ΙΕΚ Νέας Σμύρνης

Τμήμα: Φύλακες Μουσείων και Αρχαιολογικών Χώρων

Εξάμηνο Γ΄

Μάθημα: Αρχές Προληπτικής Συντήρησης

Διδάσκουσα: Ζωή Σακκή,

Συντηρήτρια Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης –
ΜΑ Μουσειολογίας

30Β. Ποιος είναι ο ρόλος της συντήρησης στην προστασία των έργων της
πολιτιστικής κληρονομιάς;

Η προσπάθεια για προστασία και για διάσωση των έργων της πολιτιστικής κληρονομιάς
έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη επιστημονικών μεθόδων και τεχνικών που αποσκοπούν στην
αποκατάσταση1 ή στη συντήρησή τους.
Με τον όρο συντήρηση εννοούμε την επέμβαση που γίνεται και έχει ως στόχο την
επιβράδυνση ή την παρεμπόδιση της φθοράς ενός αντικειμένου ή μνημείου της πολιτιστικής
κληρονομιάς και ταυτόχρονα την απόδοση –χωρίς αλλοιώσεις– της χαμένης μορφής και
δομής του (π.χ. συγκόλληση θραυσμάτων αγγείου), η οποία εξασφαλίζει τη διατήρηση του
μνημείου σε καλή κατάσταση.

Ο συντηρητής έργων τέχνης και αρχαιοτήτων είναι ο επαγγελματίας που η

εργασία του συνίσταται στην τεχνική εξέταση, διατήρηση και συντήρηση
(αποκατάσταση) της πολιτισμικής κληρονομιάς. Έργο του συντηρητή είναι να
κατανοεί τις υλικές ιδιότητες των αντικειμένων ιστορικής και καλλιτεχνικής
σπουδαιότητας με σκοπό, αφενός να παρεμποδίζει τη φθορά τους και αφετέρου να
ενισχύει την ικανότητά των επισκεπτών ενός μουσείου να διακρίνουν τι είναι αυθεντικό
και τι είναι συμπλήρωση.
Ο συντηρητής παρατηρεί επιστημονικά τα υλικά πολιτιστικά αγαθά ώστε να
προλάβει τη φυσική τους φθορά και τα αποκαθιστά ή τα επισκευάζει όταν χρειάζεται.
Ελέγχει αν τα μουσειακά αντικείμενα βρίσκονται σε περιβάλλον με σωστή
θερμοκρασία και υγρασία, αν είναι προφυλαγμένα από αέριους ρύπους, αν
εκτίθενται σε κατάλληλες συνθήκες φωτός, καθώς και αν κινδυνεύουν από βιολογική
προσβολή, τόσο στους αποθηκευτικούς όσο και στους εκθεσιακούς χώρους.
Ο συντηρητής πρέπει να είναι πάντα ενημερωμένος ως προς τις μεθόδους αλλά
και ως προς τη δεοντολογία που εφαρμόζει. Έχει ιδιαίτερη ευθύνη ως προς τη

1 Με τον όρο αποκατάσταση εννοούμε την επαναφορά στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό –ενός
πολιτιστικού αγαθού του παρελθόντος στην αρχική κατάστασή του (π.χ. διάνοιξη
φραγμένων ανοιγμάτων σε κτήριο και αποξήλωση νεότερων αταίριαστων κατασκευών), με
στόχο, ενδεχομένως, και την επαναχρησιμοποίησή του.
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

πολιτιστική κληρονομιά (και την κοινωνία ολόκληρη), λόγω του ότι οι επεμβάσεις που
εφαρμόζει γίνεται σε αναντικατάστατα γνήσια αντικείμενα που είναι συχνά μοναδικά
και μεγάλης καλλιτεχνικής, θρησκευτικής, ιστορικής, επιστημονικής, πολιτιστικής,
κοινωνικής ή οικονομικής αξίας.
Ο συντηρητής συνήθως ειδικεύεται στον χειρισμό κάποιων ορισμένων
κατηγοριών αντικειμένων, π.χ. πινάκες, γλυπτά, υφάσματα, κεραμικά, γυαλί, ξύλο
αρχαιολογικό ή ιστορικό, κ.ά..
Ο συντηρητής εργάζεται σε μουσεία, δημόσιες υπηρεσίες προστασίας της
πολιτισμικής κληρονομιάς, ιδιωτικές εταιρείες συντήρησης ή ανεξάρτητα.

39Β. Ποια είναι η έννοια του όρου «προληπτική συντήρηση» και από ποιες ομάδες
ανθρώπων εφαρμόζεται για τη συλλογή ενός μουσείου;

Tα αντικείμενα του παρελθόντος υφίστανται βραδεία φθορά με το πέρασμα του χρόνου

–και αυτό είναι μια αναπόφευκτη πραγματικότητα!
Η εφαρμογή μέτρων προστασίας σε αρχιτεκτονικά μνημεία, καθώς και σε μουσειακούς ή
αποθηκευτικούς χώρους είναι δυνατόν να επιβραδύνει τη φθορά, ακόμα και να τη σταματήσει.
Μάλιστα, απώτερος σκοπός της προστασίας (όπως και στην ιατρική) είναι αφ’ ενός είναι η
πρόληψη (προληπτική συντήρηση), δηλαδή η αποφυγή της έκθεσης των πολιτιστικών
αγαθών σε φθοροποιούς παράγοντες και αφ’ ετέρου είναι η θεραπεία (επεμβατική
συντήρηση), δηλαδή το σύνολο των επεμβάσεων στο πολιτιστικό αγαθό.

Η προληπτική συντήρηση είναι η λήψη κατάλληλων μέτρων και ο

προγραμματισμός ενεργειών, που αποβλέπουν, στο πλαίσιο του δυνατού, στην άρση
των αιτιών φθοράς (φυσικής, ανθρωπογενής ή απρόβλεπτης) ενός πολιτιστικού
αγαθού. Τα μέτρα και οι ενέργειες προληπτικής συντήρησης αποσκοπούν στη
διαφύλαξη και στη διάσωση της υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς, ενώ έχουν
χαρακτήρα μη επεμβατικό. Είναι δηλαδή, το σύνολο των συντονισμένων ενεργειών
που αποσκοπούν στη δημιουργία κατάλληλου περιβάλλοντος–συνθηκών,
προκειμένου να μειωθεί η ταχύτητα φθοράς των πολιτιστικών αγαθών. Γι’ αυτό
άλλωστε, στην περίπτωση των μουσειακών αντικειμένων, τα μέτρα πρόληψης
περιλαμβάνουν διαδικασίες ασφαλούς χειρισμού, χρήσης, μεταφοράς/μετακίνησης,
συσκευασίας, φύλαξης, αποθήκευσης και έκθεσης.
Η διάβρωση είναι ένα φαινόμενο που αφορά όλες τις υφιστάμενες μεταβολές των
διαφορετικών υλικών κατασκευής σε συνδυασμό με το είδος του περιβάλλοντος στο οποίο
βρίσκονται. Επιπλέον, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και οι ιδιότητες κάθε υλικού, ανάλογα με τις
συνθήκες (διατήρησης, περιβαλλοντικές), καθορίζουν την ταχύτητα μεταβολής του και ορίζουν
ταυτόχρονα το ιδανικό περιβάλλον στο οποίο προάγεται η μακροζωία του.

Οι παράμετροι που έχουν διαβρωτική δράση και από τους οποίους πρέπει να
προστατεύεται η πολιτιστική κληρονομιά είναι οι εξής: (i) τα φυσικά φαινόμενα, (ii) η
πυρκαγιά, (iii) οι περιβαλλοντικοί παράμετροι (iv) οι βιολογικοί παράγοντες και (v) ο
ανθρώπινος παράγοντας.

2
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

Η προληπτική συντήρηση περιλαμβάνει μέτρα τα οποία μπορούν να ληφθούν

σε αρχιτεκτονικά μνημεία αλλά και σε συλλογές, σε μουσειακούς ή σε αποθηκευτικούς
χώρους.
Σα μέτρα προληπτικής συντήρησης είναι συνήθως εξειδικευμένα και εξαρτώμενα
από το εκάστοτε περιβάλλον, τις δεδομένες συνθήκες και το είδος του πολιτιστικού
αγαθού (υλικό, κινητό-ακίνητο μνημείο), με αποτέλεσμα να μπορούν να
αποφασιστούν από εξειδικευμένους επαγγελματίες, τους συντηρητές αρχαιοτήτων και
έργων τέχνης. Επομένως, η προληπτική συντήρηση εφαρμόζεται από επαγγελματίες
συντηρητές αρχαιοτήτων και έργων τέχνης σε συνεργασία με επαγγελματίες άλλων
ειδικοτήτων όπως αρχαιολόγοι, επιμελητές συλλογών, αρχιτέκτονες και προσωπικό
φύλαξης. Γενικά, όλοι οι επαγγελματίες που εργάζονται στον χώρο του μουσείου
εμπλέκονται λιγότερο ή περισσότερο με θέματα προληπτικής συντήρησης και θα
πρέπει να είναι κατάλληλα καταρτισμένοι και εκπαιδευμένοι ώστε να γνωρίζουν τι
πρέπει να κάνουν κατά περίπτωση.

***
Παράμετροι διάβρωσης της πολιτιστικής κληρονομιάς και προληπτική συντήρηση
Αναφορικά με τα φυσικά φαινόμενα και με την πυρκαγιά:
 Στις περιπτώσεις ακίνητων μνημείων η προληπτική συντήρηση συνίσταται στη μελετημένη
θεμελίωση – αντισεισμική προστασία και στην εγκατάσταση αντικεραυνικού συστήματος,
τα οποία θα παρεμποδίσουν τη μερική ή την ολική καταστροφή τους σε ενδεχόμενους
μελλοντικούς τέτοιους κινδύνους.
 Στις περιπτώσεις μουσειακών ή αποθηκευτικών χώρων που φιλοξενούν έργα πολιτιστικής
κληρονομιάς η προληπτική συντήρηση συνίσταται στον κατάλληλο τρόπο τοποθέτησης
και στήριξης των πολιτιστικών αγαθών. Εξάλλου, για την αποφυγή ενδεχόμενης
πυρκαγιάς πρέπει να απαγορεύεται η χρήση εύφλεκτων υλικών πλησίον των αντικειμένων,
ενώ οι χώροι πρέπει να είναι εφοδιασμένοι με σύστημα πυρανίχνευσης και αντιμετώπισης
ενδεχόμενης φωτιάς. Σε ό,τι αφορά την κτιριακή υποδομή των μουσειακών ή
αποθηκευτικών χώρων πρέπει να υπάρχει αλεξικέραυνο, να είναι εφοδιασμένη με
σύστημα αποστράγγισης και, τέλος, να εκπληρώνει τις κατάλληλες αντισεισμικές
προδιαγραφές.
Αναφορικά με τις «περιβαλλοντικές» παραμέτρους (ατμοσφαιρικούς ρύπους, ακτινοβολία,
θερμοκρασία, σχετική υγρασία):
 Στις περιπτώσεις των αρχαιολογικών ακίνητων μνημείων η προληπτική συντήρηση
συνίσταται στην τοποθέτηση ειδικών κατασκευών, π.χ. στεγάστρων. Εναλλακτικά, μπορεί
να εφαρμοστούν κατάλληλα προστατευτικά υλικά πάνω στο ίδιο το μνημείο. Επίσης, σε
περιοχή επιβαρημένη από ατμοσφαιρικούς ρύπους η προληπτική συντήρηση θα
μπορούσε να πραγματοποιηθεί με μείωση της έντονης κυκλοφοριακής κίνησης.
 Στις περιπτώσεις των μουσειακών ή αποθηκευτικών χώρων η προληπτική συντήρηση
συνίσταται στα παρακάτω:
o Σχετική υγρασία και θερμοκρασία. Αφορά την τοποθέτηση κλιματιστικών μονάδων ή
τοπικού μηχανολογικού εξοπλισμού (αφυγραντήρες-υγραντήρες) στο εσωτερικό,
καθώς και στη μόνωση της τοιχοδομής του κτήρίου.
o Ακτινοβολία. Αναφορικά με τον τεχνητό φωτισμό επιλέγονται οι κατάλληλες
φωτιστικές πηγές ή τοποθετούνται φίλτρα αποκοπής της υπέρυθρης και της
υπεριώδους ακτινοβολίας. Η σύγχρονη τεχνολογία μπορεί να προτείνει λύσεις (π.χ.
οπτικές ίνες) κατάλληλες για μουσειακούς χώρους, οι οποίες πληρούν τις παραπάνω

3
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

προϋποθέσεις. Σχετικά με την ακτινοβολία από το φυσικό φωτισμό επιβάλλεται η

τοποθέτηση φίλτρων αποκοπής της υπεριώδους και υπέρυθρης ακτινοβολίας στα
σημεία από τα οποία εισέρχεται, καθώς και κατασκευών ή συστημάτων ελέγχου, τα
οποία εξασφαλίζουν το επιθυμητό επίπεδο έντασής της.
o Ατμοσφαιρικοί ρύποι. Αφορά την εγκατάσταση μηχανολογικού εξοπλισμού
καθαρισμού του αέρα με κατάλληλα φίλτρα.
Αναφορικά με τους βιολογικούς παράγοντες (βακτήρια, μύκητες, λειχήνες, βρύα,
έντομα, ποντίκια, ρίζες φυτών/φυτά, περιττώματα ζώων, κ.ά.):
 Στις περιπτώσεις των αρχαιολογικών ακίνητων μνημείων η προληπτική συντήρηση
συνίσταται στην τοποθέτηση ειδικών συστημάτων κατά περίπτωση και κατά είδος
βιολογικής απειλής, π.χ. γεώπανα και αδρανή υλικά σε στρώσεις στο υπέδαφος (για
πρόληψη εμφάνισης αυτοφυούς βλάστησης), πλέγματα ή μεταλλικές κατασκευές (για
πρόληψη από περιστέρια).
 Στις περιπτώσεις των μουσειακών ή αποθηκευτικών χώρων η προληπτική συντήρηση
συνίσταται σε απολυμάνσεις χώρων, στην τήρηση της καθαριότητας, στη ρύθμιση της
σχετικής υγρασίας, κ.ά. κατά περίπτωση (περιβαλλοντικών συνθηκών και υλικού των
μουσειακών αντικειμένων) και κατά είδος βιολογικής απειλής.
Αναφορικά με τον ανθρώπινο παράγοντα, η προληπτική συντήρηση συνίσταται στην
τοποθέτηση κατάλληλων κιγκλιδωμάτων και περιφράξεων, ώστε να αποφεύγονται οι διάφοροι
βανδαλισμοί και οι κλοπές. Επίσης, περιλαμβάνει τη σήμανση που σκοπό έχει να επισημαίνει τα
όρια (περιοχές που απαγορεύεται η είσοδος) και να πληροφορεί για τους κανόνες που
διέπουν το χώρο (καθαριότητας, φαγητού, ποτού, συμπεριφοράς). Σημαντική είναι δε, η
προσωπική ευαισθησία και η ενημέρωση τόσο των επισκεπτών όσο και των εργαζομένων στο
χώρο, για την προστασία των μνημείων και των μουσειακών αντικειμένων από ενδεχόμενες
φθορές που μπορεί να προκληθούν από τον άνθρωπο.
Ακόμα, στην περίπτωση των ακίνητων μνημείων είναι απαραίτητη η διαμόρφωση του
χώρου και ο σχεδιασμός διαδρομών έτσι ώστε να μη διαταράσσεται η αισθητική του και
ταυτόχρονα να μπορεί να ρυθμίζεται η ομαλή ροή των ημερήσιων επισκεπτών.
Εκτός από τα παραπάνω, στους μουσειακούς χώρους αλλά και στα ακίνητα μνημεία
είναι αναγκαία η εγκατάσταση συστημάτων παρακολούθησης και συναγερμού.

41Β. Τί είναι ο θερμοϋγρογράφος και το θερμοϋγρόμετρο και πως χρησιμοποιούνται;

Είναι απαραίτητο να μετριέται η σχετική υγρασία (RH), αλλά η υγρασία ποικίλλει ανάμεσα
στην ημέρα και στη νύκτα, και εκτός από τους φυλακές κανείς δεν είναι παρών στο μουσείο
(κατά τη διάρκεια της νύκτας ή τις ημέρες που είναι κλειστό) για να ελέγχει τις τιμές που
καταγράφονται στα υγρόμετρα.
Είναι απαραίτητο επομένως να χρησιμοποιούνται όργανα που μετρούν και καταχωρούν
με συνεχή τρόπο τη RH. Τα όργανα αυτά ονομάζονται υδρογράφοι.

Σα όργανα που μετρούν και καταγράφουν συγχρόνως και με συνεχή τρόπο τη

RH και τη θερμοκρασία ονομάζονται θερμοϋγρογράφοι.
Η θερμοκρασία μετριέται με μια ταινία που αποτελείται από δύο διαφορετικά μέταλλα ένα
από αυτά είναι το ΙΝΟΟΝΕΕ (μείγμα μετάλλων), το μήκος του οποίου δεν επηρεάζεται από την

4
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

αλλαγή της θερμοκρασίας. Αντίθετα, το δεύτερο μέταλλο είναι ο ορείχαλκος και το μήκος του
μεταβάλλεται, με την αλλαγή της θερμοκρασίας. Τα δύο αυτά μέταλλα είναι κολλημένα μεταξύ
τους. Η μεταλλική ταινία που σχηματίζεται με τον τρόπο αυτό έχει σχήμα τόξου με το ένα άκρο
ελεύθερο και το άλλο σταθερό.
Τα δύο μέταλλα διαστέλλονται και συστέλλονται ανάλογα με την αλλαγή της
θερμοκρασίας, με αποτέλεσμα να μετατοπίζεται το ελεύθερο άκρο του μεταλλικού
τόξου/ταινίας. Οι μετατοπίσεις μεταδίδονται από μια βελόνα που τις καταγράφει και τις
σημειώνει, είτε απευθείας είτε με μοχλούς, σε ένα φύλλο καταχώρισης (ρολό) το οποίο είναι
στερεωμένο επάνω σε έναν κύλινδρο. Ο κύλινδρος αυτός περιστρέφεται με μηχανικό τρόπο.

Σα πλεονεκτήματα της χρήσης του θερμοϋγρογράφου είναι:

 Καταγράφει τη σχετική υγρασία και τη θερμοκρασία.
 Δεν είναι αναγκαία η παρουσία χειριστή.
 Είναι όργανό φθηνό.
 Ανάλογα με τις περιστάσεις μπορεί να καταχωρίσει τις κλιματικές αλλαγές της
ημέρας, της εβδομάδας, του δεκαπενθημέρου και του μήνα.·
 Σα αποτελέσματα καταγράφονται απευθείας σε ένα χαρτί (οπότε μελετώνται
εύκολα) ή καταχωρούνται ηλεκτρονικά σε κατάλληλα αρχεία.
 Η ανάλυση των καταχωρίσεων αποτελεί σημαντικό στοιχείο για τη μελέτη των
μέτρων που πρέπει να ληφθούν για την καλύτερη προστασία των συλλογών.
 ΢υνδέεται με υπολογιστή (με καλώδιο ή ασύρματα).
Σο μειονέκτημα του θερμοϋγρογράφου είναι:
 Απαιτείται μηνιαία βαθμονόμηση (για τη σωστή λειτουργία του οργάνου).
Ενώ το μειονέκτημα του απλού θερμοϋδρογράφου με ρολό είναι:
 Πιθανές δονήσεις επιφέρουν τη μετακίνηση της βελόνας η οποία μπορεί να
γυρίσει προς τα πίσω το ρολό και άρα να έχουμε λανθασμένη καταγραφή.
Φρήσιμα όργανα είναι και τα θερμοϋγρόμετρα. Σα όργανα αυτά μετρούν και
καταγράφουν συγχρόνως το τρέχον επίπεδο RH και θερμοκρασίας του χώρου.
Σα πλεονεκτήματα της χρήσης του θερμοϋγρόμετρου είναι:
 Καταγράφει τη RH και τη θερμοκρασία.
 Μια γρήγορη ανάγνωση είναι αρκετή για να διαπιστωθεί η καταλληλότητα της RH
και της θερμοκρασίας για μια συγκεκριμένη συλλογή.
 Είναι όργανο φθηνό.
 Λόγω του μικρού του μεγέθους μπορεί να τοποθετηθεί μέσα σε προθήκες και σε
αποθηκευτικά κιβώτια.
 Παρουσιάζει μεγάλη ευκολία στη χρήση.
Σο μειονέκτημα του θερμοϋγρόμετρου είναι:
 Δείχνει τη RH και τη θερμοκρασία μόνο για μια καθορισμένη στιγμή·
 Απαιτεί συχνή βαθμονόμηση.
 Αντιδρά με αργό τρόπο στις αλλαγές της RH και τηw θερμοκρασίαw.·
 Σο στοιχείο που μετράει την υγρασία φθείρεται πολύ γρήγορα.
 Πρέπει να ελέγχεται καθημερινά από τον αρμόδιο υπάλληλο.

5
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

Ο έλεγχος των μετρήσεων που γίνονται με τους θερμοϋγρογράφους και τα

θερμοϋγρόμετρα μας επιτρέπει να διαπιστεύσουμε τις αιτίες που προκαλούν
αλλοιώσεις σε αντικείμενα μουσειακών συλλογών.

Θερμοϋγρογράφος

42Β. Τι είναι το silica gel;

Σο silica gel είναι ένα τεχνητά προετοιμασμένο αδρανές, μη εύφλεκτο, άχρωμο,

κρυσταλλικό αφυγραντικό υλικό. Είναι ένωση πυριτίου - οξυγόνου (SiO2) στην οποία
προστίθενται άλατα κοβαλτίου (silica gel με δείκτη).
Σο silica gel είναι ένα από τα πιο γνωστά υλικά ρύθμισης της υγρασίας ενός
χώρου, λόγω του βασικού χαρακτηριστικού του που είναι η υγροσκοπικότητα
(δηλαδή η απορρόφηση σημαντικής ποσότητας υγρασίας). Δρα αφυγραντικά
αρκετά γρήγορα, απορροφώντας μεγάλες ποσότητα υγρασίας. Φαρακτηριστικά
αναφέρεται ότι ένα κιλό silica gel μπορεί να απορροφήσει 380 g υδρατμών.
Κατά τη διαδικασία πρόσληψης υγρασίας πραγματοποιείται η αντίδραση:
SiO2 + H2O  H2SiO3
Αντίστροφα, όταν μια υγρή ποσότητα silica gel έλθει σε επαφή με ξηρό αέρα, αποβάλλει
υδρατμούς. Κατά τη διαδικασία ξήρανσης πραγματοποιείται η αντίδραση:
H2SiO3  SiO2 + H2O

Σο προϊόν αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί με τους εξής τρόπους:

6
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

 Όταν είναι ξηρό, απορροφά υδρατμούς από τον υγρό αέρα·

 Όταν είναι υγρό, αποβάλλει υδρατμούς στον ξηρό αέρα.
 Όταν είναι ξηρό ή υγρό, αντισταθμίζει τις απότομες διακυμάνσεις της
υγρασίας.
 Περιορίζει τους αέριους ρύπους.
Η χρήση του silica gel για την προστασία από την υγρασία ξεκινά από το 1950.

Σο silica gel με δείκτη, αλλάζει χρώμα ανάλογα με την υγρασία που απορροφά ή
που αποβάλλει. Σο χρώμα του παραμένει μπλε όταν η σχετική υγρασία είναι κάτω από
20%, ενώ αλλάζει και γίνεται μοβ όταν βρίσκεται σε ισορροπία με τον περιβάλλοντα
αέρα, του οποίου η σχετική υγρασία είναι στο διάστημα 20-30%. Όταν το silica gel
πάρει την απόχρωση του ροζ η σχετική υγρασία είναι μεγαλύτερη από 30% έως 100%.
Όταν θέλουμε υψηλότερα επίπεδα σχετικής υγρασίας πάνω από 25%, μπορούμε να
το προετοιμάσουμε σε τέτοια ποσότητα ώστε να υπάρχει η συγκεκριμένη
ικανοποιητική υγρασία.
Για να επαναφέρουμε το μπλε χρώμα στο silica gel αρκεί να το φέρουμε σε
επαφή με τον ξηρό αέρα (π.χ. σε ένα φούρνο με θερμοκρασία μεταξύ 110 έως και 250
οC). Η διεργασία αυτή ονομάζεται «αναζωογόνηση» και μπορεί να επαναλαμβάνεται

συνεχώς. Το silica gel έχει την ικανότητα να υγραίνεται και να ξηραίνεται όσες φορές
επιθυμούμε χωρίς να χάνει τις απορροφητικές του ικανότητες.
Σο silica gel για να έρχεται σε μεγαλύτερη επαφή με τον περιβάλλοντα αέρα
πρέπει να τοποθετείται σε ρηχά, μεγάλης επιφάνειας δοχεία, όσο το δυνατό πιο κοντά
στο αντικείμενο.
Σχετικά με την ποσότητα χρήσης του silica gel αναφέρεται η αναλογία 20 Kg ανά κυβικό
μέτρο χώρου. Σε περίπτωση που απαιτείται πολύ αυστηρός έλεγχος για ένα μεγάλο χρονικό
διάστημα, μπορούν να χρησιμοποιηθούν πάνω από 20 κιλά ανά κυβικό μέτρο αέρα.

Σα πλεονεκτήματα του προϊόντος είναι τα ακόλουθα:

 Δεν απαιτεί ειδικευμένο προσωπικό και μόνο η παρατήρηση του χρώματός του
είναι αρκετή.·
 Δε χρειάζεται τακτικά έλεγχο (ανάλογα τα επιθυμητά επίπεδα σχετικής υγρασία).
 Είναι εύκολο να «αναζωογονηθεί» σε μία ώρα, εάν τοποθετηθεί σε έναν
αεριζόμενο φούρνο σε θερμοκρασία 250 οC.
 Μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως σταθεροποιητής της σχετικής υγρασίας.·
 Μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε μια αεροστεγή βιτρίνα.
Σα μειονεκτήματα του προϊόντος είναι τα ακόλουθα:
 Είναι σχετικά ακριβό προϊόν (15-20 ευρώ το κιλό, ανάλογα με την ποιότητα).
 Μια προθήκη πρέπει να περιέχει περίπου 1 κιλό ανά κυβικό μέτρο, για να
αποφεύγεται η συχνή «αναζωογόνηση».

7
Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

8
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

43Β. Αναφέρετε τις φθορές που προκαλεί ο ανθρώπινος παράγοντας σε ζωγραφικό

πίνακα σε πανί.

Οι ζωγραφικοί πίνακες σε πανί μπορούν να δεχτούν πλήθος επεμβάσεων στη

διάρκεια της ύπαρξής τους. Οι περισσότερες από αυτές γίνονται με πρόθεση κάποια
επιδιόρθωση, αλλά συχνά οδηγούν σε μερική ή σε ολική καταστροφή του έργου,
όταν γίνονται από ανθρώπους που δεν έχουν τις κατάλληλες γνώσεις και την εμπειρία
για τέτοιες επεμβάσεις.
Επεμβάσεις καθαρισμού με ακατάλληλα υλικά από μη ειδικούς μπορούν να
προκαλέσουν αναντίστρεπτες φθορές. Η χρήση αλκαλικών διαλυμάτων όπως
σαπουνιών, αμμωνίας κ.τ.λ. μπορεί να προκαλέσει σαπωνοποίηση του συνδετικού
και χρωματική αλλοίωση ορισμένων χρωστικών. Επεμβάσεις καθαρισμού με πολύ
δραστικά υλικά μπορεί να προκαλέσουν απώλειες τμημάτων, ρωγματώσεις,
απολεπίσεις καθώς και χρωματικές αλλοιώσεις ορισμένων χρωστικών.
Τα ελαιώδη στρώματα, αν και είναι αδιάλυτα στους οργανικούς διαλύτες, όταν έρθουν
σε επαφή μαζί τους για παρατεταμένο χρονικό διάστημα, διογκώνονται. Ο διαλύτης
παρασύρει τα μη πολυμερισμένα τριγλυκερίδια και τα ελαφρά προϊόντα οξείδωσης. Μετά την
απομάκρυνση του διαλύτη παρατηρείται συρρίκνωση των ελαιωδών στρωμάτων. Έτσι, η
χρήση ακατάλληλων υλικών μπορεί να θέσει ένα έργο σε σοβαρό κίνδυνο, ακόμη και αν δεν
είναι άμεσα ορατή η φθορά.

Οι επιζωγραφήσεις που μπορεί να έχουν γίνει σε κάποιο έργο συνήθως είχαν

στόχο να καλύψουν φθορές όπως απολεπίσεις, να εκσυγχρονίσουν ενδυμασίες, να
ντύσουν γυμνά σώματα, να επιδιορθώσουν φθορές που προκλήθηκαν από τον
αποχρωματισμό των ευαίσθητων χρωστικών, φυτικής ή ζωικής προέλευσης (π.χ. της
καρμίνας κ.ά.). Έτσι, περιοχές που καλύπτονταν με χρώματα που εξαφανίστηκαν με
την πάροδο του χρόνου επιζωγραφίζονταν συνήθως από κάποιο ζωγράφο.
Σε όλες τις περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι η παραχάραξη του αυθεντικού έργου, η
αλλοίωση στοιχείων της ιστορίας και της αισθητικής του, ανεξάρτητα από την επιδεξιότητα και
από τις ικανότητες του καλλιτέχνη.
Οι επιζωγραφήσεις συνήθως δεν περιορίζονται στην περιοχή μιας φθοράς, αλλά
επεκτείνονται περισσότερο, για να ενοποιήσουν την επέμβαση με το υπόλοιπο έργο.

΢ε ορισμένες περιπτώσεις γίνεται συνειδητή παραχάραξη του έργου με την

προσθήκη υπογραφών επώνυμων ζωγράφων, με στόχο την αύξηση της χρηματικής
αξίας του.
Όταν για τη μεταφορά τους οι ζωγραφικοί πίνακες σε πανί τυλίγονται σε ρολό,
συχνά προκαλούνται κατακόρυφες ρωγμές και απολεπίσεις, ιδιαίτερα όταν το
χρωματικό στρώμα, το βερνίκι ή η προετοιμασία έχουν μεγάλο πάχος. Σο φαινόμενο
αυτό είναι εντονότερο, όταν το έργο φυλάσσεται τυλιγμένο για μεγάλο χρονικό
διάστημα. Ακόμη, σε περιπτώσεις κλοπών έχει συμβεί να κοπεί το έργο σε μικρότερα
κομμάτια είτε για την ευκολότερη εξαγωγή του είτε για την πώλησή του σε κομμάτια2.

2 Σο «Ερωτικό γράμμα» του Vermeer είχε υποστεί σοβαρές φθορές, όταν είχε αποκοπεί βίαια
από το τελάρο του και είχε τυλιχτεί μετά την κλοπή του από το Palais des Beaux Arts στις
Βρυξέλλες.

9
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

Πολλές φθορές όπως σχισίματα, κτυπήματα, απολεπίσεις κτλ., μπορούν να

προκύψουν κατά τη μεταφορά των ζωγραφικών πινάκων σε πανί λόγω του
ευαίσθητου υφασμάτινου υποστηρίγματος
Σέλος, σημαντικές καταστροφές σε έργα του πολιτισμού και της τέχνης, όπως
είναι οι ζωγραφικοί πίνακες σε πανί (ελαιογραφίες), προκαλούνται κατά τη διάρκεια
πολέμων. Αυτό μπορεί να συμβεί είτε αμέσως, όπως, για παράδειγμα, με την
ολοσχερή καταστροφή τους σε ένα βομβαρδισμό, είτε σταδιακά, αφού κατά τη
διάρκεια ενός πολέμου οι συνθήκες φύλαξης των έργων σπάνια είναι κατάλληλες. ΢ε
τέτοιες ακραίες καταστάσεις τα έργα συχνά μεταφέρονται βιαστικά σε χώρους
φύλαξης με ακατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες ή εγκαταλείπονται.

10
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

Λεπτομέρεια ελαιογραφίας. Υθορά Λεπτομέρεια σχισίματος ελαιογραφίας

του χρωματικού στρώματος από τη
χρήση ακατάλληλων διαλυτών από
μη ειδικούς.

45Β. Πότε καθιερώθηκε η ζωγραφική σε ύφασμα με την τεχνική της ελαιογραφίας και
ποια είναι τα πλεονεκτήματά της;

Η ελαιογραφία είναι το ζωγραφικό έργο τέχνης του οποίου η ζωγραφική

επιφάνεια είναι κατασκευασμένη με χρωστικές ουσίες και συνδετικό υλικό κάποιο
ξηραινόμενο έλαιο, όπως το λινέλαιο, το παπαρουνέλαιο ή το καρυδέλαιο. Σο
υποστήριγμα του χρωματικού στρώματος είναι συνήθως ύφασμα, το οποίο έχει
τεντωθεί σε ένα ξύλινο πλαίσιο, το τελάρο.
Η χρήση του υφάσματος ως ζωγραφικού υποστηρίγματος ξεκινά από την
Αρχαία Αίγυπτο και συνεχίζεται στην Αρχαία Ελλάδα και στη Ρώμη, ενίοτε ως άμεσο
υποστήριγμα ζωγραφικής επιφανείας και ενίοτε ως ενδιάμεσο στρώμα μεταξύ του
ξύλινου υποστρώματος και της προετοιμασίας της ζωγραφικής επιφανείας.
Η χρήση των ξηραινόμενων ελαίων ως συνδετικού υλικού στα ζωγραφικά έργα
δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς ξεκινά. Η πρώτη καταγεγραμμένη αναφορά γίνεται τον
12ο αιώνα από τον βενεδικτινό μοναχό Θεόφιλο, τον πρεσβύτερο, ο οποίος αναφέρει
το λινέλαιο ως συνδετικό μέσο.
Αυτό που με βεβαιότητα είναι γνωστό, είναι ότι η τεχνική της ελαιογραφίας
επικράτησε και εξαπλώθηκε την περίοδο της Αναγέννησης.

11
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

Επίσης, πολύ αργότερα, ο Διονύσιος ο εκ Υουρνά (18ος αιώνας) αναφέρει

οδηγίες για την κατασκευή ελαιοχρωμάτων με την ανάμειξη καλά λειοτριβημένων
χρωστικών με «πιζίρι», δηλαδή με λινέλαιο. Ο ίδιος αναφέρει ότι ως υποστηρίγματα
μπορούν να χρησιμοποιηθούν το μεταξωτό ύφασμα, στο οποίο δεν τοποθετείται
προετοιμασία, αλλά και το λινό, στο οποίο τοποθετείται μια πυκνή «βαφή» πιθανότατα
ζωική κόλλα και από πάνω χρησιμοποιείται προετοιμασία με γύψο.
Η ζωγραφική με την τεχνική της ελαιογραφίας επάνω σε υφασμάτινο
υποστήριγμα τεντωμένο σε τελάρο επικράτησε λόγω των πλεονεκτημάτων της
μεθόδου, που είναι τα ακόλουθα:
 Το έργο είναι ελαφρύ και ευλύγιστο.
 Το έργο μεταφέρεται εύκολα και μπορεί ακόμη και να τυλιχτεί.
 Η μέθοδος δίνει τη δυνατότητα κατασκευής φορητών έργων μεγάλων
διαστάσεων.
 Το λάδι ως συνδετικό αργεί να στεγνώσει, με αποτέλεσμα ο ζωγράφος να έχει
τη δυνατότητα να επανέλθει και να ξαναδουλέψει το έργο του.
 Η υφή του υφασμάτινου υποστηρίγματος μπορεί να αξιοποιηθεί από το
ζωγράφο.
 Οι περισσότερες χρωστικές δεν αλλάζουν χρώμα, όταν στεγνώσουν3.
 Οι χρωστικές μπορούν να διατηρηθούν μαζί με το συνδετικό υλικό σε έτοιμο
μείγμα για κάποιο χρονικό διάστημα, σε αντίθεση με τις τεχνικές της τέμπερας,
γεγονός που τις έκανε πιο εύχρηστες για τους ζωγράφους.
 Η μέθοδος δίνει τη δυνατότητα στο ζωγράφο να δημιουργήσει ποίκιλες
«εντυπώσεις» με διαφανή και αδιαφανή χρωματικά στρώματα, λαζούρες,
ανάγλυφη πινελιά, κ.ά..
 Η μέθοδος έχει μικρότερο κόστος από τη ζωγραφική σε ξύλο ή σε τοίχο και
δεν απαιτεί πολύπλοκη διαδικασία επεξεργασίας όπως το ξύλο ή η
τοιχογραφία.
Από τους πρώτους ζωγράφους που εφάρμοσαν την τεχνική της ελαιογραφίας
ήταν ο Giovanni Bellini, ο Hubert Van Eyck, ο Andrea Del Sarto, ο Leonardo Da Vinci
και άλλοι. Επίσης, ο ζωγράφος και ιστορικός τέχνης της Αναγέννησης Georgio Vasari
(16ος αιώνας) περιγράφει με αρκετές λεπτομέρειες τις τεχνικές ζωγραφικής που
χρησιμοποιούσαν πολλοί από αυτούς τους καλλιτέχνες.
Η τεχνική της ελαιογραφίας εξαπλώθηκε και υπερίσχυσε των άλλων τεχνικών
ζωγραφικής έως τα μέσα του 20ού αιώνα, οπότε και παρατηρήθηκε μία μικρή ύφεση
στη χρήση της, λόγω της εμφάνισης νέων συνθετικών υλικών και μικτών τεχνικών
στην εικαστική έκφραση.

3 ΢ε περιπτώσεις επιλογής διαφορετικού συνδετικού υλικού (όχι ελαίων) το χρώμα των

χρωστικών αλλάζει όταν η ζωγραφική επιφάνεια στεγνώσει.

12
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

46Β. Ποια είναι τα είδη φθορών του υφάσματος μίας φορητής εικόνας;

Οι μεγαλύτερες φθορές στο ύφασμα μίας φορητής εικόνας δημιουργούνται

από τις έντονες διακυμάνσεις στις τιμές της σχετικής υγρασίας (RH) γιατί τότε τα
μόρια των οργανικών υλικών του υφάσματος υπόκεινται σε συνεχείς συστολές και
διαστολές που προκαλούν πλήρη αποδυνάμωση του υλικού. Σο μέγεθος των
φθορών εξαρτάται από την ποιότητα και την πυκνότητα των ινών, καθώς και από το
είδος της πλέξης.
Οι φθορές του υφάσματος από την υγρασία εντοπίζεται κυρίως όταν η υγρασία
είναι μικρότερη από 45% και μεγαλύτερη από 70%
 Αλλαγή στο μέγεθος και στο σχήμα του υφάσματος. Σο ύφασμα ως
υγροσκοπικό υλικό, απορροφά υγρασία σε σχετική υγρασία μεγαλύτερη από
70% και αποβάλλει υγρασία σε σχετική υγρασία μικρότερη από 45%, ώστε να
έρθει σε ισορροπία με το περιβάλλον του. Έτσι παρατηρούνται αλλαγές στις
διαστάσεις του και στο σχήμα των συστολών και διαστολών των ινών.
 Ανάπτυξη μυκήτων όταν η σχετική υγρασία είναι μεγαλύτερη από 70%. Σο
αποτέλεσμα της ανάπτυξης είναι η αποδυνάμωση του υλικού, η δυσάρεστη
οσμή, η κολλώδης υφή, η απώλεια του υλικού και η αύξηση της οξύτητάς του
διότι οι μύκητες παράγουν οξέα και επομένως δημιουργούν όξινο περιβάλλον.
 Επιτάχυνση φωτοχημικών αντιδράσεων. Η υγρασία επιταχύνει τις φθορές π.χ. τις
αντιδράσεις οξείδωσης που προκαλεί το φως.
Σο ύφασμα, αν υπάρχει, είναι επικολλημένο επάνω στο ξύλινο υπόστρωμα ως
οργανικό υλικό με χημική σύσταση παρόμοια με αυτή του ξύλου επηρεάζεται άμεσα
από τους παράγοντες που φθείρουν το ξύλο, δηλαδή ακολουθεί τις κινήσεις του
ξύλου (συστολές-διαστολές), επηρεάζεται από την υγρασία (άλλωστε είναι
επικολλημένο με υγροσκοπική οργανική κόλλα), από τους μύκητες, από τα έντομα
και από τις οξειδώσεις των μεταλλικών στοιχείων που υπάρχουν στο ξύλινο
υπόστρωμα, και μεταδίδει όλες αυτές τις φθορές και στα υπόλοιπα στρώματα της
εικόνας.
Η παρουσία του, όμως, ως ενδιάμεσου στρώματος μεταξύ ξύλου - ζωγραφικής
και προετοιμασίας σε πολλές περιπτώσεις δρα προστατευτικά. Έτσι, αποφεύγονται
απολεπίσεις και απώλειες της ζωγραφικής που οφείλονται σε κινήσεις του ξύλου.

48Β. Ποιοι Διεθνείς Οργανισμοί ασχολούνται με την προληπτική συντήρηση;

Οι διεθνείς οργανισμοί που δραστηριοποιούνται, σε μεγάλο ή μικρό βαθμό, με

την προληπτική συντήρηση χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: (α) τους διακυβερνητικούς
και (β) τους μη κυβερνητικούς.

α. Διακυβερνητικοί Οργανισμοί. ΢τους διακυβερνητικούς οργανισμούς εντάσσονται:

13
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

 UNESCO: Εκπαιδευτικός και Πολιτιστικός Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών

(United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization)4.
Η UNESCO ιδρύθηκε το 1945 και είναι ένας διεθνής διακυβερνητικός οργανισμός
που αναπτύσσει δραστηριότητα σε διάφορα πεδία, ανάμεσα στα οποία
ξεχωριστή θέση κατέχει αυτό της πολιτιστικής κληρονομιάς. Μάλιστα, η UNESCO
αποτελεί τον κατ’ εξοχήν διεθνή φορέα προστασίας της πολιτιστικής
κληρονομιάς.
΢το πρώτο άρθρο της (παρ. 2γ) προβλέπει ότι ένας από τους σκοπούς της είναι «να
διατηρήσει, να προαγάγει και να διαδώσει τη γνώση εξασφαλίζοντας τη συντήρηση και
την προστασία της παγκόσμιας κληρονομιάς σε αρχεία, έργα τέχνης και άλλα μνημεία
ιστορικού ή επιστημονικού ενδιαφέροντος, και συστήνοντας στους ενδιαφερομένους
λαούς τις κατάλληλες διεθνείς συμβάσεις».
Με βάση το σκοπό αυτό, η UNESCO έχει αναπτύξει δράση στο πεδίο της προστασίας της
πολιτιστικής κληρονομιάς η οποία εκδηλώνεται σε τρεις κύριους τομείς: τον κανονιστικό,
τον επιχειρησιακό και τον τομέα διάδοσης επιστημονικών και τεχνικών πληροφοριών.
Η κανονιστική δράση της UNESCO έχει επικεντρωθεί στη σύνταξη, την υιοθέτηση και την
προώθηση ΢υμβάσεων και ΢υστάσεων, που συγκροτούν ένα ισχυρό διεθνές νομικό
πλαίσιο προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς σε διεθνές αλλά και εθνικό επίπεδο. Οι
΢υμβάσεις της UNESCO, όπως και γενικότερα οι ΢υμβάσεις των Διεθνών Οργανισμών,
έχουν δεσμευτική ισχύ για τα κράτη-μέλη που τις έχουν επικυρώσει. Οι ΢υστάσεις της
UNESCO δεν υπόκεινται σε επικύρωση και δεν έχουν κατά συνέπεια νομική δεσμευτικότητα.
Δεσμεύουν όμως ηθικά τα κράτη-μέλη υποδεικνύοντας ορισμένη συμπεριφορά και
δίνοντας κατευθύνσεις και οδηγίες που έχουν σκοπό να επηρεάσουν τη διαμόρφωση των
εθνικών νομοθεσιών και την εφαρμογή των πρακτικών προστασίας.
Η δυναμική παρέμβαση της UNESCO στον τομέα αυτόν εκδηλώνεται επίσης με την
παροχή, στις αναπτυσσόμενες κυρίως χώρες, τεχνικής βοήθειας για την προετοιμασία
εθνικής νομοθεσίας που αφορά την προστασία της πολιτιστικής τους κληρονομιάς
καθώς και με την έκδοση συγκριτικών μελετών και κατατοπιστικών εγχειριδίων με τις
σχετικές νομοθεσίες διαφόρων χωρών.
Η επιχειρησιακή δράση της UNESCO συνίσταται στη χορήγηση βοήθειας στα κράτη-μέλη
της για συντήρηση, αποκατάσταση και ανάδειξη μνημείων και χώρων. Η σημαντικότερη
παρέμβασή της στον τομέα αυτό είναι οι λεγόμενες «Διεθνείς Εκστρατείες Διάσωσης», που
αποτελούν μακροχρόνια και πολυδάπανα προγράμματα. Άλλα, μικρότερης εμβέλειας και
διάρκειας προγράμματα όπως και σωστικές επεμβάσεις σε περιπτώσεις επείγουσας
ανάγκης περιλαμβάνονται επίσης σε αυτόν τον τομέα δράσης της UNESCO. Μια ακόμη
σχετική δραστηριότητα είναι η οργάνωση προγραμμάτων κατάρτισης σε θέματα
συντήρησης αρχιτεκτονικών μνημείων και κινητών πολιτιστικών αγαθών, με τη στενή
συνεργασία των οργανισμών ΙCΟΜΟS και ICCROM.
Σέλος, η δράση της UNESCO για τη διάδοση επιστημονικών και τεχνικών πληροφοριών
καλύπτει την έκδοση τεχνικών εγχειριδίων, μελετών και περιοδικών, καθώς και τη
διοργάνωση συνεδρίων, τη διεξαγωγή ερευνών και την προώθηση επιστημονικών
ανταλλαγών.

4 Βλέπε: <http://en.unesco.org/> και <http://unesco-hellas.org/> (22/12/2015).

14
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

 ICCROM: Διεθνές Κέντρο για τη Μελέτη της Συντήρησης και της Αποκατάστασης
των Μνημείων (International Center of Conservation and Restoration of
Monuments)5.
Σο ICCROM αποτελεί έναν διεθνή διακυβερνητικό οργανισμό με αποκλειστικό
σκοπό την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. ΢υγκεκριμένα, το ICCROM
δραστηριοποιείται σε έναν εξειδικευμένο τομέα: τη συντήρηση.
Σο Κέντρο ιδρύθηκε το 1959, με πρωτοβουλία της UNESCO 6, ως αυτόνομος
διακυβερνητικός οργανισμός. ΢ε αυτό συμμετέχουν επομένως ως κανονικά μέλη
κυβερνήσεις κρατών και ως συνδεδεμένα μέλη ιδιωτικά ιδρύματα ειδικευμένα στη
συντήρηση των πολιτιστικών αγαθών. Κύριοι σκοποί του είναι η συλλογή, η μελέτη και η
διάδοση στοιχείων σχετικών με τη συντήρηση και την αποκατάσταση πολιτιστικών
αγαθών, η παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών και η οργάνωση εξειδικευμένων
εκπαιδευτικών προγραμμάτων.
Βασική δραστηριότητα του Κέντρου είναι η τακτική διεξαγωγή σεμιναρίων στην έδρα του
στη Ρώμη, για την κατάρτιση ειδικευμένων στελεχών σε θέματα συντήρησης και
αποκατάστασης αρχιτεκτονικών μνημείων, τοιχογραφιών, χαρτιού κ.ά.. Παράλληλα, το
ICCROM οργανώνει ή συμμετέχει σε σεμινάρια που πραγματοποιούνται σε άλλες χώρες
με τη συνεργασία τοπικών Κέντρων ή αρμόδιων Τπηρεσιών. Άλλες δραστηριότητές του
είναι η αποστολή ειδικών για παροχή συμβουλών και τεχνικής βοήθειας, η έκδοση ειδικών
μελετών, η διοργάνωση συνεδρίων και συμποσίων κ.ά.. Σο Κέντρο διαθέτει επίσης μεγάλη
εξειδικευμένη βιβλιοθήκη στη Ρώμη.

β. Μη κυβερνητικοί Οργανισμοί.
΢τους μη κυβερνητικούς οργανισμούς περιλαμβάνονται διεθνείς φορείς που ασκούν την
αρμοδιότητά τους σε ειδικούς τομείς της πολιτιστικής κληρονομιάς. ΢ε αυτούς συμμετέχουν ως
μέλη άτομα ή συλλογικές οντότητες –δεν συμμετέχουν οι κυβερνήσεις.

΢τους μη κυβερνητικούς οργανισμούς εντάσσονται:

 ΙCΟΜ: Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (International Council of Museums)7.

Ο Οργανισμός αυτός ιδρύθηκε το 1946 από την UNESCO8 για να συμβάλει στην
ανάπτυξη και τη διαχείριση μουσείων όλων των κατηγοριών.
΢υγκεκριμένα, οι βασικοί του σκοποί είναι να ενθαρρύνει και να ενισχύει την ίδρυση, την
ανάπτυξη και την επαγγελματική διαχείριση μουσείων κάθε είδους, να προωθεί τη γνώση
για το ρόλο των μουσείων και την επιστήμη της μουσειολογίας και να οργανώνει τη
συνεργασία μεταξύ των μουσείων.
Εκτός από τις συνήθεις δραστηριότητες του (συνέδρια, συναντήσεις, εκδόσεις μελέτες,
παροχή τεχνικής βοήθειας κ.τ.λ.), το ΙCΟΜ προσφέρει τις υπηρεσίες του στη
Διακυβερνητική Επιτροπή για την Προώθηση της Επιστροφής των Πολιτιστικών Αγαθών
στις Χώρες Προέλευσής τους, η οποία έχει συσταθεί με πρωτοβουλία της UNESCO.
Επίσης, το ICOM σε συνεργασία με την Διεθνή Σράπεζα Ανάπτυξης συμβάλλει στη

5 Βλέπε: <http://www.iccrom.org/> (22/12/2015).

6 Η UNESCO υποστηρίζει οικονομικά το ICCROM.
7 Βλέπε: <http://icom.museum/> και <http://network.icom.museum/icom-greece/>
(22/12/2015).
8 Η UNESCO υποστηρίζει οικονομικά το ΙCΟΜ.

15
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

χρηματοδότηση μουσειακών φορέων του Σρίτου Κόσμου και παίζει σημαντικό ρόλο στην
αποκατάσταση των πολιτισμικών θησαυρών των κρατών.
Σο ΙCΟΜ αποτελείται από πολυάριθμες διεθνείς και εθνικές επιτροπές. ΢τις διεθνείς
επιτροπές περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων, οι ακόλουθες:
o ICMS: Διεθνής Επιτροπή για την Ασφάλεια στα Μουσεία (International Committee for
Museum Security)
o ICOFOM: Διεθνής Επιτροπή για τη Μουσειολογία (International Committee for
Museology)
o ICOM-CC: Επιτροπή για τη Συντήρηση (Committee for Conservation)
Αξίζει να αναφερθεί ακόμη ότι το ΙCΟΜ διαθέτει μεγάλο Κέντρο Μουσειολογικής
Πληροφόρησης, το μεγαλύτερο στο είδος του παγκοσμίως. Σο Κέντρο στεγάζεται στην
έδρα του οργανισμού που βρίσκεται στα γραφεία της UNESCO στο Παρίσι.

 ΙCOMOS: Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών (International Council of

Monuments and Sites)9.
Σο ICOMOS ιδρύθηκε υπό την αιγίδα της UNESCO το 1965 και είναι ο μόνος
διεθνής μη κυβερνητικός οργανισμός που ασχολείται αποκλειστικά με
θεωρητικά, μεθοδολογικά και τεχνικά θέματα προστασίας της αρχιτεκτονικής
κληρονομιάς.
Όπως προσδιορίζεται στην Ιδρυτική του Πράξη, κύριοι σκοποί του είναι η διευκόλυνση των
επαφών ανάμεσα σε ειδικούς επιστήμονες, η συλλογή και η αξιολόγηση πληροφοριών, η
παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών για την ίδρυση Κέντρων Σεκμηρίωσης, η οργάνωση
εκπαιδευτικών προγραμμάτων και η προώθηση της σύναψης και της εφαρμογής διεθνών
΢υμβάσεων για τη συντήρηση και την ανάδειξη της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.
Για την πραγματοποίηση των παραπάνω σκοπών το ICOMOS χρησιμοποιεί διάφορα
πρόσφορα μέσα, ανάμεσα στα οποία είναι η διοργάνωση διεθνών συμποσίων, οι
εκδόσεις μελετών και του ειδικού περιοδικού Monumentum, η οργάνωση προγραμμάτων
κατάρτισης, η αποστολή εμπειρογνωμόνων σε διάφορες χώρες και η παροχή υπηρεσιών
στην UNESCO. Πρέπει να σημειωθεί ακόμη ότι το ICOMOS διαθέτει στην έδρα του, στο
Παρίσι, μεγάλο Κέντρο Σεκμηρίωσης και Βιβλιοθήκη.

 ΤΙCCΙΗ: Διεθνής Επιτροπή Συντήρησης της Βιομηχανικής Κληρονομιάς (The

International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage)10.
Η Επιτροπή ΣΙCCΙΗ είναι ένας διεθνής μη-κυβερνητικός οργανισμός, ο οποίος
ιδρύθηκε το 1973 και ασχολείται με τα κτήρια που υπάγονται στην κατηγορία της
αποκαλούμενης «Βιομηχανικής Αρχαιολογίας»11. ΢υγκεκριμένα, η Επιτροπή έχει

9 Βλέπε: <http://www.icomos.org/en/> και <https://www.icomoshellenic.gr/> (22/12/2015).

10 Βλέπε: <http://ticcih.org/> και < http://www.ticcih.gr/> (22/12/2015). – Μέρος απάντησης
στην ερώτηση πιστοποίησης: «128Β. Τι γνωρίζετε για τους τρόπους προστασίας των
ελληνικών τεχνολογικών μνημείων;».
11 Βιομηχανική Αρχαιολογία: Η βιομηχανική αρχαιολογία είναι μια διεπιστημονική μέθοδος
μελέτης όλων των μαρτυριών, υλικών και άυλων, των τεκμηρίων, των τεχνουργημάτων, της
στρωματογραφίας και των κατασκευών, των ανθρώπινων οικισμών και των φυσικών και
αστικών τοπίων που δημιουργήθηκαν για ή από τη βιομηχανική διεργασία. Φρησιμοποιεί
αυτές τις μεθόδους έρευνας που είναι οι πιο κατάλληλες για να διευρύνουν την κατανόηση
του βιομηχανικού παρελθόντος και παρόντος
(<http://www.ticcih.gr/index.php?timicat1=31676&timicat2=0>, 22/12/2015)

16
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

ως βασικό της στόχο την προώθηση της διεθνούς συνεργασίας για την
διατήρηση, τη συντήρηση, την έρευνα, τη μελέτη, την τεκμηρίωση και την
εξειδικευμένη εκπαίδευση αναφορικά με τη Βιομηχανική Κληρονομιά. Μέλη της
Επιτροπής είναι ενώσεις και πρόσωπα από όλον τον κόσμο.
Η Επιτροπή ΣΙCCΙΗ αναγνωρίζεται από το ICOMOS ως σύμβουλος για θέματα
σχετικά με τη μελέτη και τη διατήρηση της Βιομηχανικής Κληρονομιάς. Ακόμη
λειτουργεί συμβουλευτικά σε περιπτώσεις που ιστορικής σημασίας βιομηχανικές
εγκαταστάσεις επιθυμούν να ενταχθούν στον Κατάλογο Παγκόσμιας
Κληρονομιάς της UNESCO.
Η ιστορική περίοδος που συγκεντρώνει το κύριο ενδιαφέρον του ΣΙCCΙΗ εκτείνεται
από την αρχή της Βιομηχανικής Επανάστασης, στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα,
έως σήμερα, ενώ συγχρόνως, εξετάζει τις πρώτες προ-βιομηχανικές και πρωτο-
βιομηχανικές ρίζες της. ΢τα κατάλοιπα της βιομηχανικής κληρονομιάς
περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων μεταλλουργίες, κλωστοϋφαντουργίες,
βυρσοδεψεία, ορυχεία, ατμόμυλοι, σιδηροδρομικά δίκτυα, γέφυρες και ενεργειακοί
σταθμοί, ναυπηγεία, φάροι αλλά και εργατικοί οικισμοί ή λιμενικές εγκαταστάσεις.

 IIC: Διεθνές Ινστιτούτο Συντήρησης των Ιστορικών και Καλλιτεχνικών Έργων

(International Institute for Conservation of Historic and Artistic Works)12.
Σο Ινστιτούτο ιδρύθηκε το 1950 και δραστηριοποιείται στον τομέα της διατήρησης
και συντήρησης των έργων τέχνης.
΢υγκεκριμένα προάγει τη γνώση, τη πρακτική και την δημιουργία προτύπων για την
διατήρηση των ιστορικών και καλλιτεχνικών έργων, μέσω δημοσιεύσεων και συνεδρίων.
Επίσης, λειτουργεί ως φόρουμ για την επικοινωνία μεταξύ των επαγγελματιών και προωθεί
την επαγγελματική αριστεία και την ευαισθητοποίηση του κοινού μέσω της απονομής
υποτροφιών. Σο Ινστιτούτο συνεργάζεται στενά με άλλους οργανισμούς, κυρίως με το
ICOM-CC (Επιτροπή ΢υντήρησης του ICOM) και το ICCROM.

 APT: Διεθνής Ένωση για τη Συντήρηση και την Τεχνολογία (Association for
Preservation Technology International)13.
Είναι μία διεπιστημονική Ένωση η οποία ιδρύθηκε το 1968 στην Νότια Αμερική και
στην οποία συμμετέχουν οργανισμοί που προωθούν την ανάπτυξη σύγχρονων
τεχνολογιών για τη συντήρηση και διατήρηση των ιστορικών κατασκευών και
μνημείων.
Η αποστολή της APT είναι να προωθεί την εφαρμογή της παραδοσιακής και σύγχρονης
τεχνολογίας για τη διατήρηση, την προστασία και την ανάδειξή του δομημένου
περιβάλλοντος και των πολιτιστικών μνημείων.
΢ήμερα, τα μέλη της Ένωσης προέρχονται από περισσότερες από 30 χώρες και
περιλαμβάνουν συντηρητές, αρχιτέκτονες, μηχανικούς, επιμελητές, προγραμματιστές,
εκπαιδευτικούς, ιστορικούς, αρχιτέκτονες τοπίου, τεχνικούς και άλλες ειδικότητες
(ελεύθερους επαγγελματίες και φοιτητές) που εμπλέκονται άμεσα στην εφαρμογή
μεθόδων και υλικών διατήρησης, συντήρησης και προστασίας των ιστορικών
κατασκευών και των τόπων πολιτισμικού ενδιαφέροντος.

12 Βλέπε: <https://www.iiconservation.org/> (22/12/2015).

13 Βλέπε: <http://www.apti.org/index.php?src=&submenu=> (22/12/2015).

17
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

Η APT πραγματοποιεί δημοσιεύσεις, συνέδρια, εκπαιδευτικά ή/και επιμορφωτικά σεμινάρια,

τεχνικές επιτροπές, κ.ά.. Επίσης, διαθέτει τράπεζα δεδομένων σχετική με πρόσωπα,
πράγματα και υπηρεσίες σχετικές με την τεχνολογία της συντήρησης.

 CICOP.Net: Ομοσπονδία Διεθνών Κέντρων Διατήρησης της Αρχιτεκτονικής

Κληρονομιάς (Network of International Centers for the Conservation of
Architectural Heritage)14.
΢ε διεθνές επίπεδο υπάρχει η «Ομοσπονδία Διεθνών Κέντρων Διατήρησης της
Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς» (Cicop.Net - Network of International Centers for
the Conservation of Architectural Heritage) που διασυνδέει τα «Διεθνή Κέντρα
Διατήρησης της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς» (CICOP) και εδρεύει στα Κανάρια
νησιά της Ισπανίας.
Σα CICOP είναι μη-κυβερνητικοί, μη-κερδοσκοπικοί πολιτιστικοί οργανισμοί με
εθελοντικό χαρακτήρα που έχουν δημιουργηθεί σε πολλές χώρες. ΢την Ελλάδα
έχει δημιουργηθεί αντίστοιχο «Διεθνές Κέντρο Διατήρησης της Αρχιτεκτονικής
Κληρονομιάς»15 (CICOP-HELLAS).
Κύριος στόχος των CICOP είναι να προάγουν ευρύτερα τα θέματα προστασίας,
συντήρησης, αποκατάστασης και διαχείρισης της ακίνητης και κινητής
Ιστορικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς και του Ιστορικού Τοπίου, σε επίπεδο εθνικό
και διεθνές, μέσω της τεκμηρίωσης, της προσφοράς τεχνικής επιστημονικής
γνώσης, της ανταλλαγής πληροφοριών, του νομικού πλαισίου και της προβολής.
Επίσης, τα CICOP στοχεύουν στην προαγωγή της διεθνούς συνεργασίας αλλά
και στην υπερνίκηση πολιτιστικών εμποδίων μεταξύ των λαών, πάντα αναφορικά
με θέματα προστασίας και διατήρησης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.
Ακόμα, στους στόχους των CICOP περιλαμβάνονται:
o Η προώθηση της γνώσης (προώθηση ανώτερων σπουδών διεθνών
σεμιναρίων, εργαστηρίων, διασκέψεων, εκθέσεων, ημερίδων, κ.ά.).
o Η συνεργασία με αρμόδιες διοικητικές αρχές, ινστιτούτα, ανάλογα κέντρα,
μουσεία, πανεπιστήμια, κ.ά. σχετικά με θέματα προστασίας και διαχείρισης της
κληρονομιάς.
o Η προαγωγή της έννοιας της αειφόρου διαχείρισης της Ιστορικής Πολιτιστικής
Κληρονομιάς και του Ιστορικού Σοπίου, λαμβάνοντας υπόψη κοινωνικές,
οικονομικές και περιβαλλοντικές παραμέτρους.

 OWHC: Οργανισμός των Πόλεων της Παγκόσμιας Κληρονομιάς (Organization of

World Heritage Cities)16.
Ο κύριος σκοπός του Οργανισμού είναι η προώθηση της συστηματικής
συνεργασίας ανάμεσα στις ιστορικές πόλεις που περιλαμβάνονται στον
Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς (και που αποτελούν μέλη του), για την

14 Απάντηση στην ερώτηση πιστοποίησης: «169Β. Τι γνωρίζετε για το Διεθνές Κέντρο

Διατήρησης της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς;».
15 Ο κέντρο αναφέρεται και ως εταιρίας με την επωνυμία «Διεθνές Κέντρο για τη Συντήρηση
της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς (CICOP-HELLAS)».
16 Βλέπε: <http://www.ovpm.org/> (22/12/2015).

18
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

εξεύρεση λύσεων στα προβλήματα συντήρησης και ανάδειξης του μνημειακού

τους πλούτου.
Πρόκειται για έναν αρκετά νέο πολιτιστικό μη κυβερνητικό οργανισμό. Ιδρύθηκε το 1993
στη Υεζ του Μαρόκου από εκπροσώπους των ιστορικών πόλεων που περιλαμβάνονται
στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς. ΢ήμερα, ο Οργανισμός αυτός
περιλαμβάνει 250 πόλεις, με μνημεία που έχουν περιληφθεί στον Κατάλογο Παγκόσμιας
Κληρονομιάς της UNESCO. Η έδρα του Οργανισμού είναι στο Κεμπέκ του Καναδά.

 ICBS: Διεθνής Επιτροπή της Μπλε Ασπίδας (International Committee of the Blue
Shield)17.
Ο σκοπός της Διεθνούς Επιτροπής της Μπλε Ασπίδας (ICBS) είναι να προωθεί
την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς (όπως αυτή ορίζεται στη ΢ύμβαση
της Φάγης) ενάντια στις απειλές όλων των ειδών, καθώς και να παρεμβαίνει για
την πρόληψη και αντιμετώπιση φυσικών και ανθρωπογενών καταστροφών σε
συνεννόηση με άλλους αρμόδιους διεθνείς οργανισμούς.
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η UNESCO υιοθέτησε τη ΢ύμβαση της Φάγης (1954),
η οποία δημιούργησε κανόνες για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών κατά τη
διάρκεια ένοπλων συγκρούσεων. Η ΢ύμβαση αυτή ήταν η πρώτη διεθνής συνθήκη που
απέβλεπε στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς σε καιρό πολέμου και η οποία
υπογράμμιζε την έννοια της κοινής/διεθνούς κληρονομιάς.
Ο όρος «Μπλε Ασπίδα» αποτελεί το σύμβολο που χρησιμοποιείται για την αναγνώριση και
τον προσδιορισμό όσον πολιτιστικών περιοχών προστατεύονται από την παρούσα
σύμβαση. Επίσης, είναι το όνομα της Διεθνούς Επιτροπής της Μπλε Ασπίδας (ICBS) που
αποσκοπεί στην προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς που απειλείται
από φυσικές και ανθρωπογενείς καταστροφές
Η ICBS εργάζεται για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς
συντονίζοντας τις προετοιμασίες για την άμεση ανταπόκριση σε καταστάσεις έκτακτης
ανάγκης, υποστηρίζει ενεργά πληγέντες περιοχές μετά το πέρας κρίσεων, αναπτύσσει
καλές πρακτικές και πρότυπα στον τομέα της «διαχείρισης κινδύνων» (risk management)
και παράλληλα υλοποιεί εκστρατείες εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης των
επαγγελματιών και του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. Η μεγάλη εμπειρία της Επιτροπής
επιτρέπει την συλλογή και ανταλλαγεί πληροφοριών αναφορικά με θέματα απειλής των
πολιτιστικών αγαθών σε όλο τον κόσμο, αλλά και την προσφορά βοήθειας σε διεθνείς
οργανισμούς ώστε αυτοί με τη σειρά τους να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα σε περίπτωση
ένοπλης σύρραξης ή καταστροφής.
Η ICBS παρεμβαίνει ως σύμβουλος και συνεργάζεται με άλλους φορείς,
συμπεριλαμβανομένου της UNESCO, του ICCROM και της Διεθνούς Επιτροπής του
Ερυθρού ΢ταυρού (ICEC). Σέλος, σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, η ICBS ενθαρρύνει τη
διαφύλαξη και την αποκατάσταση των πολιτιστικών αγαθών, την προστασία των
απειλούμενων αγαθών, και βοηθά τους επαγγελματίες στις πληγείσες χώρες να
ανακάμψουν από τις καταστροφές.
Σο δεύτερο πρωτόκολλο στη ΢ύμβαση της Φάγης που συμφωνήθηκε τον Απρίλιο του 1999
έδωσε νέα ώθηση στο ρόλο της ICBS. ΢ήμερα, η ICBS αναγνωρίζεται ως ένας
συμβουλευτικού χαρακτήρα διεθνής οργανισμός στην προστασία των πολιτιστικών
αγαθών σε περίπτωση ένοπλης σύρραξης.

17 Βλέπε: <http://www.ancbs.org/cms/en/about-us/about-icbs> (22/12/2016).

19
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

63Β. Ποια είναι τα πιο ευαίσθητα είδη αρχαιολογικού υλικού, ως προς τη σχετική
υγρασία και ποια είναι τα επιτρεπτά όρια σχετικής υγρασίας για την
αποθήκευση των ειδών αυτών;

Σα πλέον ευαίσθητα είδη αρχαιολογικού υλικού, ως προς την υγρασία του

περιβάλλοντος, είναι τα οργανικά υλικά. Σέτοια υλικά είναι το ξύλο, τα οστά, το
ύφασμα, το δέρμα, ο πάπυρος, το ελεφαντόδοντο, το χαρτί, πολλές χρωστικές, κ.ά.18.
Σα οργανικά υλικά είναι λιγότερο ή περισσότερο υγροσκοπικά19 και διατηρούν
στους πόρους τους ένα σημαντικό ποσό υγρασίας. Όταν είναι ξηρά20 έχουν την
ιδιότητα να απορροφούν την υγρασία του περιβάλλοντος και να διαστέλλονται.
Αντίθετα, όταν το περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται είναι πολύ ξηρό21 τότε
αποβάλλουν υγρασία και συστέλλονται. Έτσι, η υγρασία του δομικού τους υλικού
βρίσκεται σε δυναμική ισορροπία με την υγρασία του περιβάλλοντος.
Εάν τα οργανικά υλικά βρεθούν σε συνθήκες σταθερής σχετικής υγρασίας (RH),
π.χ. σε περιβάλλον ταφής, τότε ύστερα από ένα διάστημα έρχονται σε ισορροπία με
το περιβάλλον τους και είναι αρκετά πιθανό να παραμείνουν σχεδόν αμετάβλητα. Οι
απότομες μεταβολές της RH, π.χ. στη διάρκεια ανασκαφής, προκαλούν ισχυρές
εσωτερικές πιέσεις στα οργανικά υλικά που επιφέρουν καταστροφές στην εσωτερική
δομή τους22.
Σα ανασκαφικά οργανικά υλικά που προέρχονται από περιοχές με υγρό
περιβάλλον πρέπει να παραμείνουν σε περιβάλλον με υψηλή RH (κατά προτίμηση
RH=100%) και σταδιακά να μεταβαίνουν σε περιβάλλον με μικρότερη RH στο πλαίσιο
των εργασιών συντήρησης.
Οι φθορές των αρχαιολογικών οργανικών υλικών εξαιτίας της επίδρασης της
υγρασίας είναι η απώλεια της ελαστικότητάς τους, η απώλεια της μηχανικής αντοχής
τους, η δημιουργία μικρών ή μεγαλύτερων επιφανειακών ρωγμών, η μόνιμη ή
παροδική πλαστική παραμόρφωση (σκέβρωμα/ κύρτωση), κ.ά..
Για την καλή και μακροχρόνια διατήρηση των αρχαιολογικών οργανικών υλικών,
τα ευρήματα αυτά επιβάλλεται να αποθηκεύονται σε ένα ελαφρά υγρό περιβάλλον,
χωρίς απότομες διακυμάνσεις της RH και της θερμοκρασίας (που επηρεάζει άμεσα
την υγρασία). ΢υγκεκριμένα, τα επίπεδα RH πρέπει να ρυθμίζονται σε μια μέση,

18 Οργανικά ονομάζονται τα υλικά που σε μοριακό επίπεδο περιέχουν άνθρακα (C) στη δομή
τους.
19 Δηλαδή, ευαίσθητα στην υγρασία.
20 Περισσότερα ξηρά από το περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται.
21 Περισσότερο ξηρό από τα ίδια τα αντικείμενα.
22 Οι εσωτερικές πιέσεις που ασκούνται στα οργανικά υλικά λόγω της απότομης μεταβολής
της RH είναι ιδιαίτερα έντονες κοντά στην επιφάνεια (εξωτερικά του αντικειμένου) και πολύ
μικρότερες προς το εσωτερικό του αντικειμένου (το εσωτερικό του αντικειμένου
«αντιλαμβάνεται» τη μεταβολή της υγρασίας μετέπειτα και πολύ πιο ομαλά. Έτσι, το εξωτερικό
και το εσωτερικό του αντικειμένου υπόκεινται σε διαφορετική κίνηση.

20
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

σταθερή τιμή όλο το χρόνο 50% ±5%, με ημερήσια διακύμανση ±2%. Επίσης, ο
ρυθμός μεταβολής από χειμώνα σε καλοκαίρι και αντίστροφα, δεν πρέπει να είναι
μεγαλύτερος από 5% ανά μήνα.
΢ε περιβάλλον αποθήκευσης με RH 35% και κάτω, τα οργανικά υλικά χάνουν τη
φυσική υγρασία τους, συρρικνώνονται, σκεβρώνουν και γίνονται εύθραυστα
(ανάλογα και το είδος του οργανικού υλικού).
΢ε περιβάλλον αποθήκευσης με RH 70% και άνω, τα οργανικά υλικά
υδρολύονται, επιταχύνονται οι φωτοχημικές αντιδράσεις φθοράς και παράλληλα
αναπτύσσονται μικροοργανισμοί, με αποτέλεσμα την πλήρη καταστροφή των
οργανικών υλικών.

134Β. Ποιοι παράγοντες πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά την αποθήκευση και
έκθεση οργανικών υλικών;

Οργανικά ονομάζονται τα υλικά που σε μοριακό επίπεδο περιέχουν άνθρακα

(C) στη δομή τους. Φαρακτηριστικά τους είναι η φυτική ή ζωική προέλευσή τους,
καθώς και η ιδιότητά τους να καίγονται. Σέτοια υλικά είναι το ξύλο, το χαρτί, το δέρμα,
ο πάπυρος, το ελεφαντόδοντο, τα οστά, το ύφασμα, πολλές χρωστικές, τα δείγματα
φυσικής ιστορίας, οι πίνακες ζωγραφικής, οι εικόνες, κ.ά.
Σα πολιτιστικά αγαθά από οργανικά υλικά είναι ιδιαιτέρως ευαίσθητα και ευπαθή
και απαιτούν ειδικές περιβαλλοντικές συνθήκες αποθήκευσης και έκθεσης.
Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες που επιδρούν δυσμενώς στα αντικείμενα μέσα
στο μουσείο είναι: η θερμοκρασία, η υγρασία, το φως και οι αέριοι ρύποι (αέριοι
ρύποι, αιωρούμενα σωματίδια). ΢ε αυτούς πρέπει να προστεθεί η χημική φθορά που
προέρχεται από τα ακατάλληλα υλικά κατασκευής των προθηκών και των
αποθηκευτικών μονάδων με τα οποία έρχονται σε επαφή ή βρίσκονται σε γειτνίαση τα
οργανικά υλικά. Άλλοι παράγοντας φθοράς είναι οι κραδασμοί π.χ. από σεισμό και η
απροσεξία από τον άνθρωπο (κατά τη μετακίνησή τους) που μπορούν να επιφέρουν
μηχανικές φθορές. Επίσης, στην περίπτωση των οργανικών υλικών σημαντικός είναι
ο βιολογικός παράγοντας (έντομα, τρωκτικά, μικροοργανισμοί) που μπορεί να
οδηγήσει και στην πλήρη καταστροφή των αντικειμένων.
Αναλυτικότερα, κατά την αποθήκευση και έκθεσή των οργανικών υλικών
απαιτείται να λαμβάνονται υπόψη οι ακόλουθοι παράγοντες:
 Κλίμα. Επιβάλλεται η δημιουργία σταθερών περιβαλλοντικών συνθηκών, χωρίς
απότομες διακυμάνσεις. Οι κλιματικές συνθήκες δεν πρέπει να μεταβάλλονται εάν
τα αντικείμενα φαίνονται σταθερά (δηλαδή, δεν υπάρχει ορατή αλλαγή ή
επιδείνωση της κατάστασής τους) στη θέση που παραμένουν για περισσότερα
από 5 χρόνια.
 Υγρασία. Είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες φθοράς για τα
οργανικά υλικά που είναι υγροσκοπικά (δηλαδή ευαίσθητα στην υγρασία).

21
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

Η σχετική υγρασία (RH) μπορεί να επηρεασθεί από το κλίμα και την εποχή καθώς
και από άλλους παράγοντες όπως η θέρμανση του μουσείου που μπορεί να
κλείνει το βράδυ για λόγους οικονομίας. Οι επισκέπτες με τις αναπνοές τους, ιδίως
όταν είναι μεγάλος ο αριθμός, μπορεί να ανεβάσουν τις τιμές της RH. Οι
απότομες αυτές διακυμάνσεις επιδρούν δυσμενώς στα οργανικά υλικά. Επίσης,
στις αποθήκες τα αντικείμενα δεν πρέπει να τοποθετούνται δίπλα σε κρύους
τοίχους και πρέπει να παραμένουν σε επίπεδο υψηλότερο του ισογείου.
Σα κατάλληλα επίπεδα RH δεν είναι ίδια για όλα τα υλικά, όμως συνήθως στον
εκθεσιακό ή αποθηκευτικό χώρο φιλοξενούνται πολλά υλικά. Είναι πολύ
σημαντικό, λοιπόν, να ρυθμιστούν τα επίπεδα RH σε μια μέση, σταθερή τιμή όλο
το χρόνο 50% ±5%, με ημερήσια διακύμανση ±2%. Ο ρυθμός μεταβολής από
χειμώνα σε καλοκαίρι και αντίστροφα, δεν πρέπει να είναι μεγαλύτερος από 5%
ανά μήνα. Επίσης, όταν υπάρχει σταθερή, μέση τιμή σχετικής υγρασίας στο
χώρο, είναι δυνατή η εύκολη ρύθμιση της RH = 50-53% μέσα στις προθήκες,
(δηλαδή ένα ελαφρώς υγρό περιβάλλον) με τα κατάλληλα υλικά (π.χ. silica gel).
Η υγρασία του χώρου δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να φτάνει σε υψηλά
επίπεδα, δηλαδή όχι RH > 70%.
 Θερμοκρασία. Αντικείμενα πρέπει να διατηρούνται όσο το δυνατόν σε συνθήκες
ελεγχόμενης θερμοκρασίας. Προτεινόμενη θερμοκρασία είναι οι 18οC με
ημερήσια διακύμανση ±2%. Κάθε μείωση της θερμοκρασίας κατά 5 °C
διπλασιάζει τη διάρκεια ζωής των αντικειμένων.
 Φωτισμός. Σο φως προκαλεί μόνιμη βλάβη σε αντικείμενα κατασκευασμένα από
οργανικά υλικά. Σα αντικείμενα πρέπει να τοποθετούνται στον εκθεσιακό ή στον
αποθηκευτικό χώρο βάσει των ξεχωριστών αναγκών τους, έτσι ώστε η κάθε μία
κατηγορία αντικειμένων να λαμβάνει τον κατάλληλο γι’ αυτή φωτισμό.
Παράλληλα, ο φωτισμός πρέπει να είναι επαρκής για την παρατήρηση, τον
κατάλληλο χειρισμό, την σωστή έκθεση, κ.λπ..
Τα επιτρεπτά επίπεδα ακτινοβολίας είναι < 75 μW/lumen ενώ τα επιτρεπτά όρια
έντασης φωτισμού είναι 50-100 lux/h ανάλογα το είδος του οργανικού υλικό (πχ.
το χαρτί αντέχει μέχρι 50 lux/h).
Σο φυσικό φως πρέπει να αποκλείεται από τους εκθεσιακούς και αποθηκευτικούς
χώρους τοποθετώντας φίλτρα, ειδικές μεμβράνες στα τζάμια, περσίδες, ρολά,
χοντρές κουρτίνες, κ.ά.. Ιδανικά πρέπει να επιλέγονται τεχνητές φωτιστικές πηγές
φιλικές προς τα αντικείμενα όπως οι οπτικές ίνες (λάμπες ψυχρής καθόδου) και
led. ΢ε διαφορετική περίπτωση (π.χ. λάμπες φθορισμού) πρέπει να αποκλείεται η
υπεριώδης ακτινοβολία (UV) τοποθετώντας φίλτρα μεταξύ της πηγής και του
εσωτερικού της προθήκης ή της αποθηκευτικής μονάδας. Δεν πρέπει να
χρησιμοποιούνται λάμπες πυρακτώσεως διότι εκπέμπουν υπέρυθρη ακτινοβολία
(IR) που δεν ελέγχεται με φίλτρα.
Σα φώτα πρέπει να απενεργοποιούνται όταν τα άτομα εξέρχονται από την
αποθήκη ή όταν η έκθεση παραμένει κλειστή για τους επισκέπτες.
 Βιολογικός παράγοντας (έντομα, τρωκτικά, μικροοργανισμοί π.χ. βακτήρια και
μύκητες). Οι αποθηκευτικοί και εκθεσιακοί χώροι πρέπει να είναι στεγνοί και να

22
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

διαθέτουν καλό εξαερισμό, με σκοπό να μειωθεί ο κίνδυνος προσβολής από

έντομα ή μούχλα.
Εντομοαπωθητικά που περιέχουν ναφθαλίνη (ναφθαλίνη) δεν πρέπει να
χρησιμοποιούνται στις περιοχές αποθήκευσης και έκθεσης. Επίσης, δεν πρέπει να
χρησιμοποιούνται οικιακά εντομοκτόνα ή μυκητοκτόνα, δεδομένου ότι αυτά
περιέχουν χημικές ουσίες που μπορούν να βλάψουν τα αντικείμενα της συλλογής,
ειδικά σε ένα κλειστό περιβάλλον.
 Αέριοι ρύποι. Σα κύρια μολυντικά στοιχεία, τα οποία μας απασχολούν στα
μουσεία, είναι τα αιρούμενα σωματίδια, τα οξείδια του θείου, του αζώτου, το όζον,
τα χλωροϊόντα, το υδρόθειο, η αμμωνία. ΢τους χώρους αποθήκευσης και
έκθεσης με κεντρικό κλιματιστικό σύστημα πρέπει να τοποθετούνται ειδικά φίλτρα
στους αγωγούς και τα ανοίγματα τους να καλύπτονται με λεπτό, ημιπερατό υλικό
το οποίο θα καθαρίζεται τακτικά. Διαφορετικά πρέπει να χρησιμοποιούνται
αυτόνομες μονάδες σε κάθε αίθουσα της έκθεσης και της αποθήκης. Ο καλός
αερισμός και η χρήση χημικά σταθερών υλικών ελαχιστοποιεί τη συσσώρευση
επιβλαβών αέριων συγκεντρώσεων. ΢τον αποθηκευτικό χώρο μπορούν να
χρησιμοποιούνται καλύμματα σκόνης και κιβώτια για την προστασία των
αντικειμένων από τα αιωρούμενα σωματίδια. Πρέπει επίσης να χρησιμοποιούνται
ανεμιστήρες.
 Υλικά έκθεσης και αποθήκευσης. Σα υλικά κατασκευής των προθηκών, τα υλικά
πάνω στα οποία ακουμπάνε τα εκθέματα ή βρίσκονται σε γειτνίαση με αυτά
καθώς και τα υλικά στήριξης πρέπει να είναι ουδέτερα, να μην εκλύουν δηλαδή
αέρια επικίνδυνα για τα εκθέματα, κυρίως οργανικά οξέα. Σο ίδιο ισχύει και για τα
υλικά που χρησιμοποιούνται στην αποθήκευση των οργανικών υλικών: κουτιά,
υλικά συσκευασίας, ράφια, ερμάρια, τα βερνίκια και τα χρώματα των
αποθηκευτικών μονάδων και των τοίχων, κ.ά..
 Κραδασμοί: Για λόγους προστασίας από κραδασμούς (π.χ. από σεισμό) όλα τα
εκθέματα πρέπει να στηρίζονται με διάφορους τρόπους: χρήση πετονιάς για να
δεθούν, μολύβδινα βάρη, γάντζοι στήριξης από εύκαμπτο μέταλλο ντυμένοι για
απομόνωση με πλαστικό σωληνάκι πολυολεφίλης (ουδέτερο υλικό), κ.ά..
 Ανθρώπινος παράγοντας. Γενικά, απαιτείται προγραμματισμός, προετοιμασία και
η πρέπουσα προσοχή για να μειωθεί ο κίνδυνος και η πιθανότητα να συμβεί ένα
τραγικό ατύχημα με μη αντιστρέψιμες συνέπειες. Σο προσωπικό του μουσείου
απαιτείται να είναι επαρκές, έμπειρο και εκπαιδευμένο κατάλληλα –ανάλογα και τις
αρμοδιότητές του.
 Υποδομές. Οι υποδομές του φορέα πρέπει να ακολουθούν τις διεθνείς και εθνικές
προδιαγραφές ώστε να είναι ασφαλείς και να παρέχουν ικανοποιητική προστασία
σε περίπτωση εκδήλωσης ενός φυσικού φαινομένου (πλημμύρα, πυρκαγιά,
σεισμός) ή ενός έκτακτου περιστατικού (βανδαλισμός, κλοπή κ.ά.)

23
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

136Β. Ποια είναι τα αίτια φθοράς του ξύλου;

Σο ξύλο είναι ένα υλικό που εμφανίζει ανισοτροπικές ιδιότητες, λόγω της
κυτταρικής δομής του και της ινώδους υφής του. Αυτό σημαίνει ότι πολλές από τις
φυσικές ιδιότητές του, όπως είναι η μηχανική αντοχή, η ελαστικότητα, η μεταβολή των
διαστάσεων του λόγω μεταβολής της υγρασίας του περιβάλλοντος, παρουσιάζουν
σημαντικές διαφορές κατά τη μέτρησή τους ανάλογα την κατεύθυνση στην οποία
γίνεται η μέτρηση της κάθε μίας ιδιότητας, ανάλογα δηλαδή με το αν η μέτρηση γίνεται
παράλληλα ή κάθετα με τα «νερά» του ξύλου.
Φαρακτηριστικά αναφέρεται ότι οι μεταβολές της σχετικής υγρασίας επηρεάζουν
το ξύλο περισσότερο εγκάρσια και λιγότερο κατά μήκος των ινών του. Έτσι, η
μακρόχρονη παραμονή σε μη σταθερό περιβάλλον συχνά επιφέρει πλαστικές
παραμορφώσεις και ρωγμές στο ξύλο.
Η μεταβλητότητα των διαστάσεών του ξύλου και κατ’ επέκταση η έκταση των
φθορών που θα παρουσιάσει, εξαρτώνται: (α) από το είδος του δέντρου από το
οποίο προέρχεται το ξύλο, (β) από τον τρόπο κοπής του ξύλου, (γ) από την ηλικία
του ξύλου αλλά και (δ) από τους ρόζους ή τις φυσικές ρωγμές στην επιφάνεια
κοπής.
Για παράδειγμα, η βελανιδιά, η οξιά ή το μαόνι είναι πιο ανθεκτικά στις μεταβολές
της υγρασίας απ’ ότι η ιτιά ή το φλαμούρι. Επίσης, τα κομμάτια ξύλου που έχουν
κοπεί εγκάρσια είναι πιο ανθεκτικά και αντιδρούν αρκετά ομοιόμορφα στις μεταβολές
του περιβάλλοντος.
Οι ρόζοι, που είναι τα σημεία του κορμού που ξεκινούσαν τα κλαδιά του
δέντρου, έχουν πολύ διαφορετική συμπεριφορά από το υπόλοιπο ξύλο. Με την
πάροδο του χρόνου και με την πρόσληψη και την αποβολή υγρασίας μετακινούνται ή
αποσπώνται, προκαλώντας απώλεια υλικού στο αντικείμενο.

Σα αίτια φθοράς του ξύλου οφείλονται σε:

 Ενδογενείς παράγοντες, που οφείλονται στη φύση και στα φυσικά
χαρακτηριστικά του υλικού, καθώς και στην τεχνολογία και τις τεχνικές κατασκευής
του αντικειμένου. ΢υγκεκριμένα οι ενδογενείς παράγοντες είναι οι ακόλουθοι:
o Οι ανισοτροπικές ιδιότητες του υλικού.
o Το είδος του δέντρου από το οποίο προέρχεται το ξύλο (βελανιδιά, οξιά, μαόνι,
ιτιά, φλαμούρι, κ.ά.).
o Ο τρόπος κοπής του ξύλου.
o Η ηλικία του ξύλου.
o Οι δομικές ατέλειες του υλικού (ρόζοι, ρωγμές, κ.ά.).
o Τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά του αντικειμένου, π.χ. εμποτισμός ή
προθήκη ετερογενών υλικών κατά την επεξεργασία του ξύλου, η χρήση
συνδέσμων (καρφιά, πιρτίνια, κ.α.), κολλητικών υλικών και διακοσμητικών
στοιχείων (χρώματα, βερνίκια, μεταλλικά πάμφυλλα κ.α.).
 Εξωγενείς παράγοντες, που είναι οι ακόλουθοι:

24
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

o Υγρασία23. (για να έρθει σε ισορροπία με το περιβάλλον) ΢ε συνθήκες υψηλής

υγρασίας το ξύλο απορροφά νερό, με αποτέλεσμα να διαστέλλεται, ενώ σε
συνθήκες ξηρασίας το ξύλο αποβάλλει νερό, με αποτέλεσμα να συστέλλεται.
Οι συχνές μεταβολές της υγρασίας σε συνδυασμό και με την υγροσκοπικότητα
και την ανισότροπη φύση του ξύλου, προκαλούν αλλεπάλληλες διογκώσεις και
συρρικνώσεις του ξύλου (εναλλαγές των διαστάσεών) που επιφέρουν απώλεια
της ελαστικότητάς του και απώλεια της μηχανικής αντοχής του. Επίσης,
εξαιτίας αυτής της διαδικασίας συχνά προκαλούνται μικρές ή μεγάλες
επιφανειακές ρωγμές, μόνιμη ή παροδική πλαστική παραμόρφωση
(σκέβρωμα/ κύρτωση), μετακίνηση των ρόζων και το ξύλο καθίσταται
ευάλωτο σε άλλα είδη φθοράς.
΢ε περιβάλλον με υγρασία > 70%, το ξύλο διογκώνεται και έτσι ξεκινούν οι
διαδικασίες υδρόλυσής του, αναπτύσσονται μικροοργανισμοί και
επιταχύνονται οι φωτοχημικές αντιδράσεις φθοράς.
΢ε περιβάλλον με υγρασία 35% και κάτω, το ξύλο χάνει τη φυσική υγρασία του,
συρρικνώνεται, σκεβρώνει, γίνεται εύθραυστο ή σπάει.
Στα κομμένα ξύλα με την πάροδο του χρόνου μειώνεται η ευαισθησία στην πρόσληψη
νερού. Γι’ αυτό το λόγο ορισμένοι ζωγράφοι επέλεγαν να ζωγραφίσουν επάνω σε
παλιά ξύλα.
Εάν το ξύλινο αντικείμενο παραμείνει σε συνθήκες σταθερής σχετικής υγρασίας, τότε
αυτό ύστερα από ένα διάστημα θα έρθει σε ισορροπία με το περιβάλλον του και είναι
πολύ πιθανό να παραμείνει σχεδόν αμετάβλητο.

o Θερμοκρασία. Η παραμονή ενός ξύλινου αντικειμένου σε περιβάλλον με υψηλή

θερμοκρασία οδηγεί στην απώλεια της υγρασίας, που φυσιολογικά περιέχει, με
αποτέλεσμα τη θερμική αποικοδόμησή του και την πλαστική παραμόρφωσή
του.
Το ξύλο αντέχει, ανάλογα με το είδος του, μέχρι τη θερμοκρασία των 100°C περίπου,
όταν παραμείνει σ’ αυτήν για πολύ λίγο. Σε υψηλές θερμοκρασίες το ξύλο καίγεται και
μετατρέπεται σε διοξείδιο του άνθρακα και νερό.
Εάν υπάρχει υψηλή υγρασία στο χώρο και στο εσωτερικό του ξύλου, τότε, με
θερμοκρασία από 18 °C - 35 °C περίπου, επιταχύνονται οι υδρολυτικές διαδικασίες
αποδόμησης και αυξάνεται η δράση των μικροοργανισμών.

o Φως. Σο ηλιακό φως και ιδιαίτερα η υπεριώδη ακτινοβολία (UV) επιφέρει

επιφανειακή καταστροφή των δομικών συστατικών του ξύλου. Σο αποτέλεσμα
είναι αρχικά το ξύλο να αποκτά ένα σχεδόν λευκό χρώμα και αργότερα ένα
γκρίζο ή μαύρο χρώμα. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται «φωτοξείδωση» και
προκαλεί επιφανειακή καταστροφή και αλλοίωση της όψης του ξύλου.
΢υμβαίνει κυρίως σε αντικείμενα που βρίσκονται για μεγάλο χρονικό διάστημα
εκτεθειμένα στο ηλιακό φως.
Εάν το ξύλο έχει χρωματικό στρώμα ή βερνίκι, τότε επιταχύνονται οι διαδικασίες
φθοράς, με αποτέλεσμα την αλλοίωση του βερνικιού, των χρωστικών και του
συνδετικού υλικού των χρωστικών, τον αποχρωματισμό των ευαίσθητων οργανικών

23 Όταν κοπεί ένα δέντρο, το ξύλο που προέρχεται από αυτό συνεχίζει να περιέχει κάποια
ποσότητα υγρασίας.

25
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

χρωστικών, τη ρωγμάτωση, την απολέπιση κ.ά., μέχρι την ολοκληρωτική καταστροφή

της ζωγραφικής επιφάνειας του αντικειμένου.
Τέλος, το φως, λόγω της αύξησης της θερμοκρασίας που συνήθως επιφέρει,
υποβοηθά την αποβολή υγρασίας και τη συρρίκνωση του ξύλου.

o Βιολογικός παράγοντας (έντομα, τρωκτικά, μικροοργανισμοί π.χ. βακτήρια και

μύκητες).
Τα έντομα. Τπάρχουν δύο μεγάλες κατηγορίες εντόμων που μπορεί να
προσβάλλουν το ξύλο: οι κάνθαροι, που ανήκουν στα κολεόπτερα και είναι τα
γνωστά σαράκια, και οι τερμίτες, που ανήκουν στα ισόπτερα24.
Οι κάνθαροι (σαράκια) έχουν τέσσερα στάδια ζωής: αβγό, σκουλήκι, νύμφη και τέλειο
έντομο. Το αβγό και η νύμφη δε χρειάζονται τροφή από το περιβάλλον τους. Το
σκουλήκι και μερικές φορές το τέλειο έντομο είναι αυτά που προκαλούν φθορά στο
ξύλο. Ο χρόνος ζωής τους ποικίλλει από μερικούς μήνες έως και 30 χρόνια, ανάλογα
με το είδος τους. Οι οπές εξόδου που δημιουργούν είναι κυκλικές και σπανιότερα
ελλειψοειδείς ή ημικυκλικές.
Οι τερμίτες που προσβάλλουν το ξύλο προτιμούν τα θερμά κλίματα με υψηλή υγρασία
για την ανάπτυξή τους. Επειδή είναι φωτόφοβα έντομα, ζουν κυρίως στο εσωτερικό του
ξύλου. Μπορεί να καταστρέψουν εντελώς εσωτερικά ένα ξύλινο αντικείμενο, ακόμη και
ένα ξύλινο σπίτι, ενώ ο εξωτερικός φλοιός του φαίνεται ανέπαφος. Οι τερμίτες
καταστρέφουν με ένα χαρακτηριστικό τρόπο το ξύλο, δηλαδή κατά μήκος των ινών
του.

Οι τερμίτες και τα σαράκια μπορούν να καταστρέψουν εντελώς ένα ξύλινο

αντικείμενο, αν δε χρησιμοποιηθεί κάποιο μέσο για την εξόντωσή τους. Οι
προσβολές αυτές υποβοηθούνται όταν το ποσοστό της υγρασίας του ξύλου
υπερβαίνει το 12%, ενώ οι προνύμφες των εντόμων προτιμούν περιβαλλοντική
υγρασία 65%-70%.
Η παράλληλη ανάπτυξη μυκήτων, σε περιβάλλον με υψηλή υγρασία,
διευκολύνει την ανάπτυξη των εντόμων και αντίστροφα.
Εκτός από τα ξυλοφάγα έντομα και τους μύκητες, υπάρχουν αρκετά ακόμη
έντομα, όπως οι κατσαρίδες, που τρέφονται με πρωτεϊνικά υλικά που
προκύπτουν από τις απεκκρίσεις των πρώτων. Αυτά συχνά κατοικούν στις
σήραγγες των ξυλοφάγων εντόμων, όπου συσσωρεύουν ρύπους, οι οποίοι
συμμετέχουν σε δευτερεύουσες διαδικασίες φθοράς.
Η δράση των ξυλοφάγων εντόμων προκαλεί απώλεια υλικού του ξύλου,
μείωση της μηχανικής αντοχής του και φτάνει μέχρι την ολοκληρωτική
καταστροφή του αντικειμένου.
Οι σήραγγες που δημιουργούνται από τη δράση των ξυλοφάγων εντόμων
διευκολύνουν τη συγκράτηση της υγρασίας και την εσωτερική συμπύκνωσή της,
συμβάλλουν σε περαιτέρω υδρολυτικές διαδικασίες φθοράς του ξύλου και εντείνουν το
πρόβλημα της σαθροποίησης στις προσβεβλημένες περιοχές-

24 Περίπου 20.000 είδη από κολεόπτερα προσβάλλουν δέντρα και θάμνους και περίπου 1.000
είδη προσβάλλουν κομμένα ξύλα.

26
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

Οι μικροοργανισμοί/ μύκητες. ΢ε περιβάλλον με υψηλή υγρασία

αναπτύσσονται στα ξύλινα αντικείμενα διάφορων ειδών μικροοργανισμοί25.
Η ανάπτυξη μυκήτων σε ένα ξύλινο αντικείμενο που βρίσκεται σε συνθήκες
εγκατάλειψης μπορεί να οδηγήσει στην κονιορτοποίηση και καταστροφή του
(μέσω μιας διαδικασίας υδρόλυσης και ενζυματικής αποσύνθεσης).
΢υγκεκριμένα, το ξύλο σταδιακά αλλάζει χρώμα και οσμή, χάνει τη μηχανική
του αντοχή και κονιορτοποιείται.
Επιπλέον, ορισμένοι μύκητες που αναπτύσσονται σε ξύλινα αντικείμενα είναι
επιζήμιοι για την υγεία των ανθρώπων (όπως ο Aspergillus fumigatus).
Υπάρχουν εξαιρετικά πολλά είδη μυκήτων , η ταυτοποίηση και η καταπολέμηση των
26

οποίων είναι ιδιαιτέρως δύσκολη. Ένας μη ειδικός όρος με τον οποίο συνήθως
προσδιορίζονται οι προσβολές από μύκητες στον καθημερινό λόγο είναι η λέξη
«μούχλα».
Σπόρια μυκήτων υπάρχουν παντού. Το αν θα αναπτυχθούν εξαρτάται από το θρεπτικό
υπόστρωμα στο οποίο θα βρεθούν. Όταν στο περιβάλλον υπάρχει κάποιο οργανικό
υλικό όπως το ξύλο, υγρασία υψηλότερη από 65-70%, υψηλή θερμοκρασία, σκοτάδι
και ο χώρος δεν αερίζεται συχνά, τότε έχουμε ένα περιβάλλον ιδανικό για την ανάπτυξη
των μυκήτων.

o Αέριοι ρύποι (όπως σκόνη, σπόρια μικροοργανισμών, αιθάλη, κ.ά.). Η

επικάθιση ατμοσφαιρικών ρύπων δημιουργεί ένα πρόσθετο υγροσκοπικό
υπόστρωμα, που επιταχύνει τις επιφανειακές φθορές του ξύλου. Η παρουσία
σκόνης στην επιφάνεια του ξύλου αυξάνει την απορροφούμενη υγρασία και με
την πάροδο του χρόνου διευρύνει τις επιφανειακές ρωγμές, ιδιαίτερα αν
υπάρχει προετοιμασία, βερνίκι, ή χρωματικό στρώμα.
Στα ξυλόγλυπτα εντός των ναών είναι χαρακτηριστική η εναπόθεση λιπαρής αιθάλης
από τα κεριά και τα καντήλια. Τα τυχαία προσανατολισμένα μόρια λιπαρών ρύπων,
υδρογονανθράκων από κεριά για παράδειγμα, δημιουργούν ένα μαλακό υπόστρωμα
στο οποίο συγκολλώνται αρκετά ισχυρά και οποιουδήποτε άλλου είδους στερεοί
ρύποι. Το αποτέλεσμα είναι η δημιουργία ενός στρώματος ρύπων που αλλοιώνει
αισθητικά το αντικείμενο και υποβοηθά περαιτέρω φθορές όπως την ανάπτυξη
μικροοργανισμών ή τη συγκράτηση της υγρασίας.

Οι διάφοροι αέριοι ρύποι που υπάρχουν στην ατμόσφαιρα, όπως είναι το

διοξείδιο και το τριοξείδιο του θείου (SO2 και SO3), το μονοξείδιο και το διοξείδιο
του άνθρακα (CΟ και CO2), το μονοξείδιο και το διοξείδιο του αζώτου (ΝΟ και
ΝO2) παρουσία υγρασίας μπορούν να μετατραπούν σε οξέα, που με τη σειρά
τους μπορούν να προξενήσουν φθορά κυρίως σε ξύλα που φέρουν
χρωματικό στρώμα ή βερνίκι.
o Ανθρώπινος παράγοντας. Η ανθρώπινη δραστηριότητα μπορεί ακούσια ή
εκούσια να προκαλέσει φθορές σε ένα ξύλινο αντικείμενο. Ακόμη και η απλή
χρήση ενός αντικειμένου από τον άνθρωπο οδηγεί σε κάποιου είδους φθορά.

25 Ως μικροοργανισμοί χαρακτηρίζονται: οι μύκητες, τα μικροφύκη, τα πρωτόζωα, τα

βακτήρια και οι ο ιοί.
26 Τπάρχουν περισσότερα από 100.000 γνωστά είδη μυκήτων, οι οποίοι αναπτύσσονται με τη
διασπορά πολύ μεγάλης ποσότητας σπορίων.

27
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

Επιπλέον, οι εσφαλμένες επεμβάσεις συντήρησης με ακατάλληλες μεθόδους

και υλικά συχνά αποτελούν αίτιο φθοράς των ξύλινων αντικείμενων.
Η χρήση διάφορων μειγμάτων με λάδια και ρητίνες με σκοπό την προστασία του ξύλου
μπορεί να προκαλέσει φθορές στο αντικείμενο 27 και τελικά δεν μπορεί να προφυλάξει
το ξύλο αποτελεσματικά από τις μεταβολές της υγρασίας.
Η βίαιη χρήση καθαριστικών μέσων μπορούν να αλλοιώσουν σημαντικά το αντικείμενο
και να προξενήσουν αναντιστρεπτές φθορές, ιδιαίτερα αν αυτό έχει χρωματικό
στρώμα.
Οι επιδιορθώσεις και οι συγκολλήσεις με ακατάλληλες κόλλες και οι χρωματικές
συμπληρώσεις από ανθρώπους που δεν είναι ειδικοί σε τέτοιες εργασίες προκαλούν
σοβαρές φθορές, παρά τις καλές προθέσεις με τις οποίες συνήθως γίνονται.
Οι συνδέσεις ξύλινων αντικειμένων με σιδερένια καρφιά συχνά προκαλούν ρωγμές στο
ξύλο, επειδή τα προϊόντα διάβρωσης του σιδήρου έχουν μεγαλύτερο όγκο και
εξασκούν πιέσεις στο ξύλο. Επίσης, η διάβρωση των μεταλλικών στοιχείων προκαλεί
λεκέδες και αλλοιώσεις στην επιφάνειά του ξύλινου αντικειμέενου.
Τα αντικείμενα που έχουν χρωματικό στρώμα ή φύλλο χρυσού συχνά δέχονται
επεμβάσεις επιζωγραφήσεων. Είναι συχνό φαινόμενο η επίχριση με ελαιοχρώματα ή η
κάλυψη με παχύ στρώμα βερνικιού μιας επίχρυσης επιφάνειας που έχει αρχίσει να
φθείρεται με συνέπεια την αλλοίωση της αισθητικής και ιστορικής υπόστασης του
αντικειμένου.

137Β. Περιγράψτε τους μηχανισμούς δράσης των αλάτων και τις φθορές που
προκαλούν στις τοιχογραφίες.

Οι τοιχογραφίες προσβάλλονται από τη δράση των αλάτων, με αποτέλεσμα να

φθείρονται και να παθαίνουν αισθητικές αλλοιώσεις.
Ο μηχανισμός δράσης των αλάτων είναι άμεσα συνδεδεμένος με την παρουσία
νερού28 (συμπεριλαμβανομένου της υγρασίας και του παγετού). Σο νερό που εισχωρεί
στο εσωτερικό του κονιάματος συμπαρασύρει σημαντικό ποσοστό διαλυτών αλάτων
που προέρχονται από το έδαφος (λόγω της τριχοειδούς αναρρίχησης του νερού),
από τα συστατικά του κονιάματος και της τοιχοποιίας, από υλικά που έχουν
χρησιμοποιηθεί σε μεταγενέστερες επεμβάσεις όπως το τσιμέντο, αλλά και από την
ατμόσφαιρα (παρασύρονται με το νερό της βροχής ή/και λόγω της συμπύκνωσης
των υδρατμών).
Σα άλατα μεταφέρονται σε μορφή διαλύματος στο εσωτερικό των κονιαμάτων
και στη ζωγραφική επιφάνεια και όταν το νερό εξατμίζεται, τα άλατα παραμένουν

27 Σα ξηραινόμενα έλαια (π.χ. λινέλαιο) με τον καιρό δημιουργείται μια αδιάλυτη σκουρόχρωμη
μεμβράνη που αλλοιώνει την όψη του αντικειμένου. Σα μη ξηραινόμενα έλαια προσελκύουν
τη σκόνη και τους ρύπους δημιουργώντας μια κολλώδη ρυπαρή επιφάνεια.
28 Η παρουσία του νερού αποτελεί τη σημαντικότερη αιτία διάβρωσης των τοιχογραφιών και
οφείλεται (α) στη συμπύκνωση των υδρατμών, (β) στη διείσδυση του νερού της βροχής και
(γ) στην τριχοειδή αναρρίχηση του νερού του υπεδάφους.

28
 Ζωή ΢ακκή – Αρχές Προληπτικής ΢υντήρησης
2016-2017

στην τοιχογραφία. ΢ε ειδικές συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας29 τα άλατα

κρυσταλλοποιούνται και παίρνουν τη μορφή εξανθήσεων. Όταν η κρυστάλλωση
πραγματοποιηθεί στους πόρους του υλικού, η αύξηση όγκου των αλάτων δημιουργεί
ανάπτυξη τάσεων που προκαλεί ρωγμές και αποσάθρωση του υλικού της
τοιχογραφίας.
Ανάλογα τη ροή του νερού στο κονίαμα της τοιχογραφίας, η κρυσταλλοποίηση
των αλάτων διακρίνεται στα εξής δύο είδη:
 Όταν η ροή του νερού είναι συνεχής, τα άλατα κρυσταλλοποιούνται στη
ζωγραφική επιφάνεια της τοιχογραφίας. Αυτή η υγροσκοπική εναπόθεση αλάτων
υποβοηθά τη ροή και άλλου νερού που περιέχει άλατα. Σο αποτέλεσμα είναι η
συμπαγής εναπόθεση αλάτων, τα οποία σιγά σιγά καλύπτουν τη ζωγραφική
επιφάνεια.
 Όταν η ροή του νερού είναι ασυνεχής ή αργή και η ζωγραφική επιφάνεια αρκετά
συμπαγής, τα άλατα συσσωρεύονται στο κονίαμα, κάτω από τη ζωγραφική
επιφάνεια. Σο αποτέλεσμα της συσσώρευσής αυτής είναι η άσκηση πίεσης, λόγω
αύξησης όγκου, που μπορεί να οδηγήσει σε αποσπάσεις τμημάτων της
τοιχογραφίας.
Η σύσταση των αλάτων εξαρτάται από την πηγή προέλευσής τους (έδαφος,
υλικά κατασκευής, υλικά επεμβάσεων, ατμόσφαιρα) και μπορεί να είναι φωσφορικά,
νιτρικά, θειικά, ανθρακικά, χλωριούχα (σε παραθαλάσσιες περιοχές), κ.ά.. Ανάλογα
με το είδος τους χαρακτηρίζονται ως διαλυτά ή αδιάλυτα. Σα διαλυτά άλατα μπορούν
να αφαιρεθούν με κάποια διαδικασία αφαλάτωσης, ενώ τα αδιάλυτα αφαιρούνται
κυρίως με μηχανικές μεθόδους.
Η έκταση της φθοράς που μπορεί να προκληθεί σε μία τοιχογραφία από τη
δράση των αλάτων εξαρτάται (i) από την τεχνική της κατασκευής της, (ii) από το
πορώδες του κονιάματος και της ζωγραφικής επιφάνειας, (iii) από το είδος των
αλάτων, καθώς και (iv) από τις περιβαλλοντικές συνθήκες του χώρου.
Η φθορά στο κονίαμα των τοιχογραφιών μπορεί να λάβει τη μορφή: μείωσης
της μηχανικής αντοχής, ρηγμάτωσης, θρυμματισμού, αποσάθρωσης και απώλειας.
Η φθορά στη ζωγραφική επιφάνεια των τοιχογραφιών μπορεί να λάβει τη μορφή
αισθητικών αλλοιώσεων

29 Η χαμηλή θερμοκρασία οδηγεί σε κρυστάλλωση του νερού, ενώ η άνοδος της

θερμοκρασίας οδηγεί σε αποκρυστάλλωση του νερού, μετακίνησή του προς την εξωτερική
επιφάνεια των ψηφιδωτών και εξάτμιση.

29