Τα βασικότερα λογοτεχνικά ρεύματα

Κλασικισμός: Στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία τα κλασικιστικά στοιχεία είναι

έντονα από την περίοδο της Αναγέννησης ως και τον 18° αιώνα.
Χαρακτηριστικά του είναι:
• Η προσπάθεια μίμησης ή επιστροφής σε παλαιότερα πρότυπα, που
θεωρούνται κλασικά, ελληνικά ή ρωμαϊκά, η τάση για μίμηση και προσέγγιση
του κλασικού.
• Στο επίκεντρο των έργων αυτών βρίσκεται ο άνθρωπος, που αντιμετωπίζεται
ως ιδανικό, ως πρότυπο και όχι ως πρόσωπο καθημερινό.
• Το συναίσθημα υποτάσσεται στη λογική και προτάσσονται υψηλές έννοιες
και αφηρημένες ιδέες, όπως η ελευθερία, η ισότητα κ.λπ.
• Και στη μορφή των κειμένων αυτών αποφεύγεται καθετί το πεζό και το
τετριμμένο, όπως  επίσης οι υπερβολές και τα πολλά εκφραστικά μέσα.
•  Το ύφος είναι λιτό, αλλά ταυτόχρονα αυστηρό και υψηλό.

Ρομαντισμός: Ένα από τα σημαντικότερα κινήματα όλων των εποχών κι όχι

απλά ρεύμα, καθώς ξέφυγε από το χώρο της τέχνης και διαμόρφωσε μια
στάση ζωής. Κυριάρχησε στην αγγλική, τη γαλλική και τη γερμανική
λογοτεχνία από τα τέλη του 18ου αιώνα ως τα μέσα του 19ου.
Σημαντικοί εκπρόσωποι ήταν οι P. Β. Shelley, Byron, V. Hugo, Chateaubriand,
Fr. Schiller, Goethe κ.ά. Στην Ελλάδα το ρεύμα κυριάρχησε μεταξύ 1830-
1880, επηρεάστηκε από τον ευρωπαϊκό χώρο, αλλά σύντομα παρασύρθηκε σε
μεγαλοστομία, σε επιτηδευμένο συναισθηματισμό και μελαγχολία. Την πιο
επιτυχημένη εκμετάλλευση ρομαντικών στοιχείων τη συναντάμε στον Κάλβο,
τον Σολωμό, γενικότερα στην Επτανησιακή Σχολή. Τα βασικά γνωρίσματα
του ρομαντισμού είναι τα ακόλουθα:
• Σύγκρουση με το ορθολογικό πνεύμα του κλασικισμού και του διαφωτισμού.
Αμφισβήτηση της τυποποίησης, της παράδοσης, των ηθικών αξιών του
κλασικού παρελθόντος.
• Φαντασία, παράδοξο, μυστηριώδες, όνειρο και υπερφυσικό είναι στοιχεία
που αφθονούν στο ρομαντισμό.
• Επιμονή στο "εγώ", στην ατομικότητα του δημιουργού ή του ήρωα.
•  Έντονο το στοιχείο της φυσιολατρίας. Άλλα αγαπημένα μοτίβα είναι ο Θεός,
η περιπέτεια, ο αγώνας για την ελευθερία, ο ηρωισμός, ο θάνατος.
• Νοσταλγική διάθεση για το παρελθόν (όχι της κλασικής αρχαιότητας) και
ωραιοποίησή του.
•  Υπερβολές και εξιδανικεύσεις είναι συχνές.
• Μελαγχολία και απαισιόδοξος τόνος. Τα ρομαντικά έργα συνήθως έχουν
δυσάρεστο τέλος.
• Η εικόνα γίνεται βασικό συστατικό ενός ρομαντικού έργου.
• Δημιουργία υποβλητικού σκηνικού (φεγγαρόλουστα τοπία, ερείπια κ.α.)   
• Λόγος χειμαρρώδης, πληθώρα εκφραστικών μέσων.  Στην έκφραση συχνά
αντλούνται στοιχεία από τη γλώσσα του λαού.

Παρνασσισμός: Λογοτεχνικό, κατά βάση ποιητικό, κίνημα που

εμφανίστηκε στα μέσα του 19ου αι. στη Γαλλία ως αντίδραση στον ρομαντισμό
και η ονομασία αυτή οφείλεται σε μια Ανθολογία, που έφερε τον τίτλο
«Σύγχρονος Παρνασσός». Βασικά χαρακτηριστικά του παρνασσισμού:
• Σημειώνεται στροφή σε θεματολογία προερχόμενη για ακόμη μια φορά από
τους κλασικούς πολιτισμούς της αρχαιότητας, είτε από το χώρο της ιστορίας
είτε από αυτόν της μυθολογίας.
• Πρόκειται για μια προσπάθεια ανεύρεσης της ισορροπίας μετά τα
συναισθηματικά -συχνά χωρίς μέτρο- ξεσπάσματα του ρομαντισμού.
• Βασικό γνώρισμα είναι η λιτή έκφραση, η ακριβολογία και η απουσία της
υπερβολής και των εξάρσεων.
• Η έμφαση δίνεται στη λεπτομέρεια, εκφράζοντας έτσι το επιστημονικό
πνεύμα της εποχής.
• Οι ποιητές θέλουν να εκφράσουν την ηρεμία και την απάθεια.
• Ως προς την εξωτερική τους εικόνα, τα ποιήματα της τεχνοτροπίας αυτής
είχαν να παρουσιάσουν ιδιαίτερα επιμελημένη μορφή, ο στίχος ήταν ηχηρός,
άψογος μετρικά, με ομοιοκαταληξία, άρα ήταν έντονο το στοιχείο της
μουσικότητας.
• Οι δημιουργοί πιστεύουν πως ένα ποίημα πρέπει να έχει την ομορφιά και
την τελειότητα ενός αγάλματος.
• Η εμμονή όμως στην ακριβολογία και στην τεχνική αρτιότητα σε ορισμένες
περιπτώσεις στερούσε από τα ποιήματα τη ζωντάνια και την γνησιότητα του
συναισθήματος.
• Στην Ελλάδα ο παρνασσισμός υιοθέτησε τη δημοτική γλώσσα.

Ρεαλισμός:  Ρεύμα που εμφανίζεται στα μέσα του 19 ου αι. στον χώρο της
τέχνης, ενώ στον χώρο της λογοτεχνίας  η τάση αυτή εμφανίζεται στη Γαλλία
με κυριότερο εκφραστή τον Γ. Φλωμπέρ (Gustave Flaubert). Άλλοι γνωστοί
εκφραστές του συγκεκριμένου ρεύματος ήταν οι Μπαλζάκ, Τολστόι,
Ντοστογιέφσκι και, στην Ελλάδα, ο Παπαδιαμάντης, ο Ξενόπουλος, ο
Θεοτόκης.  Κύρια γνωρίσματα του ρεαλισμού είναι:
• Πιστή απόδοση της πραγματικότητας, όπως τη βιώνει βέβαια ο ίδιος ο
δημιουργός.
• Καλλιεργήθηκε κυρίως το είδος του μυθιστορήματος. Χαρακτηρίζεται από
αληθοφάνεια και πειστικότητα, χωρίς συναισθηματικές εξάρσεις. Η φαντασία
δεν αποκλείεται, αρκεί να μην αντιτίθεται στην αντικειμενική
πραγματικότητα.
• Θέματα οικεία και συνηθισμένα, στο επίκεντρο τίθεται ο κοινός,
καθημερινός άνθρωπος.
 • Αποφεύγεται ο εντυπωσιασμός, οι εξιδανικεύσεις και οι ιδεαλιστικές
προσεγγίσεις.
• Επιμονή στη λεπτομέρεια.
•  Ύφος απλό, χωρίς πολλά στολίδια, κάποιες φορές φτάνει να είναι μονότονο.

Νατουραλισμός: Λογοτεχνικό κίνημα που εμφανίζεται στο τέλος του 19ου

αι. στη Γαλλία με εισηγητή του τον Emile Zola. Συνδέεται αποκλειστικά με την
πεζογραφία και ειδικότερα με το μυθιστόρημα. Πρόκειται για την ακραία
εκδοχή του ρεαλισμού. Βασικά του γνωρίσματα είναι τα ακόλουθα:
• Θέματα από την καθημερινή ζωή και πιστή, φωτογραφική αναπαράσταση
της πραγματικότητας.
• Πολύ σκληρή κριτική στην κοινωνία της εποχής, καταγγέλλεται η κοινωνική
εξαθλίωση.
•  Υπερτονίζονται οι άσχημες καταστάσεις της ζωής.
• Απουσία κάθε διάθεσης ωραιοποίησης.
• Θέματα προκλητικά, προερχόμενα από το περιθώριο της κοινωνίας (ήρωες
απόκληροι, καταπιεσμένοι ή θύματα της κοινωνίας).
• Ο άνθρωπος υποτάσσεται σε εξωτερικές δυνάμεις και συνθήκες, αλλά και σε
εσωτερικές (καταβολές, κληρονομικότητα, ορμές). Εμφανίζεται δέσμιος των
αδυναμιών και των παρορμήσεων του. Δεν έχει περιθώρια επιλογών.
• Καταγραφή πληθώρας λεπτομερειών, εξαντλητικές περιγραφές.
• Στην νεοελληνική λογοτεχνία στα τέλη του 19 ου αι. ο νατουραλισμός
εντάσσεται στην ηθογραφία (ηθογραφικό διήγημα). Πιο αντιπροσωπευτικό
δείγμα ήταν «Ο ζητιάνος» του Α. Καρκαβίτσα.

Συμβολισμός: Το 1886 στη Γαλλία δημοσιεύεται το μανιφέστο του

συμβολισμού από τον Γάλλο ποιητή ελληνικής καταγωγής Jean Moréas
(Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος). Επηρέασε κυρίως το χώρο της ποίησης ως
τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα ως αντίδραση τόσο στη φλυαρία και την
υπερβολή του ρομαντισμού όσο και στον παρνασσισμό. Κύρια γνωρίσματα
του είναι τα εξής:
• Η πραγματικότητα, έτσι όπως γίνεται αντιληπτή με τις αισθήσεις, δεν έχει
καμία σημασία και αξία. Τα πράγματα αντιμετωπίζονται ως οι
διαμεσολαβητές, ως τα σύμβολα, για να φτάσει κανείς στην αληθινή έκφραση
ιδεών, συναισθημάτων και νοητικών καταστάσεων, δηλαδή στο χώρο του
ασυνείδητου.
•  Υπαινικτική χρήση της γλώσσας με αφθονία χρήσης εικόνων και
μεταφορών.
•Αποφεύγεται η σαφήνεια, το νοηματικό περιεχόμενο χαλαρώνει.
•Η ποίηση απαλλάσσεται από κάθε φιλοσοφικό ή διδακτικό στοιχείο.
•Διάθεση ρεμβασμού και μελαγχολίας.
•Μορφολογικές καινοτομίες, στίχος σύντομος, ελεύθερος, χρήση πρωτότυπων
σχημάτων λόγου.
•Χρήση ασύνδετων μεταξύ τους εικόνων.
•Μουσικότητα και υποβλητικός χαρακτήρας των ποιητικών στίχων.
Με τον συμβολισμό συνδέεται και η «καθαρή ποίηση» (poésie pure). Κοινά
τους γνωρίσματα είναι:
• Πρωταρχικό στοιχείο δεν θεωρείται το νοηματικό περιεχόμενο των
φράσεων, αλλά η μουσικότητα και η αίσθηση υποβλητικότητας.
• Εκφράζει κυρίως ψυχικές καταστάσεις.
•  Τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου από μόνα τους δεν έχουν κανένα
ποιητικό ενδιαφέρον, παρά μόνο αν χρησιμοποιηθούν ως σύμβολα. Στην
Ελλάδα, κυριότερος εκπρόσωπος του συμβολισμού θεωρείται ο Κ.
Χατζόπουλος που προσπάθησε να εφαρμόσει τις αρχές του ρεύματος αυτού
στο μυθιστόρημα του Φθινόπωρο. Ποιητές που επηρεάστηκαν ήταν οι Λ.
Μαβίλης, I. Γρυπάρης, Κ. Παλαμάς, Μ. Μαλακάσης κ.ά. Στους
νεοσυμβολιστές κατατάσσονται οι Ν. Λαπαθιώτης, Τ. Άγρας, Μ. Πολυδούρη,
Κ. Γ. Καρυωτάκης κ.ά. Αυτοί κυρίως δρουν τη δεκαετία 1920-30 και
•αποδεσμεύονται από τη μεγαλοστομία και τον ρητορισμό
•εκφράζουν τραυματικά συναισθήματα
•ο τόνος των έργων τους είναι χαμηλόφωνος και ιδιαίτερα μουσικός.

Υπερρεαλισμός: Πρόκειται για το σημαντικότερο και πιο ολοκληρωμένο

κίνημα πρωτοπορίας. Γεννήθηκε στη Γαλλία ως προέκταση του ντανταϊσμού
και του συμβολισμού. Το υπερρεαλιστικό μανιφέστο δημοσιεύθηκε το 1924
από τον Andre Breton, ενώ άλλοι βασικοί εκπρόσωποι του ρεύματος ήταν οι P.
Eluard, L. Aragon και Ph. Soupault. Στην Ελλάδα καλλιεργήθηκε από τους
Ανδρ. Εμπειρίκο, Ν. Εγγονόπουλο, Ν. Γκάτσο, Οδ. Ελύτη κ.ά., χωρίς όμως τις
πολιτικές προεκτάσεις του κινήματος. Ο υπερρεαλισμός υιοθετήθηκε κυρίως
στην ποιητική έκφραση. Τα βασικά του γνωρίσματα ήταν:
• Χρήση της φαντασίας, του ονείρου, του υποσυνείδητου. Ο άνθρωπος δεν
πρέπει να μένει εγκλωβισμένος στην πραγματικότητα της συνείδησης, στον
ρεαλισμό και την αληθοφάνεια (επηρεάστηκε ιδιαίτερα από τις
ψυχαναλυτικές θεωρίες).
• Θέματα και εντυπωσιακές εικόνες που ξεφεύγουν από τον χώρο της λογικής.
• Χρήση της αυτόματης γραφής (ελεύθερη καταγραφή
χωρίς  προκαθορισμένο στόχο και χωρίς την επέμβαση της λογικής).
• Ευρεία χρήση των συνειρμών.
• Σημαντική θέση δίνεται στο χιούμορ.
• Χρήση συμβόλων.
• Ελευθερία στον τρόπο έκφρασης,  που είναι συχνά αντιποιητικός.
• Ελεύθερος στίχος, σπάσιμο κάθε παραδοσιακής στιχουργικής φόρμας.
• Συχνή απουσία των σημείων στίξης.

Μοντερνισμός: Πνευματικό κίνημα (μέσα 19ουαι.-1940) ενάντια στον

παραδοσιακό αστικό πολιτισμό. Προτεραιότητα δίνεται στην υποκειμενική
συνείδηση. Στην ποίηση, κυρίαρχη είναι η διάλυση της παραδοσιακής μορφής
και η διάθεση πειραματισμού, ενώ στον χώρο της πεζογραφίας αμφισβητείται
η παραδοσιακή πλοκή και οι χρονολογικές και αιτιολογικές σχέσεις
παρουσιάζονται με αυθαίρετη σειρά. Απουσιάζει ο παντογνώστης αφηγητής
και τη θέση του παίρνουν οι αφηγητές-ήρωες με υποκειμενική οπτική γωνία.
Η γλώσσα των κειμένων (ποιητικών και πεζών) εμφανίζει πολυσημία,
χρησιμοποιούνται εικόνες, μεταφορές και σύμβολα. Προτεραιότητα δίνεται
στην ενδοσκόπηση και στον στοχασμό. Για κάποιους μελετητές το κίνημα του
μοντερνισμού δεν διαφοροποιείται από τα άλλα πρωτοποριακά ρεύματα
(εξπρεσιονισμός, φουτουρισμός, υπερρεαλισμός), απλά θεωρούν πως
πρόκειται για πιο "συντηρητική" εκδοχή τους. Άλλοι πάλι επισημαίνουν τη
διαφοροποίηση ανάμεσά τους, καθώς ο μοντερνισμός πάντα διακήρυσσε την
πίστη του στο ολοκληρωμένο έργο τέχνης, ενώ τα κινήματα της πρωτοπορίας
απορρίπτουν την τέχνη ως αυτόνομο θεσμό και καταργούν τη διάκριση
μεταξύ κοινού και δημιουργού.

Μεταμοντερνισμός: Ο όρος μεταμοντερνισμός συχνά χρησιμοποιείται για

τη λογοτεχνία και την τέχνη μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο (1939-1945),
όταν πλέον στις οδυνηρές συνέπειες που επέφερε ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος
στο ηθικό του δυτικού κόσμου είχαν προστεθεί η εμπειρία του ναζιστικού
ολοκληρωτισμού και της μαζικής εξόντωσης, η απειλή του καθολικού
ολέθρου από την ατομική βόμβα, η προοδευτική καταστροφή του φυσικού
περιβάλλοντος και το δυσοίωνο δεδομένο του υπερπληθυσμού. Ο
μεταμοντερνισμός δεν επιχείρησε απλώς να συνεχίσει —ενίοτε σε ακραίο
βαθμό— τους πειραματισμούς του μοντερνισμού εναντίον της παράδοσης,
αλλά και να αποκηρύξει με διάφορους τρόπους τις μορφές του μοντερνισμού
(που, αναπόφευκτα, είχαν καταστεί με τη σειρά τους συμβατικές), καθώς
και να ανατρέψει τον ελιτισμό της μοντερνιστικής «υψηλής τέχνης»,
υιοθετώντας πρότυπα «μαζικής κουλτούρας» από τον κινηματογράφο, την
τηλεόραση, τα κόμικς και τη λαϊκή μουσική. Πολλά από τα έργα της
μεταμοντέρνας λογοτεχνίας —των Jorge Luis Borges, Samuel Beckett,
Vladimir Nabokov, Thomas Pynchon, Roland Barthes και πολλών άλλων—
αναμειγνύουν σε τέτοιο βαθμό τα λογοτεχνικά είδη, τα πολιτισμικά και
υφολογικά επίπεδα, το σοβαρό και το παιγνιώδες, που είναι ανέφικτη μια
παραδοσιακή λογοτεχνική ταξινόμηση. Και αυτές οι λογοτεχνικές αποκλίσεις
έχουν το αντίστοιχό τους σε άλλες τέχνες, με φαινόμενα όπως η ποπ αρτ, η
οπ αρτ, οι μουσικές συνθέσεις του John Cage, οι ταινίες του Jean-Luc
Godard και άλλων σκηνοθετών.
Στόχος ορισμένων μεταμοντερνιστικών κειμένων —ιδίως του Samuel Beckett
και άλλων συγγραφέων της λογοτεχνίας του παραλόγου— είναι να
καταλύσουν τα θεμέλια των παραδεδεγμένων τρόπων σκέψης και εμπειρίας,
έτσι ώστε να αποκαλυφθεί η α-νοησία της ύπαρξης και η υποκείμενη
«άβυσσος» ή το «κενό» ή το τίποτα, επί του οποίου κάθε υποτιθέμενη
βεβαιότητα βρίσκεται σε επισφαλή μετεωρισμό.
(M.H. Abrams, Λεξικό λογοτεχνικών όρων, μτφ. Γιάννα Δεληβοριά - Σοφία Χατζηιωαννίδου,
Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2005, 274-275)

Άλλα κυρίαρχα ρεύματα που έπαιξαν ρόλο στο χώρο της λογοτεχνίας

Εμπρεσιονισμός ή Ιμπρεσιονισμός: Όρος που χρησιμοποιήθηκε κυρίως

στον χώρο της ζωγραφικής. Επιδιώκεται η αυθόρμητη και πηγαία έκφραση
του συναισθηματικού κόσμου. Στη λογοτεχνία, ο όρος  χρησιμοποιήθηκε
κυρίως για όσους χρησιμοποιούν την τεχνική του εσωτερικού μονολόγου.
Αμφισβητεί τη δυνατότητα λεπτομερειακής ανάπλασης της πραγματικότητας,
δηλαδή μια βασική αρχή του ρεαλισμού.
Εξπρεσιονισμός: Καλλιτεχνικό ρεύμα που αναπτύχθηκε κυρίως στη
Γερμανία στις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20 ού αιώνα.  Στον χώρο της
λογοτεχνίας εμφανίστηκε ως αντίδραση στον ρεαλισμό, το νατουραλισμό και
το συμβολισμό. Εκφράζει τη λαχτάρα για καθετί το νέο και την επανάσταση
στο παραδοσιακό. Αρνείται την αληθοφάνεια και δεν επιδιώκεται η πιστή
αναπαράσταση του εμπειρικού κόσμου. Αντίθετα εκφράζει εσωτερικά
αισθήματα, ενώ ο κόσμος αποδίδεται, όπως εμφανίζεται στη φαντασία του
δημιουργού. Θέμα του γίνεται η απόγνωση του ανθρώπου των
μεγαλουπόλεων, η βία και ο πόλεμος. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην
κοινωνική διάσταση ενός έργου τέχνης. Τάση προς την υπερβολή, το λεξιλόγιο
απελευθερώνεται από δεσμεύσεις, κυριαρχεί η εικόνα. Στην Ελλάδα το ρεύμα
αυτό δεν ευδοκίμησε.
Φουτουρισμός: Το μανιφέστο του δημοσιεύθηκε στην Ιταλία το 1909 από
τον ποιητή F. Τ. Marinetti. Ως ρεύμα συνδέεται κυρίως με τις εικαστικές
τέχνες. Εκφράζει την αντίδραση προς καθετί το παραδοσιακό, υμνεί το
μέλλον και τη δύναμη του τεχνολογικού πολιτισμού. Προωθείται ο ελεύθερος
στίχος, η ανορθόδοξη σύνταξη, η τεχνική του κολλάζ. Προκλητική διάθεση
που φτάνει στα όρια της περιφρόνησης του κοινού. Μετά το 1920 το κίνημα
βρίσκεται σε κάμψη, ενώ συνδέθηκε με τον ιταλικό φασισμό. Στην
πραγματικότητα δεν μπόρεσε να ξεφύγει εκτός Ιταλίας.
Ντανταϊσμός: Γεννήθηκε κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στη Ζυρίχη.
Εκφράζει την απέχθεια για τη φρίκη του πολέμου, διαπιστώνοντας πως κάθε
παραδοσιακή αξία στη ζωή και στην τέχνη δεν μπόρεσαν να τον αποτρέψουν.
Οι εκπρόσωποι του θεωρούσαν ότι ο κόσμος βρισκόταν σε ηθική παρακμή και
πως το πνευματικό σύστημα είχε καταρρεύσει. Η ονομασία του είναι
επιλεγμένο στην τύχη και δηλώνει τον μηδενισμό. Προτάσσουν την απόλυτη
καλλιτεχνική ελευθερία. Βασικό χαρακτηριστικό είναι το βίαιο χιούμορ, η
πρόκληση, ο εντελώς απρόσμενος συνδυασμός φράσεων, το παράλογο. Η
δομή των έργων είναι αποσπασματική, και το περιεχόμενο σχεδόν
ακατανόητο. Πρόκειται για μία "αισθητική αναρχία". Με το τέλος του
πολέμου εξαπλώνεται, αλλά παράλληλα χάνει και την ορμή του και, σταδιακά,
οδηγεί στον υπερρεαλισμό, την τελειότερη έκφραση της πρωτοπορίας.

Πηγή: blogs.sch.gr/stratilio