İLH2006-HADİS
Ünite 5: Hadislerde İlim ve Amel İlişkisi
İslâm Medeniyetinin Bilgi ve Düşünce Geleneği
İslâmın tarihi, ilim, bilgi ve amele dayalı bir medeniyetin
tarihidir. Bu medeniyette bilimsel sürece yol açan bilgi
geleneği, ilmi yücelten ve onu imandan sonra en büyük
fazilet olarak gören vahiyle başlar. İlim kelimesi Kur’ân
ve Sünnet ’ te öylesine çok vesileyle ve çok sayıda
vurgulanmıştır ki, bu durum İslâm toplumunu oluşturan
dünyagörüşünün “Bilgi temelli”olduğuna dair hiçbir
şüphe bırakmamaktadır.
Varlık tasavvurunun ve âlem yapısının merkezine önce
‘tevhîdi’ ve Allah inancını sonra zorunlu olarak
’nübüvvet’ kurumunu yerleştiren İslâm vahyi, var olmanın
kaçınılmaz sonu olan “âhiret” kavramınıda nihâi hedef
olarak belirler. İslâm medeniyetini şekillendiren bu üç
temel unsur, Kur’ân’ın muhataplarına sorduğu sorular,
sunduğu hakikatler ve yönelttiği emirlerle birleşerek
müslüman bireyin zihninde Hakikatin bilgisine ulaşma
özlemine yol açmış ve güçlü bir merak fırtınası yaratmış;
ilme dayalı yeni bir dünyagörüşünün oluşumuna zemin
hazırlamıştır. Bu bilinç düzleminde, vahyin ve varlığın
başı Bilgi iken , varlıkların sonunu getirecek olan
kıyâmetin alâmeti de bilgisizliktir.
Bilgiye ulaşma yolunda cehd ü gayret sarfedenler ve
Allahın bildirdiklerinden nasiplenenler, bilmeyenlerle bir
değildir.Şu halde İslâm ’ ın Bilgi nazariyesine göre
bilginin peşinden gitmek, bilmek ve öğrenmek, Mutlak
bilginin kaynağı olan Allah’a imanı artıran ve O’na
yaklaşmaya vesile olan/olması gereken bir erdemdir.
Sıradan/tecrübî bilginin ötesindekini bilenler ve gerçeğin
bilgisini elde edenler, vahye muhatap olan
peygamberlerdir. Bu yüzden, akletmeye, düşünmeye ve
bilmeye yönelik ilâhî teşviklerle başlayan öğrenme
arayışının yanlış yöne sürüklenmemesi ve hedefinden
sapmaması için müslümanların önüne bir öğreten/muallim
olarak Hz. Peygamber (s.a.v.) konulmuş, yeni
dünyagörüşünün bilgi yapısı Peygamber aracılığı ile
oluşturulmuştur.
Kurân ve Sünnetin çizdiği çerçeveye göre, vahyin
aydınlığında aklını kullanarak bilgiye ulaşma çabası içine
giren bir ilim adamı, tarafsızlık ve objektiflik adına elde
ettiği bilgiye lâkayt kalan kimse değildir. Onun bilgisi,
vahiyle gelen mutlak ilim ile kaynaşmış sadece zihnî bir
durum değil, aynı zamanda davranışlara ve hayata da
yansıyan/yansıması gereken zihnî bir varoluş düzeyidir.
İslâmın dünya görüşü bu niteliği, ilmi ile âmil olan âlim.
Bir bilgi geleneği, öncelikle ahlâkî ve daha sonra fikrî
düzeyde meydana gelen mücadeleler sonucunda ortaya
çıkar. Ahlâkî olgunluk elde edilmeden ilmî üstünlüğe
erişmek mümkün değildir. Mensuplarını bilimsel
faaliyetlere yönlendirecek olan bir dünyagörüşünün
dayandığı temel de yine ahlâktır.
İslâm medeniyetinde öncelikli olarak ahlâklı olma ve
ahlâkı yayma işini üzerine alanlar; ilim öğrenmek için
yola çıkan, öğrendiğini öğreten, öğretirken yaşayan ve
sözü yaşantısına uyan âlimlerdir.
Geriye doğru bakıldığında, İslâm medeniyetinin Bilgi ve
Düşünce geleneğini ‘özgün’ kılan üç önemli özelliğinden
söz edilebilir:
1. İslâm inancı getirmiş olduğu gayet kapsamlı ve
tutarlı bir varlık telakkîsi ile Müslümanlara yeni
bir ben-idrâki sunmuştur.
2. Bu idrâkin oluşturduğu özgün prototip, bilgi
üretimini yönlendiren ve şekillendiren bir ilmî
geleneğin inşası konusunda bir başka prototipin
çıkışına zemin hazırlamıştır.
3. Özgün ben-idrâki ve ilmî önderlik prototipi, hem
o güne kadar ortaya çıkan bilgi birikiminin
yeniden örgülendirilmesi sürecini başlatmış hem
de yeni bilgi disiplinlerinin ortaya çıkışını
sağlamıştır.
Kur’ân ve Sünnet’te İlim ve Amel
İlmin Fazileti
Sözlükte “bilmek” anlamına gelen ve genellikle “bilgi,
bilim” karşılığında kullanılan ilm ( ‫ ) ﻉعﻝلﻡم‬kelimesi, isim,
fiil, sıfat halleriyle ve türevleriyle, büyük çoğunluğu Allah
Teâlâ’ya izafe edilmiş olarak Kur’ân-ı Kerîm’de 770
e yakın yerde geçer. Bu sayı, bilginin ve bilme faaliyetinin
Kurân mesajı bakımından önemini ortaya koymaktadır
Kurân, Allah tarafından kalplerine mühür vurulmuş
olmakla nitelenen“bilmeyenler”den ifadesiyle altı kez,
ْ ُ‫” ْﺍاﻟ ِﻌ ْﻠ َﻢ ﺃأُﻭوﺗ‬
buna mukabil “ bilenler ” den, “ َ‫ﻮﺍا ﺍاﻟﱠ ِﺬﻳﯾﻦ‬
ifadesiyle dokuz kez bahseder; ilim sahiplerinin büyük bir
fazilete nail olduklarını bildirir: ‘Allah sizden inananları
ve kendilerine ilim verilenleri derecelerle yükseltir’
buyurur.
İslâm toplumu ve medeniyetinin benimsediği değerler
sisteminin devamlılığı ilme bağlı olduğu için, Hz.
Peygamber (s.a.v.) ilmi yüceltmiş ve onu tahsile teşvik
etmiştir. Kur’ân’ın ilmin anlamı, önemi ve işlevine
yaptığı vurgu, daha açık ve ayrıntılı bir biçimde Allah
Resûlünün hadislerine de aksetmiştir.
Peygamberimizin sîret ve sünnetine dair anekdotları
araştırdığımızda, bu misyonu kendisinin de ayrıca tasdik
ettiğini görürüz.
Hadislerde ilim tahsiline yönelik emir, tavsiye ve
uyarıların genel muhtevası, aşağıda görüleceği gibi, daha
çok gaye ve kullanım ile ilgilidir. Hz. Peygamber bilginin
bizzat kendisinden çok, yararlı olup olmadığı ile
ilgilenmiş; bilgi sahibinde bulunması gereken niyet, edep,
fazilet gibi itikâdî ve ahlâkî değerler üzerinde durmuştur.
Hadis ve Sünnet; itikad, ibadet, muâmelât ve ukûbâta dair
bütün dînî bilgileri kapsadığından, Akâid de Fıkıh da
esasen onun içindedir, onun ürünüdür. Disiplinler halinde
ayrışma sonradan ortaya çıkmıştır. 8. Emevî halîfesi Ömer
1
 İLH2006-HADİS
Ünite 5: Hadislerde İlim ve Amel İlişkisi
b. Abdilazîz (101/719) resmî anlamda ilk kez hadis
toplama faaliyetini başlatan kişi olmuştur.
İslâm medeniyetine damgasını vuran iki tarihî gerçek:
1. İslâmın ilim anlayışını modern bilimin
günümüzdeki bunalımlı duruşundan ayıran temel
fark, bütün İslâmî ilimlerin birbirine son derece
bağlı ve kenetlenmiş yapısıdır. Bu medeniyet
yelpazesinde hiçbir ilim, diğer ilimlerin
oluşturduğu kuşatıcı ve iç tutarlığa sahip
sistemden bağımsız olmamış ve ona kayıtsız
kalarak gelişmemiştir.
2. İslâm düşünce tarihi içinde “ bilgi ” nin
tanımını, kaynağını ve sınıflandırılmasını,
İslâmın varlık telakkîsinden soyutlamak
imkansızdır. Varlık düzlemindeki yaratan ve
yaratılan arasındaki mutlak farklılık, bilgi
düzlemindeki mutlak ayrışmayı da belirlemiş, bu
bilgi hiyerarşisi Müslüman zihniyetin temel
özelliği olmuştur.
Hadislerde İlim
Dünya üzerinde hiçbir din ve kültür, ilim tahsilini herkes
için zorunlu görmemiştir. İslâm kültür ve medeniyetini
diğer medeniyetlerden farklı ve üstün kılan taraf, İslâm
peygamberinin ilim ile ibadeti aynı kefeye koyarak;
‘İlim öğrenmek her müslüman üzerine farzdır’
buyurmuştur.
İlmin, Allah katında dünyaya değer katan şeylerden biri ya
da birincisi olması, insanlığa yol gösteren İlâhî mesajların
ancak onu elde eden âlimler sayesinde doğru anlaşılacağı
ve düzgün yaşanacağındandır.
Hz. Peygamber’in onlarca rivâyetle bize kadar ulaşan
sözlerinde ilmin bu denli teşvik edilmesi, özellikle İslâmın
ilk asırlarında âdeta bir ilim ordusunun teşekkülüne vesile
oldu.
Amelin Fazileti
Dinî literatürde; “emir, tavsiye ve yasaklara konu olan,
sonunda ceza veya mükâfat bulunan tutum ve davranış”
anlamındaki amel, insanın her türlü iş ve eylemini
kapsayan fiil kelimesine göre daha dar kapsamlıdır. Amel
için, nitelikli fiil tanımlaması yapmamız da mümkündür.
Bu kavrama, yerine göre sesli-sözlü ifadeler ve kalpten
geçirilen iyi-kötü niyetler de dahildir.
“Sâlih amel”; “Allah’a ve elçisine iman ettikten
sonra, O’nun rızası gözetilerek yapılan, her doğru, güzel,
faydalı, hayırlı iş ve davranış” anlamı taşır.
Ehl-i sünnet akîdesine göre bir kimsenin iyi ameli ve
ibadeti ne kadar çok olursa olsun bu sayede cennete
giremez. Cennete amel ve ibadetle değil Allah'ın kerem ve
lütfu ile girilir. Amel, Cennet’e girmenin karşılığı değil,
vesîlesidir. Hz. Peygamber (s.a.v.); “Kendim de dahil
olmak üzere amel hiçbir kimsenin cennete girmesini temin
etmez" buyurmuşlar , Hz. Âişe’ye hitaben “Kim iyice
hesaba çekilirse, mutlaka azap görür” uyarısında
bulunmuşlardır.
Hadislerde Amel
Peygamber Efendimizin, her birini birer kurtuluş vesilesi
sayarak emir ve tavsiye buyurduğu sâlih ameller,
farzlardan nâfilelere, geniş bir ibadet yelpazesine yayılmış
olarak karşımıza çıkar. Hepsi de Allaha iman etmiş
olmanın bir gereği olarak davranışlarımıza yansır.
Kalbî ve zihnî boyut, amel-i sâlih kapsamına giren diğer
herşeyin önüne alınmış olmaktadır. İslâmın bu prensipten
hareketle tesis ettiği amel nazariyesine göre, kâinatın
yaratıcısına tam bir teslimiyetle boyun eğip iman
etmeksizin yapılan güzel görünüşlü hiçbir amel gerçekten
sâlih sayılmaz.
Güzel davranışlar kadar güzel sözlerin de “ amel ”
kapsamına girer.
Hadislerde İlim ve Amel Bütünlüğü
Kurân âyetlerinde ilmin ve âlimlerin faziletine, sâlih
amellere sarılmanın gerekliliğine ağırlık verilirken, Hz.
Peygamberin hadislerinde bunlara ilave olarak ilimle amel
konusunun üzerinde önemle durulur
Kendisi yaşamadığı halde başkalarına ilim ve iyilik
öğretenler hakkında Hz. Peygamber (s.a.v.) ‘İnsanlara
hayrı öğreten ve fakat kendi nefsini unutan âlim, insanları
aydınlatırken kendini yakan kandile (kandil fitiline)
benzer.’ buyurmuştur.
İlimle amel edilip edilmediği veya onun doğru yerde
kullanılıp kullanılmadığı, sadece âlimlere mahsus
olmayıp, Hesap gününde herkese yöneltilecek bir imtihan
sorusudur.
Vahiyle gelen ilmin ilk öğrencileri olan ashâb-ı kirâmın
da, sonraki neslin ilim yolcuları için aynı anlama gelecek
uyarı ve nasihatlerde bulunur.
Hadis kaynaklarında, ilmi Allah rızası dışında başka bir
niyetle tahsil etme ve kötüye kullanma konusunda bazı
rivâyetler bulunmaktadır. Abdullah b. Ömer (r.a.) ’ in
rivâyet ettiği bir hadiste Peygamber Efendimiz şöyle
buyururlar: ‘Kim ilmi Allah’tan (Allah’ın rızasından)
başka bir şey için elde eder ve onunla Allahtan başkasını
isterse, Cehennemde oturacağı yere hazırlansın’.
Hz. Peygamber (s.a.v.) ’ in nebevî mesajlarından
hareketle, ilim dünyamızın en büyük ihtiyaçlarından ve en
kapsamlı meselelerinden birinin; dînin sadece imandan,
ilmin sadece bilgiden ibaret olmadığı şuurunu taşıyan,
bilgili, bilinçli, donanımlı, yetkin... ama mutlaka ilmi ile
âmil, ahlâklı ve ihlâslı ilim adamı tipinin üretilmesi
olduğunu söyleyebilir.