajilovu.

14. Martolci
Položaj. — Kuće ovog poznatog sela leže u podnožju stenovitog
uzvišenja Čukar (655 m), koje se izdiže severozapadno od naselja.
Južno od Martolaca, na daljini od 60 m, je železnička stanica na
pruzi Titov Veles—Prilep, korito Babune i plodna aluvijalna ravan
oko nje. Okolna su naselja: Stari Grad, Omorani i dr. Stanovnici
60
M. Sokolovski, Gradot Veles vo periodot od okolu 1460—1544. g., str. 160.
217
se služe vodom sa jedne pumpe kod železničke stanice. Pojedini sta­
novnici leti na magarcima donose vodu »od kladenčiki« kraj Ba-
bune.
Krajevi hatara po granici nose ove nazive: Rujen, Rid pomenov-
ski, Međa, Babuna, Markov kamen, Vrle-dol, Zad-čukar, Kaldrma,
Smreka, Jalica, Bilo, Šumjaci. Unutrašnji delovi hatara su: Gove-
darničište, Čukar, Sredni rid, Krst, Veljanica, Zvezdina peštera, Pet-
kov grob, Vlaški trla, 61 Đorgovica, Tumbi, Garvanica, Arnautski
nivi,62 Argači, Milenkova niva (sada je utrina), Mečkina kruša, Ja-
sika, Cuclest kamen, Crvena peštera, Taleva peštera, Prisoj.
Selo je zbijenog tipa. Razlikuju se Gorna, Sredna i Dolna mahala.
Srodničke kuće su jedna drugoj bliže i više grupisane. Naselje ima
71 domaćinstvo.
Prošlost. — Martolci su najpre ležali pored reke Babune sa leve
strane. To mesto zove se Selište. Za vreme Turaka »seloto se kre-
nalo« na današnji viši položaj. Na Selištu su sada njive. Od starog
naselja zaostala je crkva sv. Mine, i oko nje je seosko groblje. Neki
kažu da crkva na Selištu potiče »od Ulumite« ili »od Rimjanite«.
Ime sela Martolci potiče od ranijih stanovnika — martolosa.
To su bile pomoćne čete hrišćana koje su bile posade u tvrđavama.
Ti martolosi imali su specijalne povlastice.
Martolci su 1878. g. postali čiflik-sahibijsko naselje. Njega je
tada prisvojio (»go zavladal«) Zendel-beg, doseljen u Veles kao mu-
hadžir iz Čustendila u Bugarskoj. Zendel-bega je nasledio sin Te~
fik-beg. On je od 1912. g. obrađenu zemlju počeo prodavati čifčijama
i doseljenicima iz okolnih sela. Prilikom oslobođenja od Turaka
selo je imalo 25 makedonskih kuća.
Seoska slava je Đurđevdan. Stanovnici kažu da je to slava iz no­
vijeg doba: nju je zaveo Tefik-beg. On je u ovom selu čuvao dosta
ovaca i goveda. Strig za ovce vršio se na Đurđevdan i tako je selo
pomenuti praznik počelo da slavi kao »panađur«.
Na mestu Markov kamen jednom su se sreli »vasiličari« iz sela
Martolaca i Omorana. U sukobu su tamo pobedili oni iz Martolaca.
Zato su Markov kamen i lokalitet Vaslilički grobišta kraj njega
prisvojili stanovnici Omorana. Ploče sa tih grobova sklonjene su
1935. g. prilikom izgradnje železničke pruge.
Nedaleko od Markovog kamena je mesto Prisoj. Tamo se poznaju
otisci »od konjski kopita i čovečki stapalki«. Zvezdina peštara
je ime dobila po tome »što tamo nekoj aramii ubile devojka Zve-
zda«. Na mestu Petok grob ranije je postojala velika nadgrobna
ploča.
Kraj Martolaca sa severozapadne strane izbijaju slabiji izvori:
Nedelska, Sredočna i Petočna voda. Smatra se da je njihova voda
lekovita. Seljaci kažu: »Nekoj, ako ne može da najde lek od doktur,
toga odi tamo«.
61
Na potesu Vlaški trla nekada »sedele Vlasi so kašla«.
82
Ne zna se kako je postalo topografsko ime Arnautski nivi.
218
 Stanovništvo. — Današnje makedonsko stanovništvo Martolaca
predstavlja mešavinu starinaca (32 k) i doseljenika (39 k). Doselje­
nici su iz raznih sela u gornjem delu sliva Babune. U toku zajed­
ničkog života oni su se izjednačili po životu i shvatanjima.
Stari rodovi: Kočovci (3 k), Pašajliovci (3 k), Đošovci (3 k), Be-
ninci (3 k), Trajkovci (3 k), Bocevci (3 k), Petrevci (2 k), Budalkov-
ci (2 k), Gočevci (2 k), Džundževci (1 k), Stimkovci (1 k), Čulevci
(1 k), Božinovci (1 k), Mirčevci (1 k) i Zafirovci (1 k). Najvećim de-
lom slave sv. Nikolu. Za pomenute rodove u Martolcima niko ne
zna da kaže da su odnekuda doseljeni. Stoga je mogućno da su sta-
rinci. Možda su samo neki od njih stari doseljenici nepoznatog po­
rekla. Svi stari rodovi učestvovali su u iseljavanjima i zato su sada
mali po broju domaćinstava. Od roda Stimkovaca poticao je po­
znati četnički vojvoda Jovan Babunski (25. XII 1878. — 17. II
1920).62a Sada u selu postoji njegova rodna kuća, znatnim delom
obnovljena. Simkovci su u tursko doba jedno vreme prebegli u
susedno selo Omorane. Zatim su se vratili u staro selo.
Doseljeni rodovi po oslobođenju od Turaka: Nežilovci ili Milevci
(14 k) su došli iz sela Nežilova. Bistričani (1 k) su došli iz sela Bi­
strice. Kapinovci (5 k) su došli iz sela Kapinova. Mokrenjci (4 k) su
došli iz sela Mokrena. Orešani (2 k) su došli iz sela Papradišta.
I doseljenički rodovi najvećim delom slave sv. Nikolu.
Izdvojeno od Martolaca, na južnoj strani, u zgradi ranije seoske
zadruge, žive četiri domaćinstva. To su »delenici« pojedinih starih
(2 k) i doseljeničkih (2 k) rodova. Za njih se čuje zajedničko ime
Mrzači: odvojili su se od roditelja kako bi imali »državna rabota«
i mogli da primaju dečji dodatak.
Iseljenici. — Zna se za veći broj iseljenika iz Martolaca. Ima i
sasvim iseljenih ili nestalih (delimično izumrlih) starih rodova. To
su: Miševci, Kotevci, Markovci, Antovci, Pecovci, Tanevci, Negrevci,
Domaćinovci, Đurđevci i Milenkovci. Iselili su se pred kraj turske
vladavine i kasnije. Od roda Miševaca neki stanovnici žive u sused­
nom selu Izvoru. Od roda Markovaca ima iseljenika u Titovom Ve­
lesu. Od roda Negrevaca ima iseljenika u Bitolju. Od roda Domaći-
novaca ima iseljenika u Beogradu. Stanovnici roda Đurđevaca »iz-
begale vo Bugarija«. U rodu Kotevaca je krajem 19. veka živeo
ugledan predak Kote. Za njega se govori: »Toj bil raven so begot«.
On je kupio zemlju i u susednom selu Izvoru i tako postao bogat
žitarski trgovac u Velesu. Rod Martolčana (1 k) živi u susednom
Izvoru.
15. Omotani
Položaj i tip. — Selo leži na terasi visokoj oko 400 m. Severno od
sela je odsek pomenute terase, a ispod odseka je aluvijalna ravan
reke Babune sa visinom oko 220 m. Sa južne strane Omorana diže
«2a Vidi J. H.Vasiljević, Jovan Babunski, Bratstvo, sv. XV, Beograd 1921, str.
274—281.
219
se prostrana planinska padina koja dosiže visinu od 1142 m (vrh
Kornorog). Okolna su sela: Martolci, Teovo, Oreov Dol i dr. Sta­
novnici se služe vodom sa dve česme: Gorna i Dolna česma. Na
planinskoj padini izbijaju izvori: Srbinoec, Manastir, Belutka, Cr-
nuška, itd.
Na hataru severno od sela su potesi: Dolno pole, Staro selo, Le-
nište, Bari, Gorni lag, Livadi, Prisoj, Sušica, Gramađi i Gorno trio.
Na planinskoj padini južno od sela krajevi hatara nose ove nazive:
Surda, Volčo-dolče, Kornorog, Glog, Koteva kruša, Ostrež (795 m).
Selo ima izrazito zbijen tip. Razlikuju se mahale koje nose ime­
na po rodovima. Takve mahale su: Atanososka, Trpevska, Ubav-Di-
movska, Aleksoska i dr. Selo ima ukupno 74 domaćinstva.
Starine i prošlost. —• Omorani spadaju u stara sela oblasti Babu­
ne. To se jasno vidi iz istorijskih izvora. U jednoj Dušanovoj hri-
sovulji navodi se najpre selište pusto Homorani. Iza toga u drugoj
njegovoj hrisovulji kaže se: selo u Babuni Homorani i zaselki.63
Tada je u selu postojala i crkva sv. Atanasija priložena manastiru
Treskavcu kod Prilepa. 64 Sledeći pomen Omorana potiče iz 15.
veka. Tada je selo imalo najpre 13, zatim 29 hrišćanskih kuća. 65
Prema narodnoj tradiciji selo je najpre ležalo na potesu Staro
selo. Nalazi se severno od današnjeg naselja (daleko oko 700 m) i
to na dodiru aluvijalne ravni Babune i odseka terase. Kasnije su se
stanovnici iz Starog Sela preselili na današnji viši položaj. Tu su
osnovali današnje istoimeno selo. Na Starom selu sada su njive i
crkvica sv. Petke. Seosko groblje leži kraj korita Babune sa njene
desne strane. Tamo su sahranjivani i umrli stanovnici čije su kuće
bile na selištu Staro selo.
Do sredine 19. veka ovo je selo po stanovništvu bilo makedon-
sko-hrišćansko naselje. Međutim, tada su se tu naselili i musliman­
ski Arbanasi. Kao makedonsko-arbanaško naselje Omorani su osta­
li do 1912. g. Pomenute godine Makedonci su imali oko 40, a Arba­
nasi 25 kuća. Dodata se selo delilo na dva kraja: zapadni »turski«
i istočni »kaurski«.
Omoranski Arbanasi su se namnožili od doseljenika iz sela Crni-
lišta u okolini Prilepa. 66 Iz Crnilišta se kasnije doselio i neki Zuber:
»Od kako dojde toj, od toga stanaa site Turci loši vo Omorani«.
Do kraja turske vladavine omoranski su Arbanasi postali vlasnici
najplodnijih njiva na hataru. Makedonci su imali slabije njive na
višem zemljištu.
Godine 1912. Arbanasi iz Omorana su bili iseljeni. Oni su većinom
prešli u susedno selo Sogle. Ti Arbanasi zvali su se: Asan, Šerif.
83
St. Novaković, Selo, Srpska književna zadruga, Beograd 1943, str. 109; V.
Radovanović,
64
Babuna, Narodna enciklopedija, knj. I, str. 100.
M. Purković, Popis crkava u staroj srpskoj državi, Biblioteka Hrišćan-
skog5 dela, knj. 8, Skoplje 1938, str. 9.
« M. Sokolovski, Gradot Veles ..., str. 153, 155.
6» prvi Arbanas iz Crnilišta naseljen u Omoranima imao je ženu hrišćanku,
rodom iz sela Bogornile.

220
Ismail, Beko, Ramadan, Vesel, Džefer, Šaban, Mefail, itd. Pomenute
godine srušena je i seoska džamija. Nalazila se na mestu gde je
sada kuća Jordana Minova. Arbanaško groblje bilo je na mestu
Tumbare, nedaleko od potesa Staro selo.
U Omoranima je crkva posvećena caru Konstantinu i carici Je­
leni. Najpre je bila sagrađena 1871. g. Nakon toga crkvu su zapalili
seoski Arbanasi. Zatim je ponovo sagrađena 1913. g.67 Južno od
Omorana, na planinskoj padini Kornorog, postoji manastir sv. Ni­
kole. Tamo su u šumovitom predelu manastirski hram i oko njega
konaci za posetioce. Manastir je udaljen jedan sat hoda. O mana­
stiru se do 1966. g. brinuo kaluđer, tada uhapšen. Sada je manastir
veoma zapušten, naročito konaci.
Stanovnici Omorana posećuju manastir na Đurđevdan, na »letnji«
Nikoljdan i Krstovdan. Tada su manastirski »panađuri«, kada do­
laze stanovnici i iz drugih sela. Manastir je ranije imao dosta stoke
i po »nekoliku momci«.
Stanovništvo. — Današnje makedonsko stanovništvo Omorana
čini mešavinu malobrojnih starinaca (10 k), zatim starijih (42 k) i
mlađih (22 k) doseljenika. No svi su se oni u toku zajedničkog ži­
vota izjednačili po načinu života i shvatanjima.
Seoski rodovi iz turskog doba: Jovevci (4 k), Nićovci (2 k), Gove-
darovci (2 k) i Aleksovci (2 k), slave sv. Nikolu. Preci su im živeli
na selištu Staro selo. Stoga ih možemo smatrati starincima. Ata-
naskovi (7 k, sv. Nikola); osnivač roda doselio se pre 160 godina
kao domazet iz nekog mesta »vo Srbija«. Znaju sledeću genealogiju:
Stevan (živ, 70 godina)—Jovan—Andon—Košta—Atanasko, osnivač
roda koji se doselio. Podolešovci (7 k), Kostevci (5 k), Ubav-Di-
movci (3 k), Slavevci (2 k) i Stajkovci (2 k), slave sv. Nikolu. Svi
su doseljeni iz sela Plevenja. Trpevci (3 k) i Ljamevci (1 k), slave
sv. Arhanđela. Doseljeni su iz sela Pomenova, iz njegove Gornje
mahale (Staro Pomenovo). Bakalovi (4 k) i Čosevci ( 2 k ) , slave
sv. Nikolu. Doseljeni su iz Novog Sela. Bričkovci (2 k, Prečista);
osnivač roda došao je kao domazet iz nekog sela u Malešu (izvo­
rišni deo Bregalnice). Mokrenjci (2 k) su doseljeni iz Mokrena.
Karpuzovci (1 k) i Rombevci (1 k); za njih se ne zna odakle su
doseljeni.
Rodovi naseljeni nakon prvog svetskog rata: Bogomilci (7 k), do­
seljeni su 1919. g. iz sela Bogomile. Neškovci (1 k), potiču od
domazeta doseljenog odnekuda. Džaverovci (1 k), doseljeni su iz
sela Bistrice. Jovan Orešanec (1 k), došao je iz sela Oreša. Pazva-
novci (1 k), Cecarovci (1 k) i Popovci (1 k); za njih nisam doznao
odakle su doseljeni. Osnivač trećeg roda bio je pop Zafir.
Rodovi doseljeni nakon drugog svetskog rata: Delovci (3 k), Ko-
runovci (2 k) i Daljevci (1 k) su dolazili od 1950. g. iz planinskog
67
Jednom su Arbanasi ugrabili makedonsku devojku Venku. Nakon toga su
seljaci devojku preoteli i udali u selo Smilovce. Tada su Arbanasi iz osvete
zapalili crkvu omoransku.

221
sela Oreša. Žeglevci (1 k) su došli kada i prednji rodovi iz planin­
skog sela Papradišta. Grbevci (1 k) i Jovan Srbinot (1 k) su se do­
selili iz susednog sela Teova.
Iseljenici. — Ovo naselje je dalo i znatan broj iseljenika. Pot­
puno su se iselili ovi rodovi: Antevci68 i Plevenjci. Od prvog roda
sada neki stanovici žive u Prilepu. Od današnjeg roda Podolešovac
ima iseljenika u Titovom Velesu. Nakon drugog svetskog rata iz
Omorana se odselilo 15 domaćinstava. Nalaze se u Skoplju (10),
Titovom Velesu, Prilepu i u selu Izvoru (Omoranci, 3 k).

16. Teovo
Položaj i tip. — Naselje je kraj železničke pruge Titov Veles—Pri-
lep i uglavnom je vezano za kotlinasto proširenje u dolini Babune.
Okolna su naselja: Sogle, Plevenje i još neka druga. Stanovnici se
služe vodom iz 7—8 bunara. Dalje od Teova na hataru izbija jedini
izvor Bela česma.
Pojedini krajevi hatara nose ove nazive: Kale ili Markovo kale,
Straža, Selište, Reka Brezica,69 Golema čuka, Bumbarčica, Ostreš,
Uši, Glava, Gotovuša (na karti: Gotouši), Karpa, Ramnište, Crno
osoje, Vrteška, Korija Ašanit70 i dr.
Teovo ima veoma zbijen tip: kuće svakog roda su jedna drugoj
bliže i više grupisane. Zato se seoski delovi zovu po rodovima, na
primer Ćirovci, Plevenjci, Kaličovci, Kalajdžiovci, itd. Selo ima
ukupno 95 domova.
Starine i prošlost. — Uzvišenje Markovo kale (789 m) nalazi se
zapadno od Teova. Tradicija navodi da je tamo postojala kula
Marka Kraljevića. Zatim »imalo nešto kako crkva«. Vrlo su oskud­
na predanja o postanku i ranijoj prošlosti Teova. Međutim, istorij-
ski podaci svedoče da je i ono starog postanka: pominje se 1335. g.
kao pusto selište Tehovo.71 To znači da je pre toga postojalo kao
selo. Nakon navedene godine selo je bilo obnovljeno.
Prvobitno Teovo je ležalo na potesu sada zvanom Selište. On je
u podnožju uzvišenja Markovo kale, jugozapadno od današnjeg na­
selja, na daljini oko 2 km. Tamo u njivama ima tragova naselja i
ostataka porušene crkve, kao i starih grobova. Na Selištu izbija i
jedini teovski izvor Bela česma. Seljaci kažu da je to »jak izvor«.
Kasnije je Teovo »bilo preneseno« na današnje mesto. Od tih
stanovnika, koji su živeli na Selištu, potiče pet starinačkih rodova:
88
Od roda Antevaca poticao je Vasil Antevski, pravnik. Njega su streljali
bugarski okupatori 1941. g. Seoska škola i železnička stanica, koja je 2 km
severno
69
od Omorana, nose njegovo ime.
Reka Breznica dotiče iz sela Gabrovnika. Seljaci kažu da njeno ime
potiče iz vremena Marka Kraljevića, kada je imao kulu na uzvisenju Markovo
kale.
70
Potes Korija Ašanit je za vreme Turaka pripadao susednom musliman­
skom
71
selu Sogle. Neki Rušan iz Sogle tamo je imao ćeramidnicu.
V. Radovanović, Babuna, str. 100.
Kaličovci, Kalaj džiovci, Jačevci, Acevci i Prekurečani. Prvi su se
preselili sa Selišta preci pomenutog roda Acevci. Ostali su prelazili
postepeno.
Severozapadno od Teova je Sogle, koje je pred kraj turske vla­
davine zatečeno kao arbanaško naselje. U drugoj polovini 19. veka
Arbanas Avmet iz Sogla naselio se u Teovu. On je u njemu obra­
zovao čiflik na kome je radilo 7 makedonskih domaćinstava. Ostali
Makedonci imali su svoju zemlju. Pomenuti Avmet nakon 1912. g.
vratio se u Sogle i odatle odselio u Tursku.
U Teovu je crkva sv. Atanasa, sagrađena pre oko sto godina: »Na-
šite dedovci je pravele«. Na dan crkvene slave (Atanasovdan u ma­
ju) »se pravi golem selski panađur«. Groblje leži istočno od sela.
Stanovništvo. — Sadašnje makedonsko stanovništvo Teova sasto­
ji se od starinaca (46 k) i doseljenika (49 k). Doseljenici ovde žive
uglavnom od 19. veka.
Starinački rodovi: Kaličovci (12 k), Kalaj džiovci (12 k), Jačevci
(10 k), Acevci (8 k) i Prekurečani (5 k), slave »sv. Đorđe zimni«. Ka­
ko je i napred rečeno, njihovi preci imali su kuće na potesu Se­
lište.
Doseljeni rodovi: Plevenjci (12 k, sv. Nikola) su došli iz susednog
višeg sela Pelevenja. Ovde žive od 19. veka. Đorevci (12 k, Pre-
čista); za njih se ne zna odakle su doseljeni. — Ćirovci (13 k) i
Petrevci (11 k), slave sv. Nikolu. I oni su odnekuda doseljeni.
Iseljenici. — Pred kraj drugog svetskog rata Teovo je imalo oko
130 makedonskih domaćinstava. Nakon toga nastala su iseljavanja.
Vodila su u Skoplje i Titov Veles. Kako se računa, u Skoplju ima
37 teovskih porodica, u Titovom Velesu 6. Određenije sam do­
znao za ove iseljenike iz Teova: Grbevci (1 k) i Jovan Srbinot (1 k)
žive u susednom selu Omoranima. Teovčani (2 k) žive u sused-
nom selu Soglu. Kostadinovi (1 k) žive u Prevalecu. Ignovci (1 k)
žive u prilepskom selu Desovu. Teovci (1 k) žive u selu D. Vranov-
cima.
17. Pleven je
Položaj. — Kuće ovog malog sela, koje na karti nije označeno,
leže na južnoj padini Plevenjskog rida, čija je visina oko 717 m.
Tačnije: naselje se nalazi na putu između okolnih poznatijih sela
Teova — Kriva Kruša. Stanovnici se služe vodom sa jedne česme.
Pojedini krajevi hatara oko sela nose ove nazive: Plevenjski rid,
Gotouši, Cukar, Krst, Kaldrma, Staro grobje, Gajevski rid, Ogradi,
itd. Plevenje je zbijenog tipa. Na mahale se ne deli jer je malo
i dosta jednostavno. Srodničke kuće su ipak jedna drugoj bliže i
više grupisane. Ukupno ima 12 domova.
Prošlost. — Plevenje je najpre bilo veće makedonsko selo. Ležalo
je na starom putu pravca Gabrovnik—Plevenje—Kriva Kruša—Čas­
ka—Rlevci, itd. To je deo puta Prilep—Azot—Skoplje. Tada je u
Plevenju postojao i han za putnike.
223
 Stanovnici starog Plevenja su se najviše bavili stočarstvom. Mno­
go su gajili ovce i koze. Zemljoradnja je bila sporednija. Međutim,
jednom su se stanovnici Plevenja morali iseliti. Raseljavanje su
izvršili Turci koji su išli na pomenutom putu. Tada su iseljeni i
stanovnici susednog sela Krive Kruše, koje je ležalo na potesu
Selište.
Od starog Plevenja ima mnogo iseljenika u okolnim selima: Teo-
vu, Omoranima, Starom Gradu, Oreov Dolu i D. Vranovcima. U
Teovu živi rod Plevenjaca, sada sa 12 kuća. U Omoranima žive ovi
plevenjski rodovi: Podolešovci (7 k), Kostovci (5 k), Ubav-Dimovci
(3 k), Slavevci (2 k) i Stajkovci (2 k). U Starom Gradu su ovi ple­
venjski rodovi: Lidudevci (2 k), Plevenjci (1 k), Anđelkovci (1 k) i
Divizija (1 k). U Oreov Dolu živi rod Plevenjaca (3 k). U D. Vra­
novcima takođe živi rod Plevenjaca (5 k), itd.
Navedeni broj iseljenika jasno pokazuje da je ranije Plevenje
bilo veće selo. Svi iseljeni rodovi u navedenim selima slave sv. Ni­
kolu. Taj fakat upućuje na misao da su stari stanovnici Plevenja
poticali od istih predaka.
Po raseljavanju starog sela na hataru je ostalo pusto selište. Zem­
lja oko selišta služila je neko vreme kao paša okolnih stočara. U
drugoj polovini 19. veka hatar raseljenog Plevenja prisvojio je jedan
veleški beg. On je u Plevenju imao dosta stoke koju su gajili nje­
govi momci. Tako je Plevenje kao privremeno stočarsko naselje
ostalo do kraja prvog svetskog rata.
Oko 1920. g. zemlju u Plevenju od naslednika veleškog bega ku­
pila su tri brata Makedonca iz planinskog sela Papradišta. Zvali su
se: Nikola, Stoj an i Cvetko. Oni su se tada naselili sa svojim uku­
ćanima i otada potiče današnje selo.72
Današnje stanovništvo. — Makedonsko stanovništvo Plevenja bro­
ji 12 domaćinstava. Pripadaju jednom rodu koji se zove Lopatari.
Ovaj se rod namnožio od pomenute braće. Kako je rečeno, oni su
se doselili nakon prvog svetskog rata iz planinskog sela Papra­
dišta.
Stanovnici Plevenja o praznicima posećuju crkvu u Teovu. Nji­
hova seoska slava je Petrovdan, ista kao i u matičnom selu Papra-
dištu. Umrle stanovnike sahranjuju na istom mestu gde je bilo
groblje starog Plevenja. U Plevenju ne postoji škola. Zato seoska
deca tokom školske godine borave kod rođaka u Papradištu, pose-
ćujući i tamošnju školu. I bračne veze najviše se sklapaju između
stanovnika Plevenja i Papradišta.

18. Sogle
Položaj i tip. — Kuće ovog sela nalaze se u malom proširenju
doline Babune, oko železničke pruge Titov Veles—Prilep. Okolna
72
N. Tripčev, Za mijačkata oaza vo Titoveleška okolija, Geografski razgle­
di, 2—3, Skopje 1965, str. 99.
224
su naselja: Teovo, Bistrica, Melnica, Bogomila i dr. Stanovnici se
služe vodom iz bunara. Na hataru Sogla izbijaju izvori: Gorno
Sogle, Osojnica i Gradište. Stoka se poji iz Babune.
Granica hatara vodi preko ovih potesa: Orlanik, Ramnovec, Dre-
nje, Rid, Babuna, Bilo, Gradište, Korija, Kalja, Straža, Korijski dol,
Tumba, Studena voda, Vrteška, Rudina, Ljiljačica, Prostica (pla­
ninski prevoj prema Melnici) i Pladnik. Unutrašnji delovi hatara
nose ove nazive: Turski dol, Prisoj, Loznica, Gorno Sogle, Osoj,
Buta, Kaskala, Livadica, Rupi, Sadovica, Bačilište, Zavoj.
Selo je zbijenog tipa. Razlikuju se Gorna ili Torbeška, Dolna ili
Skereska, i Selmanovska mahala. Prva je desno od železničke pruge
Titov Veles—Prilep, dok su ostale na levoj strani. Sogle ima ukup­
no 49 domaćinstava.
Prošlost. — Sogle je staro selo u oblasti Babune: pominje se još
u srednjem veku. 73 Drugi pomeni Sogla potiču iz 1476/7. i 1481. g.
Tada je imalo 22, odnosno 40 hrišćanskih kuća. Njegovi stanovnici
bili su dervendžije. 74
U Soglu je najpre živelo pravoslavno slovensko stanovništvo. U
prvoj polovini 19. veka tu je bio sluga-govedar neki musliman Tor-
beš iz sela Melnice (dalje poreklo iz okoline Debra). On je u Sogle
doveo porodicu. Nakon toga je pozvao muslimanske Arbanase iz
prilepskih sela Crnilišta i Desova.
Kada je u Soglu bilo 5—6 muslimanskih domaćinstava, ona su
na razne načine, najviše zulumima, iselila sve hrišćane. Poslednji
Makedonci napustili su Sogle u drugoj polovini prošlog veka. Ise­
ljenih Makedonaca iz Sogla ima u okolnim selima: Bogomili (Mi-
ševci 2 k, Veselinovci 2 k, Antevci 1 k) i Teovu. Neki iseljenici do-
skoro su živeli i u susednoj Bistrici (Kršakovci). Oni se sada nalaze
u Skoplju.
Godine 1912. Sogle je imalo oko 70 muslimanskih kuća. Tada
su svi stanovnici uglavnom govorili arbanaški, jer je broj doselje­
nih Arbanasa iz prilepskih sela Crnilišta i Desova bio veći (oko
2/3) od broja mijačkih Torbeša. 75 Nakon prvog svetskog rata 12
domaćinstva je otišlo u Tursku. I pored toga 1954. g. Sogle je do­
stiglo raniji broj kuća.
Zatim su u ovom selu počela brojna muslimanska iseljavanja.
I ona su vodila u Tursku. Na mesta iseljenika od 1956. g. doselja­
vali su se brojni Makedonci iz raznih sela u gornjem delu sliva
Babune. Zatim je došlo i nekoliko arbanaških domaćinstava, po­
glavito kosovskih.
Severoistočno od Sogla na daljini od 2,5 km je potes Bačilište.
Tamo je manastir sv. Bogorodice, sagrađen 1856. g. Isti majstori ka­
snije su zidali džamiju u sredini sela (sada postoji). Prilikom zida-
73
M. Purković, Popis sela u srednjevekovnoj Srbiji, Godišnjak Filozofskog
fakulteta,
74
kuj. IV, Skoplje 1940, str. 142.
75
M. Sokolovski, Dervendžiski sela vo Veleškata nahija..., str. 187.
Makedonski jezik u Soglu nije bio sasvim potisnut, naročito kod doma­
ćinstava čiji su stanovnici sklapali bračne veze sa Torbešima iz Melnice.
225
nja manastira u Soglu je bilo i nešto hrišćana. Sogljanski mana­
stir je pomoću poklona postao prilično bogat. Imao je oko 300
koza, 50 goveda, 200—300 pčelinjih košnica i nešto njiva. Dve njive
manastiru su poklonili sogljanski muslimani. Da bi se čuvala stoka
i obradila zemlja u manastiru je boravilo i po 30 radnika. Privred­
ni značaj manastira počeo je da opada od drugog svetskog rata.
Ipak, na dan manastirske slave (Mala Gospođa) tamo se skupljaju
brojni stanovnici iz seoskih naselja. »Za bolest i džumbus« manastir
posećuju i pojedini sogljanski muslimani.
Potes Gorno Sogle leži hiljadu metara zapadno od današnjeg
sela. Izgleda da su se tamo nekada nalazile kuće. Sada se u njivama
pomenutog potesa izoravaju delovi ćeramida. Tamo postoje i »ćun-
kovi za voda«. Potesi Gradište i Kalja su na granici hatara: Gra­
dište je prema selu Oreov Dolu, a Kalja prema Teovu. Podaci o
njima izneti su u opisima tih naselja.
Muslimansko groblje je do sela sa zapadne strane. Od pre neko­
liko godina osnovano je i novo hrišćansko groblje sa istočne stra­
ne Sogla. Na tom mestu nalazili su se stari seoski grobovi. Priča
se da tamo ima i ostataka od crkve.
Stanovništvo. — Današnje stanovništvo Sogla je dvojako: arba-
naško i makedonsko. Arbanasi imaju 18, Makedonci 31 kuću.
Stariji arbanaški rodovi su: Selmanoski (3 k), doselili se iz
prilepskog sela Crnilišta. U.Soglu su imali najveći broj domaćin­
stava. Imali su i posebnu rodovsku mahalu. Usled iseljavanja spali
su na današnji broj kuća. Sekereski (3 k), doseljeni iz prilepskog
sela Crnilišta ili Desova. I oni su u Soglu imali veći broj doma­
ćinstava i posebnu rodovsku mahalu. Usled iseljavanja spali su na
današnji broj kuća. Torbešlari (4 k), vuku poreklo iz nekog mi-
jačkog torbeškog sela u slivu Radike. Ovde su došli preko Melnice
u susednom slivu Topolke. Njihova mahala je u gornjem kraju
naselja kraj železničke pruge. Dosta iseljenika imaju u Turskoj.
Stanovnici prvog i drugog roda bračne veze najviše su sklapali sa
Arbanasima prilepskih sela Crnilišta i Desova. Stanovnici roda Tor-
bešlar bračne veze najviše su sklapali sa Torbešima sela Melnice u
slivu Topolke.
Mlađi arbanaški rodovi su: Kosovari ( 5 1 ) , Desovčani (2 k) 76 i
Crnilištani (1 k); doselili su se posle 1954. g. na imanja onih sta­
novnika koji su odlazili u Tursku. Kosovari su došli iz pojedinih
kosovskih sela, dok su Desovčani i Crnilištani iz prilepskih sela
Desova i Crnilišta.
Od 1956. g. na kupljena imanja od iseljenih Arbanasa doselilo
se i 31 makedonsko domaćinstvo. Ti doseljenici nose imena po okol­
nim selima iz kojih vode poreklo. To su: Papradištani (10 k) iz
Papradišta. Oreovčani (8 k) iz Oreov Dola. Kapinovci (3 k) iz Kapi-
76
Jedno domaćinstvo roda Desovčani sastoji se od muža Arbanasa i žene
Makedonke (Liljana). Ona je iz prilepskog sela Desova. U braku imaju troje
dece.

226
nova. Bistričani (2 k) iz Bistrice. Orešanci (2 k) iz Oreša. Teovčani
(2 k) iz Teova. Nežilovci (2 k) iz Nežilova. Mokrenčani (1 k) iz
Mokrena. Bogomilci (1 k) iz Bogomile.
Iseljenici. — Pomenuta su starija iseljavanja Makedonaca iz So-
gla. Vodila su u okolna naselja Bogomilu, Teovo, Bistricu, itd.
Kolik je bio njihov broj, sada se ne može utvrditi. Po oslobođenju
od Turaka, naročito nakon drugog svetskog rata, Sogle je napustilo
i velik broj muslimanskih domaćinstava. Većinom su naseljena u
Istambulu i Ak-hisaru.

19. Oreov Dol

Položaj i tip. — Selo leži u jugozapadnom delu oblasti u basenu
reke Breze, desne pritoke Babune. Okolna su naselja: Mokreni sa
SZ i Gabrovnik sa Z. Stanovnici se snabdevaju izvorskom i bunar­
skom vodom.
Na planinskom masivu, koji se izdiže južno i jugoistočno od se­
la, nalaze se potesi: Kadiica, 77 Šopur, 78 Štur, 79 Peroska niva, Kara-
džoi nivi, Samosko gumno, Treštenik, Gorna i dolna čuka, Bende-
roa livada, Smilev vrv, Jastrebec, Jastrebački ploči, Jaroa niva,
Mitanovo gumno i Osojnica.
Krajevi hatara na nižem zemljištu severozapadno od sela nose
ove nazive: Karpas, Sadojca, Livadi, Dalna i Gorna korija, 80 Mitko-
ski kolibi, Dolni modrič, Ramnište, Jaričište, Gramadi, Čureski rid,
Lekoita voda, 81 Đonovec, Stranje, Mitkovski grobišta, Kosma gla­
va, Dolno crkvište i Crkvište.
Oreov Dol ima zbijen tip. Postoje dve mahale: Gorna i Dolna ili
Mitkovska. Prva, veća mahala leži desno od seoske rečice, dok je
druga na njenoj levoj strani. Naselje ima ukupno 24 domaćinstva.
Postanak i prošlost. — Predanje navodi da je Oreov Dol veoma
staro naselje. To se vidi i po očuvanim starinačkim rodovima. Ta­
kvih je rodova ranije bilo više, ali su se smanjili usled iseljavanja.
Iseljavanja su se vršila poglavito u novije doba.
Oreov Dol je najpre ležao na potesima Gramadi i Čureski rid.
Nalaze se na nižem zemljištu oko 1000 m severozapadno od današ­
njeg sela- Kraj tih potesa vodio je stari put koji je u oblast Babune
dolazio preko prilepskog sela Desova. Današnji stanovnici pričaju:
»Toga Turcite dodevale vo seloto« i zato je ono premešteno na da­
našnji viši položaj.
77
Na Kadiici leti borave ovce koje pripadaju stočarskoj zadruzi sa sedi-
štem u selu Soglu. Godine 1966. zadruga je imala tri stada i u svakom po 600
ovaca. Te ovce zimi se zadržavaju na Katarima sela Mokrena i Oreov Dola.
78
Na potesu Šopur izbija istoimeni izvor. On je na putu kojim se ide u
Prilep.
79
Na potesu Štur postoji »karna golema«.
80
Na potesima Dolna i Gorna korija sada su njive.
81
Izvor Lekoita voda je kraj sela. Tu vodu niko ne koristi.

227
 Južno i jugoistočno od Oreov Dola izdiže se deo planine Babune
zvan Kadiica. Na njoj je prostrana površ visoka oko 1100 m. Na
Kadiici postoje osobito povoljni uslovi za stočarstvo. Stoga je tamo
u prošlosti postojalo istoimeno cincarsko naselje. Ono je raseljeno
zbog zuluma vreovatno u 19. veku. Po raseljavanju naselja Kadiice
sav njegov hatar pripao je Oreov Dolu. Otada su i njegovi stanov­
nici postali veliki stočari: leti je brojna stoka boravila na Kadiici,
dok je zimi čuvana severno od sela na dolinskom dnu. Tamo se
nalaze brojna trla.
U drugoj polovini 19. i na početku 20. veka (do 1912. g.) stanov­
nici Oreov Dola mnogo su stradali od muslimanskih Arbanasa na­
seljenih u prilepskom selu Desovu. Oni su se slobodno kretali po
starom putu pravca Desovo-Oreov Dol-Sogle, grabili pojedine hriš-
ćanke, otimali stoku na planini, itd. Dosta je muškaraca iz ovog
sela i ubijeno.
Da bi zaštitio Makedonce od arbanaških zuluma, oko 1870. g.
neki Nikola Bender iz Oreov Dola organizovao je družinu. U dru­
žini je imao stanovnike i iz susednih sela — Mokrena i Gabrovni-
ka. Jednom je Bender na Kadiici pobio 10 Arbanasa. Otada je
prestao saobraćaj na pomenutom putu između Desova i Sogla.
Arbanasi ovih sela morali su uspostaviti nov saobraćaj po udalje­
nijem putu preko sela Bogomile i Gostiražna.
Kasnije je, međutim, Nikola Bender došao u sukob sa svojim
seljacima, naročito sa onima iz današnjeg roda Plevenjci. Sukob
je izbio oko devojke kojoj Plevenjci nisu hteli odobriti udaju za
Bendera zbog rođačkih veza. Služeći se prevarom Plevenjci su jed­
nom uspeli Bendera da obese. Nikola Bender je sahranjen na me-
stu koje se sada zove Benderoo kladence (potes Gramadi). Nakon
toga su se Benderovi ukućani iselili u Beograd. Na planini Kadiici
sada postoji potes Benderova livada.
Severno od Oreov Dola je mesto Dolna crkva. Tamo je postojala
crkvica. Kod njenih ruševina seljaci priređuju zajednički ručak
na dan V. Gospođe. Dolna crkva je bila napuštena u drugoj polo­
vini 19. veka, kada je u samom selu (Gornja mahala) sagrađena da­
našnja velika crkva sv. Nikole.82
Stanovnici Oreov Dola su ranije imali dva groblja: po jedno za
svaku mahalu. U novije vreme, jer je selo malo, jedno groblje je
napušteno (Mitkovsko, koje leži zapadno od naselja). Slava Oreov
Dola je Spasovdan.
Posle prvog svetskog rata ovo selo je bilo sedište opštine. Tada
su njegovi stanovnici bili veliki stočari i uzgajivači pšenice. Stoku
su prodavali u Prilepu, žito u Bogomili. Sada stanovnici kažu:
»Od ova selo polebarsko nemaše«.
82
Crkvu sv. Nikole sagradili su majstori Mijaci iz sela Papradišta. Sa
papradiškom crkvom ona je jedna od najboljih u ovom kraju. Sagrađene su u
isto vreme.

228
 Seoski rodovi. — Makedonsko stanovništvo Oreov Dola pripada
ovim rodovima: Glukovci (4 k), 8S Popovci (2 k), Mrgudovci (6 k),
Rombevci (3 k) i Nešovci (2 k); kuće su im u Gornjoj mahali. Prva
dva roda slave sv. Nikolu, ostali Petkovdan. Svi su starinci.
Mitkovci (4 k) su takođe starinci. Kuće su im u Donjoj mahali.
Slava im je sv. Arhanđeo. Jedna njihova grana nosi ime Dervišov-
ci.84 Plevenjci (3 k, sv. Nikola) su doseljeni u 19. veku iz sela
Plevenja koje leži levo od reke Babune. Kuće su im u Gornjoj ma­
hali.
Iseljenici. — Dve-tri godine nakon prvog svetskog rata Oreov
Dol je imao oko 80 domaćinstava. Međutim, nakon toga iselilo se
deset domaćinstava: u prilepsko selo Desovo, u Prilep i u selo Ka-
laslari kod Velesa. Najveća iseljavanja iz Oreov Dola bila su posle
drugog svetskog rata (od 1947. g.). Tada je iz sela otišlo oko 55 do­
maćinstava. Uglavnom se nalaze u Titovom Velesu (oko 15), Grad­
skom (oko 10), Bitolju (oko 10), selu Soglu (8 k), Bogomili (6 k) i
Skoplju (oko 5 k). 85
Vršeći proučavanja u drugim naseljima ja sam u nekim od njih
prikupio sledeće podatke o iseljenicima iz Oreov Dola: u G. Rako-
vec u slivu Topolke iselili su se Jovanovci (2 k) i Đorđija (1 k).
U selo Izvor iselili su se Šavalevci (6 k). U D. Vranovce iselili su
se Oreovdolci (2 k) i Janevci (1 k). U selu Soglu žive Oreovčani
(8 k). U selu Bogomili takođe žive stanovnici zvani Oreovčani
k). U prilepskom selu Desovu žive Mitkovci (6 k) i Rombevci (1
(1 k). U titoveleškom selu Karaslaru žive Aleksovi (2 k), Trajkoski
(2 k) i Davčevi (1 k).
20. Gabrovnik
Topografske prilike. — Ovo malo selo leži u severoistočnom pod­
nožju planine Babune. Okolna su naselja Mokreni i Oreov Dol u
slivu Babune, zatim Desovo i Crnilište u okolini Prilepa. Stanovnici
se služe vodom sa kladenaca. Zovu se: Gorni kladenec, Terzioski
kladenec, Livadišta, Smrdla, Manastirište, Rudinje, Ćelii, itd.
Oko Gabrovnika je prostran hatar — planinski, manjim delom
i ravničarski. Pojedini krajevi hatara nose nazive: Popoica, Dabče,
Kopačina, Stalejca, Crkva, Drma, Prisoj, Gorna niva, Koec, Padinje,
Jaloarnik, Sokolec, Bisa, Belutino, Kolarnica, Lazoi, Ševa niva, Traj-
kova niva, Goedarnik, Gorna čuka, Jasika, Ćelii,86 Garvan (»na muša
so selo Desovo«), Mečkina dupka, Derven, Klisura, Kletovnik, Beli
kamenja, Zavoj, Skala, Mal štur, Stranje, Evlovec, Orniče, Turska
niva.87
83
Od roda Glukovci potiče Stojilko Ivanoski-Planinski, jedan od organi­
zatora
84
Narodnooslobodilačkog rata u oblasti Babune.
85
Neki njihov predak »se nosel kako derviš« i po tome dobili rodovsko ime.
86
Iseljavanja iz Oreov Dola oslabila su tek 1964/5. g.
87
Na potesu Ćelii »seto je orman« (šuma) i postoji česma.
Na potesu Turska niva bio je ubijen i sahranjen Arbanas »aramija« iz
nekog okolnog sela.
229
 Selo je zbijenog tipa. Zato što je malo ne deli se na mahale. Sada
u Gabrovniku ima 12 domaćinstava.
Prošlost. — Gabrovnik je veoma staro selo. U pisanim izvorima
kao dervendžijsko naselje pominje se nekoliko puta u 15. i 16. veku.
Ti pomeni datiraju iz 1460. g., kada je selo imalo 12 domaćinstava;
zatim je 1476. i 1481. g. ono imalo po 20 domaćinstava, 1528. g.
imalo je 23 domaćinstva, a 1544. g. 17 domaćinstava. 88
Prema narodnom predanju staro selo Gabrovnik jednom je opu-
stelo. Od »to predno selo« nalaze se ostaci na potesima Manastiri-
šte, Koec, Jasika i još nekim drugim. Sada se ne zna kada je to
naselje raseljeno.
Manastirište leži »na pol saat odenje vo planina«. Kako se priča,
tamo se poznaju »zidinčinja«. Ruševine crkve bile su do 19. veka
očuvanije. Tamo su postojale i ikone koje su kasnije prenete u
današnju seosku crkvu. Kod Manastirišta su seljaci ranije odlazili
noseći litije (»nosevme krsti«).
Kasnije su Gabrovnik obnovili Makedonci doseljeni iz susednog
prilepskog kraja. Došli su »kako tri kući« iz sela Kletovnika, koje
su u prvoj polovini 19. veka raselili muslimanski Arbanasi naseljeni
u susednom Desovu.89 Mesto gde sada leži Gabrovnik tada je »bilo
gaberište« (pod gabrovom šumom). Nakon toga tu su se doseljavali
i rodovi iz drugih krajeva: Popevci su došli »od Albanija«; neki
Minovci, koji sada ne postoje, poticali su od nekog Vlaha-Cincarina,
itd.
Gabrovnik leži nedaleko od starog puta koji je vodio iz pome-
nutog prilepskog sela Desova na jugozapadu u selo Sogle u slivu
Babune na severoistoku. Navedena su sela do 1912. g. imala mu­
slimanske Arbanase. Makedonci Gabrovnika mnogo su stradali od
tih Arbanasa. Napadali su seljake u šumi, na paši kada su bili sa
stokom, otimali devojke u samom selu, itd.
Zbog toga stariji seljaci Gabrovnika i danas znaju pesme u ko­
jima su opevana stradanja pretrpljena od Arbanasa susednih pri-
lepskih sela Desova i Crnilišta. 90 U jednoj pesmi peva se kako je
ugrabljena devojka Mara od današnjeg roda Velevaca. Nju je ugra­
bio Arbanas Avmet, koji je u Gabrovniku bio poljak. Druga pesma
opeva prolaz Arbanasa, koji su »kako kokoškari i maznikari« išli
starim putem preko Dervena. Treća opeva napad Arbanasa izvr­
šen u Gabrovniku o Uskrsu, itd.
Govori se i o jednom napadu.Arbanasa iz Desova na raniji bo­
gati makedonski rod Terziovce. Prvi napad Terziovci su odbili i
ubili jednog napadača. Nakon toga sledio je drugi napad i tom pri­
likom je u selu bilo pobijeno više stanovnika.
88
M. Sokolovski, Dervedžiski sela vo Veleškata nabija..., str. 176, 177, 178.
89
Na selištu Kletovnik »ima grobišta i edna češina šopur«. Tu je tromeđa
sela Desova, Gabrovnika i Oreov Dola. Nedaleko je mesto ćelii.
90
Za lošeg čoveka sada se u oblasti Babune kaže: »Loš kako Desoec«.

230
 Stanovnici Gabrovnika su za vreme Turaka i kasnije do drugog
svetskog rata najviše živeli od stočarstva i pravljenja drvenog ću-
mura. Stoku i ćumur prodavali su u Prilepu. Od stoke poglavito
su gajili koze: svaka kuća prosečno je imala po oko 50 koza i nešto
ovaca. Selo je imalo 40 do 50 domaćinstava sa oko 300 stanovnika.
Međutim, nakon drugog svetskog rata državna je vlast ograni­
čila navedena stara zanimanja. Zbog toga se stanovništvo naglo
iseljavalo. Danas Gabrovnik ima samo 12 domaćinstava sa svega
25 stanovnika, poglavito starijih. Zato se u razgovoru navodi: »Se­
lo se ispusti«.
Kraj Gabrovnika sa severoistočne strane je manja crkva sv. Ni­
kole, sagrađena u drugoj polovini 19. veka. Tamo je i groblje.
Seoska slava je na dan M. Gospođe. Do 1960. g., dok je selo ima­
lo decu, ona su posećivala školu u susednom selu Mokrenima.
Stanovništvo. — Sada u Gabrovniku ima 12 makedonskih do­
maćinstava. U dva domaćinstva živi po jedan starac. U devet do­
maćinstva su samo po dva starija člana (muž i žena). Samo u jed­
nom domaćinstvu ima pet članova (roditelji sa dva sina i ćerkom).
Domaćinstva pripadaju ovim rodovima: Popevci (4 k), Terziovci
(2 k), Garevci (2 k), Spasenovci (1 k), Markovci (1 k), Velevci (1 k)
i Stojanovci (1 k). Domaćinstvo roda Velevaca jedino ima pet čla­
nova. Kućne slave pomenutih rodova su različite: Popevci slave
Mitrovdan, Stojanovci sv. Arhanđela, a ostali sv. Nikolu.
Stanovnici koji slave sv. Nikolu — Terziovci, Garevci, Spasenov­
ci, Markovci i Velevci (svega 7 k) — potiču od predaka doseljenih
sa selišta Kletovnik. Ono leži na jugozapadnoj strani planine Ba-
bune, koja geografski pripada prilepskom kraju. Stanovnici roda
Popevaca, kako je i napred izneto, potiču od pretka sveštenika do­
seljenog »od Albanija«. Zato njih ponekad zovu Albancima. Za po­
reklo roda Stojanovaca sada se ne zna.
Iseljenici. — Nakon prvog svetskog rata Gabrovnik je imao 40
do 50 makedonskih domaćinstava. Međutim, uskoro posle toga
(1923. g.) nekoliko je domaćinstava prešlo u prilepska sela Desovo
i Brajilovo. Glavna iseljavanja su, međutim, bila nakon drugog
svetskog rata: 5—6 domaćinstva otišlo je u banatska sela Jabuku
i Kačarevo; oko 15 domaćinstava nalazi se u Titovom Velesu; isto
toliko domaćinstava je u Skoplju.
Prilikom proučavanja u prilepskim selima Desovu i Brajilovu
pre nekoliko godina utvrdio sam ove iseljenike iz Gabrovnika. U
Desovu žive: Rizovci (6 k), Stojanovci (4 k), Velevci (3 k), Dolni
Velevci (3 k), Miloševci (3 k), Bogoevci (3 k), Mijovci (3 k), Terzi­
ovci (2 k) i Sokolovci (2 k). U Brajilovu živi rod Sokolovci (7 k).
Nekuda se iselio rod Miovci. U selu Izvoru (sliv Babune) živi rod
Gabrovčani (1 k). Za pomenute iseljene rodove Rizovce i Sokolovce
priča se da su u Gabrovniku imali velike kućne zadruge: prvi sa 40,
drugi sa 30 članova. Oni su gajili mnogo stoke. Za Rizovce se zna i
ovo: najpre su bili veoma siromašni, ali su se obogatili otkako se u
njihovom domaćinstvu rodio neki Stevan — »od toga kinisala sreća«.
231
 21. Mo kreni
Položaj i tip. — Selo leži na dodiru nižeg zemljišta u dolini reke
Breze sa istoka i padine planine Babune sa zapada. Na nižem
zemljištu nalaze se obrađene površine, dok su na višem zemljištu
paše i šume. Nedaleko od Mokrena su sela Gabrovnik i Oreov Dol.
Stanovnici se služe vodom sa česama. Voda je provedena 1932. g.
sa izvora Privedinec.
Potesi po granici prostranog hatara nose ove nazive: Starec, 91
Mečkina dupka, 92 Kostova česma, Sokolci, Gigovec, Gabroska reka,
Todevec, Dabčev rid, Gospodska livada, Orli, Dolno goedarište, Ov-
narnik, 93 Straga, Garvan, Ninova kula, 94 Bataci i Velkova čuka.
Krajevi hatara unutar navedene granice nose ove nazive: Mana­
stir sv. Spas, Ramnište, Korija gaber, Smrdleva voda, Ivanov rid,
Sejmenski kolibi, 95 Treštena dabica, Marina peštera, 96 Lipova glava,
Satanar, Mučova česma, Kostenot, Jaričište, Gorka, Opal, Ploči,
Smilovi, Časka, Garbanska ornica, Rupa, Crkvica, Atanasica, Janova
livada, Zagrebište, Lovica i Kućište.
Selo je zbijenog tipa. Razlikuju se Gorna i Dolna maala. Na me-
stu gde se sastaju mahale nalaze se škola i crkva. U tom delu sela
ranije su bila i 3—4 dućana. Naselje ima ukupno 30 domova. 97
Prošlost. — Narodno predanje navodi da je ovde postojalo sta­
rije selo razbijenog tipa. Kuće toga naselja ležale su na potesima:
Kućišta, Sejmenski rid. Mučoa česma, Ramnište i Rudina. Zato
postoje stara groblja u raznim delovima hatara. Kasnije je, među­
tim, to selo raseljeno.
Današnje selo, kako se ističe u tradaciji, osnovali su doseljenici
»koj slegle od planina Mokro nad Nežilovo«. Oni su podigli kuće
na selištu zvanom Kućišta. Tu su se bavili gajenjem stoke, obrađi­
vanjem zemlje i bili su kovači. I sada se vidi »zgura« od nekadaš­
njih kovačnica. Stanovnici doseljeni sa planine Mokro po slavi su
»Prečistani«.
U prvoj polovini 19. veka selo je imalo samo 7 makedonskih
domaćinstava. Jedan stariji seljak kaže: »Dedo na majka moja
pamtel koga odele deca na kolede samo vo sedum kući«. Otada je
ovo naselje postepeno raslo do 1920. g. Onda je dostiglo 72 doma­
ćinstva.
91
Mesto Starec je na tromeđi Mokrena, Bogomile i Gostiražne (Prilep).
Tamo92
je postojala tvrđava.
Mesto Mečkina dupka je »karpa so pešteri«. Seljaci kažu: »Tamo se ku­
ćila93 mečka«.
94 Na potesu Ovnarnik je glavna seoska paša.
95
Na potesu Ninova kula »seto je kamenje«.
Na potesu Sejmenski kolibi su njive. Ža vreme Turaka tamo je ubijena
devojka
96 i sahranjena na mestu Grobče.
97 Na potesu Marina peštera neka Mara iz ovog sela »čuvala ovci«.
Godine 1920. selo je imalo 72 domaćinstva i tada su se u njemu razliko­
vale četiri mahale: Gorna, Dolna, Sredna i Dumbazovska.

232
 Zapadno od sela na planinskoj padini (daleko oko 1000 m) na­
lazio se manastir sv. Spasa. To je bio stari manastir, ali je za vre­
me Turaka srušen. Pre oko sto godina tu su seljaci sagradili ka­
pelu, a kraj nje 1908. g. izgrađena je »manastirska kuća«. 98 Sta­
novnici Mokrena se sa gostima tamo skupljaju na Spasovdan. Tada
je »selski panađur« (slava).
Ostaci od hramova postoje i u drugim delovima hatara — na
mestima Prev i Crkvica. Prev se nalazi 2 km zapadno od sela na
planini. Tamo se poznaju »zidini i stari grobovi«. I na mestu Cr­
kvica »ima nešto kako zidini«. Tamo su se seljaci skupljali prili­
kom nošenja litije. To je bilo »na Veligden«.
Potes Atanasica je 50 m istočno od sela. Tamo je bilo starije
groblje današnjeg sela. Kasnije je groblje preneto na sadašnje
mesto, »okolu 200 metri nad selo«. Do pre deset godina na Atana-
sici su seljaci priređivali zajednički ručak —. »na sv. Atanas zimen«.
Tom prilikom »kako kurban« klali su »po tri brava«.
U središnem delu sela je crkva sv. Nikole, sagrađena 1852. g.
Ona je i danas dobro očuvana. Stanovnici govore kako je njihov
život bio veoma povoljan između dva svetska rata. Imali su dosta
stoke: koza, ovaca, svinja. Svaka kuća čuvala je 10 do 20 svinja
koje su ishranjivane prosom i hrastovim žirom. O praznicima i svad­
bama priređivana su velika veselja uz revolverske pucnjeve. Tada
je svaki muškarac imao oružje, itd.
Današnje stanovništvo. — Makedonsko stanovništvo ovog sela
vodi poreklo od predaka koji su doseljeni. Veću grupu čine rodovi
koji su doseljeni sa planine Mokro (hatar sela Nežilova) na severu.
Sem za rod Sokinovaca, sada se ne zna odakle su doseljeni ostali
rodovi.
Rodovi: Dumbazovci (5 k), Pandurovci (2 k), Radevci (2 k), Cvet-
kovci (2 k), Goedarovci (1 k), Gočevci (1 k), Stančevci (1 k), Janevci
(1 k), Janovci (1 k), 99 Mijovci (1 k), Pucevci (1 k), Perovci (1 k) i
Mirčevci (1 k), slave Prečistu. Za pomenute rodove govori se da
potiču od predaka doseljenih sa planine Mokro. Računaju se u os­
nivače sela. U rodu Dumbazovaca ranije je postojala zadruga od
50 članova. Sokinovci (2 k), Đelevci (1 k) i Mateovci (1 k) slave
sv. Nikolu. Sokinovci potiču od pretka domazeta doseljenog za
vreme Turaka iz sela Crešneva u gornjem delu sliva Babune. Za
ostale rodove mesto porekla se ne zna. Bukevci (4 k) slave sv.
Arhanđela. Odnekuda su doseljeni. Nestorovci (1 k) slave Mitrov-
dan. Ranije su se zvali Kutlinovci, po nekom starom pretku Kutli-
nu. I oni su odnekuda doseljeni.
U Mokrenima živi i Arbanas Jakup, doseljen pre nekoliko godi­
na iz okoline Prizrena. Oženio se devojkom od današnjeg make­
donskog roda Mateovci. Arbanas je ovčar u zadruzi sa sedištem u
selu Soglu.
98
99U toj kući ranije je redovno boravio po neki stariji stanovnik iz Mokrena.
Petruš Janev je 1933. g. imao zadrugu od 26 članova. Te godine on je
ubrao 1 000 »kanti žito« i imao 350 ovaca.
233
 Iseljenici. — Do 1920. g. selo je neprekidno raslo i pomenute go­
dine imalo je 72 domaćinstva. Međutim, uskoro nakon toga nastu­
pila su iseljavanja: iselilo se 20 domaćinstava. Sada žive u selu De-
sovu kod Prilepa, u selima Martolcima i Izvoru u slivu Babune, i
u selima Otavici i Sojaklaru kod Velesa.
Zbog navedenih iseljavanja ovo je naselje krajem drugog svet-
skog rata imalo svega 50 domaćinstava. Ali i nakon toga pojavila
su se nova iseljavanja. Vodila su u banatska sela Jabuku i Kača-
revo (7—8 kuća kolonista), zatim u Beograd (2 k), Skoplje (4 k),
Titov Veles (5—6 k) i u pomenuti Izvor u slivu Babune (8 k).100
O iseljenicima iz Mokrena prikupio sam ove određenije podatke.
U Soglu žive Mokrenčani (1 k). U Omoranima živi rod Mokrenjaca
(2 k). U Martolcima takođe živi rod Mokrenjaca (4 k). U radničko-
-industrijskom naselju Porculanki živi rod Vojčevih (1 k). U selu
Izvoru ima 9 domaćinstava doseljenih iz Mokrena. U prilepskom
selu Desovu živi rod Dumbazovaca (3 k), itd.

22. Bistrica
Položaj i tip. — Naselje je na dodiru prostrane suve zaravni Ram-
nište sa juga i padine grebena Golešnice sa severa. Navedeni po­
ložaj je pogodan iz ekonomskih razloga: na zaravni stanovnici gaje
suve kulture (žito, duvan, vinovu lozu), dok greben Golešnice ko­
riste za stočarstvo i šumarstvo. Voda za piće u selu dobij a se sa
česama (4) i iz nekoliko kladenaca. Okolna naselja su: Bogomila,
Sogle, Crešnevo i dr.
Pojedini krajevi hatara oko Bistrice nose ove nazive: Plevenje,
Karčica, Uljančišta, Podrid, Urvali, Karadžica, Lipojca, Popandin-
dol, Glogojca, Zlatarojec, Ramnište, Livadica, Peštera, 101 Radiki,
Baba, itd. Bistrica je zbijenog tipa. Razlikuju se mahale koje se
zovu po rodovima. Mahale su: Mađerovci, Čakarevci, Vasilkovci,
Pavlevci, itd. Selo ima ukupno 112 kuća.
Prošlost. — Bistrica spada u stara sela oblasti Babune. To se
jasno vidi iz jednog istorijskog pomena, koji datira između 1258.
i 1277. g. U njemu se navodi Bistrica u Babuni. To selo je 1300. g.
srpski kralj Milutin potvrdio poznatom manastiru sv. Đorđu-Gor-
gu kod Skoplja.102 Postoji istorijski pomen Bistrice i iz 15. veka
(oko 1460. g.). Tada je ona imala 54 kuće. 103
Narodna tradicija navodi da su ranije oko Bistrice postojala i
druga manja naselja. Zvala su se: Glogojca sa severa, Lipojca sa
istoka, Uljančište sa jugozapada i Popandindol sa juga. Ta seoca
100
Iseljenici u Izvoru rade kao članovi seoske zadruge. Neki su povratnici
od 101
kolonista koji su 1947. g. bili naseljeni u Banatu.
Na mestu Peštera nalazi se manja pećina. Kada je nevreme, u njoj se
može skloniti stado sa oko 200 ovaca.
io2
103
ML Pruković, Popis sela u srednjevekovnoj Srbiji, str. 63.
M. Sokolovski, Gradot Veles ..., str. 153.

234
kasnije su propala jer su im stanovnici prešli u središne veće selo
Bistricu. To je moglo biti krajem 18. ili početkom 19. veka. Na
selištima tih naselja poznaju se ostaci od kuća, grobova i dr. Otuda
je Bistrici došao tako veliki hatar da joj danas zavide okolna na­
selja.
U toku 19. veka Bistrica je doseljavanjem i prirodnim prirašta­
jem postala najveće selo u Azotu i slivu Babune uopšte. Prilikom
oslobođenja od Turaka ona je imala, kako se kazuje, oko 290 ma­
kedonskih domaćinstava. 104 Stanovnici su najviše živeli od stočar­
stva i pečalbe. U stočarstvu isticalo se gajenje koza, dok su se u
pečalbi muškarci naj pre bavili izradom ćeramida, zatim izradom
»tula« (ćerpič i cigla). Gajenje koza i pečalba prestali su odmah
nakon drugog svetskog rata. Otada su se stanovnici posvetili ga­
jenju duvana.
Nakon prvog svetskog rata Bistrica je počela da opada po broju
stanovnika. Njeni su stanovnici kupovali zemlju od čiflik-sahibija
i od iseljenih Turaka u nižim selima veleškog kraja i u susednim
oblastima. Tamo su se i preseljavali. Kako se računa, tada se iz Bi­
strice iselilo oko sto domaćinstava. Opadanje Bistrice produžilo se
i nakon drugog svetskog rata. 105
Bistrica ima dve crkve i manastirić. Najstarija je mala crkva sv.
Đorđa, koja se nalazi do sela na putu kada se dolazi iz susedne
Bogomile. U selu je glavna crkva posvećena V. Gospođi, sagrađena
u drugoj polovini prošlog veka. Manastirić sv. Petra je na 20 mi­
nuta hoda severno od sela. Tamo se stanovnici skupljaju kada su
praznici: Todorica, Duhovi i Petrovdan. Spasovdan je seoska slava
u Bistrici. Postoje i tri seoska groblja: jedno kod crkve sv. Đorđa,
drugo na mestu Sv. Ilija i treće na mestu Zlatarojec.
Stanovništvo. — Makedonsko stanovništvo Bistrice potiče od ro­
dova čiji su preci doseljeni. Za jednu grupu rodova zna se mesto
starine, dok je kod drugih rodova mesto starine zaboravljeno.
Rodovi poznatog porekla: Tunevci ili Popovci (6 k, sv. Atanasije),
došli su iz susednog (sada raseljenog) sela Glogojce. Starije im je
rodovsko prezime Mađerovci. Oko 11 njihovih domaćinstava ise­
ljeno je iz Bistrice. Čakarevci (9 k, sv. Nikola) i Stošovci (6 k, Pet-
kovdan); za njih se takođe priča da su doseljeni iz pomenute Glo-
gojnice. Ćumezovci (6 k, sv. Nikola) su doseljeni iz sela Bistrice
u okolini Negotina kraj Vardara (Tikveš). Govori se da su ovde
došli kada i napred navedeni rodovi. Prilikom doseljavanja u
sliv Babune jedna njihova grana iselila se u niže selo Martolce.
Najstariji predak od roda Cumezovaca jednom je u Bistrici gradio
kokošinjac. Na pitanje šta gradi rekao je »đumez«, pa su po tome
104
Oblast Babune i Topolke je 1912. g. imala samo tri velika sela: Bistricu
u slivu Babune, G. Vranovce i Melnicu u slivu Topolke.
106
Otkako je izgrađena železnička pruga pravca Veles—Prilep (1935. g.) u
Azotu se kao veće naselje ističe Bogomila.
235
dobili rodovsko ime.106 I od tog roda ima dosta skorašnjih iselje­
nika. Vasilkovci (6 k, Merkurija), Petrevci (4 k, sv. Nikola) i Stojan-
čevci (5 k, Mitrovdan) su došli iz susednog (sada raseljenog) sela
Lipojce. Pavlevci (7 k, sv. Nikola) su doseljeni iz susednog (sada
raseljenog) malog naselja Uljančišta. Njihova »sermija« (njiva) i
danas se nalazi na selištu tog naselja. Đorčevci (6 k, sv. Nikola)
potiču od pretka Đorčeta, koji je doselio kao domazet iz današnjeg
muslimanskog sela G. Vranovaca u slivu Topolke. Znaju ovu ge­
nealogiju: Marko, živ, 95 godina-Tode-Nešo-Đorče, koji se doselio.
Nevenovci (3 k, sv. Đorđe »eseni«), doseljeni iz nekog sela u okolini
Prilepa. Imaju dosta iseljenih domaćinstava iz Bistrice.
Doseljeni rodovi čija se starina ne zna: Kovačevci (4 k) i Šarev-
ci (4 k), ranije su činili jedan rod. Slava im je sv. Arhanđeo.
Mavnivilovci (7 k), Milenkovci (7 k) i Kršakovci I (6 k), slave sv.
Nikolu. Ostali doseljeni rodovi nepoznatog porekla su: Nunovci (3
k), Janaćiovci (3 k), Nonovci (3 k), Dimanovci (3 k), Šašovci (2 k),
Terzovci (1 k) i Petkanovci (1 k). Od poslednjeg roda potiče T.
Petkanoski, narodni heroj, ubijen od Bugara 1943. g.
Iseljenici. — Kako je napred pomenuto, 1912. g. Bistrica je ima­
la »bez deset« trista makedonskih domaćinstava. Tad je bila naj­
veće selo u slivu Babune. Po oslobođenju od Turaka, međutim,
javila su se velika iseljavanja iz Bistrice. Iseljenici su odlazili u
druga sela ove oblasti i u sela okolnih krajeva. Tamo su kupovali
zemlju od čiflik-sahibija i od muslimana koji su odlazili u Tursku.
Prikupio sam ove određene brojne podatke o iseljenicima iz Bi­
strice koji se nalaze u raznim selima u oblasti Babune i Topolke:
Agušovci (2 k), Ančevci (2 k), Milenkovci (2 k), Ladevci (1 k), Kr-
stevci (1 k), Stojkovci (1 k) i Stojančevci (1 k) žive u Golozincu.
Džaverovci (1 k) žive u Omoranima. Bistričani (10 k) žive u Martol-
cima. Kocevci (4 k), Amerikanovci (2 k) i Bistričani (3 k) žive u Ba-
njici. Zugarovci (2 k), Kemendžiovci (2 k) i Čakarevci (1 k) žive u
Starom Gradu. Pekmezovi (3 k) i Ordanovi (1 k) žive u Otišinu.
Bistričani (1 k) žive u Rastanu. Kolarovci (2 k) žive u Elovcu. Bi­
stričani (3 k) žive u Čaški. Bistričani (2 k) žive u Soglu. Bistričani
(1 k) žive u Bogomili. Mudurovci (4 k), Avgustovci (1 k) i Bistričani
(4 k) žive u Izvoru. Bistričani (2 k) žive u D. Vranovcima. Najzad
ovde pominjemo i Kuntušovce (8 k) koji žive u prilepskom selu
Slivju.
Nakon drugog svetskog rata nastala su nova iseljavanja iz Bistri­
ce. Uglavnom vode u gradska naselja, poglavito u Skoplje i Titov
Veles, a manje u Prilep i Bitolj. U pomenutim gradovima živi oko
80 bistričkih domaćinstava. Iseljenici iz Bistrice pripadali su
pojedinim današnjim seoskim rodovima. Međutim, ima i sasvim
106
Reč »ćumez« u Azotu nije poznata. Stanovnici Azota kažu »kokošarnik«.
Zato što su Cumezovci došli iz Bistrice u Tikvešu, neki seljaci pretpostavljaju
da su tobože oni osnivači Bistrice u slivu Babune, što nije tačno jer se ovo
selo pominje još u 13. veku.
236
odseljenih rodova. To su: Galabovci, Dojčinovci, Agušovci (imali su
10 kuća), Domazetovci, Kršajkovci, itd. Kršajkovci bili su doseljeni
iz susednog nižeg sela Sogla. Oni su sada u Skoplju.

22. Bogomila
Položaj i tip. — Bogomila leži na reci Babuni, desnoj pritoci Var­
dara. Zahvata položaj u kome se ravan oko reke sa istoka dodiru­
je sa planinskom padinom na zapadu. Ležeći na spoju dveju raz­
ličitih celina stanovnici Bogomile iskorišćavaju dve privredno raz­
ličite oblasti: aluvijalnu ravan za zemljoradnju i planinsku padinu
za stočarstvo i šumarstvo.

Deo doline Babune oko sela Bogomile

Pojedini krajevi hatara duž njegove granice nose ove nazive:

Osojnica, Starec, Preslap, Kale,107 Bunište, Pavlea niva, Bobiš, Ore-
ška reka, Svirčoec, Crna stena, Pepelaec, Črešnevska reka, Ćave i
Dupka. Unutrašnji delovi hatara zovu se: Prisoj, Sečenica, Sulej-
manec, Nivišta, Korab, Ralea ornica, Kaluđerce, Radov dol, Lagoi,
Vilašica, Gorno selo, Dragasija, Želinec, Slatina, Zdunje.
107
Lokaliteti Preslap i Kale su u međusobnoj neposrednoj blizini. Tamo
vodi put iz sliva Babune u prilepski kraj.

237
 Selo je zbijenog tipa. Razlikuju se ove mahale: Stankoska, Dan-
čevska, Kamčevska, Krstevska, Popovska, Lukanovska, Vidoeska,
Klisaroska, Valajčarska i Bubanovska. Poslednja mahala leži levo
od reke Babune, dok su ostale na desnoj strani. Bogomila ukupno
ima oko 210 domaćinstava. 108
Prošlost. — Bogomila spada u stara naselja oblasti Babune. Nje­
no ime potiče od poznate verske sekte zvane bogomilstvo ili pata-
renstvo. Ona se među Slovenima u Makedoniji pojavila još u prvoj
polovini 10. veka. Navedena sekta ostavila je i drugih tragova u
toponomastici oko Bogomile: planina i reka Babuna, Bogomilsko
pole, itd. Ovi nazivi jasno pokazuju da je oblast Babune i Topolke
bila jedna od glavnih teritorija bogomilstva. U Makedoniji je bo­
gomilstvo bilo pojačano u toku 12. veka. Ipak, ono se kasnije naj­
više odomaćilo u Bosni. 109111
Pod istim imenom naselje Bogomila prvi put se pominje za vre-
me srpske vladavine 1335. i 1337. g.112 Pre 1329. g. poslao je kraj
Stevan Dečanski svoga sina Dušana »na bezbožne i pogane Babu­
ne«. Ovaj ih je mnogo poubijao i oplenio. Ubrzo zatim 1335. g. po­
minje se u oblasti Babune više »pustih selišta« — Homorani, Te-
hovo.113 Drugi istorijski pomen Bogomile potiče iz 15. veka (oko
1460. g.). Tada je selo imalo 46 kuća.114
Narodna tradicija navodi da su ranije oko današnje Bogomile
postojala i druga manja slovenska naselja: Korab sa jugoistoka,
Kaluđerce sa zapada, Gorno Selo sa severozapada, Želinec sa istoka
(kraj reke Babune), Slatina i Zdunje. Ta seoca kasnije su propala
jer su im stanovnici prešli u središnje veće selo Bogomilu. 115 To
je bilo u drugoj polovini 18. veka. Na selištima pomenutih naselja
danas se poznaju ostaci od kuća, groblja, iskopavaju se zemljani
ćupovi, itd.
U toku prošlog veka Bogomila je pomoću pribranog stanovništva
iz okolnih sela i prirodnim priraštajem postala značajno naselje
u gornjem delu sliva Babune. Po broju domaćinstava zaostajala je
jedino iza današnjeg sela Bistrice. Bogomila se nalazi ispod pre-
voja Preslap preko kojeg vodi stari put između oblasti Babune i
okoline Prilepa. Stoga se ovo naselje u toku prošlog veka razvijalo
na poprečnom karavanskom putu i kao tržišno središte. U njemu
su se počeli prodavati proizvodi iz jedne i druge oblasti: iz sliva
Babune stoka i stočarski proizvodi, iz okoline Prilepa žito. Pazar-
nog dana ovde se prodavalo po oko 200 tovara žita.
108
Moji podaci o broju domaćinstava u Bogomili znatno se razlikuju od
statističkih podataka. Ja sam beležio domaćinstva stalno naseljenog stanov­
ništva.
109-in K. Jireče, Istorija Srba, I, Beograd 1922, str. V.
112
V. Radovanović, Babuna, str. 100.
113
Isto, str. 100.
114
M. Sokolovski, Gradot Veles ..., str. 153.
115
Stanovnici tih naselja »od Turcite ne mogle rastureni da živat«.
238
 Stanovništvo Bogomile dosta je stradalo od Bugara u prvom
svetskom ratu. Oni su ubili oko 120 žena, dece i staraca.
Po izgradnji železničke pruge pravca Veles-Prilep-Bitolj 1935. g.
povoljan saobraćajni položaj je još više podstakao intenziviranje
privrednog života Bogomile. Postala je važna uvozna i izvozna sta­
nica u gornjem slivu Babune. Izvoze se drvo, stoka i stočarski pro­
izvodi. Otada se Bogomila još više istakla kao veće naselje. Nakon
drugog svetskog rata ovo naselje je kratko vreme bilo centar po­
sebne komune.
Pazarni dan u Bogomili je nedeljom. U njoj postoji manja čar-
šija sa 1 kafanom, 5 trgovačkih prodavnica i oko 10 zanatskih ra­
dnji. Ranije su »dućandžije« bili Mijaci iz susednog sela Papradišta
i Cincari iz Gopeša kod Bitolja (5—6 kuća).
Bogomila ima dve crkve: sv. Atanasa i sv. Ilije. Glavna je prva
crkva, sagrađena »koga bile dedovcite« današnjih seljaka. Ona je
jednim delom ukopana u zemlji. Za crkvu sv. Ilije, koja je mala,
ne zna se kada je sagrađena. Oko svake crkve postoji po jedno
seosko groblje. Ostataka od porušenih crkava ima na potesima Ko-
rab i Dragasija.
Stanovništvo. — Stalno naseljeno makedonsko stanovništvo Bo­
gomile deli se na starince i doseljenike. Doseljenici su brojniji od
starinaca.
Stari rodovi: Popovci i Stamboldžiovci (oko 20 k, Petkovdan);
kuće su im u Popovskoj mahali. Potiču od istog pretka. Za njih
niko ne zna da su odnekuda doseljeni. Najverovatnije su starinci.
Lukovci (oko 20 k, Petkovdan); kuće su im u posebnoj rodov­
skoj mahali. I za njih niko ne zna da li su odnekuda doseljeni.
Vidoevci (oko 10 k, Petkovdan); kuće su im u posebnoj mahali.
Doseljeni rodovi: Stankovci, Mitkovci i Ristevci (imaju oko 30
k), slave sv. Nikolu. Potiču od tri brata: Stanka, Mitka i Riste. Do­
šli su iz susednog (sada raseljenog) sela Koraba. To je moglo biti
pre oko 200 godina (druga polovina 18. veka). U rodu Stankovci
zna se ova genealogija: Dončo (živ, 82 godine)-Najdo-Marko-Nikola-
-Velko-Stanko, osnivač roda koji se doselio. Krstevci (oko 16 k,
sv. Nikola) imaju isto poreklo kao i napred navedeni rodovi.
Klisaroski (oko 13 k, sv. Nikola) imaju isto poreklo kao i navedeni
rodovi. Dončevci (oko 16 k, sv. Nikola); osnivač roda doselio se
iz susednog (sada raseljenog) naselja Kaluđerca. Neki kažu da su
oni iz raseljenog Gornog Sela. Odatle su sa Dončevcima u Bogomi-
lu došli i Petrevci. Međutim, sada u Bogomili Petrevci ne postoje.
Kamčevci (oko 13 k, Mitrovdan); osnivač roda doselio se iz su­
sednog (sada raseljenog) sela Slatine. Valajčarovci (oko 14 k,
sv. Nikola) imaju isto poreklo kao i rod Kamčevaca. Imali su va-
ljavice u Bogomili i po tome su dobili rodovsko ime. Bubanovci
(oko 13 k, Petkovdan) imaju posebnu mahalu levo od korita Ba­
bune. Doseljeni su iz susednog (sada raseljenog) sela Želineca.
Miševci (2 k), Veselinovci (2 k) i Antevci (1 k); kuće su im u Babun-
239
skoj mahali. Njihovo poreklo je iz susednog sela Sogla. Iz tog sela
»izbegale koga tamo došle Albanci«. Od roda Veselinovaca ima
preseljenika u Omoranima. Kočovci (3 k); kuće su im u Buba-
novskoj mahali. Potiču od Cincara doseljenih u drugoj polovini
prošlog .veka iz bitoljskog sela Gopeša. Ovi stanovnici sada govore
makedonski. Oreovčani (6 k) su skoro doseljeni iz sela Oreov Dola.
Tamo su bili starinci.
U Bogomili ima i oko 30 makedonskih domaćinstava čiji se čla­
novi ne mogu smatrati stalnim stanovnicima naselja. To su porodi­
ce učitelja, nastavnika, milicionera, železničara, medicinara i još
nekih drugih činovničkih profesija.
Iseljenici. — Iz Bogomile ima makedonskih iseljenika, ali ne u
osobito velikom broju. Prikupio sam ove podatke o tim iseljenici­
ma. U oblasti Babune i Topolke: Grnčarovci (1 k) žive u Golozin-
cima. Bogomilci (7 k) žive u Omoranima. Bogomilci (1 k) žive u
Soglu. Apostoloski (1 k), Brankovi (1 k) i Đorđijovi (1 k) žive u
radničko-industrijskom naselju Porculanki. Bogomilci (2 k) žive u
D. Vranovcima. Bogomilci (3 k) žive u Izvoru. Bogomilci (2 k) žive
u Vladilovcima.
U susednoj okolini Prilepa: Trpanovci (8 k) žive u selu Kostinci.
Šarenšapkovci (2 k), Zdravevci (1 k) i Klisarovci (1 k) žive u selu
Brajilovu. Kamčevci (1 k) i Vlainkovci (1 k) žive u selu Crnilištu.
Posle drugog svetskog rata oko 20 do 30 domaćinstava odselilo se
u gradove: Skoplje (veći deo) i Titov Veles.

24. Crešnevo
Položaj. — Ovo malo selo leži u podnožju planinskog masiva
Golešnice. Položaj je pogodan iz ekonomskih razloga: južno od sela
na nižem zemljištu stanovnici gaje žito i duvan, dok se na masivu
pomenute planine sa severa i severoistoka nalaze šuma i paša.
Okolna su naselja Bistrica, Nežilovo, Kapinovo i Bogomila.
Potesi po granici prostranog hatara nose ove nazive: Pepelac,
Krs kapinovski, Mio-ramnište, Belutok, Melčev kamen, Debela ja-
sika, Krstev kamen, Svatovi, Janevo kale, 116 Uši, Rid, Utoec, Sta-
rec i baba, 117 Kolec i Čestak. Unutrašnji delovi hatara zovu se: Ja-
orska glava, Korita, Glavje, Begoi virovi, Jačmište, Konjarnik,
Lizga ploča, Stranje, Krst, Amzinica, Kriva redika, Krušje, Grobi­
šta, Izvorska buka.
Selo je zbijenog tipa. Ne deli se na mahale jer je malo. Srodničke
kuće su jedna drugoj bliže i više grupisane. Creševo ima svega 22
kuće.
Prošlost. — Kraj sela sa zapadne strane »edna ridčka« nosi ime
Grobišta. Tamo se vide kamene ploče od starih grobova. Drugih
116
u Na potesu Janeo kale postoji visok stenovit blok.
? Na potesu Starec i baba ima »dva kamena grbavi«.
240
ostataka od starina ima južno od Crešneva na mestima Kamila i
Čestak. Poznaju se slabi ostaci nekadašnjih kuća. U zemlji se isko­
pavaju delovi zemljanih ćunkova.
Crešnevo spada u stara sela oblasti Babune. Narodna tradicija
navodi da je ono staro kao i susedno veće selo Bistrica. A za Bi­
stricu se zna da je postojala još u srednjem veku. Crešnevo ima
crkvu sv. Petke. To je prilično stari hram. Nekada su u ovu crkvu
dolazili seljaci i iz Bistrice. Na Petkovdan (8. avgusta) je seoski
»panađur«. Groblje je kod crkve. Na potesu Konjarnik iznad
Crešneva stanovnici se skupljaju na Duhove. Tamo je krst sv. Tro­
jice.
Selo je uvek imalo makedonsko stanovništvo i to najviše do 30
kuća (1912. g.). Zbog toga su od hatara Crešneva pojedine delove
prisvojila okolna sela. Tako su potes Crnu stenu prisvojili Bogo-
mila i Kapinovo, dok je potes Cucul prisvojilo Nežilovo.
Do kraja turske vladavine i u ovom su selu stanovnici trpeli zu­
lume od Arbanasa iz Crnilišta, Desova, Sogla i Jabolčišta. Tada se,
iako u Crešnevu nije bilo mnogo stanovnika, gajilo mnogo stoke.
Do 1912. g. selo je imalo 12000 ovaca i koza. Dosta stoke, naročito
koza,118 imalo je i između dva svetska rata. Godine 1922. na sto­
čare ovog sela napala je grupa od 18 Arbanasa. Predvodio ih je
poznati kačak Kaljoš iz kičevskog sela Zajasa. Napad su izvršili na
potesu Begoi virovi (2112 m) koji leži severoistočno od Crešneva.
Tamo je napasano oko 1200 »selski šiležinja« i 800 jarića. 119
Stanovnici Crešneva ranije su oskudevali u pijaćoj vodi. Među­
tim, između dva svetska rata, zauzimanjem narodnog poslanika To-
še Živkovića, u selu su sagrađene dve česme. Voda za česme prove­
dena je sa izvora Buka, koji izbija iznad sela.120
Stanovništvo. — U Crešnevu postoje ovi makedonski rodovi:
Nikolovci (4 k), Ugrinovci (4 k), Kitevci (3 k), Kalajdžiovci (3 k),
Anđelkovci (3 k), Najdovci (2 k) i Boškovci (1 k), slave sv. Nikolu.
Za njih niko ne zna da su odnekuda doseljeni. Prema tome oni spa­
daju u stare seoske rodove. Đorevci (2 k) slave Mitrovdan. I oni
su stari seoski rod.
Iseljenici. — U slivu Babune iseljenika iz Crešneva ima u ovim
nižim selima: Mokrenima (Sokinovci 2 k), Novom Selu (Zdravevci
5 k), D. Vranovcima (Čuškarovci 5 k) i Vojnici (Andovi 1 k). U
slivu Topolke iseljenika iz Crešneva ima u ovim selima: Elovcu
(Crešnevci 2 k), Banjici (Crešnevci 3 k) i Rastanu (Ugrinovci 3 k,
Crešnevci 1 k). Nešto iseljenika ima i u Skoplju. Navedeni ise-
118
119 Seljaci kažu: »Ovde odelo poveće na kozi«.
Kačaci su uhvatili čuvare stoke ovog sela i iz susedne Bistrice (na
potesu Lučica). Njih su devet dana čuvali u šumi zvanoj Temna buka kod
sela Aldinca (sliv Kadine reke). Neke su tamo pobili. Jedan ranjen čuvar stoke
i sada
120
živi u Bistrici.
Jedan dobar izvor na hataru nosi ime Tureno. Nalazi se na potesu Be­
goi virovi.
241
ljenici su grane današnjih rodova. Ima i sasvim iseljenih rodova,
na primer Krstevci i još neki drugi. Današnji seljaci Crešneva kažu:
»Postarite i pobudalite ostanavme, dodeka drugite se iselija«.

25. Kapinovo
Položaj. — To je malo selo između Crešneva sa SI, Nežilova sa
S i Oreša sa Z. Stanovnici se služe vodom iz zajedničkog bunara;
iskopan je u plitkoj dolini kraj sela sa jugoistočne strane. U selu
izbija i jedan kladenac.
Pojedini krajevi hatara nose ove nazive: Osojnica, Krst, Gluvčar-
nica, Lokva, Reka, Dolno ramnište i Svirčec. Kapinovo je razre-
đenog tipa. Na mahale se ne deli jer je malo — svega 10 domaćin­
stava.
Postanak. — U istorijskim izvorima Kapinovo se pominje 1460. g.
Tada je imalo 4 slovensko-hrišćanske kuće. 121 Međutim, nakon toga
seoce je jednom propalo. Današnje Kapinovo osnovano je pre oko
140 godina. Za osnivača se računa neki Kitan, doseljen iz porečkog
sela Taževa. Ostataka od starina na hataru nema.
Pre osnivanja sela njegov mali hatar pripadao je nekom musli­
manu iz prilepskog sela Crnilišta. On je nešto zemlje obrađivao uz
pomoć stanovnika iz okolnih sela. Oni su bili njegovi »momci«.
Pomenuti Kitan je za seosku zemlju isplatio vlasniku sedam kesa
novca.122 Nakon toga pozvao je i druge iseljenike iz starog kraja.
Tako je oko 1850. g. Kapinovo postalo malo selo sa porečkim sta­
novništvom.
Kapinovo je naraslo najviše do 25 domaćinstava. To je bilo na
kraju drugog svetskog rata. Nakon toga nastala su iseljavanja. I
sadašnjih preostalih deset domaćinstava namerava da se iseli. Ali
nema ko zemlju da kupi.
Stanovnici Kapinova živeli su od zemljoradnje, stočarstva i po­
vremeno su radili u drugim oblastima kao ciglari. Nedaleko od
sela u drugom svetskom ratu otvoren je rudnik za eksploataciju
liskuna. Rad u rudniku prestao je 1958. g. Godine 1897. u Kapi-
novu je bila sagrađena crkva sv. Ilije. Pre toga je na njenom mestu
bilo ostataka od starina. Seoski »panađur« je na Ilijindan. Kod
crkve je groblje.
Stanovništvo. — Kako je navedeno, stanovništvo Kapinova je
doseljeničko. Potiče iz porečkih sela Taževa, Crešneva i Lokvice.
Rodovi su: Kitanovci (5 k, sv. Nikola), poreklom iz Taževa. Osnivač
roda Kitan, kako je i napred rečeno, doselio se pre oko 140 godina.
On je osnivač današnjeg sela. Kitanovci znaju sledeću genealogiju:
Ilija (82 godine)—Kočo—Stevan—Kitan, koji se doselio. Kitan je
121
M. Sokolovski, Gradot Veles..., str. 153.
122
Jedna kesa imala je sto groševa.
242
u Taževu ubio Turčina i zato se morao iseliti. Stankovci ili Ristevci
(4 k, sv. Đorđe) su poreklom iz Crešneva. Osnivač roda bio je Stan­
ko. Toševci (1 k, sv. Đorđe) su poreklom iz Lokvice.
Iseljenici. — U oblasti Babune i Topolke iseljenika iz Kapinova
ima u ovim selima: Soglu (Kapinovci 3 k), Martolcima (Kapinovci
5 k), Izvoru (Kapinovci 5 k) i Golozincu (Kapinovci 1 k). Ima
iseljenika i izvan naše oblasti. Nalaze se u tikveškom naselju Grad­
sko (2 k), banatskom selu Kačarevu (3 k) i još nekim drugim me-
stima.
26. Oreše
Položaj i tip. — Ovo veće planinsko selo leži u dolini Oreške
rečice, desne pritoke Babune. Dolinom pomenute rečice naselje je
otvoreno samo prema istoku. Sa ostalih strana izdižu se strme pa­
dine planine Dautice, koja odvaja oblast Babune od susednog Po­
reča. Orešu su najbliža sela: Bogomila, Papradište i Kapinovo. Sta­
novnici se služe vodom sa izvora ozidanih u česme.
Pojedini krajevi po granici hatara nose ove nazive: Slanik, Kur-
tovica, Bilo, Odbivarnik, Starec, Rendeva niva, Oreški livadi, Ćafe,
Rudinje, Kovčeg,123 Štavica i Babuna (reka). Unutrašnji krajevi ha­
tara zovu se: Grkovec, Prisoj, Kovalno, Osojnica, Đoreva padina,
Golema kula, 124 Krsteva livada, Golo, An, Ibraimica, Đečik, Smi-
leva livada, Preslop, Livadica, Slatinski dol, Manastirište.
Oreše je zbijenog tipa. Srodničke kuće su jedna drugoj bliže i
više grupisane. Stoga se razlikuju sledeće mahale: Korunoska, Jan-
koska, Dalevska, Milenkoska, Kitanoska, Džikoska i Đorđijovska.
Naselje ima ukupno 160 domaćinstava.
Starine i prošlost. — Oskudna su predanja o postanku i ranijoj
prošlosti Oreša. A mnogi podaci govore da je na njegovom hataru
uvek bilo stanovnika. Ostaci nekadašnjih kuća sada se nalaze na
potesima Crkvište, Štavica, Djmov kamen i Petkanina crešna. Na
tim selištima otkopavaju se zemljani ćupovi i grobovi. Nekoliko sta­
rih grobova 1966. g. seljaci su otkopali na mestu Sukleva niva.
Oreše na današnjem položaju novijeg je postanka: osnovali su
ga preci rodova koji su »kako ovčari« dolazili uglavnom iz mijač-
kog i porečkog kraja. Po pričanju, to je moglo biti krajem 18. i po­
četkom 19. veka (pre oko 170 godina). Stanovnici Oreša bračne
veze sklapaju međusobno i sa stanovnicima susednog Papradišta.
Stoga ova dva sela imaju mijačku nošnju i posebne odlike u go­
voru.125
Zemljište na hataru Oreša najvećim je delom pod pašom i šu­
mom. Zato su oreški stanovnici od sredine 19. veka počeli da traže
123
124
Na potesu Kovčeg nalazi se stenoviti blok koji liči »kako kovčeg«.
2SNa potesu Golema kula nalazi se stenoviti blok »golem kako kula«.
* Uporedi N. Tripčev, Za mijačkata oaza vo Titoveleška okolija, Geograf­
ski razgledi, 2—3, Skopje 1965, str. 94—103.
243
i druge izvore zarade. Uveliko su radili kao zidari i »tulari« (ci­
glari). Sada muškarci kao tulari najviše rade po selima u okolini
Prilepa i Bitolja.
U Orešu postoji crkva V. Gospođe, sagrađena u prošlom veku.
Na dan crkvene slave priređuje se veliki sabor sa gostima iz okol­
nih sela. Kraj sela je crkvica sv. Petke. Neki kažu da ona potiče
»ušte od Rimjanite«. Kod te crkvice je seosko groblje. Severno
od Oreša nalazi se mesto Manastirište. Oko 1900. g. tamo je sagra­
đena crkvica sv. Đorđa. Kod nje se priređuju sabori dva puta go­
dišnje: na Đurđevdan i na dan sv. Đorđa »zimnjeg«. Tada dolaze
gosti i iz bližih porečkih i prilepskih sela.
Mesto Grkovec leži istočno od Oreša u dolini Babune. 126 Ime je
ostalo po nekom Grku (verovatno Cincarinu) koji je tu imao han.
Han je bio na starom putu koji je iz Prilepa, preko planine Mokre,
vodio u Skoplje. Saobraćaj na tom putu prestao je 1935. g., kada
je izgrađena železnička pruga Prilep—Veles—Skoplje. Mesto An
nalazi se zapadno od Oreša na planini Dautici. Preko tog mesta, od­
nosno prevoja, povremeno se održavao saobraćaj iz Poreča na za­
padu sa slivom Babune na istoku. Topografsko ime svakako je
ostalo po nekadašnjem hanu. Ovim putem i sada porečki seljaci
(iz Crešneva, Belice, itd.) dolaze do železničke stanice u Bogomili.
Na susednoj planini Dautici stanovnici Oreša leti imaju 3 do 4
bacila. U svakom bačilu je 300 do 500 ovaca. To su ovce od po
nekoliko domaćinstava. Zimi se stoka čuva u nižim babunskim
selima — Omoranima, Teovu i Mokrenima.
Stanovništvo. — Stanovništvo Oreša je makedonsko. Inače ono
čini mešavinu doseljenika iz mijačkog i porečkog kraja. U toku za­
jedničkog života oni su se izjednačili po načinu života i običajima:
preo vladale su osobine iz mijačkog kraja.
Rodovi: Jankovci (30 k), Dalevci (30 k), Džikovci (25 k), Kitanovci
(25 k) i Đorđijovci (15 k), imaju mijačko poreklo. Doseljeni su iz
tamošnjih sela Gara i Lazaropolja. To je bilo pre oko 170 go­
dina. 127 U rodu Džikovaca zna se sledeća genealogija: Nače (82 go­
dine)—Petko—Arso—Tanasko—Džiko, najstariji predak koji se do­
selio. Korunovci (15 k); njihovo je poreklo iz porečkog sela Kra-
pe. Tamo su živeli na potesu koji se danas zove Gramada. Mi-
lenkovci (20 k); osnivač roda je bio Damjan Derviš. Tačno mesto
starine ne znaju. Starac Košta (81 godina) nabraja oca Petra, dedu
Mateja i pradedu Noveta. Imena daljih predaka ne zna. Slave po-
menutih rodova su: sv. Nikola, sv. Đorđe »zimen« i Prečista. U
ovom selu i sada ima kućnih zadruga sa po 10 do 15 članova. U
seoskoj školi je 120 učenika sa tri učitelja.
128
Za mesto Grkovec sada se čuje i ime Petle. Ono je od 1935. g., kada je tu
sagrađena tzv. »železnička petlja« (okuka na železničkoj pruzi).
127
Uporedi M. Filipović, Emin-aga i Ćor Ali-beg, Južni pregled, 2, Skoplje
1935, str. 74.

244
 Iseljenici. — Stanovnici Oreša čine velike napore da pribave naj­
skromnija sredstva za život. Ali uza sav trud oni ne postižu očeki­
vane rezultate. Stoga su se od kraja prvog, a naročito drugog svet-
skog rata dosta iseljavali. Iseljavanja su nužna posledica ekonom­
skih prilika. Prilično iseljenika ima u pojedinim naseljima oblasti
Babune i Topolke. Ta naselja su: Omorani (Orešanec 1 k, Koru-
novci 2 k, Delevci 3 k i Daljevci 1 k), Martolci (Orešani 2), Vladi-
lovci (Orešani 11 k), Sogle (Orešanci 2 k) i Porculanka (Kuzmanov-
ci 1 k). Ima iseljenika i izvan naše oblasti: u Skoplju (oko 30 k),
Titovom Velesu (5—6 k), Bitolju (5 k), Prilepu (3 k) i u prilepskom
selu Gostiražni (Božinovci 3 k).

27. Papradište
Položaj i tip. — Ovo poznato selo leži na strmoj padini planine
Mokre, na visini 950 do 1000 m. Pomenuta padina okrenuta je isto­
ku, a u njenom podnožju nalazi se korito Babune. Okolna su na­
selja: Nežilovo, Kapinovo i Oreše. Stanovnici se služe vodom sa
izvora ozidanih u česme. Na planinskom hataru dalje od sela izbi­
jaju izvori: Prazna torba, Studen izvor, Mečkin izvor, Radev izvor,
Čepelska česma i dr.

Položaj i tip sela Papradišta

Pojedini krajevi hatara oko sela nose ove nazive: Široka padina,
Prisoj, Garvan, Kurtovica, 128 Plavnik, Bela koliba, Čeples, Dolna i
Gorna Babina rupa, Gorna slanica, Mitlev kamen, Turska kula,
128
Na Kurtovci je planinska paša. Jednim delom leži na hataru Oreša. Ra­
nije je pripadala nekom Kurtiš-begu iz Velesa.
245
Popoa livada. Papradište je uglavnom zbijenog tipa. Srodničke
kuće su jedna drugoj bliže i više grupisane. Takve grupe kuća su:
Kuzmanoska, Markoska, Nikoloska, Simonoska, itd. Naselje ukupno
ima 103 domaćinstva.
Starine i prošlost. — Narodna tradicija navodi da su ranije na
prostranom hataru današnjeg Papradišta postojala tri posebna sela
— Staro Papradište, Čeples i Garvan.129 Staro je Papradište ležalo
na mestu današnjeg sela, dok su se Čeples i Garvan nalazili severo-
zapadno i severno u slivu Čepleske rečice, desne pritoke Babune
(uliva se kod sela Nežilova). Udaljena su po oko jedan sat hoda od
današnjeg Papradišta. Ta stara sela propala su »vo nekoj bozgun-
lok«.
Na selištima Čeples i Garvan poznaju se ostaci od kuća, grobova
i od jedne crkve. Neki iseljenici iz Čeplesa, kako se misli, prešli
su u niže Novo Selo kod današnjeg Starog Grada. Na Čeplesu je u
novije vreme sagrađena turistička kuća, dok na Garvanu stanovnici
Papradišta imaju njive sa krompirom. Tamo izbija osobito snažan
izvor Prazna torba.
Današnje Papradište je novijeg postanka: osnovali su ga preci
rodova koji su došli iz mijačkog kraja. To je moglo biti krajem
18. veka. Prilikom naseljavanja doseljenici su hatar kupili od nekog
bega: platili su »sto ćesi« groševa. Prilikom naseljavanja preci
seoskih rodova bili su stočari, terzije i zidari. Uslovi za pomenuta
zanimanja bili su veoma povoljni i u novoj oblasti. Izgleda da je to
bio glavni razlog što su se ovde naselili. Ovim zanimanjima Pa-
pradištani se bave i sada. Jedino je opao broj terzija, a naglo se
povećao broj molera.
Sada se u Papradištu često pominje neki Anđelko Šikla. Imao
je oko 2000 ovaca. Anđelko je bio i glavni izvođač građevinskih ra­
dova u drugim bližim i daljim naseljima. Tamo je radio sa velikom
družinom. Gajenjem ovaca u većem broju sada se najviše bave po­
jedini stanovnici rodova Lopataraca i Mečkarovaca (grana roda
Kuzmanovaca). Svaka njihova kuća ima od 100 do 300 ovaca.130 Do­
sta se gaji i krompir. 131
Zbog navedenih zanimanja stanovnici Papradišta često su puto­
vali, dolazili u dodir sa drugim ljudima, zarađivali novac i unosili
novine u svoje kuće. Zato je ovo naselje, kao i G. Vranovci u slivu
Topolke, važilo za najnaprednije u Titoveleškom kraju. Ono je
takvo i danas.
Leti 1884. g. arbanaški su pljačkaši, koji su došli sa zapada (»od
Zajas«) zapalili kuće u Papradištu i izvršili pokolj među stanov­
ništvom. 132 Te pljačkaše pozvao je neki Abdula koji je bio »sej-
129
130
Uporedi N. Tripčev, Za mijačkata oaza ..., str. 97.
Bacila se leti nalaze na mestima Čeples i Kurtovica. Svega su tri ba­
cila,
131
svako sa 400 do 700 ovaca.
132
Jedno domaćinstvo proizvodi godišnje 5 do 6 hiljada kg krompira.
M. Filipović, Neimari crkve sv. Bogorodice u Skoplju, Skoplje 1935, str.
306.
246
men« papradiški. Na čelu pljačkaša nalazili su se Selim Mark i
Meče Kačak. Ovaj događaj opevan je i u narodnoj pesmi. I posle
navedenog događaja arbanaški kačaci dolazili su u ovo selo. Zbog
toga je turska vlast na jednoj zaravni iznad Papradišta sagradila
kulu. U kuli je svakog leta boravila jedna vojna jedinica. To mesto
danas nosi naziv Turska kula.
U gornjem delu Papradišta je crkva sv. Petra, sagrađena pre oko
sedamdeset godina na mestu neke starije crkvice, koja je zaostala
od raseljenog Starog Papradišta. Današnja crkva je jedna od većih
i najlepših u našoj zemlji. Plan za izgradnju crkve sačinio je Andon
Stamenkov iz samog sela. Groblje je kod crkve. Na dan crkvene
slave je glavni sabor. Tada u ovo selo dolazi veliki broj gostiju,
čak i njihovi iseljenici iz Sofije, Beograda i Skoplja. Ranije su se
na Petrovdan održavale seoske svadbe. Stanovnici Papradišta brač­
ne veze najviše sklapaju među sobom i sa stanovnicima iz susednog
Oreša.133 Ponekad su devojke i udovice dovođene i iz mijačkog
kraja. 134
Stanovništvo. — Napred je istaknuto da su Papradište naselili
makedonski stanovnici iz mijačkog kraja. Oni potiču uglavnom iz
sledećih tamošnjih sela: Galičnika, Lazaropolja, Tresonča, Gara i
Selca.135
Rodovi: Kuzmanovci (16 k), prvi mijački doseljenici. Došli su
krajem 18. veka. Preci ostalih rodova doselili su se uskoro posle
njih. Od tih predaka potiču Lopatarovci (11 k), Simonovci (11 k),
Nikolovci ili Kalinci (10 k), Đušerovci (10 k), Galevci (10 k), Mar-
kovci (10 k), Čupovci (5 k), Eleninci (5 k), Kitanovci (4 k), Tasevci
(4 k), Ćuljafkovci (2 k), Stojančevci (2 k), Petkovci (1 k), Volašov-
ci (1 k) i Vasilkovci (1 k). — Navedeni su mijački rodovi došli
pravo iz mijačkog kraja, izuzev rod Lopatarovaca koji je doseljen
preko poznatog sela Smileva u Demir Hisaru. Jedan brat od roda
Lopatarovaca, dolazeći iz Smileva, naselio se u torbeškom selu Mel-
nici. Od njega je tamo poticao poislamljen rod Jašarovaca. Slave
navedenih rodova su različite: sv. Nikola, Vevedenje, Atanasovdan,
Mitrovdan i Đurđevdan.
Iseljenici. — Zemljište na kome leži Papradište nije produktivno.
Zato se jedan deo stanovništva povremeno iseljavao. Pred kraj
turske vladavine nekoliko porodica otselilo se u Bugarsku, uglav­
nom u Sofiju. Od njih se tamo namnožilo oko 50 domaćinstava.
Ostali su iseljenici napuštali Papradište kasnije. Neki od njih
sada žive u Beogradu, Skoplju (oko 20 k), Titovom Velesu (oko
10 k) i Solunu.
Papradiških iseljenika ima i u pojedinim bližim i daljim seoskim
naseljima. U oblasti Babune takva sela su: Omorani (Žeglevci 1 k),
133
Sada se ne dovode neveste iz mijačkog kraja jer su ta mijačka sela
opustela.
134
135
Uporedi N. Tripčev, Za mijačkata oaza..., str. 100—103.
Uporedi M. Filipović, Emin-aga i Ćor Ali-beg, str. 74; isti, Neimari crkve
sv. Bogorodice u Skoplju, str. 302.
247
Plevenje (Lopatarovci 12 k), Sogle (Papradištani 10 k), Martolci
(Papradištani 2 k), Oreovec (Mijakovci 1 k) i Vojnica (Stojkovci
2 k). Rod Vasilevaca (1 k) je iseljen u prilepsko selo Brajilovo.
Navedeni iseljenici najvećim su delom grane današnjih seoskih ro­
dova. Ima i sasvim iseljenih rodova: Krstevci, Delovci, Đurčinovci
i dr.
28. Nežilovo
Položaj i tip. — Selo leži na dnu duboke doline, a na sastavu
triju reka: Babune, Kameštice i Čepelske reke. Dolina Babune u
gornjem delu pruža se u pravcu sever—jug i stoga je Nežilovo po­
vezano za selo Bogomilu na jugu u G. Jabolčište na severu. Druga
okolna sela su Papradište, Kapinovo i Crešnevo. Do 1956. g. stanov­
nici su pili vodu iz korita Babune. Otada su sagrađene dve česme
sa vodom provedenom sa izvora Gorna gradina.
Pojedini krajevi hatara nose ove nazive: Livadica, Kameštica,
Mokrov ili Solunska glava, Kaluđeri, Gorno selo, Goedarnik, Katu­
nište, Skopski pat, Zavor, Glava, Desilovec, Nežilovski kolibi, Bor­
je, Šilegarnik, itd. — Nežilovo je zbijenog tipa. Srodničke kuće su
jedna drugoj bliže i više grupisane. Razlikuju se sledeće grupe:
Mitrevci, Čerenkovci, Šopovci, Zdravevci i dr. Naselje ima 55 do­
maćinstava.
Prošlost. — U istorijskim izvorima Nežilovo se pominje oko 1460.
g. Tada je imalo 39 slovensko-hrišćanskih domaćinstava. 136 Među­
tim, nakon toga jednom su se svi stanovnici nekuda iselili. Moguć­
no je da se to desilo krajem 17. veka prilikom poznatog austro-
-turskog ratovanja.
Narodna tradicija navodi da su ranije oko Nežilova postojala i
druga manja sela: Livadica, Gorno Selo, Kaluđeri, Katunište i Goe­
darnik. Nalazila su se u raznim delovima današnjeg nežilovskog ha­
tara, naročito u planinskom severnom i severozapadnom delu. Tač-
nije, Livadica je ležala oko puta između današnjih sela Nežilova i
G. Jabolčišta (v. kartu). Seoce Kaluđeri (kažu i Kauđeri) ležalo je
u podnožju planinskog vrha Mokrov. 137 Seoce Katunište ležalo je
blizu mesta Čeples (postoji Gorni i Dolni Čeples). A Gorno Selo i
Goedarnik bila su u izvorišnom delu Babune.
Za pomenuto selo Livadica postoji i istorijski pomen: navodi se
1518. i 1528. g. kao dervendžijsko naselje sa svega 4 domaćinstva. 138
Tradicija ističe da je Gorno Selo raspolagalo sa boljim uslovima
za život. Kaže se da je u njemu postojao i manastir. Navedena
136
M. Sokolovski, Gradot Veles..., Glasnik na Institutot za nacionalna isto-
rija,
137
III, 2, Skopje 1959, str. 153. .
Stariji naziv za pomenuti planinski vrh je Mokrov (2 540 m). Od kraja
prvog
138
svetskog rata za isti vrh upotrebljava se i ime Solunska glava.
M. Sokolovski, Dervedžiski sela vo Veleškata nanija... Glasnik na In-
stituot za nacionalna istorija, Skopje 1960, IV, 1—2, str. 187.
248
seoca oko Nežilova propala su zbog nečega na jedan mah.139 Vero-
vatno je i to bilo u ono doba kada je raseljeno i starije Nezilovo.
Po pričanju od tog starog stanovništva očuvalo se samo jedno do­
maćinstvo u Livadici. Ono je kasnije prešlo na niže zemljište gde je
osnovalo današnje Nezilovo. Od tog domaćinstva potiče nežilovski
rod Šopovci. Obnova Nežilova izvršena je oko 1750. g.
U toku narednih godina u Nežilovu su se prikupili doseljenici
i iz drugih krajeva i naselja, na primer iz okoline Ohrida, Vranja,
itd. Makedonci Nežilova su pred kraj turske vladavine, usled po­
litičke podvojenosti, bili u dobrim odnosima sa susednim selom Ka-
pinovom, dok su im loši odnosi bili sa Papradištem i Crešnevom.139a
U Nežilovu je crkva sv. Stevana, sagrađena u 19. veku. Leži kraj
korita Babune s desne strane. Tamo je i groblje. U sredini sela kod
škole ima ostataka starog crkvišta. Tamo se stanovnici skupljaju
na dan sv. Antonija (to je jedan dan pre zimskog Atanasovdana).
Dolinom Babune u njenom gornjem delu ranije je vodio put
pravca Skoplje—Bogomila—Prilep. Po njemu danas jedan lokalitet
nosi ime Skopski pat. Od Nežilova idući prema Skoplju taj je put
vodio na sledeće lokalitete i naselja: Livadica—G. Jabolčište—Lam-
nja—Mala Reka (naselje) ili Brodec (na Kadinoj reci)—Crvena Vo­
da—G. Količane—Usje—Skoplje. 139b Saobraćaj na ovom putu pre­
stao je 1935. g., kada je kroz oblast Babune izgrađena železnička
pruga.
Stanovnici Nežilova su 1912. g. imali oko 12000 ovaca i 5—6000
koza. Bacila za stoku leti su podizana na mestima Korita i Smailica.
Jedno domaćinstvo od današnjeg roda Đorevci tada je imalo oko
800 ovaca i koza. Od 1947. g. stočari ovog sela više ne izdižu na
bacila. Koliko je stočarstvo opalo jasno se vidi po tome što ćelo
selo sada ima oko 1000 ovaca.
Pred kraj turske vladavine Nezilovo je imalo najveći broj kuća
— oko 90. Iza prvog i drugog svetskog rata ono je opalo usled ise­
ljavanja. Ipak, sada u školi ima 50 učenika i u njoj rade dva uči­
telja.
Stanovništvo. — Navedeno je da današnje makedonsko stanov­
ništvo Nežilova potiče od doseljenika. Rodovi su: Šopovci (6 k, sv.
Nikola), najstariji seoski rod. Njihov predak Atanas Šop doselio se
iz susednog (sada raseljenog) sela Livadice. To je bilo pre oko 210
godina. Stanovnici roda Šopovaca znaju ovu genealogiju: Trajko
(86 godina)—Nede—Janko—Mitko—Nede—Atanas Šop, osnivač ro­
da koji se doselio iz pomenute Livadice. Jedna grana roda Šopo-
139
Jedan nežilovski starac govorio mi je da je propadanje sela bilo u
vremenu nekog bašibozuka (»bašibozluk škodra«).
i39a Nezilovo i Kapinovo održavali su veze sa srpskim četnicima, dok su
Papradište i Crešnevo održavali veze sa bugarskim komitima. Na strani sta­
novnika Nežilova bili su Arbanasi iz G. Jabolčišta: oni su iz Skoplja u Nezilovo
donosili oružje i municiju.
i39b Od Nežilova do Skoplja putovanje je trajalo 8 sati. Toliko se putovalo
i do Prilepa. Dok se od Nežilova do Velesa putovalo 12 sati.

249
vaca zove se Lepevci. Zdravevci (5 k, Petkovdan) i Stankovci (2 k,
sv. Arhanđeo) su se doselili uskoro posle roda Šopovaca. Prvi su
došli iz ohridskog, drugi iz vranjskog kraja. Mijovci (5 k, Petkov­
dan) su »delenici« od roda Zdravevaca. Čerenkovci (10 k, sv. Nikola)
su došli kada i napred navedeni rodovi iz sela Busilaca u donjem
slivu Babune. Za njih se misli da su ciganskog porekla. U tom rodu
i sada ima stanovnika sa tamnijom bojom kože. Mitrevci (17 k,
Mitrovdan); za njih se ne zna odakle su doseljeni. Kupenovci (4 k),
Đorevci (3 k) i Ivanovci (3 k) slave sv. Nikolu. Ni za njihovo mesto
porekla se ne zna.
Iseljenici. — Iz Nežilova su se stanovnici iseljavali u dva maha:
posle prvog i posle drugog svetskog rata. Više iseljenika otišlo je
nakon drugog svetskog rata. Dosta nežilovskih iseljenika ima u ni­
žim selima sliva Babune. Ta sela su: Sogle (Nežilovci 2 k), Mar-
tolci (Nežilovci 14 k), Izvor (Nežilovci 4 k), D. Vranovci (Šopovci
3 k, Zdravevci 4 k, Plačkovci 2 k, Đorevci 2 k, Mijovci 3 k, Stan­
kovci 5 k, Nežilovci 4 k) i Novo Selo kod Starog Grada. Iseljenici
izvan oblasti nalaze se: u prilepskom selu Brajilovu (Mirčevci 2 k,
Đorđijovci 2 k, Šopovci 2 k, Najdovci 1 k i Manevci 1 k), Gradskom
(7—8 k), Titovom Velesu (3 k), Skoplju (oko 15 k), Nišu (Kupenovci
1 k) i Pančevu (1 k).
Navedeni iseljenici najvećim su delom grane pojedinih današnjih
rodova. Ima i potpuno iseljenih rodova, na primer Vlaovci i Mi-
levci. Prvi se rod sada nalazi u babunskom selu Martolcima. Poti­
cali su od nekog Cincarina koji se u Nežilovo doselio »so ovci«.

II. NASELJA U SLIVU TOPOLKE

1. Prevalec
Položaj i postanak. — Naselje leži 2 km jugozapadno od Titovog
Velesa, na mestu gde Topolka ulazi u klisuru. Mesto na kome je
osnovan Prevalec bilo je deo hatara susednih sela — Donjeg i Gor­
njeg Orizara. 140 Na tom su se mestu do kraja drugog svetskog rata
nalazile njive. Nakon pomenutog rata najpre je na tom mestu sa­
građena fabrika za izradu kreča. Zatim je 1948. g. podignuta manja
stambena kolonija za izbeglice iz Jegejske Makedonije. Proširiva­
njem fabrike kreča i podizanjem drugih industrijskih pogona u bli­
zini (fabrika za izradu svilenih tkanina) izazvan je priliv nove radne
snage i neprekidno rašćenje naselja.
Prevalec danas ima dva dela. Glavniji deo sa 50 domaćinstava
leži levo od Topolke i nosi ime Kolonija. U njemu je osnovna škola
koja je počela raditi 1958. g. Manji deo naselja, zvani Svinjarnik,
nalazi se desno od pomenute reke. Ime naselja potiče po susednoj
140
D. Orizari sada ne postoje.
250
presedlini preko koje vodi put Titov Veles—Prilep. Prevalec ima
ukupno 80 domova. 141 Vodu za piće stanovnici dobijaju iz bunara.
Stanovništvo. — Prema podacima pribranim krajem 1967. g. u
glavnijem delu naselja bila su ova domaćinstva: Stojanovi (1 k),
Jovčevi (1 k), Borisovi (2 k), Stančevi (2 k), Dimovi (1 k), Kostadi-
novi (1 k) i Orcevi (1 k), poreklom iz sela u okolini Titovog Velesa.
Stojanovi su iz Vojnice, Jovčevi i Borisovi iz Drenova, Stančevi iz
Novog Sela, Dimovi iz Krive Kruše, Kostadinovi iz Teova i Orcevi
iz Sipa. Ostala domaćinstva doseljavala su se iz drugih bližih i
daljih oblasti: Tasevi (1 k) i Kemčevi (1 k) su došli iz okoline Pri-
lepa. Trajanovi (1 k) su došli iz okoline Strumice. Milevi (1 k) su
došli iz Josifova kod Valandova. Palančani (4 k), su došli iz okoline
Kr. Palanke. To su braća Veljan, Stojan, Stevan i Boris. Brkovi
(1 k), Sugarevi (1 k), Savevi (1 k) i Slavevi (1 k) su takođe doseljeni
iz okoline Kr. Palanke. Bosiljgrađani (2 k) su došli iz okoline Bo-
siljgrada. To su braća Spiro i Ratko. Stankovi (1 k), su došli iz oko­
line Vranja. Starešina domaćinstva je železničar. Jovići (1 k) su
došli iz Sandžaka. Jegejci (25 k) su došli iz Jegejske Makedonije
1948. g. Uglavnom su iz okoline Vodena i Kukuša.
U delu naselja zvanom Svinjarnik živi 29 domaćinstava Egejaca.
Najvećim delom su iz okoline Vodena. Osim Egejaca tamo je i
jedno domaćinstvo doseljeno iz okoline Kr. Palanke. To su Sandevi.
Starešina domaćinstva ima vodenicu i njive sa pirinčem.
Stanovništvo Prevaleca potiče od siromašnih seljaka koji su do­
šli kao ratne izbeglice iz Grčke ili kao doseljenici iz drugih naših
krajeva. Ovde su postali industriski radnici, stupali su u državne
službe i prevodili sa sobom svoje porodice. Najveći deo domaćin­
stava je izgradio kuće. Međutim, doselivši se u Prevalec ljudi su
preneli i seoske navike, koje se ogledaju u folkloru, ishrani, itd.
Sva domaćinstva uzimaju njive pod zakup i gaje duvan. Pomenuta
biljna kultura služi kao važna dopuna u kućnoj ekonomiji.

2. Porculanka
Položaj i postanak. — Naselje Porculanka leži kraj poznate tito-
veleške fabrike u kojoj se izrađuju porculanski proizvodi. Po njoj
je selo dobilo i ime. Nalazi se u dolini Topolke, levo od reke. Sre­
dinom naselja vodi drum Titov Veles—Prilep. Mesto na kome je
naselje Porculanka do 1953. g. je bilo deo hatara susednog sela
G. Orizara.
Porculanka se sastoji iz dva dela koji se zovu Dolni i Gorni sta­
novi. U delu Dolni stanovi nalaze se trošne prizemne zgrade u ko­
jima ima 18 domaćinstava. Deo naselja Gorni stanovi ima bolje
stambene zgrade sa 17 domaćinstava. U ovom delu naselja je i
141
Prilikom službenih popisa stanovnici Prevaleca uključuju se u Titov
Veles.

251
osnovna škola (počela raditi pre četiri godine). Vodu za piće sta­
novnici dobijaju sa jedne česme. Naselje ima ukupno 35 doma­
ćinstava. 142
Stanovništvo. — U delu naselja Dolni stanovi nalaze se ova doma­
ćinstva: Đorđijevi (1 k) i Vojčevi (1 k), došli su iz okoline Titovog
Velesa — prvi iz Bogomile, drugi iz Mokrena. Dimovi (2 k), došli su
iz sela Rakla u Marijovu. Popovski (1 k), došli su iz sela Vevčana
u okolini Struge. Egejci (9 k), došli su kao izbeglice iz Jegejske
Makedonije. Dele se na rodove: Karakovi, Dervišovi, Karakačani,
itd. U ovom delu naselja su i četiri muslimanska domaćinstva: Be-
ćirovi (1 k), turske narodnosti, doseljeni iz susednog sela G. Orizara;
Memedoski (1 k), takođe turske narodnosti, doseljeni iz okoline
Valandova; Gudževići (1 k) i Memedoski (1 k), doseljeni iz Sandža­
ka. Prvi su iz sela Duge Poljane kod Novog Pazara.
U delu naselja Gorni stanovi nalaze se ova domaćinstva: Blagoj ini
(1 k), Đelini (1 k), Kuzmanovi (1 k), Spasini (1 k), Apostoloski (1 k)
i Branko vi (1 k), došli su iz sela u okolini Titovog Velesa: prva dva
domaćinstva iz Banjice, treće iz Oreša, četvrto iz Martolaca, dok
su ostala domaćinstva iz Bogomile. Iz okoline Prilepa su Sekulovski
(1 k), Lazovi (1 k), Pavlevi (1 k), Cvetanovi (1 k) i Milevi (1 k). Oni
su iz tamošnjih sela Gotiražne (Lazovi, Cvetanovi, Milevi) i Crnilišta
(ostali). Lazovi (1 k) su došli iz tikveškog sela Pepelišta. Ljubini (1
k) su došli iz okoline Kumanova. Spasini (1 k) su došli iz skopskog
sela Kučkova. Roskini (1 k) su došli iz kosovske oblasti. To su
pravoslavni Cigani. Kukovi (1 k) i Janevi (1 k) su došli kao izbeglice
iz Jegejske Makedonije.
Svi stanovi u naselju Porculanka pripadaju susednoj fabrici. Osim
rada u fabrici stanovnici se pomažu gajenjem duvana. Njive za du-
van iznajmljuju od seljaka susednog sela G. Orizara. Deo naselja
Dolni stanovi imao je doskoro 36 domaćinstava. Ali 19 domaćin­
stava, pretežno jegejskih, izgradilo je kuće u Titovom Velesu i
tamo iselilo 1965. i 1966. g. Stoga ovo naselje sada nema izgleda da
će se povećati.
3. Gorno Orizari
Polbzaj i tip. — Kuće ovog velikog sela leže na zaravni visokoj
oko 310 m. Zaravan se širi zapadno i južno od G. Orizara, dok se
na severu izdiže stenovito uzvišenje Geču (416 m), a na istoku je
široka dolina Topolke. Okolna su naselja: Otištino, Banjica, Rašta-
ni, Porculanka i dr. Stanovnici se služe vodom sa česama. Voda
za česme provedena je sa izvora Crnak, udaljen 7 km (na SZ).
Dalje od sela su izvori: Tri česmi (na putu za Banjicu), Aša česma
i Lača.
142 Prilikom službenih popisa stanovnici naselja Porculanke uključuju se
u susedno selo G. Orizari.
252
 Potesi po granici hatara nose ove nazive: Laka, Prevalec, Golnik,
Babuna, Topolka, Gorna Babuna, Madem, Kučuk-bajir, Klisura, Oti-
štanski grobišta, Toljanj, Svatovi i Parevine. Unutrašnji delovi ha­
tara zovu se: Pren, Dandare, Korija,143 Dolno Orizari, 144 Bojadžija,
Balo-ridče, Karamuslica, Tunel, Derven-arda, Korardi, Lokva, Ba-
jir i dr.
Selo je zbijenog tipa. Razlikuju se: Gorna, Sredna i Dolna maala.
Selo ima 365 domaćinstava. Sela zvanih Orizari ima i u drugim
oblastima naše zemlje: okolina Bitolja, Kočana, Skoplja, Kumanova.
Startne i prošlost. — Narodno predanje navodi da je ovo selo
najpre ležalo 1 km jugoistočno od današnjeg položaja: nalazilo se
na aluvijalnoj ravni levo od korita Topolke. To mesto stariji sta­
novnici nazivaju Latinski grobja. U blizini selišta sada je titoveleš-
ka fabrika za izradu porculanskog posuđa »Boris Kidrič«.
U istorijskim izvorima G. Orizari se prvi put navode 1545. g.
Tada je selo imalo 51 tursko domaćinstvo. 145 To selo nalazilo se na
pomenutoj dolinskoj ravni levo od korita Topolke. Drugi pomen
sela, pod imenom Čeltikdži, nalazi se u putopisu E. Čelebije. Sta­
novnici su bili muslimani, svega 70 kuća. Bavili su se gajenjem
pirinča, imali vinograde i bašte. Prvaci sela bili su Osman-aga i
Jakub-aga. Selo je imalo i džamiju.145a
Naselje je imalo samo tursko stanovništvo do 1924. g. Od pome-
nute godine tu su se doselili malobrojni Makedonci iz susednih
viših sela (Boge Anđelov, Stojan Dojčinov, Pane i dr.). Oni su ku­
povali zemlju od Turaka koji su se iseljavali u Tursku. Ipak je
1954. g. selo imalo dosta turskog stanovništva — oko 155 k. Tada je
selo imalo i oko 30 makedonskih kuća.
Najveće promene selo je pretrpelo nakon drugog svetskog rata.
Makedonci su odmah prešli u Titov VeJes i Skoplje. A 1956—1958.
g. Turci su otišli u Tursku. Na imanja navedenih iseljenika došli
su raznovrsni stančvnici. Najbrojniji su »Bošnjaci« iz Sandžaka i
Arbanasi iz šarplaninskih sela. Bošnjaci se neprekidno smenjuju:
jedni odlaze u Tursku, drugi dolaze iz Sandžaka. 146 Po svemu izgle­
da da će i odsada ovo selo ostati kao bošnjačko-arbanaško naselje.
U G. Orizarima postoje starine iz turskog doba — groblje, tekije
i džamija. Veliko tursko groblje je kraj sela sa jugozapadne strane.
U groblju se nalaze tri tekije. Četvrta tekija je severno od sela.147
143
Potes Korija sada je utrina. Do prvog svetskog rata tamo je bila šuma
koju su posekli bugarski okupatori.
144
143
jja potesu D. Orizari ranije je postojalo istoimeno selo.
M. Sokolovski, Gradot Veles ..., str. 175.
"Sa E. Čelebi: Putopis, odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo 1967,
str. 302.
146 Pojedinim Bošnjacima ovo selo služi kao etapa za iseljavanje u Tursku.
Do147sada je odavde oko 100 bošnjačkih porodica otišlo u pomenutu državu.
Jedna tekija ima tri groba (od tri brata), a ostale imaju po jedan grob.
Najstarija je tekija Kuri-baba. U njoj je sahranjen neki poznatiji Turčin
ovog sela. U ovoj tekiji uzidano je šumsko drvo koje je sada osušeno.

253
 Džamija je u središnjem delu G. Orizara. Selo u svom središ­
njem delu ima i crkvu posvećenu M. Gospođi. Sagrađena je 1927. g.
Kada sam posetio selo na početku 1966. g., crkva je bila u osobito
lošem stanju: vrata, prozori i crep odneti, zidovi oštećeni. U crkvu
ulazi stoka. Sve je to nastalo od 1956. g., »od kako dojdoa Bošnja-
cite«.
U toku 19. i prvoj polovini 20. veka ovo je selo bilo dosta bogato
i napredno naselje. Tursko stanovništvo se brzo množilo i ekonom­
ski napredovalo. Najviše se živelo od gajenja žita, pirinča, opijum­
skog maka, leblebija, duvana i stoke. Sada je selo, usled iseljava­
nja, ostalo bez ranijeg stanovništva. Došli su doseljenici, ali od
njih je malo domaćinstava koja se bave zemljoradnjom. Znatni pro­
stori na hataru su neobrađeni. Tolika je razlika između G. Orizara
od pre 15—20 godina i sadašnjeg sela.
Atar G. Orizara je u novije doba proširen zahvatanjem hatara
raseljenog susednog sela D. Orizara. Tako je istočna granica hatara
sada do korita Babune. Jedino je od atara G. Orizara izdvojen deo
potesa Slivnik na zapadu: na njemu se razvilo istoimeno novo na­
selje. Veći turski rodovi G. Orizara zvali su se: Balcijini, Kara-
-Huskolar i Tahmaćarlar. U poslednjem rodu živeo je istaknuti pre­
dak koji je plaćao porez za sve seoske stanovnike, pa bi se kasnije
seljaci njemu odužili. Bilo je i dosta manjih turskih rodova čija
imena nisam doznao. Veći broj orizarskih Turaka pripadao je der-
viškim redovima: »bektaši« i »halveti«.
Današnje stanovništvo. — Selo ima raznovrsno stanovništvo. Naj-
zastupljeniji su muslimani sa oko 371 kućom. Hrišćani imaju 14
kuća.
a. Muslimansko stanovništvo se sastoji od »Bošnjaka« (oko 340
k), Arbanasa (oko 30 k) i Turaka (1 k).
Bošnjaci, tj. muslimani srpsko-hrvatskog jezika, su najmnogo-
brojniji. Sjenički doseljenici imaju oko 160 kuća. Potiču iz sela:
Šare, Kladnice, Medara, Dujke, Trijebina, itd. Zatim su brojni do­
seljenici iz okoline Novog Pazara — oko 80 k. Oni su iz sela: Buča
Lokve, Trnave i dr. Tutinski doseljenici broje oko 60 k. Oni potiču
iz sela: Sebečeva, Paljeva i još nekih drugih. Sa Rožaja doseljeno
je 10 k. I iz okoline Prijepolja doselilo se 10 k. Bošnjaci G. Ori­
zara su uvećini izgrednici i siledžije s kojima i vlast u Titovom Ve-
lesu jedva izlazi na kraj. Pod takvim uslovima otežan je opstanak
ostalog stanovništva, naročito hrišćanskog. Na Bošnjake se žale
Makedonci i u okolnim selima — Banjici, Otištinu, Oraovcu, itd.
Arbanasi u G. Orizarima imaju oko 30 kuća. Većinom su dose­
ljeni sa šarplaninskih sela u Pologu (25 k). Manja grupa (5 k) po­
tiče iz sela Gornjeg i Donjeg Jabolčišta u izvorišnom delu Topolke.
Arbanasi G. Orizara su poglavito stočari: ukupno imaju oko 5.000
ovaca. Te ovce u G. Orizarima borave zimi, dok su leti na Šar-pla-
nini.

254
 Od starih Turaka u G. Orizarima danas postoji samo jedno do­
maćinstvo. To je domaćinstvo Asana Useinova.
b. Hrišćansko stanovništvo G. Orizara sastoji se od Cigana (8 k),
Makedonaca (3 k) i Bugara (3 k). Doseljeni su posle drugog svet-
skog rata.
Cigani su: Štojadin I (1 k), Stojadin II (1 k), Vlado (1 k), Du­
šan I (1 k), Dušan II (1 k), Blagoja (1 k), Novica (1 k) i Boško (1 k).
Došli su iz sela u okolini Gnjilana (Radivojca i dr.). Samo dva do­
maćinstva imaju nešto svoje zemlje.
Makedonski rodovi su: Todorovi (1 k), Basilovi (1 k) i Petrovi
(1 k). Prvi su iz sela Zelenog Grada kod Zletova, ostali iz okoline
Kočana: Basilovi iz sela Kalimanca, Petrovi iz sela Spančeva. 148
Bugari su: Gonevi (1 k), Milanovi (1 k) i Vasilovi (1 k). Došli su
iz sela Tlmina u okolini Bosiljgrada (SR Srbija).
Iseljenici. — U odeljcima o prošlosti i današnjem stanovništvu
pomenuti su brojni iseljenici iz G. Orizara. Iseljavali su se Turci,
Makedonci i Bošnjaci. Turci i Bošnjaci su odlazili u Tursku, naj­
više u Istambul i Izmir. I od sada će pojedini Bošnjaci ovog sela
odlaziti u Tursku. Jedno tursko domaćinstvo (Bećirovci) iz G.
Orizara prešlo je u susedno industrijsko naselje Porculanka.

4. Raštani
Položaj i tip. — Selo je u krajnjem severoistočnom delu oblasti,
na stranama plitke doline Raštanskog potoka. Okolna su naselja:
Buzalakovo (na karti: Elenovodica), Slivnik, G. Orizari i dr. Stanov­
nici se služe vodom sa česama. U selu su česme: Dolna, Ismailova
ili Školska, Adžiica, Dolni Šapranec, Gorni Šapranec i Saitova
česma.149 Dalje od sela na hataru izbijaju izvori: Samovilec, Izvor,
Studen kladenec i dr.. Pre drugog svetskog rata sa Studenog kla­
denca provedena je voda u Veles.
Oko Raštana leži prostran hatar. Potesi po njegovoj granici su:
Glagurica, Bozot, Rlevski pat, Tatova niva, Skrka, Drenovski pat,
Slivnik, Vrpčinja, Zmiini dupki, Srnec, Pašova drma, Gramaći, Para
niva, Groot (675 m), 150 Salijina niva, Cucule, Zajački i Bubaćište.
Ovu granicu hatara selo je imalo za vreme Turaka i »vo bivša Ju­
goslavija«. — Unutar pomenute granice leže potesi: Turikal, Bela
crkva, Svatovi (526 m), Starec, Kimoo trio, Korija, Latinski gro­
bišta, Glaboko dolce, Samovilec, Počivalo, Debrani, Zelenište, Skop-
148
Od 1954. g. u G. Orizarima je bilo naseljeno i oko 15 makedonskih do­
maćinstava iz okoline Titovog Velesa. Međutim, oni dugo nisu ostali: zbog
Bošnjaka iselili su se u Titov Veles i Skoplje.
149
Ismailova i Saitova česma imena su dobile po Turcima, čiflik-sahibijama.
15
« Na karti: Grohot.

255
ski kamenj, 151 Susami, Ribarica, Zadkorija, Zadgrobišta, Nerezinje,
Balčevica, Mramorane, Laka, Jovanov grob, 152 Raški dol, Veleški
pat, Jasiki, Ložište i Žučka.
U celini Raštani imaju zbijen tip. Postoje dve mahale: jedna na
levoj, druga na desnoj dolinskoj strani. Stoga stanovnici jedni dru­
ge nazivaju »sprotiva«. Pojedini delovi u mahalama nose imena ro­
dova, na primer Skubarevi, Čupčevci, Ordevi, Drenovčani, itd. Selo
ima ukupno 53 domaćinstva. Sela zvanih Raštani ili Raštane ima
i u drugim oblastima naše zemlje: okolina Bitolja, Skoplja, Kičeva,
Suve Reke, Mostara i Splita.
Starine i prošlost. — U selu i oko njega postoje različite starine
i karakteristični topografski nazivi. Oni ukazuju da je ovde bilo
stanovnika još u ranijem dobu. Potes Bela crkva leži 2 km se-
verozapadno od Raštana. U blizini je i potes Svatovi. Stanovnici
pričaju da na Beloj crkvi »ima gramaći i kameni krstovi«. Zemlji­
šte oko pomenutih gramaća sada je sa njivama. Na potesu Svatovi
veruje se da postoje skamenjeni svatovi.
Po teši Mramorane, Latinski grobja i Gramaći, sada pod njivama,
leže jugoistočno od Raštana, takođe na daljini od 2 km. Opšta je
tradicija da je tamo postojala takođe »stara naselba«. U zemljanim
ćunkovima tekla je voda sa izvora Samovilec, koji izbija u pod­
nožju uzvišenja Groot (v. kartu). 153 Ostaci od starina nalaze se
i na potesu Zelenište. Leži isto tako 2 km severno od Raštana. Ze-
lenište je pusto selište na kome sada ima ostataka »od ćeramidki i
se znaat kade bile kućite«. Na tom selištu postoji česma i u blizini
je mesto Debrani.
I današnji Raštani su osobito staro selo, svakako srednjevekovno.
Zato u njemu postoje očuvani starinački rodovi. U selu je crkva
sv. Trojice. Seljaci kažu: »Od kako se stvorilo seloto od toga je i
crkvata«. Na dan crkvene slave, na Duhove, seoski je sabor. Groblje
se nalazi 500 m severno od naselja.
U istorijskim izvorima Raštani se prvi put navode 1460. g. Tada
je selo imalo 46 hrišćanskih i 4 muslimanska domaćinstva. 154 Za
vreme Turaka naselje je postalo čiflik-sahibijsko selo. Pred kraj
turske vladavine u njemu je bilo sedam gospodara: Sait, Ismail,
Mustafa, Bujukot, Efendija, Pajazit i Feta. 2iveli su u Velesu, sem
poslednjeg, koji je živeo u planinskom arbanaškom selu G. Jabol-
čištu. On je imao čiflik i u susednom Buzalkovu. U drugoj po­
lovini 19. veka svi Makedonci iz Raštana radili su na čiflik-sahibij-
skoj zemlji. Retka domaćinstva imala su »po edno lozjence«. Tada
je ovo selo imalo oko 80 makedonskih domaćinstava.
151
Preko mesta Skopski kamen ranije je vodio karavanski put pravca
Skoplje—Prilep.
132
Na mestu Jovanov grob 1919. g. streljan je i sahranjen neki Jovan iz
susednog sela Banjice. On je u svom selu, uz pomoć bugarskih okupatora,
ubio
153
9 srpskih vojnika.
O Omoranima sam iznio više podataka u radu »Raseleni sela u oblasti
Babune
134
i Topolke«.
M. Sokolovski, Gradot Veles ..., str. 153.
256
 Krajem 19. i početkom 20. veka za Makedonce iz Raštana nastale
su teške prilike. Samo 1909. i 1910. g. iz ovog sela je ubijeno sedam
muškaraca ovčara. Ubili su ih pojedini Turci iz sela G. Orizara,
koji su u Raštanima bili »ćaji pri begovi«. Godine 1912. u njemu
je zatečeno samo 20 domaćinstava.
Od 1912. do 1935. g. čiflik-sahibije su prodavali zemlju u Rašta­
nima. Nju su najvećim delom kupili seoski stanovnici. Međutim,
tada su neke delove hatara zahvatili i stanovnici okolnih sela
Slivnika, Buzalkova, Beleštevice i G. Orizara. Nakon drugog svetskog
rata na seoskom hataru je naglo povećana površina pod pašnjacima.
Pašnjaka ima na posedima onih gazdinstava čija je mlađa radna
snaga napustila zemljoradnju i prešla na gradske oblike privređi­
vanja.
Stanovništvo. — U Raštanima živi makedonsko stanovništvo. Deli
se na starinačko (26 k) i doseljeno (27 k).
Starinački rodovi: Skubarevi (3 k), Čupčevci (3 k), Brlevci (3 k),
Pecevci (3 k), Lazovi (2 k), Ickovi (1 k) i Sazdovi (1 k), slave sv.
Nikolu. Za Lazove se govori da su »delenici« od roda Skubarevi.
Ordevi (5 k) i Naunovi (4 k), ranije su činili jedan rod. Slava im
je sv. Đorđe »zimen«. Toskarovci (1 k), slave Mitrovdan. Neki njihov
predak vodio je kolo »narečeno toska«. Po tome su dobili rodovsko
ime.155
Doseljeni rodovi: Karadžovci (4 k, sv. Nikola) su poreklom iz
susednog (sada arbanaškog) sela Buzalakova. Tamo su u tursko
doba bila tri brata. Kasnije se jedan brat iselio u Plevce, drugi u
Raštane, dok je treći ostao u starom selu. Malićovci (1 k, sv. Ni­
kola) su došli »vo tursko vreme« iz susednog višeg sela Rlevaca.
Tamo su bili starinci. Arsevci (1 k) i Balčakovci (1 k), slave sv.
Nikolu. Došli su 1919. g. iz poluplaninskog sela Drenova. Tamo su
bili starinci. Buzalkovčani (4 k, Mitrovdan) su došli 1946—1948.
g. iz susednog (sada arbanaškog) sela Buzalakova. 156 Guskarovi
U k, sv. Atanas) su poreklom iz titoveleškog sela Beleštevice, koja
leži desno od Vardara. Odatle su prešli u Buzalakovo, pa 1946. g.
došli u Raštane. — Ugrinovci (3 k) i Crešnjevci (1 k), slave Mitrov­
dan. Doselili su se nakon 1946. g. iz sela Crešneva u slivu Babune.
Drenovčani (5 k, sv. Nikola) i Mituševi (4 k, sv. Đorđe »zimen«)
su poreklom iz pomenutog Drenova. Odatle su se iselili u Buzala-
kovo, pa su iz njega 1946. g. došli u današnje selo. U Drenovu su
bili starinci. Bistričani (1 k, sv. Đorđe »zimen«) su poreklom iz
sela Bistrice u gornjem delu sliva Babune. Ovde su došli 1946. g.
155
I sada se o svadbama u ovom selu igra kolo zvano »toska«.
150
Susedno Buzalakovo u slivu Vardara sada je arbanaško naselje. Svi su se
Makedonci (7—8 kuća) iselili iz njega 1946—48. g. Neki su otišli u Titov Veles.
O selu Buzalakovu vidi M. Filipović, Severno veleška sela, Naselja knj. 28,
Beograd 1935, str. 541—543.

257
 Iseljenici. — Stanovnici Raštana poglavito su se iseljavali u Titov
Veles. Jedni su, kako je rečeno, otišli pred kraj turske vladavine,
»vo komitlokot«. Ostali su se iselili nakon drugog svetskog rata.
Ti su iseljenici bili poglavito mlađi stanovnici.

5. Klukovec
Topografske prilike. — Ovo malo selo leži u jednom dolu i na
njegovim stranama. Okolna su naselja: Raštane, Slivnik, G. Orizari
i Banjica. Stanovnici se služe vodom sa izvora i iz bunara. Selo je
razređenog tipa. Ne deli se na mahale jer je malo i dosta jedno­
stavno.
Postanak. — Zemljište današnjeg Klukovca je do kraja prvog
svetskog rata bilo nenaseljeno: dotada je ono ulazilo u hatar su-
sednog makedonskog sela Raštana, delom i G. Orizara. Vlasnici ve­
ćeg dela tog zemljišta bili su raštanski čiflik-sahibije. To su bili
Turci iz Velesa.
Godine 1919. je obrađenu zemlju današnjeg Klukovca od čiflik-
-sahibija kupio Arbanas Kasam iz planinskog sela G. Jabolčišta. Tu
je nekoliko godina imao stočarski stan u kome je boravio zimi.
Stalno se naselio oko 1925. g. On je u G. Jabolčištu pripadao rodu
Longurovaca. Kasnije su se u Klukovec doselili i drugi njegovi
rođaci.
Do kraja drugog svetskog rata Klukovec se smatrao kao deo sela
Raštana. Posle pomenutog rata komisijski su određene granice nje­
govog hatara i Klukovec se vodi kao posebno selo.
Stanovništvo. — Ovde živi arbanaško stanovništvo. Svi stanovnici
pripadaju rodu Kasamovaca (6 k). Oni su grana većeg roda Lon­
gurovaca iz G. Jabolčišta. Još dalje poreklo im je iz Gornje Reke
u slivu Radike. Glavna zanimanja stanovnika ovog naselja su sto­
čarstvo i zemljoradnja. Svako domaćinstvo ima po oko 200 ovaca.
Nakon drugog svetskog rata 2—3 domaćinstva su se iselila u Tursku
(Istambul).

6. Slivnik
Položaj. — Kuće ovog sela leže na neravnom zemljištu raščlanje­
nom suvim dolinama. Tim dolinama povremeno teku potoci, koji su
leve pritoke Male reke. Okolna su naselja: Raštani, Buzalakovo,
Rlevci i Banjica.
Voda za piće dobij a se sa jedne glavne česme i iz nekoliko sla­
bijih izvora. Pojedini krajevi hatara nose ove nazive: Skrka, Gropa,
Rikač, Svatovi, Ilindenski grob, 157 Klukovec (na karti: Klukovac), 158
Rudilovo, Deša i dr.
157
Tamo se nalazi jedan grob iz drugog svetskog rata.
158 potes Klukovec se većim delom računa kao deo hatara G. Orizara.
258
 Slivnik ima razbijen tip. Postoje izdvojene mahale u kojima po­
jedini delovi nose imena po rodovima. Naselje ima 25 kuća.
Postanak. — Zemljište Slivnika do kraja prvog svetskog rata nije
bilo naseljeno: do tada je ono ulazilo u hatar susednog makedon­
skog sela Raštana, delom i G. Orizara. Vlasnici toga zemljišta bile
su raštanske čiflik-sahibije Sait i Efendija. To su bili Turci iz Ve-
lesa.
Godine 1919. su od pomenutih vlasnika obrađenu zemlju današ­
njeg Slivnika kupila dva arbanaška domaćinstva iz planinskog sela
G. Jabolčišta. To su bili Šainovci i Bedžetovci. Kasnije su se dose­
ljavali i drugi stanovnici.
Osnivači Slivnika su bili veliki stočari. Oni su ovo mesto izabrali
najviše stoga što je u njemu podesno stočarsko zimovalište. 159
Do 1952. g. Slivnik se smatrao kao deo sela Raštana. Međutim, po-
menute godine komisijski su određene granice njegovog hatara i
otada se Slivnik vodi kao posebno selo.
Stanovništvo. — Sada Slivnik ima dvojako stanovništvo: arba-
naško (19 k) i »bošnjačko« (6 k).
Arbanaški rodovi: Šainovci, Redžepovci, Alimovi, Džaferovi i Em-
rulovi — svi zajedno imaju 19 domaćinstava. Prva su četiri roda sa
15 kuća doseljena iz G. Jabolčišta, dok je peti rod sa 4 kuće iz D.
Jabolčišta. Dalje poreklo svih tih rodova je iz Gornje Reke u slivu
Radike. U Slivnik su doseljavam preko pomenutih etapnih naselja
neprekidno od 1919. g. do danas.
Bošnjački rodovi: Kalešići i Lekpekovci — imaju 6 domaćinstava.
Doselili su se od 1957. g. iz sela u okolini Novog Pazara.
Učenici iz Slivnika posećuju arbanašku školu u selu Buzalakovu.
Groblje je zapadno od naselja.
Iseljenici. — Nakon drugog svetskog rata nekoliko se arbanaških
domaćinstava iz Slivnika odselilo u Tursku. Sasvim se odselio i
arbanaški rod Bedžetovci, čiji su stanovnici bili osnivači sela.
Postoji živo kretanje i među Bošnjacima: jedni pristižu iz Sandžaka,
dok se drugi odseljavaju u Tursku.

7. Rlevci
Položaj i tip. — Selo leži na padini Mokre planine u izvorišnom
delu Male reke, leve pritoke Topolke. Okolna naselja su: Slivnik,
Banjica, Drenovo, Dobrino (sliv Kadine reke) i Buzalakovo. Stanov­
nici se snabdevaju vodom sa tri česme: Gorna, Sredna i Dolna. Vo­
da je za česme provedena sa izvora koji izbija iznad sela.
Ispod sela je česma Virje. A na hataru dalje od sela izbijaju iz­
vori Ilovica, Gostouša, Jastrebec, Skenderica i Kladence. 160 Rlevci
159
I sada je u Slivniku stočarstvo veoma razvijeno: 25 domaćinstava ima
1 800 ovaca. To je prosečno 70 ovaca na jedno domaćinstvo.
i«» Ovi izvori imaju vodu preko ćele godine. Postoje i drugi izvori, koji leti
presuše.
259
imaju prostran hatar. Četiri petine hatara su pod šumom, dok je
jedna petina pod oranicama. Granica hatara vodi preko ovih mesta:
Skrka, Gradište, Preslap I, Baždarnica, Mučibaba, Kočišta, Pre-
slap II, Breza, Dervišica, Nakovalno, Gaber, Česmi, Slivnik. Potesi
unutar pomenutih granica su: Pločnik, Češmiče, Lagovi, Dupka, Ilo-
vica, Kamenica, Gaber, Leništa, Virovi, Starlevica.
Selo je zbijenog tipa. Srodničke kuće su jedna drugoj bliže i
više grupisane. Pojedini delovi naselja zovu se po glavnijim rodo­
vima: Zdravkovci, Lavčiovci, Cuculovci, Drenovčani, itd. Rlevci
ukupno ima 48 domaćinstava.
Starine i prošlost. — Prema onome što sam u selu video i čuo
izgleda da u njemu ima dosta starina i ostataka raznih kulturnih
epoha. Ja ću izneti neke podatke o starinama.
Na pola sata hoda iznad sela nalazi se uzvišenje Gradište (840 m).
Kraj njega je vodio stari put pravca Prilep—Skoplje. To je bilo
do druge polovine 19. veka, dok nije izgrađena železnička pruga
Skopij e—Solun.
Drugo gradište nalazi se severozapadno od sela na planinskom
uzvišenju Mučibaba (1076 m). Tačnije, to gradište je na mestima
zvanim Kočišta i Leski. Tamo ima »mnogu nagramadeni kamenja«.
Seljaci kažu: »Starite kažuvale da bil grad tamo«.
Iznad sela postoji selište Starlevci. Udaljeno je oko 1000 m. Tamo
u njivama ima starih grobova. Stanovnici navode: »Našite stari gi
kažuvale da se latinski«. Gostouša je neposredno kraj Rlevaca,
takođe sa gornje strane. Tamo izbija izvor Gorna česma i oko
njega su »zidini od crkva ili manastir«.
Vrlo su oskudna predanja o postanku današnjih Rlevaca. Ipak
mnogi podaci govore da je starog postanka. O tome svedoče naro­
čito očuvani stari makedonski rodovi. Možda su preci tih rodova
živeli na pomenutom selištu Starlevci. U Rlevcima je crkva sv.
Spasa, sagrađena 1926—27. g. Ranije na tom mestu nije bilo crkve.
Za vreme Turaka »za prices i venčavanje« stanovnici su posećivali
crkvu u Raštanima. Seoska slava je Spasovdan.
Pred kraj turske vladavine hatar Rlevca je pripadao poznatom
Dželadin-begu iz Velesa: Makedonci su bili čifčije »pri begot«. Ovaj
beg je imao još sela Izvor, Rakovec, Beleštevicu i dr. Godine 1912.
ovo je selo imalo svega 20 makedonskih kuća. Posle te godine zem­
lja je kupljena od bega ili od njegovih naslednika za 1000 napo-
leona.
Zapadno od uzvišenja Mučibabe nalazi se prostran greben Bre­
za. On je pod šumom i planinskom pašom. Za vreme Turaka ta
»planina« je pripadala pomenutom Dželadin-begu. Makedonci iz
Rlevaca i Arbanasi iz Dobrina sada se međusobno često sukoblja­
vaju oko paše na planini Brezi. Jedan takav sukob desio se 1965. g.
Stanovništvo. — Današnje makedonsko stanovništvo Rlevaca deli
se na starince i doseljenike. Veći deo domaćinstava pripada stari-
načkim rodovima (30 k).

260
 Starinački rodovi: Lavčiovci (5 k), Petrevci (4 k), Drnkovci (3 k),
Naunovci (1 k) i Ugrinovci (1 k), slave sv. Nikolu. Zdravkovci
(10 k), Sazdovci (4 k) i Đorđijovci (2 k), slave sv. Nikolu. Ranije
su činili jedan rod. U rodu Zdravkovaca se 1945. g. podelila zadru­
ga od 30 članova.
Rodovi nepoznatog porekla: Cuculovci (4 k) i Ančevci (2 k), slave
Mitrovdan. Ranije su činili jedan rod. Odnekuda su doseljeni.
Rodovi poznatog porekla: Drenovčani ili Vasilkovci (7 k) su došli
iz susednog Drenova odmah po oslobođenju od Turaka. U Drenovu
su bili starinci. Beleštevci (3 k) su došli iz severnoveleškog sela
Beleštevice. Ovde žive otkada i rod Drenovčani. Karabunjevci (2 k)
su došli iz severnoveleškog sela Karbunice kada i prednji rodovi.
Pomenuta tri doseljenička roda kupila su zemlju »od begot«.
Iseljenici. — Rod Malićovaca (1 k) živi u susednom nižem selu
Raštanima. Tamo su prešli u tursko vreme iz Rlevaca. Nakon
drugog svetskog rata je oko 15 domaćinstava iz Rlevca iselilo u
Titov Veles. Iseljenici su grane današnjih rodova. Od leta 1965. g.
zemlja je prestala da se prodaje pa su u vezi s tim prestala i iselja­
vanja.
8. Banjica
Položaj i tip. — Banjica je u dolini Male reke, pritoke Topolke.
Stanovnici ovog sela koriste dolinsko dno i prostrano neogeno ze­
mljište severoistočno i jugozapadno od sela. Okolna naselja su:
Rlevci, Slivnik, Otištino i dr. Stanovnici oskudevaju u pijaćoj vodi:
u Banjici postoje tri bunara i jedna slabija česma. 161 Dalje od sela
na hataru izbijaju izvori: Česmi, Manastir, Orasi i Badarica.
Pojedini krajevi hatara nose ove nazive: Manastir, Markovo kale,
Orasi, Staro Otištino, Stara crkva, Mala glaučica, Golema glaučica,
Laki, Lisički pat, Mravjanik, Selište, Livadi, Klukovec, Marijovo,
Slivnik, Deša i Ploča.
Banjica ima zbijen tip. Srodničke kuće su jedna drugoj bliže i
više grupisane. Pojedine grupe zovu se po rodovima, na primer
Basarovci, Brkovci, Šojlevi, itd. Selo ima ukupno 69 domaćinstava.
Sela zvanih Banjica ima i u drugim oblastima naše zemlje: oko­
lina Strumice, Gostivara, Uroševca, Prištine, itd.
Starine i prošlost. — Oskudna su predanja o postanku i ranijoj
prošlosti Banjice. Ipak pojedini podaci govore da je ovo selo starog
postanka.
Uzvišenje Markovo kale (na karti: Kale Banjičko, 840 m) leži tri
kilometra zapadno od sela. Tamo postoje dosta dobro očuvane zi­
dine. U njegovom podnožju je selište zvano Otištino. Ranije je ta­
mo ležalo današnje istoimeno susedno naselje Otištino. Lokalitet
zvan Manastir leži zapadno od Banjice, nedaleko od pomenutog
161
Mala reka, koja protiče sredinom Banjice, leti presuši. — U Banjici ima
i nekoliko bunara čija se voda ne pije.

261
uzvišenja Markovo kale. Do kraja 19. veka tamo su se poznavale
zidine hrama sv. Spasa. Te zidine su pre 1912. g. raskopali banjički
Arbanasi od roda Emrulovaca.
Potes Selište leži severozapadno i nedaleko od Banjice. Tamo
je česma Orasi. U njivama seljaci povremeno izoravaju pojedine
zemljane ćupove (»vrčvi«). Izgleda da je današnja Banjica najpre
ležala na pomenutom selištu. Preko banjičkog hatara je, sa istoč­
ne strane, ranije vodio karavanski put pravca Skoplje-Prilep. Kod
mesta Stara crkva na tom putu postojao je han. Tamo je bilo i ne­
koliko grobova.
Pred kraj turske vladavine Banjica je zatečena kao mešovito se­
lo. Godine 1912. imala je oko 15 makedonskih i 12 arbanaških do­
maćinstava. Arbanasi su pripadali rodovima: Emrulovci, Redžepovci,
Zenulovci, Abdiovci, Alilovci, itd. Bili su doseljeni iz planinskih
sela Gornjeg i Donjeg Jabolčišta.
Prilikom oslobođenja od Turaka u Banjici su zatečena dva čif-
lika. Vlasnici su bili Emin-aga i Demuš-efendija iz Velesa. Emin-aga
je imao veći čiflik. Zemlju tih čiflika obrađivali su Makedonci.162
U životu Banjice važne su promene nastale nakon prvog svet-
skog rata. Najpre se veći broj Arbanasa od 1926. do 1928. g. iselio.
Otišli su u Tursku. Njihovu zemlju kupili su doseljeni makedon­
ski stanovnici. A 1933/4. g. su Makedonci čifčije pomoću agrarne
reforme dobili zemlju ranijih čiflik-sahibija.
U Banjici postoji crkva sv. Spasa, sagrađena 1929. g. Pre toga
na tom mestu ostataka od starina nije bilo. Hrišćansko groblje je
kraj sela sa severne strane. Arbanasi svoje umrle sahranjuju u
grobljima udaljenijih sela — Buzalakova i D. Jabolčišta.
Stanovništvo. — Današnje stanovništvo Banjice uglavnom je ma­
kedonsko — ima 65 domaćinstava. Osim toga u selu žive i 4 arba-
naška domaćinstva.
a. Makedonci. Starinački rodovi: Elenovci (4 k), Vrkovci (4 k),
Basarovci (5 k), Šojlevci (3 k), Ickovci (3 k), Miovci (2 k), Gočevci
(2 k), Radini (2 k), Džimudarovci (2 k), Pingovci (1 k), Kašlakovci
(2 k), Dupišovci (4 k) i Leovci (2 k).
Doseljeni rodovi: Otištani (2 k) su došli pred kraj turske vlada­
vine iz susednog Otiština. Tamo su pripadali maloj grupi starina-
ca čiji su preci nekada živeli na selištu Staro Otištino. Acevci
(4 k), Markovi (3 k), Delimarovci (3 k) i Mituševi (2 k) su doseljeni
iz Drenova od 1926. do 1928. g. U Drenovu su pripadali grupi sta-
rinačkog stanovništva. Kocevi (4 k), Amerikanovci (2 k) i Bistri-
čani (3 k) su došli iz Bistrice kada i prednji rodovi. Crešnevci (3 k)
su došli iz Crešneva blizu Bogomile. Ovde žive otkada i prednji
rodovi. Buzalkovčani (1 k) su došli iz veleškog sela Buzalakova.
Ono je sada arbanaško naselje. Beleštevci (2 k) su došli iz veleškog
sela Beleštevice.
162
Emin-aga je imao čiflik i u selu D. Vranovcima u slivu Babune.

262
 b. Arbanaški rodovi: Amitovci (3 k) i Zenulovci (1 k), doseljeni
pred kraj turske vladavine. Prvi su iz Gornjeg Jabolčišta, drugi iz
Donjeg Jabolčišta. 163 Dalje poreklo im je iz Gornje Reke u slivu
Radike.
Iseljenici. — Sasvim se iselio makedonski rod Nikolovci. Bili
su starinci. Sada žive u Titovom Velesu. Nakon drugog svetskog
rata u pomenuti grad iselilo se oko deset domaćinstava koja su
pripadala današnjim seoskim rodovima. Blagojini (1 k) i Ćelini
(1 k) su se iselili u industrijsko naselje Porculanku. Napred su
pomenuta iseljavanja Arbanasa iz Banjice.

9. Otištino
Položaj i tip. — Selo leži u dolini Male reke. Okolna naselja su:
Banjica sa SZ, G. Rakovec sa JZ, G. Orizari sa I, i druga. Vodu za
piće stanovnici dobijaju iz bunara: postoji jedan zajednički i neko­
liko privatnih bunara. Dalje od sela na hataru izbijaju izvori: Be-
ševica, Selište, Daškovica i Dautov kladenec.
Pojedini krajevi hatara nose ove nazive: Koltuk, Trnjak, Selište,
Bregovi, Dabče, Topolčinja, Šigovica, Kapinica, Lokva, Slivče, Gor-
no bučalo, Dolno bučalo, Široka ornica, Eđupski grob, 164 Dabica,
Sredni rid, Kamenjarnik, Kopačišta, Markovo dolce.
Otištino u celini ima zbijen tip. Ne deli se na mahale jer je malo
i dosta jednostavno. Srodničke kuće su jedna drugoj bliže i više
grupisane. Naselje ima svega 18 domaćinstava. Ime sela Otiština
nije više nigde poznato u našoj zemlji.
Starine i prošlost. — Na zemljištu Otiština najpre je postojalo
drugo posebno selo. Nalazilo se na potesima koji se sada zovu
Vrčvi i Mramor. Leže oko 400 m jugoistočno od današnjeg sela.
Ime tog starog naselja danas se ne zna. Selište ima jedan izvor i
dosta ostataka od starina — »vrčvi, grobovi, pari« i drugo. 165
Istočno od selišta na dolinskoj padini postoji potes Trnjak i u
njemu jedan lokalitet nosi ime Manastir. Tamo se na površini ze­
mlje vide: »crkvenski zidovi, delovi od trem« i ostaci »od mana­
stirska mađernica«. A »ušte pogore« su stari grobovi. 166 Tamo je i
groblje današnjeg sela Otiština (v. kartu).
Narodna tradicija navodi da je Otištino najpre ležalo 3 km se-
verozapadno od današnjeg položaja. To mesto nosi ime Staro Oti­
štino. Ono je u podnožju uzvišenja Kale Banjičko (840 m) i nalazi
163
Gornje i Donje Jabolčište ovde zovu još imenima Gorno Selo i Dolno
Selo.
164
Potes Eđupski grob nalazi se zapadno od sela. Tamo je ranije postojao
»selski
165
krst«.
Jedan zemljani ćup iskopan na ovom selištu sada se čuva u kući seljaka
Anđela
166
Stojanova. U njega može stati 80 kg žita.
Stari su grobovi sa strane zidani kamenom oblepljenim malterom. Po­
vrh grobova su velike ploče.
263
se na hataru današnjeg sela Banjice. Na pomenutom selištu ima
»zidini, mnogu grobovi, crkvište i Česma rasturena«. 167
U današnjem Otištinu postoje rodovi koji znaju da su njihovi
preci živeli na selištu Staro Otištino. To su: Temelkovi, Đorčevi,
Stojkovi, Todorovi i Andonovi. Sada se ne može pouzdano utvrditi
kada je izvršeno preseljavanje na današnje mesto. Izgleda da to
nije bilo tako davno.
U tursko doba Makedonci sela Otiština »rabotele na beglerska
zemja«. Pred kraj turske vladavine 168 glavna su bila dva bega: Amdi-
-beg i Jusuf-beg, obojica iz Velesa. Tada u ovom selu »rajatska
zemja nemalo«. Po oslobođenju od Turaka Makedonci su kupili be­
govsku zemlju.
Za vreme Turaka i kasnije do pre pet-šest godina na hataru Otiš­
tina posedovali su dosta zemlje i Torbeši iz udaljenijeg sela G.
Vranovaca. Oni su na toj zemlji imali 10 koliba. Njihova zemlja
sada pripada poljoprivrednom dobru »Mladost« sa sedištem u Ča-
ški. Seoska slava Otiština je Đurđevdan. Muslimani ovog sela
umrle stanovnike sahranjuju u groblju G. Orizara.
Stanovništvo. — U Otištinu živi trojako stanovništvo: makedon­
sko (12 k), »bošnjačko« (5 k) i arbanaško (1 k).
a. Makedonski rodovi: Temelkovci (2 k), Đorčevi (2 k), Stojkovi
(2 k), Todorovi (1 k) i Andonovi (1 k), doseljeni sa selišta Staro
Otištino, koje leži na hataru susednog sela Banjice. Pekmezovi
(3 k) i Ordanovi (1 k), došli su posle 1918. g. iz sela Bistrice.
b. Bošnjački rodovi: Biševac (1 k), Adilovi (1 k), Faikovi (1 k),
Mujovići (1 k) i Murići (1 k). doseljeni 1963. i 1964. g. iz okoline
Novog Pazara, iz tamošnjih sela: Vevera (prvi), Šara (drugi), Duge
Poljane (treći), Draževića (četvrti) i Trnave (peti). Ovi su doselje­
nici kupovali zemlju i kuće iseljenih Makedonaca.
c. Arbanasi su Dearovi (1 k). Osnivač roda je došao pred kraj
turske vladavine iz D. Jabolčišta. Tamo je imao ženu Torbeškinju
iz Melnice. Stoga članovi ovog domaćinstva sada govore makedon­
ski. Samo najstariji kućni član zna arbanaški.
Iseljenici. — Iz Otiština su se iselili ovi makedonski rodovi: Oti-
štani (2 k) su pred kraj turske vladavine prešli u susednu Banjicu.
Kusevci su otišli u Titov Veles. U Otištinu su bili doseljenici iz
sada raseljenog sela Bitanca. Neki su iseljenici iz Otiština živeli
u sada raseljenom selu Bitancu. Nakon drugog svetskog rata 7
domaćinstava se iselilo u Titov Veles. Članovi ovih domaćinstava
leti borave u Otištinu baveći se gajenjem duvana.
167
Po brojnim i dobro očuvanim grobovima može se zaključiti da je to selo
imalo dosta stanovnika i da nije tako davno napušteno. Nedaleko od selišta
je česma Badarica i lokalitet Popoec.
168
Amdi-beg je zemlju obrađivao sa čifčijama (4 kuće), dok je drugi beg na
čifliku imao samo »momci«.

264
 10. Gorni Rakovec
Položaj i tip. — Kuće ovog sela leže u dubokoj suvoj dolini. Sto­
ga se naselje može videti samo kada se dođe do samih kuća. Okol­
na sela su: Časka sa J, Otištino sa SI i dr. Stanovnici se služe vo­
dom sa jedne česme. Voda za česmu provedena je sa izvora Čardak,
nedaleko od G. Rakovca. Dalje od sela izbija izvor Popovec.
Pojedini krajevi hatara nose ove nazive: Visoki rid, Varnica, Li-
sički pat, Melezanica, Mijačica, Jačmište, Grlo, Priličica, Tepaj ko­
bila,169 Golem dol, Velkov rid, Dolčinja, Trapista, Solista,170 Mramor,
Rupce, itd.
U G. Rakovcu postoje dve mahale: Gorna i Dolna. Prva ima mali
broj kuća. Kuće pojedinih rodova su na okupu. U celini selo ima
zbijen tip. Ukupno broji 25 domaćinstava. Sela zvanih Rakovec
ili Rakovac ima i u drugim oblastima naše zemlje — okolina Bu-
janovca, Novog Pazara, Raške, Sremske Kamenice, Bosanskog No­
vog, itd.
Prošlost. — Oskudna su predanja o postanku i ranijoj prošlosti
G. Rakovca. Ipak pojedini podaci govore da je ono veoma staro
selo. U njemu ima starih makedonskih rodova za koje niko ne zna
da su odnekuda doseljeni. Takvi rodovi su: Ilinkini, Svinjarovci,
Aleksinkini i Cvetkovi. U istorijskim izvorima kao Rakovec selo se
navodi 1476. g . m
U ovom selu postoji i stara crkva, posvećena sv. Nikoli »talaleju«.
Na dan crkvene slave održava se seoski sabor. Za svoju crkvu se­
ljaci kažu da je tobož građena »ušte koga bile Rimjanite«. I doda­
ju da je ona iste starosti kao i crkva u ne mnogo udaljenom selu
Golozincu.172
U 19. veku veleški Čor Ali-beg imao je čiflik u selu Rakovcu. 173
Sada se ne može utvrditi da li je to bilo u Gornjem ili Donjem
Rakovcu. Pred kraj turske vladavine u G. Rakovcu zatečena su
četiri čiflika. Vlasnici su se zvali: Dželadin-beg, Daut, Riza i Avmet
Krotko, svi iz Velesa.174 Prva dva vlasnika imala su najviše zemlje.
Dželadin-beg je svoju zemlju prodao »dosta rano« (pre 1912. g.). On
je imao čiflike još u selima Izvoru i Rlevcima.
Makedonci G. Rakovca su živeli »vo beglerski kući« i radili beg-
lersku zemlju. Samo »epten po nekoj imal parče svoja zemja nad
selo«. U toku 1933 g. seljacima je podeljena dotadašnja turska ze­
mlja pomoću agrarne reforme. Poneki seljak je zemlju kupio.
169
170
Mesto zvano Tepaj kobila »seto je kamenje«.
Na po tešu Solista postoji »solena zemja; ovcite je lizat«,
"i M. Sokolovski, Gradot Veles ..., str. 172.
172
Crkva G. Rakovca ranije je bila pokrivena kamenim pločama, dok je
sada
173
pokrivena crepom.
M. Filipović, Emin-aga i Ćor Ali-beg, Južni pregled, br. 2, Skoplje 1936,
str.17475.
Turčin Avmet Krotko bio je veleški potkivač (nalbat). — Za Dauta se
govori da je bio strog prema seljacima.

265
Današnje selo ranije se zvalo Rakovec. Kasnije je na njegovom ha-
taru u jugoistočnom nižem delu osnovano mlađe selo sa istim ime­
nom. Da bi se ta naselja razlikovala, počela su se zvati Gorni i Dol-
ni Rakovec. Međutim, od 1926/7. g. D. Rakovec je raseljen.
Stanovništvo. — Stanovništvo ovog naselja je makedonsko. Po
poreklu deli se na starince (14 k) i doseljenike (11 k). U toku za­
jedničkog života jedni i drugi stanovnici su se izjednačili.
Stari rodovi: Ilinkini (7 k, sv. Arhanđeo), kuće su im u D. Maha­
li. Svinjarovci ili Salevci (2 k) i Aleksinkini (2 k), slave sv. Ata-
nasa. Ranije su činili jedan rod. Kuće prvog roda su u Gornjoj, dok
su kuće drugog roda u Donjoj mahali. Cvetkovi (2 k, Prečista);
kuće su im u D. Mahali.
Doseljeni rodovi: Cutini (4 k, sv. Atanas); kuće su im u G. Ma­
hali. Došli su krajem 19. veka iz susedne Časke. Tamo su bili od-
nekuda doseljeni. Vladovci (1 k, sv. Nikola); kuća im je u D. Mahali.
Mesto porekla ne znaju. Peroski (1 k, Mitrovdan); kuća im je u D.
Mahali. I oni mesto porekla ne znaju. Stojanovi (2 k, sv. Nikola);
kuće su im u D. Mahali. Mesto porekla takođe ne znaju. Jovankovci
(2 k, Petkovdan) i Đorđija (1 k, Mitrovdan) su doseljeni 1915, g.:
prvi iz Oreov Dola, drugi iz Bistrice.
Iseljenici. — Rod Crvenkovaca (2 k) u selu Busilcima kraj reke
Babune doseljen je iz G. Rakovca. Iz ovog naselja neki stanov­
nici za vreme Turaka iselili su se u susedni D. Rakovec, koji sada
ne postoji. 0 imenima i broju tih iseljenika nisam ništa doznao
Bilo je iseljavanja i pred kraj turske vladavine. Od tih iseljenika
sada u selu postoji poneko kućište, naročito u G. Mahali. Nakon
drugog svetskog rata nešto stanovnika otišlo je u Titov Veles i
Skoplje. Stariji seljaci kažu: »Mladite izbegaa svite«. U iseljavanji­
ma su učestvovali svi seoski rodovi.

11. Časka (selo)

Položaj i tip. — Selo je na zaravni visokoj oko 360 m. Sa zapad­
ne strane nastaje više zemljište sa pašom, dok je na istoku aluvi­
jalna ravan Topolke, podesna za kulture. U blizini sela Časke leže
druga naselja: Elovec sa JZ, G. Rakovec sa S i radničko-službe-
ničko naselje Časka sa I. Stanovnici se snabdevaju vodom sa tri
česme i iz četiri bunara. Svaka česma ima vodu sa posebnog izvora.
Dalje od Časke su izvori Badničica, Solinarče 175 i dr.
Granica hatara vodi preko sledećih potesa: Rakovska česma, Ša­
rena ploča (na karti: Šarna ploča, 525 m), Čašulka, Čaški bresja,
Suserka, Osojnički, Popdolčinja, Mijačica, Kula,176 Džade, Dlagi rid,
Klisuri i Porojnica. Krajevi hatara unutar navedene granice nose
175
176Kod česme Solinarče seljaci su krmili ovce.
Potes Kula nalazi se istočno od časke na putu Titov Veles—Prilep. Za
vreme Turaka tamo je bila »kula so zaptii«.
266
ove nazive: Bogi virišta, Lekovita voda, Manastir, Tumba, Baba
Cveta,177 Ramnište, Gorni bavči, Jankovo pole, Golema niva, Ta-
neski rid, Savinski rid, Đordevica, Crna kruša, Čajir, Odčko dol,
Ćeramidnica, Orlovo ridče, Bregovi, Konjarnik, Zad-rid, Kapinlivi-
ca, Bozej, Bandera, Skopsko patče, 178 itd.
Časka ima zbijen tip. Razlikuju se tri mahale: Novkovska, Kuša-
rovska i Savinska. Starije su prve dve mahale. Selo ima ukupno
51 domaćinstvo. Nije mi poznato da u Jugoslaviji još igde postoji
selo s imenom Časka.

Deo doline Topolke oko sela Časke

Starine i prošlost. — Na hataru Časke ostataka od starina ima

na više mesta: Crnici, Beloj crkvi i Čeramidnici. Starina ima i u
samom selu.
Mesto Crnici leži kraj korita Topolke sa leve strane. Po pričanju,
tamo je postojalo istoimeno selo. Bela crkva je kraj današnje želez-
ničke stanice Časka (v. kartu). Tamo se nalaze stari grobovi. Priča
se da je tamo bilo neko posebno naselje. Na Čeramidnici, koja leži
u polju istočno od Časke, seljaci su iskopavali »delkani kamenja
so pismo«. Izgleda da su ti kamenovi od nekadašnjeg hrama. I u
samom selu kod mesta Bandera stanovnici su skoro iskopali stare
grobove.
177
Na potesu Baba Cveta, koji je »pod selo«, umrla je baba iz ovog sela.
Tamo je i seosko groblje.
178
Naziv Skopsko patče označava pravac ranijeg puta Prilep—Skoplje.
267
 Podaci iz narodne tradicije, međutim, govore da su današnja sela
Časka i Elovec relativno mlada naselja: osnovali su ih stanovnici
koji su došli iz pomenutog raseljenog sela Crnici. To selo ležalo je
2 km jugoistočno od današnje Časke, kraj korita Topolke. Osniva­
či današnje Časke naselili su mesto zvano Čašulka, tada obraslo
u šumi. Po navedenom topografskom imenu »nareklo« se današnje
selo.
Kraj Časke je sa istočne strane potes Lekovita voda. Tamo izbi­
jaju tri slabija izvora. Zovu se: Sredočna, Petočna i Nedelna voda.
Te izvore posećuju stanovnici »za razni bolesti«. Tamo se svet na­
ročito skuplja na Đurđevdan. Na potesu Lekovita voda jedan loka­
litet zove se Manastir.
Pred kraj turske vladavine zemlja ovog sela pripadala je pojedi­
nim veleškim Turcima. Zvali su se: Še-baba, Šukrija, Džafer, Afuz,
i Adžija.179 Tada Makedonci (1912. g. 20 kuća) zemlju nisu imali.
Zemlju su dobili tek oko 1935. g. pomoću agrarne reforme. Do te
godine stanovnici su od proizvoda davali »del na begovite«.
Sela Časka i Elovec imaju zajedničku slavu. To je prvog dana
Uskrsa. Seosko groblje leži nedaleko od sela sa njegove istočne
strane. Nakon prvog svetskog rata Časka je imala opštinu i školu
za učenike iz četiri okolna sela. Golozinca, Elovca, G. Rakovca i
Otiština. Godine 1923. u Čaški je izgrađena lepa školska zgrada.
Sa školom se sada izdvojilo samo selo Golozinci.
Stanovništvo. — Makedonsko stanovništvo Časke sastoji se od
rodova koji su doseljeni. Rodovi koji su osnovali selo su: Kruša­
rovci (4 k), Novakovci (7 k), Rizovci (3 k) i Naunovci (1 k), slave
sv. Nikolu. Za ove rodove govori se da su došli iz susednog rase­
ljenog sela Crnici. Ležalo je jugoistočno od današnje Časke kraj
korita Topolke. Krušarovci su grana istoimenog roda u susednom
Elovcu.
Doseljeni rodovi nepoznatog porekla: Manevi (3 k) i Tanevci
(3 k), slave sv. Atanasa. Ranije su činili jedan rod. Milkini (4 k),
Šotevci (1 k) i Savinci (3 k); slava im je Prečista. Boškovci (3 k);
slava im je sv. Atanas. Nedini (4 k), slave Petkovdan. Kolikra-
va (1 k, sv. Nikola), potiču od domazeta. Neko u tom rodu »zaklal
tuđa krava« i po tome je ostalo ime.
Rodovi poznatog porekla: Bistričani (3 k, sv. Nikola), doseljeni
nakon 1918. g. iz Bistrice u slivu Babune. Mitići (2 k, sv. Nikola);
poreklo im je iz okoline Vranja. Ovde žive od 1932. g. Potiču od
dva brata. Dušan Mitić, jedan od braće, ovde je bio opštinski služ­
benik. Prilikom doseljavanja kupio je dosta zemlje na hataru su­
sednog (sada raseljenog) sela D. Rakovca. Drenovčani (8 k, sv.
Đorđe »zimni«), doseljeni 1961. g. iz poluplaninskog sela Drenova.
Tamo su bili starinci. Sofronija (1 k, sv. Nikola), doseljen je 1964.
g. iz okoline Kumanova. Radnik je poljoprivrednog dobra »Mla­
dost«.
179
Za Šukriju se govori: »Dve puški so sebe nosel«.

268
 Iseljenici. — Rod Cutini (4 k) živi u susednom G. Rakovcu. Nji­
hovi preci su tamo došli iz Časke krajem 19. veka.

12. Naselje Časka

Radničko naselje Časka leži oko železničke stanice Časka180 na
pruzi Titov Veles — Prilep. Mesto na kome je izgrađeno naselje
bilo je deo hatara susednog sela Časke i raseljenog sela D. Rakovca.
Na tom su se mestu do 1957. g. nalazile njive.
Osim stambene kolonije sa oko 100 domaćinstava, 181 u Čaški
postoji industrijski pogon »Tulana« za izradu cigala i poljopriv­
redna ekonomija »Mladost«.1S2 Osnivanje industrijskog pogona i po­
ljoprivredne ekonomije uslovilo je priliv radne snage. A izgrađiva­
nje naselja omogućavalo je smeštaj radnika i njihovih porodica.
Nekoliko godina u Čaški je bilo sedište posebne komune.
Godine 1966. naselje Časka imalo je oko 400 stanovnika koji žive,
kako je istaknuto, u oko stotinu domaćinstava. Stanovništvo je
seoskog porekla doseljeno iz sela u slivu Babune i Topolke: oko
80 makedonskih domaćinstava. Ima i oko 20 domaćinstava pravo­
slavnih Cigana doseljenih iz Kosovsko-metohijske oblasti (najviše
iz okoline Uroševca).
Stanovnici naselja Časka pretežno su bili siromašniji mlađi se­
ljaci koji u svojim rodnim mestima nisu mogli da obezbede egzi­
stenciju. Radi toga su, prelazeći u Časku, dovodili sa sobom i uku­
ćane. Doselivši se u Časku ljudi su preneli i seoske navike koje se
ogledaju u folkloru, ishrani, itd. Poboljšavanje materijalnih uslova
i podizanje prosvećenosti uticali su na to da se doseljenici relativ­
no brzo oslobode donetih navika i da pređu na gradski način života.
Naselje Časka ima gradski izgled. Planski je građeno i daje iz­
gled simetrične slike. Izduženo je duž železničke pruge od severa
prema jugu. Ima nekoliko većih i manjih stambenih zgrada. Raspo­
laže sa ponekom trgovačkom i zanatskom radnjom. Časka ima
zdravstvenu stanicu, milicionersku stanicu i osmogodišnju školu
za učenike iz okolnih sela. Zasad naselje nema izgleda da se dalje
proširuje.

13. Elovec
Položaj i tip. — Selo leži na jugoistočnoj padini uzvišenja Ša­
rena ploča, visokog 525 m (v. kartu). U blizini Elovca su druga se­
la: Časka sa SI i Golozinci sa Z. Stanovnici se snabdevaju vodom
180
Železnička stanica Časka sagrađena je 1936. g.
i8i prilikom službenih popisa naselje Caška uključuje se u susedno selo
Časku.
182 Poljoprivredna ekonomija »Mladost« zahvatila je zemlju okolnih sela:
Časke, G. Rakovca, Otiština i Banjice.
269
sa dve česme. Dosta vode ima česma Badničica. 183 Krajevi hatara
sa obrađenom zemljom leže južno od sela, oko reke Topolke. Oni
nose ove nazive: Krivi laki, Orizi, Topolka, Krivokruška reka.184
Sela Elovec, Časka i Golozinci imaju zajedničku pašu na mestima
Prisoj i Muratica. 185 Nalaze se na višem zemljištu severno od na­
selja.
Elovec ima zbijen tip. Srodničke kuće su jedna drugoj bliže i
više grupisane. Stoga se pojedini delovi sela zovu po razgranatijim
rodovima, na primer Krušanovci, Cvetini, Šopovi, itd. Naselje ima
50 domaćinstava. Sela zvanih Elovo, Elovec i Evla ima i u dru­
gim oblastima naše zemlje: okolina Skoplja, Resna, Kičeva, itd.
Prošlost. — Podaci iz narodne tradicije govore da su današnja
susedna sela Elovec i Časka relativno mlada naselja: u prvoj polo­
vini 19. veka njih su osnovali stanovnici koji su došli iz raseljenog
sela Crnici. To selo ležalo je na sadašnjem hataru Časke, kraj ko­
rita Topolke. Osnivači Elovca naselili su mesto koje je tada bilo
obraslo »so evli«.
Pred kraj turske vladavine sva obrađena zemlja ovog sela pripa­
dala je pojedinim veleškim Turcima. Zvali su se: Adži Usejin, Am-
zi-efendija, Ali Riza i Ali-beg. Makedonci su radili na njihovoj ze­
mlji i stanovali u kućama koje su pripadale pomenutim čiflik-sa-
hibijama. Godine 1912. u selu su zatečene i 4 čiflik-sahibijske kule.
Govori se da je pomenuti Amzi-efendija oko 1910. g. »so bivo-
li i momci« izorao deo utrine zvan Muratica. Taj deo, sada pod pa­
šom, nosi ime Amzi-efendiini preloži.
U Elovcu postoji crkva Voskresenje, sagrađena 1908. g., a posve­
ćena 1922. g. Ova crkva je zajednička za stanovnike Elovca i Časke.
Pomenuta naselja na dan crkvene slave imaju seoske sabore. Kraj
crkve je kuća za sveštenika. U njoj stanuje sveštenik koji je došao
kao izbeglica iz Grčke.
Godine 1918. Elovec je imao samo 25 domaćinstava. Otada je
selo raslo pomoću prirodnog priraštaja i izvesnog doseljavanja. Za
iseljavanja iz ovog sela ne zna se. U novije vreme samo je poneko
od mlađih stanovnika napustio naselje. Elovec ima posebno groblje
na padini severno od sela.
Stanovništvo. — Makedonsko stanovništvo ovog sela sastoji se
od rodova koji su doseljeni. Veći deo rodova ovde živi iz turskog
doba. Samo tri roda su došla nakon prvog i drugog svetskog rata.
Iz turskog doba su ovi rodovi: Krušarovci (6 k), Zanini (3 k),
Odžovci (3 k), Matmarovci (2 k) i Gonevci (2 k), slave sv. Nikolu.
Za ove rodove se govori da su došli iz susednog raseljenog sela
183
Česmu Badničicu sagradio je čovek od roda Badnikovci iz susednog
naselja Lisica. Po tome je dobila ime.
184
185
Tamo teče rečica koja dotiče iz udaljenijeg sela Krive Kruše.
Na potesu Muratiei neki musliman iz drugog naselja, po imenu Murat,
imao je »mnogu ovci«. Jednom ga je zahvatila jaka zima od koje su uginule
ovce. Zbog toga on se ubio i po tome je ostalo ime navedenoj paši.
270
Crnici. Krušarovci su grana istoimenog roda u selu Čaški. Josi-
fovci (3 k), Božanini (2 k), Čardakovci (1 k), Mijakovci (1 k), Icov-
ci (1 k), Kitini (1 k) i Donini (1 k), slave Petkovdan. I za ove rodove
se misli da su došli iz susednog raseljenog sela Crnici. Cvetini (8 k),
slave sv. Jovana. Došli su iz sela Krive Kruše. Tamo imaju isto­
imenih rođaka. Dalje poreklo ne znaju. Boškovi (4 k), slave sv. Ata-
nasa. Mesto starine ne znaju.
Rodovi doseljeni nakon prvog i drugog svetskog rata: Kolarovci
(2 k, sv. Nikola), doseljeni iz Bistrice u slivu Babune. Crešnevci
(2 k, sv. Nikola), doseljeni iz Crešneva, takođe u slivu Babune.
Drenovčani (2 k, sv. Nikola), doseljeni iz sela Drenova. Možda su
tamo bili star inči.
Iseljenici. — Rod Tanuševci (2 k) živi u susednom selu Lisicu.
Tamo su došli pred kraj turske vladavine iz Elovca.

14. Kriva Kruša

Položaj i tip. — Malo selo u severoistočnom podnožju grebena
Ljiljačica (1257 m). Stanovnici prilično oskudevaju u vodi. U sredi­
ni sela nalazi se slabija česma. Njenom vodom služe se svi stanov­
nici i tamo se poji stoka. Voda za tu česmu provedena je sa izvora
koji izbija zapadno od naselja na daljini oko 700 m. Česma je sa­
građena 1927. g. Do te. godine stanovnici su pili tekuću vodu iz
jednog dola. Dalje od sela, na padini grebena Ljiljačica, izbijaju
izvori: Dobra voda i Govedski virovi (dolni i gorni).
Nazivi potesa po granici hatara su: Vrteška, Gumnište (na karti:
Pelevenski rid), Krst, Garvan, Tumbi, Goli ridovi, Jelovarnik, Smi-
lini volovi, Grbavec, Lokva, Vrsnik i Manastirište. Unutrašnji kra­
jevi hatara nose ove nazive: Gradište, Selište, Ćumovo gumno, Bres,
Govedarište, Ramnište, Rupi, Tumba, Golozinski rid, Jaloarnički,
Beljanica, Smrdlivec, Gorno ložište, Goli rid, Gorna dobra voda. 186
Kriva Kruša ima zbijen tip. Pojedini delovi sela zovu se po ro­
dovima. Najveći je kraj Šopovska maalo. Naselje ukupno ima 22
domaćinstva.
Starine i prošlost. — Uzvišenje Gradište (906 m) nalazi se zapad­
no od sela na padini grebena Ljiljačica. Tamo ima ostataka od ne­
kadašnje tvrđave (kale): vide se »okolu sto ispregradeni sobi ili
kući«.187 Nedaleko od Gradišta je mesto Manastirište. Seljaci pri­
čaju: »Tamo bil nekoj pat manastir«. Poznaju se ostaci od zidova;
nalaze se »na edno ramno mesto«.
186
Mesto Gorna dobra voda je na planinskom grebenu iznad sela. Tamo
»vo srpsko vreme« postojalo je zajedničko seosko bacilo sa mnogo koza i
ovaca. Od mleka izrađivao se kačkavalj (100 do 200 tovara godišnje). Seljaci
kažu: »Toga naševo selo ožive«.
187
Postoji tradicija da su Turci osvojili Gradište pomoću lukavstva. U
tome ih je naučila neka baba.
271
 U istorijskim izvorima Kriva Kruša se prvi put pominje 1460. g.
Tada je imala 10 domaćinstava. 188 Ponovo se pominje 1481. g. sa
11 kuća.189
Selo Kriva Kruša najpre je ležalo na planinskoj padini i to na
mestu Selište. Pomenuti potes je jugozapadno od današnjeg seoskog
položaja, daleko oko 3 km. Preko tog starog sela Krive Kruše vodio
je karavanski put pravca Prilep—Skoplje. On je u Krivu Krušu
dolazio sa jugozapada iz sela Mokrena i Teova. A iz Krive Kruše
put je produžavao na severoistok u selo Časku i dr.
Po narodnoj tradiciji na tom putu često su išli Turci i oni su
jednom raselili Krivu Krušu na njenom starom položaju. Stanov­
nici toga sela prešli su na današnje niže mesto i tu osnovali novo
naselje. Od tih preseljenika potiču rodovi: Ničovci, Neftenovci, Be-
ginovci i Trajanovci. Raseljavanje sela sa Selišta bilo je u 18. veku.
Na pomenutom Selištu sada postoje ostaci ranijih kuća i crkve
(»se poznava trpezata«). Oko njih su njive, koje seljaci ne obrađu­
ju jer veliku štetu pričinjaju divlje svinje. Tamo izbija i jedan sla­
biji izvor. Nedaleko od Selišta je mesto Krs.
Pred kraj turske vladavine obrađena je zemlja ovog sela jednom
polovinom bila rajatska, a drugom polovinom čiflik-sahibijska. Ra-
jatske su bile njive roda Šopovaca. Ostali su stanovnici radili na
zemlji koja je pripadala veleškim Turcima. Zvali su se: Memet-beg,
Alija, braća Amet i Murtezan. Za posljednjeg se govori da je bio
»od kuće pobeter«. Njega su ubile komite na čifliku zvanom Pripor,
kraj današnjeg sela Krajnici (sliv Babune).
U Krivoj Kruši je crkva posvećena V. Gospođi, sagrađena u pro­
šlom veku. Na dan crkvene slave je seoski sabor. Kraj crkve nala­
zi se seosko groblje. Mesta zvana Grob i Smilini volovi leže na
granici hatara sela Krive Kruše i Melnice. Na potesu Grob sahra­
njen je neki »vasiličar« iz današnjeg muslimanskog sela Melnice.
Na mestu Smilini volovi vide se dva kamena.
Stanovništvo. — Makedonsko stanovništvo Krive Kruše pripada
ovim rodovima: Ničovci (2 k) i Neftanovci (1 k), slave sv. Atanasa.
To su stari »delenici«. Najpre su živeli na pomenutom selištu.
Beginovci (2 k) i Trajanovci (2 k); i oni su živeli na Selištu. Prvi
slave sv. Nikolu, drugi sv. Arhanđela. Šopovci (13 k) i Damnja-
novci (2 k), slave sv. Jovana. Potiču od pretka Anđelka, koji se do­
selio odnekuda pre oko 170 godina. On se u Krivoj Kruši oženio
i u njoj ostao. Tada je selo bilo na današnjem položaju. U rodu
Šopovaca postoje dve grane: Zdravevci i Altanovci. Prvi znaju
sledeću genealogiju: Ivko (živ, 80 godina)-Đošo-Pano-Zdrave-Anđel-
ko, osnivač roda Šopovaca. Zdravevci su 1910. g. imali zadrugu od
35 članova, tada podeljenih u pet domaćinstava. 100 U okolnim seli-
188
189 M. Sokolovski, Gradot Veles ..., str. 153.
Isto, str. 160.
i9o u rodu šopovaca pred kraj prošlog veka postojao je predak Arso. Za
njega kažu: »Toj što će rekol za ovoj kraj nikoj ne mogol da prepravit« (iz-
meni).
272
ma Elovcu i Izvori ima rodova zvanih Šopovci; u prvom selu Šo-
povci 6 k, u drugom selu Šopovci 3 k i Katinci 6 k. Oni su grane
Šopovaca u Krivoj Kruši.
Iseljenici. — Oko 1900. g. Kriva Kruša je imala samo 15 make­
donskih kuća. Prirodnim priraštajem ona je do drugog svetskog
rata narasla na 40 domaćinstava. Nakon pomenutog rata nastalo je
iseljavanje stanovništva: jedna polovina je otišla u Titov Veles a
malo i u susedno radničko naselje Časku. Poglavito su se iseljavali
mlađi stanovnici. Zato se u razgovoru kaže: »Denes kućite poveće
se so stari ljude«. Od rodova Damnjanovaca i Neftanovaca ima
iseljenika u selu Sojaklaru severno od Titovog Velesa (levo od Var­
dara). Iz Krive Kruše ima iseljenika i u selu Vojnici (nekoliko
rodova). Pomenuo sam iseljenike od roda Šopovci u selima Elovcu
i Izvoru. Dimovci (1 k) su se iselili u Prevalec.

15. Golozinci
Položaj i tip. — Golozinci leže na dodiru aluvijalne ravni Topol­
ke sa istoka i planinske padine sa zapada. Navedeni položaj je veo­
ma pogodan iz ekonomskih razloga. Okolna su sela: Elovec, Mel-
nica, Lisice i dr. Voda za piće dobija se iz bunara —- svega 14. Dalje
od sela na hataru izbijaju izvori Iliica i Komatica.
Pojedini krajevi hatara oko sela nose ove nazive: Prisoj, Rusevi
laki, Popoa drma. Prazna trpeza, Stari babi, Terzov rid, Jazovinje,
Ložišta, Kopačišta, Goli rid, Sredna ridčka, Kuli, Ramnište, Bela
slanica, Bunari. Rid, Kimovo, Melovi i Gorno pole.
Po tipu selo je srednje zbijenosti: kuće nisu suviše česte ni su­
više retke. Na razređenost kuća utiču okućnice, koje ima skoro sva­
ka kuća. Naselje broji ukupno 30 domaćinstava. Više nigde u Jugo­
slaviji nije poznato selo s imenom Golozinci.
Starine i prošlost. — Naselje spada u stara sela ovog kraja. U
njemu postoje očuvani starinački rodovi. U istorijskim izvorima
Golozinci se prvi put navode u 15. veku: 1476/7. g. sa 55 i 1481/2.
g. sa 49 kuća. 191 Selo ima i veoma staru crkvu, verovatno srednje-
vekovnu. Obnovljena je oko 1890. g. Hram crkve posvećen je sv.
Spasu. Crkva je 800 m istočno od sela. Kod nje se vide mnogo­
brojni grobovi i stari hrastovi. Zbog velike starosti neki seljaci za
ovu crkvu kažu daje tobož »latinska«.
Selo je prvobitno ležalo »od sprotiva« kod pomenute crkve na
levoj strani Topolke. Selište je u podnožju brda Iliica. Tamo izbija
i istoimeni izvor. Stari položaj selo je promenilo zbog velike vla­
ge (kažu: »najačala vlaga«). Na selištu sada postoji obrađena ze­
mlja sa povrćem i duvanom. Neki kažu da se selo na starom polo­
žaju zvalo Glogovec.
^1 M. Sokolovski, Gradot Veles ..., str. 155, 160.
273
 Do 1912. g. stanovnici Golozinaca nisu imali svoju zemlju ni svo­
jih kuća: »Kućite i zemjata toga bile beglerski«. Pamte se ovi po-
slednji vlasnici sela: Ibraim-aga, Ismail-efendi, Aadži-efendi, Asan-
Partalko, Bećir i Sukrija. Svi su živeli u Velesu. Oko Golozinaca
leži ravno, vlažno zemljište sa brojnim pirinčanim njivama. Zbog
toga je u njemu ranije leti bilo mnogo malaričnih komaraca. Od
malarije su najviše umirali mlađi stanovnici, poglavito deca. Zbog
čestih žalosti tada se u ovom selu skoro nikada nije mogla čuti
pesma. Pomenuta bolest smanjila se tek od kraja prvog svetskog
rata, kad su u ovom kraju nastale bolje medicinske prilike. 192 Tada
je ovo selo dobilo i znatan broj doseljenika.
Po oslobođenju od Turaka stanovnici Golozinaca su kupili ze­
mlju od pomenutih turskih vlasnika. Tada su dosta zemlje na ha-
taru ovog sela kupili Torbeši iz susednog višeg sela Melnice. Ha-
tar sela sada nije velik: naselje je »pritisnuto« od stanovnika okol­
nih sela — Melnice i Elovca. Međutim, poslednjih deset godina Tor­
beši iz Melnice iseljavaju se u Tursku, pa njihovu zemlju kraj To-
polke kupuju stanovnici Golozinaca.
Južno od Golozinaca, na daljini oko 1500 m, nalazi se potes Stari
babi. Stanovnici pričaju da tamo ima »sekakvi nišani«: iskopavaju
se stare cigle, zemljani ćupovi (»vrčvi«) i »delkani kamenja«. Po­
stoje ostaci i od stare česme. Stoga se smatra da je tamo postojalo
neko staro naselje (»imalo selo tua«). Na utrini Golozinaca zimi
boravi stoka iz mijačkog sela Lazaropolja.
Stanovništvo. — Makedonsko stanovništvo Golozinaca sastoji se
od rodova starinačkih (15 k) i doseljeničkih (15 k). Starinački rodo­
vi: Kozarovci (2 k), Pačariovci (2 k), Natovci (2 k), Đorevci (2 k),
Opalovci (2 k), Boškovci (1 k), Ančevci (1 k), Todorovci (1 k) i An-
đelevci (1 k). Njihovi su preci živeli na starom golozinskom selištu
levo od Topolke.
Doseljeni rodovi iz iste oblasti: Agušovci (2 k), Ančevci (2 k), Mi-
lenkovci (2 k), Ladevci (1 k), Krstevci (1 k), Stojkovci (1 k) i Sto-
jančevci (1 k), doseljeni su posle prvog svetskog rata iz sela Bistri­
ce u slivu Babune. Stoj ančevci potiču od domazeta. Grnčarovci
(1 k) su doseljeni iz Bogomile kada i prednji rodovi. Kapinovci
(1 k), su došli nakon drugog svetskog rata iz Kapinova u slivu
Babune.
Doseljeni rodovi iz drugih oblasti: Kočištani (2 k) su došli nakon
prvog svetskog rata iz sela Kočišta u okolini varošice Kruševa (De-
mir Hisar). Todorovci (1 k); poreklo im je iz nekog sela u oko­
lini Knjaževca u Srbiji. Osnivač roda nakon prvog svetskog rata
bio je opštinski službenik u Čaški. Oženio se u Golozincima i tu
ostao kao domazet.
192
Da bi smanjili smrtnost dece nekoliko muškaraca iz Golozinaca je na­
kon 1918. g. posetilo manastir Dečane gde su predali seosku novčanu pomoć.
Posle toga, kako se veruje, prestala je »urniračka kaj decata«.
274
 Iseljenici. — Sada u Golozincima ne postoje tri starinačka roda:
Kuralevci, Skakarovci i Stojančevci. Njihovi stanovnici žive u Ti­
tovom Velesu. Većinom su odseljeni nakon drugog svetskog rata.
I sada se neka domaćinstva pripremaju da se odsele u navedeni
grad (tamo su već sagradila kuće). Rod Cvetini (7 k) se iselio u
susedno Novo Selo u slivu Babune.

16. Melnica
Položaj i tip. — Ovo do nedavno veliko torbeško selo leži u do­
lini Melničke rečice, desne pritoke Topolke. Kuće se nalaze u dva
duboka dola i na njihovim stranama. Okolna su naselja: Golozinci,
Lisice, G. Vranovci i dr. Stanovnici se služe vodom sa česama i iz
bunara. U pijaćoj vodi jedino oskudevaju stanovnici Srednje maha­
le, koja leži na kosi između dolova. Na planini iznad sela ima oko
30 izvora. »Najlesna voda« je sa izvora Mitkovo bacilo.

Pojedini krajevi hatara nose ove nazive: Ljiljačica, Šilegarnik,

Osoj, Krasnica, Kovčegarski kamen, Turski kamen, Mitkovo baci­
lo,193 Ivanov vrv (na karti: Ivanov vrh, 1909 m), Sokolića, Malo
ćule, Plavnik, Velkov preslap, Vlaški kolibi, Varnica, Bela voda,
Livadi, Gradište, Kasovo, Manastirište, Crkov, Nad crkov, Bučalo,
Lozja, Borovica, Ramnište, Melovi, Rusova laka, Ćimovo, Gorno
pole, Begovo, Mitkov dol, Tapanare, Drenje, Griov rid, Noson, Smi­
lim volovi.194
193
Na mestu zvanom Mitkovo bacilo izbija izvor sa najboljom vodom. —
Na194planinskim padinama oko Melnice ima oko 30 izvora.
Potes Smilini volovi leži na granici hatara sela Melnice i Krive Kruše.
275
 Po tipu Melnica je srednje zbijenosti: kuće nisu ni suviše česte
ni suviše retke. Na razređivanje kuća utiču okućnice, koje ima sko­
ro svako domaćinstvo. Jedino je jače zbijena Srednja mahala, koja
je naj glavni ja. Pojedini krajevi Melnice sa kućama zovu se: Met-
kovska, Bilevska, Sredna, Ademovska i Dolna maala. Selo svega ima
oko 125 domova.
Starine i prošlost. — U samom selu i istočno od njega zemljište
je satavljeno od skladova žutog peska. U njemu su usečeni duboki
dolovi zvani »meloj«. Po njima je Melnica dobila ime. Sela zvanih
Melnica ima još u slivu Radike i u oblasti Marijovu u SR Makedo­
niji.
Mesto Gradište leži zapadno od Melnice na planinskoj padini.
Tamo ima ostataka stare tvrđave. Kraj Gradišta je mesto Preslap
(prevoj). Tamo vodi put za sela u gornjem delu sliva Babune.
Melnica je staro selo u slivu Topolke, u istorijskim izvorima prvi
put se pominje 1481/2. g. sa 15 hrišćansko-slovenskih kuća.195
Do kraja 18. i početka 19. veka selo je imalo samo hrišćansko
stanovništvo. Tada je Melnica imala i dva hrama: crkvu i manastir.
Crkva se nalazila na lokalitetu koji se sada zove Crkov. To je oko
trista metara niže glavne današnje seoske džamije. Tamo je bilo i
staro hrišćansko groblje. 196 Melnički manastir nalazio se na potesu
koji se sada zove Manastirište. Leži »visoko nad selo, vo planina«.
Krajem 18. i početkom 19. veka u Melnicu su se doselili mijački
Torbeši iz sliva Radike (»došle kako govedari, a posle se sobrale
i drugi nivni prijateli«). Većinom su poticali iz tamošnjeg poznatog
sela Žirovnice. Po naseljavanju Torbeša počelo je iseljavanje sta­
rih hrišćanskih rodova. 197 Neki hrišćani su verovatno primili islam
i tako postali Torbeši. Međutim, o tome se sada ne mogu pribrati
određeniji podaci. Na stare hrišćane podsećaju pojedini topograf­
ski nazivi: Ivanov vrv, Mitkovo bacilo, Mitkov dol, Smilini volovi,
Rusova laka, itd.
Od sredine 19. veka Melnica je bila čisto torbeško selo. Prirod­
nim priraštajem stanovništva broj kuća se brzo povećavao. Zato
su melnički Torbeši tražili privredne izvore i izvan naselja: bavili
su se zidarskim zanatom. Nije bilo čoveka iz ovog sela da nije
bio zidar. Po tome je Melnica daleko poznata. Pojedini melnički
Torbeši su bili i dobri stočari, naročito iz rodova Bileski, Mura-
tovci, Rupačovci, Seferovci i Jašarovci. Jedno domaćinstvo od po-
slednjeg roda imalo je oko 2000 ovaca. Sa ovcama su zimi boravili
»vo Š tipsko«. Sada samo 5—6 seoskih domaćinstava ima bacila na
mestima Livadi i Bela voda.
Prilikom oslobođenja od Turaka Melnica je imala oko 300 tor-
beških kuća. Nakon toga u tom su se selu dešavale znatne prome-
195
196
M. Sokolovski, Gradot Veles ..., str. 160.
Na mestu Crkov pre dve-tri godine seljaci su kopali prilikom trasiranja
novog puta. Tada je bilo iskopano dosta grobova sa kamenim pločama i
krstovima.
197
Neki hrišćanski rod zvao se Kočovci (kazivali su mi u selu Krivoj Kruši).
276
ne. Između dva svetska rata Melnicu je napustilo oko 80 domaćin­
stava: njihovi stanovnici otišli su u Tursku. Zato je 1954. g. Mel-
nica imala oko 250 kuća. Zatim su otpočela još veća iseljavanja
koja su takođe vodila u Tursku. Kada sam posetio selo u julu
1967. g., ono je spalo na oko 125 kuća. Iseljavanja još nisu pre­
stala jer svake godine po nekoliko domaćinstava odlazi u Tursku. 198
Sada se u Melnici ruše napuštene kuće i njihova drvena građa
upotrebljava za loženje. Selo je puno ruševina, naročito u južnim
mahalama — Metovskoj i Bilevskoj. Velika je razlika između
Melnice od pre deset godina i sadašnje. Od 1955. do 1960. g. u
Melnici su bili naseljeni brojni kosovski Arbanasi, oko 47 kuća.
Oni su zemlju i kuće kupovali od iseljenih Torbeša: za jednu kuću
sa zemljom plaćali su pedeset do sto hiljada dinara. U Melnici su
Šiptari živeli samo 3—4 godine. Nisu se mogli snaći i zato su se
vratili u stara naselja. 199
U Melnici postoje dve džamije: po jedna u Srednjoj i Donjoj
mahali. Prva je glavna, sa minaretom starim oko 110 godina. Dža-
mijska zgrada je obnovljena 1911. i 1912. g. U Donjoj mahali
džamija je mlađa, sporedni ja i bez minareta.
Današnje stanovništvo. — Stanovništvo Melnice uglavnom je tor-
beško (oko 120 k). Izuzetak čine 2 »bošnjačka« i 3 arbanaška do­
maćinstva.
a. Torbeški rodovi: Miftarovci, Saliovci, Alilovci, Levenovci, Bi-
levci, Kamberovci, Ademovci, Čorevci, Šopevci, Abdilovci, Špirtovci
i Ismailovci. Svaki rod prosečno ima po oko 10 domaćinstava.
Preci pomenutih torbeških rodova, kako je i napred rečeno, do­
selili su se iz sela u slivu Radike. Najveći broj doseljenika bio je
iz tamošnjeg sela Žirovnice.
b. Drugi stanovnici: Bošnjaci (2 k) su došli pre sedam—osam
godina iz sela Konca u okolini Tutina. To su dva brata oženjena
u Melnici. Šiptari (1 k) su došli kada i Bošnjaci iz nekog kosovskog
sela. Jabolčištani (2 k) su došli iz arbanaškog sela G. Jabolčišta u
izvorišnom delu Topolke.
Iseljenici. — I napred je navedeno da je Melnica dala mnogo
iseljenog torbeškog stanovništva. Prvi iseljenici otišli su u Tursku
od 1912. do 1914. g. Njihov broj se ceni na oko 20 domaćinstava.
Drugo iseljavanje bilo je od 1924. do 1938. g. Tada je u Tursku
otišlo oko 80 domaćinstava. U trećem iseljavanju, od 1954. do 1966.
g., u Tursku je otišlo oko 130 domaćinstava. Torbeški iseljenici
u Turskoj najviše se nalaze u maloazijskim gradovima: Akhisaru,
Izmiru i Brusi. Tamo se bave kao građevinski radnici i gaje duvan
na zemlji koju iznajmljuju od drugih vlasnika.
198
Za iseljene torbeške rodove vidi N. Tripče, Muslimansko naselenie od
makedonsko poteklo vo porečjata na Babuna i Topolka, Godišen zbornik na
Prirodno-matematičkiot fakultet, kn. 13, Skopje 1962, str. 98.
i«9 Govori se da su Šiptari bili u međusobnoj velikoj mržnji. Među njima
desilo se i nekoliko ubistava u Melnici.

277
 17. Gorno Vranovci
Položaj. — Kuće ovog doskoro osobito velikog i poznatog sela
leže u širokoj dolini Vranovske rečice, desne pritoke Topolke. Po-
menuta dolina usečena je između grebena Golešnice sa S i Sokoliće
sa J. Okolna su naselja: Lisice, Melnica, Drenovo, G. Jabolčište, D.
Jabolčište i Nežilovo. Stanovnici se služe vodom sa izvora koji su
ozidani u česme. Dalje od sela na hataru izbijaju izvori: Gradište,
Studeničište, Svinjarnik, Nevestinec, Končarev izvor, Prerog, Gor-
ni pržov, Dolni pržov i dr.

Položaj i tip sela G. Vranovaca

Pojedini krajevi hatara oko G. Vranovaca nose ove nazive: Soko­

lića, Gradište, Begoj virovi (2112 m — v. kartu), Begov vrv, Grlo,
Bel kamen, Žabin preslap, Žabina reka, Gorni i Dolni pregor, Mala
i Stara korija, Surodžiovo, Milevica, Stankovica, Debelo korito, De-
mirovska reka, Dedovec, Lakarovec, Osmarovo, Lukovo pole, itd.
G. Vranovci su do pre nekoliko godina, kada su imali oko 800
domova, bili selo zbijenog tipa. U njemu se razlikovalo 11 velikih
mahala, koje su se zvale po glavnijim rodovima. Tamo gde su do
pre pet ili deset godina bile mahale sada je gomila ruševina. U
ovom selu danas je samo 48 domaćinstava. Ogromna je razlika iz­
među doskorašnjih i današnjih G. Vranovaca. Sela zvanih Vranovci
nema nigde u Jugoslaviji, ali ima dosta sličnih imena: Vranić, Vra­
nići, Vranište, itd.
Prošlost. — Prema onome što sam u G. Vranovcima video i čuo
izgleda da tamo ima starina i ostataka raznih kulturnih epoha. Sve
te starine zaslužuju posebna ispitivanja stručnjaka. Mesto Gra-
278
dište leži na padini grebena Sokolnice, jugozapadno od sela. Na
pomenutom mestu postoje ostaci starih zidova. Kod Gradišta izbi­
ja jak istoimeni izvor.
Vrlo su oskudna predanja o postanku današnjeg sela G. Vranova-
ca i o njegovoj prošlosti. Međutim, pojedini podaci govore da je i
to selo starog postanka. U istorijskim izvorima prvi put kao Vra-
novci navodi se 1476. g.200 Do kraja 18. i početka 19. veka selo
je imalo samo hrišćansko stanovništvo. Zatim su se tu naselili broj­
ni mijački Torbeši iz sela u slivu Radike. Neki zatečeni hrišćani
su verovatno primili islam i tako ostali u selu. Ali o tome se sada
ne mogu pribrati određeni podaci.
Vranovski su hrišćani u najvećoj meri napustili selo u toku 19.
veka. Rod Đorčevci (sada 6 k) nalazi se u selu Bistrici u gornjem
delu sliva Babune. Tamo su prešli pre oko 150 godina. Znaju ovu
genealogiju: Marko, živ, 95 godina — Tode-Nešo-Đorče, koji se ise­
lio iz G. Vranovaca. Drugih iseljenika bilo je u selima Bogomili,
Elovcu, itd. 201 Poslednji hrišćanski rod iselio se oko 1860. g. Sada
se nalazi u selu Drenovu — Kratovci (v. opis toga sela). Ranije je
tih iseljenika bilo i u Titovom Velesu. Govori se da su u G. Vranov-
cima neke hrišćanske kuće bile na potesu Milevica. Na stare hriš-
ćane podsećaju i pojedini topografski nazivi: Stankovica, Ivanov
rid, Crkov, Lukovsko pole, itd.
U toku prošlog veka G. Vranovci su poglavito bili muslimansko-
-torbeško selo. Prirodnim priraštajem, delimično i zbog manjih do­
seljavanja, pred kraj turske vladavine ono je postalo veliko nase­
lje. Ali zemljište na kome je smešteno nije mnogo produktivno.
Zato su njegovi stanovnici tražili i druge izvore zarade. Uveliko su
se bavili starijim mijačkim zidarskim zanatom i vodeničarstvom.
Nije bilo muškaraca iz ovog sela da nije bio zidar (oko 70%) ili
vodeničar (oko 30%). Po tome je selo G. Vranovci bilo daleko poz­
nato. Stanovnici ovog sela imali su vodenice po čitvoj srednjoj i
istočnoj Makedoniji.
Zbog navedenih zanimanja stanovnici G. Vranovaca su često pu­
tovali, dolazili u dodir sa ljudima, zarađivali novac i unosili novine
u svoje kuće. Zato je ovo selo važilo kao najnaprednije u današnjem
titoveleškom kraju. Postojao je i pazarni dan u toku svake sedmi­
ce (petkom). Pijačnog dana u G. Vranovce su dolazili stanovnici iz
oko 15 okolnih sela. Za ovo G. Vranovci imaju više da zahvale eko­
nomskoj snazi svojih stanovnika, a ne položaju. Kako je izneto,
selo leži visoko u dolini jedne desne pritoke Topolke. Naselje je
imalo 4 pekare, 5 bakalnica, 2 kafane i 2 mesarnice.
U G. Vranovcima ima dobrih uslova i za stočarstvo. Na planin­
skom masivu Golešnice su dobre paše: Studenčica, Bel kamen, Pre-
gor i Nevestinec. Stanovnici celog sela osnivali su dva zajednička
bacila: po jedno na Pregoru i Nevestincu. I sada tamo postoje ba-
200
M. Sokolovski, Gradot Veles ..., str. 172.
201
N. Tripčev, Muslimansko naselenie..., str. 95.
279
čila ali sa ukupno 600 ovaca. Ovo je selo značajnu ulogu imalo
i u toku drugog svetskog rata. Nakon toga u njemu je neko vreme
bilo sedište posebne komune.
Međutim, od 1954. do 1966. g. desile su se ogromne promene: od
oko 800 starih torbeških domaćinstava, koliko su imali 1954. g. (sa
oko 3500 stanovnika), G. Vranovci su spali na 10 takvih domaćin­
stava. Toliko su bila snažna torbeška iseljavanja koja su vodila u
Tursku. Godine 1957. ukinut je pazarni dan. Nekoliko stotina na-
a

600- I II

500-

400-

300- "U
•

200-

Uto­
Kretanje broja torbeških
ri
domaćinstava u selima G.
Vranovcima (I) i Melnici
1921 1948 1971 1921 1948 1971 (II)

puštenih kuća sada je u ruševinama. Ruše se dve džamije i velika

školska zgrada sagrađena nakon drugog svetskog rata. U njoj je
moglo stati oko 500 učenika. Na taj su način za kratko vreme
nestale velike mahale koje su se nazivale po rodovima. Mahalski
i rodovski nazivi bili su: Adži-Ćosevi, Selimovci, Šabanovci, Ele-
zovci, Kapušovci, Arslanovci, Memedovci i dr.
Za vreme torbeškog iseljavanja u ovo selo počeli su se naselja­
vati pojedini Arbanasi iz raznih sela Kosovsko-metohijske oblasti i
iz G. Jabolčišta u izvorišnom delu Topolke. Iz Kosovsko-metohijske
oblasti došlo je 40 domaćinstava. Njihovi stanovnici su napuštali
svoj stari kraj uglavnom zbog krvne osvete. S krvnom osvetom Ar­
banasi su nastavili i u današnjem selu. Zato je njihovih 17 doma­
ćinstava već otišlo u Skoplje i Tursku.
Današnje selo ranije se zvalo Vranovci. Tako se ono navodi i
u istorijskim dokumentima iz 15. veka. Kasnije je u istoj oblasti
(u dolini Babune) osnovano mlađe selo sa istim imenom. Da bi se
ta naselja razlikovala, počela su se zvati Gorno i Dolno Vranovci.

280
 Današnje stanovništvo. — U julu 1967. g. G. Vranovci su imali
samo 48 domaćinstava. Ta domaćinstva su bila torbeška (10) i ar-
banaška (38).
a. Torbeši. Ova domaćinstva su zaostala kao ostatak doskoraš-
njih brojnih Torbeša. Međutim, i oni neće ostati u ovom selu, već
će se iseliti u Tursku.
b. Arbanasi. Oko 23 arbanaška domaćinstva doselila su se iz sela
u okolini Uroševca i Gnjilana. Ta sela su: Vitina, Zlatare, Kamena
Glava, Stari Kačanik, Firaja i dr. Preostalih 15 arbanaških do­
maćinstava potiče iz sela G. Jabolčišta u izvorišnom delu Topolke.
Njihova rodovska imena su: Longurovci, Štutka, Senca, itd. Dalje
poreklo im je iz G. Reke, takođe u slivu Radike. Od sada će G.
Vranovci biti samo arbanaško selo.
Iseljenici. — Pomenuto je da je ovo selo nakon drugog svetskog
rata dalo ogroman broj torbeških iseljenika 790 domaćinstava. Svi
su naseljeni u Turskoj i to u Izmiru. Izuzetak čini samo 7—8 doma­
ćinstava koje se nalaze u Titovom Velesu, Štipu i Radovištu.

18. Lisice
Položaj i tip. — Selo je u širokoj dolini Topolke, na granici rav­
nog zemljišta sa istoka i višeg sa zapada (na karti je selo zapisano
kao Lisić). Na ravnom zemljištu su brojne pirinčane njive. Okolna
su naselja: Golozinci, Melnica, G. Vranovci, Drenovo i dr. Stanov­
nici se služe sa jedne česme koja je u sredini sela. Voda za česmu
provedena je nakon 1918. g. sa izvora koji je oko 300 m zapadno od
sela. Pre toga stanovnici su pili vodu iz jednog bunara. Dalje od
Lisica izbijaju ovi poznatiji izvori: Veštec,202 Deskovo, Kravi nivje,
Kostur, Čepurkova česma i Filipova česma. Kod izvora Deskovo
nalazi se i seoska paša.
Krajevi po granici hatara nose ove nazive: Debreski dol, Kovalno,
Bilo, Gola tumba, 203 Belutici, Tepaj kobila, Visoki rid, Kolarnica,
Ruseva laka, Dlaboki dol, Treska, Ramen kamen, Kunarnik, Soli­
ste, Tri orasi, Surdžiovo niva i Šipot. Unutrašnji krajevi hatara
zovu se: Sv. Atanas, Železnec, Spasovica, Čuka, Ezerište, Gaber,
Spasova niva, Smrdel, Kruški, Odinino, Dolni prisoj, Laki, Buklin-
če, Mokreš, Garvan.
Selo u celini ima zbijen tip. Seoski krajevi zovu se po glavnijim
rodovima: Kikovsko, Madžurovsko, Kečanosko, Žežeosko, Popov­
sko i Izvorkovsko maalo. U svakom kraju žive stanovnici od po
nekoliko rodova. Lisice ima ukupno 80 domaćinstava. Sela zva­
nih Lisec, Lisac, Lisičane ima u raznim krajevima naše zemlje.
202 Veštec je osobito jak izvor da može pokretati kamen u vodenici. Izbija
na desnoj strani Topolke do samog njenog korita.
sos Uzvišenje Kale leži na granici hatara sela Banjice i Lisica. Podaci o nje­
mu izneti su u opisu sela Banjice.
281
 Starine i prošlost. — Između susednih naselja Lisica i Drenova
postoji selište Bratim selo. Leži kraj Topolke sa njene desne stra­
ne. Narodna tradicija navodi da je tamo postojalo istoimeno hriš-
ćansko-slo vensko selo. Njegovi stanovnici su vodu za piće dobij ali
iz pomenute reke. Jednom je to selo propalo. Na selištu, koje se
sada obrađuje (ima njiva sa pirinčem), nalaze se ostaci kućnih zi­
dova i druge starine.
Lisice spada u stara sela sliva Topolke. To se jasno vidi po oču­
vanim starinačkim rodovima i po starinama. Kraj naselja sa za­
padne strane je crkva sv. Nikole. Seljaci kažu: »Nikoj ne može da
znae koga je ona pravena«. Za vreme Turaka jednom je crkva bila
»zapalena so sveci«. Zatim je obnovljena u drugoj polovini 19. ve-
ka.204 Oko crkve je seosko groblje, prilično neuređeno. Dalje od
crkve je »manastirište« sv. Ilija205 sada u ruševinama. Po tom ma-
nastirištu seoska slava je na Ilijindan.
Za vreme Turaka do 1912. g. i izvesno vreme nakon toga stanov­
nici Lisica bili su jako pritešnjeni od Torbeša susednog velikog
sela G. Vranovaca. Torbeši su bili vlasnici svih plodnih njiva po
dnu doline Topolke. Tada su makedonski stanovnici Lisica svoju
zemlju imali samo na potesu Odinino, koji leži daleko od sela na
istoku i jugoistoku. Seljaci kažu: »Toa je suvo pole« podesno za
pšenicu. A Torbeši su držali plodne, vlažne njive do kuća Lisica,
čak i do pomenutih manastirskih ruševina. 206
Zbog toga je u ovom selu do oko 1954. g. bilo dosta kuća koje
su pripadale vranovskim Torbešima. Oni su u kućama boravili leti
dok su obrađivali njive, poglavito »orizišta«. Od pomenute godine
stanovnici Lisica otkupili su zemlju od Torbeša koji su odlazili u
Tursku. Stoga oni sada više ne obrađuju stare suve njive na udalje­
nom potesu Odinino (»starite nivi se bataleni«).
Sv. Atanas je mesto sa seoskim krstom pri ulazu u naselje sa
jugoistočne strane. Oko krsta ima nekoliko velikih i starih hrasto­
va. Na Atanasovdan tamo seljaci kolju »po dva brava«. Zeleznec
je »blok so nivi« kraj Topolke. On pripada poljoprivrednom dobru
»Mladost« sa sedištem u Čaški.
Današnje stanovništvo. — Današnje makedonsko stanovništvo Li­
sica deli se na starince (64 k) i doseljenike (16 k).
Stari rodovi: Kikovci (14 k), Janaćiovci (6 k), Andeevci (6 k),
Ončevci (6 k), Smiljanovci (3 k), Mojincevci (4 k), Badnikovci (3 k),
Jančevci (3 k), Bogoevci (2 k), Ćulumarovci (2 k), slave sv. Nikolu.
Kečanovci (9 k), Žežovci (5 k) i Mečkalevci (1 k), slave sv. Minu.
204
205 Neki Torbeši iz G. Vranovaca jednom su u lisičkoj crkvi ukrali novac.
Kod manastirića izbija izvor. Do drugog svetskog rata tu je postojala
njiva jednog Torbeša iz G. Vranovaca. Tada je »selo« kupilo njivu i stanovnici
su 208
se spremali da obnove hram.
Plodne njive oko Topolke ranije su pripadale Makedoncima iz Lisica.
Zatim su te njive prisvojili Torbeši iz G. Vranovaca i to na razne načine: za­
duživanjem, itd. Torbeši su zbog toga ubili i dosta Makedonaca.
282
Jedna grana roda Kečanovaca sada se zove Presednikovci: njihov
je član dugo godina bio opštinski predsednik po oslobođenju od
Turaka. Za ove rodove niko ne zna da su odnekuda doseljeni.
Doseljeni rodovi: Popovci (4 k, Petkovdan) su došli u 19. veku
iz nekog sela u okolini Korče. To je sada u južnoj Arbaniji. Iz-
vorkovci (4 k, Petkovdan) su došli kada i prednji rod iz sela Izvora
u slivu Babune. Doselio se predak Dane sa mnogo ovaca i koza.
Znaju sledeću genealogiju: Pano, živ 80 godina-Dime-Andon-Dane,
koji se doselio. Madžirovci (5 k, sv. Mina) su došli kada i pred­
nji rodovi iz sela Busilca u slivu Babune. Tanušovci (2 k, sv. Jovan)
su došli pred kraj turske vladavine iz susednog sela Elovca. Tamo
su pripadali rodu Šopovaca odnekuda doseljenom. Manevci (1 k)
slave »sv. Marija« — deseti dan posle sv. Mine. Mesto starine ne
znaju.
Iseljenici. — Posle prvog, a naročito posle drugog svetskog rata,
iz Lisica je iseljeno oko 48 porodica. One žive u Skoplju (40) i Ti­
tovom Velesu (8). Iseljenici su grane današnjih seoskih rodova.

19. Drenovo
Položaj i tip. — Kuće ovog sela leže u dolini rečice Biljak, leve
pritoke Topolke. Okolna su naselja: D. Jabolčište, G. Vranovci, Li­
sice i Rlevci. Stanovnici se služe vodom sa česama (3). Voda za
česme provedena je sa izvora Pavlovec, koji izbija oko 600 m više
sela. Česme su izgrađene 1948. g. Pre toga se u Drenovu pila voda
doneta iz Topolke i »od izvorčinja kraj rekata«. Na hataru pozna­
tiji izvori su: Ginovec, Debel paprat, Izvor (u podnožju uzvišenja
Lisec) i Danova česma.
Granica seoskog hatara vodi preko mesta: Urvanci, Ćave, Lisec,
Crkva, Straga, Stožec, Čekanovec, Breza, Preslap, Deberski dol,207
Bajovica, Sokolovo, Osojnica, Peštera, 208 Gorna kula (»toa je kar-
pa«), Prerog, Crna strana i Stavi nivje. Unutrašnji delovi hatara ima­
ju nazive: Vikala,209 Mečkarci, Pladnište, Duška, Mravešica, Stari
gnoj išta, Đubrište, Lipovica, Govedarnik, Đurovo gumno, Zidanica,
Most, Treštenik, Nakoalnik, Preslap, Strajovica, Velkovi plemnji,
Zmejkov kamen, Pavleva niva, Jasika, Vlčkovec, Garvan, Boškova
rž, Miloševa niva, Šarkova rupa, Bozdoganica, Draka, Selište.
Drenovo je zbijenog tipa. Razlikuju se Gorna i Dolna maala.
Srodničke kuće su jedna drugoj bliže i više grupisane. Zovu se po
rodovima, na primer Vasilkovci, Đorevci, Kratovci, itd. Naselje
ukupno ima 40 domaćinstava. Sela zvanih Dren, Drenak, Dreno­
vo, Drenovac ima u raznim krajevima naše zemlje.
207
Na mestu Deberski dol za vreme Turaka bio je ubijen neki Arbanas iz
okoline
208 Debra.
Na mestu Peštera »ponapred ležele kozi i lete i zime«.
209 Arbanasi iz Jabolčišta jednom su ugrabili dve devojke hrišćanke iz
Drenova. Jedna devojka sa uzvišenja Vikala dozivala je u pomoć, pa je zatim
skočila sa visine i ubila se.
283
 Starine i prošlost. — Oskudna su predanja o postanku i ranijoj
prošlosti Drenova. Ipak, pojedini podaci govore da je ono starog
postanka. O tome svedoče očuvani starinački rodovi. Osim toga,
u Drenovu postoji stara crkva sv. Spasa. Nalazi se kraj sela sa
južne strane. Stanovnici kažu: »Toa je mnogu stara crkva«. 210
U istorijskim izvorima Drenovo se prvi put pominje u 15. veku:
1460. g. imalo je 8, 1476/7. g. — 7, a 1481/2. g. — 5 domaćinstava. 211
Nedaleko od Drenova, kraj pomenute crkve, postoji potes Seli­
šte. Stariji stanovnici navode da je tamo ležalo prvobitno Drenovo.
Kasnije to selo »se kačilo pogore«.
Na hataru Drenova ostataka od starih naselja ima još na potesi-
ma: Zidanica, Lipovica i Nakoalnik. Tamo postoje »gramadi od
kući«. Na Nakoalniku ima i grobova. Zidanica i Lipovica leže 2 km
jugoistočno od Drenova (»okolu mostot na Topolka«). Nakoalnik je
na putu između Drenova i Rlevca (na karti: Nakovalna). Na ovim
potesima postojala su stara posebna naselja. Priča se da su neki
stanovnici sa Nakoalnika prešli u Drenovo.
Za vreme Turaka Drenovo je bilo jedno od retkih rajatskih ma­
kedonskih sela ove oblasti. Pred kraj turske vladavine ono je bilo
i veće naselje: imalo je oko 80 kuća. Zbog toga su se tada u Dre­
novo rado udavale devojke iz nižih, čiflik-sahibijskih sela. Sada više
to nije slučaj.
Između Drenova i D. Jabolčišta je greben Sokolnica (1458 m) i
potes Urvanci. Stanovnici pomenutih sela su nakon prvog svetskog
rata zbog njih vodili spor (»imaše i tepanici«). Spor je rešen »so
rušveti« u korist D. Jabolčišta. Nakon toga su Drenovski stanovnici
morali prodati svoje planinske njive na Sokolići. Sada te njive pri­
padaju Arbanasima D. Jabolčišta.
Ranije je Drenovu pripadao i masiv zvan Lisec (1034 m). Za
vreme Turaka, međutim, njega su prisvojili Arbanasi iz pomenutog
D. Jabolčišta. Na Lisecu je crkvište sv. Ilije. Svake godine na Ilijin-
dan tamo se skupljaju hrišćani iz Drenova i poneki iz drugih sela.
Tada okupljenim stanovnicima neko »kolet jagne«, drugi prodaju
vunu, čarape, itd. Prikupljeni novac daje se drenovskoj crkvi.
Svojim položajem Drenovo je dosta izdvojeno makedonsko selo.
Osim toga nalazi se kraj puta koji vodi za susedna arbanaška na­
selja Donje i Gornje Jabolčište. Zbog toga je pred kraj turske vla­
davine u njemu od muslimana bilo ubijeno dosta istaknutijih doma­
ćina. Pre 1912. g. u Drenovu se desio i oružani sukob između srpskih
četnika i bugarskih komita. Događaj je opevan u narodnoj pesmi. 212
Stanovništvo. — Makedonsko stanovništvo Drenova najvećim de-
lom pripada starinačkim rodovima (35 k). Malo je i doseljenih ro­
dova (5 k).
210
Stanovnici okolnih sela navode da je drenovska crkva najstarija u ovom
kraju. — Na crkvenom ulazu označena je 1887. g., možda je tada crkva obnav­
ljana.
211
212
M. Sokolovski, Gradot Veles ..., str. 153, 155.
U pesmi se pominje četa poznatog vojvode Jovana Babunskog.
284
 Starinački rodovi: Dorevci (4 k), Mijovci (3 k), Vasilkovci (3 k),
Cvetkovci (2 k), Mitrevci (2 k), Pavlevi (2 k), Docini (2 k), Januševi
(2 k), Davčevi (2 k), Anđelevi (1 k), Gligurovi (1 k), Ickovi (1 k),
Sazdovi (1 k) i Icevi (1 k), slave sv. Đorđa »zimen«. Skršenakovi
(3 k), Acevi (2 k), Ristevi (2 k) i Đurovci (1 k), slave sv. Nikolu.
Preci starinačkih rodova ranije su živeli na pomenutom potesu Se­
lište. Zatim su prešli u naselje na današnji položaj.
Doseljeni rodovi: Kratovci (4 k, sv. Nikola) su se doselili pre oko
120 godina iz torbeškog sela G. Vranovaca. Osnivač roda zvao se
Arsa (Dimče, živ, 54 godina-Stojan-Andon-Arsa). Neki navode da je
dalje poreklo ovog roda »od Kratovo«. Skopjani (1 k, sv. Niko­
la) su doseljeni pre oko 90 godina iz današnjeg arbanaškog sela
G. Jabolčišta. Osnivač roda zvao se Naum (Đorđe, živ, 30 godina-
-Dimitrija-Lazo-Naum).213 Rod Skopjana iz današnjeg sela dao je
iseljenike za niže selo Raštane (2 k) i Skoplje (1 k).
Iseljenici. — Iz Drenova ima mnogo iseljenika koji žive u okol­
nim nižim naseljima. Ta naselja su: Raštani (12 k), Banjica (12 k),
Časka (8 k), Rlevci (7 k) i Elovec (2 k).214 U Raštanima žive rodovi:
Arsevci, Balačkovci, Drenovčani i Mituševci. U Banjici žive rodovi:
Acevci, Markovi, Delimarovci i Mituševi. U Čaški žive Drenovčani.
U Rlevcima takođe žive Drenovčani. I u Elovcu žive stanovnici zvani
Drenovčani. U Prevalecu žive Jovčevi i Borisovi. Nešto iseljenika
ima u Titovom Velesu i Skoplju. Jedni iseljenici povlačili su druge,
mahom rođake. Iseljavanja su izvršena između dva rata, a naročito
nakon drugog svetskog rata.

20. Dolno Jabolčište

Položaj i tip. — U izvorišnom delu Topolke postoje dva izrazito
planinska arbanaška sela. To su Dolno i Gorno Jabolčište. Njihova
međusobna udaljenost je oko 2 km. Za ova naselja kod stanovnika
okolnih sela čuju se još imena Dolno i Gorno Selo. Ta imena po­
nekad upotrebljavaju i sami jabolčiški Arbanasi. Glavnije i veće
selo je Gorno Jabolčište.
Dol no Jabolčište leži u dubokoj i tesnoj dolini između pomenu-
tog Gornog Jabolčišta sa zapada i sela Drenova sa istoka. To je
izrazito planinsko naselje. Stanovnici se služe vodom sa česama
i iz Topolke. Veći broj izvora izbija na hataru dalje od sela.
Granica hatara vodi preko potesa: Temna buka, Široki pat, Sipi-
čan, Osman-bežica, Mal lisec, Golem lisec, Kiša, Straga, Alijova li­
vada, Drenovska korija, Vikala, Pet kamena, Bajrak, Prerog, Vra-
novski preslap, Alilov kamen, Velkova livada, Sivec, Reka. Potesi
unutar pomenute granice su: Dolno i Gorno Ramnište, Derven,
Osoj, Žabina reka, Sredok i Lamnja.
213
Stanovnici roda Skopjani su ranije neke Arbanase iz G. Jabolčišta oslov­
ljavali
214
sa »bratučedi« (bratanci).
Vidi opise tih sela.
285
 D. Jabolčište je izduženo od zapada na istok i odlikuje se sred­
njom zbijenošću: kuće nisu ni suviše česte ni suviše retke. Na raz-
ređivanje kuća utiču okućnice, koje ima svako domaćinstvo. Poje­
dini delovi sela zovu se po rodovima. Na zapadu je najizdvojenija
Ljušovska mahala. Ona ima posebno groblje. D. Jabolčište ima sve­
ga 53 domaćinstva. Sela zvanih Jabolci, Jabuka, Jabukovac i slično
ima u mnogim krajevima naše zemlje.

Položaj i tip sela Gornog i Dolnog Jabolčišta

Starine i prošlost. — Na hataru D. Jabolčišta, kako pričaju sta­

riji seljaci, »na devet razni mesta« ima ostataka nekadašnjih kuća.
Takva mesta su: Žabina reka, Sivec, Lamnja, itd. Sudeći po stari­
nama, veće naselje bilo je na mestu Lamnja. Leži sat hoda severo-
zapadno od D. Jabolčišta. Tamo ima i nekoliko izvora.
Oskudna su predanja o ranijoj prošlosti današnjeg D. Jabolčišta.
U istorijskim izvorima iz 15. i 16. veka u ovoj oblasti navodi se
pod imenom Jabolčište samo jedno dervendžijsko naselje. Imalo
je hrišćansko-makedonska domaćinstva: 1476. g. — 19, 1481. g. —
22, 1519. g. — 29, 1528. g. — 18, 1544. g. — 28.215 Mogućno je da su
tada sela Donje i Gornje Jabolčište računata kao jedno naselje.
I podaci sa terena pokazuju da je D. Jabolčište starog postanka
i da je najpre bilo hrišćansko-slovensko selo. Na početku 19. veka,
međutim, tu su naseljeni muslimanski Arbanasi. Zato su se otada
svi hrišćani iselili. Crkva starih stanovnika nalazila se u sredini
215
M. Sokolovski, Dervendžiski sela..., str. 187; isti, Gradot Veles ..., str.
153, 154.
286
današnjeg Jabolčišta. Tamo je sada džamija. Oko crkve je bilo
staro hrišćansko groblje. Drugo crkvište je severoistočno od sela
na grebenu Lisec. To mesto Arbanasi zovu Kiša (Crkva). Tamo se
poznaju ostaci nekadašnjih crkvenih zidova (v. opis sela Drenova).
U D. Jabolčištu postoji džamija, sada bez minareta. Zidana je
pre oko 60 godina. Pre toga tu je bila manja starija džamija. Do
džamije je današnje glavno seosko groblje. Sporednije groblje, ka­
ko je istaknuto, nalazi se u Ljušovskoj mahali.
U središnjem delu D. Jabolčišta, do mesne kancelarije, vidi se
spomenik podignut 1950. g. Na njemu su zapisana imena 7 strelja-
nih Arbanasa. Streljali su ih Bugari 25. IX. 1942. g. I na uzvišenju
Lisec, dalje od sela, postoji spomenik. Tamo su u drugom svet-
skom ratu osnovana dva veleška partizanska odreda.
Današnje stanovništvo. — Današnje arbanaško stanovništvo D.
Jabolčišta deli se u ove rodove: Bibovci (13 k), Elmazovci (10 k),
Musovci (6 k), Pelovci (4 k), Ljušovci (4 k), Lupovci (3 k), Metovci
(3 k), Adžiovci (3 k), Mamutovci (3 k), Seferovci (2 k) i Fejzovci (2
k). Preci pomenutih rodova doselili su se iz sela u Gornjoj Reci,
oblast u slivu Radike. U rodu Lupovci zna se sledeća genealogija:
Kamber, živ, 50 godina-Šaip-Kamber-Fejzo-Avmet, koji se doselio sa
bratom Azisom. Njihovo naseljavanje bilo je pre oko 140 godina.
Tada su uglavnom naseljeni i preci ostalih rodova. *
Iseljenici. — Arbanaški stanovnici D. Jabolčišta iseljavali su se
u Tursku i u pojedina niža sela titoveleškog kraja. Nešto iseljenika
u Tursku otišlo je od 1924. do 1927. Međutim, najviše iseljenika
otišlo je od 1954. g. do danas — oko 50 domaćinstava. Iseljenici
u okolini Titovog Velesa žive u ovim selima: Slivniku (4 k), Banjici
(1 k), Otištinu (1 k) i Buzalkovu (1 k).

21. Gorno JabolČište

Položaj i tip. — G. JabolČište leži u izvorišnom delu Topolke,
na visini oko 1000 m. Sa svih strana horizont zatvaraju planinski
grebeni visine od 1200 do 2120 m. Na jugu selo uokviruje Golešni-
ca (1924 m), na zapadu Gorno-begovo (2120 m), na severu Sipičan
(1789 m) i na istoku Sivec (1195 m). Okolna su naselja: D. Jabol­
Čište, nežilovo (sliv Babune) i Aldance (skopski kraj). Stanovnici
se služe vodom iz Topolke i iz sedam-osam kladenaca ozidanih u
česme.216
Nazivi potesa na hataru G. Jabolčišta su: Bel kamen, Modra,
Jajova livada, Šarena ploča, Nežilovska karpa, Solunsko ili Gorna
Jakupica, Gorno-begovo, Vraća, Pavli kući, Vrv sipičan, Planinarski
dom, Juručica, Mundžinica, Temna buka, Sipičan, Lamnji, Preslap,
216
Na hataru dalje od sela izbijaju izvori: Bel kamen, Begova reka, Sipi-
čanska reka, Poskornik i dr.
287
Osman-bežica, Sivec, Lokmanova livada, Padište, Ramni livadi, Dol-
na Jakupica, Dolno-begovo, Dibranski kamen, 217 Poskornik, Lamnje-
ni livadi, Gorni grob, Dolni grob 218 i dr.
G. Jabolčište leži na dnu doline Topolke i izduženo je u pravcu
JZ—SI. Pojedini trapovi odvajaju seoske mahale. Svega je šest ma­
hala i u svakoj se nalaze kuće samo jednog roda. Selo ima ukupno
105 domova.
Starine i prošlost. — I G. Jabolčište je po stanovništvu najpre bi­
lo hrišćansko-slovensko selo. To jasno potvrđuju istorijski izvori
iz 15. veka (v. opis D. Jabolčišta), slovensko ime sela, pojedini to­
pografski nazivi i drugo.
Pre oko 170 godina, odnosno krajem 18. veka, u G. Jabolčište su
se počeli naseljavati muslimanski Arbanasi. Bili su poreklom iz
Gornje Reke u slivu Radike. Zbog naseljenih Arbanasa Sloveni hriš-
ćani su se u toku 19. veka iselili. Rod Kitanovaca iselio se u selo
Kapinovo u slivu Babune. 219 Poslednji hrišćanski rod iz ovog sela
iselio se oko 1880. g. Sada se nalazi u nižem selu Drenovu (v. opis
toga sela). Makedonskih iseljenika iz G. Jabolčišta bilo je još u se­
lu Nežilovu, Velesu, itd.
Staro stanovništvo G. Jabolčišta imalo je i crkvu. Nalazila se u
sredini sela kraj današnje džamije. Oko crkve je bilo hrišćansko
groblje. 220 Kraj sela na severoistočnoj strani su se doskoro pozna­
vali zidovi hrišćanskih kuća. Tamo takođe postoji i jedno crkvište.
Na staro hrišćansko stanovništvo G. Jabolčišta potsećaju i neki
drugi podaci.
Pri izlasku iz G. Jabolčišta, idući u susedno D. Jabolčište, vidi se
mali zasvođen kameni most. To je najvažnija seoska starina: potiče
iz onog doba kada je G. Jabolčište bilo slovensko selo. Makedonski
iseljenici, koji su za vreme Turaka živeli u Velesu, neko su vreme
davali novčane priloge za održavanje mosta.
Na planinskim grebenima oko G. Jabolčišta postoje osobito po­
desni pašnjaci. Zovu se: Gorno-begovo, Dolno-begovo, Sipičan, Li-
sec, Osman-bežica, Juručica, Gorna Mundžiica, itd. Gorno-begovo
i kraj njega Begovska reka imena nose po poznatom Cor Ali-begu
iz Velesa.221 Njegov sin Emin-aga hteo je da prisvoji i pašu Dolno-
-begovo, ali su se stanovnici G. Jabolčišta u tome suprotstavili. Pla­
ninske paše Sipičan i Lisec pripadale su nekom Ajruli-efendiji, ro­
đenom u G. Jabolčištu pa preseljenom u Buzalakovo i Veles. Osman-
217
Na mestu Dibranski kamen poginuli su neki Arbanasi iz okoline Debra.
Oni218su ubili jednog seljaka iz D. Jabolčišta.
Na mestu Dolni grob sahranjen je čovek iz G. Jabolčišta. Njega su ubili
bikovi.
2i9 JV Tripče, Muslimansko naselenie ..., str. 94.
220 u sredini sela kraj džamije pre dve-tri godine podignuta je zgrada sa
prodavnicom i kancelarijom. Tada je otkopano nekoliko hrišćanskih grobova.
22i vidi M. Filipović, Emin-aga i Ćor Ali-beg, Južni pregled, br. 2, Skoplje
1935, str. 69—75.

288
-bežica je pripadala muslimanima zvanim Džinovci naseljenima u
Velesu. Paša zvana Ajlagica pripadala je veleškoj cincarskoj (vlaš­
koj) crkvi, itd.
Stanovnici G. Jabolčišta sada najviše gaje stoku i proizvode
krompir (započeli od 1925. g.). Selo ima ukupno oko 14000 ovaca,
što prosečno na jedno domaćinstvo dolazi po oko 130 glava. Jedno
domaćinstvo ima najviše 400 ovaca. Velika je i proizvodnja krom-
pira: Gorno i Dolno Jabolčište godišnje proizvode 1000000 kg.
Današnje stanovništvo. — Stanovništvo G. Jabolčišta je arbana-
ško. Rodovi su: Senca (30 k), Štutka (20 k), Strezimir (17 k), Lon-
gurovci 16 k), Ljočka 12 k) i Redžas (10 k). Svi pomenuti rodovi
potiču od predaka doseljenih iz sela u slivu Radike, oblast Gor­
nja Reka. Tamo su živeli u selima Sencu, Strezimiru, Vrbjanu, Da-
bovu (sada ne postoji) i drugim. Po tim su selima dva roda dobila
i prezimena. U rodu Štutka zna se ova genealogija: Raif, živ, 51
godina-Osman-Zenun-Murtezan-Memet-Kasam, osnivač roda koji se
doselio pre oko 170 godina.222 Tada su se uglavnom doselili i preci
ostalih arbanaških rodova. Jedino je mlađi rod Redžas, jer njegovi
stanovnici u selu imaju najslabiju zemlju.223
Očuvana je tradicija da je precima današnjih arbanaških rodova
turska vlast najpre ponudila da se nasele u niže makedonsko selo
Rlevci. Oni to nisu prihvatili, već su došli u današnje izrazito pla­
ninsko naselje. Današnji Arbanasi govore da su njihovi preci u G.
Reci bili »beladžii i ajduci«. Zato su morali napustiti stari kraj i
doći ovde. Nošnja i govor Arbanasa Gornog i Dolnog Jabolčišta
isti su kao i kod Arbanasa planinskih sela: Patiške u izvorištu Mar­
kove reke (skopski kraj); Svete Petke na padini Vodna; Korita Sed-
lareva i Gurgurnice na Suhoj gori.224 I njihove ženske pesme su
iste. Kada se slušaju izdaleka, te pesme liče na tužbalice. Takve
pesme pevaju se u njihovom starom kraju — Gornjoj Reci.225
G. Jabolčište je oko 1900. g. imalo 60 kuća. Otada su se njegovi
stanovnici množili veoma brzo: 1954. g. selo je dostiglo oko 120 ku­
ća. Osim toga selo je dalo i brojne iseljenike. Sada sa svojih 105
domaćinstava G. Jabolčište ima 600 stanovnika — prosečno na
jedno domaćinstvo po 6,5 duša.
Iseljenici. — G. Jabolčište je kao planinsko selo uvek davalo
iseljenike. Pomenuta su ranija iseljavanja makedonskog stanov­
ništva. Od 1912. g. iz G. Jabolčišta su se dosta iseljavali i Arba-
222
Rod Štutka nosi ime po mahali u Gornjoj Reci iz koje je starinom.
223
Gorna Reka je bila etapna oblast na putu velike arbanaške migracije
koja se sa zapada kretala na istok. Uporedi D. Nedeljković, Gornjorekanska
etnopsihološka grupa, Glasnik Skopskog naučnog društva, sv. XIII, Skoplje
1934, str. 88.
224
/. Trijunoski, Sela na Suhoj Gori, Glasnik Etnografskog instituta SAN,
kuj. I, Beograd 1952, str. 399—407.
225
Arbanasi Gornjeg i Donjeg Jabolčišta sklapaju bračne veze među sobom.
Jedino poneku devojku udaju u selima Patiškoj i Aldancu.

289
nasi: zna se oko 90 iseljeničkih domaćinstava. Iseljenici najvećim
delom žive u Turskoj (Istambul, Brusi, Manici). Manje je iseljeni­
ka u selima titoveleškog kraja: G. Vranovcima (15 k), Slivniku (15
k), Klukovecu (6 k), G. Orizarima (5 k), Banjici (3 k), Buzalakovu
(3 k) i Melnici (2 k). Iseljavanja u Tursku ni sada ne prestaju. U
julu 1966. g. šest domaćinstava je bilo spremljeno za iseljavanje.
Nekoliko domaćinstava nameravalo je da se iseli tokom jeseni iste
godine.

290