HAI THlfQ'NG LAN ONG

PI-IU •

DAO •

cXAN
NI-IIEN
A? N 'A

HIEU RO VE PHU KHOA

. ■

NHA XU.AT BAN Y BQC

HA-N<)I
 LO'I GIO'I THitU
•

Phlt d{lo xan nllien (Hieu 1·0 v~ phti khoa) I~ l~p sach nghien
ciru ldm sang v~ plu.t khoa, m~l bp ph~n ciiu thcinh bp sa.ch Y tong
tam li11.l1 cua Hai thuvng Lein 6ng.
Npi dung cluzyen ban v~ cac van d~ kinh, dui, thai, san la cac
hif11 hr(1ng sinh ly, bt1tll l(J cua nu gi&i va CD de ra hO'll 170 bai
lhuoc chira dpi de
nhir :
- Ban vc kinh nguytt, bang huyet, rong huyel.
- Ban v~ khi htr dai ha. .
- Nhitng lCJ.p chizng khi chtra thai.co
- Cdu tr,, thr.1 tliai.
- 1'hi1i kg co lllai, va nhirng t1:1p clrirng lric co thai.
- Thlri kiJ lam b5n.
- '1."hi,i kiJ h~u Sall va cac t'} chirng h~u san ...
173 bai thuoc sau cring la do chimg toi t¢p h9p l'}i bo sung d~
cac bwl . doc . lien
. tl1am khao.
Be thita ke phal hug von qu(J y h9c dan t(,c, chimg t6l djch lg.p
.so.ch· nay giai thi~u vui ca.c b'}n Bong 1'ciy y de lam tai liju lham
khao nghien ciru ma lien hanh tot cong tac ket lu;tp Bong, 1'dy y
lren phuc,ng di~ lam sang
Chung ta ciing nhal fri vlTi nhau rang, do hoan clmh ljch su-
nh~t djnh, quan ni~m co nhcin vui quan nifm hir-n nay co ch6 khac
nhau, va co cha If! .rel khong ihich hvp vlTi hi ~11 lf:li, thci.y co ht.ii
ro rang thl chimg l6i dii ltrvc di, con nhitng dieu gl fog thciy co
mu ha song khoiig to h9-i gi thl chting tt,i vdn t6n tr9ng y co nhdn
mpnh dtpt djch 1·a d~ cac bl}ll tham khao nghien cr'r-u.
Vul y h9c thl 11ye11 thdm ma frlnh dp chung t6i co /1!ffl, neu co
cha nao diln d~t thieu sot. mong cac b!-fn yop ,j xay dr;ng cho.
Ngay 19 thang 5 nam 1961
PHONG TU THU HUAN LUY~N
(Yll~N BONG Y)

3
 TJ!U D.lNi

Hoac co ngtriri hoi : trai, gai lf~u 11hcr khi huyet trong thai '
ma si~h ra, thl ttt b~nh cam nhi~m cilng khong khac nhau, ma
cac sach thuoc xua con chia rieng rn tirng khoa tung m6n n~
lam gl? Xin trl Uri rlng: con trai b?im th1,1 th~ chat khoe m,nh
cua que can(• ), chu ve dtran g; con gai blm th\1 th~ chat m~m
y~u cua que khon (2) chu ve l1n, the thl le am, dtran g lUi chia
ra trai, gai khac nhau. Sach N()i kinh n6i : « Con trai 64 (8X8)
tu~i. thien quy m6'i het, eon gai 49 (7X7) tuoi, thien quy da
ki~t », thl trai, gai luro-ng th1,1 l;Ji hO'n kem khac nban. B6 la
am, d110-ng, khl, huyet gai so v6·i trai, hinh dang da khac nhan
Huong chi hie c6 kinh va khi thai san, ngugn g ngju khong tb~
n6i cling ai, 1:_ti la trach nhi~m rieng cua m<}t minh ph\l nfr
khong th~ coi cung 1nQt chung b~nh, cung mc)t phtro- ng thuoc
VO'i con trai illl'Q'C. Do lto mo·i c6 thuye t: « chira 10 ngtrb' i dan ong
khong kh6 b~ng chira 1 ngll'o-i ilan ha», cho nen ogul>'i chfra
b~nh khong dam coi thtrO"ng ma ciing chira nhll' m9i b~nh khac,
nguo-i so~n sach ciing khong ng~i phien lo·i ma mong vi~t thanh
n19t khoa chuye n mon. Va l~i theo each ngon : « trai lhrQ"c huyet
ma huy~t tang trir l~i, gai d119·c huyet ma huy~t ta tiet ra », thi.
lt~i kbai hen nhi~u ben ft, ben th\l'c ben htr c1a nh~n ro dtrgc
d?iu moi. Theo H~-tir trong kinh Djch n6i: « Duan g d~o thuo·n g
th~c. Am d~o thtro-n g htt », thl s11 « phu an1 cu-n dtro-ng », ben
nao ~h6, hen nao d~, cung da co y nghia ro rang.

(J) Can: lhu9c ve lrai, ve d,rung, la m{,t que trong 8 que o-

kinh Djch.
2
( ) Klion : lhupc v~ dal, v~ dm, lit m(,l que trong 8 que ir
kinh Dfch.

4
 Toi lam ngh~ thllOC, le nao dam l~p ra thuyet ky di, chi la
h.ra ch9n Jay cac ih~u v~ kinh nguytt va thai san, cung nhirng
kinh nghi~tn cua ban tban, chep thanh nu}t b)p, nhan a~ la
« Phu d~o xan nhien l> a~ cho 11hCrng (lieu Ian nho trlnh bay
'1tr9·c ranh m,ch, hqa chang ghip cho ngtro-i sau nghien crru
<luge mQt phan nao.
Le-hCru-Trac, bi~t hi~u Hai-thugng Lin ong
bien so~n
Khdc ngay thang gieng nam Carih thin,
. 7',r-clirc
nien hieu . lhit SS
Ban in d~ Cl cht'La Bong-nhdn ( 1)

1
( ) Nay dui ve chr'ia Linh-san xa B{li trang (Vo - giang, B8.c-
11inh) (ND).

5
 . .
PHAM L l~

n thi~n
t. D~a theo tln r tl}' ca c m\ lC di chia ra tro ng toa
Clm nang.
a) Xet nguy~n nhAn va ,ca ch i cu a b~ nb
b) Ph an bi~t ch un g tr~ ng
c) Htr tb~ c
d) Cach chfra
e) Xu- phtrO'ng
g) Dung thucSc.
die u d~ nglroi
L~i th~n1 ha t vA ph an bi~t ran h re tir ng
xem d~ hi~u vA thau sucSt.
r<)ng tro ng sac h
2. Xe n va o cac biti .hi ~n lua n lori le sau
Ca nh nh~c. d~ ngu-ai dQ C l1J mi nh c6
the Um dtrQ'C ngue>n
, kh on g can ph ai
go c, l1J n1inh c6 th~ nh ~n hi~ u dtrQ'c
tim ho i ai.
ng Y hQc nh(lp
3. Th em va o cac ph tra ng thu oc tro
m6 n, cai na o c6 the ch i din dll'crng loi
, d~ kh i tri b~nh
gJ p nhfrng trtrcrng hg p ttr an g 11!, thi
Um kie m tra khao
dtr gc the1n r(,n g.
u - nh An ltr an g
4. Cac sac h Tl - am ctr an g tn\ lc, Ph
-kim y giam va
phtrO'ng, Gi an -dj si tai, Tie t-t hj y an, C~
ng it nhieu.
Ch uln..thl ng , ciing tha m kh ao va bli su
6
 I. TbNG LUiN Vt KINH NGUYtT

Sach N(>i kinh chep ring: c 3 m~cb Xung~ NhAm, BiSc

cling mc)t nguon g5c, ma chia ra 3 nga ». M~ch Xung kho·i
dau tir huy~t Khi nhni, ci1ng kinh Thiiu fln1, tir bung dll'iri
theo hai b~n ron di l~n ng11c, toa ra lll'ai lham vao cac
kinh, duai tbi vao ch!n, lam thanh cai b~ cua 12 kiuh,
dl?o-ng ra vao deu di theo kinh Thiiu anl, nen g9i la Huy~t
hai (b~ n1au). M~ch Nham lam nhi~m vu b phia trir6'c than
th~, blt dau a phia dU'ai huy~t Trnng ClJ'C (1 JOng mu, di
theo hl.lng len huy~t Quan nguyen, d~n cufSng hQng, n~n
g9i la b~ cua am m~ch. « Nham» nghia la « nh~m D, t'trc
la nhi~m vu .·chung ciia am m~ch, la nai b!it d~u sinh va
nuOi ngtrb'i ta. M~ch « Bile » la d6c xuat, but dau tir du
huy~t b h~ cl}'c, roi tir b\1ng dll'ai theo chinh gifi·a xtrang
song len d~n huy~t Phong phii vao tren dinh dlu, di theo
tran den scSng miii, nen g9i la b~ ciia dtrang lll~ch. « Boe»
nghia la « d6 1>, hrc la quan dcSc dtro-ng dU'O'ng 1n~cb.
Sa.ch N◊i-kinh chep: « M~ch Xung la b~ cun huy~tJ m~ch
Nham chu v_e bao thai, hai m~cb d~u thong tbi kinh
nguytt dt\ng ky n1a c6, kinh nguy~t c6 1·oi, thi huy~t
tr6ng rOng, sau 7 ngay h_li dly dln d~n, gi6ng nlur mft
trang c6 hie tron hie khuy~t 1>. Sach N◊i kinh n6i: « M~ch
Xung la cAi b~ cua mau, cac kinb ht h<)i l:, d6 ». Ve con
trai, thi v~n. chuy~n ma hru hanh, l<hOng tich ma khong

7
 , kh i la dt ro ·ng co n tra i n ha kh i ma v~n ha 11h
d? iy ' llen
ng kh i u-n g, m a co n tra i mO i ng ay m( )t Ia n d 'ng
du -a lrO Vat
" co n ga i, th i di uh tr~ 1na ng an gi fr la i. 6 .
CtrO'ng. Ve tf ch
. , C t d"
Ill
a 1a y da y, vl huy~t, la Am, c,on
l " ga i tb eo hu ye

jn h, n~ n An 1 hu ye t rn 3i th an g m(>t Ia n th ay ki nb . Nlnr ay
th
n bi ~t Hu y~ t ha i c6 th ira , do 12 ki nh d~u th ,ng
ci in g ne
tr kh On g ph ai ch i n1 (H n1 ln h Hu ye t ha i, ch o ne n k; ~
ch
m6·i c6 dtrQ·c.
.ch n6 i: «·M ~c b nh an 1 da tn nh i~ m am hu y~ t ciia toan
Sa
ng th u◊ c ki nh Dt rc rn g m in h la b~ cii a huyit,
th an . Th ai xu
n co c lch i lh jn h th l b~ bu ye t da y, mi l ki nh nguy~t
ch o ne
dE n ky ra ».
\n ha go c o ho n Jcinh,
Sa ch n6 i : a: Ki nh ng uy ~t ci'1a d~
g ph ai ch i rie og o· m ~c h Xu ng , m ~c h Nh am , ma co n
kh on
rc rn g Ti ~u tra ng th u¢ c ph u, ch it o- ph an
a ki nh Thi1 th ai dt
la dt ra ng , va a lci nh Th ai th Hf u Am Ta m thuc)c t~ng,
bi ~u ,
ch u a pl1 an ly , la am . Ha i k.i nh na y o- tre n la sii-a, lY dtr('.>'i

la .ki nh ng uy ~t »
N◊ i k.i nh no i: « Co n ga i 7 tu ~i , th tu kh i th jn h,
Sa ch
to e dA i, 14 tu ~i th i~ n qu y (1) de n, lll~Ch Nhan1
ra ng th ay ,
g, m ~c h Th ai xu ng th jn h, ha i m ~c h lu-u th on g, ki nh
th on
da y da n, du ng thc )'i ky ra , gi on g nh u- m ~t tra ng c6
ng uy ~t
uy ~t , ne n gQ i la « ki nh ng uy ~t », va ki nh
hi e tro n hi e kh
kh on g sa i b~ n, n~ n cu ng gQ i la « ng uy ~t Un », nlur11g
d~ n
ln th ut )c th uy , qu y ci in g th u¢ c th iiy , do kh i ciia
ba i vi th g9i
th ie n su e tfc h di n c1.;1·e d◊ 1u l1 si nh ra , ch o n~ n
ti~ n
la Lh ien qu y. Vt ra ng Ba ng ch o ki nh ng uy ~t la
Am tin b

tuc H, tra i 16 t na i thi co· na ng sin h ly

(1 ) Th ien qu g: Ga i 14
iy ki nh ha y cb tin h dj ch l>:\i xu ,t g9i la
ph at tri en , bu t da u th
th ie n qu y.

8
 thie n quy la sai, vi tinh ciia con trai cling la thie n quy ,
th~ lhl thi~n quy ci1a con trai ciing Hl huy it hay sao? Nlur
gion g chin1 muo ng khon g c6 thie n quy ma lhan h Lhai,
la vi gi6ng chim , muo ng chi hiit an u6ng va giao cau,
cho n~n v;)n tinh huye t di l~i chi t1.1 b chd phao can
(vi hr)».
Sach N◊i-kinh n6i: « Tlu'.rc an vno d~ day, tran day tinh
lchi, tren thi chuy !n vtn len ty, ty khi pha n tan dua l~n
ph~i , ma thon g dieu ducr ng thiiy , dtr6'i thl chuy ~n v~n
xut>ng bang quan g, tinh tuy ctia nu6' c hru han h ra khip
kinh m~c h ci1a nam t~ng ». Do d6 thi thriy huy~ t n1a day
trAn dirg e la nho- tinh tuy cua nam vj 1na ta an u<>ng vao,
tire la tinh khi ci1a cam nuo·c.
Sach n6i: « B~ huye t thtro·ng dung thuo c chfr a ty vf ma
c6 c6ng hi~u », ttrc la y ngh ia d6.
Ly-B ong- Vien n6i: « Ty la ngu on goc S1' sinh h6a, tam
cai qua n huy~ t ciia cac ldnh , tan1 va ty boa binh , thl kinh
nguy ~t ra dun g 1~ llura ng. Neu hen tron g bi that tlnh
day dut, b~n ngo ai thi bi khi luc dan1 xam ph~ m, an u6n g
kho ng chir ng m11c, luc nghi hie lam vi~c kho ng dung thai
gia, thl ty vf hu tan, tan1 hoa d<)ng x~ng , ma sinh ra
ldnh nguy ~t kho ng deu ».
Sa.ch n6i: « Kinb nguy ~t va sfra, goc o·
chilt tinh ttiy
cua C<Ym Dlr'<YC trong d~ day, chat ily di ve tim, ngang
qua ph~j, don vao 1n~c h Xun g, m~cb Nha m ma lam
t hnn h kinh nguy ~t, bien ra s!c do lam than h n1au , hrc
la hlm th~t theo mau sac ciia tam hoa . Khi c6 thai ,
lluy~t pha i nu6 i thai ; khi de roi, chlt linh tliy ay trb
ve ph~ kim .di ra cac m~ch, chay vao vu, bien ra sac
tran g ma than h sira, tire la blm thu theo mau sac cua

9
ph~ kim. N~u kh6ng cho bu, thi khi~u ciia kinh Dll'an
minh kh6ng th6ng, liin djcb trong d1_1 <lily ll,li lrO' v~ PMi~
biln ra slc do ma l~i tho.nh kinh nguy~t.
Sach noi: er Khi t~ nhi~n cua v6 c~c (I lie chn·n c6 troi
dat) tinh cua an1 dtrang va ngii hauh, hoa hQ·p vo-i nbau
1na ngu-ng k~t J~i. can d~o (1) thanh trai, khOn d~o (2,
thanh gai. Trai 1 tubi khai dau til' cung dan (3), gai 1 tu~i
kho·i dlu l ir cu ng thAn (4). Dhn la am trong du-o·ng, thuc)c
ve so 8. Thftn la dtrang lrong am, thuc)c ve s6 7, cho
n!n trai d~n tulH 2 Hin 8 (8 X :? = 16) n1n Linh thong,
gai d~n tubi 2 Ian 7 (7 X 2 = 14) ma ki nh nguy~t c6,.
Am duan g hoa hQ'p mai c6 th~ sinh con. Trai den tudi
8 Ian 8 (8 X 8 = 64-), so que (s<> 8) da bet, thi dtraug
tinh teo l~i (dtran g si, khOng cu- nii'a) gni den tul>i 7 lan
7 (7 x 7 = 49), so que (so 7) da het, thi kinh nguy~t kh6-
ki~t (huyet kh6ng ra nira), kh6ng th~ sinh con dtrqc nfi-a.
Cho nen, dan ba ham lh\1 chat am nhu, lay huyet lan1
goc. Am huyet nlnr nu-6·c chay dtr6'i dat, du-o·ng khi nlnr
gi6 th~i tren tro-i, gi6 th~i thi nufrc chuy~n d◊ng, dtro·ng
khi thong dl;lt thi am huyet dieu hon, d6 la le l\l' nhicn .
Sach n6i : <t Gni thily kinh s6'rn lhi tinh kh6n kheo,
thay kinh chl)m thi tinh dan dc)n », d6 Ia m<)t ly le n6i
t~m chu ve than minh (tinh kh6n, sang suot).

51) Ccin dlJ.O: le phai ClUl que can, hrc la can thl phai m~nh
me.
(~) Hhon-cltito: le phai cua que khe,n, hrc la khon tht pbai
nhu Hn1ijn
(3) Cung dan: 12 chi chia ra 12 cung, thi cung dan la cung
thu- 3.
(4) Cung than: la cung thu 9 trong 12 cung cua 12 chi.

10
 II. KINH NGUY-eT

1 - XET NGUYi;;N NHAN VA CO CHE CUA neNH

Trong minh ngtrfri ta c6 tran1 chLrng b~nh, 1na b~nh

dA11 ba ciing khOng khac dan 6ng, chi khac nhau v~ enc
chirng kinh nguy~t, lhai, san, bang huy~t, rong huyet, khi
htr, sung vu, lo· ~m h(>, v.v .... Pham COD gai 13 tulH da
thay kinh nguy~t, la bln1 cllat m~nh khoe, 14 tu~i chua
thtiy kinh nguytt la blm chat y~u at. Phan nhieu b~nl
chat yeu al hay c6 chli'ng Am lnr hny n6ng ve ban dem~
n1a d~n 18, 19 tulH, con chu-a lhay kinh nguy~t, thi nen
kjp thai boi bb, va thong tha hay k~t b6n m6'i lot. N~u
am khi ch tra day du ma da v◊i giao h9·p vai dan ong
thi hay sinh b~nh lao khiep (hu- lao). N~u con gai lhien
quy da d~n han 10 nam 1na khong giao hgp v&i con trai
lhl kinh kh6ng den. Chll'a qua 10 nan1, ma muon du·Q·c
cung vcri con trai giao hgp, kinh cii ng khOng du-qc den.
Kinh khong deu thi huyet cii khong ra, huy~t m6·i di sai
duang bo~c tich vao trong xu·ang, ho~c bi~n thanh phu
thilng. Ve sau tuy giao hqp, nhung kh6 k~t thai. Giao
hQ'p nhieu thi tan d!ch kho, co th~ Hun cho ngtrai lnr-
y~u di. Benhieu thi huyet kh6 c6 th~ lam cho ngu·o·i
chet. L~i m¢t thuyet n6i: « Cho bu nhi~u thi an1 huyet (1}
kho, co th~ liun cho ngtrai ch~t ». Cung c6 ngucyi vi gi6
l~nh nhA.n hie lur l9t vao trong bao thai; cilng c6 nguoi
do huyet m~ch b xung, nluim b! thu·O"ng t~n ma kinh
kh6ng deu ; cung c6 nguai vi khi huy~t lao thu-ang, gio
~nb nhan d6 Ian vao, ty vj da thuang t~n. thi an uong

(t) Am hnyet: huyet thu<)c ve phln am, nen gQi Ja am huyet

11
kein dan, vinh v~ ngay cang suy, da thtt :ang gay, In~ch
Xung, n1 ~ch NhA.m bi tbn thu·ang ma kinh khong deu.
Cho nen b~ hie c6 kinh phai rlit C~ll tb~n. Neu khong tht
se thanh b~ nh giong nhLr cac b~nh san h~u.
Cac benh cua dan ba d~u ti, t4m sinh ra. Huong chi
dan ha ttnh thi~n ve hay uat, rnc)t khi hoa ngii chi (1)
b6c len, thi tA.m boa l~i cang hoc m~nh, lan1 cho huyet
;, tam ngay mc)t hao dln, kh6ng con gl d~ tang v~ can,
va cong vi~c xnat ra n~p vao cu.a huyet bj khO kiet.
Sa.ch N~i kinh n6i: « M~ c6 th;~ lam cho con hU' », cho
n~n ty kh6ug lam vi~c tieu h6a ma an it, tuc nhtr cau
thuang n6i « b~nh nhf duang {dll'ang minh) phat o- t~m
t,- » la nhtr th~. Vi an it, n!n phe khi ciing bj mat cho
nu6i (ty nuOi ph~, ma khi tr~ kh6ng hru thong, thi
khOng l(y gi d~ ttr nhu(tn thtn am. Hu6ng chi am huy~t
hoan toan nha th~n thuy d~ ho;in thanh, th~n thuy da
thilu thl kinh nguy~t ogily mc)t kh6 dan ho~c thay trtr6'c
ho~c tb(y sau, ra dlm din, khong dung ky h~n nao. Neu
khOng chira s6-111, UH b\ chung b~ tac .khong th6ng ma
bi~n thanh chung lao n~ng. Kinh nguy~t binh thu-c>'ng
thl cu 30 ngay ra mc}t lan. Neu phan dl.l'ang thai qua thi
trtr6'c ky da thay kinh, phan duang bat clp thl sau ky
n16i thly kinh. L,i c6 nguai kinh ra hie nhi~u hie it,
llic dut llAn kh6ng ra, Jue bang, rong khOng ch.i, d~u do
.am du-o-ng lhJnh bay suy 1na sinh ra. Ve chung kinh ra
nhi~u va trtrcrc ky, la do dtrang khi Jan vao am, lhi
huyit ch~y Ian tran (N Oi kinh g9i la: « trai nung dat
n6ng, DllOC bi b6c s6i J>). Ve cbirng kinh ra it va sau ky,

(1) Ngii. chi: tlnh chi ciia 5 l~ng nhu-: gi~n. (cua can), mirng
(cua tam), Io (cua ty), buon (clla phe) Va SQ' (cua th~n).

12
la do Am khi Ian vao dtrO'ng thl tu- cung l~nh, khi ciing
I•nh, huy~t khOng vtn hanh dugc (N◊i kinh goi la:
« trai dllt gill l~nh, n1r6'c d9ng lhanh bang »).
Mc)t thuy~t n6i : « C6 ngll'b'i kinh ra trtr6'c ky ma
kh6ng c6 boa, c6 ngt.rai kinh re sau ky 1na c6 boa >.
Pham kinh ra ma sac bhn1, phan nhi~u thu(>c boa qua
vugng. Ciing c6 nguai lur ban ma lcinh ra s~c cfing ham.
Con nhtr kinh ra sac tr!ng nhgt, thi hoa kh6ng vugng
r6 llm. Nhtrng l~i c6 ngtrc>'i ki~m dam n1n sac trang
nhgt; c6 ngll'ai kiem thap db'n1, sac lAn vang va dt1c,
cho nen can phai ph4n tach v~ nu_,ch tri hay site va than
th~ m~nh hay y~u nii-a.
Trai gai d~u c6 tinh n~u Unh d1,1c khong c6 dieu d¢,
d~u c6 th~ rat h~,i d~n tinh khi, cho n~n h~ Linh kh6 la
chit ngll'ai, ching ri~ng gi ve phia con trai.
Sach n6i : « Con gai ham tinh due ho·n con trai, nen
cam b~nh nhieu ho·n con trai ». Huong chi cac b~nh
U1u<)c ve sinh de, khi hu- c6 de'n 36 b~nh, thtrang tbn
khi huy~t, chti-ng nQ kem chirng kia, nhien nguy~n nhan.
Cho nen pho nfr cang nen phai trong s~ch tum chi, ti~t
ch~ tinh due, d6 la 1n¢t y nghia dau tien ve dieu kinh
tru: b~nh.

2 - PHAN BU~T CHUNG TR~NG

Ban ha lay huy~t lan1 chii y~u. hie hanh kinh ciing
nbu khi sinh de, rat n~n clin th~n. Luc d6, n~u c6 m<)t
giQt tr huy~t chtra s~ch, ho~c ngoai bj cam phong, ban,
thap, nhi~t va thir, ho~c trong bi thu-o·ng vi an do song,
l~nh, ho~c tam rira lau qua, bf l~nh ngam vao, ho~c an
lam phai chat chua l~nh, roi that tinh bj uat k~t, ngirng

13
dQng a trong, thi gQi la huyet tr~.
HoJc sau kbi tat kinh
roi, dung sire lao d<)ng thai qua bo~c nh~p phong nhi~u
qua ya an do kh6 nOng, 1nm cho boa dt)ng, ta khi th\ nb,
tAn djeh kh6. thl g9i la huyet kho. Ho~c sau khi tnt
kinh roi, hi sq hii, khi huyet rcii lo(ln ch~y ng1rgc len,
theo miii va mi~ng trao ra, ch~y ngu-Q'C rn khap than
th~ thi huyet va nllae giao k~l vai nhau n1a bien thanh
chu-ng tltuy tlu'lng. Ho,c gitn du- thi khi huyet ch~y
ngu(Ye ,·ao khoang eo ltrng, biip dui. bung, hrng, Stron,
tay, cha.n, lam eho than th~ n~ng ne
dau d6'n khOng yen,
hi Lhay kinh thi b~nb phat, h~t kinh thi b~nh khoi;
ho~e git)n qua bi thu-ang can, thl sinh ra cac chu-ng
ch6ng mijt, non mua, trang nh~c, huyet phong (not
pbong) va nhQl lo- v. v ... cc)ng vao d6, kiuh nguy~t bi
tham nhi vao, thanh cac khieu lcr
loet, da111 dia n1ai
khong khoi, thap, nhi~t giao .k~t nhau Jam lhanh chu:ng
bang, clzirng llai (bang huyet vA khi h1r); huyet ket a
lrong Lhl sinh ta chfrng trung ha (hon c1.1c). Phiun cite
chu-ng b~nh bi~n chuy~n nlnr vi,.y, ching qua do huyet
tr~ va huyet kho 1na thOi, b~nh niJng thi kinh nguy~t be
tac kb Ong thong, gay thanh ch ti·ng lao trai, (1) cho nen
hie ph~n1 sai lam thl nh~ nhtr I.Ong, hie thanh b~nh thi
11,ng nhtr nui. Vi th~ cbira b~nh phu nii·, can phai hoi
kinh nguy~t trtrac lien. Kinh nguy~t la Am huyet, am
theo d1.rang, ma ph5i hgp vai khi, tuy lheo khi ma gay
thanh, khi nhi~t thl huyet nhi~t, khi han lhi huyet ban,
khi trt thi huyet tr~ thanh hon ,c ue la do khi n<1u-ng k~t
l,µ; kinh sap ra ina dau bu11e10 la khl tr~. , sau kbi kinh

(1) l~ao lrai: tu-c I?! cluing lao co trung.

14
ra roi ma dau bQng, la khi huyit deu lnr; kinh sai ky va
buy~t ch~y xlng la kbi lam rlSi IOl;lD ; k.inh nguy~t mau
nhgt la hu- ma c6 ntr6'c lin vao, kinh nguy~t ma~ tia la khi
nhitt, kinh huy~t rnau den la nhi~t Him. N~u th~y mau
blm thanh hon va dau, nu\ deu cho la phong lE_lnh la nham
(n~n dung thu5c on nhi~t), vi nhi~t thai qua hay Idem
thuy h6a (h6a ra nu-6'c), nen nhi~t thi sftc tia, nhi~t lam
thi siic den. Thien Ng9c-ca noi: « kinh l~nh thi ngirng
d9ng ma k.hong ra, kinh da ra roi ma s{ic ban1 den, cho
nen bi~t la khong phni han, nen lay m~ch d~ phan bi~t :
m~ch tri la ban, nu~ch sac lit nhi~t ». LE_li m<)t tbuJ~t :
« han ta hen ngoai, hie mai cllm vao kinh thl dau, lau
tht uat len thanh nhi~t, nhtr chi:rng thtrang ban l~i thanh
.
benh nhiet,. thl r.o ».
Kinh nguy~t khong htinh. Sach N◊i kinh n6i: « nhj
dtrang c6 b~nh, la do tam ty pluit sinh, b~nh nban khong
th~ b<)c 1¢ dirge fin tinh, nen con gai kh6ng thay kinh
nguy~t, roi truyen bien sang thanh chti-ng phong tieu (1),
den phat ra cbirng hrc b6n (2), thl ch~t khong chii-a
dtrQ'C ,. Nh! dtrcrng la tuc dtrang minh m~ch ciia vi,
chuc nang gifr kho tang, chii vi~c thu n~ p co·m nuac,
ma l~i khong thu n~p dtrgc la t~i sao? B6 la b~nh do b
tam, ty phat ra. Con gai c6 s-g u?it ire kh6ng th~ b(>c I◊
dirge in tinh ma uat k~t vao tam, n~n tam khong th~
sinh huy~t, huy~t khong nuoi dtrgc ty. Ltic dau vj co thu
n~p ma ty khong th~ vln h6a dtrgc, d~n sau vj dan dan
kh6ng th~ thu n~p dtrge, cho n~n b~nh l:, vi ma do c,

(1) Nong qua rc5i sinh ra phong, tan djch kho ki~t g9i la
phong tieu.
(2) Hoa 1in ph~ kim, suy~n tha nr9·c Jen g9i la hrc hon.

1:,
tlm ty phi lt ra la tb~.. Do d6 cam nuo·c an u6ng vao
huyet
y~u kem, kbong Jay gl boa ra chli; tin h vi, ma
ng the o ky
m~ ch bi kh6 , kin h nguy~t kh6nEt ~he th_ay ~li
ang minh
nfr a tru y~n san g chi rng pho ng ll~u , la vi dtr
chu ~e blp thjt, n~u huy ~t kbOng du thi bap thj
t lam the
h.rc Ja do
nao mA khOng bi tieu mo n. GQ i la « pho ng l>
Cl C hoa l) sin h ra.
da lau ,
Kin lt ngu yft be tac. Cb ngiru.i vi ty vj bj htr
nguytt
thAn th~ gay yiu , kht buy~t deu auy gay nen kin h
bj b~ ; c6 ngt rui vi lao tAm qui t d◊, ~am bo a
bcSc l~n.
kh6 ng th6 ng xu6 ng bao nu.1ch, ncn k1n h ngu
y~t kh6ng
m6 n,
ra; c6 ngu-ai vi .kh i l~n h ph~n1 vilo huy~t bao
ra; c6
huy~t l~n h ngirng k~t n~n kin h nguy~t kh6 ng
chijt
ngtro·i vi tha n th~ beo , m& dny dctm nhi~u, gan
ngi roi vi
Hu yet hai , kin h nguy~t bj b~ tac khO ng ra; c6
rng tr~
hoijc kem ban , hoJ c kem nhi ¢l n1a huy ~t xau ngi
lap tac
khong ra ; c6 ngl l'ai vl d~ an v;\ da m tha p lam
hie t han
kin h Tha i am, ma kin h be siu h dau can pba i
l1ay sac,
hay nhi ~t, ht.r hay thi, c, thi bi¢ n ra m~ ch tri
hfr u ll!c hay v6 ll:l'c, hai dan g J~a eac h nha
u m() t trai
ng, mo
m(,t Vf!C. (Ciing c6 ngl loi con ,~ai chu a c6 cho
tllcrng chu a cha t tro ng tan1, lo ngb i qua d◊, sin h
ra lao
et ki~t
tlin, lao t~n thi h~i den tam , ta 01 bj h~i thi huy
Dl8 kin h ngu y~t b~ tac . Tan1 la Dl«;
da bi b~n h thi ty la
con cil11g bj lur Dl8 kem an, an d a kem thi phe ciin
g htr,
phe kim da ha.r t~i thu y ciing ki{!t).
Hu gel kho kin h be tac. 9A y la n6i ve huy et
a tra ng vj
c6 Jt va .kho rao . Ly-Bong Vi~ n chi a ra eac
h chf ra theo
thtr tll tam ti~u : lhu {ln g lieu la tAm chi i ve buy et.
Lao
g trfr
~Am qua d(,, a.111 huy et bi bao , kbOng lay gi d~ tan
la cai
a gan , do d6 Huy~t hai hi khO. Tru ng tieu la vi,
16
b~ cua l<l1i huyit, n!u djch vi kh6ng du, thl lieu cO'm
ch6ng d6i, ma khi co-m DU'OC k.hong v;)n chuyen dtrQ'C.
o·
Huyit la tinh khi cua co·m ntr6'c, dieu boa 5 t~ng, tu6·i
khlp ra 6 phu, n'eu nguon g5c h6a ra huy~t da bj tuy~t
a trung ti~u (vD, thi l\f nhien Jcinh nguytt ciing bj k.j~t
a h~ ti~u. Hq. lieu la d~i trang, chu ve «tan}) (1), ya ti~u
trang chu v~ « djcb » (1), len tren tbi lam thanh sfra, va
xut>ng duai thi lam thanh ldnh nguy~t. N~u tan djch b 2
kinh nay khong du, thl d~i ti~n va tieu ti~n ttF nhien bj tao
ket, huiSng chi kinh nguy~t vtn hhnh the nao 111a kh6ng
bj ki~t. Nlnrng tien Am (2) va htu llm (3) bi tao ket l~i
con do a th~n thi1y (4) kh6ng dugc nu6i dtr&ng thi rat ro.
Am duang phoi hgp v6·i 11hau, mu6n vO,t moi h6a sinb
ra dtr<:>·c, n~u m<)t 111inh am (co am) hay m¢t mlnh duo·ng
( c6 dtrang) c6 th~ hoa sinh dugc chang? Pham con gai
chua c6 chong tinh d~lC d¢ng ma khong dU'Q'C thoa man,
gAy n~n Am dtro-ng kh6ng deu hoa ma giao tranh vcri
nhau, sinh ra hie nong lt\c ret nhll' ch1.rng sot ret. Luc
dau thl sinh cac clurng kinh nguy~t b~ tac kh6ng thong,

(1) Tdn djcl1: Cac ch~t ntro·c tu-6·i nhuan trong con nguai g9i
chung la tan dich, nhtr a da thl gqi m<> hoi. ct thjt H1 mau, tY'
tbtn la tinh, <1 mi\t la 19... d~u la c6 cong nang dinh duo-ng
thim nhuln, chlng qna la a~ lam cho im ap tro·n chay CO'
nh1.1c, th~m lt~y ngoai Ian da gqi la tan, nhu~n tham da de,
bl> ich nao tuy g9i la dich.
(2) 'l'i~ll am: la 15 DU"O'C ti~n ra.
(3) Hg.u am: la 16 rtit.
(4) Tlt~n lh1iy : thien Ngti thuo·ng chinh ky l!~i lu~n tron~
sach Nc}i kinb n6l: « Th~n chu nhi t,m (ti~n ant va h~u run))>

2-P.B.
17
 da m (1) u- dQ ng va ng U'Q '•C le n, ho an b ea ch m() hi
ba ch
co in , la u ng ay thanh
dl y ba i, bu on bQ"c, m Jt de n, f{&y
g lao . Nh irn g ch li' ng b~ nh d6 de u la ht nh ciia
ra chu-n
ch ca n lh ay m~ch
ngt.rai di ln ba g6 a ch on g... PhlLm m~
hu ye n vt rg t kh oi th on kh lu le n de n Ngu- le
(2) , de u do

kh i trt , hu ye t ui{ t ma sin h ra b~

nh .
mo i th an g ra m9 t la n lt'z bi11lt thucrng. N~u kinb
Kin /1
ra trll'6'c ky ha y sa u ky , ho ~c th On g ho ~c be lac, de u la
bj b¢nh.
i de n ky ha nh ki nh , ch i th ay th ~ hu y~ t, di
C6 ngu·a
ho ~c ch ay m au tai , nlu r
mAu ca m, ho ~c ch ay n1il.u m it,
tro ·i 3 th an g tb ay ki nh
th~ g9 i la ch u·n g da o ki nh . Co ng
m◊t Jan, g9 i la cu- ki nh . C6
ng1rcri 1 nan1 th ay ki nh m❖ t
gQ i la tY. ni ~n . C6 ng Lr ai cu da i kh on g th ay ki nh 111a
la n
thn i, d6 la am ki nh . C6 ng i.rc ri sa u kh i lh u th ai ro i,
th u
th an g va n th ay ki nh Ya de co n, gQi la th jn h
m a ha ng
i la cf u th ai. C6 ng 1.r oi th u th ni du -g c va i
tha i, t\1c gQ
ie u m a th ai kh on g bj
tha ng , b6 ng nh i~ n ra hu y~ t nh
thtro-ng tlin gi, g9 i la ltu th ai.
Nh irn g tru -a ng hg p d6 ,
kh ac v6-i thtrc)'ng
la do. kh i hu y~ t hf ru du- ha y ba t tu c n1a
de) cu a n19i ng tro i.
ng r.r &i dc in ba da ng Ju inh kin h m<i gia o cau, tiu h va
C6
hu ye t xu ng ~◊ t nh au , di va o m~ ch nh am o·
, hr u J~i tro ng
, ga y ne n bu ng du ai b! ke t l~i th an h ho n gi on g
bu o cu ~g
g pb a.ic lu an g( 3) , di da .i nh at g9 i la ch u- ng tic h
nb tr ch trn

ch ay ra c1am c1ia.
(l) By.ch dc im : Hu y~ t tr~ng
~2) Ngzr te: ch 3 lom c16t XU 'O'n g
cu oi ng 6n tay ca i.
c ch trn g tic h. do kh i hu et cu a
• (3) P~ tic ltzcrng : MQt tro ng ca
:aa;,;i,ngua~ tr~ , bA n c,0 1i. ro n ho ~c tre n ro n nh o Jen
. .
r:ot
C\IC
o an g ca nh tay . Phi.le a d6 ma kh on d.. ll'"
nh il, kh i~o ch o og 1r6-i b~1 <ln gbi Q~ !u :r~ :1 0; g D~ ll
cil i rtr6-ng g. ' r n, ne n
tam gg i IA pht _1c J:.r<rn
b~nh tlo h thuc)c

18
tinh, phan nhieu gAy thanh chtrng kinh ll)u dam dia, tuc
gQi la chung huyet sa,(t) huyit lam(2). Cho nen, dan blt
sau khi s~ch kinh bay gio giao cau thi tinh ngu-ng ket,
huyet hQc lay tinh n1a c6 th! U1anh thai. Neu kinh d tro·ng
Ta ma kh6ng kieng vi~c giao cau thl huy~t xau khong ra
dll'Q'C, tinh vao cung xung d<)t voi nhau, n1a gay rn cac
chu-ug b~nh, can phni gifr gln.
Ban bd hcinh kinh 111a kiem n6ng c<1n dau b~ng, nijng thi
ho hen, db mo hoi, 1nrra, ho~c di Jong, thi khi huy~t cang
bj tlnrang tbn, tran1 b~nh n~i len lung tung, huyet tr~
lich vao clit tiiy thi sinh chti·ng n6ng am y trong xuo·ng ;
huyet tr~ tr tich l~i cung ,·6·i huyet n1cri sinh ra bang
ngay. hai b~n cau ket nhau, thi gay n~n clurng n6ng tu:ng
CO'D, huy~t kbo khong th~ nuoi du&ng dtrQ'C toan
than thi n6ng ham & trong, huyet le.ho 1na hoa o· m~ch
bao l~c(3) n1~nh qua, ho~c ken1 da1n khi, an khoug lieu.
lt;tnh leo thi gay lhanh chfrng u. chfrng dau nh u·c ; khi
lnr kh6ng th~ tieu h6a thi 1uu·a, ia long, t~· ra 1110 hoi.
Tat ca cue ch ll'ng tren, deu liln1 cho kinh khong deu, thi
l"ll'CYC hft tri htft b¢nh, roi snu lll<Yi c6 lh~ dieu kinh dtr9·c.

3-HU ' TH(lC

!\{~ch tri 111a vo l1;tc IA m~ch hll', 1n~ch ban; 111~ch si,c
ma hfru 11}:'c la rn~ch lh{lc, m~ch nhi~t. Hinh tl~~ lrang
. •
{l) Huyet sa : _sa ltc;,c truyen ll~n bang quang, thl <1ai ra mau
(2) Hugel lam: nhi~t tbinh kich thlch vao huyet, sai <1tro-ni
toi thtrang, lfj theo ti~u trang, don xuong bang quang. Ctlng ra
val ntr6·c tieu.
(3) Bao l~c : m~ch I~c cua ttr cung. hrc la m~ch xung, v1
m~ch xung kho-i ttr tu cung.
19
b~ch hai ngi\n, tha g(p, sg l.~nh, la kl1i bu-; slc mac
d;n [5i da tbit kh6 vang Ia huyi!t htr. S!c n1~t y~u (ld;o
xam) ~a khO~g b6ng. la dtrann bir. Hinh slc dly d~n
xuang thjt can doi, than slc kin dA~ virng chac, la
hinh tlnrc. Kinh ra trtr6'c ky la th~c nh1~t, kinh ra sau
ky la h~ han. L~i c~ U1uy~t noii : « Kinh ra trtrac ky la
hiru du-; kinh ra sau ky la bat ttic; kinh dtrang ra ma
dau b\1ng la huyet tich; kinh ra roi n1a dau h1.1ng la huyet
h tr; kinh ra c6 hie phltt n6ng, la huy~t hll' c6 tich ».

4-CACH TRl
Thay kinh b\tng qu~n dau nh'lr dui liam, het n6ng li>'i
l~nh, kinh ra nhu- nu-6·c d~u den, 2 m~ch xich tram sac~
cac m~ch khac d~u huyen cap, d6 deu do han thap ah~
lieu, kinh bac Y80 m~ch Xung, JD~ch Nham, dau qua thi
n6ng, n6ng thi kinh ra g~p phai ban thap n1A sinh chat
due, cho nen kinh ra nhtr nu-ac d~u, n~n trj o· hf!. tieu,
dung tlnr thu6c tan tan, khb on ma trj, cfing c6 khi do
huyet sap, huyet hu, thi dung thuoc du·&ng huy~t ma
Lr\, gia them thu6c lh~n khi. Tam thong huyet, ty nhie p
huyet, neu khi tr~ huye~ sap kh6ng h.ru thong, phan
nhieu do lo lang h~i ty, phe kiln (phi thu◊c hanh kim)
khong d1.r9·c nuoi dtr&ng, th;ln thi'.1y khong du·9·c hr nhu~n,
kinh huyet kh6 ki~t, gAy nen kh6ng dieu hoa theo tuan
trang n1a clan dan den be tuc mat kinh, sinh ra cac
cht'rng 111.r tl>n, n6ng trong, cot chu·ng (1), lao trai, cho
nen kh6 1na ciru chfra du-9·c. Duy chi c6 each du&ng tan1
thi huyct sinh, b~ ty thi khi phan phoi m~cb, tan1 va ty

(1) Col c:lur1tg : nong £im S, trong x11o·ng thanh chrrng h1r Jao.

20
virng manh thi khi vu-gng huyet thong, ti, nhien c6 th~
h6a dc3 an ra chat tinh vi 111a chuy~n vln lan1 cho huyet
ttrai t6t, kh6ng n~n cu- cho la: huyet t'r (tu- hnyet) ma
tuyen th6ng qua, ciing khong th~ 6n b~ 1n~n h quil, vi
thucic tan nhi~t tat l~i lam cho tinh huy~t kho ki~t, cho
nen trtr6·c h~t nen dung nhirng thang thuoc 16·n c6 ti nh
chat trQng trQc hr am (tinh chat n1~nh n1a ht am) li11n
chu y~u.

Kinh nguy~t c6 hie khOng dieu hay khong thong, c6

lite kem chirng dau b-ung, c6 ll1c kem chirng phat n6ng.
Trong chu.-ng kinh khong dieu, ho~c huy~t ra tru·oc ky
ho~e ra sau ky, ra tru-oc ky thi trj nhi~t, ra sau ky th l
trj hu-. Trong chirng kinh khong thOng c6 khi lit huyet
tr~, c6 khi Ill htty~t kho, tr~ thi nen v~n hiuih, kho thi
nen tu- bll. Trong chu:ng dau b1,1ng, c6 khi th1.rcn1g
thtrang dau, c6 khi trt.roc !tic hanh kinh bi dau, deu la
huy~t tich; c6 khi sau hie hanh kinh bi dau, den la
huy~t Jnr. Trong chirng phat nhi~t c6 khi thtrfrng thtro·ng
phat n6ng, den la huyet lnr c6 tich; khi dtrong c6 kin h
n1a phat nhi~t la huy~t htr c6 nhi~t. B~i dl! deu do hen
trong nhan lo nghi, gi~n dii-, hen ngoai nhan uong do
l~nh, than the l~nh, hen trong nhan gi~n dii-, thi huy~t
uat ket kh6ng thong, hen ngoai nhan g~p l~nh thi
ngirng dQng ma huy~t ir chtra s~ch, d6 la kinh nguy~t
khong dieu khOng thOng va thay kinh dau bung hay thay
kinh phat n6ng. Cach chira thi nen c.tieu khi ma thong
huyet, khai uat ma ho hu-, h.ro·ng huy~t ma thanh nhi~t,
vi khi hanh thi huyet hanh, khi ngirng thl huyet ngirng,
cho nen chira b¢nh huyet thi trrroc h~t la phai hanh khi,
nhu- lo~i Hu-ang phu v. v ... la dung. Nhi~t thi h.ru thong,
han thi ngung ket, cho nen chfra b~nh huyet thi dung
thuoc n6ng d~ gitlp SU'C nhu· lo~i Nh1.1c que, v.v ... la dung.

21
B!n nhu sau hie bi b~nh ntng ma kinh bf tae thi d~u
do khi buy~t cling htr, chi nen b~ ty dU'&ng huyit ~ nguy!
khi dliy dll thl ti.r nhi~n kinh hbnh, d6 lit each cb&:
« khdng ccirl chiia ma tr, chiia ttuvc ».
Huyet kh6 va huyet each deu la chung tr~ng cua kinb
hi khOng th6ng. Nh1rng « khO :o vai «each)) khac nhau,
c6 th! nhll D\?C1C vai than h~ng: «kh6 l> la «ki~t », la
huy~t C\FC htr; « Cach » la « trcr », la huy~t v6n khOng hu-,
nlnrng bi khi hoijc ban hoJc tich can tra, each thi b~nh
phat t~m thoi, cbung hi~n ra hojc dau ho~c thtFc, dung
phep thong thl huy!t v,)11 hanh ma b~nh ld1oi. Con kho
lhi b~nh phat din dan lir tr1.r6·c, mf!.ch Nham m~ch Xung
kho ki~t cl11i'ng tr~ng hi~n ra khOng ro. Huyet da kh6
thl nen d~i b~ nm kbi, huy~t clura d~n n6i kh6 ki~t thi
khi huy~t hQa n1ay c6 th~ day dii dan dan. Niu dung
thuoc thong kinh cong ph1,1t, tbi huy~t da kh6 l~i cang
kho, ma cai ch~t c6 th! tl~n ngay. ·
Hu yet tr~ .kinh be ma n!n pha huyet, la vi an uong phai
do nhi~l d()c hoijc d(>t nhien gi~Ln dir, huy~t U' dam tich,
thi nen dung lo~i lhuoc d~i hoang, can tat, dl d~i huy~t
cii tbay huy~t mai, lam cho huyet cii tieu het, ma huy!t
m6'i sinh ra; n~u khi vugng huyit kho ma do nh9c m~t
lo ngh1 sinh ra thl nen On hoa, t\1' b~, hoijc kem co dam
boa, thap nhi~t thl nen thanh ta dam hoa ltrang huyet
trir thap, va thuang dung Nh1J.c qu~ d~ giup them, vi
nhi~t thi huy~t mai ha11h, kh(>ng nen dung toan thu-
thu6c m~nh qua h~i den An1 huy~t, chi n!n b~ ich vinh
v~, dieu boa an u6ng, t\1' nhien khi huyet hru th6ng, neu
khOng can cti' vao can ban, ma c:hi dung thu thu6c m~nh
dir d~ c6ng pl11~t, thi khOng kbiLc gi doi lay ngay nghln
vang a ngtrai in xin. C6 khi con gai 14 tu~i thiy kinh

22
 roi l~i ngirng, g9i la ty ni~n (trln huy~t), ve sau kinh se
ttr ra, vi chan khi con yeu, blin1 chat b~c nhll'Q'C, thi chi
b~ chan khi, lam cho thi1y di l~n, boa di xu6ng, nam
t~ng deu boa 1na kinh m~ch th6ng su6t. Cung c6 con
gai thily kinh 2, 3 l~n roi l~i tai 2, 3 nam khOng thay
nira; bo,c c6 khi 4 n1tia thay kinh m()t Ian, ho~c co khi
each 15 ngay l~i thay kinh. B6 la do blm th1.1 suy nhtrQ'c,
buyit 1n~ch chtra day du, cho nen kinh ra l lie c6 hie
kh6ng. Cach chii-a chi nen thu~n khi dt.r&ng huy~t. khi
huy~t VtrQ'ng tlrl ldnh t~ thong, chlr nen cong ph~t, lro·
thanh b~nh n~ng. Sa.ch N(>i kinh n6i: « Tram b~nh deu
deu gay nen boi khi (mung, gi~n, lo, ngbi, kinh, khting,
buon, nong, l~nh la 9 khi) ma nhat la b~nh dan ba l> •.• Vi
huyet theo khi 111a di, lthi tr~ thi huyet ciing tr~ theo,
ho~c kinh nguy~t' khong deu, tim va b1,1ng dau nhuc,
ho~c kinh nguy¢t sap c6 thi bi dau b1.1ng, ho~c kinh
nguy~t ra da111 dia khong du-t, sinh n6ng l~nh, hon cue
ho~c dau ran den eo lu·ng, h6ng SU-O'D, tren dtroi nb6i
dau, nghjch Jen, khong an dtrqc, b~p thjt gay 1non, thi
ching nbfrng khong c6 thai, ma lau ngay co th~ thanh
chung lao trai, d6 deu la do khi lam nen b~nh. Cho nen,
dieu kinh dt.r&ng huyet, tru-crc bet phai lam cho khi thu~n
la di~u chu chol.
Pham dieu kinh thl phai boi b~ phan thuy lam goc,
kbong can b~ huyet, vi h~ thien quy den, thi m~ch
Nham thong, m~ch Thai xung thjuh, ma kinh nguy~t den
ky la ra. Cho nen di~u kin~ thi phai h<> chan am trong
th,).n. C6 ngtrai hoi: « Kinh nguy~t ciing si\c do, thi
khong phai la huy~t hay sao ? » Bap : n6 la ch6 rang
bu(>c hao thai va la ch6 dtr&ng kinh h~ bao ciia con gai,
dllgc nuoi m(>t thang ma kinh ra, kinh ra rdi thi ch3

23
d 6 triSng rong, nhAn hie trtSng rdng d6 ma giao clu, ne
thu thai thi ntr6'c cto (thi6n quy) nuOi thai ma khon\l
thanh kinh nguy~t nira. Sau khi sinh con r<5i, thi n~og
d6 h6a thanh sU'a, mA ciing kbOng thanh kinh nguy~:
Sfra s!c trilng, sao l~i la ~uyet? B~n cho d~n cung ly,
thl buy~t ciing la thuy : thuy theo boa h6a ra thi sac do
(him thu snc cua tam hoa n6n do). Sfra ciing la thiiy,
thuy theo khi h6a ra thi sac trlng (blm th1-1 sac cua
phe kim, nen sic tr~ng). HutinH chi dan ba d~n 49 tubi,
thl thi~n quy bet, cai h~t d6 chi la thuy ciia thi~n quy,
con huy~t 1tru hanh vln kh6ng thay kho c~n, ma van
ch~y ;,. trong khoang kinh l~c va bi phu d6, -hrc nh1r hie
14 tu~i trlr ve tr.true, trong bl phu chtra tu-ng hie nAo
lu khOng c6 buy~t. tat phai dQ·i den hie 14 tubi, khi cua
thi~n cruy t6-i m~ch nhAm m6'i thOng, thi ltinh nguy~t
n16-i theo ky ma ra. Nhtr the du thay kinh nguy~t chdng
nhirng la do thuy cua thien qny, 1na con do khi ciia
thi~n chan (tu-c la chan nguyen bay nguyen khi) nfrn,
cbo nen khong can bai hr vl).t bb huyet, ma can dung
bai h,lC vj d~ llr thtiy. Tu- thtiy c6 the kiem b~ huyit, con
bb huy~t khong th~ ki~IIl tu- thuy dtrgc. Vi khung Va
quy tho·m boc kh6 tai thin dugc, va ciing khOng la
thutic dung boa du-gc chan Ant. Hucing chi huyet la do
do an, uong cu.a hl).u thien vao d~ day bien thanh tinh
kbi ma sinh ra ; con kinh huyet la do m~ch Xung m~ch
Nham lam chu, d~u thuc)c ve thtr m~ch v<'> hlnh cua thtn
kinh, hrc la b~ cua kinh m~ch ; con gai blm thl.1 lY thuy
nay d~ lam cai nguon sinh sinh (sinh roi l~i sinh kh6ng
bao gilt hit), ciing cling mc)t khi vai cai tinh cua con trai
24
 hie 16 luoi, deu theo cai nguon « thi~n nhat , (1) ma sinh
ra, chu·a chat l~i 111c)t thang la dly, day thl tran ra, gHSng
nhtr huylt ma th1'c chlng phai la huylt. Nhung m~ch
xung m~ch nhftm khai dlu tir trong tir cung, ~on trai
d! chtra tinh, con gai d~ rang btu)c bao thai, 1na Utn1
thanh cong d\1ng ay, trong d6 l~i d~c bi~t c6 mc)t di~nl
hoa cua m~nh mon lam chu. Cho nen boa vugng thi
kinh do, hoa suy thi kinh nhgt, hoa qua vugng thi kinh
do barn, boa qua suy thi kinh trang b~ch. Vi the, eta tu·
thuy l~i kie1n dtr&ng hoa. Hoa qua lam thi kinh kho c~n
khong thong, tuy n6i la hoa qua thjnh, nhu-ng ciing do
thuy qua htr, thi ciing khOng nen dung thuoc dang l~nh
d~ giang hoa, ma chi nen bl> m~nh vao thiiy theo nguon
¢ thien nhat » d~ nuoi du-o·ng lan1 cho kinh huyet day,

kinh day roi thi t~ nhien chlty tran ra, ch6' khong c6
llnr thuoc lll~nh dfr nao c6 th~ lam th6ng kinh d ll'Q'C.
Phan1 chfra b~nh dan ba, trtr6'c h~t phai hoi ve
thai
nghen, vi da c6 b~nh thi tn~ch c6 thai hay le.hong, khong
th~ phan bi~t d~ dang dtrgc, eho n~n lchong th~ dung
thuan thutic pha khi hanh huyet, vi sg rang c6 thai ma
con nghi ngo· chtra ro chang. B~nh dan ha so v6'i dan
ong thi kh6 chfra gap 10 Ian. 14 tuoi tr& len, ~Ill khi tran
day, tram m6i ttr tu·ang hen long, trong h~i din nam
t~ng. kinh nguy~t hie c6 hie khong, hie troi hie sl)t, ir
huyet ngrrng tr~, gifra chirng dut do~n, l~i c6 hie c6
thai ma nti·a chirng bi b~nh hay b; shy, khong th~ n6i
het dtrgc. HO'n nfra, con gai hay yeu ghet ghen tuong,

(1) Thien-nh~t: Trong Ha-<!<> cua PhQc Hy co n6i: « thien

nht(t sinh thuy » v~y tllien nh?\t ttrc la di~m tinh khi tien thien
cua ngtro-i cha d~ gay thi,nb thai.

25
 cho n~n g6c h~nh sAu ma kh6 chiia. Ben nhll ni co ,·a
dan ha g6a, chi thuln Am ma khOng dtrang, olll a
!Ong dt tic ma b~i d~n tAm, ty, l~i cang khong Pht
la loai co cay d~ dang chira dugc b~nh ~~- Co khi ,.1
trtr6'c bi b~nh re>i sau kinh nguy~t khOng d1eu, c6 khi Vl
kinh ng~y~t kh6ng di~u roi sau sinh ra cac b~nh : neu
la vi trtrac bi b~nh roi sau kinh nguy~t khong dieu, thl
tru-6-c phai cbira h~t b~nh, b~nh h~t thi kinh nguy~t lt.t
dieu ; con nhtr kinh nguy~t kh6ng di~u ma sau sinh ca~
b~nh Lhl trtrac hit phai dieu kinh, kinh dieu thi b~nh
t~ khoi. Con nhtr ty, vi htr t~n, tam hoa nbi b~nh len,
thi kinh nguy~t ct1ng khong die!u. Vi huy~t sinh o ty,
n~n pham b~nh ve huyet, can dung thuoc cam 6n, d~
giup dtrang khi vs sinh am hu:y~t, ma trong khi hanh
kinh, ki~ng dung thu6c dang l~nh, va an uong cilng
ki~ng nhtr th~. L~i pham con gai trtrcrc khi thien quy
cbtra den, bj b~nh phan nhieu do tam, ty ; sau khi thien
quy di d~n. b\ b~nh phan nhieu do can, thln. Cach
cbira: ve chung trang ''! it huyet ma huyet kho, kinh.
be, B6ng-Vi~n c6 chia ra each chira lheo thu t~ tam tieu,
deu lay each ta boa bb huyet liun chii yeu. Nhu:ng b~nh
trang V! (nhj dtrang tuc duo-ng minh) tao sap, l~i do Cl
th~n tbiiy suy, phai dung n1~ch n1a pha.11 ra nguyen nhan
do a thll'Q'ng, trung va h~ lieu ma dieu tr!, lau ngay thi co
th~ mong chuy~n kho rao thanh nhu nhu(ln, va kinb.
:· nguy~t se hru thong. Neu dung bay cac vi tbuoc huong,.
tao, tau, nhitt, k.hac, ph~t, chi lam hai them.
Luc c6 kinh ma giao cau, tinh va huyet xung dc)t nhau,
thl sinh b~nh gQi la chu-ng « tich tinh ». Cach chira nen
dieu boa khi huyet d~ t~ng phu ,cttrgc dieu boa thi buyit
cfr t11 tieu di. B~nh dan ba kin d:ao, str ham mut>n tbi~n
l~ch, nguon tlnh tu tham giau, Il~U khong xet ky mf_lcb,
26
bi~t r6 chfrng thi sa.o c6 bi~t dugc goc b~nh ? Chu-Ban
kbe c6 n6i : « tha chira 10 ngtrcri dim ong llO'n chfra m¢t
ngmYi dim ha J>, ding la n6i qua ve pht;t khoa la chfra
rat kh6 v~y. T~i sao ph1,1 khoa ngtrai xua l~i cho la kh6
cbfra? Vi dim ha cite nba phu qui, n~m kin trong man,
kham b~nh trong chO t<>i tam, thi 4 dieu : V<;>ng, van,
van, thiet dii lhieu mat 3, thay thuoc phai tim nhang
doan My nhu ngtrcri d1Xng gifra nga 3 dmrng kbOng biet
di nam hay ve hue. Va l~i m~ch thi kh6 ro, giong phai
gi6ng khong. Cho nen TruO"ng-Canh-Nlui.c n6i: « Trong
tri nghi ro rang ma d~ ng6n tay vao tbi kh6 thay ro ».
Nay chi xem dtrQ'C m~ch ma homat v9ng, van, vin, ma
mucin biet b~nh tinh dich x.ac thM la rat kh6.

5- XU' PHU'aNG
Ban ba lay liuyet lam chii. thll'<Yng nhan khi cua that
tlnh uat len ma sinh b¢nh nh ll' lo nghi thi khi ket ma
huyet ciing ket, gi~n dii· thi khi nghich ma huyet ciing
ngbich. Nhu chua tcri ky mo. kinh da ra, tu-c la c6 boa,
n!n dung luc vi hoan (H.T.P.V.2) d~ tu tht1y thi boa tl}."
dE;!p. Neu chua t6'i ky ma kinh ra nhi~u. thi ding dung
l1,1c V! ma gia them Hai phieu lieu, B~ch chi, Sai ho,
B~ch thU'Q'C, Ngii Yj. Neu mai ni'ra thang hay 10 ngay ma
kinh da ra hay ra lien mien khong ngirng, do la thu¢c
ve khi hu, thi dung Bb trung ich kht thang (K.H.T.C.l).
Nfo qua lrj• ma kinh m6·i ra la hoa suy, la hl.l', la han,
la dt, la dam, thi ciing dung Bl> trung ich khi ma gia
t~!m la Ngai, HuO"ng pb1,1, Ban hi!,, Neu kinh cb~m ma
sac nhQ't, thi dung phuO"ng vira r<Si ma gia them Nh~c qu~.

27
 Sau khi co Jcinli r~i dau mlnh : Khi huyet thinb tht
dllo-ng boa mil hinh th~ khoan khoai. Neu be~ n .ltn
'V~ khl kem kh6ng nuul goa1 .lht
,.. d lrO'DS d~Y d•u, hen trong lb}
huy~t thieu, khong llr6'i thlim dieu boa, cho nen M "~nh
ldnh la dau mlnh. Ho~c c6 ngllO'i n6i: d1uyet h/_ a~
thita, lbi den ky la kinh trim ra, huyet hai kh6ng d~I Co
den ky ma huyt:l 'fl - d"eu b"! thuO'ng, chou,Mth1
toan t h"-un cung
kinh mu.Sn ra la minh bf dau tru6'c. Con nhlr kinh /
r<>i mil dau b~mg, JL!,i cang thu(>c ve khi huyet deu hlla
nen dung Bat tran thang (K.H.T.C.42) nhung cG.ng c6 khl
trong cht'.rng Im l~i c6 chu·ng nhi~t, thl nen dung Bat vi
tieu dao tan (nh"t 11). Cung c6 khi khi tr~ ma kinh r~
cllll'a hct, ncn dung Tt'.r v~t thang (K.H.T.C.21) gia th~m
lmo-ng. C6 khi sau luc c6 kinh thi phat n6ng, moi 1

m¢t, 2 m~t hinh nlm c6 mieng h1a che, nhin kh6ng ro,
vi ty la dau enc t~ng ~m, m!t la chu huyet m~ch, do d6
ly am hno t~n, ma nam t~ng deu mat ch8 nuoi dll'&ng,
khong th~ dcm cai sang t&i cho m~t dll'qc, thi dung Bb
trung ich khi thang (K.H.T.C.1), Quy ty thang (K.H.T.
C.50), chuy~n chf1 ve ty, vi va dieu bl> khi huyet, d6 hrc
la nghia « mal dll'(;>"c bu yet ma c6 th~ lrong lhay ». mu
nham dung thuoc lhanh, hwng d~ lam sang m~t, thi I~i
hien thanh b~nh to.
C6 ngtrai dim ha, tm6'c luc hanh kinh, la phai di ia
long 2, 3 ngay, r6i sau m&i co kinh, xem m~ch thay deu
nhu nlnrQ'c: d6 la ty, th:;tn deu lm. Vi: ty c6 th~ th6ng
quau huyet, kinh nguy~t s!p ra, thi 15, khi v~n banh ma
11Uyet hai bj h tr, khong th~ tham thap d~ cung c6 ty; tMn
chu ve ngan gifr, d~ kinh nguy¢t Mn ky thi xu6ng, thi~~
lhuy hao tl>n O' trong, ma th:).n mat cai quyen ngan~ gi_Lr
thi n~n dung Quy ty thang (K.H. T.C.50) gia giam d~ bo ty,
2R
tM.n lam chu. N~u kinh ra qua nhi~u. c6 hie ra khi hu-
ngay nh~ dem n~ng, di ia long b~t tlurcrng, d6 la dtrO'n~
hll', bi ham lY dmri (dtrO'ng hu- h~ ham), gQi la thoat
dll'O'Ilg (am qua thjnh, dU'o·ng kh6ng ngan giir l~i dUQ'C)
nen dung Th~p loan d~i bl> thang (K.H.T.C.43) hay B<>
trung icb khi thang (K.H.T.C.1) lam chi1 yiu.
Cong vi~c ciia dan ha th~ theo d~o que kh6n ve
d~t, v~ Am), cho nen chira b~nh dnn ha thi lay «am»
lam chu, vi th~ kinh nguy~t kh6ng deu thi dung Tu v~t
thang (K.H.T.C.21) lam chu va tuy theo him, nhi~t, bu-,
th-q.-c ma gia giam chl\m chll'crc. Xet ra trong plnrO'ng nay,
BtrO'ng quy, Bia: hoang va ThuQ'c dtr9·c deu la thu<Sc co
M.u vj. H~u vi la am o· trong am, cho nen c6 bl> ich cho
huy~t, l~i c6 thuy~t n6i: « Ehro·ng quy vao tam ty, ThU'Q'C'
dtrQ'C vao can, Th1.1c dfa vao th~n. Xuyen khung thi thong
su6t tren dU'6·i, ma v~n hanh khi a trong huy~t. Do d6
Tu vl).t thang la thuoc chu yt:u ve vi~c ctieu kinh cirn
dan ha.
Pham nhfrng thuy~t n6i la lam hao khi d~ ich huyet,
dem dung vao phep chu ch5t chfra b~nh kinh nguy~t
hlnhnhu dung ma th-q.-c khong dung. Vi huy~t la cai phoi
bQ'p cua khi, khi v~n hanh thi huyet v~n hanh, khi ngirng
tr~ thi huyft ngirng tr~, kbi han, khi nhi~t, khi thang, khi
giang, deu nuo·ng nhau y nlnr vfJ.y. Neu qua c6 hoa ual
ma k.hi thjnh llO'n huy~t, m6·i c6 th~ dl'.mg dO'n H trm1g
ph1.1 hoan hay tan, gia them huo·ng, Binh lang, Chi
xac d~ khai uat, hanh khi. Neu khi lo~n thi lam cho dieu
hoa, kl1i I~nh Hli lam cho 6n l10an, khi lnr thi bl>, duo·ng
sinh thi am tl}.· nhien 16'n len , khi suy thi huyet cfing kho
c~n, ha c6 th~ rieng lam cho khi hao di du·9·c hay sao '?
Va l~i clan bit tinh hay uat uc, ho~c lam VQ' le, chi khong
2S
 ult gitn luOn ll:16n, cho nen Hu-o-ng Ph
chrQ'C tboa man, . N-L • 1
• H
l,l
ol 1 nh(t cua dan bEl, l: eU ngo~1 cum Phon
la thu thuuc iay kh g,
.c b · dau thi dung X1Jy~n ung, Xich thu-,..
ban bung, run ! • . . Q h' C Ye,
, hA d~ lam cho huy~t bani, 1 va u c i, am tbao
Ba.on 1:1D, e 1::u. h' th ) '
d e.. lJ..nm c h o l11:1Jo. n tan di (gc;,i la 71:10
,,
n an ang . Ngoai
h" (1' th .
• p h ong, ban , nhi¢t vao huyet t at , u-crng
cam . Pha.t
060 g lanh, thi dung Ti~u sai h<> thang (nh~t 37) g1a them
Sinh dia, hol;ic Hoang elm Thm;rc du-g~ thang (nhM 87),
gia them Sinh dia, Khi kinh ra, t:rong ~! thuo-~g vi an do
song, l~nh, ngoai bi cam him thap, SID~ r~ 1.r huyet Mt
dc;>ng, nen dimg Ngii tich tan (nb~t 88) b~ ho·! Ma h_~ang,
gia them l\Ifiu do-n, He>ng boa. Phong han cam nluem i:,
ngoai, thlit tinh uat ket lt trong, sinh ra kinh l~c tac trb,
nen dung On kinh thang: Xuyen khung, Btro-ng quy, Ban
bi, Tlnrc;rc dll'gc, Ngtru tat d~ nhu~n huyet; Nhtm sam,
Chich thao d~ tang tMm khi; Quie tam, Hoang ky d~ lr1,1c
han, thong be; sau dung them Tr~ch_ Ian, Duo-ng quy,
B~ch thugc, M~ch mon, Chich tbao d~ tru: tr huy~t, sinh
tan dtch. Ben trong bi thU'o-ng ve that tinh, tam khi uat
Ml ma kinh nguy~t khong ra, thi nen dung Phan tam
k:hi li.m (nMt 89) ho h6't Khmmg ho~t, Ban h~, Thanh bi,
Tang bi, gia them Xuyen khung, Hu-o-ng ph1.1, Nga tru&.t,
Huyen ho; c6 hoa gia them Hoang cam, ho~c Ti~u dieu
kinh thang (nMt 90) vii. Bo-n htro-ng ph1.1 hoan (nhM 86).
Pham khi huyet thjnh hay suy, kinh I~c thong hay be.
ho~c co hie kem them dam, thi chi dung Bo-n d~i hoang
cao (nhi).t 91) ho~c vat lay mr6'c: Ma lien thao (co roi
ng~a), nau co thanh cao lam hc>an hoac .
. d6t ton tinh

(1) Hugel that: t1rc la huy~t hai, tire la m~ch xung.

30
siic ntr6'C Hong hoa, B1wng quy ma u5ng. Neu ben trong
bi thtrang ve an u5ng, nhQc m~t, ly, vi thll'O'ng tl>n, klli
y~u, than th~ moi m~t. phat n6ng, dau b1,mg, soi b1,mg,
an it, kh6ng sinh huyit dll'Q'C thl nen dung thang Bb trung
(K. H. T. C. 1), gia them Xuyen khung, Hong hoa, Bia
hoang. C6 khi soi bung, kinh nguy~t khong ra thi b¢nh
;, vi. vi bll khong th~ sinh dtrgc khi huy~t. thl nen chi
dung vi H~u phac 5 dong elm, sac u6ng hie bung
d6i, ho~c dung BO'n tbtrO"ng tru~t cao (nh~t 92). la chay.
au it, thi nen dung Thang dtro-ng ich vt thang (khon 4).
Khong ia chay ma an it lhi nen dung Nhi tran thang
(nh~t 93), gia them B~ch tru~t. Hoang ky, HtrO'ng ph1,1
(che b~ng ntr6'c ti~u tre con) Xuyen khung, B1ro-ng quy,
ThuQ'C duQ'c, Miu do-n, M~ch mon, So·n tra, M!!,ch nha.
Bo an u6ng ma tich ll;li thl ll_1i gia them Nga truett, Chi
xa.c. Thap dam dinh a chO huyet hai (m~ch Xung) ma kinh
M tac, thi nen dung Bl_to dam thang (nh$.t 94), gia them
Xuyen khung, Hoang lien. Blm thu lnr, minh gay, mi~ng
rao, hay an d~ beo b~ sinh ra dam boa, s6t tirng co·n,
thi nen dung Bat vt tieu giao tan (nhe.t 11) ho B~c ha,
gia them Hoang dim ho~c gin vi Dtr&ng vinh thang (nh~t
95) ho~c Tt.'r qull.n thang (K. H. T. C.10) gia Hoang ca.my
d~ boi bl> khi huyet. Bl).i khai, ngm:ri beo phan nhieu
khi ytfu c6 thap dcrm, ngtrai gay phan nhieu huyet kem
ma c6 hoa; thni nghen va sinh de, pha.n nhieu h1;ti huytEt,
ho~c dung llim thucic khac ph~t. kbi huy~t suy kem.
Kinh kh6ng ·ra thi nen dung Th~p toan d~i b~ thang
(K.H.T.C.43). Kinh sau ky ma ra, la huytSt it ma khong
du, thi nen . dung Ttr vM thang gia them Hoang cam,
Hoang lien. Kinh ho~c ra tnroc bo~c ra sau, hoac ra
nhieu, ho~c ra it, ho~c qua thang ma kinh khong ra,

31
 ... ra tbi nen dung Bmmg quy than
ho~c t lhan~,.2 la~ b ;an (nMt 97), ho~c chi dung
(nhM 96), B1eu kin
na!
sam tan (nhO.t 98). .
khl> g dhm dla kbong dtrt, trong h1,1ng
Kinb luc c6 luc n ' b"M a, hru a trong bao th ·
h6'1 d6 la ban khi, n 1. • a1,
dau n '. • t i Neu kbi o· dtr&i r6n nghjch len
huyet ha.1 ngirng r,' ,,. .,_ 1

. h ,. h m6 ullt ket ma buon n6n, thl nen

ngtrc va hoan CaC V B
du~g Bao nhan tan (nhM 99), hOl].C du~g .lrO'D? quy 4
..
d ong .,, C"n tat 3 dong can, honn v&1 mi;tt ma uong.
can, c1 d" N «
Neu dau eo lung, b1,10g va r6n, nen ung ~l.l'U t&.t tan
( Mt 100). Kinh luc c6 luc khOng ma dau tlm, thi nen
d:ng TMt tieu tan (nhM 101). Neu kin\tho_~_t r~ tho~t
du:t, luc n6ng luc rel tbi trir6'c Mt: u6ng Tieu sa1 ho thang
(nMt 37) gia them Bia hoang, Hau dung Tu- vM thang
(K.H.T.C.21) d~ dieu boa. C6 khi kinh ra lat nhat, th!
nen dung Tu- vM thang, gllp ThtrQ'C dtrgc gia them
Hoang cam, neu kinh ra kbong ngirng, gia them B\a du.
A giao, Kinh gic:ri ; c6 nhi~t thi Hoang cam, ho~c
u6ng C6 kinh hoan (nMt 102). Kinh ra sue tia la c6
phong thi nen dung Tir v~t thang gia them Phong phong,
B~ch chi, Kinh gi&i ; s~c den la nhi~t. thi nen dung Tfr
v~t thang, gia them Hoang cam, Hoang lien, Htwng ph1,1;
sac nhgt la hir thi dung Cll khung quy thang (nb~t 103)
gia them Nhan sam, Hoang ky, ThtrQ'c dtrQ'c, Huong
ph1,1; ho~c kem them dam va tich ntro·c, thi dung Nhi
tdin thang (nMt 93), gia them Xuyen khung, BuO"ng quy.
N!u kinh ra den nhu kh6i nhu b1.1i, thi nen dung Nhi
tra~ th~ng gia them Tan giao, Phong phong, Tlmong
.t~u~t. ~tmh ra nhu...nm'>'c d~u nanh thi dung Tu: v(l.t thang
gi~ th~m Hoang cam, Hoang lien. Kinh ra co hon c1.1c la
khi !r~, ~hi dung Tt.i' vM thang, gia them HU"O"ng 1)h~1,
Huyen ho, Tdiu bi va Chi xac.
32
--
Kinh rn ma n6ng ham hap c6 thcri gifr nhlH dinh, la.
nc)i tlnrang la Im thi nen dung B~i On kinh thang
(nhl;ll 104). Nong sot tirng CO'D khong c6 thiYi gic>' nhal
dinb, la ngo~i cam, la tlwc nhi~t, thi nen dimg Tu- v~t
tl~ang gia them Hoang cam, Sai ho. I{inh sap ra ma b1,mg
r6n dau so!n la huy~t tr¢, nen dung Tti' vQ.t thang, gia
them Huy~n ho, Kh<> luy¢n, qua, Binh tang (m6i
tbli' 1 dong can). N~u dau qua, thi nen dimg V~n frng
hoan (nbi:tt 105) Sau khi kinh ra ma b\mg dau la huy~t
hU', nen dimg Bat tran thang (K. H. T. C. 42), ho~c Ti~u
o ke bean (nMt 106). Con gai g~n 20 tuM m6·i c6 th~
Hiy chong, vi am khi kh6 thanh, ho~c an My cac thuc
chua, 11).nh, nilu, xao, n6ng, d~ dfo n8i khi huy~t i'mg
tr~ khong th6ng, thi nen dung Hong boa chwng quy tan
(nMt 107), .hoijc Tir quy tan (nh{\t 108). N~u qua tul>i
ma chtra Hiy . chong ho~c clnra den tulli ma da nghi dfo
con trai, nghi thi h~i tam huy~t. boa hoc lam rao ph<>i,
tMn kho ma huy~t M, thanh cht'.rng lao thi kho chfra,
nen dimg Tir v~t thang gia Sai ho, Hoang dim, ho~c bat
vi tieu dao tan (nMt 11), gia them Chi tll', Hoang cam,
Hoang lien, ho~c TMn khi hoan tire Bat vi hoan (H. T.
P. V. 1). Ban ba g6a buon uat tram du·crng ho~c lo nghi
vi~c nha, nam boa (boa ciia 5 t:;mg) b6c n6ng, d~n n6i sg
gi6, minh moi m~t, lac n6ng hie l~nh, mat do tam phien,
t~ ramo h6i, thi phai nen phlin am ciia can, nen dung
Saiho ire can thong (nMt 109) ho~c Uc am dja hoang
hoan (tire h,1c vj hoan, gia Sinh din, Sai ho, ngii vj (H.
T. P. V. 2) ho~c Vi~t khuc hoan (nh~t 110).

6 - DUNG THU6C
Huy~t hll' thi dung Tu vi).t thang lam chii, va cac vi
Thung dung, Toa diwng, Ngll'u tat, Khi hr, Quy ban:
3-PB 33
H~ khO thio, sira ngwi, Lc')c nhung, Me nhung, L~c
giac giao, MA giac giao. '
Huy~t han thi dunr, Can khttcmg, Nh1Jc que, Phil t~
~et~, I

Huyit rao thi dung sira ngtro·i, sira ho, Thien Dlon
M~ch m6n, Thung dung, Toa dtrO'ng, A giao. '
Hu yet nhi~t thi dung Hoang cam, Hoang lien, Miu don,
SO'n chi, Khb sftm, Sinh dja, nm'.rc ng6 sen.
Huy~t i:r, huyel tr~ thi dung Bao nhan, Hong boa, To
m()c, Ban bi, huyet ki~t. ntr6'c la h(' (ciru trap), Dllcrc
ti~u tre con, San kho, Nga trm).t, Tam Hing, Bo
hoang,
Ngii linh, Huyen he>, Chi lhtFc, X.uyen khung, Quy vi.
Huyet bang thi dung Bia du, Bach thao strO'ng, Tung
hr khoi, A giao sao den, Bo
hoimg sao den, Linh chi,
Bach di~p kboi, Tho ty kh6i, M~:c tau, Long c5t.

111. BANG HUYtT, ltONG HUYtT

(Bang l~a nlur mii lcr, rong ttFa nhtr nha. d<,t.
Bang thi cap, rong thi hoan)

1- xEr NGUYEN NHAN vA ca CHE cuA mtNH

Bang la kioh huy~t bOng nhi8n ao ra ho~c trong ho~c
dl.lc, hoijc ra toan ti- huy~t. nhtr mii la khong th~ ngan
d1rQ'C. N(>i kinh n6i: « buon qua. thi tam h~ (1), cang
thing, la phl>i trtrong len, den u6i thtrQ'ng tieu kbong

(t) Tam h~: 9Lrcrog l~c ma 1im nbo- d~ gi ana ph\l vao thaD
the. c

~4
th6ng, nhi~t kbi uat l~i r, trong ngirc, cho nen huyet
ch:;ty bty lam bang». kinh l!).i n6i: « ml_lch am lnr
ma m~ch (h.rO"ng kich d(>ng m~nh, boa bu-c ha.ch lam cho
huyet chE;ty xang, gQi la bang». Vi m~ch Xung, m:;tch
Nham la b~ cu.a kinh m~ch. Pham khi huyet dieu hoa
thong su6t, thi ngoai di theo kinh l:;tc, trong nu6i dtrong
tl_lng phu, kinh nguy~t den ky la ra. Nfo m~t nhQc qua
khi cua 2 m!).ch Xung, Nham bi lm, khong tM che
trcrc dtrQ'C kinh nguy~t. huyet mai tuon ra. L!).i n6i: « am
lur thi m!).ch Xich hu-, am huyet dii t~n thtrO'ng, m1,1.ch
TMn 11).i kich bac, Im hoa c:'mg hoc, boa bfrc huyet ch:;ty
b~y ma gQi la bang l>.
kinb n6i: « Dtro-ng l!/,c bi tlnwng thi huyet trim ra
ngoai; Am l~c bi tlmo-ng thi huyet tran vao trong 11. L!/,i
n6i: « ty thong quan huyet, can tang trir huyet l>, Cho
nen, chu-ng bang l~u gay b~nh deu do ty vt Im tlln,
lth6ng th~ cai quan lam cho huyel v~n hanh, ho~c do
can kinh c6 hoa, huyet g~p n6ng thi chay xuong, ho~c
do can kinh c6 phong, huyet nhan phong ma dc'.)ng xang;
ho~c do gil;i.n den can hon, huyet nhi~t Mc soi,
ho~c do can kinh phat n6ng, huyet khong tro· ve ch6
dtrQ'c ; ho~c do buon thtro·ng thai qua, dtrong m!/,ch l:;i.c
cu.a bao thai bi thmmg ma huyet tham nhi ra.

2 - PHAN BIET CHUNG TR..;.NG

Pham b~nh bang huyet do buon thtro·ng sinh ra, la
chirng hang thu()c ve that tinh lam tlnro-ng tam ; do lao
lgc sinh ra, la chirng bang thul)c ve thu-ang moi m~t.
L!).i n6i : « hoa hire ha.ch huyet ma huyet di xi\ng, d'eu hr
trong Tam bao l!).c ma di ra. Huyet ra lau ngay da quen

35
dtrang di, thi huy~t b kinh nm bao bi !hi~u. ma huyet
cu.a 12 kinh deu theo dmrng d6 tMm nlu ra. Nhtrng bao
lac duai dinh v6'i tho.n, tr~n thOng v6'i tam, cho nen
chung bling huy~t thtFe e6 quao M v6'i 2 kinh tam
va th~n. ll~n mai e6 cai m~ch am hu ma duO'ng bac
kich nhu th~.
Bang la huy~t bong nhi~n ao ra, l~u la huy~t ra tung gi9t
ma khOng dut, deu do m¢t nhQc qua ma h~i ty, mirng
gian qua di) ma hl).i can, ty bi bu· thi khOng thong quan
duge huy~t, can bi thuO'ng thl khOng th~ tang trfr duge
huy~t. cho nen sinh ra chung bang lau.
Pham bi nhi~t ma huy~t slie do, g9i la DuO'ng bang;
hi ban ma huy~t site nhgt gQi la Am bang; niim t~ng deu
bi hu, th! huy~t bang ra c6 5 sac; t~ng nao bi hu,
thi t~ng ay sac gi, huy~t bang ciing hi~n ra sue ay : nhu
huy~t biing ra site trang la t~ng ph~ Im 11,tnh ; sac xanh
nhu cham, la tl).ng can bu h_tnh; sac vang nhu dua bb,
la ti.mg ty Im 11).nh ; sac do nhu vai do, la t~ng tam lur
I~nh; sue den nhu huy~t trong gan, la t~ng than htr l~nh ;
5 t~ng deu htr thi 5 sll.e !in g9i la ngii bang.

3-HU TH~rc

.Chu-..ng b~ng thi huy~t chay ao ra la huy~t nhi~t, nhi~t

th1 phan nh1eu la thtFe; ehu-ng lau tbl huy~t ra tung giQI,
la huy~t ban, ban ~hi phhn nhieu la hu. Nlmng chtra Mn
nbu tM, con phai xem hinh th~ blm th\l manh hay y~u
m~ch ch~y ~hanh hay cham, c6 ltFc hay khong c6 hrc:
N~u hinh the va m11-ch deu bu, thi du c6 n6ng Him cilng
chi la gia nhi¢t. '
36
 4-CACH CHUA
Neu bang huyet do m~L nh9c qua de) thi each chfra
nen bl> m:µih vao khi huyet, vi\ nAng d& khi ciia ty, vi
l~n. gia th~m it thuoc nen tam hoa xuong, bl> am
ta d1.ro-ng ma chu-ng bang t~ khoi. Neu qua dirng thuoc
him hrcmg, thi la 1.rc che dmmg khi o· Khi hiii, kinh huyet
cang kh6 d1.rgc mat me trong 81).Ch. Ngu-O'i XI.la phan nhieu
dung Can klurO'ng, Qu~ tam deu dot thanh than, cac
phtl'O'ng th1.r dung d~ chira chtrng bang huyet thu¢c han.
chu- kh6ng phai la chfra han, vi theo nghia tong tri d~
tan ket.
Chfra chu-ng bang huyet phai phan ra am, d1.ro·ng: khi,
huyet tu-c la am du-cmg trong minh ngu·ai ta. D1.ro·ng chit
thang len, am chii giang xuong. Am goc a du-O"ng, d1.ro·ng
goc o· am, hen thang len m<)t hen gi:i.ng xuong, theo
kinh ma di, thi huyet kh6ng c6 bang l~u. Neu du-O'ng co
thira thi thang ml).nh hon, huyet se theo cac khieu tren
ma ra ; du-O'ng kh6ng dii thl giang llU!.nh hO'n, huyet se
theo cac khieu dm'.ri ma ra, cho n~n huyet cu- theo du-ang
khi ma thang len giang xu6ng. Dtl'O'ng khi la gi6 (phong),
gi6 hay thang len tr~n. Nhu-ng can phai la gi6 on hoa
ciia phu-O'ng dong m&i c6 th~ lam cho thang, lam cho
Ian ma sinh san nu6i du-6-ng mu6n v~t du-qc.
C6 khi bang qua lllm ma b1,mg dau, ngu-cri ta phan
nhieu nga la ac huyet chu-a het, l~i thay sac huyet tr
den, cang tin la ac huyet, ma khOng dam dung thuoc
chi huyet. Nhu-ng kh6ng biet: huyet theo kinh l~c ma di,
thi sac tu-O'i ma khOng tr tr~, con nhu- huyet dii. di ra
ngoai kinh 11).c, thi mat khi n6ng am, 11).i khong du-qc
khi v~n chuy~n, ciing nhu- trcri ret gi6 l~ng, nu-6'c dong
thanh bang, huyet dinh tr~ a trong b1,mg, t1.rc la 1.r huyet,
37
 l

cho u- buy~t la ac buyit; nao c6 biit u- huyet kh6ng Phai

la do htr l~nh sao ? Huyet ti' ma dau b-1,mg, thi huyet
hanh la het dau, buyit Mng ma dau bung thi huyet
ngirng la Mt dau, nen dung Khung quy thang, gia thelll
Can kbirong, Phu tu-
d~ chi huyet la dau t~ khoi. Neu
cho sl\c den la Ii' huyet ma l~i ctr true 1r thi huyel trong
kinh lac nb~n htr ma ra, kb6ng hie nao chi dtrQ'c, chi
khi khi thoat, nguO"i chet tbi buyet m6'i chi thoi. Bo-m
giai ult tr~ l, ng9"c ma thanh khi khOng thang len, cho
nen kinh l~c bj ngan ch~n ma khi giang xulSng, neu
khOng khai dO"m dai thi khong th~ hanb du·9·c khi, khong
lam cho khi thling len thi huyet kh6ng th~ tra ve du·ang
chinh cua n6. Ca.ch chira nen dung ve lo~i Nhj tran
thang (nM.t 93), tmac Mt cho ul>ng tbu6c, r<>i sau m6c
mi~ng cho mU'a. Ba khai dtrQ'C dcrm dai ct ng1fc va hoanh
each mO, l~i tan dirge tr<,>c khi (1) uat tr~. thi ph~n
thanh thang len, phhn tr<,>c giang xuong, huytt tro· ve
ch6 ma khOng bang ra nfra.
Ban ba huyet bang nhu thiiy trieu len m~nh, ro rang
la luong nhi~t ch~y d.ng, nhu-ng .khOng th~ dung thuoc
him d~ chfra, vi ban thi huyet 11girng d9ng ma nhi~t u~I
o· trong, h~i rat l&n. Ca.ch chfi:a nen thanh b~ (mitt ,·a
bcl) kiem tbang de (nang len) thi buy~t tL.r di theo kinh,
kinh t'l}' thu giir du·gc huyet, cho nen ciing khong th~
v(>i chi huyet ngay, nen dung lo~i B~i hoang, A giao,
Thm;rc duqc, M~ch m6n, Tam nhi khoi, MC:,c nhi khoi,
v.v ... B~nl\ lau thi phan nhieu cung bu: han, nguoi coi
tr9ng vi~c 611 b~ ly, tMn, phai chn lay m~ch ma x.et.

(1) 1'r9c khi: tinh khi nong d~c c?1a co·m mrirc.

38
Pham chirng huyet, phan nhieu kiem dung thuoc sac
den, vi s!c den thm)c ve thuy, sac hong Um(>c ve boa,
thuy co th~ cM dtrQ'C boa, den c6 th~ cM dugc do.
Tmcrc sang sau hen ma sinh b~nh, gQi la b~nh « that
tinh » (1), tm6'c gitiu sau ngheo ma sinh h~nh, gQi la
b~nh « thoat dinh » (1). B6 la do tam khi Mt hie, boa
dlSt a trong huyet mi;tch, ky kinh k.Mng dieu boa, ma
ngoai than th~. dang m~t hinh nh'll' k.Mng c6 b~nh gi,
d6 lti b~nh cu.a tam, kh6ng hi~n ra hen ngoai. Ben nhir
an ulSng khong chung m'Fc thi b~nh hi~n ra r6 rang
chti-ug b~nh d6, nen k.huyen giai d~ yen iii trong long,
ll!-i bl> mi;tnh vao kbi huyet d~ di!!u bb ty, vj, gia them
it thulSc tran ap tam boa, bi'i ilm ta dmmg, thi kinh
ttF dieu boa.
Ly-Bong-vien dung thucic d&n kinh huyet vao 12 kinh,
dl huyet tra ve 12 kinh, roi sau m6'i dung thulSc sac den
d~ chi huyet. Nfo kbong tm6'c u6ng thuoc din huyet ve
kinh, thi huyet chi roi khl>ng c6 ch3 nao chira, tM tat
phai chay tran ra cang ngay cang tang, ma ldiong ngiin
can lf!.i du-c;rc. Nen cang phai thanh tinh trong tam, tuy~t
long dam due, thi tam m6'i gifr dtrc;rc tinh yen tinh ciia
n6, tMn ciing giii.- dtrQ'C cac chirc nang cat gilfo (M tang)
cua n6, can m6'i khong gay cai l~i tiet dng ra du·gc.
Co khi qua lo, nghi, buon, SQ", du-ong khi d<)ng a ti-ong,
chim am ci\ng htr, khong th~ lrfo d~p du-gc dtrong,
tll'6'ng boa a bao l~c lam hire ha.ch huyet ma sinh ra
chirng bliug, cho nen ~n phai nuoi huyel yen thfin lam
chu. Neu ty, vj khi lnr, bj ham xulSng dtr6'i, th(ln va

(l) That tinh ua thocit dinli: b¢nh do tinh chi ufit it·c ma
sinh ra.

39
 >- g I oa hap vai nhau, tbilp nhi~t birc ha.ch x.uo
tuun l . d' th ,,c d"" Ilg
dll'ai ma gA.y nen b~nh, thl n~n · u~g • uuc 1eu ty nuf>i
buy~t lam chu yeu ; bo,c nhan m6·1 d~ hay m6·i de
non
ma vc)i giao cllu, ho,iffe.c kinh ra clura Mt, tinh due da n~i
... ma hai dfo Huyet bai, sinh ra bang huyet hay p
1~n,•et deu. nen Um x.em trong b~un t~ng : tam, can, ty ~u
·
h U) ' · ·-- 1-1-.. d h '
thi).n, t~ng nao bj b~nh th1 d1eu ull trO'ng uyet.
That tinh cu.a ngm)'i ta qua llim, thi boa ciia 5 chi (I)
nbi len, boa cua 5 chi qua Him, nhtr gi6 d<,ng cay lay,
lua dc5t mr6'c s6i vi,.y.
Cbfra chirng bang buyet theo tht'.r tl!: tmac bet phai
chi buyet d~ lllp giong clui.y, gifra cln'rng dung thuoc
Lbanh nhi~t mat huyet d~ lam cho nguon dtrgc yen tinh.
Sau cimg dung thu6c bb huyet d~ huyet d1rqc day du
l~i nhll' cii. Neu chi ngiin lllp cai giong ma kh6ng chira
yen cai nguon, tbi cai th~ nu-oc ng~p tran khong the
nno ngan dugc. Neu chi chii:a yen cai nguon, ma khong
ph1,1c hoi cai cii, thi duO'ng c6 khong th~ nao dung
vfrng dugc. Cho nen, cllp thi chii:a ngc,m, hoan thi chfra
giSc, gcSc va ngc;m kh6ng ho s6t, boan va cap khong sai
trai, thl moi c6 th~ ban den vi¢c chfra btnh dugc. Up
Trai n6i: er c6t yeu vi~c chfra bang huyH, nen dieu khi,
giang hoa, lam cho lhang de Mn ; cot yeu vi~c chfra l~u
h?yet, nen hr nm, bb khi, nu6i huy~t ho~c kiern che
boa nfra».
Btnh ban~ huyet, l~u huy~t khOng ngt'rng, tnro·c Mt
nhan ~am boa m~nh qua, do d6 huyet mach tran Inn,
d~n noi can da thjnh ma khOng Df.!.P d1rg~ huy~t. cong
.
v1~c xult ra nl_lp vao phai ho tr~. Sa.ch N6i . kinh n6i:
(1) 5 chi: Tinh chi cun 5 tang
. , ,
a:•1 • pb"an t ren.
c h ua c, •

40
<eCon c6 th~ lam cho ta khi ciia m«:l thinh Mn ». Cho nen
ttr6'ng hon ciia can, lMn b5c len, kem them cai the
m~nh ciia tam boa, hua v&i nhau ma thlli m,;inh, den
nOi kinh nguy¢t sai ky di d.ng, trim ng~p khong chirng,
neu kMng chfra s6·m, se bien thanh clnrng huyet kho,
phat n6ng va Im lao.

5- XU PHUO'NG
Ban ba huyet xau nho ra, ho~c b6ng nhien bang huyet
khOng ngirng, phan nhieu ra chat nhtr mr6'c nrgu nep,
deu do an uiSng khong chirng m'!c, ho~c nh9c m~t th1wng
ty, ho~c tam khi khong dii. Ty la kinh Chi am {ti.re Thai
am), nu6i dtr&ng ca toan than; tAm chii ve huyet ma
thOng v&i tM.n, lam day ty. Hai t~ng lly h1 b¢nh, la b~nh
deu (Y m,;ich, ma m~ch lanai chtra ciia huyet, tam la th:tn
ciia mi;ich. Tam khong lam chii m~nh l~nh dtrQ'c, thl TAm
bao l~c thay the vao; tam h~ la m~ch ciia bao l~c va
m¢nh mOn, chii ve kinh nguy¢t, sinh de va thai nghen.
Do tMn hi.r ma bao 11!-C Ian vao, neu ntrCYC va huyet ri ra
kh6ng ngirng, phai nen trir thap khu- nhi~t, dung Tru:
thap thang (nh~t 14) da lam cho dtrang khi b! ham xu<:ing
dtrQ'C nang len, l~i mtrQ'n SU'C phong d!rQ'C d~ thang dtrQ'C
cai the cua thap nhi~t. Neu b¢nh da khoi, kinh huyet va
chill d<)c da ra Mt, tat phai dung lo!!-i thuiSc nht.r Hoang
ky, Nhan sam, Btrang quy, Cam thao d~ boi bll l~i. Neu
kinh huyet va chat ctr ra khong ngirng, la do hir
khOng thu giir dugc, thi nen bll ty, viva khi, huyet, kiem
thuoc tl1ang de va thuiSc ngirng chi. Neu do cr nhi¢t, Lhi
kiem thulfo thanb lam, lu·ang huyet (mat tim mat huyet).

41
L$.p Trai n6i: « c6 nguai dt\n bt\ bi chu-ng biing bu
u6ng qua nhi~u thuiSc l~nh, ty, vi bi hu dii l&.u, b~~t.
bang chtra kbol, b~nh him l,µ gay n~o. phien kha.t ua°h
mr6'c nhieu, In cam kh6ng dtrQ'C, c6 hie lai Mn ng
m~ch bong, d~i ma iln xuong thi vi, nhugc, d6 la ho~~
clin (boa khOng c6 goc), hen trong htr ban ma b~n n .
• . . goa1
gia nb1~t. Nen dung TM,p tot\n dl).1 bu tbang (V.H.T.c. )
43
gia them Phl.l tu ma chung bang d&, hlng ngay uong a{
vj hoan (H.T.P.V.1) ma b~nh k.hoi. l
C6 ngm:ri bi bang huyel dii lA.u, uong TU' -v~.t thang va
thu!Sc hrang huy~t thl bic b~nh phat hie ll).i chi. C6 ng . .
chu y git\ng hotl d~ chira, l~i them dau bl)ng, chan : ;
l~nh, d6 la ty, vi hu gay n~n. tmcrc Mt dung Phl) ti'r ly
trung thang (nh~t 41), sau dung T~ sinh quy ty than
(nMt 111) ho~c Bls trung ich khi thang (K.H.T.C.l), mi
chu:ng bang l~i clmg bang va. them cluing ia chay nira
d6 la khi a Tien am (16 dai) va H~u am (10 ia) deu khon;
,,frng tboat xuong du6'i. Trong nhfrng thang tren, co
Nhan sam, Hoang ky, Ph-uc linb, B~ch tru~t. ll).i giup
them Thang ma, Sai ho d~ d~i thang, d~i b~ thi la USt.
Con nhi:r b~nh t"Q." thily gia. l~nh nhu ntroc, c6 luc thich
{m, cho nen ra nu6'c nho- bln, de nhu ntr6'c nha
ho~c nhieu khi hll', m~ch tuy he>ng, khln ma vO l~c ho~c
tram, ph1;1c, d6 la do trQc khi uat tr~ b Xung, Nham ma
gay nen, pbai n~n lam cho tha.ng de, khai uat, binh can
lam chu yeu, ll_l.i kiem thu6c tan tan, va thuoc tan
it.rang, con nhu thuoc thuan nhi~t hay thuan him, deu
khong th~ dung dtrQ'c. Thi d1;1 nhll' lo~i Hoang ha (sao)
ThuO'ng tru~t. Huo-ng ph1;1, Xuyen khung, Ban hl)., Thanh
bi, Tran bi, Bach chi, Sai ho, Nh-uc qu~, Bao klnrO'ng
(grrng mr6'ng) v.v ... deu rat hQ'p.

42
 Tiet-l~p-Trai n6i: huyet bang ma tim dau, la vi tam
chu huyet, huyet ra qua nhieu, tam khOng c6 cai nu6i
dtr&ng, nen sinh ra dau, min dung TM.p toim thang (K.H.
T.C.43), ma cho gap d6i lieu lu·gng Nhan sam, Bl,l,ch tru~t
va uong cho nhieu. Neu tr huyet kh6ng ra, nen dung Thill
tieu tan (nMt 101); Am huyet hao tan thi nen dung O t~c
hoan (nh~t 112) d~ li~m 11:11. Nhtrng bang la chu-ng cap,
11;\u la chu-ng hoiin chu-ng bang tat la qua gi~n hl,l,i den
gan, xung d(mg den Huyet hai ho~c hoa qua th!nh, huyet
nhi~t ma hoc trim ra. Rong huyet thi do dam due qua d«:,,
thtro-ng tlin den ml;lch Xung, m1:1ch Nham, khl htr kbOng
th! cM tr6'c (1) dtrQ'c kinh huyet, ho~c ngm'ri c6 b~nh vo,n
nhieu boa, huyet khOng tM yen, cho nen thtrcmg llic ri ra.
Pham ty, vi htr nhtrQ'c, thi nen dung Luc quan tha_n g
(K.H.T.C. 12), gia them Xuyen khung va Btro-ng qny. Ty
vi htr ham thi nen dung Bl> trung ich khi thang (KHTC. 1)
gia them B1,1ch thtrgc. Huyet nhi~t er can kinh thi nen
dung Tix v~t thang (K.H.T.C. 21), gia them Sili ho va
San chi. Phong nhi~t er can kinh, thi nen dung Gia vj-
Tieu dao tan (nMt 81). Neu gis\n du: den can hoa,
ciing dung bai thuoc tren (lieu dao tan). Uat boa a ly
kinh, thi nen dung Quy ty thang (K.H.T.C. 50) gia them
So-n chi, Si.Ii ho va Miu dan bi. Buon thtro-ng hl,l,i den
bao li,1c thi nen dung Tu- quan thang (K.H.T.C. 10) gia
them Thang ma, Sai ho, va So-n chi. 911-i khai, b~nh m6-i
phat, phan nhieu U1eo ve nhi~t ma chfra, b~nh da lau,

(1) Che 1.Xcrc: thi dQ: si; Vl}t A din phai c6 si; v*t B mi>'i thanh
l*p i!m;rc thi s11 v~t B la ch~ ulrc cu.a si; v*t A, ma si; v~t A la
bj ch~ ll'O'c cua s11 v~t B, ciing nhu kinh huy~t phai c6 khi chli
uac mai /Ji~u Ma duc;rc.

.(3
l~i phai theo ve han ma chfra. Nhung dtro·ng m~nh :ma
am y~u. thi bang buy~t ll!-i ~~ng ~hem: m.a am l~i cang
htr ca.ng nhi~t, nhi~t d6 la g1a nh1¢~ cua _am lur, kh6ng
th~ theo ve ha.n hrang lam phep chmh tq.
Bono Vien n6i: « pham clurng lW huy~t, nen dung Tit
quan ;nang (K.H.T.C. 10) ma chfra la hi~u qua». L~i
n6i: « khi lur, huy~t htr, c6 khi dung Trr vM thang (K.H,
T.C. 21) gia them Nha.n sam va Hoang ky; ueu do lao
li,c, thi cho g~p bc)i Nham sam va Hoang ky, gia the1n
Thang ma. Neu sau khi ra huyet nhieu qua, khong dung
m~ch d~ xet doa.n dugc nfra thi kip dung sam thang
(nh~t 46) d~ CU'U ll!-i. Ve chu-ng phat n6ng, n6ng tirng
cO"n; va ho, m~ch sac, la nguyen khi htr nhu.e;rc, chan
dtrO"ng kh6ng th~ tang li~m. chan am kh6ng th~ giii: gin
dtrQ'C & trong, d6 la Inl!-Ch gia nhi~t. l~i cang nen dung
Bc)c sam thang. Cac chu-ng tr~ng n6i tren deu do ty, tMn
tru6'c da lur tbn ma sinh ra, cho nen m~ch hong, d~i,
xet xem trong d6 con c6 vi khi (khi hoa hoan) va chiu
dtrQ'C thuoc be> thl c6 th~ CU'U chfra dll'Q'C. Neu dung
rn.m thuoc han ltrang lam thtrang tlin sinh khi cua ty, vj,
khong th~ thu huyet ve ngu<>n dugc, thi la lam cho mau
nguy den tinh m~ng. Vi chfra cac chu-ng ve huyet, thtrcmg
dung thuoc chfra ty, vi ma thanh cong; b&i t~i ty c6
th~ thc5ng quan huyet, ma l~i la nguon gcSc sinh huy~t
h6a lmyet nfra.
M~t nh9c h~i khi huylt, m~ch Xung, m~ch Nham htr
tl>n, kinh nguy~t ra qua nhieu, dam de khong ngirng, va
luc c6 thai dieu dtr&ng, giir gin kh6ng dung phep, thai
kh6ng yen, ho~c nhan thuO'ng ll>n, lao dc)ng sinh l~u
huylt h~i den thai, thi nen dung Giao ngai thang
(K.H. T.C.36). Ban ha suy y~u. ~uy~t htr ma c6 nhW,

4-1

JI
 kinh nguy¢t khOng deu, sinh ra cac clnrng bang huyet,
rong huyet, khi hu Ya n6ng am i trong XtlO'ng, kh6ng th~
thimh thai dtrQ'C, thi nen dung O ke ciSt hoan (nMt 114).
Ban ha sau 49 tucii, thien quy dang le ngirng, ma hang
thang kinh nguy~t v~n ra, ho~c kinh ra qua nhieu khOng
ngu:ng, thi nen dung Clim tam hoan (nMt 115). Ll;li trong
chu-ng bang huyet ma huyet ra khong ngirng, thi nen
dung Th~p khoi hoan (nM.t 116), hOQ.C Bi kim tan (nh~t
117). Neu kinh ra khong ngirng, thi nen dung Lien
hong tan (nh~t 118) lam chi't yeu.
Khi huyet deu htr, khOng th~ che tr6-c duQ'C huyet, thh
nen dung B~i on kinh thang (nh:).t 104). Khi Im thi nen
dung Tu- vM thang (K.H.T.C.20), gia them Nhan sam va
Hoang ky. Huyet htr, thi nen dimg Tu-v:).t thang gia them
A giao, la ngai va Hae klmang (girng den).
Huyet ra lau ngay khOng ngirng, thi nen dung Ba tir-
quy phu hoan (nM.t 119). Hu han ma riSn, bi.mg l~nb dau,
thi nen dung Pb1,tc long can tan (nh~t 9); Mt thay cac
chu-ng htr, deu nen dung cu-u hoan.
An nhieu do cao I irang ngon beo, den n8i thap kbi lY ly
don xuiSng th~n cimg ttr6'ng boa (hoa cua tMn) hQ'P l~i
thanh thap nhi~t, bu-c bach kinh nguy~t ri ra, sac den tia,
mo hoi thiSi, thi nen dung Giai tu: v~t thang (nMt 121);
ho~c c6 ngucri tul>i dii gia ma bi bling huyet lau thi nen
dung Ph1,1c long can tan ; neu ve mua nang thi nen dung
Clim tAm hoim (nMt 115), hoQ.c foh nguyen tan (nMt 122)
gia them Bach thao imang (nh9 noi); neu c6 tMp thi
nen dung Trir tha'.p thang (nMt 14).

45
 6- DUNG THU6C
Lam cho chung bang huy~t ngu-ng chi l~i, thi dung t
t6c r6i (Pha.t du- khOi), tro bong na.ng (Bo hoang kh 6:)
tro gu·O'ng sen (Lien be>ng khoi) va tro su-ng te (Te gi~'
khOi). C

IV. KHt HU (dai h~)

1- XET NGUY:EN NHAN VA co· CHE CUA BENH

Sa.ch kinh n6i :« Tu-crng nhcr Y6 cung khong d~t du·gc
scr nguy~n y di\m li~u ra ngoai, nh(lp phong thai
qua phat sinh ra chu·ng B~ch dam ». B~ch dam la huyet
tri\ng chay ra, gicSng nhu- tinh khi. Con trai nhan hie di
li~u ti~n thi chay ra, con gai thi. trong am lien mien
chlty ra. B~ch dam gcSc tir ml!-ch Bai ma ra, m~ch Bai la
o·
trong 8 IDl!-Ch ky kinh (1), nC:, gifra khoang eo hrng
va ron, vong quanh nguo-i nhu· v~n cai thi\t lung
thong ra phia trll'6'c, n6 tbng hgp ca.c m~ch 11!-i khong cho
ch~y bay. Nlmng tam ml!-ch deu ve
kinh tMn,
m~ch Bai trong than th~ ngm:>'i, t6m thu phan thuy vo
hinh ca toan than. Th:.ln khi'& h~ tieu bi hu- tlin, thi m~ch
Bai ri nu-ac xu6ng, sinh ra b~nh khi htr, b~nh nay tire
la b~nh cua m~ch Bai, ml!-ch Nham. Sa.ch n6i:
« Ml!-ch Nham khbi dau tir phia d1r6'i huy~t Trung c1,1.·c Mn
ch6 chom long mu theo phia irong lnmg, len huy¢t Quan

(1) Ky kinh: m~ch khac vai m:_ich thtrang, m:_ich thuang thui)c
12 kinh con m~ch Ky kinh khong thu(lc ph,m vi 12 kinh.

46

...II
nguylln, dfo yet hliu len dim, theo ml,.t, di vao milt ». Ml.).ch
NhA.m tir tren di!- con, di qua m~ch Bai, th6ng len phia
trlln ron, b~nh phat ra la chinh a chO di qua ml.).ch Bai,
vi ra tung giQl kb6ng du-t, nlln gQi la « dai b~nh ».
Ban ba hay lo, nghi, uat, gi~n, t<>n h~i d~n tA.m, ty, can
boa thu-cmg phat ra, huyet khOng trb ve kinh, cho nlln
hay bi chu-ng khi hu, si\c do hay slic trling (xich, b~ch
dai Iw). Kbi bu si\c tri\ng (b1_1.ch dai) phan nhieu la ty lnr,
vi can khi u1it thi ty bi thtrO'ng, ty hi thu-o-ng thi khi thilp
cua ty bi hiim xulSng dtr6'i, tu-c la ty kinh khong ti! gifr
dugc, nim kh6ng th~ v~n chuylln du-gc, kinh huy~t trb
ve, mn chay ra ch!it nu6'c nhcm trltng. B6 deu la do phong
(can la phong, la bi ui\t b trong th<> (th<> la ty)
ma gay nen th!l. thuyet n6i :« hay tu:c gil1tn thi hl).i
can, can ta liln sang ty thl ty b! thuo-ng ma sinh thap,
thilp sinh nhi~t, nhi~t thi luu th6ng cho nlln chat d\1c,
nhan tllfim vao bang quang ma nhi ra.

2- PH.AN Bl}::T CHUNG TRP.>NG

b? ~Qi la dai hi.), hay bl).Ch dam (khi hll'), dan 6ng
gQI la d1 tmh bay hl.),cb trQC (dili d1,1c) deu la do SU' lo
n~hi, mfrng, gi~n. sinh de, dam d1,1c ma tl>n thll'O'llg. de~
vmb v~, thAp nhi~t va khi d1,1c, thAm vao bima quang ·
cho nen c~At o ~e siic triing nlur nll'Cl'C miii chry xuon~
khong ngung, sac m~t kh6ng tuo-i san11 ban chA.n
lung nhu:c dau, tinh thlin suy kem. "' , eo
Ban ha bi c~1ung khi bu- do hay tding (xich bach d 81 ..
~1~) ma kh6ng Q~c dinh, cling v6'i chl.'rng ctai d~c • d -
ong, hoan toan do & ttr6·ng hoa (th~n hoa) a·>! ua ban
hoa tro g . 'J( , t>Iung n u
lan n m~y. mu-a, S~l chap quay roi ma kh6ng tron
' ve Tue thai am va Tue t11 h::U
. g dtrQ'c, do la thuOc ·« d trO'ng.g

47
Neu c6 chllt tran, trAng, d~c, dinh, g9i la khi bu-, d6 la
roi ma kh6ng trong l~ng dU'Q'C, 116 la thuc)~ ve Tue lht\.i
Am va Tue thieu dll'ang. Neu c6 chat tran, trang d~c. dinh,
gQi la khi bir, d6 la lh?¢c TAm ~ao lr,t~, :hu quyet arn
va Thu thieu dmmg, git>ng nhu tmh kh1 cua dan 6ng ti,
di ra, qua 1£m thi giong nhu chirng Sa lam (1) va Th~ch
lAm (2) vi Tam bao lac dinh lien vai XU'O'ng song, lien lac
v6'i M;ch dai, th6ng ~6'i m~ch Nbdm, di xuong tcri huy~t
Diing-tuyen, di len den Ne boim (tu-c huy~t Bach 0
gifra dinh dliu cling gQi la ThuQ'ng dan dien). Br,tch darn
v6'i Bai h~ kha.c nhau la nhir th~.

3- HU' TH{JC
Chung nay phan nhieu do a hu ma sinh ra, vi th~n la
b! chira tinh buyet, cbu ve vi~c be tang (cat giau). Do
tM.n khi kh6ng kien c6, ma tinh kh6ng tang li~m dugc.
Chi c6 ngirO'i hinh th! day cMc (thtFc) ma von c6 thap
nhi~t, thi bat dau nen dung thuoc thanh nhi~t tham thap
(lam cho nhi~t mat di, ir6't thi tbam rao) ; sau tbi phan
ra am hu vu duang bu ma boi bl> vu co sap l~i.

4 - CA.CH CHU'A
Vuang-tblic-Hoa n6i: bang huyet lau ngay, sinh ra
chirng khi hu nu6'c tr£ng ; huyet ri ra lau ngay thi th$.n
thuy kho. B6 la n6i bang huyet Um ngay, khi huyet hu
thoat. Tuy c6 pban ra bun nhi~t. nbung deu la khi huy~t

(1) Sa-lam: troog OIJQC hhoh co cat sap dau, ili dai kh6,
(2) Thg.ch-lam; di i1ai ra chiit nbtr soi da .

.f8
cbay ra dlim de ma sinh b~nh, t6m l~i deu di tai ch6 lnr
ca. Lai n6i: « chii-a clnrng B~ch dam nen dung thui>c
thanh .bll (bll mat) lam chu, chfra chung khi bu· n~n dung
nhfrng huyet du-gc (thu6c chii:a pblin huy~t) dll boi bl>.
Boi vai ngu-ai b¢nb v6n c6 tbap nhi¢t. ngtrai ta chi
biet do h~ ti~u Im ban, ma khong biel do trung tieu c6
thilp nbi~t, Iiµ dung thu5c tao nhi~t, On bl> rieng giup
cbo dtrang boa, khi dtrang boa m~nh, tbi am huy!H bf
dlSt lrno dan, vi nhtr ma lgn, ran n6ng thi cbay ra, dll
thi dong l!!,i. Trung ti~u c6 thap nbi¢t, kl1i dAm
khong trong s~ch dugc, thi sinh ra cht'.rng khi hu (b~ch
dai), cho nen hoa thang l~n. thuy giang xuong (khOng
giao nhau), thi sinh ra tren n6ng du6·i h_rnh, h!,\ tieu ban
l!,lnh, thi chill nha due ngirng ket 11).i. Neu c6 nhi¢t khi
mmg nau thi gay thanh hai boi tanh nlnr the sao l!,li
chi bao la c6 chung htr thoi? Ca.ch chfra, n~n lam
cho tren mat du-6·i thi,c, thi chat trong due t~ phan ra,
dieu bll ty nuoi huyet, thi thap nhi¢t ti, nhien giai tti.n ;
l!,li them on bl> a h~ nguyen (1), dll lam cho thi1y thang
ll!n, boa gilmg xu5ng (thuy boa giao nhau) ma chu:ng khi
btr ti, nhien trir khoi. Cho nen Chu-Ban-khe n6i: « do la
huyet, trang la thu(>c khi, dam». Nlnrng dam
lich a trong v~. ch:iy tham xuong bang quang thi nen
dung thuoc lam cho tMng l~n. Ngu-O'i bco phan nhieu
ve thap dam (dam c6 nu-crc); ngu-ai gay it khi b~
b¢nh khi lnr, neu c6 bi b~nh nay, ciing chi ,,e
nhi~t
dam (dam n6ng), thi n~n dung lo!,li Nam tinh, Ban h!,l,
Thu-ang tru~t. Hai th!,\ch, Hoang ha sao, Thanh d~i.
Xuy~n khung, Xuan tln1 bi (vo cay xuan) v.v ...

(l) Ht;! ng11yc11: khi nguycn dtrang & h:,t tieu, hi:c la th~n khi.

4-PB 49
 Ty bj th1rO'llg c6 thap, thap sinh nhi~t, ma Chu-Bllll,
kM dung thu6c ,i dang tinh l~nh d~ chfra, la dung; c~
nban cho la thap ban ma dung thuoc vf cay tinh 00 d~
cbfra la sai. Nhung cb nhin da tirng dung thuoc vi. ca
tinb on d~ chfra ma khoi, d6 la ml)l le ma ngl?Oi ta.kb.on"
biet: dung thu6c vj dl\ng tinh l~nh la ca.ch chfra chin:
ttj (1), dung thuoc vi cay tinh on la ca.ch chfra tong tri (2)
Vi thap nhi~t tr~ uat lY trong, sinh ra· dau bung m~
xich dai hay b~ch dai, aeu kh6ng phai thuoc Vi cay tinh
6n, chfra theo each tong tri, li~u c6 th~ pha tan dtrQ'c
chang? Con nh1r v6i chtrng thap nhi~t chl?a den
llm, mai chi ra xich dai hay b~ch dai ma khong dau, thi
chi bang t~m dung thuoc vi dt\.ng tinh l~nh ma chfra
la dung.

5 - XU' PHTJO'NG
Chirng xich dai la c6 boa. Ca.ch chfra deu lay bb th~n
lam chu. Chti-ng b~cb dai nhieu xich dai it, thi : neu ty
btr, dung Luc-quAn-llr thang (K.H.T.C.12), gia them
Thang-ma; neu khi lur, dung B&-trung-ich-khi thang (K.
H.T.C.1), neu can htr, dung Bat-vi-tieu-dao tan (nhtt 11)
kem them L1,1c-vj-hoan (H.T.P.V.2); neu can uat hiµ ty
la do phong, mc)c (can) uat <J trong thl> (ty), thl nen .khai
va llllng can khi len, d~ gili.p d&, boi bl> cho nguyen kh!
ctia ty, thi dung Bl> trung ich khi thang (K.H.T.C.1) gia
them lo~i Tao nhan, Ph1,1c linh, San dtrqc, Hoang ba,

• (1) Chinh trj: b~nh nhi~t ttj bhg tlluoc mat, b~nh han chiia
bang tlmoc n6ng.
(2) Tong trj: nh1r b~nh nhi~t thl nen tri blng thuoc hiin, nhaog
trong 116 them thuoc nhi~t vao, lam cho hQ'p vai tinh b~nh cbo
d chira.

50
Th1IO"ng truM, M11-ch m6n, v.v ... s!c d~c, ulSng hie nao
ciing dll'Q'C, 111-i dung thl!m L\lC vi hoan. M(,t thuyit: gia
tMm Mfo l~. Hai phieu tieu, BO tr9ng, Ng1Iu tiH, vien
v6'i mM, to b~ng dl;\u do, u1Sng v&i nll'O"C n6ng khi
d6i h\lng, mOi llin ulSng 5, 6 dong can. Chung b11-ch dai
v6n thu()c ve khi hll thl bll khi, lam IDl!-nh ty, kiem lam
cho thang !en. N~u ra nl.l'6'C mu, h6i th1Si qua !Am la do
t hap nhi~t thai qua, thi nen dung lol!-i Thll'O"ng trul;\t, B11-ch
trul;\t, Hoang ha, Phuc linh va Xuan th\1 bi v.v ... giup
them thulSc Jam cho thang ten. Nfo b11-ch dai ra nhll' long
tr!ng tr1rng ga, la ty, tM,n hll' qua, s!c m~t UH nhien
kh6ng tll'O"i. ban chan va 1Sng chlln tat nhien phu Jen,
o lll'ng va b!p dui tat nhien dau nh1rc, tbi nen dung
Ngii. vi tu hoan, (nhM 123), Bat vi boan (H.T.P. V. 1),
u1Sng xen them thu1Sc khai ty, dl.l'&ng tltm nhtr 1011-i Quy
ty thang (K.H.T.C. 50) v.v ...
Neu am llll' c6 boa, nen dung Bat vi hoan, gia them
Ngii. vj, Tho ty, Xa tien va Hoang ha. Neu nhcm, trang,
d~c. dinh g9i la khi htr (dai hi!,), ngll'<Yi dcri n¢ theo Lh6i
thl.l'crng dung each chfra « dcrm chay » (lll'u dam), dung
lol!,i thu1Sc MAu l~, Long c1St, Bia du d~ lam cbo c6 sap
11!,i. dong lhai dung Tu:vl;\t thang (K.H.T.C. 21), gia them
thu6c thang de (lam cho thang len). Nhl.l'ng kh6ng biel
r~ng g1Sc r8 da tlln thll'O'ng, dfo niH th1Si nat ml>. con lam
cho sap 11!,i, thl cai chat han tr~ kh6ng troug Sl!-Ch ltia,
11!,i cang tr~ them va cai khl thling de kh6ng thulin chinh
ltia 11!-i cimg uat them, vl;\y chi nen dung Luc long c1S ban
hoan(nM.t 124) hoi).c Luc vi bao nguyen thang (nMt 125)
lam chu yfo. Chfra chung xich dai hoi).c bl!,ch dai, b\lng
dau kh6ng mu1Sn an u1Sng, ngay rn(,t gliy man dlin, thi
nen dung Bmmg quy ti8n (nMt 126). Cac ch1rng b11-ch dai,

51
 b~ch dAm va b~ch tr9c di dai nhu nu6'c g~o, n~n di1ng
Uy hi hoan (nhtt 127). Ban ba Huy~l hai htr l~nh, thtrcrng
ra b~ch dai, hung ron nh6i dau, n~n dung B~i hi~u cung
thln hoAn (nhtt 128), tbu6c nay uong lau lam cho ngucri
th!m tubi thQ, tinh than day du vfrng m~nh, sinh con
them nhi~u. Bi chirng b~ch dai, lau ngay gay lllOil Y~ll
s 1rc, eo lung va dili nhtrc dau, an u6ng khong biet ngon,
m~t vang va phu thiing, di dai 11bit, khi htr, huy~t it~
nen dung Nhan sam hoang ky tan (nh~t 5i!). Ng1.rcri gay
phan nhieu la nhi~t, m~ch sac, chung hi~n ra ngoai thi
c6 can sot ccrn phien, ttrc la am htr hoa thjnh, nen dung
Cam bit thu· bi hoan (nh;lt 129)(1). Vi kinh nguy~t ra li
ri khOng ngirng, ho~c bOng choc bang huyet ho~c de
roi huy~t ra qua nhieu den nOi an1 hu duang ki¢t, vinh
khi khong thang len du·gc, kinh n1~ch ngt'rng tr~, vt khi
han1 xuong, tinh k.hi d9ng tr~ a h~ tieu, uat tich thanh
ntr6·c trang nho·n nlnr ntro·c n1iii chay ra tanh hoi, nen
dung Hoang ky kien trung thang (nh~l 130), ho qu~ gia 1

them fhro·ng quy, va ue>ag them l{hli luy~n hoan (nh~t

131). Neu, lau ngay kh6ng ngirng, bl.Ing ron dau ran tai
Am h◊, thi nen dung C6 chan hoan (nh~t 132) cua Ly
dOng-Vit:n. Neu trong clu.rng hu- l~i c6 boa, thi dung Bl>
.kinh co chan hoan (nht.t 133), hoijc B~i 6 ke boan. Con
gai chtra c6 chong, n16'i c6 kinh mc)l Ian dau, vi SQ' hai
hoijc tam IlU'O'C l~nh, ho~c h6n1~ gi6 mat, cho nen kinh
bj ngirng roi sinh ra chung khi htr ( dai h~), thl nen d~ng
Ha phach chau sa· hoan (nhtt 135). Ban ha chua ma co

(1) Trong mt.tc <lai h~ trang 38 quyen Ph~ lt~o xan nhien
(quyen aau) ban in chir Han chep la :«Linh ba tieu bi hoan1)
la sai.

52
 i ln r de u do tha '.p nh i~ t, tb i ne n du ng Can1 tru ~t
b~nh kb
an (u ht t 13 6) gi a th em Hu ·o- ng ph u. Ne u hi e ng ay
v~ bl ho
thtrl,.ng tin h du e qu a nh ie u de n sa de
u kb i ro i bj m at
ti~ u bll ', ph on g tit nh an ht r lQt va o tii· cu ng th i
huyet, h~
du ng Ng ai ph1 ,1 no iin eu ng ho an (K .H .T .C . 37 ) gi a
n~ n
Ca n kh tro ·ng , Ph \1tu- va Ng o th u ho ~e Ho an g lcy
them
ng th an g bo ba t qu ~ gi a th em Qu y ( da u) sa c v6 'i
ki~ n tru
nu-ere, uo ng va i I{h~ I uy ~n ho an .

6- DUNG TH U6 C
an g ky, B~ ch tru ~t ,
!{bi ht r tb i dung Nh an sd m , Ho
Ch ich thu o.
nh dj a, B~ ch tlnrQ'c,
Hu yl t ht r thl du ng Btr<Yng qu y, Si
un g, A da o, sii ·a ng u:a i (n hi i tra p) , Ba n sam,
Xu ye n kh
Bj a du , Ba n lo ng .
ng Qu an qu~, B~i ph\l tir, Ca n kh
trO'ng,
Ht r ha n th i du
Ngo thi1 va Ti~u ho i.
, Ho an g ha , Mfiu dO'n,
Th )lc nh i~ t th i du ng Ho an g ca m
t bi, Ho ~t. th~ ch , Tr i mAu, Hu ye n sa m , Ho an g li~ n,
.Bja co
Th an h d~i, Ch i ttr.
th ap th i du ng Ph1,1c lin h, Tr ~c h ta, XtrO'ng tru ~t ,
Th am
Tr ir lin h, Xa tie n. .
clSt, B~ ch ch i, Xu an
Thu sa p th i du ng M iu l~, Lo ng
V

c~n hi , Ba ch th ao su :a ng , Vu bi
, Ba tu-
nh an , 'fr ac ha
th(!.ch, B( !.ch qu y ho a, Xi ch th(!.ch ch i, Hi5ng
di~p. Hili
quy, Pha co ch i, Hai ph ie u tie u.

53
 V. T ~p CHllJNG
(Ct)ng 18 chung)

- Nhitt nh$p hu·~tit thfit.

Ban ba bj b~nh thu-ang han phat n6ng, hie d6 l~i c6
kinb, ban ngay thi tinh tao, ban d~m thi n6i nham, hinh
nhtr thay ma quy, d6 la chung Nhi~t nhtp huyet that,
each chii·a : khOng n~n ph~m d~n vf khi va thtrgng ti~ll
cung trung lieu, thi b~nh tat nhi~n t~ khoi, chi can boa
bi~u ta kiem lh~m thanh nhi~t a huylt that la du roi,
vi n1~ch xung la Huyet hai, tire la huyet that, g~p n6ng
thl hue hach, huylt di tro· xuong. B~nh nay dan ong
ciing c6.

- Huy~t phan va t:huy phiin.

/ l{inh bet trtrac khi sinh chti·ng thiiy thiing, g9i la
« Huyet pbln » b~nh nay kh6 chira.· Trtr6'c bi b~nh thi1y
thiing roi sau bet kinb, g9i la « rfhiiy phan », b~nh nay
d~ chfra. Vi luc kinh ra, nhan bi ban thap h~i den
m~ch Xung, n1~ch Nham, khi ting tr~ khong v~n hanh,
roi truyen ha d9ng khip a bi phu, ta khi can ket nhau,
tbi kinh huy~t phan ra thanh thuy, phat ra phu thiing
cho nen gQi la Huyit phln. Thiiy khi di len, tran ng*p
bi phu, tan ra b6n chan tay, phat ra phu tbiing, bi b~nh
tbuy roi, kinh m6'i dut, cho n~n g9i la Thuy phln. N~u
b~nh a Huyet phan, ma llm chii·a sang Thuy phan tbi
tai h~i ching vua. Cach chira phai n~n dung Ti~u dien
ldnh tan (nh~t 90), vl huyit khOng th6ng thi thiiy khOng

5l
 boa buyit. C6 le nao thuy khong th6ng ma c6 th~ h6a
buy«H dtrgc. Huy~t kh6ng thong ma c6 th~ h6a ra thuy
tire Ia khi bi iing tr~ kh6ng tb~ h6o duQ'c ma thanh ra
thiiy v/J.y. Xem biti « Bao nhan hoan ~ thi co th~ thily ro
y nghia nay.

- Mai h'ch (kht>i lhjt trong b9ng).

Sacb Kim quy n6i : « trong h9ng nguai dan ba c6 mc)t
kht>i nh1r thjt nucrng, nen dung Ban h~ b~u pbac thang
lam clui l). I{hoi thjt (y la tbjt kbo, trong hQng nhay
nhay nhu c6 m(,t mieng thjt nu6·ng, nha kbong ra, nuot
khong xu6ng, an, ut>ng va d~i, ti~u ti~n kbong trcr ngc;ii
gl, d6 la kh.i tich bi ban lam h~i, khong boa hQ·p vcri
huy~t dugc, nen khi trong huyet tran ra ma nlH len a
trong h9ng, l~i hQ'p vcri khi cua thi1y ,·a tbap ngl'rng tr~
kh6ng di djch du-gc ; dan Ong ciing c6 nguo·i h! b~nh
nhtr v~y, nen dung Ban hE;L hlu phac thang lam chu, hi·c
la Nhj tran thang bo bcrt Tran bi, Cam thao gia them
Htu phac, Tu· to, Sinh khu·o-ng. Bai nay chuy~n trj ve
khi th,t tinh cua dan ha h! uat tr~ kh6ng tan, ngirng ket
thanh do·m dai~ ho~c thanh nhu m()t h¢t mo· b trong hQng,
.kh~c kh6ng ra, nucSt kh6ng xu6ng, ho~c trong d~ day
tich, tr~ kh6'ng khoan khoai, hoijc bj dam lm (1) dinh
tr~ a trong, l9m gi9ng o~ mira, deu chira dugc. Vi Ban
h~ giang khi nghjch, Hlu phac ti~u hi ket, Sinh khtrang,
Phuc linh thong dugc khi tr~ b tr~n va h~ dtrgc thap
khi, Tu- t6 vj' cay, khi tho·m sac tia, tinh on, c6 th~ di

(1) Bam ant: oijc dinh la

da1n, loang trong la hm, ten gQi
chung ve b~nh do·m la dam ?im.

55
viu.l phan A.m, va boa dl.l'Q°C huy~ t thl khi v6'i huye t boa
hgp ma kh6n g hoc l~n tren nfra. ·

- Tru- ng, ha, h u1 ~n, tjch (hon cue, tich bang).

Do t~ng phu dau ha htr nhtrQ "C1 khi hanh kinh khong
.kieng do an s6ng , l~nh , dam huye t, kit tu than h khoi ,
cung vai khi t~ng, phu ket cau, ngay n1c)t to Ion, ki~n
co, tron g minh khon g du-gc yen, g~p l~nh thi dau du
d(>i gan ch~t . Chti·ng nay nen phan bi~t nhtr sau : tr1.rng
la cu-ng ran ma khon g di chuy ~n : do tich do an than h
kh<Si g9i la th~c trtrn g; do u huye t tha.nh khoi , gQi la
huy lt tru-ng. B6 la nhfr ng thrr ticb o· khoa ng trang vj
cung vai khi ngii l~ng kit l~i cti-ng ran Dla dly khon g
di chuy ~n dll'Q'C. Ha la kh6i gia ket than h hinh , dly
di c6 th~ di chuy en dl.l'gc. H uyen la : a ch8 ga.n 2
hen ron, deu n~i len m()t lln giln m~c h dau gap, Ian
thi bang canh tay, nho thi bl\ng ng6n tay. B6 la do khi
ncH len, nhtr binh day cung (huy en), n~n g9i la huyen.
Tjch la m9c a khoa ng 2 hen stran , thin h thoa ng mai co
hie noi can dau, cho nen g9i la tjch. San la b~nh a bl)ng
d1.rai, dau ran len ca bung tren va eo lu·ng, nen g9i la
san. B~i khai , lay tay dly n1a kho ng di chuy ~n la trun g;
di chuy en dtrg c la ha; huye n, tjch va san thi chu-ng hi~n
ra ngay v6'i chun g dau hung ci1ng m¢t hie ma bung
kh6n g dau la lijn di ngay . Ca.ch chfra : nen dieu b~ ty
vj lam chti, gic.ip lhen1 thu<Sc tieu Heh tr~. Neu hinh khi
cua b~nh nhan day du vfrng chac , thi dieu khi ma pha
huy~ t, tieu th~re ma thon g dam , b~nh b6't qua nrra tbl
ngir ng thu6 e, kh6n g dll'Q'C cOng pha qua m~n h d~ tl>n
thtro-ng d~n nguyen khi. C6 ngua i n6i: « dgi cho, hon
khoi tieu hlt, roi sau hay bb duo· ng », niu nhir th~ tbi

56
vi khi con l~i dtrQ'C ciing la it lam, ching nhirng khong
cbira dU'Q"C he't b~nh ma rut Ct,lC roi ciing khOng chfra
dt.rQ'C, L~i pham b~nh nhan hon C\l.C ma m~ch huyen,
cilp thi song, Dl~Ch lur, nhtrqc, vi, t~ la ch~t.

- Strng Am h9.
C6 khi nhan lq.c m~ch ciia bao thai bi hU' tlsn, phong
l~nh ph~nt vao, cung Jc.hi huyit kit cau 1na sung
len; c6 khi nhan ulit gi~n thu-ang tl}n den can, ty; c6
khi nhttn phong lao (dAm due) qua de), thap nhi~t don
xu6ng; c6 khi nhan tinh dl.lc qua m~nh, ma n6ng dir
sinh trung, de'n nOi st.rng va ng'll'a. Cac chung do deu
phai nlm ri~ng phong (kieng n!m chung vai chong) ma
kip chfra ngay, neu kh6ng tbl ta kbi dan dan thtnh l~n
lcr
ma lm h(> loet khong thu mi~ng dl?gc. Neu do khi
huye't bu- nhugc thi dung Bli trung ich khi thaug (K.H.
T.C.1) d~ nAng d& cho tbang len. Can kinh c6 thap nhi~t
thi n~n dung Long dam ta can thang (nhlt 62) d~ thilm
thip va thanh nhi~t. Do can. tj, uat gitn, nguy~n khi bf
bani xu6ng. dtr&i, th1ip nhi~l ung tr~. thl bu~i sang dung
Quy ty thang (K.H. T.C.50) gia th~m Thang ma, Sai ha d~
giai ult khi b~ ty khi, bu~i chieu dung Bat vi ti~u dao
tan (Nh~t 11), d~ can boa mat di, ma can huyet sinh ra
ma trir thap khu nhi~t.
M~ch di qua am h◊ co 2 : m❖ t la macb
. Can, hai la mach
.
Bric. Sach N◊i kinh n6i: « m~ch Tue quy~t !rn di vao ch6
JOng mu, qua am h◊, tai b1.1ng dll'ai d6 la du-ang m~ch
Can di qua ; 1n~ch Bt;c blt dau a bung du-lYi di xu6ng
chinh glfra xtrang b~n, a dan ba thi qua 10 dai vao am
h◊, a dan 6ng thi di theo ng9c hanh den H◊i an1, cilng
giong nlur dan ha, d6 la dtrang IDf;lCh Boe di qua.

57
 - Ngua lo- An11 h~.
Chung nay phln nhieu do trung an gAy nen: tru·
hf t nhlln c6 tMp nhi~t, sinh m❖t vai con
ra. trung°Z
khoang trang v\, r~i nhan t~ng hu-, trung mai n~i len
an Ian vao n1au ma trong am lu), cho nen c6 luc n~i CCY1~
ngira, n~ng thi dau ngua kh6ng dut, hoij.c loet ho~c lo~
Con gai chl'ra c6 chong, dan ha g6a, ni co, phan nhi~u
mnc phai chirng nay, vi tu· ttro·n1~ tich liiy l~i n1a khOng
du-gc thoa man, thi tinh huy~t ngirng tr~, gay lhanh thal>
nhi~t. lau ngay khOng tan dtrQ'c, m6·i thanh 3 thu trung~
ngua kh6ng th~ chiu dugc, di sau vao trong t~ng phu.
thl ch~t, lam cho ngub'i hay phat sot sg l~nh giong nhtr
chu-ng lao, ciing c6 khi vi tinh d\lc quit de), den n6i nhi~t
ung tr~ sung ngu-a, trong thl dau, ngoai thi thanh chu-ng
ti~n d<)c (t), d6 la do dan1 dgc qua d¢, t~n thu-O'ng den
can tbO,n, tbtn am (am cua th~n) ke1n ma can hon (boa
Clla can) VU'Q"ng len, mc)c ( can) bi uat muon d~t ra, nen
boa uat tr~ a can kinh ch~y tai ch6 khieu trong kh6ng
ma don xu6ng ducri, thanb chu:ng ngrra chu·ng trung,
thi nen dung Long do·m ta can thang, ho~c Bat Y! tieu
dao tan (nhlt 11) d~ chu trj a hen trong, b~n ngoai thi
dung Xa sang tir dun nu-6-·c soi ma x6ng ru-a. L~i dung
Bao nhan nghien cao boa b(>t Hung hoang thilm vao
mi~ng gan ga cho vao am he) d~ tr\ trung, neu chan,
tay, than th~ moi m¢t, trong ftm h<) ngua ngay kh6 cb\u,
ti~u ti~n do sen thi dung Quy ty thang (K. H. T .. C. 50)
gia th~n1 So·n chi, B~ch tru~t, Cam thao, Miu dan bi.
N~u chi cho la lhap nhi~t, dung thuoc rao thap mat nhi~t
thi khi buy~t ngay mc)t suy, cai h~i kh6ng nhfrng ngli'a
am h~ ma thOi.

(1) Tifn dpc : m9c nhQt <1 h:ing (hl}t xoai)

58
 - L,nh am h~.
Nhan nhQc m~t h~i den hrcung, gi6 l~nh Ian vao. Neu
ti~u ti~n sup tr~, hung d1.r6-i ticb dau, tbi nen dung Long
dam can thang . Nlu ti~u ti¢n trong, an ucSng it, dl_li
ta
ti~n kh6ng r:in, thi nen dung Bat vt honn (H.T. P.V.1).
Bat vi trj chtrng huyet kem kh6n g th~ nuoi du·&ng dtrqc
t~ng phu, tan dich kh6 sap, ban ph~un vao hr cung rna
am he) bi l~nh, rat hi~u nghi~m.
- Sa d~ con.
Sa d~ con ma dau ran den eo ltrng vit bung ca11g, la
ho~c do m~cb h;t c cua tu
cung bi thtrO'ng t~n, ho~c do
tir cung htr l~nh, ho~c dam dQc kh6n g c~n th~n bi ph~1n
phong, ho~c hie de r~n qua StrC gAy nen b~nh , nen lay
each thang b~ (1) nguy en khi lam cln\ y~u. N~u can, ty
bi uat ket. khi lnr ham xutSng dtr6'i, thl nen dung B~
trung ich khi thang (K.H. T.C.1 ), boa b~ thap nbi~t , ti~u
ta
ti~n do sen thl nen dung Long dam can tbang (nh~t 62).

- Loi am ho• .
...
Am h(> loi ra ngoa i hinh nhtr cai nam, vach am 11<)
sung dau. di dAi nhat, bubi chieu phat n6ng . binh nhtr
ngti-a nlur dau, ti~u ti~n kh6 di, d6 la can hoa kiem tbap
nhi~t ma sung dau, ty lnr ham xuon g dtro-i n1a di dai
kh6, thi trtr&c h~t dung Bb trung ich khi thang (K.H. T.C. 1)
gia th~m San chi, Pl11,1c linh . Than h bi d~ cho can boa
mat di va t.y khi thang l~n, l~i dung th~m Gia vj quy ty
thang (nhlt 138), d~ di~u tri ty uat. B~n ngoai dung mo·
lqn s6ng boa v6'i b(>t L~ 16 ma b6i cho th\lt vao.

(1) Thang bo: lam cho thang Jen va bai be$ th!m vao.

59
 _ Con gal mcS-1 lfiy chcSng dau Io Am h~.
Con gai m6·i lay chong bi dau 10 Am h<) lhl nen I
eho khi uat khoan khoai va huyet. dieu hoa, dung T. am
• ll' Vtt
thang (K.H.T.C. 21) g1a them Huo·ng ph1.1, Hong ho
a.
- Giao cfiu ra mau.
Giao cau ra n1au. d6 la can boa quti. th!Dh ma SO' tiet
ra qua chirng. ''a
l~i can htr khong th~ tang li~tn dtroc
huyet, ty htr khong th~ tiep thu dirge huyet, n~n du~g
Ba trung ich khi thang (K.H.T.C. 1) va Quy ty thang
(K.H.T.C. 50) tbay d~i ma dung. N~u 6 m~ch deu hong
thl th~n am hll' ma khOng be tang d1rgc, n~n dung L1.1c
vj thang(H.T.P.V.2) gia th!mNguvj, M~ch monlamchu.

- .A.m h~ ra ho-i (am xuy).

Sach l{im quy n6i : « d~ day t«Sng hai xuong, am h◊
thbi ra nbtr co tieng k~u >. 96 la coc khi khong th~ hoc
len, l~i kb6ng th~ theo kinh di xuong 16 dit, am dtrang
sai l~cb, ti~u ti~n va d~i ti~n thay dbi ch6 n1a ra (vi d1.1:
d~i ti~n ra leii am he), ti!u ti~n rn 16i 16 dit) nhll' chtrng
giao trang. Qua han nira thi c6 tieng keu nhtr ti~ng 16
dit danh rim n~n dung Bls trung ich khi thang, gin th~m
Ngii "! lan1 chi1.

- Thjt thira va C\lC tich (bu·u huyen).

Ban ha c6 kheii thJt thira va c1.ic tich a bung dirai, IA:
hoQ.c do thlp nhi~t o- can kinh don xuling, hoq.c do uat
gitn t~n thu-ang den can, tj,, chtrng hi~n ra 2 hen bung
dtrcri su-ng dau hoQ.c am h<) strng dau, sg ret, phat n6ng,

60
ti~u ti~n sap tr¢, trong bl)ng dnu gap, ho~c hung dtrcri
day tuc, x6ng l~n hai b~n stran, d6 la thap nbi~t cY can
kinh gAy n~n, nen dung Long dc:rn1 tlt can thang (Nh~t 62).
Am h◊ Sll'ng tru-6-ng, la can boa hu-' nen dung Gia vt
ti~u dao ltm (Nh~t 81). N~u cu- cbo uong thulic tan huyet
cl>ng d◊c thi la lan1.
- G6t chin sung Io-.
Ban ba c6 clurng su-ng dau g6t chan, ng6n chan, gan
ban chan phat 11611g, den do hie c6 thai nghen, lt1c sinh
de, hie hanh kinh kh6ng biet giir gin, lan1 tlin thu-o·ng
den Tue tam an1, sinh hU" nhi~t tna gay nen b~nh. Nfu
sung dau hoijc ra 1nii, thi nen dung L1-1c vj hoan (H.T.
P.V. 2) lam chu, gi(1p them Bat tran thang (ICH.T.C. 42).
Neu hu- bieng an, thi di1ng L1.1c quan tir thang. N~u o6ng
ret hay n6ng a trong, uong th~nl Bat ''l tieu dao tan
(Nh~t 11) ; nfu bu~i chieu phat n6ng lam, d'iiu 111at
choang vang, uong the1n B<> trung ich khi thang (I\..H.
T.C. 1). Pham cac chu-ng phat nong hay cu den bu~i
chieu thi phat n6ng, t~ ra mo hoi, hay ra 1no hoi tr<)n1,
deu do am lnr gia nhi~t. Cho n~n Chu Ban Khe n6i :
«;, hoa chay ngam Cl ciru tuyen ( cha C\fC ~\m) la am lnr quli
lam». Got chan la ch& m~ch Boe phat nguyen, la ch6
Dl~Ch than di qua \'a la chO can ban ganh vac ca.c XUO'ng.
N~u chfra b~nh .khong tim d~n goc ma dung Hhn thuoc-
han hrO'ng thi lam cho ngtrcri ta chet oa n u~ng rat nbieu.
Ban 6ng ruQ'u che, dam d1.1c qua dQ, ciing hay bi
chu-ng nay.

- Ng6n chan n6ng.

Ban ha : 10 ng6n chan n6ng nhtr dau dot, la do khi
ciia vinh v~ bj bu, khi thap d(>c ngirng tr~ a kinh l~c, di
l~n ph~m den tim thl thn dau, di xuong ph~m d~u chan

61
 thi cha n dau , ng6 n cha n nhu - bi diSt, gi~ ng nhu lo~i h~nh
Cl?( JC khi. Nc)i kin h n6i : « am khi suy a
phd n dtrcri Phat
tha nh chrrng nhi ~t quy ~t (t) tuc l:1 chir ng nay .

- Lcr ting chAn (liem sang).

Ban ha bi la l, hai 6ng cha n: hoJ c do hie c6 thai
ngh en, sinh de dieu dU'&ng khong dung phe p, ho~c lo
ngh i uat gitn , htr tbn can ti d~·n nOi tha p nhi~ t don
xuo ng ma sinh b~n h. Phi a ngoai 5ng cha n thu()c Tue
tam dtra ng bi lcr thl d! cbi ra; phi a tron g 611g cba n thu~c
Tue tam Am bi la
thi kh6 chfra. N~u hie bat diiu su-ng
do va dau la tha p d<)c Ian vao , nen dun g Nha n sam bai
d<)c tan (Nh ~t 139). N~u sirn g dau Ian tran , hoJ c khong
s1?ng khOng dau , la thuc)c ty hir, thap nhi~.t don xuong
nen dun g Bb lrun g ich khi thnn g (I{.H.T.C. 1), ho~c dung
Bat tran than g (K.H .T.C . 42) gia the1 n lo~i Ty giai , Kim
nga n boa v. v ... N~u nu·a c mu dam dia, mln h moi an it,
tro.ng n6n g, mi~ng kho , thuc)c ve ty khi y~u, nen di1ng
Bl> trun g ich khi than g gia Pbu c linh , B~ch thtrQ'C tlim
ru-9·u. Niu bu~ i cbie u pha t nhi~ t, min h mo i,
thuc)c ve
huy ~t hu-, nen dun g than g tren gia the m Xuy en khung
,·a Th1.1c dja, ho~c L1.1c vj hoa n (H. T.P .V. 2). N~u chan
tay va tha n th~ sg l~n h, an uon g it, la thu ¢c ve ty, vi
lur ban , nen dun g Thap toa n d\li be> tba ng (K.H.T.C. 43),
ho~ c Bat vj hoa n. B~n h nay, sac do
la thu{)c ve nhi~t
dQc, d! chir a ; sac ma la thuc)c ve hu- ban , kh6 chfra.

(1) Nhi /t qny et: ngh ia chu- « quy ~t >., la am dua ng kho ng
giao
ti~p vai nhau . dt?ang thin g la nhi~ t qny et, am thin g la b.an
quy it.

62
 - Lo- do huyt;t phong (buyet phong sang).
Ban ha c6 chu-ng la vi huyit phong, la do can, ty bj
phong nhi~t, uat boa va huyet tao ma sinh ra. Ben ngoai,
mlnh mQc not m1.1n, khi dau, khi ngu-a khOng thuong ,
gii to~c ra thanh not llr, mu ra dam dla. Ben trong kinb
nguy~t khong chirng , ti!u ti~.n kh6ng dieu boa, ban dem
phat n6ng, t~ ra m~ h6i, SQ' n6ng SQ' l~nh. moi mtt,
hi~ng an, nen lrubc dung Gia vj lieu dao lm (Nh~t 81),
ho,c Ti~u sai hothang (Nhlt 37), hgp v6'i Tu- v;).t thang
gia them Ho ma t1r, sau dung them Quy ty thang gia
them Thuc dja va Mt)c huo-ng .

- NAm m~ng thfiy giao clu vo-1 ma qul.

Nhan vi khi huy~t htr suy, va lo nghi qua de), tinh
than hao tbn, ngo~i ta nhan ltic btr ma ph~ vao, chirng
t~ng nhu : lue ctrai, hie kh6c, khong muon trong thay
nguoi, hinh nbtr c6 sg ch6ng doi nhau tu-c la b~nh d6,
m~ch thi tri, ph\lc, hoijc nhu chitn mb, ho~c toi lien
mi~n khong d~m ro la bao nhieu Ian, lt1c d~i, Ilic ti~u,
hie doan, hie trtrang . T6m l~i la do thit tinh lam htr
tbn tam huyet, tinh than kh6ng c6 ch3 d11a ma gay nen,
n~ dung cac thtr thutic an than, djnh chi (1), cbinh khi
hoi ph1.1c l~i la tinh than tt;T y~n. Nh trng 5 t~ng nguoi
ta, deu c6 cai tang trir a trong: tA.m huy~t htr thi tinh
0

than kh6ng dQ"a vao dau, can huyet htr thi hon khong
ph\l vao dau ; ph~ khi htr thi phach khOng quy vao ddu ;
ty, than deu hu- thi y vai chi hoang hiSt ma khong th~ ttF
chii. Cai chtrc nang tinh thlin da riSi lo~n thl hon phach

(1) An lh~n djnh c/li: lam cho tinh lhtin l1llQ'c yen, tam chi
c1uvc ~n dinh. ·

63
 r
ciing tach rai thin th~, d~m ni\m m~ thay ta tna l11
nhll' c6 trl>ng tb(y, d6 tuc la h~n phach ciia ta ell , nh
• ':L , l\l' Str
•
thtt c6 111a quy nao cilng ta g1ao cc1u duoc. La .
" .. · • P-tra·
doan la that tlnh lam h ao ton tam huyet, linh lb" I
kbong c6 cho d-,a ma gly nen th~, lhl!c di hiet 1•0 ch:n
ly cua btnb tr~ng. n

v1. clu ~ru•

l - XET VE NGUYEN NHAN V,\ ca CHE CUA Bl~NH
Bt'.rc Ian cu.a trai dal gQi la « sinh », S\f sinh soi nav
na tran ng6p kh!p nai, sao den ta l~i rieng ngirng dirt?
Ngu-ai con hieu chau hien, ha ching nen cau nguy~n
trai dat, Dl~Dh d~n tt:r trach, 111a llO' l~ d~ cho tuy~t l1;t
hay sao '/ Vi tro·i dat la hinb Ion nhlt, am dtrang la
khi 16-n nhat, duy hinh v6'i khi cung nha nhau ma l~p
Ien ; cung can1 nhau 111a sinh san, chtra tirng rieng bo
dtrgc hen nao. «Trai, gai cau tinh, muon vtt hoa sinh n.
An1, ducrng, hinb, khi ciia trai dat ng\1 ca vao cau ay.
Sacb n6i: « st> 7 la thieu dirang , so 8 la thi~u am cuug
cam nhau 018. hru thong D. Cho nen con gai, h1~i tai
2 Ian 7 (2 X 7 = 14) ma thien quy d~n, con trai tu~i toi
2 Ian 8(2 X 8 = 16) ma tinh thl>ng ra, thi hie ay am dtrang
giao hgp lhl m&i thanh hlnh. Kinb Djch n6i: « trai dat
bun due, muon v~t h6a thanb , trai gai giao cau, muon
vlt h6a sinh i,. B~o trai dat thl am dtran g boa m6'i nu6i
song dtrgc n1uon v;)t, d~o vq chong thi am du-ang boa
mai sinh ncr dugc con cai. N~u tinh cha huyet m~ kb6ng
day du ma c6 th! chu-a de d ugc thi cbtra bao gio• c6.
6(
 Phtint I,ic giao hvp, trai, gai phai dung tu~i. Trni tuy
l6 Lulli tinh da thOng, ~h':ng pbai 30 tu~i. ~cri la!. VQ' ~
gai tuy 14 tubi tbien quy dad~~• nhu-ng pha1 20 tuo: mb.1
ga cuong. Nhtr t~e ~n muon d: c?o an1, duo-ng da! d~
dong d~c, roi m6'1 g1ao hQ'p, da g1ao hQ'p la c6 tha1, da
c6 thai la nu6i 16-n 111a l~i song lau. Con gai chtra den
tul>i ctp k~ (15 tubi) ma giao cau, ain khi ti~t scrn1 thi
chu·a day du ma bi tbn thtro-ng, chu-a dong d~c ma bi
lay d◊ng, cho nen diu giao cau_ ma khong c6 thai, din
c6 tbai n1a khOng nuoi dlrQ'C, dau nuoi du-gc ma khong
song latt.
1'rai, gai giao cau, ngrxng ket flui.nh lltai, tuy khong
ngoai « tinh » vai « huyet }) la v~t chat h~u thien, nhu-ng
cilng do m¢t di~m « khi » lien thi~n phat sinh a trong
cam irng tinh d1,1c ma ph«Si hQ·p vao d6 m¢t <-ach ky di~u.
Chu-tu- c6 cau: « blim thu a !tic mbi th1.1 thai ». Thien
Ng<)-chan c6 cau : « do hie dau th\l khi mcri thanh thai »,
d~u la nghia d6.
Ve tu~i gia. khong co con, cac thay thuoc deu lay ngbia
lh~n cbu « tinh », ma trach t~i th{ln. Nhtrng khong biet:
th~n chit ve «!tr&ng hoa )), ma tA.m tbl chit ve « quan boa l>.
« QuAn boa» y!n. « tu-6'ng boa » l~ng, tinh ,,a huy~t mbi
sinh ra. Vi tam tang than, than dt}."a vao huylt, huy~t
thl sg boa. Neu tlnh d1.1c nbi l~n ma tam boa (quan hoa)
dc)ng, thtn boa (tu-&ng boa) ciing hua theo ma d¢ng, thi
huyet b6c s6i,. lam cho nguyen th:in (1) htr hao, kh6nE'.t
th~ xu~ng giao vai thln. Than thuy l1u· ban, tinh do d6
ma tilt xlng ra. Thtrang thay nhi}ng ngtroi giau sang
ma l~i kh6ng c6 con, la vi phan nhieu giau thi tinh d"Qc
(1) Nguyen-than: tinh thnn can brin

5-PB 65
 p I16 ng t ·"ng
u
ina hai
.
d~n.. tinh;
•
sang
•
thi do lao tam m>- t"
, Q on
cten than. T6m l~i, th~n t1nh llet xang, lu do tarn hoa
hire bach inA sinh ra; U\m boa boc len, ciiug do lh!n
thtty thi~u ma khong ch~ ll}i dtrqc . ''al~i, ngtrai ta lhi
30 tubi trlr di, tinh khi kem dau, lchong nhirng s~ an,
uong, trai, gai, tri>ng, ngbe, n6i n~~g, h?~~ d¢ng, htn chi,
nhoc Ion", deu c6 th~ lam hilo than h~1 tlnh. Neu khong
hi~t ti~l dt.tC, thi khong th~ giir vii'ng hoa khi cua tien
thien ma sinh nhieu con cai dU'Q'C.
Sach M~ch quy~t n6i: « huyet thjnh d~ ket thai, khi
thinh kh6 k~t thai l). Cho nen ciin phai theo m~ch ma
xet do:in. Ben nlu.r cha tre Ill~ gia, sinh con gni tat gay
com, cha yeu 111~ khoe, sinh con lrni lut yeu 6-l », d6 la
cAu thanh ngir cua ca nhan. Nlurng cu ng c6 ngtrai giA
ma kboe, ngLrcri tre nta yeu, trong do hit khong c6 s~ ,
bien dbi lchac nhau sao? Nhtrnt~ hie 1u6·i lh\1 thai, tuy
dtran g tinh IA pllan cbinh, nu\ nuoi cbo lhai dtrQ·c day
<tu, tlt phai nha am huyet lan1 cbu. Vi troi dat sinh v~t,
tat phai c6 luc giao hoa; n1u6n vs).t h6a sinh, tat pbai
c6 luc vui ht'.rng. ~ieo cli6 la giong v~l rat nho, hie sap thu
Lbai thi giong cai tat keu gi\o ch;;_ty nliuy, do khi gino hoa
vui hu-ng xlic d¢ng khong dirng l~i dtrqc ; do la thai liet
cua thie11 nhi~n, la quy lu~l CUR Sl;l' h6a sinh. Phn1n dan
ba mOi Lhang tbay kinh mc)t Ian, tat c6 m¢t holll c6 ye
sung tuc trong 1n<}t l(1c nilO d6, hoc u6ng bung btLng, te
n1e r~o r~c c6 tr~ng tlu\i tnuon giao cau, khon g th~ nao
11hjn dtrQ'C, do la dung hie. Luc d6, n~u kien tri l~i Dlll
kh6ng giao cau, thi se ket thunh dnn m:1u (l) ma giao c~u

(1) Bau rnnu : mc)t chul thuoc k~t lii a khoan-, gifra 2 tb~n .
J~ khi huang ,1c)ng cua ngu-6-i <1i,n ba khong d119·c giao cau
gay ra.

66
 tbu{ln theo
.
y. mlnh,
...
thi se ket thanh thai Nll
. .
1· .
trng nc g1ao
can, trru ga1 deu c6 hnh ca., CbU'a tirng c6 huyct. Chu--
Trt'rng, Ly dong-Vien va Chu dan-I{he deu n6· 1~ •
• ,,, , 1 an ca
tinh "a huyet, lunh nhtr cho la khi giao cau, trai xuat
tinh ma gai Lhi xuitt huyet vay.
C6 ngtro-i dan ha khi huyet day du, an uong khoe manh
ma sinh due l~i it. Cung c6 ngtro-i dan hn lchi huyet kh.6n~
du, an u<Sng kem mil sinh <l\lC ll_li nhieu, sao v~y? Vi
ngtl'ai l:, cung ti~n da de thanh t(1, la do thtrong kieng
cam; gai o· lau Sb eo h.rng thnt nho, la do hay nbin d6i~
trang tr6n thl se khuyet, trang khuyet thi se tron. Do d6
ma xet, ngtrai m~nh yeu d~ sinh doc, ngll'o-i beo d~c kb6
ket thai, d6 la s1:1· th1:,rc vift_y.

2- PliA.N B11;:T CHUNG THANG

Cach cau t~, Lru-6-c h~t x.et kinh nguy~t ctta ngu·cd dan
bA c6 dl.l'Q'C dieu boa hay khong? Neu kh6ng du-<_>·c dieu
hoa thl: bo~c trtr6'c ky da thay kinh, ho~c sau ky mcri
thay kinh, ho~c m◊t thang thay 2 lan, ho~c thung co
t hang khong, c6 ngll'<Yi kinh b~ hi\n kh6ng th6ng, c6
ngll'<Yi kinh thay luon ld16ng ngirng; ho~c trtr6'c dau b1,1ng
roi sau thay Jdnh; holic tru6'c thi{y kinh i-oi sau da~
bung; ho~c kinh sac tia, s~c den, sic nhQ't; ho~c b~ch
d6-i bach dam,. b~ch tr9c. B6 deu la khi huyet khong
, . ... ,. "'" ... ::'
dieu hon, thl nen xet chirr,g dung thuoc de bo1 ho, he
kinh 111ach dieu boa, char. tinh day du thi a1n, dt.ro-ng,
khi hn;it hon binh, m6'i c6 th~ sinh con va con m6'i
song lnu ctu·qc.
G7
 3-HUTH.C

C6 nutro·i dan ba beo khoe m kh6ng co con, hoac d

I) ' • 0
kbi tr~ huy~t ung, hoac dam b I hr cung ma kh6ng co
con. each chfra, khi trt. thi la cbo :~n
hanh, huy~t
ung lhi lam cho th6ng, dam h~ hi kha1 ra, theo chun
ma chii·a. Co m◊t ngtrai dan b 1n~ch Th611 2 hen de!
tram va phuc, biet la trong ngl}'c 6 dam lh~c, thay thuoc
chfra bAng each 3 Ian cho th~. 3 lan cho ta
va 3 l~n cho
phat ban, trong m()t thang thi c1
thai. B6 la mc)t si, gijp
go- trong tram nghin b~nh. B~i khai nhu:: cay co kbOng
mc;,c man1 dtrQ'C, tat la do b~n lro g c6 sau mc;,t d1,1c khoet,
ben ngoai khong dirge nai dat t6t vun x&i. Suy le do
thi phai nen tru tit h~i ma boi bb them vao.

. I ~
4-CACH CiHU'A
Ban ha kh6ng c6 con, chi 40
4 chung: ho~c kinh
kh6ng deu, hoJc huyet khOng dli, hoijc c6 t~t b~nh, ho~c
giao cau kh6ng dung thai. Ca<lh
I
chii·a: nen dieu kinh,
bb huyet, chfra b~nh, de d~t v~i tinh due, giao cau Ilic
khong c6 t~t b~nh va dung thcrt Nhtr th~, c6 le nao ma
l~i khong thu thai. j
Cach cau ttJ, n~n theo phtra .lg phap sau day ;
« Cach giao ciu muo1i thanh thai,
« Hanh kinh ky h~n, cha sai, ch6· Him:
« Ba 1nuai gicr theo ljch ar.1,
« Li\ hai ngay rtr&i (1), vu-a tln1 dut kinh

(1) M6i ngay 12 gicr, 30 gifr lit 2 ngay rtr&i. Khong pbai 24 gi<Y
nhtr ngay nay

68
 « Gia giao cau, llnh cho ranh,
(( Hai muai tam, chin gi<'1, kinh s!p ngirng.
1J. S~ch kinh roi phi,i li~u cht'rng,
·« Gier nay giao cZiu thtrang mirng thu thai.
« Ngay kinh s~ch da qua dai,
« i\{ai cung giao cliu la hoai phi Cong.
« Giao cau khi khai tir cung,
« Lo gi sinh due chftng mong day dan ».
Bai nay n6i dau ha khi kinh nguy~t vira bet, lhi kim
thuy mai sinh, hie d6 hr cung dtrang mer va trong rOng,
-vi trong r3ng nen c6 th~ th\1 n~p, dung la tho-i ky thu
tinh k~t thai, va la luc am. duang hoa hgp rat tot cua
tbien nhi~n, can phai c6 s1:1· giao h<;rp ctia ngll'ai th~m
vao, dt'rng d~ l& mat thai CO' Icy di~u Ctta t~o hoa. N~u
d~ qua hie d6, thl tir cung d6ng l~i n1a kh6ng tl11,1 thai
nfra {t).
Ngu:&i thciy thuoc gioi chira b~nh khong con: ve phia
trai tbi n6i la chu l:, tinh, v~ phia gai thi n6i la chii a
huyit. Ban ly lu~n, llp phtrang thuoc: ve phia trai thi
lay b~ th~n lam c5t, ve phia gai thi lay dieu kinh liun
dau, l~i tham khao them nhii·ng thuylt b~ khi hanh khi,
xen1 m~ch l~c, xet th1,c lur, thau su6t ma chii:a t~ c6 th~
thu thai dtrQ'C. Nhtrng khi huy~t trong minh ngu-ai ta,
deu c6 htr, th~c. han, nhi~t khac nhau, xem lll~Ch co th~
biit ro. Neu bo m~ch ma chi n6i rieng thuoc la sai. M~ch
kht>ng n~n thai qua ma sac. ciing khong nen bat cap ma
trl, sac thi nhi¢t, tri thi ban; khong n~n hii-u lt;t·c qua
•
(1) Bay la nh~n thuc nh~t tri cua cac nba Y h9c co d~i. co
khic 'Tai Tay y nhtrng chunz toi cling dich ra tlay a~ cac b~n
tham khao (N.D).
69
ma thuc thuc la chinh khi bu-. ma la hoa niuln Inr Ian
vao la~ ,ra th~c, n~n tan uat d ,~ plu~l ta, ta di roi, cbinl1
niai c6 the b~; ciing khOng n~n Yo li,c qua ma hu-, htr
bc
la khi huyet htr, chi n~n dieu 1 khi huyet. L~i c6 ngu-oj
con gai khi nhieu huy~t it, han nhi~t ld16ng dieu, kinh
nguy~t sai ky, deu nen chln nu~ch roi dung phep linh
hoE_tt ma chii·a, can lain the nao cho m~ch cu.avg va chong
du-gc hoa binb, giao hgp c6 ky h~n, khOng di111g thuoc
xlng bf)y, 1nai c6 th~ sinh con duqc. C6 1nua dong rel
l~nh, tat co mua xuan am ap, thi~ mai biet le thie11 nhien,.
khong thu li!m thi khong the phat sinh; cho nin n1ua
(tong lc;lnh dtrQ'C l~nh bl tang, lhi khi gijp xuan am thi
khong v~t gi khOng phat sinh, d6 la le ti, nhien .. NgtrcYi
khong biet le thu tang, dam d1.1c kitt tinh lam hao chau
khi, d~n lac khOng c6 con, l~i n6i la huy~t ~nh, la tinh
han, uo11g nhieu t~ tao nhi~t, Hlm chan Am cang bj bao
t~n, thi Him sao ma c6 con dtrgc. Clio n~n nguyen nhan
khong c6 con, khong ri~ng a dun ba, ma ciing phan
nhieu do dan·on g phong lao qun d◊, tiet tinh ra qua nhieu.
linh loang nhtr nuo-c, ho~c l~Ilh nhtr bang, va lo nghi
nhieu qua, deu kh6 c6 con. Vi tan1 chu than, tAm c6 lo
nghi thi than ch~y ra ngoai, lam. cho quan hoa b! uat ma
khong xuong dtr9·c. Th~n chii chi, th~n c6 nh9c m~t, thi
chi loc;ln a trong, lam cho th~n thuy thieu ma khOng
tbang len d trQ'c, tren d u-6·i (titm c, tren, th~n a dirai)
khong giao boa vai nhau. ma c6 th~ sinh d1.1c dugc, thll
chrra bao gicr c6.
· Cau l1:f c6 4 each: 1) ch9n dat (huyet m~). 2) Nu6i
giong (tinh cha). 3) Thira thoi. 4) Bau htr (thira thai la
nban hie tinh huyet giao cam ; o:au htr la nhan luc buy~t
cil vira s~ch, huyet m6-i mcri sinh). ~"hung tuoi ire si nb

70
 hln nbieu suy y~u, la do Unh d1.1c tbjnh ,,a tinh
con, P ...... ,, I la d
Ioiing; tubi gia sinh con, phan nlueu khoe m~n 1, "o
tinh d1,1c it n1a tinh dijc. Ngtr<Yi dam d1,1c qua, con phan
nhieu khong nu6i du9·c, ,~i sao; khi c6 thai khong ti~t
dnc, thi tinh cua ngtrcri me bi tict ng~m ra ma gii\nl 1nat
kl;i nu6i thai. Nam t~ng deu c6 tinh, nam l~ng hoa blnh~
thi tinh boa cua bon t~ng kia deu thu vao t~ng th~n, de
gilip cho tac dung. ''i lh~n la thi1y t~ng~ la nai giao th6ng
tu h(>i, cho nen vi~c cau ttJ c6 thuy~t n6i: c< Bach 111l_lch
te dao » (khi giao cau thi cac n1~ch (leu htro·ng trng), n1a
sach N◊i kinh e6 cau :« nam t~ng thjnh thi tbitn 1116·i c6
th~ tiet tinh khi ra dugc »; Vien-li~u-Pham n6i: << Cach
tu tinh: 1) bat Unh d1,1c (qua <l1.1c), 2) lao d◊ng c6 ti~t
d◊ (tiet lao), 3) nen gitn dfi: (tire n<)), 4) ldeng uong
rll'Q"U, 5) clin th~n th ire an (th{\n,,n )).
_ Th~n la cai b~ chira tinh va huyet, phan1 lrai gai giao
cau, tat d¢ng den th~n, lhf)n d◊ng thi tinh huyet chay
theo, tuy khong tiet rn ben ngoai, nhu·ng tinh da rlri khoi
Y! tri, nguai chu·a co nhtn dtrgc, Hit c6 111ay giQt tinh khi
nhi ra khi du-ang v(t.t xiu, d6 ln dicu kinh nghi¢111. cho
nen c~n phai it tinh d{lC (qua d1Jc). Tinh sinh ra o· huyet,
khong nhfrng giao cau 1na tl>n tinh, 1118 tat ca nhii-ng Yi~c
Hun te>n huyet hang ngay den phai rat kieng : 111at nh9c
ve trong, tinh clo trong b~ hno, tai nh9c ve nghe, tinh do
nghe bf hao, tfun nh9c ve ngbi, tinh do nghi b! hao, than
th~ nh9c ve dung sire, tinh do sti·c b! hao, phai ti1y tirng
vi~c ma de d~t thi huyet du-9·c nuoi du·&ng, n1a tinh v6'i
huyet deu dtrQ'c sung tich, cho nen can phai lao d.(>ng co
tiet- d~ (tiet lao). 3) Than chii vi~c be tang (cat giau), can
giii- Yi~c so· tiet (thong tiet), 2 t~ng nay deu c6 tuang hoa.
d~u li~n h~ vao tan1. Tan1 la quan hoa, gi~n lam thtro·ng
tlin can, ma hr6'ng hoa (can) d¢ng, dc)ng thi can Huu vi~c,

71
SO' till ma then bo mat chuc tricb b~ tang, tuy kho
giao ciu ma linb ciing chay hao ngam, cho nen can Ph~~
nen gi(m d fr (tuc nc)). 3) H uy~t trong minh, cho nao :
chO ay thi tin1 ngirng d9ng d1rgc. Rirgu lam d<)ng huyet
u<Sng rlrgu tbi m~t do, tay chau do, d6 la Jam quay ro:
huy~t. Ngucri khi huyit da suy, phai vai ha thang khoo~
giao cau tbi tinh mai d~c n1a CC) th~ giao cau dugc. Neu
mc)t d~m nao say rtrQ11 tbi tiob l~i loang ngay, cho nen
can phai kieng rut;ru (giai tiru). 5) Sach N<)i kinh n6i:
« tinh khOng du thl bb blng vi an :&, nhu-ng vj nong gat
khong th~ sinh tinb dugc, chi c6 vj diem d~m m6i c6
th! bb tinh, vi mQi v;).t deu c6 vi thien nhien, S1' di~u
boa m~nh tbi vj thien nhien mat di. Tbien Hong ph~m
ban ,,e''! an c6 n6i : « cay cay lltm thanh ,·t ngQt, cite san
v$t tr~n th~ gian cbi c6 ngfi ctic la vj chinh y~u, n~u c6
tb~ an thuan ngii coc thi rat hay sinh tinh, nhu- nau chao
Ya CO'm, trong d6 c6 chat ntrO'C dijc t1,1 vao mc)t dan1, d6
la tinh djch ciia g~o t1.1 l~i, an vao rat c6 tµ! sinh Linh,
cho nen can phai can lhQ.n tlzuc iin (th~n vi) .

.,
XU PHU'O'NG
Phan1 diut bci beo, ham th1,1 q_ua day dijn, an uong l~i
uira bai, kh6ng th~ thanh thai du-gc, la do minh beo, n1&
day, lan1 b~ tac hr cung, thl nen dung thuoc lan1 cho rao
do·m thap, nlu.r lo~i Nam tinh, Ban h~, Thu-o·ng tru~t.
Chi xac, Xuy~n khung, H u-ang ph\1, Tran bi hoijc B~o
dan1 thang (nh~t 94) v. v.: .N~u la nguoi gay tinh n6ng
ma kinh nguy~t khong dieu khong th~ thanh thai ; la do
tir cung kh6 sap, khong c6 huyet, khong the thu gifr dt:rQ'C
tinh khi, thi nen dung thu6c hrcrng huyet giang hoa, nhtr
lo~i TU"-vtt thang gia Hoang clim, Htrang phu d~ nuOi
am, bb huylt va Luc vi dja hoilng hoan (huyen 2).

72
 P/uim con t-rai, n1inh beo, m~ch tram. Nguc>'i dau it
tu~i con tre ma dtrang khong kien c6, d6 la bhm khi bat
tuc, thi nen u6ng nhieu Nhan sam cao (Nh~t 140) bo~c
e1ia them Hoang ky, B~ch tru~t.
C,

Ngu&i tr<;i.c dirng tuoi, duang vtt y~u xiu, ma than th~
beo m~p, vg va nang hau nhieu ma kh6ng ai c6 thai, la
do trong dl_l day mang m& tuy day, ma chan khi yeu at,
n~n dung Be> trung ich khi thang (l{.H.T.C.1) gia th~n1
lo~i L(>c giao, l{.y tir, Nh1.1c thung dung, Toa duo·ng v. v.
de kiem bl> tU'6'ng boa va nen bat an nbii·ng vi ng9t, beo,
d~ trQc khi trcr l~i thanh va chan tinh dtrQ"'C hen vii-ng.
Neu ty vi bat hoa, an i l, 111oi 111~t, m6i lan giao cau thi
trong minh cang yeu them ma khong th~ thanh thai, la
<lo khi trong minh suy yeu khong th~ th1.1 thai dugc, n~n
u6ng thu6c Bl> trung ich khi thaug (H.G.T.C.1). N~u ngucri
den gay, m~ch huyen, sac, than th~ n6ng nhieu, trang,
V! tao sap ma kb Ong th~ thanh thai d trgc, la do am thuy
bat tuc, tuy c6 thai roi ciing chet non, thi nen dung L1.1c
vi gia tri n1iu, Hoang ba, Qui thfln, l{y tu- lan1 hoan ma
uong ; can lam the nao cho an1 duang hoa binh m6'i co
th~ sinh con, bat tat phai dung tbucic nhi~t.
Ve con ga.i, bao thai li~n h~ vao th:).n va tam bao l~c.
Th~n va tam bao l~c deu la am t~ng ca. Neu htr thi phong
han lQt vao tu- cung se tuy¢t thai ma k.hong c6 con. Neu
khong dt.rgc thuoc on hoan, thi khong lay gi trir du·gc
phong han, ma giup s~ sinh due du-gc lhi nen dung thuoc
tan on, l~i kiem them thutSc b~ dtro·ng khi huyet, (2 thtr
tan on va bl3 dtr&ng hgp l~i thanh on hoan). Neu chi
rieng dung thuoc tan on, thi l~i tang th~m cai th~ tao
nhitt lay gi d~ gilip cho vi~c sinh due dtrgc, cho nen tir
cung htr han ma khong ket thai dirge, thi kieng dung

73
thuoc am
dan thuan. Nhu-ng thai do dtrO'ng tinh gay ra
phai c6 A.m huy~t giir l~i, tinh k~t thai, huyet thanh ha~
thai. N~u chan Am bit ttic, tuc la am bu- thi boa VU'Q'ng,
boa vugng tu:c la dtrO'ng thlng thi hen trong nong Ina
huy~t khO, cho n~n kh6ng th! thu n~p tioh khi du-gc ma
l~i ciing kh6ng th~ dO'n thuEin dung thuoc tan 6n dtrQ'c.
Ban bA kh6ng c6 thai, ciing c6 ngu·o·i do ta luc darn,
that tinh lam bi thtrO'ng n1~ch Xung, m~ch Nham, hoac
b¢nh cii ln nap, di truyen trong t~ng phu ; ho~c hr cu~g
hu l~nh, hotc khi thjnh huyift suy, ho~c nhi~t ph\lc
trong huy~t, ho~c ty vf hu tl>n, khong th~ nuoi dtrang
ml;\ch Xung, m~ch Nha.1n, ho~c tich huy~t tich domJ
ngung tr~ l:, bao l~c. L~i c6 th~ xet tinh chat b~n dan
Ong th~ nao: c6 ngtrai thln hu: tinh yeu, c6 ngtrai b~m
thu khOng day du, khi huy~t htr t<1n, c6 ngtrc>"i ham muon
khong c6 chirng de), Am tinh suy b~i, deu nen Um nguon
g5c b~nh ma chfra. L~i phai xe1n ky m~ch xich doi b!n
trai, gai, neu m~ch xich, te ho~c hu-. d~i vo l~c, thi
dung Bat v\ hoan (H. T. P. V. l) m~ch xich b~n ta h<>ng
d~i, an xuong vO h~c, thi dung L1.1c vj hoan (H. T. P .
V. 2); m~ch xich 2 hen deu vi, te, hoi}.c. phu, d~i, tbi
dung Co ban thlp b~ hoan (H. T. P. V. 2). Neu chi dung
thuoc tan On Hun rao huyet, khong nhfrng ,,6 ich ma
lai
. bi. hai.
.

6 - DUNG ~rHu6c
Thuy hll', dung L1.1c vj dja hoang hoan.
Hoa htr, dung Bat vi dja hoa.ng hoan.
Khi bu-, dung Nbln slm, Ph\lc linh, B~ch tru~t, Hae
kl11rO'ng va Ngii vj.

7-1
 Huyi t hll', dung Xuyen khun g, Bu·O'ng quy, Thuc dia,
B~ch lhtrQ'C , 0 ke, Tr~c h Ian.
Am htr, dung A giao, su-a ngll'o·i. su·a bo, Tb~c h h(>c.
Dtro·ng ht.r, di1ng I~y tir, Nh1.1c thung dung , B~i pht.t tir,
Quan que, Xa sang, Ba ldch.
Bli tinh huye t, dung cao lVI~ nbun g, cao L◊c nhun g.
Bam thinh , dung Nhi tran thang (nh~ t 93), Nam tinh~,.
Qual hong, Than khlic . HtrO'ng ph1.1.

VII. TbN G LU.A . THAI

. N Vt 1'HU
Pham tho·i ky thu thai, ctin phai giao hQ'p vao khoa ng
ngay tlur nbat, thu- 3 sau khi kinh nguy ~t vira het, la do
hie ay huy~ t mai chtra thinh , tinh tbang <lu·gc huye t, n~u
cam u-ng thi thanh con trai, d6 ciing la nghi a « can d~o
tbanh trai » vf).y. Giao hgp vao ngay thu- 4 den thtr 6, la
do hie ay huy~ t m6·i dan d~n th~nh , huye t thang dtrgc
tinh, neu cam irng thi thanh con gai, d6 ciing In nghi a
« kh6n d~o than h gai » v~y. L~i c6 tbuy~ t n6i: « am
huye t den tru-crc, du-an g tinh xung vao sau, khi m~ch
tung (hinh tr~ng m~ch di dQc) Ian vao, huye t khai ra
hQC lay tinh, tinh. VilO lam XU'O' llg, hrc la duo·n g trong
am ngoa i, thanh hinh que kham , the la tinh thung huy~ t,
n~u duan g lam chii, do d6 than h hinh con trai. N~u
duan g tinh vao trt.r6·c, a111 hnye t xen den sau, khi m~ch
hoan h (hinh tr~ng m~ch di ngan g) giup vao, tinh khai
ra b9c lay huy~t, huy~ l vao (Y giii·a, tu-c la am trong
dl.l'ang ngoai, than h hinh que ly, the la huye t thang tinh,
n~n A.m lam chu, do d6 tha.n h hinh con gai ». Chu: Trirn g
n6i : er trai gai giao h9·p, tinh 2 b~ll hoa su{tng, nm hnyc t

75
den trtr6·c, dtrong tinh xu~g vao sau thi tha~h trai, du-on
Linh vao trLrac, An1 huy~t xen den sau th1 thanh gai ,g
Thanh-T~-kinh n6i: « khi am, dtrong ciia trai dat ho .
hgp, tran khlp lam mc)t binh th~, khi dc)ng b~n ta lha
thu◊c dtrang, dU'ang giup vao thi thanh trai; khi d¢ 1
ben hii'u, tW lhu(,c am, am giup vao thi thanh con gat)g
C~u nay cO.ng nbU" nghia kinh Dich n6i: er Can d~o thanb
trai, kh6n d~o thanh gai ».
Tinh cha huyet m~ nhan
t!l
cam
hung ma giao h<)i vo·
- l
nhau, tinh nha dtrang tiel ra, huyt:l thu lien1 tinh, tinh
thanh xtrang, d6 la 111u6n vtt nho· a can nguy~n {1) Hun
nguon goc. Huyet thi h◊ v~ bi:n ngoai, thanh bao thai
tinh Lhi day d~c a trong d~ h6a sinh nu6i dtr&ng, d6 la'
1nuon v6,t sinh truang nha l:t kh6n ngu!en (2). Am dll'O'llg
giao cau, ngung k~t thanh thai, cho thai a g9i la tu
cung, m<)t cuong c, ~brbi, lren phan 2 nga, mc)t nga thong
sang ta, mc)t nga t!ong sang hiru (2 nga nay tuc la 2
ong din trung). Tinh thang huyit thi duang la chu, thQ
khi, a nga hen ta (6ng din trrrng ben ta) tu cung ma
thanh hinh trai; tinh kh6ng tbang huylt, thi am la chit,
th1,1 khi o· nga ben hil.·u (ong din trung ben hfru), tir
cung ma thanh hinh gai.
Ma-huyen-Bai n6i : « khi tien tbien Clla con trai, do
dtrO'ng khi cha m~ giao cau, Arn khi khOng thang ducrng,
thi thanh trai ; khi ti~n thien c iia con gai, do ·dtrang khi
cha me; giao criu, dtrang khi kh6ng thang am, thi thanh
gai ».

(1) Ca.11-nguyen: can la dtrang, l~. cha, nguyen la dau, la trub'c,

ci•n-nguyen la due dlu ti~n cua can la gay trU'O'C ra muon va,t.
(2) Khon-nguyen: au-c d~u tieo ciia khon la sinh ra muon vtt,

76
 Pham sach n6i tren d!y, nhtr : am khi den truoc
g tinh xung ra sau, khi d9c xen vao, huyet khai ra
dll'O'D ·nh ltm ngoa1• d
boC t 1 , tro-ng trong, th'1 t h.an h t ra1;
. d u-ang
. · h vao tru6'c, am huyet xen vao sau, khi ngang giup
ti~ tinh khai ra b9c lily huyet, am trong di.rang ngoai
vao, :1, " •
thi thb.nh gai, cac ngbia d6 deu mo· ho ca.
Trinh-minh-Khiem n6i : « theo lo'i Chu- Trtrng thi nguoi
ta giao ~u c6 phan bi~t tinh tiet ra tru:6-c sinh trai, linh
tiet ra sau sinh gai, sao v~y? Theo lo·i Ly-dong-Vien thi
c6 nguai kinh mai bet, giao hgp thl sinh gai, kinh bet
Iau roi m&i giao hgp thl sinh trai; cling c6 ngrrcri sau
khi bet kinh, ma giao hgp vao ngay thtr ,1, thu- 5 tro· ve
tmac thl kh6ng c6 thai, ma. giao Iwp vao ngay thir 8
thu- 9 tra v~ sau thi c6 thai, va c6 ngtrai sinh doi, ma
Iai 1 trai 1 gai sao v~y? C6 le nao ngay le th1,1 thai trai
~a ngay chlin l~i th1,1 thai gai u-? Du-hi--M◊c l~i n6i:
« Dtrang yeu khong th~ x~ (ban) vao i:\m, am yeu kh6ng
th~ tiep voi dtwng », neu lai n6i nay tin chac la dung,
tbl trong do·i c6 ngu<Yi chong bi tan t~t gay com, vq ciing
yeu duoi, l~i th1;1 thai lu6n luon, ma nguo·i khi huyet dang
m~nh, tinh h;rc hO'n nguo·i, l~i thuong Unrcrng suot d<Yi
khong sinh de, sao Vf!.Y? Chu-dan-Khe n6i: « Ban ha l~y
kinh nguy~t lam chii ». Nhll'ng nha giau sang, hau thiep
nhieu, trong d6 ha khong c6 ngtrO"i nao kinh nguy~t dung
ky. L~i di~m nfra la trong d6 c6 ngu-oi lay chC>ng truac
de luon ma chong nay cm:ri v~ cho d~ de, thi ci.ing khong
th1,1 tbai, co le nao th1,1 thai vai ngm'Yi kia ma khong tln.1
thai voi nguoi nay tr? B~i khai, cha m~ 6inh con nhtr
t~o h6a sinh vi).t. Kinh Djch n6i: << d~o khon-(lhu{)c ,'\.m)
thui).n theo trfri (thu()c <lll'ang) ma blSn mua v~n chuyl!n »,
Xem nghia cau nay thl biet ro la dat sinh muon v~t.

77
 o·
ch!ng qua thuan theo trai, the thi m~ sinh con, chlng
qua ciing tbu~n theo b cha, thi biet viec sinh con ne11lay
dim 6ng lam chit ch6l, ha nen chi rieng trach a dan ba
sao CJ dim ong tbi khong sq gl gia hay tre, khoe hay
yeu, lanh m~nh hay b~nh llt, tinh d~ tiet hay kh6 li~t.
chi can khi giao cau, td.m m~c:h deu <len la tot. Con nlu.r
phlm bi¢t con trai bay con giti, khong cAu n~ tinh, huy~t
ra tnrac hay ra sau, khong elm n~ kinh bet da may ngay,
kh6ng cil.u n¢ giao can tru·6'c nt'ra dem hay sau nu-a dem,
kh6ng cau n~ cha mf;? khoe hay yeu, chi ciin tinh vii
huyet hen nao ci:ing do tram m~ch cling den ho-n hay
kem ma pbim bi¢t. Tram m~ch tbuc)c v~ tinh cung d~n
la tinh thdng hO'n huyet, thi thilllh trai ; tram m~ch thu❖c
v~ huyet cung den lit huyet lhling hO'n tinh, thi lhanh gai
(Tram m~ch cung den nghia Ht sung slr6'ng thoa den cgc
di~m. khong mc)t cbut gl mi~n cl.l'&ng).
Chu-Ban-khe n6i: « c6 ngtr•J"i hoi tbai sinh doi la t1_1i
sao? Bap : tinh huyet hfru dlr, chia ra 2 nga, huy~t nhan
s~ chia ra do ma tlrn gifr l~i. Con nl1ll' trai, gai cimg th\l
lhai, la ngay ctrO'ng gia dmrng, ngay nhu gia am, cam
irng vao nbfrng ngay gio- d6, thi am ducmg l&.n lc)n, kbong
thuc)c ta, khong lhu◊c hfru, ma tlu,1 khi a. gifra 2 nga.
Ciing c6 ngi.rai sinh 3 thai. 4 thai, ciing nlnr the thoi.
Sa.ch Nhan kinb kinh n6i: .« tinh khi thinh thi tbanh
2 trai, huyet khi thjnll thi thanh 2 ga.i, ti~h, huyet deu
thjnh thi thanh 1 trai, 1 ga.i; tinh, huyet lAn lc)n thi thanh
phi nam, phi nfr. Trai khOng th~ lam cha, vi thieu dll'o-ng
<l~o (lli·c (hro-ng v~t), gai khong the lam m~, vi llic Am
tl~o (tu-c itm he)) dcu khOug phai la thuln khi, ho{i.c cam
khi Lil ma, qui quai, thanh ra quiti thai ».
Ly-Bong-Vi~n n6i: « Can o:~o thanh lrai, khon d~o
thiu1.h gi\i, do la u◊ may thien nhien ve sinh sun khong

7~
ngirng ciia lrai, gai va 111 hrang nang (I) cua tl).O h6a, am,
dtr<1ng >.
Trai Chir-Trirng n6i: <t huyH Mn tm6'c hQc lay Linh,
thi sinh trai, tinh dfo trn6'c bQc lay huyet thl sinh gai,
um dtrang deu den thi sinh phi nam phi nfr, tinh huyet
phan Lim, la dau hi~u sinh dOi, sinh ha».
Tien str (2) Ph(mg-tri~u-Trll'ang n6i: <t sach N◊i-kinh
n6i: dtrang cho phlin chinh, am thl lam chu, y n6i dtrang
cho chinh khi ra, mu6n v~t m6'i sinh dtrgc o.m lam vi~c
chii tri mQi hiuh mcri d~ng len dtrgc. Li;ti xem kinh Dtch
n6i: khOn di;to lhu{m lheo a trai ma 4 mua van chuy~n.
thl ro la dat sinh muon vM, thu&.n theo a trai, m~ sinh
con ciing thu:).n theo o- cha, ngll'ai cau tg nen lay dim
6ng lam chu, khong nen chi chuyen trach o· dim bit. Bo
thgc lit dl).O 16-n ci'.1a trai sinh dill thanh vii la le dung
ciia dtrang thi am tntang (dtrang. cho linh khi ra, am
1hi nuoi lcrn len). Thll'ang !hay dim 6ng 6 m~ch hong
1t1;1i, ml).ch xich c6 li,c, thl sinh nhieu trai ii gili; 6 mi;ich
tram, le, mi;ich xich tram, vi, thi sinh trai it gili nhieu,
bo~c sinh trai ciing chet non, do la kinh nghi~m da nhieu .
Huong chi 2 than (am va du·ang) cung giao ket, hgp li;ii
thanh hinh. Than la v6 hinh, chi co co.i ,•6 hinh mcri <:6
th~ sinh ra cli.i hii·u hinh, vi le tl).o h6n deu sinh a ch6
htr v6 ca, khong nhll' con so dem hay v4.t chal c6 hinh
tich. Cho nen thiin la goc th\l thai, nhung can phai nhO"

(1) Ltc(Jng niing : nhfrng cai ta; nhien khong phai h9c mil Jam
d1rc:rc la hro-ng nang.
(2) 1'ien SIi': Lan ong tho- Phung-tri~u-Tr1ro-ng litru lien SIT.

79
o tinh va khi, sao v&.y? Vi thin (t) kh6ng c6 th~, la
khi (2) lam th~, tinh (S) khOng d!nh hinh, lay khi lam htn?
Th~ vM co 3, can ban thi la mc)t. Than tuy la chu cii~
tinh va khi, nllll'ng than tat ph.ai ph1,1 vao v~t cUt, tinh
c6 th~ ngtrng tu dtrQ"C than, ba cai d6 co tac d1,1ng Ian
nhau, khOng th~ ta.ch rai, cho n~n Binh Thuc c6 cAu :
<t: Xet t&i cimg do tir luc bit dau thu khi m6'i thanh

thai ». Tinh ctia thuy Ia chi, tinh cua hon la than, vi Unb
due kbong c6 boa kh6ng dc)ng, chi m<)t di~m cMn boa
nguy~n dtrO'ng (4) vo hinh d6, di lam cl> dc)ng cai chan
than m~c d1;mg (5) v6 hinh .Sa.ch N◊i kinh n6i: o: cai co
nang ln tang a trong thul)c ve than, vi than la chu phat
d9ng CO' nnng, cong vi~c ctia CO' nang phat d(')ng ra tac
dung, kh6ng h~n thf! ma ti, nhi~n thi!, ngtrcri ta khong
ai bi~t dtrQ"c. N~u c6 th~ Hfy lcJ'i n6i « ta ro hinh dung, ,
l~i khong phai la cong dung cua than. Li;i.i xem nhu: ke
gian dam trc)m len khong c6 y gi mu6n de con, ngfiu
nhien giao cau, l~i d~ thimb thai, Ia do tam chuyen chis,
than cbam chu, Iii-a due b<Sc m~nh ma khi cam hrrng nong
nan day d~c. Con nguai an tam giao hgp, chu tam vao
vi~c cau t~, ma dut de c~n th(ln, l~i nh<;>c cOng vo ich la
do tam hao than suy, lira due kh6ng m~nh, ma khi cam
hrrng ciing b~c nhu-Q'c, Do d6 c,o th~ thay ro hie giao can

(t) Thdn: cai t11 nhien hol).t 490g khong c6 hinh.

(2) /(hi: ogtrcH ta ohO" s11 nu6i dtrang cixa ngii coc sioh ra
huyet ml).ch 4ay du, do <16 nguyen khi sung tuc ra kh~p than
th~ va cac khieu.
(3) Tinh: nguyen to sinb. san ciia cac loai ngucri.
(4) Chan hoa ng11ye11 dtcung: tuc la hoa cua mcnh moo.
(5) Chdn than m{lc di.mg: Lan-ong hay n6i tieng nay, chi di
0

than khi vo hinh ben trong, ro~c [d1ien c6 tac d1,rng.

80
 ho thanh thai c6t yllu IA do o· tlllin, do a boa, 111-i ciing
~ i', tac dung cua phlin duang nfra. Nguai ta da b?im
0
thu ;, thien nhien, thl kh6ng ngoai dtrQ'C ly le Am, duang,
cbo nen dU"ang vu·Q'ng thl sinh nhillu trai, am th!nh thi
sinb nhieu gai, tuc la nghia can d11-o thanh trai, khOn
dao thanh gai trong kinh D!ch. L11-i xem dai xua, luc sinh
r~ ngtrai, phlin nhieu nhAn c6 cam hung vai vtt ngoai
mA tbilnh thai. M6i tlnh cam xuc d6, cfing chlng qua la
cOng dung cua than.
Nhll'ng si', di c6 thlin ciing chdng qua IA nhcr tinh cua
hoa. Nllu khOng c6 boa lam cho than dtrgc sung tuc, thl
cfing khOng c6 khi d~ sinh ra tinh. Ba cai d6 (than, khi,
tinb) di mat di, thl nguai ta chi con la m◊t dc5ng tro ngu◊i
lhOi, con dau c6 dtrang Ma h6a sinh va tinh tinh cam
xuc nfra. Xua. c6 cau : « 3 thang mai thanh thai, chtra c6
hinh th~ trai gai nhat d!nh, khi Io11-i (1) tiem tang, t~ nhien
d~i thay bi mtt », d6 cfing lit s~ vfo c6 cua thien nhien
t11,o h6a, sao dm:rc cf> chilp cho la kb Ong c6 ca. Tien trillt
c6 cau : « dtrang thi am trmhg »(2). L11-i n6i : « dtrang thi
Am h6a » (3). GQi IA a: lrtrcmg », gQi IA « h6a », ha trong d6
khong c6 ng1,1 y gi hay sao?

VIII. NGHI' M M~CH CO THAI

(Ph1,1 them bai ph!n bi~t trai, gai)
Ve m11-ch th1,1 thai, N◊i kinh c6 n6i: « minh c6 b~nh (tuc
IA kinh bll) Ilia khOng c6 m11-ch ta la ..:6 thai. PhAm m11-ch

(1) Khi Io11i: nbi gi6ng do khl huy~t gay ra

(2) Duung sinh dm trirung: d11ang la tinh khi thl gay giifog,
Am la huy~t th! nucii cho llrn J~n
(S) Dirung thi dm hoa: duo-ng phat ra tlnh, am h6a thanh hinh,

6-P9 81
 kinh be la m~ch :deb d~n ma dtrt quing m~ch, khOng
b~nh ta la m11,ch xlch di~u boa khOng b~nh, 2 ~ch co
khac nhau ,. Sil.ch Mi;tch-quyet noi: «m~ch ho~t. nhanh
ma kh6ng tan, la c6 thai 3 thang, chi nhanb khOng tan,
la c6 thai 5 thang, sau 6 thang, tbl m~ch ciing khOng
nhanh nfra (m11,ch bo11,t la buyet ngirng 111,i, nbanh khong
tan la huyet djcb k~t li@m, la CC) thai 3 thang. Neu chi
nhanh khOng tan, la tir htr dan dlin tra l~n thtFc, huy~t
djcb dQng 11.!-i, chuy~n tbanh hinh th~. cho n~n m11-ch kh6ng
hof!.I, la ml/,ch c6 thai 5 thlmg). Nhtrng ciing c6 ng1ri1i
roach tmac sau hong sac khonit thay dM la khi huyet
r(t thjnh, khong th~ cau n~ vao m◊t each dugc.
Sach N◊i kinh n6i: « dan ha m~ch Tue thieu Am d❖ng
llm, la c6 thai (day la m11-ch than, thb.n thu◊c thuy, chu
ve hr cung, d~ li~n h~ bao thai, la c◊i r~ ciia thai nghen.
Hof!.l lQ'i thi khong kh6 sap, Dlf!.Ch d¢ng nhll' dang h◊t
di).u lay dQng luOn luOn. nhtr dong chfra ngi).m v~t chat
l:, trong, d6 la co thai).
Mf!.ch am kich d◊ng, khac vai m~ch duang, ciing la co
thai (m~ch am trong b◊ xich kich d(mg len tay, khac voi
I m~ch Lh1>n, la mf!.ch c6 thai. Vll'ang-thuc-Hoa n6i :« ml!,ch
xich an xuong khong du-t, ciing la nghi'.a the). M11-ch am
kich dc)ng l:r dll'<1i, m;:tch dll'ang trai 111-i c, tren, ma huy~t
khi dieu boa, la c6 thni. M~ch Thu thieu am d()ng mf!.nh,
mf!.ch xich kh6ng du-t, d6 la c6 thai (Thu thieu am thu◊c
tam, tam chii huyet m11-ch, lh$.n la bao m6n (1), m~ch
frng abl) xich, ho~c m~ch thcSn vi, ml).ch quan ho11-t, mf!.ch
xich sac, di l~i tr6i chay mau 1~ nhll' cbim se mll, ho~c
chAn ml!,ch 3 b◊ phu, tram blng nhau, holi.c mach bioh

(1) Bao mon: cira bao thai.

82
thU'lmg mil htr, kinh nguy~t M, m~ch xlch dieu hoa, cho
111 c6 thai). 3 b<) phu trlim b!ng nhau, khOng c6 b~nh gl,
mil khOng c6 kinh nguy~t, sao vty? (Sach M~ch kinh
n6i :< 3 b◊ phiJ tram m<)t Ian dt'rng l~i, lfo xu6ng khOng
dt'rt, Ill c6 thai, sao l~i cli' cau n~ rr hllng ho~t lam gi?
Ban ba than th~ yiu, m~ch xich an xu6ng khOng dirt, la
c6 thai, vi than th~ yfo ma m~ch kh6 ro). Ml!ch xich d~i
ma VllQ'ng la c6 thai, kinh nguy~t hit r1li ma b~nh nhieu,
nbtrng 6 m~ch khOng c6 h~nh ciing la c6 thai, vi ngtrai
c6 b~nh ma m~ch khOng c6 h~nh, la khi huyit con h~n
ye vi~c nuoi thai.
Phcin bift trai gai. M~ch ben ta nhanh la trai, hen bfru
nhanh la gai, 2 hen deu nhanh, la de sinh dOi (trai thu◊c
dmmg, a hen ta, khi thu<)c dtro-ng, nen m~ch ta nhanh
hem m~ch bfru; gai thu◊c am, CY hen hfru, khi cil.ng t~n
aam, nen m~ch hfru nhanh ho-n m~ch ta). L!!i n6i : tram,
a
thl/,'c m~ch ta a
la trai, phti, d~i hfru la gai, c6 th~ d!J.·
do:l.n dllQ'C. L~i n6i : « ta VO hfru deu nhanh, sinh 2 gai.
L!l,i n6i : « rieng m~ch xich hen ta thay dl!,i lo. trai, rieng
m:).ch xich ben hfru thliy d!!i la gai, ta vo. bfru deu tbay
d~i la de sinh dOi (d~i la hinh tr~ng m~ch thl!c, hi:c nhtr
nghia dtro-ng kich d<)ng, Am trai l!!i).
Tnro-ng-canh-Nh!!c n6i: « ta vii hfru chia ra ilm, dtro-ng,
tbi la la dtro-ng, hfru la Am ;thon va xich chi a ra ilm, dtro-ng,
lbl lhon la d1ro-ng, xlch la Am. Lay hlnh trang ml!chma chia
ra Clm, dtro-ng, thl dap nhay m~nh, triim, thl/,'c la dtro-ng;
htr, Dhtrc;rc, phiJ, 11ap la A.m. Cac m1?-ch d1.wng ma lhl/,'C
la trai; cac m11,ch A.m ma btr la gai, d6 la ly luan nhat djnh
(dtrcmg khi h,l CY m~t. con trai m~t n~ng, thai tat ni'im sap,
am khi tu CY ltrng, con gai hrng n~ng, thni tat ni'im ngu:a).

83
 , te la gAi. M~ch
Biµ kha i, m~ch trlm , lb1'c la trni, trlm
; m~ch xich b~n
xich b@n hiru phu , d~i biit chlc la gai
h trlm U! la gai;
ti phu , d~, noi chu ng Ia trai ; m~c
tire nhtt n6i : « cac m~ch
trlm , th1'c la trai. B6 ciing
la Etai. L(li xem : ngtro-i dan
dtra ng la trai, cac ml!-ch Am gAi, b1;1ng
cai thur1 g, Ia thai con
ba chir a b1,mg blnh nhtr .khi con
con trai (vi trai, gAi
hinh nhtr cai nlH la thai
bt,mg m,:, dau goi
a tron g bi;,c thai : gai ngo inh m~t vao i Ian tr~n nho, hinh
va cbAn, ch6n g vao bi.mg m,:, dtr&
anh mJt vao lll'ng m,:, thJ XtrO'ng
nhtr cai thun g; trai ngo
trc>n nhll' cai noi).
s<Sng ltrng ch6n g vao b1,mg m~. hlnh
gai, ma thAnh tbai
Lt:?-i c6 n6i: thai c6 thai trai bay tbai
g a than g tht.i- ha, do
c6 khi cMm khi cb6n g. Tha i trai dl)n
tinh dtra ng sam ; thai glii d(m g a than g thu- nam, do
: thim g thu- ba va thang
tinh Am ch~m. L~i c6 thuy ~t n6:i
nhi~ u la con trai, thang thu
thu- nam thay d◊ng, pha n con gai.
thay d(>ng, pha n nhi~ u la
tlr vii. than g thtr sau

H1h QUYEN BAU

84
 PHU BAO XAN NHI£N
QUY~N cu61

I. THO'l KY C6. THAI

I - XET NGUYEN NHAN VA ca CH~

CUA BtNH
Sao-nguy~n-Phll'ang n6i: « c6 thai 1 tbang k~t thanh
ml)t hl!-t gi6ng nhll' h11-t sll'ang, do thai ci,c dl)ng ma sinh
dirang g9i la« ph6i tbai l>, PhOi : lb. thi~n nhllt sinh thuy (1>,
m11-ch kinh Tue quy~t Am nuOi dir&ng, kinh nguy~t M liµ,
an u6ng hai khac trircrc. Hai thang g9i la « thuy cao »
(nircrc cao) bi~n thanh sac do nhll' canh hoa dao, do thai
ci,c tinh ma sinh Am. Thai: la dja nhj sinh hoa (2), ml!-ch
kinh Tue thi~u dU'ang nuOi dll'ang, non, mu-a, lgm, tire,
bo~c ham an ml)t thu-, tll~ IA tblly ml)t ll!-ng dli hll' hao. Ba
thang g9i la «Thuy thai » (3) m11-ch Thu quy~t am nuOi
dirang, hlnh tll'(;mg Mt dli.u h6a d~ chia trai gai, dl!-o can
thl lhanh trai, d11-o kh6n thi thanh gai. Kinh Djch n6i:
1t m(,t Am ml)_ t dirang g9i la d11-o, trai vcri ngll'ai ml)t le
(1) Thtan nhllt: trrc la phlin d1rang.
(2) Bia obi : trrc la phlin Am.
(3) Thuy thai : hlnh thai Oliu lien.

85
nhu nhau, trai gai due n~n tinh, muon vO.t l\1,' b6a sinh
thl can la dliu mQi khi dmmg, khOn la dau m9i kht A.m'
d!).o can thanh trai, d~o khOn tha.nh gai, b◊ may trai gai
sinh ra nhU' vty. Bi5n thang m6d chiu tinh boa ciia thuy
lam thanh lmy~t m!).ch, hlnh tU"C;,ng du, sau phu thanb
m11-ch Thu thi~u dll'ang nuOi chrlrng. Niim thang muichj~
tinh hoa cu.a boa, lam thanh khi a.m dll'ang; gan xu:ang
da thanh, 16ng t6c mai IDQC. Sau thang m6'i chju tinh
hoa cua kim d~ lam thanh gAn, mi¢ng mlt deu thA.nh,
m~ch Tue dirang minh nuOi du&ng. Bay thang mui chiu
tinh boa cua m()c d~ lam tha.nb xuang, thai nay ra M~,
hay C\1,'a dC:,ng tay trai (vi tri gan a hen trai d~ tang Mn)
ID!).Ch Thu thai Am nuOi dir&ng. Tam thang mui chju tinh
boa cua thb lam thanh da de, hlnh hai dli.n 16-n, chin
kbi~u deu tbanh, thai nay ra phach, (vi tri phlii a Mn
phai d~ tang phaeh), ml/,ch Thu chrang minh nu6i du:ong.
Chin thil.ng mai chju tinh hoa eiia th!).ch (da) lam thanh
da va long, tram khap xuang diiy du, thai chuy~n minh
ba llin, ID!).Ch Tue thi~u Am nuc,i du&ng. Mucri thang thi
m!).ch Thai duang nuoi dU'&ng. Tinh than day du, chju
khi ma sinh ra.
CW c6 quAn ehu (tam vii. tam hao l!).e) khong phai lam,
nen khOng nucSi dir&ng gl ca.
C6 thuy~t ban ve du&ng thai ma l!).i lay ngii hilnh chia
ra 4 mua. Pham nguo-i ta tu: luc th-u thai a trong d~ con
thi khi huytH ch~y khap 12 Thu, Tue kinh ml!,ch d~ nuOi
du&ng, h◊ v¢ nguyen kbi eua tba.i, c6 ly nao 11!,i theo tung
thilng ma chia kinh, kinh nao thl nuOi du&ng tbai vao
tbang nao bao gio-, Ma-huye n-Bai dii bae ho, nen khOng
i:hep vao day. Sa.o-nguy~n-Phll'ang ma n6i m◊t thang
hai thang la n6i ve s15 tbang c6 thai thl dung ly ve,y.

86
 2- PHAN Bil~T CHUNG TR~NG
MQi cbu-ng b~nh khi c6 thai, deu vi thai khi ma sinh
ra. B◊ng thai va lau thai deu bj ra mau, nhung d◊ng thai
tbl dau b1,mg ma lau thai thl kh6ng dau b1,mg, cho nen
d(lng thai nen di:m_g thulSc hanh khi, lau tbai nen dung
thu11c tbanh nbi~t. Ac tra (1) la buc}n n6n lam tra ngl!-i vi~c
an ul>ng, ngll'ai beo la vi nhieu dam, ngucri gay la vi nhieu
nhi~t thl nen ·gia giii.m dung thang Nht tran (Nhat 93). Tu-
phi~n la phien tao, tAm than rlSi loi;rn. Tu- gio.11 la dam dii.i
s1,lc len, mlit x~ch mi~ng cllm. 7'i} thiing la m~t mlt sung,
chlln tay vii thlln thl! pbu tbiing. 7'u- khi Ia hai chan phu
thiing. Tu- ld.m la. til!u ti~n gll.t, it. Chuy1!n bao la til!u ti~n
kb6ng th6ng. 7'u- huy'en la tbai khl kh6ng thu~n, x6ng vao
tim ma tru6'ng dau, chi vi chu chclt vi~c van h6a, dim ha
c6 thai thl cO'm nuac v~n h6a khong tb6ng lgi ma sinh
tMp, th<ip thi sinh dam, dam thl sinh nhi~t, nhi~t thi sinh
phong. Ta- thung, tu: khi la thu(lc ve thil:p; ac tra la. thu(>c
ve dam ; tu- phi~n, tu- ldm la thu(lc ve nhi~t, tu- gian IA
thu◊c ve phong ; tu- huy~n la thu(lc ve khi ; chuy~n be.lo
la thu(lc ve hu. Ca.ch dung thuclc b~nh thll:p thi hut ra.o,
b~nh dam thl lieu di, b~nh nhi~t thi thanh giai, b~nh
phong thl d~p · am, b~nh khi thi tan di, b~nh bu thi bl>
vao, t6m 11!-i clin dulli ta gifr thai lam chu yeu. (Nen xet
ky a m1,1c tl!-p chu-ng du6'i dAy).

3- HU THVC
Than thl! dliy dijn, ml!,ch lh~c. lhanh nien ,·6 h~nh,
an IDl!,Dh la th~c; th{m thl! hen y~u. IDl!-Ch hu, du-ng
tulli nhieu b¢nh, an yfo In hu. B1;1i phAm nhii:ng ngll'ai an
kham khll lam kh6 nhQc thl phan nhieu hay th~c; nhfrng
ngtrai an beo bl!, ng~i an nhan thi ph"lin nhieu h11y htr.
(!) Ac tdr: Non nghen.

8'1
 4- cAcH TRJ
Luc mai phOi tbai, chAn khi mai g~p. nhl? boa da
ngung kit, m~m yiu d~ bi thuang, cho n~n an Pha~
ki~ng d~ cay nong, la sq tan 01at cai ngllng k~t, thllc
an phai chQn do ngon ngQt la muon b~ cho chat m~lll
yeu. Hai kbi dii ngllng ket l~i n1h1r bun a trong khuOn,
vang a trong mlu, chi dtrgc ren due mai n~n hinh. Nho
khi cu.a m~ d~ nuOi hlnh th~ nha vi, ciia m~ d~ nuoi
tinh khi ; hlnh th~ tinh khi dirge nuOi d1r&ng, la nbo
khi vi lam can ban, he m~ han la con ban, m~ nhi~t la
con nhi~t. m~ no con ciing no, i:n~ d6i con ciing d6i, vi
vi hu ma cam b~nh, tily cam b~nh ma hien chuy~n. cho
n~n luc c6 thai ha kh6ng n~n din th~n ma dieu dtr6ng
bay sao?
- Phong sliy thai, n~n phong vao thang thu- I, thtr 3,
thu 5 va thir 7, vi nhfrng thang le deu do t1,tng d1r&og
thai, ma tha.ng thu 3 11(1.i la tbang t1r6'ng boa lam chu,
thai dt d~ d(,ng, cang n~n gifr gin din th6.n, vty n~n
uong thu thu6c giai nhi~t mat .b:uyet, 11,ti theo kbi huyet
hll' th~c cua ~ng phu dtr&nR thai tung thang ma dieu trj.
- Thanh te n6i : « c6 ngtrai bao c6 thai khOng n~n
chfra, ma ban Mn s" hl!,i thai 11ha huyet ». Nao c6 biet
b~nh ta quay roi, chinh khi hu hao, neu cu- cau chlp
ma kh6ng cho ulSng thu6c, thl m~ se hen yeu, bao v~
sao dtl'Q'C thai nhi. N◊i kinh n6i: « ngll'b'i c6 thai ma
u6ng thuoc vi c6 b~nh thl khOng h1,ti, nhll'ng b~nh chira
bot qua nu-a thl thOi, n~n chfrn each trung blnh thich
dang vai h~nh thi c£ing kh6ng nghi ng1:1,i den cong ph~t.
Ngtrai din th~n chi sg cOng phi~t pha huyet c6 h~i den
thai chiing.
88
 Trong pbep an tbai c6 n6i : a: m~ c6 b~nb ma dfo nOi
d◊ng thai, chi chfra m«;l thl thai l1F an, n~u thai khi khong
vfrng, boJc c6 bi de dc)ng d~n n3i lam m~ dau thl n6n
an thai la m~ t1F khoi (c11:m dung thuoc h1_1., hiin va IQ'i
ti!u). Con gai con tulli tre, tbi6n qui chtra dln thl thuc)c
Thilu Am, Thi6n qui dii ra tbl tbuc)c quy~l Am, d~n thi6n
quy dii b~t tbl thu◊c Thai A.m. Chfra b~nh thai sim ma
theo Quy~t Am, la theo tir ngucin goc nguy6n khi sinb
h6a; phep chfra kh6ng ph1_1.m d~n vi khi Ia theo nguon
goc M,u tbien sinh h6a, d~n ca. kh6ng dtrgc ban, khong
dll"Q'C h1_1., kh6ng duQ'C lqi ti~u ti~n. la SQ' lam mit lAn
dich ma h1_1.i d~n sinh khi.
Pham con er trong b1,mg m~, nho khi cua m~ la d~
nu6i d1r&ng tinh khi. nho vi cua m«;l la d~ nu6i dtr&ng
hlnh th~ cho n6n thai nguy~n (t) cot 111:y ty vi an uong
lam can him ma ca m«;l vA con deu nho vao d6. Ngay
nay ngtroi an do beo vf ngon, US:t k~t nong n~c ma roi
khl huyit suy dlin, dom boa t11:l tbinh ma sinh ra mQi
chung ac tro-, tu- gian, tu- thii.ng. Nhtrng mQi chung b¢nh
trong hie c6 thai, thi deu lay an thai lam chu, col sao
cho khi huy~t boa binh thi tram b¢nh kh6ng sinh, n~u
khi thjnh mil. nhi¢t thi khi huy~t hao tl!n ma thai khong
an, thl nen thanh nhi~l dtr&ng huy~t lam chu; nfo sinh
ho1_1.t an uiSng dieu dir&ng dung each 11_1.i tuy¢t kh6ng
them muon (2) d~ an dtr&ng thai khi, thl dliu c6 cam
b~nh ciing khong can h1_1.i.
Ban-KM n6i: a: Bl_lch tru6,t, Hoang clim la vf thul>c
thanh an thai ». Thay thuiSc tlim thtrong thl n6i thuoc
6n uhi~t c6 th~ dll'&ng thai, ma khong bi~t hie c6 thai

(1) Thai nguyen Ia nguyen khi cu.a thai.

(2) Mu6n dam d1,1c.

89
 rit n~n thanh nhi~t. lam cho huy~t tuan hilnh theo
kinh ma khOng ch~y bO.y cbo n(m m6i an thai du-Q'c.
B~ch trutt bb ty d~ b~i dll&ng cho m~ cua muon VQt~
Hoang dim thanh boa, d~ lll t1hutn cho tu cung, liun
cho c6 lgi d~ trir cai h~i. ma thai t~ an. Co ich mlu
ho~t huyet hanh khi c6 cimg r1ang bb am, luc c6 thai
khOng tr~. hie san hO.u khOng hll, la uo trong hanh khi
ma l~i c6 bli.
Thai den 3, 4 thang bong 1:bay dau bung thl chi
Sa nhan va chut it M◊c hU'cmg la hay chu:a dau va.
himh khi d~ cho an thai. Thai den 8,9 thang tat nen
thu~n kbi, thi dung cac lol!-i Chi d.c, Ttr to, nhfrng ngll'ai
khi lur, n~n bli khi d~ khoi tr~. thi dung SA.m, Tru~t, Tran
bi, Qui, Thtrqc, Cam thao, Phuc bi, khi lhl!c nen ta khi
d~ che bat d1wng thi dung Hoang cam, Bl,lch tru~t. Tran
bi, Cam thao gia th~m Chi xac.
Tri~u-dtr&ng-Qui n6i : « c6 ngu·ai hoi B~cb tru~t. Hoang
cam la thu6c tbanh an thai, thl luc c6 thai khong th~
thieu dU'Q'C chang ?- Tra lcri ran,g : chll'a hAn da nhll' vly,
vi cu6ng thai dinh vno thtn ciing nhtr chuong treo vao
xa nha, c◊t khong vfrng thi xa tat phai lung lay, cho nen
mu6n an thai trll'ac phai giir virng hai be) th~n, lam cho
trong b(> th~n ~m am, thi ty m1'.ri sinh khi. ha tat nMt
djnh dung B~ch tru~t. Hoang cam mai an thai dtrgc sao?
Pham trong b1,1ng c6 nhi~t ma thei khong an thi nen dung
thu6c mat, trong h~ng c6 han, thai ciing kh6ng an tbi tlt
phai dung thu6c on, cai d6 la lhll'ang. Hu6ng chi trong
hai b◊ th~n c6 du nguon thuy boa., lam can ban cho m~ch
Xung mf:!,ch NhAm ma rat quan b~ v6'i thai nguyen, thl
kh6ng phai B~ch tru~t. Hoang dim lam cho an dtrQ'C•
90
 Nhtr trong b(> th~n thuy kem thl nen lam cho thuy m11-nh
(L1,1c vj dja hoAng)(tl, trong b(, tMn boa suy thl nen bll
boa (Bat vi dja hoang, (33), dieu kinh lhi nen dung B6
trqng, T1,1c do~n, A giao, Ngai di~p, Bmmg qui, Ng!i vi;
clln cir vao thuy hoa ma dung thuoc la mau kifo hi~~.
nim vfrng mc)t le th6ng s116I, mil cilc sach chua he n6i
dfn, d6 IA lai bb.n cua Tri~u thj roi Phung tien-su neu
ro ra. Va l~i, t~ng phu bam th\t, hau nhi~t kh6ng gi6ng
nhau, c6 ngu-ai t~ng him kh6ng c6 nghen, phai u6ng Bat
vj, TMp bll mai c6 thai, sau khi dii c6 thai, vdn theo dung
thu1Sc nhtr tr116'c, vi t~ng phit dii quen nen kh6ng thay
Qu~ Ph1,1 IA nhi~t. vAn cho Iii thtrcrng, mo cung yen lln
v6 SIF, l~i lu6n lu6n nu6i dtr&ng dtrgc thai nguyen. Nfo
kh6ng dung thulic n6ng llm ma dung thir thu6c Hoang
elm thanh nhi~t. nao c6 bi~t cai ngm'.Yi dii bll dmmg dua
!en dtrQ'c thi bll Am keo xuling la kh6ng IQ'i dllu ! Tat nhien
1·oi dfo hj say thai vii. ciing tlln h~i dfo thai nguyen nfra,
IA vi t~ng phu cua ngtrai CIFC htr, thi it kb! dtrong h6a
thing truang (t) cua xuan, h~. mil nhieu khi Am hll.n ha
giang (2) cua thu, dong. Nguai XU'a dung Hoang cam a~
thai, la do tlr cung qua nhi~t khong an, cho uen phai dung
thulic d~ng va han d! cho thai an, nhirng khi huy~t v1rgng,
ty vj boa thi thai t11 nhien kh6ng_lo, nfo mil sai trai th!
thai se say ngay, cho nen thai nguyen toiln nha khi huy~t
d~ nu6i du&ng, mil khi huy~t l~i nha wm mrac d~ h6a
sinh, vi the ma ty Iii chu chlit cho mQi khi trong ngoai
cua than ngirai, ma he) may v~n h6a ctia thai nguyen,

(I) Otrung hba thiing tnrcrng la khl dtrang On hba !ha ng !en
1'i Urn m,nh.
(2) Am hao h(I giang la khi am han J~nh giang xuong.

91
 toan nb.a vao ty thll, cho nen dung B11-ch truM d~ ghip
-vao. Nhll'ng chi ngll'ai gliy huyit nhi~t, phan dinh di
qua nhanb, thai thU'lYng bu-c M11 tren. qua dl)ng kh6ng
an la dung tb6i, niu ngll'lYi beo khi suy, thai tbllcrng
tr~ xu1Sng thl khOng c6 NhAn silm d~ nAng thai len la
kbOng an dtrQ'C; ngll'lYi chi\c njch khi thinh. thai thtrcrog
khOng vln dll'Q'C, thl khOng c6 Htrang phu, Sa nhA.n d~
tieu bat di thi khOng an ; ngtr6'i huyit hll' boa VllQ'ng,
hung thU'ang dau gil:p thl kb Ong Xuyen khung, Btrang qui
d~ nuOi dtr&ng la kkOng an ; ngll'ai minh beo dam nhieu,
lQ'm mu-a. ch6ng mJt, khOng c6 B11-ch linh, Ban h~ d~
.khai thOng thi khOng an, tren dA.y deu la chfra ve khi m~
bi chenb l~cb.
Chat dat v1Sn nij.ng, nhtrng dmrc khi trai trum h9c ma
nang len, thl he) may sinh s1Sng khOng ngirng, niu a ch6
am u gia 111-nb, anh sang mij.t trcri khong chiiu vao, thl
cac loai vlt sinh s1Sng rat it. Vi nhtr than th~ ngtrai ta,
da thjt day dJn, hrc la huyit VtrQng, nhtrng huyit VUQ'ng
d~ dfo khi suy, lau lau se thay hai thien 1¢cb.
Khi vai huyit phai cung dAng djt nbau ma khOng nen
thien !¢ch, khi lam chu thi huyH luu thong, huyit lam
chu thl khi trai 111-i khOng hru tbOng, khOng phai la k.hi
suy nhU'ng khi khOng lll'u thong thi ciing giong nhtr suy,
cho nen nhirng thuoc bli khi, nhlit thil!t kh6ng neu dung,
ma trai 111-i c6 khi dung lhu6c hao khi, bai vi khi dUQ'C
bli tbi ccS k~t 111-i, chi bAng tieu hao di d~ gilip cho n6 hru
th6ng, Lhi huyiH dc)ng dii lau 11/-i tra ,,e nai chu quan (tam
. can), B~o si a Nam san de ra Mi Sau thai hoan (thul>c
Jam thai gay) la do le ay.
Thh t~ng cua dan ha d~ gifr lily thai hrc la cUn khi
cua m~ ma con nha d6 d! sinh dtr&ng, nen sau khi c6
92
 I · phoi nen trll:n tinb, tbl khl huylft dieu boa, trong
1:~ng ph11,m dEn thil:t tlnh, ngoa~ khOng tham nhil!u Ngii
· di> an lanh qua nong qua deu la kieng ky, khl d◊c
~ .
· un, ni\ng, gi6, suo-ng kbong the~ xAm ph~m dU'Q'C vii ciing
:ong nen giao cau d~ xuc d◊ng d1,1c tinh. Kieng gifr iin
ulSng, nbll' lin thit tho thl con sut mOi, an thit ch6 tbi
COD bi cam, UD ca d◊c thl con ghe la (1), Tint khl kinh
S11 thl. COD sinh dien, tM,n khi kbOng du thl con
ha th6p,
ti khl kb6ng hoa thl COD gay com, tim khl bu: kem thi
con kem tinh than, con la theo khi m,:, m,: kh6ng cln
tMn sao d1rgc. NEu kbOng thai d◊ng, thai dau, kb6ng bi
di ta di lY., kh6ng bj cam
m11,o phong ban thl kh6ng nen
u6ng thu6c.
Se.ch Ti~n san tu tri c6 n6i : « cha u6ng nbieu thu-
thu6c; ch& u6ng rll'Q"U qua nhieu; cha chftm cuu d.ng
xien ; cha di d!!,i tiiu ti~n vao chei khong lhll'crng di; cha
treo cao ; cha x6ng pha hi~m tra; cha ganh vac n~ng
nhQc; cha giao clfo ph6ng tung, trong bung c6 run SQ' ma
giao ctu thi kh6 de ma con ttt dien gian; cha nlm. ngu
nhieu, nen th1rcrng di thll'crng d11,o ; cha lao l!Fc qua, lam
cho th&,n khl thiEu kem ma sinh con ha th6p. Mij.c Ao
kh6ng qua am; an cam kh6ng qua no; n!u ty V\ kbOng
dieu boa, vinh v~ bi hll' kem thl con tat gay com nhieu
b~nh. N!u ph!!,m phai vi~c xtty nhil dap dat, ho-i dat' lam
cho con hinh bai \an rii. mil chEt (1), bi dao chi).t thl thin.
con tat bj th1ro-ng, bj ngam bun thl 16 khifo con phai
t~c. bj dllnh d&.p tbl con sac xanh mer, bj tr6i bu◊c thi
con cii.ng co quap. N!u c6 nhfrng lam lOi ki tren tbi hi~\l
nghi~m nbu vang b6ng, nen nhat thi!t phai kieng de.

(1) T6n trc;,ng y c~ nMn ma djch ra , song theo y chung t6i

Qi~m nay ch11a chinh xac.

93
 Sao thf n6i: « c6 thai 3 thing., g9i IA «thuy thaj,
hlnh hrQ"ng m6'i h6a, chtra c6 ki~u each nMt dinh lhlll4
~ .c , • ' eo
Dgh·
cam xuc ma bi!n dui. Muun l!Oll tbang tbln 1~111
lai ngny thAug , minh litm
trang, thl n~n mi~ng n6i "•~c
• hi cung 18
ngay thAng ; mu6n tfo con tra1 t n~n mang
!t

c (t~'
mucSn de con gai thl n~n manE/ vong da n~m ng 9
mu6 n con xinh d~p tbi n~n deo hon ng9c qui,
mu6n c '
1tg1r:
hien tai tbi n~n dQc sach. Phep d~i gai ra trai ciia
g bo vAo hii vai do ma tnan
xtra, hoJc Hfy Hung hoan
ben trai, ho~c thlim lay t6c vA m6ng lay m6ng cha.n cu g
tMm lay ltr~
ngm'ri chclng d! xuong dtr6'i cbiiu, hoJc
bua d~ xu6ug dtr6'i gim'rng ma d~ be ltrai
xu6ng dtro-i
ho~c tham lay 3 cai J6ng du6i tMt dai cua git trong
da;
xu5ng dtr6'i chiiu, ma cha cho ngll'a i dim bA ay bi@' i_
Mn ngoa i ma cam d¢ng vao
Tren day la do hinh ttrqng
xem thJ
trong , n~u khOng tin hay thir -v-Ao con ga ma
Mt ca. Bai vi phep
m◊t ll trfrng se deu DO' ra gA tr6ng
an thjt ga trong Ja
thai h6a ciing IA le ti, nhien , cho nen
deo Hung hoang
lay toan dtrcmg tinh cua trai sinb ra,
cung ten,
la lay toim dtran g tinh cua dat sinh ra; dim
nguiri.
mll'Q'n dao btia, la lay vtt cu-ng mi;inh u-ng v6'i vi~c
h6a bifo d~i
Do cung khf lo~i tMm cam nbnu , ma t~o
each kin dAo, la v~l ly vdn c6, cho nen dan bA chira ma
hay de ra qui thai, quai
tbay ltrQ'ng thln hay v~t l~ thi
thai, chfrng ca d6 rat ro r~t.
Ltrgc ...
so vai
Nhtrng trong t~o v~t c6 ch<} dat khOng c6 co,
ngtrai thi dim ha cilng c6 ngtrcri khOn g c6 hr cung; trong

nguai dan bi
(1) Bay la y thlic chung cua eel nhAn, t:;io cho
nhfrng u6'c mo- trong hr tiro-ng i!e frai hay gai. chaug toi djcb
ra cho cac b:;in tham khao.

94
tao vlt kh6ng c6 quang trcri nAo khOng mtra m6c, so
v~i ngll'cri thi dAn Ong dffi! hay sinh h6a, chi ngtrai ll!
lilm trai phep m6'i mat gilSng noi. Ngtrcri muon c6 con,
ha ching m!ilnh d~n ma xet minh sao?

5- XU PHUO'NG

Nhll' gan ngAy sinh ma thai bi nhi~t thi dung Tam b~

holin (71) gia Htr<mg phu, B!ilch thtrgc, ho~c IA dung Bia
holing cao. Nhtr huyet htr thl khong ngoAi Tu v~t dia
hoimg thang (72) gin ich min d~ di! bi cho Ilic sinh de.
Con nhll' tbay thuoc tam thll'cmg cho thuoc an thai thl
hay dung Ngai cuu, HtrO'ng ph1.1, Sa nhAn, lam h~i ngll'ai
cling lllm, hQ c6 biel dau khi huyet thanh boa, khong c6
boa nung n6ng thl thai a_n ma virng cMc, khi htr thi d~
Jen kh6ng obi, huyet nhi~t thl loang ra ch!ilY b~y. thai
mulSn kMng s?iy dtr<;1c sao? HtrO'ng phu, Sa nhan deu la
nhirng thu thucSc thO'm va tao, neu ngm:ri khi huyet deu
thuO'ng tlin thi l~i lam h~i cho thai, chi c6 ngtrai ban
uat khi tr~ la nen dung ma thOi.
Phung Tien sinh chira ha chii-a bi lgm mii-a, mii-a lau
khong thOi, m~ch vi, tay chan l~nh, cu: dung thang Ph1,1
hr ly trung, gia Ngil vj, uong luOn vai ngay thi an,
nhung phai gia bC:,i Si\m, TruM, Chich thao thi c6 th~
che cho- thai nguyen, linh cu.a Khm:rng, Ph1,1 cilng phai
theo tinh cua Sa.m, TruM d~ on bb trung chau, dau SU'C
m~nh ch~y xuong cua Ph1.1 hr cilng khong th~ m◊t minh
lhi tho dugc.
Neu bi cam phong ban ma thai khong an thi Que chi
!hang (73), HtrO'ng tO tan (74), ThOng bi;tch htrO'ng S!
th ang (75) d~u nen ch<;>n dung, nhu ht thO'i khi c6 ph1,1c
95
ta lhi cling nen kip h,, do la dung phep an thai, nhll'llg
trong tbang thuiSc h, thl khOng n!n dung den Mallg
ti~u. Niu co cim m,o ma dung B~ch trui,t, lam ch~
nhi¢t ta lln quln kbOng giii rEL dm;rc, hoijc ngu-cri Von
bll' ban ma dung Hoang cam, lam cbo trung k.hi cua ly
vi cang tbtrang tbn, d~u la lam h,i cho thai ca.
Ngay xll'a m,-Dtrang c6ng cho.a ngll'ai beo kh6 de, ~ao
si b Nam san cho u<Sng tbu<Sc Silu thai Chi xac tan (76)
rcH sinh de dll'Q'C thutn lqi. Boo vi thAn th~ beo dly,
tbai nAm l, trong kbit cbf t khong ha, vi tM ma thU'
thu6c gay thai, chi co th! hao duqc 16-p khi hen ngoai,
chu- khOng th~ hao dll'Q'C chAn khi b(:n trong, d6 IA Joi
kh~o dung tbu6c. Cho nen thai tiE,n nen thu~n khi, khi
thu~n thl kbOng tr~. nen dung chi xac thtic thai tan II\
vi ngllai kbi m~nh beo dly, nhan rOi buon phi~n dt
u-c ma dJt ra, neu nguai khi k1\m, gay com, nguy~n khi
bat hie, hoi.ic khi hll' dly tru6'ng hotc hll' him dau bi.mg,
thl nen dung Sam, Tru~t d,i bl>, le nao con bao thai ti~n
tiH phai dung thu6c hao khi sao?
Ban ba c6 thai, chi c6t phu a.m u-c dU'ang ma thoi,
nhllng thcri ky c6 thai dung thu6c, rat ghet dung nhieu
d¢i, neu thu6c khong dong m◊t d¢i thi am dU'ung l◊n
lin, ma sinh ra benh khac, duv c6 Chi xac tan la d~ uc
dllang, Tu- vtt th;ng la d~ trQ' •am, 11hung Chi xac tan
thi hai ban, u6ng m◊t minh n6 sg thai him ma sinh dau
hung, phai lay n¢i b~ hoan ma gitip vao thl dU'ang khOng
dfEn m~nh am k.hOng dfo yiu, am boa binh, duO'Dg kin
dao ma thai nghen moo an, dan ba ngay thll'ang duong
thjnh ma khOng tM b~nh, thi hie c6 thai, lt;r hay kinh
b~ d~ dl.l'&ng thai n~u khi dU'ang qua thtnh thi duong
Ian mat Am roi dm'mg kinh di b~y, thai mai kh6ng cling
c5, cho nen ccSt uc dm:mg, lrg am Ja vi tM.

96
 Bsn-Khe n6i : ~ lhll'o-ng lhliy nhii·ng nglrcri buon llat,
a nt nhfrng ngtro-i giliu sang b~i d110-ng la hay kh6
de, con ngmri ngheo d6i kh6 nh<;>c thl khong khi nao kh6
de. Trong sach Lhu6c chi c6 m<)t y an ve sau thai ~m.
th(l t chll'a pbiti la xi1c lut\n, vi Ho-Dircmg cong chi1a la
pb1,mg du·&ng qua h(lu, bj khi tat lbgc, lam hao bat khi
d~ cho dieu boa , cho nen d~ sinh, vi Chi xi\c lit thu15c
uc dl!'crng giang lchi, Ong d1_10 si hQ On l~i gia M¢c lmcmg,
Bl!'ang qui d~ tr9· vao. Con ngu6'i mlnh beo, la khi tat
hir, CY n~ lau ngay thl khi khong v(ln chuyin ma cang
yeu, con CY trong biio thai, vi khi mi: khOng th~ lg v(ln
chuyin nen kh6 de, v(ly nen bb khi cho m~ d~ con m~nh
mil d~ de, lhi nen dung B~i loan plmang (77), Tu- to Am
(78) gia lhu15c bl> khi Im Sflm Tru?t, nhung hiy hinh s~c
va b:im Unh ngu·O"i m~ ma gia giam , g<;>i la « B~t sinh
tan » (79) Nhan si\m, Bi_tch tru"t, Bi_tch tbu9·c, Bll'ang qui,
Phuc bi, Tu- lo, Tran bi, Cam thao, gia Sa nhan , Chi
xac, thui'Sc nay han Sau thai tan nhieu lam .
Khi c6 lh:ii ma dirngthu15c, thi thanh nhi¢1 d1rfrng huy~t
Jam cot yen, ma sau khi thanh nhi¢l dl!'o·ng huyel roi thi
bb ty la c6t y~u. d6 lit can ban bcii du&ng nguyen khi cua
hau thien. Con nlnr Tri¢u Dll'&ng Quy thl khOng dt\ng
Clim Tru(lt mil l~i dung Bia hoAng lim (1) gia B8 tr<;>ng.
T1,1c do1_1n cl~ bb th~n. Thai lien h~ a th~n. th~n Iden ccS
thi Lhai lg an, do d6 ma bb ty khong bAng bb Lh(ln t15t
ban, v(ly nen xet du cac le, tliy b~nh chtrng mA dung
thuoc. Nllll'ng m¢t tinh thlin, xung hrc gi(ln , n~i linh d\lc,
cac thu boa ay dl!u hay sliy Lhai, mA xM dl!n can nguyen
lhi deu vi hoa nhi~t. Hoa hay tieu vat IA le ti, nhi~n.
nhu ngl?O'i dii quen sAy thai, ho~c an it mA khi trung
ti~u kh6ng dieu h6a, thi khOng din du&ng huy~t mA h·U'crc

7-PB 97

l
nen chiia ty vi r?n ulSng thang « B~ trung tch kht , (
2
cbo ty v\ m~nh, !n ur5ng ogou thi khl huyet miri do 4~
ma sinh h6a dllQ'C.
C6 thai 2,3 thang b6ng nhien dau b1,mg kh6ng an, thl
dung , BU"ang quy lm , Buang quy 2 dong, A dao, Cam
thao deu 1 dong, hanh 4 nhanh, sac u6ng. Neu ltinh be
ma co11 ho nghi, thi dung phep nghi~m tbai: lay b~t
Xuyen kbung 1 dong, den canh nam s!c mrirc la Ng&i
hoa vao thuoc bc)t ma uong, trong b1,10g im l~ng 1/l b~nh
kiuh be, trong b1,mg thay hai dc)ng la c6 thai.
Nfo tnroc dii. bi sly thai, nay l~i thni khi khOng Ma,
chuy~n dc)ng khOng an, rcln va b1,mg dau nlurc, thi dung
phep nghi~m thai : lay b(lt Xuyen khung 2 dong can di~u
v6-i r1rgu n6ng ma u6ng, gia B1rang quy cang hay. Nh1r
thni khong an va eo hrng dau khOng chiu nbi, thi dung
hai Cb d~u t1,1c hoan cang hay (80). Nfo vi ban vi tr~
thl chi u6ng Sa nhan tan voi 111.l'OC CO'ffi, n6 Mnh k:hi
bet dau rat ch6ng, nlurng khOng nen uong nhieu, sg l~i
ticl1 nhi~t. (c6 thai 6- 9 thang thi uong dirge).
Cam phong sinh ho, nhuc dau pha.t n6ng thl dung
Sam t6 am (81) bo Ban h1;1 ma u6ng n6ng, da thit nhu~n
ma khoi. Bi phong nhi~t thi dung Song giai tan (82) ho
Mang lieu, Thl_\ch cao.
Cam ban, nguc day, non mira mr6-c dang bung day
va dau, d~i ti~~ long thi dung Chinh khi tan (83) bo Ban
h~ gia Ngo thil, A dao.
Cam n~ ng dy xlm, phien .k.ha.t, da.i do, kinh SQ'. nOn
mu-a, duoi ron dau qu~n thl duns HuO"ng nh~ tan (84)
hQ'p voi Cam tru:).t thang (85) ho~c Tbb.p vt hirO'ng nhlF
tan (86).
98
 Cam thlly b1,1n~ lrtrlmg mlnh nij.ng lhl dtinit Blah vi
tan; ii cbly thi Tam b!_lch thang (87) gia Sa nbA.n, Hau
pba.c, Thtrcmg lruat; trong b1,1~g n6ng thl gia Hoang
cam ; n{li thmmg lao l~c dfo nOi bung dtr6-i lhll'b'ng sa
~u6ng, ni).ng nira ma tir cung sa l<>i ra lhi Bll trung ich khi
thaog (2) neu do phong lao thi Bat trAn lhang (3)gia Hoang
ky sao rtrQ'U 1/un chu, Phong phong, Thang ma chill il.
Trong bi tich vl an uong, ngi,c hOng dliy tuc thl dimg
Blnh vi tan (88) dM B11-ch lruat gia San tra, M11-ch m6n,
Hoang li~n.
Trong bi girng, l'trQ"U ti~u 6-t, do tanh, do xAo den nbi
thai nhi~t lam cho ngm:ri m~ hai milt ma toi, nhuc dau,
sirng l!li, cung ell thl dung Ti~u phong tan (89) ho~c Tic
vM thang (5) gia Cam, Lien, Kinh, Phong.
Trong bi iin d<> s6ng 111-nh ma bang huy~t. ho~c co
cam han, Mn nOi thai l~nh khong cl1uy~n d◊ng, roll Vil
bung qu~n dau, b1,rng sOi tiet ta, thi n~n theo each
quyen bien mi1 dung Ly trnng thang ma chii-a (90). Bi
ta n~ng qua thi gia M◊c hll'<mg, Kha ti'r, Tdin bl, 131:1ch
tl11rgc, Tue m~. h~ !rung b~nh la thoi dung ngay.
Nhan cam 011_10 den nOi thai bi hu· him, tl1i di111g thang
Bat vM gia Ngo thil, A dao.

6- CACH DONG THU6C

An thai dung :86 tn;ing, clS thai dung T1,1c do,.111, Hoang
cam tr! thai nhi~t, B<;tch trm).t bll ty, Sa nhan lri thai
him vii Ha thu o, ich m~u, cu ray (Dii vu cil.n) (1). Bll khi
dung Sam, Tru~t, Linh, Ky, Thao, bti huy~l dung Kl1ung

tl) Cu ray kb6ng phai la thu9c an thai vi co 11,)c. N11hi Iii lll!J
kbkc lam sai - K5· tlu;c cu gal (trir ma can) mai an tbai (N.D.)

99
Quy, Thuc, Thugc,B an sl\m, Tr!!ch Ian , Sa sam; kbi tre
dung Chi xac, T6 ngi;i.nh, Huang phu, Tran bi , Hau pha~
thanh nhi~t thi HoAng cam, Hoang ha, Chi hr, can;
lrung ban Lhi Can kbu·ang, Ng6 tln'1, Ch kh1wng, Nbuc
que, E>~i ph\l hr, (kbuang, qulf, phu, dung trung b~nh
lid th6i).

11. T~P CHUNG LUC CO THAl

1 - NOn nghen (Ac tr&)
« Ac » lit trong long thliy kh<> ehiu, « tr& h la L~ng khi

bi ngan ,a.ch kh6ng du9·c tuyen th6ng. Ban ha an com

mrcrc vao thi boa ra khi huyn, roi xuong Lh irnb kinh
nguy¢t. Luc mai c6 thai, kinh nguy~t Lu l:;ii m◊t thang
IA Lrfrng (m6i), hai thang la mam thai (phoi), ba than 11
IA thai. Thai da thanh thi lnr6·ng len tren ma cbju
s1,r nuoi dtr&ng cua m~ nh1rng hie ba thang la hie
tlr6'ng boa h6a thai, chtra c:6 lh~ htrang len tren
I ma chju s~r nu6i du&ng cua me, khi huyet clura du,
nam vj (cay, chua, mi].n, ng9t, dliug) clma h6a, khilrung
tieu t~c l~i. lam ebo hai ban nhap cua dam hoo uat tr~.
xong len <ll). day, cho nen non mITa va ngan each, dlln
ba chii-a vein cba:t yeu dueii, khiep SQ' thi hay co chung
nay. Sach Kim-quy n6i: « dim ha thay m~ch binh tlurong,
llll!,Ch am hai yeu mA b\mg d6i khong hay an, kh6ng
n6ng ret ma o6n mll'a, thl d6 la da c6 thai . Bl'.ing phep
60 ngily thi nen c6 b~oh £\y, b~nh pho.t ra non mira
.khong an ho~c lrong long phit1n mu◊n, giong nhtr soy
nrgu, minh mly tay chl\n nJng triu, kem an gMt an,
USi mlit -vang dau, ghet nghe mui do an, hay ngu it dty,

100
 rat ham iin do qua chua m~n, d6 la can tM.n bat Ilic, an
cbua Dl~ll dll ti, Cll'U, neu c6 !hay thuoc chfra trai, thai
m&i 1 thang dii nong thul'>c thll, h11- thi th6i di (nghia la
tMi h~n uong thu6c, d~ v{).y roi ltF an).
HuylH c1a <lu·ii'ng thai, tim mill phan vinh, cho nen !Am
bcr phien mn◊n, dung phep nen dieu huyel, tan uat, ma
diing Slim, Tru,it, Thao d~ bl! trung khl, Quat hong, Tu-
to, M◊c hll'O'ng, Sinh khll'ang dll tan u1it khi, Ph1,1c Jinh,
M~ch d6ng, Hoang cam True nhl!: dll thanh nhi¢t, giai
phien, g9i Iii « Sam quat lim D, ngll'O'i ta noi thai lien nen
thu(m khi Ia dung nlur the. Nllll'ng thai lien kh6ng hay
!Jan, sun !J,\u kh6ng hay nhi~t. den nhll' non mu-a Au thl>
cling hay thu<)c nhi¢1, nlmng cling c6 khi nhan han ma
thb, d6 In vi h¢nh, chu kh6ng phai vi non nao, neu thll
kh6ng thOi la thu◊c ve llll', thi nen Illy !10an Nhan sam,
Ciln khmmg, J3an hi). Hun chu, khOng nen qua dung
t!Juoc cay, neu thll li1m cilng uong thuoc chi thll, ll)i cang
th~ gap, thi dl!'ng uong thuoc han 1 !hang, se ltF an.
Trong Thien-kim-phtrang c6 tbang Ban h~. Phuc linh
(91) Phuc linh hoan(92) chuyen trj chung non nghen, gli.n
day ngll'ai ta it dung, bcri vj B6.n h11- hay d<)ng lhai (thai
moi ket, sq thu6c cay n6ng d~ tan) phni t!lm llll'O'C gli'ng
sao dll clle b6't d(>c. Philm n6n nghen kh6ng c6 Ban h~
khOng hay khoi, cho nen Tr9ng-Ci1nh dung Nhan sam.
Ban hi!- hoiln (93), La-Khiem <lung Nbj tran (16) bo Trlin
bi, Cam lhr10, g9i la tbang Ban h~ Ph1,1c linh, Ban-khe
bao ngll'6'i beo hay vi do·m ngll'o'i gliy bay vi boa, dim~
Nhj trli11 gia giam, kiem chira n6n nghen, di1m nghtch,
Au thb, tam pbien vAng dliu, ghet an ueu c6ng hi~u. N(li
Kiah n6i : hrrn c5 v6 v~n. nghia la c6 b~nh thl dung
thuiSc kh6ng co h11-i, tire la nghia ay.

101
 Ong Ltp--T rai n6i :« Ban h~ 121. lhu- thuoc hay 'Ve
lj kbi bt'>a dO'm tr~. Ty _vi hir yiu, n6n mU'a hoJc da:~~~
tic tr~, an ut>ng it, tha1 khOn g a:n, tlt dung thang Bit
phuc linb, b~i gia B~ch truO.t, di! an thai m~nh t:s,, th::~
di1ng rat hi~u nghi~ m, non nghen l~i ca dau eo lll'ng g
.. U . th' "' d. l
P hong say 1a1 1 Cttng n~n ung t 1ang Nhi trl:,n' t,mu.Sn
A

a \l" Vtt
gia Bieu cam, B~ch trut.t d~ ht,a trung tieu ·chira ty la
chu, kh6ng n~n tbang d~ l~~, vi chu-ng n6n nghen la k:::
di dtra l~n, nay thuoc 1~1 du·a l~n, thi ph~m cai lOi
« c6 l~n khOn g xu6ng ,, tr~n th~m th11c ma dtrai th!m
btr, lq.i giuc cho thai ch6ng sly.

2- Tu- phi-S n.
C6 lhai buon phien la c6 4 chtrn g: c6 cl11'.rng trong tim
phi~n , c6 chrrn g trong nglfc phien , co c~ung con phi~n,
:i chrrn g iy deu thu(>c ve nhi~t ; con t~ng hu ma .khi Ian
vao tim lam cho ngua i phi~n D(lU(H l thi gQi la hu phien.
Neu tich dinn, Uch nucrc ma l u thl> do·1n dai thi g9i la
· rong ng11c phi~n , ho~c huy~t ti,ch, nu·6'c d9ng, ban nhi~t
chong nhau, d~n nOi thai khi kh6ng an, thi gQi la con
phi~n ,
B~i d~ phln nhieu do An1 dii dtro-ng thai, m<)t minh
dtran g d(>c vtrc,n g, tim ph~i h1.r nhi~t cho nen roi 10,n
khon g yen. 4i c6 hie chinh clang 1nua he, quAn boa
di lll~nh , d~u c6 th~ lan vao phlH ma sinh phien tA 0 :
thai dc)ng lth6n an, d6 la vi th,)'i ti~t 1na sinh b~nh, th1
ciing nen nhAn thai ti~t ma chira, dung Sinh m~ch
thang (94) rat t6t, ho~c Tri mAu tan b<)t, hoan v6'i m~t
l)Ang hot khi~m tbtrc mOi Ian uon<1 3 vien voi rtrQ'U; n~U
tan, than khong an tbi dung Clllaut, sa an than hoan (95)~
· • • '

102
boon bl}"C Jlm sQ' t~n h~i d~n :ba i thi dung Trac thai tan
) nbll thii t kh6ng n~n chtra bln g thu6c hu- phi~n.
96
~ofe c6 tlch d<Ym di;,ng mrlrc, trt Cl n~ang ngv c ma phi~n
d~n n3i dc)ng tha i thi dung P11uc hnh , Ph6 ng phong.
Mach d6ng, Hoang cam deu bin g nhau, True di~ p giam
n~a, slc ntr6'c r~i boa Trtic 1jch vao ma uting.

8- Phif!n tao mJ~ng kh6 .

Co thai n1a phien tao 1ni~ng kho , la do .khi o· Tue tha i
o·
Am ty kinh lh6ng len 1ni~ng, khi Tue thieu dn1 tAm Jdnh
th~ng J~n ltriH; n~u t~ng pht1 khi htr nhi ~t Ian vao tam
ty, tan djch kho rao, cho nen tam phi en, n1i~ng .kho cling
ttr phien, d~i th~ giong nha u ma hai kba c thi nen dung
Boi mlu boa n (97), neu can kin h hoa d¢n g thi gia vi
Tieu dao tau (42), neu th~ n kin h hoa d<)ng thi gia ,·j Bia
hoang hoan (nll~t 154).
Xtra c6 ngtrc>'i diln ba khitt n u-6-c dir qua, roi chi uong
nu6 c Ngii vj. Thay dan h y Canh-Ngung xem m~ch
noi :
».
«day Ia huyet mucin 11gu·ng .ket l~i chu kho ng pha i dam
roi qua nhi~n c6 ngh en. Cho n~n phu-o·ng thu oc xua c6
chii-a clurng huyet n1u6n ngirng ma kha t thi u6n g nu-6
'c
,
Ngu vj. Cht'.rng nay can ban thu◊c Ph~ tbtn 2 kin h c6 boa
vi hoa vao phe thi pbi en, 110a vao th~ n thi tao, ma thai
gan lien v&i th~n, th~ n thn y pha i dtr&ng tbai nguyen thi
khong dti rtr&i vao hoa tron g th;)n, nen boa bcic I~n d6t
ph~ ma bien ra phi en tao, do la chti:ng kim d¢n g
thu y
kh6, dung phep nen hr nhu~n ngu on sinh h6a , tha nh
kim
d~ hao ph~ fr9n g tr9e (1) d~ trang thuy b~ th~ n lam chu
.

103
 4 - Tir b.uy~n.
Sa.ch Ban thao n6i: « Tu- to lm (hrO'ng mo 6) t .
nghen thai le.hi khong boa, bao thai d lla len, day trri. c6
' ., ~ T ., 1 " trong
dau nhtrc, gQi l~ tlr h~ycn.. u ~uye~ la tr~c khl dU"a thai
dly len, tbai nh1~t kin nghich, t1m va d~ day day lrtro
clurng nay thuc)c kl11· p lu,n
'" n Iue:u,
·"· muun bo·t
,!( · khi, thu uat
ng,
khong c6 Ti'r to, Phuc bi, Xuyeu khung, Tran bi thl kho '
. Q I'."' ng
thong khi d u·Q·c, kh6ng co uy i.hung thi khong dtron
huyllt du-gc, khi huyllt di hOa thi thai t~ tr<'r xuOng~
Nhu·ng ta thau vao da.rQ'c la vi chinh khi da hll', cho nen
dung NhAtn sA.m, Cam lhao bb -vao. L~i n6i: « C6 thai m~
trong b1.1ng day truang la do trong bung sin c6 han kbi,
1n6'i khi~n nu6·c dQng l~i, cung khi tranh nhau, cho nen
lam cho tim bung day lrtrang, thi nen x.et m~ch sac tri
1ua phan bi~t. Nhtr ld1ong an •ltrQ'c thl dung bai Cb linh
tru~t thang bc)i B~ch tru~t, Bi~ch thugc, neu hoa th!nh
qua, tam khi buon phi~n n1uon chet thi dung Tu- t6 lm,
uiSng luon may lhang mi\ CU'U ,chfra.

5 - Tu- man, tu- thiing, trr khi.

Tu- 1na11 la dan bn c6 thai den 5, 6 thang, h1.1ng to khac
tlurang, ng~c hung day tru-ong tay chan m~t 111flt phu
thiing, khi nghjch len khOng ~111, ti~u li~n kbong thong,
d6 la vi trong bn.o thai d9ng 11 LrO'C, g9i la thai thuy. Neu
.kh6ng so·m lrj thi se sinh con tay chan n1em 11gan va c6
t~t, hoic lhai chet trong b~1ng thi dung Thien kim ly ngtr
thang (98) d~ lri ve thuy. Neu 15~ htr khong cbuyen "~~
dtrgc, chat trong chat due khong chia ranh thi dung Tll'
quan hr thang lam ta (9). Neu m~t 111!t deu phu, tay clu\n
mlnh mhy nhtr khi thuy thi di1ng Toan sinh b~ch tru~~
tan (99). Neu ty thap va hu- nhi~t nira nguai phia dll'O'l
104
 hti thiing thi dung Bb trung thang (2) gia Phuc linh. Neu
in u6na khon g dieu ,de), mil l.u tbb tiet ta thi dung L1,1c
quan t& thang (41). Neu chan dui phat thiing , suy~ n thcr
pltl~n mn¢n khon g y~n ho~c ke ng6n tay chliy nu-6-c thi
dung Thie n tien d!ng tan (100). Neu ty phe khi tr~ thi
ditng Gia vi Qui tS:- thang (101) nu\ Gia vi Ti~u dao tan 1am
ta (42). Nhtrn g khap minh pht1 thiing , ma b\tng thiin g h_d
trtrlrng day qu{\ lan1 thi gQi lil tu- man. Neu chi chan ya
n1 Jt phi1 thiing , di dtrng kh6 khan ho~c gifra ke ng6n
cluin c6 nu-6'c vang cbliy ra thi gQi la ''fir khi, mai den
Jue de roi m6·i ticu h~t. Cho ncn c6 thai chan thiing , den
8, 9 thang thi chtln va ong chan deu thiin g khac v6'i thuy
khi, kh6n g nen tr! theo h~nh thiiy ma lam h~i den chan
khi. Phiun ngiro·i c6 thai mit thung nhtr the UH la d~ de
vi trong t~ng cua hao thai thtty va huye t d~u nhieu , khon g
den n6i kho thaL Con Jue m6'i c6 thai ma thiin g ngay ,
la thiiy khi i1hieu , con cht.ra than h hinh , thi thai tat phai
hong. Tu- thung v6'i tu- khi ci1ng giong nhau , nlurn g tii-
kbi thi l, phia d tr6·i minh , hr thiing thi l, tren dau m~t,
con tu- man thi sau 5, 6 thang , nen khon g giong tt'r khi
va hr thfing, vi, thfin g to thi day, day thi khi ch~y khap
minh ma phu thung .

0 - Bl}n g dau, thai dau.

Sa.ch l{im- Quf chep rang : « Ban ha .c6 thai 6, 7 thang ,
m~ch huye n phat n6ng , thai cang trtran g to, bung da u
6-n l~nh, bung d~6·i nhtr qu~t th~i, la vl tu- cung 1ncr
r~ng ra, nen dung Pht.1 tir thang (102) d~ lam a1n tir cung ».
Tfr:lr ung-I {ha n6i: « C6 thai 6, 7 thang thi d~ day va ph~i
dtron g thai, ma khi hi han lam trcr tr~, cho nen lhai can Cf
tt·u-ang len, ban o· tro ng thi bung dau on l~nh, ·nhtrn g 6·;
l~nh ciing c6 thu(>c hi!u, mn a day lien v6·i hung dau,

105
 ai bi~t la han da Jam h~i b trong ; bung du-ai nhu- qua~
:nh butSt tirng can nbtr each qu~t gi6, d6 la on l~nh ~a
l~i khac . Va l~i chi dau b b1.1ng. ducri , la vi hr
cung bi
h·an khOn g th~ kin l~i, cho ne~ .b1.1ng du•oi chi mo- r~
ma kh6n g khep uaQ'c. Ph\l tU' lhay vao th~n kinh d~
iin h~ tieu, cho nen dung Ph1-1 tu-
lhang d~ Hun cho
am kinh.
Ban ha chira b6ng nhien bi thuan g, lhai d<)ng kh6ng
an, dau kh6n g chju dirge thi dung Sa nhan ca vo khong
Ctr nhieu it, d~ ca VO sao chay tan nho dung 2 dong nuot
vai rugu n6ng , khOng utSng rugu thi dung nu·ac coin,
trong b1.1ng thay n 6ng la thai t11 un.
C6 thai bi dau tim va b1.1ng, ho~•:: tru-oc da c6 dau, ho~c
m6'i bj cam phon g han, deu vi t~ng hu- n1a phat dau...
'Ta khi voi chinh khi xung d<)t nhau n1a nhat la b khi,
theo khi ma len xullng, khi xong len tiJn thi tim dau,
khi cOng xuong bung thi b1.1ng dau, hai kbi ta va chinh ,
dan h nh;.lU (1 trong , dau lau khOn g khoi, xong len bao
thai, tat dc)ng d~n thai, thi dung Bia hoan g du-ang qui
thang (103) d~ chira d·an ha c6 thai bi dau. Ban-Khe cbira
b~ng each chfra huy~t hir cho nt~n dung Tu- vat thang,
b<)i Th\lc dja bo Xu yen khun g, ,16 la d ling tam phap.
C6 thai n1a bang choc dau b1.1ng ho~tc b\lng ducri sa n~ng.
xu6n g thi gQi la thai thon g, dung Bja hoan g 3 dong,
-Bua ng quy l dong s!c nu-ac utSng la111 chu, ma gia Nhan
sam, B~cb tru~t , Trin bi, neu ~ trung khi hu·, ma tbai
l tr~ xuon g thauh dau, thi dung Bb trung ich kbi lhang
I d~ dlra len.
1 - Bau eo ll1.rng.
C6 lhai n1a dau eo ltrng, phhu nhi~ u tbu◊c lao li,c
qua n~ng nh9c, cho n~n b~i d~n day bao thai ma dau,
106
dau Ilm thi dAy bao lhai mutin rai ra phan nhieu d~n
3i sly thai, cho n~n nen dung thuoc an thai lan1 chi.a,
:bai an thi dau tQ' khoi, dau khoi thi thai mai an. Neu
ngu-ai v6n an nhiln (a nhtrng) ma eo lung dau, thi tat
IA giao ciu khOng de d~t, lam cho h~i d~n giAy hi.lo tbai.
Mach di hoan l~i g~p trai an1 u, ho~c ngoi lau nlil dan,
la chu:ng tbap nhi~t. Eo lung nJng nhtr c6 mang v~t n1a
Jai lanh, la cht'.rng han thap ; m~ch d~i 1na dau khong
0

tb6i }8 lhitn hlT, m~ch sac ma ngay 11]1~ d~m n~ng la khi
buy~t ngtrng tr~; mt:tch phu la pbong tA Ian vao ; n1~ch
thU'c la bj dung ch~m bb nga; taj thang sinh ma eo lung
. .
dau nhtr ro-i than ra IA sap de.

8 - Co thai ra mau.
Hung-t6ng-C~ n6i: .r: C6 dan ha chtra, kinh nguy~t
kh6ng dtrt, 1na thai kh6ng tl>n h~i. d6 la khi suy huy~t
th!nb ma ngl1ai d6 tat nhien la beo, n~u chii-a tbeo chirng
lau thai thi thai tat phai sly ma kh6ng chfra theo chfrng
Itu thai thi thai ch tra hfi.n uasly » lo·i n6i ayrat c6 y
nghia.
Sao thi n6i: « C6 thai thi huy~t kinh chti-a l~i d~ du-o·ng
thai, n~u di c6 thai ma kinh huyet m6i thang cu· thay
ciing chua chac da Yi huy~l thinh, d6 la vi huyet a vinh
co phong, thi kinh huy~t ham d(,ng la do Yi phong mc_l nh
ma huyet xuong d6, khong pbai la thfr huyet dtrfrng tbai.
Neu chfra theo l~u thai tat phai u<Sng thuoc bao dtrch1g
b~ thai, ma thai von kh611g bj h~i, l~i cll'ang uong thuoc
b~ vao ltrc la giup cho cai lb~ gio th~i lltrO'C d<)ng thi
thai tat phai s.~y, n~u biet huyet a vinh c6 phong chi
chuy~n m(,t mijt chfra phong, thi kinh nguy~t co th~ cbi
dlrQ'c, hoijc khOng can uong lhuoc thai cilng khong lo.

107
 Thu oc bi truy en Bao thai that l hi~u hoa.n cua Ph'
tien sll', tron g c~ vi H~ng ~oa , Ml)t d1r~c, ciing la y~g
Neu thai von da khong vung cbac, l~1 nhan giao cl·
khong de d~t. roi tru-6'c ltu m,l sau sly thi phai ch'" ll
thco l~u thai. Thien-kim-plurO'ng tri c6 thai ra hu ~a
khOng chi, thi gQi Iii. 16,u thai , huyet ra h~t 18. con cit/
thi d\lng Sinh dia 8 l~ng tlm ru:q·u giii nllt vllt Jay •uro- 1
ma uong luon luon. C
C6 thai n1a ra n1au, la do nu~ch Xu ng, nu~ch Nhan h
1
cho nen kh6ng th~ c8.m gill' kinh huyCt Cl Th\l thai dtro-:•
va Thieu aul l~\i dtrgc. M~ch Xung, m~ch Nhftn1 la cai
Ctla kinh l~c. kha i tir tron g tu cung Cung bi~u ly VO'i
bl
Tht l lhai du·ang Vi\ Thu thieu it n1, phan tren liun SU'n
pha n dlrai lam kinh huy~t, ngtr<Yi c6 thai so· di do~n he;
kinh huy ~t la kinh huy et ung tnc l~i d~ du-6·ng thai, Xuna
Nha m khi hll" thi tron g bao thai bi tiet, khong th~ giu:b
dtrQ 'C kinh huy~t, cho nen CU" han g thang l~i xuon
g
huy et, g<:>i la bao l~u, huy et xu,Sng het thi chet. L~i c6
hie mirng, hie gi~n, hie lam h.ing khong de d~t, an uong
do song l~nh, cam m~o pha i pho ng ban , ttr cung bj phong
l~nh xatn vao , khi huy et mat m·trc thua ng, lam cho lhai
kho ng an, cho nen cun g den h~ huy et. Ban-Khe n6i:
I (( thai l~u pha n nhie u vi huy et nhi~ t, nhtr
ng ciing ngtrai
khi htr huy et it, uong lhuo c mo.t 111a huyet xuong cang
nhieu, roi kem an hrcti nha c do la l)' khi htr khong hay
:gifr du-gc huyet l~i, nen xet m;c h ,ra chung 111a tham khao .
Ban ha chira 1n~nh chac, sau lll{.lCh binh hoa, an uong
nhu thtr ong , ciin g kho ng dau d,1n gi, nhu ng kinb huyet
CU' thtrcrng xuong thi d6 la khi huy et YU"Q·ng, ma la buyft
thir a cua so huy et dtra ng thai , lhi kh6 ng n~n CU'O'Og
ngan n6 l~i, cung kh6 ng nen lan1 cho n6 xu6ng, chi n~n

108
boa buycl, ma~ hu~!t, ~f.\nh l)' liun ?hii, thl dttng Pb~t
• tan (104) g1a B1eu ca1n, Bt_tch trn(lt, A clao, hoijc Bat
t l)U • A ci N .. . .
tran lhang (3), g1a ao, ga 1Cu·u.
aau bung ma ra huy~t la thai <1¢ng. kh6ng dau bung
ma ra huy~t la thai h\u. Nen nhi~t n1a ru huyet, tat hay
d~ n6ng va khat n~6'c, t~i di1ng Tti- Y~t thang (5) gia B::tch
tru~t. Can1, Lien. lch mau, gin vj Dtro·ng vinh lhang (18);
nhtr ra huyet den thllnh tfrng 1nltng. thi diing Ta111 hli
hoan (71) gin Hll'ang phu, B~ch tlnr<;rc; nlur huyet ken1
ra it, thi d(1ng C~ giao ngili lhang (105) ho~c hgp yfri
Tu· vtt thang, truo·ng thai B~ch tru~t hoitn (106); nhu·
khi ke1n thi di1ng Ttr quan thang (19) gin Hoang ch111,
A dao; vi lam vi~c nhQc 111a cl1n\ hon, den n6i khi 11u·
thai tr~ xuong murin s~y thi di1ng Khung quy b6 trung
thang (107) ho~c ra huyet nh tr thong kinh, <len n6i hi,0
thai khO, m~ con d~u tl>n h~li, thi d(1ng Th~tc dja (sao).
Can kluro-ng deu 2 dong t:in bc)t, hoa vi\o nu6·c co·1n
ma uong.
9 - Bai ra mau .
Ban ba chira lam DhQC tbn tlurO'ng den kinh I~c n1il
nhi~t Uin vao huyet, huy~t llU'Q'C nhi¢l thi than1 vao h9ng
dai cho nen Hun cho dai ra tnau. Thai l~u thi huyet tfr
ctra minh nho ra, dai ra mau thi mau tu: bang q1u1~g dai
ra, c6 thai ma dai ra 111:iu thi thu¢c nhi~t la phan nhieu,
nen dung Tir v:).t thang gia San chi, Phat khoi (t6c diSt
ra lro) ho~c cac vj thucic: A dao, Tb~1c din, IYI~ch n1on,
Ngii vi. Neu vi can1 nlng thi dung icb nguyen tan (50) sac
nu6-c Thang 1na lam thang 1na u6ng, n~u hcri hu thi
dung Giao ngai hr vat thang (108), ra mau lau ngay thi
dung Long cot 1 dong, Bo hoang 5 dong, h\n b◊t dieu
vai rtrgu ma u6ng.
109

.111111
 iO- C6 thal bl IAm Itu (T-.r lam).
C6 thai ma tiiu ti~n glt, it, dlm d~ thl gQi la t{r IA
1a vi kbi huy~t t'Q 1,i d~ ~u6i d1r&ng thai nguyen , kho~
kjp ngam khlp dtrang v1nh, n~:n lam cho hang quan
(bQng dlii) uilt nhi~t. thi n!n dimg Quy thtrgc d~ di~:
huy~t, Nhln sam d~ b~ khi, M~.c? mOn d~ thanh ph!,
ma hr nhu(ln dtrgc ngu~n tbtn thuy, Ho~t th~ch, Thong
thu.o d~ lgi ti~u ti~n ma thanh dtrgc uat tr~, thi g i la
9
« an vinh tan ». Trong c~ phtro·n g con co Ho~t th~cb,
nhtrng loai th~ch la thuoc n~ng xuong , SQ· den sly thai,
n~u den thang sinh thl rat hay, neu tru-6-c lhang thi:r 7
thu- 8 thi nen ho Ho~t th~ch n1a gia Th~ch hQc, Son chi
cang l>n. N~u b~nh di lAu ngay 1noi m~t, m~ch hen phai
"i nhu·gc d6 la khi htr tr~ xuong , c6 lac say thai, vi khi
kem ru<)t yeu ma kh6 h.ru thong, thi chi uong Nhln sam
cho v~n kbi la ti~u ti~n ill d~. l(hi thai ughen an uong
1·oi tich nhi~t a bang quang den nOi li~u ti~n hi gat thi
nen dung Ce> khung quy thang (2:7) gia M<)c thong, M~ch
n1on, Nhan sam, Cam thao, Bang tam, t6'i thang thi gia
Ho~t th~ch lam quan, nhitt l!m thi Ngfi lam tan (109).
vi phong lao tbn h~i d~n cu-a bilo thai n1a m~ch Xung
►
111~ch Nh~m bi htr thi Tir v~t thang (5) hgp vai Luc quan
thang (41) hoij.c la Thln khi hoa:n (33).

1t - Bai khong dl.l'~c (Cbuy~ n bao).

Chuy~ n bao la b9c con de ngh~t xu6ng bang quang
d~n n6i ti~u ti~n kh6ng th6ng, b9c con lY tren ma bang
quang a dtroi, neu cho b9c con -v6·i bang quang la m◊t
thi sai qua. Nhirng b~nh chuy~ n bao cung b~nh tir lam
giong nhau, dai nh~t nho tirng gi9t ma dau la tu
lam,
neu di dai uhat ra it ma kh0ng dau la chuy~n bao;
110
 i cung c6 hie hO'i dau, ma v!n kh6ng giong vlli tulAm:
t~a cluing chuy~n b:io thl dau xoan d trlYi r6n, li~u ti~n
~I bog th~ng, pham gt.rQ'ng nin dai hojc dlli vc)i phai
~ny boJc in no nin dai. hoJc nin dai d! giao cau lam
c Lt~ khi nl1'6'C nghjch l~n, khl btrc ;, bao thai, n~n dai
c &t kh6ng d u·qc khoan khoaii ma sinh b~nh. khong phai
:,~u trtrang, bang quang bi b~nb. ma thnoc IQ'i ti~u lam
cbo da dai dtrQ'C. Phep cbfra tbi n!n chfra vekhi la khoi,
n~u bao thai sa xn<Sng la ch~t. nbfrng phu nfr ma ngtroi
ban ch,t yiu at, ng1.rai lo phi~n nhieu, ngtrai tinh n6ng
nly va ngu-ai an do beo b~ thl hay sinh b~nh nay.
ca phuang Lhtrirng dung nhirng thtr thu6c ho~t lQ'i thi
u thly cOng hi~u, vl thi ma t6i nghi Ia bang quang khong
th~ t~ chuy~n, d6 chi vi hr cung de ep. n~u tu- cung ma
nang len thi bnng quang tQ" ha ra n1a dtrb'ng OllO'C t~ hru
thong dugc. Vf>.y nen dung thang Bb trung ich khi (2)
satt khi ueing thutic roi cho mu-a d~ nang khi len lhl dai ltr
thong. Sau h\c dai thong, con sg thai sly nen dung ngay
Sam Ky d~i b~, la Tu- v~t thang hgp v6'i L\lc quAn thang,
1na ho Phuc linh, m6c cb cho intra d~ de khi len, khong
nen chuyen dung thuoc ho~t tham. C6 nglriYi bltn chat
to beo ma b! goy vil. hai b<) Xich (m~ch) cilng yeu, la do
am htr thi dt'tng Th(ln khi hoan lam chi1, n~ng ban thi
dung cac thuoc Bong qay tir, Xicb ph1.1c linh. Xich thuvc
slc lltr<YC ro i dieu vao chut it Phat kh6i. nlu nbi¢t thi
dung Cb ca1n tru:).t thang (85) hgp v6-i ich nguyen tan
(nhQ.t 122) .
.Ban_-.khe n6i: c6 ha chu:a d~n 9 thang thi bi chuy~n
bao, ti~u ti~n khong ra dtrgc, ch~y xuong chan s1.rng to.
muon chet, m~ch b~n pbai sac, hen trai hai boa hoan
la vi an no qua h~i d~n khi, d~ con k.h6ng t~ nang le~
dtrgc, ma sa xuong de ep baug quang 1¢ch ve m❖ t hen,

11 l
khi h)p tuc b~ l~i, cho n~n 10 nacre dai khOng ra dll'a,
phtr<>'ng thu6 c dllng Sam , TruM , Trln bi, Chic h th8.o, Q~ c,
Thtr<rc, Banh ~, Sinh khua ng, d~ hb khi du-O'ng huyet, k~;
huy~ t da VU'Q'Dg, thi bao tbai t11 nA.n-g len, khi uong thu6
r<li m6c _cb cho mU'a. U6ng thulSc nhu- lhe 4 llin, thl li~c
ti~n thOng, dlli ra nulrc den, rM l~i di~u bl> m11-nh va:
la khoi . L,i co ngtra i c6 mang 7, 8 tbang , li!u ti~n kh6ng
tb6n g xen1 nu~ch thi t~ nhug c, d6 la do trung khi htr kem,
khon g th~ nang thai len, tbai de ngh~ t Jay mi~ng duc,i bang
quun g ma khon g di clai dtrgc , thi dung 130 trung thang
gia cac thu: tbuo c c6 tinh than g de
...LuQ c.
12 - C6 thai bi ti\c ti~n g (lir am).
N<)i kinh n6i: «dan ba c6 thai 9 tbang ma t;c tieng la.
l~c 1n~ch cua bao thai bi tuy~ t thi khon g can chfra1>, Vi
tuc ti~ng la c6 n6i n1a khOn g ra tieng . N<)ikinh n6i: ct.kbong
th~ n6i » tbl khon g, tfrc la kh6n g phai tuy~t nhien kh6ng
n6i dugc . Ngucri xira c6 thuy et chia kinh d~ dir&ng lhai
(tru-a c h~t an1 kinh , sau den di.rang kinh , dau a m◊c,
cnoi cY thuy , nhu than g dau thi can kin h du&ng thai,
thang thu hai, dam kinh dtr&ng tbai, lheo thu- tt;r ttrang
sinh cho den than g thu- 9 la th;):n kinh , thang thu mucri
la Bang quan g kinh , lay so ngii hauh tucm g sinh ma suy
tinh) . Nlu.rng duan g m~ch cua 12 kinh , ngay dem hru
hanh kh6n g gian do~n , kh6n g ngay gia nao la khong
nuoi du&n g thai kbi, thi du&n g thai ma cbia ra tung
kinh tat la vo ly. Luc d~n 9 than g ma tac ti~ng d6 la
than th~ con da lan, l~c m~ch a bao cung lien b~ vai
th~n kinh bi ngan each khon it th6n g cho nen tbinh
thoan g c6 cbun g do. Bai vl mac h ciia tb~n kinh tr!n
.
112
n6i vai cu6ng lu-&i ma dtrang m~cb ngan each, thi le.hong
th~ n6i du-<;rc nen d~n 10 thang sau khi de ma ttr n6i
dllQ'C, khong can phai chira thuoc, niu c6 chira ch.i n~n
bb tAn1 than. N~n qua that, l~c Dl~Ch ciia th~n hi tuy~t,
thi b¢nh tat la bat tri, chtr le nao sau khi de roi l~i n6i
dtr9·c? Cho nen N◊i-l{inh n6i: « l~c m,,tch cua bao thai
tuy~t »chir « tuy~t » day nen giang lam chfr « ngan each ».

18 - S6n dai (di ni~u).

Ban ba chll'a son dt\i, cC> plurang thi dung B~ch thir9·c,
B~ch vi, phan l~ng bang nhau, tan bc)l, m6i lan dung 3
dong u6ng vai r1.rgu. Nlurng chti-ng c6 nhi~t, c6 lur: dai
do thuc}c huy~t nhi~t, dung Cb cam tru~t thang (85) gia
San thu va chut it Ngii vj; dai trang thu◊c bu ban, dung
An thai Am (hro·ng mO 12) ho~c Ke hinh tan. T6m l~i
cbarng s6n dai la do bao thai c6 nhi~t ho~c ty phe klli h1.r
ma sinh b~nh.
14- Trung phong .
tu
Trung phong ciing c6 ten la gian: dan ha cbua da1n
dai sOi S\lC, bong nhi~n ngat nga ho~c c6 ltic co quap bat
tinh nhan 81', d6 la huyet hu-, am hoa xOng len, lam cho
dam keo soi.sue, mach hen ta hai sac (nhanh ) n1~ch hen
hiru ho~t ma d~i, nen dung Ttr v~t thang gia Hoang cam
tlm ru·gu d~ thanh nhi~t, Nhi tran thang d~ long dtrm,
di~u kbi. Ca y~u n6i : « phong von la nhi~t, nhi~t qua
thi phong dc)ng, nen yen tinh d~ d~p bat kh6 n6ng, tll'c
la dtr&ng huyet. Phep chfra vin lay an thai lam chu, ch6'
qua dung thu- thulic trL\ng phong, vi b~nh nay hay do
huyet hu- thi sinh nhi~t, nhi~t m~nh qua thi sinh phong,
8-PB 113
ma deu do thu- pbong hoa er trong nbi len, thl dtron
buyet la phong, boa t~ dtp t4t. N~u tam can bi phong
nhi~l thi dilng C3.u dl\ng thang (l.10), can ty huyet htr lb~
dung Gia ''! Ti~u dao tan (42), can ~ uat gi~n thi Gia vi
Qui ty thang (67), kht n~bjc~, do-111 tr~ thi T~ to lrn (78):
ty uat dam tr~ thi Nh! tran thang (16) g1a True ljcb,
nuac girng.
Kbi tinh khi len CO'll, c6 nguoi gQi la nhi Vl}"ng, b~nh
n~ng ma uon van thi dung « Ti~u tuc m~ng thang » (111),
b~nb n~ng lam thl « Hae dirang giac thang .o (112), b~nh
nh~ thi « Tu vtt thang » gia Cat can, Miu dan, Tan giao,
Te tan, Phong pbong, True lich; c6 dam thl gia Boi
m~u :, Tran bi, Phuc linh, Catn thao; hoac . « Khunab
ho~t tan]) (113).

15 - Thu-o-ng ban.
Co nuu1g bj thtro·ng ban thi c huyen lay thanh nhi~t,
an thai lan1 chii, ngol,i dung phep dovao ron d~ giii·
thai, ho~c l~i dung phep phat hHn, ho~c h~ lgi, deu tuy
Lheo ch frog o bieu hay a l)' va n1~ch hi~n ra the nuo, ma
chfra. Neu co bi~u chirng nen phat ban, thi dung KbLiang
ho~t xung boa lhang (114), gia cac thir Sai ho, Bu·ang
quy, Thu-Q'c dugc, To di~p, Thong b~ch ; neu l)' nhi~t,
chti'ng tht}.'c, d~i ti~n bi, kho rAo va khnt nu6·c, ciing
dung B~i boang che rtrgu cho bcrt d<)c, c6 b~nh lhi
b~nh cbju khong can gl ; n~u blng b~nh that han, m~ch
•
phuc, vi\ quy~t l~nh, thi dung Khtrang qu~. Ph\l hr,
Khua·ng qui d!u nhi~ t ma dung Hoang lien, Cam tbao
ch~ n6 di thi cung khong h~i. Huong chi nen ph~_,m ~a
ph~m, thi giong nh tr khong phf:lID, n~u khong gap rut

114
clieu trj d~ lieu trir nhirng b~nh ci,c nhi~t, ci,c ban, thl
thai bi b~nh l3c lu~i ma J'tl16 dirge buo loan, ca sao nhfrng
thtr thuoc han nhitt trtr dtrgc khoi b~nh ma n19i ngt.riYi
deu sc,, nhfrng chung b~nh ban nhi~ t h~i d~n sinh m~nh
thi ngtrQ'C l~i mQi ngtro-i Ctr y~n tam, la t~i lam sao?

16 - Slit ret.
C6 mang bi sot ret, la ,,i khi huy~t htr kem phong han
nhiem vao : phong la d uo-ng ta, hoa khi lum ra nhi~t,
hAn la am ta, h6a khi lam ra ban, ca a1n ta, dtro·ng ta
hQ'p l~i hitn ra chung n6ng rel N◊i kinh n6i: « DtrO'ng
btr tbl 6'n l~nh, am htr thi phat n6ng », den vi bu· ma
sinh ra khong phai vi khi ni\ng ma sinh ra, vt,.y nen nh~
giai bi~u ta n1a kiem b~ m~nh khi huyel lain chti, cha
cau n~ vao cb6 gia n6ng ret, nlu n6ng rel kh6ng bet, nung
nau den thai, thi thai tat bi tlnro·ng t~n.
L~i c6 ngu·cri hay lo ve thai ngtrQ'c, roi m6i Hin c6 thai
Jn b~nh sot ret phat ra, vi ngtrfri ay ,·on siin c6 can hoa,
h~ c6 thai la. thi1y phai nuoi du·o·ng thai nguyen, thanh
ra can ht.r huyet tao, n6ng ret qua l~i giong sot ret 1na
khbng phai sot ret, thi dung Tieu dao tan d~ thanh
can boa, dtro·ng can huyet, kiem dung L\lC vj hoan d~
ttr nhU\lO nguon sinh h6a. Neu bi tu
ngtrqc (1) n6ng
nhieu thl dung Tinh ty lm (115) ho Ban h~, ret nhieu
thi dung Nhari sam dtr&ng vj thang (116) bo
Ban h~, neu
lau ngay khong khoi thi n~n dung 'fhang kin1 dan (117)
d~ cho ti~t co·n (2), n~u thtrang ban :na sot va lY. cung
phat thi nen dung Tinh ty Am tll' (115).

(1) Thai sot ret.

(2) Cb' n CO'O sot ret.

115
 17 - KIit llJ'.

An u6ngdo s6ng 1,nh, hl,li ty)'dau bung,

.,.
htnh ly, in01
.•
phat sinh, con nhtr trong b ung n~tng tr1u, thai khi khOng
an, d6 la bung nJng tr~ xu6ng, nguy~n khi phfa dtroi bi
htr, kbOng thlng d~ dtrQ'C, trrc la chAn lchi ham xuong:
thi dung d~i ta
B~ trung thang l:i ttF an, nhat thiet cha
dung thu6c thu~n le.hi, hanh khi lltm cho cang sa xuong.
Thai lien h~ vai than, nhtr cbuOng treo a xa aha,
cc)t nha khong vfrng, chuong tat rai xuong, hu6ng chi
gHSng ly ma khong phai lY., phan nhieu trung khi bu
kh6ng hay thang len, ty khi hu khOng hay tham thap,
th~n khi hu khong hay tang trfr, ,:ho nen cha lay gia tre
hfru binh ma tl>n din nguye n ]d1i v6 hlnh, mc)t lthi~
nguyen khi bi t~n th uang, bi~n sinh tram chung, thi
thai co th~ bao toan du-gc hay khOng.

18 - Ho4c J,o ,n.

Vi an do ng9t beo qua chirng, dQng tich thanh dam,
that tinh uat ket, khi thjnh thanh boa chtra chat trong d~
day, l~i bi cam phai n6ng l~nh, ta khi va chinh khl
chong nhau, am dtrang citng h011 t~p, cho nen lam cho
trong b\1ng dau thlt, th~ ta
cung phat ra m◊t khi, vtt va
roi lo~n. Neu b~nh ta o· tren vj quan thi dau ngang tim
ma mira nhieu, b~nh ta a dll'cri ·\'! quan thi dau ngang
ron ma tanhieu, b~nh ta a tru:ng quan thi dau chinh
giira bung ma th~ ta deu nhicu. Th~ nhieu tbi h~i khi,
ta nhieu thl h~i huy~t, khi huyet bj thtrang t~n, khong
th~ bao d ll'o·ng d u-gc thai, ta khi danh m~nh vAo tbai
nguyen thi ca Dl~ va con khong th~ khong ton h~i, d6 la

116
cbu-ng nguy kh6ng th~ kh6ng chira glp, nen dung Hu-ong
t6 tan (74) gia Hoilc htrang, uong roi m6c c~ cho mtra.

19- la chay.
C6 tbai bj ia chay, la phan nhieu do hai t~ng ty va th(ln
bj htr, vi buyet do tj' thcSng quan, ma huyet ung tac l,- thai
nguyen, thl ty ant htr ma an vao kh6ng ti~u h6a dtrQ'c,
vung b~ tieu iing tr~ ma thanh khi kh6 thtr, roi thuy coc
kh6 tieu ma sinh ra ia chay. Va l~i, thai lien h~ a thtn,
thai rut lay khi d~ h◊ v~, nen thtn khi bi yen, Oll;lng mon
hoa suy, khong th~ nung nau len ty thb, vi th~ ma co
mang bi ia chay, d6 la nguyen do lam cho dan ha c6 thai
ia
bj chay. Dau trong d6 kh6ng khoi bi ngo~i cam phong
ban thrr thap va nc)i thtro·ng an u6ng song 11_tnh nhu-ng
can ban la do ca hai t~ng ty va th~n deu hu-.

20 - Tbu-crng thvc.
Phan nhieu vl trung khi htr y~u khong hay vtn b6a,
n~u trung ld1i ma m~nh chac thl khong c6 b~nh nay.
Nhtrng thai nguyen nha ty vj lam chu, ty vj m~nh thl
cuong thai nhu- chuong trco ma sa xucSng, n1i'u lich an
kh6ng tieu h6a, ty bj b~nh ma thai khong th~ gifr virng,
-cho n~n pham muon tieu an thong tr~ trll'O'C phai bb t)r
dtr&ng V! lam chu, d~ nhe>i day coc khi thl an uong t~
tieu h6a, neu chi chuy~n vao ti~u tan cOng ph~t, khOng
nhiing thai nguyen da d~ sa ma ty htr l~i htr th~m, b(>
may cua nguon sinh h6a ciing bi kitt sue.

2 t - ThcS hut tit.

:~am hen trong t~n h~i d~n that tlnb, b~n ngoai cam
11 hiem phai luc dam, d~u du sinh ra chrmg that buyit.

117
C6 mang bi th~ huyet thi hoR nhi~t sinh ra la vl k ,
A • d ..
la1• DUul trang th Ul· nguyt;n, h1
buyet dong
A
hoac h1'
· · ., · . ngoai
can1 ldli nghjch ma hoa lln l~n, lrong long phien Ill ·
. }• . U¢n
roi huy~l trao ra. Nhtrng ch trng 10a c6 cl11a ra hu- thll' .
tlurc boa nen thanh nhi~t d~ dtr&ng huyet, hu hoa ·: ·
0

tir im d~ bll thuy, nhll' Luc vi (12) Quy ty !hang (6tth~

huyet yen dllQ'C ma thai ciing giir virng, n~u chi dung thu
thuoc hanb huyet, ti~u huy~t, thi tbai tit say ma nguy
b~i se tcri nai.

22 - Thai nghjch ncSI co-n suyen.

C6 thai ma sinh suy~n tl1a, c6 nguai ciun phai phong
ban ma nlm kh6ng dtrgc la b~:nh ta m~nb, phat tan la
t11 khoi, dung SA.m to lm (81) llam chii. Neu ty hu chan
tay yeu SU'C, ph~ htr khOng chju nlii phong han, lhln htr
ltr11g dau hai doan, kh6ng th~ btrac di dll'Q'c, hong nhien
tha gi6c kb6ng ngot, d6 la ty ph~ von yeu, lll~ hll' con
ciing hu, khi cua thtn kh6ng ve chO ma Ian len phe tbJ
dung Sinh m~ch tan (94) ho~c Be,
trung thang (2) ho Thang
Sai lam chu. Ban-l{he bao la: hoa d(>ng noi CO'D suy~n,
thi c6 thai hay bi chu-ng nay.
L~i c6 ngtrai uong nham phld thuoc d¢c, thuang hay
tlnrang t~n d~n thai ma sinh su:y~n nen khong the khong
xet ky. C6 nguai vg le c6 thaii bi vg ca ghen ghet, ho
thuoc d◊c cho thai bi chet, b~nh suy~n nbi len n~m kh6ng
duqc. Thay thu6c xem m~cb, h◊ l{hi khhu m~nh gap b◊i
ta
b(> Nhan nghinh, b(, Quan ben huyen, d¢ng ma ch~y
nhanh, hai b(> Xich d~u doan ma ly kinh, bi~l la bj tbuoc
d<)c, thai cbet, d~n ndi hoi ha
~tOng len, chli khOng phni
118
do pbong hiln ma sinh suy~n. hen dung Khung qui thang
gia thu6c thoi sinh cho nong. qua nhien ra dtrgc tbai
ch~t ma suy~n khoi.

28 - T,ng tao bu1'n b\J'C.

TrQng--Citnb n6i: « Ban ha t~ng tao ma bi thtrang
mu6n kh6c, giong nhu ma am vao mi~ng, ngap luon, thl
dung Cam thao li~u n1~cb dQ.i tao thang lam cbu ». Vi co
1nn11g v6 co ma bi thtrcrng la thu<)c ,,.~ b~nh ph~i ; t~ng
tao la t~ng ph~i bi kh6 rao, Jue c6 thai kbi buyet nuoi
dtr&ng thni nguy~n thl tln djch kh6ng th~ nhuan tham
day du, 11~n ph~i bj kho rao, vay phai dung Cam thio,
B~i tllo d! b~ ty.
Lt.p-Trai chira m<)t nguai dan ha chir~ huon tui phien
tao, ngU"ai chong hoi t~i sao? thi n6i chAng t~i sao ca,
nhtrng chi muon buon tui th~ thoi, rc3i dung phll'O'ng thuoc
cua Tr9ng-Canh va dung a,m true nbl_l' thang (118) l~i
uong then1 Bat tran thang (3) ma kboi. Bay L~p-Trai dung
Bat tran thang d~ b~ dtr&ng kbi buy~~ la phat huy cai
ngll'ui xtra chtrn phat buy. LQ.i c6 ba chira kh6c roi ctro~i,
lhi dung Hong tao dot ton tinh, uong vo-i nu&c cam.

24 - Thai d~ng, thai 14u.

(Nen cung xem l~i muc thai Iau ra huyct & tren).
Ngtrai c6 mang ma thai dc)ng kh6ng nn, la do m~cb
Xuug, m~ch Nha1n bj htr, thu thai khong d~y du ; c6 ng1.riYi
uong ru-9·u roi giao c(u qua d<), ma t~n h~i d~n thai
kh6ng an; c6 ng1.rcri bj ch~m n1~nh hny nga nhao ma
thai khong an; c6 ngucYi tuc gi~n h~i gan, ua t k~t kb.6ng
tan Xlic d(,ng den m~ch mau ma thai kb6ng an ; c6 ngtrai

119
uong tbu6c n6ng nhi~u qua, v•1 ph~m den thuoc ki!
kJ, mo. thai dc)ng khOng an ; c6 nguai vl m~ 6m tna thn~
dc)ng thi chi chfra btnh m~ ma thai t~ an ; c6 nguoi ~:
thai kh6ng ki~n ciS, dc)ng lay d~JJ m~ dau, thi nen an th .
1
Ia m~ khoi b~nh. Con nhu 1nJt •do ltr&i xanh la con che~
m,t xanh lu&i do la m~ chet, m.Oi, mi~ng, hr&i, m~t d~~
xanh ma th~ ra b9t thi m~ con deu chet. Nhtrng thai
dc)ng cung thai ltu deu c6 ra huyet: ma thai d(tng thl
dau b1.1ng, tbai l&.u thl khOng d au b~ng; thai d¢ng nen
di~u kbi, thai ltu thi n~n thanb nhi~t. Song tucung bi
bu lau ngay thi hay lan1 cho s~.y thai, cai nguy h~i nh~
ng9n du<Sc trll'ac gi6, khong vi vai chinh san dugc, phai
kip uong BO trQng hoan (119) cl~ phong, d~ bao v~ lay
thai nguy~n.
Neu vl vtt rai xu6ng de phai,. den n6i thai d(tng bung
dau, thi dung Sa nhan sao chay tan nho, uong voi rtrQ'U
nong, ntrac murii n6ng ho~c nu·ac ngai n6ng deu dtrQ'C
ca, h~ trong bung thay n6ng la tbai t~ an. Chi c6 ph~m
phong ra mau mai thl).t la llu thai, thi dung Bat trAn
thang (3) gia A dao, Ngai CU'U ma chii·a.
ThucSc an thai thi Hoang cam B~ch trutt la tlui' thuoc
hay, Bieu cam IA thuoc thanh Ye an thai, ngu-ai dc)'i khl>ng
biet, cho la han ma khOng dan1 dung, trai l~i dung thu6c
on nhi~t d~ dtr&ng thai, nao cc~ bi~t trtr6'c khi de n~n
thanh nhi~t, d~ cho huyit theo kinh ma khOng ch~y b6y,
tbi mai du&ng thai duQ'c, chi •~6 ngu-o·i m~ch tram trl,
15, kem vi y~u la khOng n~n dung.

25 - Con ahiit trong b\lng.

Rau chua xu6ng, con gap ban Ia thai chua sinh, con
ch~t trong bung con nguy han la rau chtra sucSng, vi
120
 u cbtra xuong , con ci1ng m~ con th6ng vai nhau boi
~~ hlp, n~u con chi!t troug b1,1ng, hAo thai khi ban,
buyit thni ngU"ng tr~, kbi kh6ng len xuon g dtrgc , pbua ng
tbu6c xtra hay dung thtr thuoc han~ huyet , thu~n khi
va cac loai Tieu th~ch , Thuy ngAn, Losa , nhtrn g thai da
ch~t thi than hinb da l~nh, huy~t ngtrn g khi t1,1, l~i con
dung thu thulSc rat ban d~ h~ xu6n g thl khOng nhfrn g
vo ich ma h~i d~n tinh m~nh m~ rat nhieu . Nao c6 biet
nouai xlra l~p ra phtra ng thu6c la dung y rat sau, boi
vf nguy~n nban con ch~l c6 hai nga, ma dt'tng thuoc han
bay thuoc 6n deu phai dung le. C6 ngtra i c6 mang bj
thai I~u, huyet nbo ra bet ma con cbet; c6 ngtra i bi rO'i
xu6ng hay vap nga, trong bung thtran g t~n ma con chet,
c6 ngucri bj b¢nh lau ngay thai yeu ma con chet lhl dung
Phu hr thang (102) cho uong 3 Ian d~ cho bao ihai im
ap, huy~t ngu-ng dtrQ'C troi chly, vi Phu tu hay pha dtrQ'C
kbi ban sly thai, dung tbuc.Sc on la do y ay. L~i c6 vi
bj cac b~nh thtr<1ng ban, b~nh nhi~t , b~nh on ngu-gc,
thai bi kbi de) c cua nhi~t ta, trong ngoai chong nhau,
d~n n3i thai chet dc;,ng l~i a trong h"1ng, ngu-a i xtra chi
lo thai bj khi d9c tat nhien su-ng to, cho n~n dung cac
lo~i thnoc Tieu th~ch, Thuy ngan, LO sa, khong nhii·n g
khi~n tbai kh6ng tr1r6'n g l~n, ma con lam cho tbai h6a
nat ra, roi cho uong thti- thuoc hanb huyet , tbu~n khi thl
thai chet lien xuong , d6 la thAm y caia ngucr i xtra khi lap
ph1rang. B~i pham m~ch tam dtran g (Thai dllan g,
Da.rang minh, Thieu dtrO'ng) deu thinh thi gQi la song XU
(~~ai sinh doi), neu Tbieu am (doc m~ch ) bo·i kha:n , huylt
hen ngtrng d1Jc l~i khOng ch~y khlp nuOi kinb, thi thai
m¢t hen non y~u, hrc la m<)t cai chet m(,t cai song,
tbi dung cang cua cho xutin g cai chet, dung A dao d~

121
he) cai s6ng, Cam thao d~ di~u hoa linh lhuoc, y hi- ,
. khi " ·· 1\lp
phu:ang rat sau... xa. V! . cu~ ng1.ro·1 ~~n!1 chac, huyet
Xung, Nham dieu boa th1_ tha1 ':ugc chO bo du-ong, nhll'
ca a chO v~c sau, t11 nh1en thoa thich, neu khi bu et
hU' nhll'Q'C., khong be> dtro·ng d1.rgc, se khong th~ thln1
thai, thi nen cho ra d~ khoi tai h9a. Nlurng thai h~
thu-ang van nen cho ra, ma phep cho ra rat nen di~
thtn, nhu- thai chct trong h1.1nu, trll'ac phai xet xem co
dich xac la ltro·i xanh, b1.1ng l~nh, 1ni~ng tboi m6-i nen
cho ra, va trirac phai giir virng can ban cho dan ha chua
la b~ dtr&ng khi huy~t roi sau mai lr1,1c thai ra. Neu co
chO con ngcr, chira hay xet ky, 1ma v<)i dung thuoc manh
li~t, d! cong ph~t, thi sao kh<>i tai v~ khong ngo, chi
cot y~u ve 4 chir « thuan theo t1r nhien » la rat hay. Lip
Trai ciing n6i: «Thai qua th~t kh611g th~ an dugc. n16'i
nen ban den vi~c cho ra, phai nen cln th~n, lai ran
d~y cua thanh hien xua rat la sau sac. N~u mu6n h~ hr
thai thi Tieu th~ch quy~t khong the thi~u.

2G - Siiy 1thai.
M9i kinh m~ch dtr&ng thai lo:c dan ba c6 mnng: thang
thu ha thuc)c ve tam, thang thtr nam thu◊c ve
ty, thang
thti· bay thu¢c ve phf. T~ng thu,)c am, chan am d~ thi~u,
cho nen hay sliy thai. (C6 thuyet n6i : « nhfrng thang le
(3, 5, 7) thu()c dtrang, khi n6ng hay tieu hao v~t ma sAy
thai »). Trir6'c nhfrng thang 1i; nen phong ngira, cho
uong thfr thuoc m~nh ty, ich khi, du&ng huyet (nhtr 3
the.ng thuang hay sly thi tru·bc hai thang nen boi b~,
5 thang, 7 thang ciing vay) n~n dung thuoc lien ti1c ha~g
ngity khOng nen gian do~ll, chi c6 thang dau (thll' nhal)
ma say thai la ngLrai ta khon<1t, biet dtrO'C.
•
C6 thai roQt
122
 tbang tbUQC ve can, h~ gitn thi hay bi sly, tam rira nira
inh thi 16 khi~u ma ra cfing hay say. l\'I¢t Ian ht sly
:
01
cho can m!).ch tlnrO'ng tlin thi llin sau ciing 11).i siiy.
Nay nhirng ngtrCYi khong con, qua phan ntra la 1 thang
bi s~y thai, nh u-ng khong phai. roi kh6ng th1.1 thai ca dau,
cbo nen sau m¢t Ian giao cau, rat n~n ki~ng de c~n
th~n de phong I thang sly thai, neu bj sfiy lu6n vai Ian,
thai nguyen tbn h~i qua, n~n uong nhieu thuoc b~ khi
vao thi thai nguyen phuc hoi l~i dtrQ'C. Dung thuoc c:ot d~
dtr&ng huy~t di~u klii, bl> thtn, ich ty, nhu- Tu- v(lt thang
bo Xuyen khung d~i Sinh dja dung Th1.1c dja, gia Nhan..
sam, Tran bi, B~ch tru~t, Bien cam, A dao, Tue do~n, B6-
tr9ng. Khi huyet kh6ng hay bl> duo·ng dtrgc thai Illa ll;l" sly,
ciing vi nlur canh kho thi qua rung, dAy heo thi hoa rai,
c6 ngtrcri vi 7 tinh thai qua, 5 hoa uat hen trong, ro i hon
tieu hao v~t ma siiy thai, c6 ngu-ai vi lao l t!C, te nga
tlnrang t6n d~n tbai ma sly thai, c6 ngu-ai vi trrc gi~n
d<,ng can boa, SO' tiet qua m~nh ma sly thai, c6 ngtrai
vi giao cau qua chirng, tiet mlt nguyen khi CLla thai n1a sly
tbai, ma ti~u san thi n~ng han chinh san, Yi t~ng thai tan
thtrang, cuong rau m1.1c nat, thi phep chfi.-a nen dt:ti h6 khi
huy~t d~ sinh da thjt, nuoi t~ng khi, va ho-i ghe ve m~t
lieu u. Neu vein c6 b~nh sliy thai thi nen xet chirng ma
sam cbfra chu- d~ den hie glp thi c6 bb vao cfing khono-
k_lp nira. Nlnr vi v1fp nga h~i difo thai thi nen tr1,1c O ue:
sinh tan df ch lam chu, dung Ph~t thi1 tiln la rat hav ; nlu.r
dau hung, gia ich n1Au thao, thu6c u6ns khoi c~ la l;et dau,
m~ con dt.r9·c an ~n. Neu thai da bi tl>n h~i v~t 6 ue cung
"'?~ng thi l~i gia H1.rang phQ (che vo·i nu·o-c giai Lre con),
co lch miu , T1_.an ~ DU"uC
,. b'1, sac ~ dx ~, N .
uC ma uong. :Thu· tll' tren
cao roi xu{S ng, d au bung ra mau, huan
· .
ph1en, thl gia Sinb

123
d!a Hoang kY cho an, nhll' vi di d~i ti~~ ma dau hJJng
a hny~t tbi gia SamTrott, Trln bi, Ph1.1c hnh, Cbich th'
; 11 nhiin tan bc)t d~ b!o v~ lly 1thai. Neu thai h! sly
huy~t ra nhieu qua, hl>n me ~uon chet, m~ch to Illa
=~
VO h1c thl dung f)c)c sA.111 thang sac dJc boa Voi nu-ac giai
tre em 1na cho u6ng, de ~on v<Sn do kht huy~t d~i hu-, nay
dlrang sau li1c de non, l~I cang hu· them, cho nen so Vcri de
dung ngay thang, cang nen b~i b~. C6 mc)t plurang thu~c
gian ti~n, chfra ngtrcri hay que n sly thai, ho~c den 3, 4
thang la sly, thl trirlrc hai thang lay BO tr9ng 8 l~ng, sac
DU'C1C g~o nep Llm thau d!u, sao_bo ta. T\lC do~n 2 l~ng
tlm ru·gu siiy khO, San dtrgc 5, 6 l~ng, deu tan h◊t, hoan
voi h2>, vien bang hc)t ngO doIJ1g, m6i Ian u6ng 50 vien,
thang v6'i nu6'c cam vao hie d6i .

•
TAM HQ'P BAO THAI PHUONG

(do N◊i bl> hoan, BO tr9ng boan, B~ch tru~t tan,

;,r ..
3 phtrang trong llp Au au due k~t l~i).
THT)C BJA ~ BUO'NG QUY
B~CH TRU!T BIEU CAi'1
Tl}C BO~N / BO TRQNG.

Cac vj phan I~ng blng nhau, tan bc)t hoan v6'i m~t ong,
uong vao bu~i sang va t6i. (Ch~ ra phtrang nay la di
chiia cho nguai van quen sly thai).
Chii·a ban san (de non) cung chinh san dung thu6c
kh6ng khac nhau, deu khong ngoai phep chira ciia Ban
khe, d~i b~ khi huylt lam chu. Neu tnrac 3, 4 thang thai
chua thanh hinh ma bi sly, th.i gQi Ia trQy thai, sau 5,
6 thang, thai di thanh hinh nu\ say tbl gQi la de non,
124
 e do khi buy~ t htr nhuQ"c, den n~i thai nguy ~n khOng
d ~u g chic, cltng 18.u khi huy~ t 11µ c8.ng hll', cho n~n
v:n ang Thi~n kim b8.o lhai hoiln (120) rilt hay, ma 6ng
;r~u dirO'ng Quy thi cho L1,1c vj thang gia BO trc;>ng, T ,\tC
ii vi A dao l~i cang hay hon. Hai plnra ng tr~n
doan, Ng •'
d~~ th'Q'C la phtra ng thu<Sc an thai rat c6ng hi~u.
M~t Iln sa blng ba lan de, bbi vi qua chin t1' rt,tng,
la thutn tbeo t~ nhi~n,_ qua xanh bi gay, cu~ng ~~c tat
bai rach nat, nen thua ng thay vl sa suat den no1 ch~t
pban nhieu . Vi do y~u du6i ma s!y thai, nen mau xau
~a rat it, niu c6 C\lC ma dau, ciing thu(>c ve huy~ t htr
khi nghjch, chi nen 6n b~ cho nu~nh thi huy~ t mai sinh
ra ma huy~t u tieu h~t. n~u chi chuy ~n tieu u pha tr~
thi khi nghjch cang cong l~i cang nghjc h len, tht.ra ng
bay khong chfra dtrQ'C , nen phai can than. Huon g chi
buy~t hll" ma dau b1,1ng, tire la chAn am hu- t~n kbon g
hay n~p khi, d~n n3i sinh chti'n g san (dau xoan b~tng
duai) sinh chti-rig ha (huy~ t tich thanh kh6i) . Phun g tien
SU lhll"O'ng dung Bat vi hoan gia Ngtru tat, Ngii vi som toi
cho u6ng ma an.
Giong h.'ra, ng~a c6 thai, h~ con dQ:"c den gan la da.
hrc lad~ bao h◊ lay thai, cho nen lira ng~a tuy~t khOn g
ti~u san. Thai ngtra i dinh lien a trong bao cung , do khi
huyet nu6i dtr&ng, _yen tinh thi tinh than tang trfr, lira
dam due d<}ng len thi tinh than ch~y tan, ma hoa quay
roi lJ trong , lam cho sly thai, th~ thi ngt.rai mu6n c6
con ma chi biet dam d\lc chu khOng bict kieng sao dugc .
Ngtrai de non la khi huy~ t khOn g ti~p tuc day du,
khOng th~ nuoi l&n dtrQ'c thai nguy en, nhun g trong khi
~u}'et .Ir.hong dliy dti, con co blm tinh kbiic nhau lit hoac
an hoijc nhi~t, ho~c thien ve am ho~c thi~n vedtran g~

125
nen pha i di:ra vao m~c h ma chii·a. Nhtr ngu ai ani h
tron g nhi~ t mil. l!,ti dUn g thu6 c nOn g im: nhll' Nga~ ~en
Phu t-ir,B~ch trut t, Sa nhln , thl dtro ng am lai c-'- cu-u,
., . ung hll'
nhtT cay co lthO ng dtrQ 'C mtra m6c , t...,.. nhie n phai ' 11,.
heo ; nhu ngtr ai dua ng htr b~n tron g han m,. . kho
e1 1a1 dun
thulSc mat huy~t, nhll Hoa ng clra , B~ch thuo, c thi' t."' . g
han, khi h~y et them yeu , vi nhtr git>ng qua, nniaJ Vlhtt
• '
.
~:ua .hi,t de sinh , mlia thu mitn d6n g it db. Chox::n
doa n chu-ng dun g b~nh, din dung thuoc dai ban d~
nl1i~t, d~u hay bb ich cho ngu·ai. N<)i l{inh . bao ([ ne·n a1
ph~ m ma ph~ m, giong nhir kb.Ong ph~m ».

27 - Tha i khOng Jun.

Tu-c la qua than g mai sinh , ho~c vi khi-h uyet von lur,
ho~ c vi thai l~u ra huy~ t, thuo-·ng hay qua thang khong
-de, c6 ngtr ai 12, 13 than g, ho~ c 17, 18 thang, hoijc hon
20 than g mai de, deu do khi huy~ t khong day du ma
tbai kh6 Ian cho nen de qua than g. Pha m ng1rai c6 thai,
sau 10 than g ma cht.r a de, thi nen uong thrr thutic d~i
b~ khi huy et, d~ cho boi duo· ng, den hie de mai khoi lo.
Sach Tlln g lQc n6i : « ngui>'i ta thl) khi hie m6'i si~~·
12 kinh m~n h cling uuOi dU"&ng 1a:n nhau . Phan1 !ha1 ~
tron g bao cung hoij.c bi kho heo, la do dan ba chtra th~
chat yeu du5 i, khO ng du nuo i du& ng, am duo·ng kb;
huy et chen h l~ch , khOng l~nh thi n6ng , bao thai mat ch~
nuo i dt.r&ng, cho nen kh6 heo khong lan la vi the, chi
nho vao khi huy~ t m~, thi tba:i mai 16-n dugc .

28- Qu ai thal .
T~n g phu ngll'O'i ta dieu hcla thi .khi huy it dliy duh·:
pho~ g ta ma qui khO ng th~ xam ph~n1 dug c..N~u kuaii
huy et hu tbn, linh than suy y~u, thl y~u ma bnb q
126
 nhan d6 cam nhi~m vao, gieing nhtr mang thai, cho nen
gqi Ia qui thai. Nhu·ng Ngu thi~n Dan n6i: « ban ngAy nghi
cai gi la ban dem nghi cai ay, pham trai gai tinh dam ma
th~ yea, ttr&ng hoa cua can th~n khOng hie nao 1rhong
n~i dly, cho nen ngt.rai om y~u hay chie1n bao tbay giao
cau vai qui, gc;,i la qui thai, lu-c la ng1.1y thai (t), khOng
phai th~t c6 qui than giao cau, ma thanh thai dau. Tue
nbl.l' N❖i kinh bao la tu ttrcrng mi6n man, y mut>n khOng
thoa, sinh rtt b~ch dA.m, bl:lch trc;,c, IQt vaotu- cung, ket
thanh quai thai,. chinh la huyet djch dam linh cua ban than
ngtrai dan ba, k~t d9ng thanh khoi, trong bung trtraog
day, gi<5ng h~t nhtr ngLrai c6 thai nghen, khong phai nguy
thai la gi? Sach Y ngbi~n1 ciia Ho~t-ba-Nhttn n6i: Co
ngrrai con gai he;, Dtrcrng bubi chieu tai mi~u chai, trong
th~y m<)t vj than m~c ao vang, trong long cam d<)ng, den1
hom iy nan1 mCY giao cau VO'i than ao vang, bung ngay
to dan nhtr c6 thai. Ba-Nhan xem m~ch n6i : « day la
quai thai )) ngrrc>'i con gai n6i ro dlu duoi cau chuy~n,
ong mcri cho u6ng thuoc pha huy~t tr\1y tbai, roi tong
xuong dtrgc nhirng vat nhtr nong IlQC, nhtr n1at ca den
vai tbang mcri an. B6 khong phai g~p than giao cau
VO'i sao ? Th tra rAng v~n c6 vi~c ay, nhu-ng s~ th~t la VO
f)r, le nao cai ttrQ'ng dat, t1.rQ·ng g6, giao cau dtrQ'C v&i
nguO"i, ma c6 tinh d~ thanh thai d trQ'C ? B6 khong phai
than cam ti nh vai co gai, chinh co gai c6 cam tinh voi
thin (2). Ong Tiet-l~p--Trai n6i: Quai thai la do that tinh
can ph~m v&i nhau, ty ph~ htr tbn, hnyet khi suy yeu,
'

(l) Ng\ly thai : thni gia, hlnh dang quai h~ nhieu ki~u kct
hi trong h\lng ma to Ion dan r~i cung de ra ma chinh khong
Phai la tbai th~t.
(2) Vi~c nay khong c6, djch Nguyen van d~ tham khao.

127
tuan boan th(t tblrang, Xung NhAm sai trai, den ...
nhtr th~, la vi nguy~n kht bat hie, b~nh ta hii-u d 00•
n6n kinh nguy~t kh6ng di~u thl u6ng thu6c di~u\~ho
bb huy~t, mO'i mong khOi b~nh. CbU'ng nay cllt 1 :b
nguy6n khl lilm chU, pbu tMm nhirng thu6c hiinb h
tan khi vao. M<,t ngirO'i dim bii. kinh M t!c tam th: 1
l
bung to dan, sac mJt khi xanh khi vang, cho u~ng th :•
an__ thai khOng nhU.c nhich, rOi xem m~_ch doan b~nhutb~
m~t xanh, ml_lch sac, n6ng ret qua 1~1, la b~nh huy!t
a can kinh, mij.t vang b1,1ng to, kem an bi~ng nhac la
b~nb huyet a ty kinh, d6 la chu-ng b~nh do uat gitn
thll'ang tbn den can ty, chir khong phai c6 thai, roi dung
Gia vj qui ty thang, va Gia vi tieu giao tan, chi hai thu-
thu6c d6 n1a khoi.

29 - RuOt sinh thlt thira gil>ng co thai.

(Trtrang dam tg d11ng)
Nc)ikinh n6i: « Chung ruc)tsinh thjt thira (truangdam)
la khi l~nh vao er phia ngoai ruc)t, cung v~ khi cau k~t.
khi khong dtrgc hru thong, v1 the ma ket d9ng l~i o
trong, khi dc)c moi nbi len, thjt thira n1cri sinh ra. Luc moi
sinh 16-n bing qua tru-ng ga, d:in dan 16-n then1 nhu- ki~u
mang thai, an vao tbi cirng, diiy di thi di d(>ng ma kinh
nguy~t tlnrang tlurang cu tbay, the la dung chirng. Bay
la khi da b~nh ma huy~t chun l>~nh, cho n~n kinh nguy~t
khOng dU't, vty, dung Mc)c htr(Yng thong khi tan (121) la
thuoc d~i tan nhi~t liun chu, d6 la khi ket ad~i truang
thanh ra b~nb khi.
I

80 - Tfeh buytit gfting e6 thai.

Chiet-quang-Luc n6i : « Con d4u toi la ThAn thi, hay
uat gi&.n, tlurang bi trln huyet., b"Qng dh Ian len, cho la
128
c6 thai, nhtrng den muai thang khong thay de, ma m<;>i
chung dan hi~n ra, tbi lay lam nga. Thay thuoc cG.ng
ngcr la d9ng huy~t n1ucSn h~, l~i nghi ng1riri y~u, sg h~
khong chju n~i. trtr6-c het nen cbo utSng nhirng thuoc hanh
buyet dieu huyit d~ tieu dan, rut Cl,lC b~nh ciing khong
khoi dtrQ'C. Ve sau nghe n6i Thjnh-k.hai-Bong chii·a b~nh
cho ba B6ng cung (vg con vua) thl rat hoi hln va thu-ong
ti~c. Nguyen ba Bong cung Truong thi, nguy~t kinh lat
di 10 thang, thay thuoc doan la c6 thai, bung cang
trtrbng to, vua sai Khai-Bong xen1 m~ch, thay ro b~nh
chung roi cho toan la tlur thuoc pha huy~t, thi ra huyet
den vo.i dau n1a b~nh khoi. B~nh cua con da u toi gion~
h~t b~nh nay, hie ngoai 10 thang da hiit dich xac lit
khong phai c6 thai, nen ctrang quy~t cho thu6c h~, ti~c
thay thay thuoc non gan, that la dang ti~c ». B~nh nay
do tich huyet l., tu-cung, tu-c la b~nh huyet.

a, -:- Thai nghen khac thU'o-ng.

Ly-thcri-Tran n6i: « Con gai 14 tu~i, la thi~n quy d~n,
49 tubi thien quy h~t, d6 la le thu-ang. Nhung c6 cO gai
mai 12, 13 tubi n1a da de con, nhtr sach Chu ky that
chep la con gai 6ng T6-d~t-l{hanh o· Binh giang, tubi
m6'i 12 n1a c6 nghen, l~i c6 ha gia 50, 60 tubi ma decon,
nhtr Lieu SU" chep la VQ· 6ng Cu-c-Ph~ 60 tubi n1a sinh
2 trai 1 gai, d6 deu la chuy~n rat 1~ thuo·ng.

Ill - THO'I KY LAM B()N

Ve chira b¢nh khi lan1 hon, a phu khon tr~n. t6i dii
bi~n t(lp TQa thao h.ro·ng n10, pham nhfrng can b~nh,
9-PB 129
nhfi'na pl1&rang thang
o •
ve san
,:£ ,
phu may may khong th·~
,L· h,,_ • i~u
s6t, d~ giup cbo luc cup CllU, Ililul c c;p ru~ng ra m~t tap
khac, vi,.y n~n tham khao.

IV - THO'I KY H!U SAN

t _ XET NGUY~N NHAN VA. co· CHE CUA BtNH

Pham de xong n~n uting 1 chen llll"O'C giai tre em con

n6ng, kh6ng dirge nl1n ngay, nen nham mat ma ngoi,
mt}t ch<'Sc mai l~n giuang, thi ngoi ngirng ngay nguai,
khong nen ngoi nghieng, co d~ng dau goi len khOng nen
-du6i chan ra, giuang 16t 11~m day, dau giu:ang d~ goi cao,
che kin 4 vacb khong c6 cho ho·, d~ tranh gi6 d(,c, thuc>'ng
thu·ang lay tay xoa tir tim xuong den du6'i ron, xoa nhtr
the 3 ngay, l~i khong nen ngii say, nen luon luon gQi tinh
dl).y, thuang d~ noi than dot ntr6·c dam ho~c dot sO'n kh6
hay do s0-11 cO. d~ phong ngira b~nh ch6ng m~t, huyet
nghjch. Mila he, phong de khong nen n6ng qua, ciing
khong nen nhieu ho·i ng~t, den nOi n6ng thi khi kem ma
khong teing dtrQ·c huy~t, l~i khong nen an no qua, chi nen
nau chao hoa loang ma an luon, cang ngay cang an th~lll
len; de d~t lai n6i, gin gifr that tinh (dirng qua giln, qua
mirng, qua buon tiii, thuang earn v.v ... ), chavc}i chai dau,
rira chan, cha v(>i cam kim, lam nhQc, phai kieng cir cho
den 100 11gay,.neu khi huyet kem,. thi phai kieng lau khong
k~ ngay thang, neu kh6ng kieng dtrgc se sinh ra cac
chung dau nlurc lay chan minh mhy, g9i la nhuc lao, rat
kh6 chira khoi, toi kY. la qua mung, qua gi;)n, vi mirng
thi khi tan, hoJc sinh mo h6i do, gi~n thi khi nghjch

130
hoac sinh trung ha; khon g n~n nam mc)t mlnh , e sinh ra
se1 ·va vln, khOn g nen c~o l1r&i, e h~i Lam khi, hie nao
khi buyet binh thtrcrng l~i, mcri nen lam vi~c. Luc 1~m
l& chi nho nha.r 16ng mua thu, hie phat b~nh thi to nhll"
Olli non, nen phai th;)n tr9ng .
Sfra do khi huyet thanh ra, san h~u kh6n g nen an n1uoi ,
vi mu6i hay chi huyet lam cho khon g c6 sfra l~i sinh ho .
kh6 chfra, mu.a he khon g nen ham mat ma dung qu~t, va
an do l~nh, nhat thiit khon g nen nAm ngii giira gi6. Sau
Ute sinh du 100 ngay mcri n~n giao cau, khon g th~ thi den
nguy, d~i khai tram thu b~nh htr yeu, deu do d6 ma mac
phai. Phan1 dan ha bi btnh phong , duai ran htr l~nh,
khong chung b~nh no.o la khon g do giao cau san1 ma
ra ca.
..
Sau khi n16·i ·de. dau khon g tf)t b~nh, ciing nen nghi
lao d¢ng, dieu ly ty v!, cho an uong do ngon lanh, thi
t~ng phu d~ binh ph\lc, khi huyet t"Q" nhien d ien hoa, tran1
b~nh kbong sinh, nhll'n g khi trung tieu con yeu, kh6 ma
v~n h6a, cha nen an uong qua nhieu , tra l~i h~i tjr vj.

2- PHAN BIET CHU'NG TR~N G

Pham chu-ng san hiu nguy cap, khon g gi bang 3 chti-ng
:tung, 3 chli'ng cap. Ba chu-ng xung la mau xau xong len
tam, xong len phf, x6ng len d~ day; ba chu-n g cap la
mcri de bj ~u th&, ia chay, nhieu mo hoi (nen xet ky (1 lD\lC
t~p chu-ng). M9i chun g b~nh san ho.u, nguy en nhan co
ha: vi khi thu◊c dtrO'ng, huyet thu◊c fun, du-an g htr sinh
hen ngoai han, am htr sinh hen trong nhi~t , san ha,u mat
huy~t qua nhieu , huy~t htr hoa d¢ng ma sinh cac lo~i
b~nh phi~n tao, phat n6ng la lDQt; huyet cung nbU' llllO'C ,

131
tinh cbly xu6ng, nhung dtp oho v9t len, thi c6 the le
nlli lil tM tlt nhien, sau kbi dC, hll' hOa xbng Ien, buy;
x(u cb~y b~y ma sinh ra cac chirng b~nh vilng dlu dau
bune10 la hai ; thi~u boa thi sinh khi, trang hoa thi tbn kli·
. 1,

boa la thu djch cua nguyen khi, thi khong song song
dtrng vfrng, m<)t dl.l'Q'C nu)l thua, ma sau khi denguyen
khi t~n lu.\i, ty v\ htr yeu, va l~i vi th~ kh6ng c6 111~, kho
long ngau nal dl?Q'C ngu coc, neu an Uong tbn tlurong
qua thi sinh ra nhfrng chung tich day, th~ ta, la ha.

3 - HU TI-I{JC
.Pham tai hie de thi n1~t tinh than, co Sll'C r~n, tim kinh
sg, huyet ra nhieu, chinh la ltic khi huyet deu thtrO'ng
t.bn, ngtrfri chii·a b~nh le nao ld16ng theo hu· rua chfra.
Phuong tlur n 6i : « B~nh san h~u lay b~ lur lam col yeu ,
d6 la pbap tac nhat d!nh. Nlurng cilng c6 ngllO"i dan ha
n1~nh khoe, hie de rat d~, an uong du9·c nhieu mau xau
khong u d9ng, khong c6 gi la:dau khl>, nhfrng hl;lng nguc>'i
ay, khong nen dung thuoc Hing nhang, neu c6 ngo~i cam
thi ciing theo thg-c n1a chfra, vi thti' huyet da nuoi thai,
can phai tly het, cha cho huyet ra nhat khai la htr ca,
ma lain b~ ,,ao, l~i gay lhe1n b~nh.

4- T6T ~{AU
Sach ~1~ch l{inb n6i: « b~nh hie thai tien, m~ch phai
dtrqc tlnrc, b~nh h'tc san h$.u, rn~ch phai hu, boi vi sau
Jue de thi k11i huyet d!u bu, m~ch lleD hoan ho~t, hoan thi
khoan thai, kh6ng bj khi Ian at nui c,p xuc, ho~t thi trun
chly khong bi huyet mat n1a khO rit, d~u la tri~u chung tot ·

132
N~u bing m~ch thtFc , d~i, huyen, lao, thi san hl).u khi
ltnv~l den du htr, khong n~n c6 nhfrn g m~ch d6. M~ch
tb;c la ta m~n h, m~ch d~i la ta dang tien, m~ch huye n
la am li~ln l~i. thOn g dl,lt khong dtrgc , m~ch lao In Ctrng
ogat, gan nlnr khong c6 vj khi, d6 deu la nbirn g ni:~ch
trlli ngtrgc ca. Thuc-Hoa n6i: « san h~u 1na m~ch Thon
hong va tlt, khong dieu b6a la chet, tran1 vi sat t~n
.XtrO'ng 1118. khOn g tuy¢t , la song ». L~i n6i : « lll~Ch tram ,
ti~u, ho~t la song , tht1c , d~i, ki8n, huye n, cap thl ch~t ».
Mat xanh, mo hoi tuon ra, quyf t l~nh , keo dc,111 suy~ n,
phat nae, minh n1at, phie n tao, n6i me sang, hon ,me,
deu la chu-ng nghj ch.

5- CACH CHUA
Pham san h~u lay dam boi vao 16 1niii ho~c than dot
dam, l~i dot do san cii, lay tay nh~ xat tfr tim xuon g
den ron thi ac huy~ t ra bet, d~ ngan gifr chu-ng huye t
xam, huy~ t nghjc b, lam nhu tb~ 3 ngay . l{hong k~ dau
bung bay khon g, lay nuac giai tre e1n boa v6·i rtrQ11 ma
uong nong 5, 7 Ian, d6 la lam cbo dl.l'gc khoe m~nh . Bai
vl ru-gu tuy hanh huy~ t, ma c6 th~ xb dugc ac huye t,
tbong dU'Q'c nuac sfra, nhun g ngtrcri t~ng khi dang ht.r thi
kbong nen uong nhieu , va kb Ong nen de
xong uong ngay ~
sg huye t ch~y ra tay chan , hay sinh chu-n g huye t xam.
Neu ngtra i vj kbi yeu, trong !thon g c6 hoa, ciing n~n cam
Uong nu-ere giai tre em, vi SQ' h~i den vj khi, chi an chao
tr£ng , dan dan cho an ch lit it thf t de va mong gio lgn.
Ban- khe n6i: « Pham san htu la Ilic khi huye t rat hu-,
dieu trj tat ca m9i chun g cot lay d~i bo
khi huye t lam
chii, dau c6· t~p chu-n g thi chfra nhu ehun g ph\1 ma thoi,
133
nhll' buyi t bll' boa dc)ng thi b~, huy~ t xau di hty lhi t ·
an ullng thtra ng tlJn qua tbi giUp t:9' v! cho tieu. MQi ch:::•
b~nh san htu, khong nen nhat khai uong thuoc b~ . g
• • 0 , 1as~
c6 ir huye t ngtrng tr~, kh6n g hanh huy~t thi b~nh th
khon g -lrir du-Q'c, den ca cac chu-n g htr ciing nen ha h
huye t, thi nguy en khi se ph\tc hOi, nhtrng hilnh huyet P~i
co chirn g, khon g nen qua m~h , con ngt.roi di htr lhoat
tbi khon g nen cau n~.
MQi ch trng san h~u, phuo·ng tbuoc xu-a hay dunu Tir
v;)t lhaog gia giam , ma chi m◊t 6ng Ban- khe bao ThtrCYc
duqc chua han, ph~t mat khi sinh phat, cam chi khO~a
dung . Bai vi dan ba m6'i de khi huyet deu hu-. chi co;
khi hrac ph~t cua thu dong . ma khon g c6 CO' sinh lrtron~
cua xuan h~, cho nen rat ki~ng dung thuoc ban lu<Yng,
ma nen m~nh dung thucSc on nhi~t, d~ giup ich rho
nguo n goc cua khi huye t. Hi~n triet xu-a ma che ra thang
Tu- v~t la lay chat cay n6ng cua Xuy~ n khung, BLrong
quy, pb\1 vao chat l~nh mat cua Thuc dja, B~ch tlnrgc,,.
l~nh n6ng vira phai, d~ lam ph1.rang thu6c hay cho mQi
b~nh ph'Q. kboa , con nhtr dung vao hie san h~u, tat phai
lay B~ch tlnrQ'C t?im rugu n1a sao che cho ky d~ ho het
linh chua l~nh, chi con cong nang sinh huye t, ho~l huyet
ma thoi, ho~c l~i gia them HliC khtra ng, thl sao Ola
khon g dung du-Q'c. Va l~i Thtrg c dtrgc tinh 1nat, hoi chua
ma thn li~n1, rat h<,p v6'i chirng am khi tan mat, ha ching
p'hlti Ia tht'r thuo c c6t y~u cbo ltlC san h~u sao? Th~ n1a
hien h iet xtra con dinh ninh ran bao, hu6ng chi thir
han lu·o·ng cong ph~t u? Chi biet Thug c dtrgc chua l~nh,
mn khong biet Sinh dja cou mat ban, l~i ch~y thing t6·i
phan huy~t, tac h~ con t~ han, khi bat dac di phai dung
thi n~n thay b!ng Th~c dia, n~u nhat khai err Uiy Ttr v~t
d~ trj b~nh san h~u, thi h,i ngvrai kb~n g pbai it.

134
 Sau lac de cot lr\lc ac huyit trtrac ti~n, huyet tr khong
tb6ne1 mai sinh ra mQi b~nh. Sau hie de nguyen khi di
suy, buyet chl).y thiit thuO'ng, kh6ng khoi bi ir buyet tich
dong l~i, chira b~nh tru6·c phai tr\lC ir, rr lieu roi m6'i
n~n bb, d6 la dieu c~t y~u. Nhtrng ngtrai htr qua khOng
th~ tru tru· dtr9·c, thi trong thuoc Tuan bb (t), gia them
vao thtr thuoc on hitnh (2); 'fuan bl> lhi su-c m~nh ma
bny Iu·u thong, On hanh thi tr6i ch~y ma kh6ng ng\lng
tr~. Ben nhu chu:ng th~·c n1a triuc tr, cilng khong n~n
d~ng thu thuoc m~nh me, vi sau khi de nguyen kbi rat
bu, s9· huy~t khong gifr vfi-ng, ma bi sti·c thuoc m~nh
roi sinh ra bang huy~t khong th6i, chtrng htr thi d~ thoat,
cung vi nhu· ntro·c d~ kh6 h6t ll;\i. Cho n~n kh6ng gi bang
Sinh h6a thang (122) trong hanh huyel l~i co b~, trong
bb l~i c6 banh huy~t, va n6ng l~i kb6ng tr~, khong b~i
d~n vj khi, la rat thoa dang.
San hlu nguyen khi thoat mat nhieu, ma buy~t mai
chtra sinh, pham c6 nhirng chung nht'rc dhu phat n6ng.
lgtn mira, hu<>n non, d~u la gia ltrgng trong chu-ng htr
bien hi~n ra, nhlt tbi~t phai lay d~i b~ khi huyit lam
chu. Neu ac·•huy~t chua bet thi trong thu5c b~ gia them
thu hnnb huy~t, n~u cam m~o tich tr~, cung nen trong
thuoc hb gia them thu phat tan ti~u d~o, kb6ng dtrQ'c
dung b~y thuoc manb li~t, c6 h~i khi huylt, vi nga VtrC
co ngo~i ta mu b~i den nguy~n khi, ha ching lam
lam sao?
Dung thuoc san hau, c6 3 thu cim dung: Ph~t t~ltl tan
(10!) thi Xuyen khung, tinh tan tan, hay phat mo h6i,

(1) Tuan bo : thu- thuoc l!~i bci.

(2) On hanl1 : thu thuoc n6ng ma co tinh luu thong.
135
ti~l m~t huyit d\c h; TU" ,,tt than g thi Sinh dja tinh han
ta
I~nh hay lam di "a tr huyet l~i, ThtrQ'c dtrQ'c tinh chu-a
l~nh ph~ t mat sinh khi ; Ti~ u sai ho thi Hoang earn tinh
mat, hay ngl n ac huyet l~i, d6 la 3 thir cam v~ dung
phu-ang tbuiSc. L~i c6 3 thu- can1 nii·a: kh6ng dug c phat
ban , khong dtrQ·c xb, khOng dtrQ'C lQ'i ti~u ti~n. va cha
ph~ m d~n d~ day cung tlnr gng tieu, h~ ti~u, dAu c
6
chu-ng linh tinh ciin g chi chil·a dau ngQn, cht'r cot dai bb
khi huy ~t liun chii. .

•
6 - XU PHltO'NG
rfi.'r vlt than g (5); Sin h dia tinh mat n1a tr~, rat ha;
ty V!; Tllll Q'C dtrQ"C vi chu a ma han, d~ phat sinh khi,
b~nh san h4u tlnrang hay b~i ngu·ai. Sinh boa thang
lhi bo hai vi ay (bo sinb dja, thttQ'C dtrg c) gia thi:r
thu6c
nong tron g va han h huyet. Nhu· san h~u dau n1au (nhi
chlim) thu ang hay dung thu oc ti~u cue pha huyet, roi sau
mai ban d~n bb, l~i c6 ngll'cri dung lieu cung bb lin l◊n,
chir khong bi~t huy el cii diu nen tieu h6a, ma huyet
mcri ciing nen sinh , nen du&nft, n~u chi chuyen cong
buyet cii lhi huyet mcri l~i bj llurcrng t~n. Neu dung
Hoi sinh dan (123) d~ ph~ huycl cQc, h~ ao thai, nguyen
khi bi ton h~i 1·at nhie u. Tha ng sinh hoa (122) la do
c6ng d1.1ng cua linh thu oc 018. d~t ten, Yi chuyen vao
lieu huyet thl huyet mo·i khong sinh dtrg c, chuyen vao
sinh huyet thi huyet cii tt·& l~i tich tr¢, cho nen Sinh
h6a than g dung Xuyen khu ng, Bµa ng quy, Bao nhan
3 v\ hay trir dtrQ'c huyet cii, ma ldp sinh buyet n16'i, phu
them vi, Tha n kht ran a Cbi ch thao dtra 3 vi tren vao
b' ' .
den phe>i, gan , d~ sinh huy~l boa khi, tron g hanh ma co
ho, va l~i <fU'Q'C tbu6c n6ng am thl huy~t ttF hru tht>ng,
13fi
ac buy ~t tQ." hit, nen khOng pha i lo san, th~ thl phtrO'ng
thut>c nay tb~t IA phtro-ng thuoc hny cho san hau. Tien
Sll Phung thj thco phll'O'ng nay gia then1 Sa111
, Qul,
NgU'll tit, Hong boa, l~i lam tlur thuo c hay cho san
tien th6i sinb .

7 - CACH DUNG THU 6c

- Thu 6c ba htr: Nha n sam , Hoa ng ky, B~ch tru~t,
Thu c din, B~cb thu-9·c, Btro-ng quy , Ph~tc linh, L(>c nhung,
M~ nhu ng, Dtra ng nhu c, Chi ch thao , B~i tao, Lon g nha n,
- Thu 6c 6n tan (n6n g ma tan) : Qua n que , Que tam ,
B~i ph1.1, Can khtr ang , Tra n bi.
- Thu 6c true tr (tr1.1c tr man ): Hon g hoa , Bao nhan,
Xuy~n khu ng, T6 IllQC , Huy en h~. Ngii linh chi, Ba hoang.
- Thu 6c pha hon ct;1c : Min dan , Tam lang, Nga tru~ t,
Can lat, H uye t ki~t.

V. T~ P CHUNG vt . U SAN
HA
1- Huy ~t vtn g.

Sau hie de toi tam n1cr m&t, vi am huy et d<)t nhi~ n mat ,
tam thln kho ng dtrg c nuo i dtr&ng, hai thu- quA.n hoa,
ttran g hoa cua tam va bao l~c dtrg c h uyet tbi an, mat
huyit thi nguy. Hoa birn g l~n n~n lam cho ngtrai toi tam,
boa xam vao phe n~n lam cho mat n1a bat tinh nha n s11,
d6 la Am huy it dc)t nhi~ n ma4 khOng th~ d~p y~n dU'Q'C.
N¢i kinh n6i: b~n h ve khi ken1, n~n bb ma kbo ng n~n ta,
1S7
ma mlt, tit miil, b~nh deu thuc)c an1, d<)t nhien
buy~t bfru blnb , thi hOa bU'ng lCn, chi h~ huyCt thl t;81
t" an, tllm du-gc huyi t thi nuOi dll'O'ng dugc mil th::
khon g bi hOn me. Nhu·ng n~ng llan l~i nen kiean dun
thuOc b~ khi, lll SQ' thi btnh glip ma M Rm khOng kipg
va l~i khi c6 th~ sinh dll'Q'C huyet:. Xuong huyet nhieu ~~
ch6n g n1~t, g9i la huy~t thoat, nen uong nhieu Nhan
san1 thi c6 th~ boi dtl'o·ng; n~u x.u6n g huy~t it ma ch6ng
lll~t, khon g phui huy~ t tr~ thi la huye t kitt. Huyet tr~ thi
diang lhuoc on n1a thong n6 di, huyet ki~t thi thuoc trQng
v·! ma bb vao, nhat thi~t cha du1.1g b~y nhirng thuoc pha
huy~ t va hanh huyet.
San htu bi huyet v;)ng, nen nh~ nh~ d& ngoi d~y, dot
than ru-6-i dam vao ho~c dot de• SO'D cii, ma x6ng khoi
vao mi~ng, n1iii, thi tinh l~i, rcii kip an chijt vao nhan
trung, im l~ng ma dgi, nguyen khi se dan dan hoi ph\tc,
khon g nen roi rit, lam cho than khi Lan lo~n.
Phun g lien str n6i: ngtra i satt khi de huy~t v~ng, la
vi trtr6·c hie de von htr, ngay ltlC de l(J.i mat huy~t qua
nhieu, d~n nOi htr boa hoc len than th~ khong t~ chu
du-gc n1a sinh ra hon n1e, phan1 chun g b~nh nijng, htr
nlurg c lan1, deu mac chun g nay, g9i la huye t "~ng, thi,c
khon g phai vi huye t ma den n6i choa ng vang dau. Theo
PhtrO'ng th1.r thi h~t 1 ngay ma huyet xau ch~y vao can
kinh thl mit toi den, dau choang vaug, khong th~ dung
ngoi dtrgc, hon n1e bat Linh nhan sg-, thi g<;>i la huyH
v~ng, d6 la huye t nhi~t nhan htr ma nghich len dQng C1•
tim, cho uen hon me bat tinh, kl1i be lai . mu6n chet, thi
u6ng ntrcrc giai tre em rat tot. ~rhuy~t nay chi xel d~~
huye t xau ma khong he xet d~n nguyen khi dt;&i htr; cbi

138
n6 i klrl b~ h.li muon che l thi u6ng don g ti~n, th~ tbi
don g
tien c6 ciru van dtrQ'C nguy~n khi muon tuy~t cha
ng?
M◊t plurang khac dung:
Btrong qi1y 2 dong ich n1au thlto l dong
Nhan sam 2 don g Hong hon 6 phan
Hae khu·ang 8 phan.
sac l~n roi dieu vai <long ti~ n n6n g n1a uon g, pht
ro·ng
thu6e nay thl chi ia du- gc ca hai n1~t (kh i va huyel).
Phu ng ti~n sll' thtrfrng g~p dan ha de trtr&e da c6
ehti'ng
buyet vln g, tht cha u5n g thu oc pho ng lru-6-c vai nga
y s~p
de: Th lp toan (l), Quy ty (6), Du·o-ng vinh (124) d~
dieu
bb khi huy et, den hie de tbi sac 2, 3 l~ng Nhan sam
cho
u6ng, b~ vao trtr6'c hie chu a de, chtra htr, nen
sau hie
de khong htr thl b~n h huyet v~ng khong nha n
htr ma
phat dtrQ·c. Neu ra huyet qua nhieu 1na boa mat van
g
dau, me 1nan phi en tao , ho~c tha y dau db mo
h6i, thi
dung Cb khu ng quy tha ng (27) gia dong ti~n, n~ng ban
thi
gia Nhan sA.m, Ha e kh1rang, mo h6i nhieu thi giaHoang
kjr
ho~c Bat v\ hac tha n tan (126), Bo· n ngii lin h chi tan
, Pha n
hon dan (12 7); khi hll' ma sin h huyet v~ng thi dun
g Nhan
slim 1 l~ng, To DlQ C 5 dong, sac len di~ u don
. ,,,
n1a uong.
g ti~n Vi\O

2- Hu yti t hl>i kh 6n g xut$ng.

La do sau khi de t~n g phu y~u li~t, kbi huyet hu ton
,
ho~c bao l~c da bi l~n h san , ho~c h6n g gi6 cho
ma t n1a
gi6 l~nh nha n htr xam vao tro ng hnyet, lan1 cho
huyet
hoi tac tr~ kh6 ng tho ng, tich d9n g l~i <1 trong,
nen khong
xuong dug c, thi nen dun g thu tic n6n g am tho ng huyet
lhi huyet lt1 di xuong. L~i c6 ngtrai t~ng tao huy
~t kho,
139
khong th~ true tr th Ong tr~ d trQ'C,. chi n~n On b~ khi huy~t
roi tQ" thOng, kh6ng neu c6ng ph~t, rdi l~i sinh them
. khnc .
benh

3- Huyf;t hl>l ra kh6ng dirt.

Sau khi de ma huy~t h6i ra kh6ng dtrt, la do luc de
tbn h~ d~n kinh huyet, hu- hao bat tuc khOng th~ thu hut
du-Q·c, hoijc huyet hoi ra khOng chrt thi mau tot kho y~n,
ho~c am hu- n<)i nhitt, nhi~t X8JD vao phan huy~t, hoac
da bi l~nh sin den n6i khi huy~t khong dieu, deu n~n
xet ky "~ lll~ch, m~ch h ll qua chi nen On b~ sinh huyet
m6'i n1a huyit u lt:r h6a, nguai m~ch htr vu-a thi trQc
huyet tr sinh huy~t m6·i la dtr9·c..
Sau hie de n1au d¢c ra khOng dt.i't, u~u can kbi hi.nhiet
.,
khOng th~ sinh dll'Q'C huyet thi dung Ll.lc vj hoan; neu
can khi lnr khong chtra trfr dtrgc huyet thi di1ng Tieu dao
tan (4); neu ty khi hu khOng dieu du-gc huy~t thi dung
Luc quan tuthang (41); n~u vj lthi dim xuting khOng th~
gifr d\igc huyet th! dung Bb trung thang (2); neu ty h!
urit nhi~t, huyet khong ve 11guon thi Gia vj quy ty
thang (67); n~u can birng hi-a giln ma huyet ch~y b~y
lhi dung gia giam Tu- v;)t thang (128) ; neu khi huy~t lnr
ca hai, thi dung Th~p toan d~i b~ thang (7); n~u can
kinh bj pho ng ta, huyet trao v9t ra, thi dung Gia vt
phong phong thang (129) ; neu dan1 due va khi gi~n h~i
den 1n~ch Xung Nha1n, n1a huyet ra lau khong dfrt thi
dung L\lc vj dfa hoang thang (1) gia A dao, M~ch mon,
Ngii vj.

4 - Bau <tau.
Bau la no·i nh6m h9p m9i khi dtrO'ng, sau hie de na~
t~ng d~u hU", d~ day bi y~u, an uong khong du, ma khi
140
duO'ng htr kh6ng giir )~i dtrQ'C Ina x6ng len tren dau,.
d ng thQ"C lln1 htr thi lam cho dau dau. Cilng c6 ngtr<Yi
";~ huy~t mil dau dliu, deu Ia do trqc kbi t\l ?:r tren cit,
dlu c6 chrrng minh n6ng SQ' rel, chi n~n gia gilun thang
sinh b6a, chcr n~n dung nhirng vj Khu·O'ng hol_lt~ B¢c
boat. Bai vi b~nh nay do kbi chan du·ong_ hu· tbn, khi
tro~ am dtrqc th~ ma XUlll ph~nl len, nhiem VAO trong
niio tuy lam cho trir6'ng len va dau nhirc, nhu· th~ ma
khOng c6 khi thanh dtrang dtra len nguy~n chO thl khi
trQC ~m khong xucSng dtrgc, la do ta <Y trong nai d~y
. le.hong phai nhtr chirng ta a ngoai xam vao,.
sinh benh,
ma c6 th~ dung thu6c giai bi~u la khoi dtrQ'c.

5 - Dau tim.
Pham sau khi de dau tim lam cho A.m huyet hu: tbnp
roi boa xong len bao l~c cua tim (tam l~c) gQi la dau
tam bao l~c, thi nen dung thang Quy ty lam chu. N~u khi
l~nh h~i den b<) tim thi gQi dung la dau tim, chirng nay
khOng c6 thuoc gi cu·u dtrQ·c. H~ sau luc de khi l~nh
dua len lam cha dau tim, cong xuong lam cha dau
hung l~i kiem huyet tich cue, lhl nen u6ng thang Sinh
h6a (122) gia them Que, neu chi dung thuoc nong dl!
c6ng han, thi dlu c6 bcrl dau nhung buy~t se chl!-Y b&.y,
tra l~i lam cho san phu hu t<>n. Huong chi chii.-ng hb.n
la c6 kem htr ma tao nhi~t, tat phai lDU"Q'Il thtr thu6c am
tinh, moi c6 th~ bot dtrgc s11 lo tac h~i, nlu.r huy~t tr
dau tim U1i dung Bat vj hac thhn tan (126), Tlr v\ tan (130)
That tiiu tan (131), c6 n6ng ret thi dung Bll'ang quy to
(~32), bu- han dau tim thi dung Qu~ tAm thang (133),
cam ha11 thi dung Ly trung thang (90).
141
 6 - Bau b\lng.

Sau khi de, ho~c nhAn ngoai cam h.tc dlm (6 khi dQc.
phong, ban, thu- tb~p, tao, boa~ trong thuang tlin tha;
khi (7 khi: mung, g10.n, lo, ngb.1, th1rang, sg, kinh) den
nai dut hAn huyit d(>c, huye't ti· tac tr~ ma xu~ng kh.ong
hit lam cha dau bl).ng: thi nen. xet nguyen nhan b~nh
ma chira. Nhtr dan ba dethuo-n;~ nli~ ngoanh vao trong.
hoac an uong nhtr thirang, h<>ng s1nh dau bung; sau
ina.ch tram phl).c, tay chan quyet l~nh, d6 la huyet doc
ch~a bet, la vi tich an, huy~t lac l~i, 1na m~ch kh6~g
khai l~n dllQ"C, khong nen nh~.n lam la khi huyet deu
hu·, ma dung llui- thu6c b~ m:~nh, ma nen kiem dung
thuoc tieu tich, thong huyet.
Sach Y~u lu9·c n6i: « san h~u trong bung dau ram ri
thi nen dung thang Bl.l'ang quy sinh khu-o·ng dtrang
nhgc », ,,i b~nb nay do ban khi b ngoai vao ngan tra,
cho nen lay Bn·ang quy d~ thong tr~, Sinh khtrO'ng cte
tr1.1c khi han, lay du-o·ng nht,1c (thjt de) lam quan, (Yj chu
yeu), tu-c la hinh bat ttic (than. th~ htr kem) lay v! b~
ma bl> vao. Huong chi dtrang nh~lC l~i hay b~ khi, n1a
b~nh dau ram ri lit thuc)c v~ khi yeu, cho nen phai dung.
Khau-ton-Thich n6i: « dan ba de vao thang ret, khi
l~nh xa1n vao cira minh, du6'i ron trtrong day, tay
kh6ng dam so- vao, d6 la chtrng ban san (dau bung ban)
thi nen dung thang Dtrang nb\1.C cua TrQng-Canh (134) »
ho~c san hau n1A bOng dau ron vcri bung, d6 la trong
ltic tbcr ra, tho· vao, khi l~nh nhAn htr n1a nbi~m vao,
thi n~n dung thang Btrang quy kien trung (135). Hoan
t~ thu~n ly trung (136). San h~u huyet d¢c ra da het ~a
van dau bung thi dung Tu- than tan (137) ma dieu bo,
142
 ~
0 0 kbong ba t tbi du ng tha ng Ba t trAn (3). Neu uau h\ln
g
roa Igm mrra ho ,c mu 6n n~ ? thl du ng tha ng Luc qu
an tu-
(41). N~u da u bu ng ma 1a cb ly thi dt1ng Luc
quan
tll' thang, nu6t v6-i Ho an tu thlin (138). Neu lc3ng nga,c
tti'c dly ho~c gh et an, nu 6t chu a, ho~c dau b1.1ug,
khOng
th~ d(>ng tay vao , <16 de u do an u6 ng hi tich
, thi dung
tha ng Nh i t1 an gia B~ ch tru ~t, Sa n tra d~ tie
u x~ di.
Neu do an da tie u h~t ma vAn ctr dau , ma tny an
vao
b~t dau l~i them cac chti-ng: da u dau , ng tra i
ph ien , da
n6n g, kb at nrr6'c, gh et l~n h, mu on mi ra ... d6
la kh i a
tro ng bi thu an g tan , lltl nen 6n bli ty vj lam
chu . Neu
phat n6n g, dau b\t ng. tay an vao da u lam ,
kho ng ghe t
an, nu 6t chu n, d6 la huy ~t ti- tic h tr~ l~i, thi dun
g Ta n
tha t tie u ma lie u di. Ne u chi ph at n6 ng , nhr
rc dau , dau
b1.1ng. tay an vao l~i kh on g dau , d6 la chtrng huy
~t htr
thi dun g tba ng Tu- vat (5) gia Bno kh trO'ng,
Sam , Tru ~t,
ma ho
vao .
Bo an uon g h! tic h tr~ ma no ng ret , dau thn dau bu ng
tlii dun g Tbi1c li~u ngi i tic h tan (13 9) gia the m
Ng a tru ~t.
Ne u dau o b1.1ng dtr ai, g9i la da u 1na u (nh i chh
m tho ng)
thi chi dun g Ng ii lin h chi tan ho~ c gia Ba o nha
lam hoa n, nh tr kh i htr sac tha ng Tu- qu an lam
n, nau ho
tba ng Illa
uong, huy et htr thi s!c tha ng 'ftr v~t lam tha ng
n1a u5 ng
(Ti r qua n (19), Tir v~t (3)).

7 - Ba u hl} ng dtro-i.
Phan nhi eu do hu yet h6 i ngt rng kit l~i ho~ c kh
• i l~n b
<Y ngo ai cau ket vao , lau nga y kh
on g tan , tat lha nh chi rng
Huyet ha (hu yet tic h k:hoi) kin h ngu y~t kb Ong die u, nh
un g
co ngt rai th~ n am suy , c6 ng ua i tht n dtr ang
suy , pha i
nen xet ma.ch ma chi ra .

143
 Clnrng dau mau (nhi chlm tbong) Ia khi con O tr
thai sin co C\lC huy~t. d~n luc de thi cue huy~t ay onhg
v&, ,cung con dc:u
'h
ra tbi khO ng c6 cl1ung
' p a
nay, neu tang
phu san phu bi pbo11g 1,nh thi ~uyet ngirng dQng la·i 0
bung dtrai ma sinh dau,• thi g~n .. la dau mau , n~n d··Ung
Xuyen khung, Quy vi, Ich mau, San tra, Huang ph
Tran bi sac ma ucSng, da~ n~n~ thi gi! Ngii linh chi sa~
dlim, ho~c thang Luc v1 g1a .(ch mau (sao) Hlc ca
khu-o·ng n1a slc uong cang lot. Pban1 tre a trong tha~
nhcr huyr;t cua m~ nuoi dLro·ng, ldtl du 10 thang, huye~
thira d6 thanh khoi, l\lC gQi HIL nhi chlm (Ct.tC goi cua
tre), d~n hie de ma c1.1c huyit d<)ng trtrac, huyet hoi bao
bQc lay con thi lam cho kho dt;.
C6 mOt san phu b\1ng dtr6'i n~i dau, uong thuoc thong
khi, pha huy~t khOng khoi, m~ch hong sac, d6 la t':r huyet
d9ng l~i a trong ma lam thanh mu, la vi dinh v~ khong
dieu hoa, huyet tr dinh tr~, nen chii·a cho gap, d~ cb~n1
thi thoi nat ma h6a ra mi1, rat la kh6 chfra. N~u huyet
u ch~y don ,rao cac khap Xll'o·ng thi sinh ra clil thu (ung
o·
thu xirang) h~ chfra khong ,tung, phan nhieu thanh
chirng nguy. M~ch sac n1a hong la di c6 n1ii, m~ch tri
khhn la huyet u-, uong thuoc h:~ l9·i thi khoi. Neu bung
tru-&ng to, tro· minh c6 tieng rong r6c, ho~c mu theo
l6 ron ho~c theo d~i ti~n ra, thl nen dung Hoan ll;lp
phan (140), Cao tbai at (141) ra d llQ'C Illll, la khoi.
Nlnr du-&i 16 ron da u khan thi u6ng B~i 6n kinh thang
(142), Du-o-ng nh1.1c thang (215), thong thu·ang hay dung
Nii: kim dan (144), gia vi tch mlu hoan (145).

8 - Bau eo lll'ng.
San h~u huy~t h6i dang ra b6ng nbien dirt h!n, eo
lung nJng triu va dau, ran xuong bai hap dui, dau nhu

144
dui ctAm vao xu-ang, d6 la huyt!t dQng trong kinh l~c,
n~u kh6ng lan1 cbo thong nguy, lat nhi~n se thanh ung
tbtr, vt.y nen duug Bao nhan thong (146), Ngii htrang
li!D kieu thang (147).
Sin htu eo ltrng dau la vi th(ln lien h~ v&i bao tha·
mil sinb de thi tM.n khi hj nhQc m~t, biio l1;1c bj tht.ran~
tan, trong minh btr J'~U chtra 1,i sti·c, l~i bj cam phiti
gi6 l~nh, khi 19 nh xa~ ~ao e~ hrn~, n~n Jam cho dau,
n~u ta khi han l~nh c.!1: h~n mien __d1nh tr~, xtrang scSng
lung dau lau cht.ra kho1, sau d6 bong nhien c6 thai, the
tit bi t~n lu~i, vi hao l~c thu(>c ve than, ma th~n chu eo
hrng: cho nen sinh dau eo lll'ng.

9 - Dau su-o-n.
N~n can kinh bj huyit rr ma dau stran thi dung
Huyen ho sach tan (148). N~u can kinh khi htr thi dung
Ttr quAn tbang (19) gia Sai ho, Qu~ mong, can kinh huyet
htr thi di1ng Tir v~t thang (5) gia Nhan sam, B~ch tru~t
Sai ho. N~u th~n thuy bat ttic khong th~ sinh du-Q'c can
(01<,c) thi dting L\tc vj hoan (1). Neu phe kinh ma thjnh
khac chi dtrgc can m<)c, thi dung Ta b1:1ch h\n (149).
Nhung neu khong dung chat cay n6ng cua Can klurang,
Nhuc que d~ lam m~nh S1.rC thuoc ma gitip cho ty ph~
thi khong nhii-ng kh6ng cOng hitu, mil trb l~i lam cho
b~nh them trtrang len.

iO- Tich, ty, trtrng, ha.

B~nh nay phan nhieu do khi huy~t hj gio l~nh nhi8m
vao ma sinh ra. Tich thu(>c ve am khi, do nlm t~ng sinh
ve
ra, t\1 thu()c dtro·ng khi, do sau phii thanh ra. Tinh
chat cua am lhi cbim vit lJng, nen dau khong rai cho,
tinh chat ci1a dtrang thi n~i vil d(>ng, dau khOng djnh cho.

10- PB t4n
 Ha h?c Ia gii, ughia Ia kbi dau nbi thilnh hinh cue .,
ma khOng nhllt dfnh CY ch3 nao ; Trtrng IA c6 chtrog
do tich in dqng l~i thanh c1.1c,. l(y te.y an vao tbiy cu~
!
ma khOng lay chuy~n du-gc. 13~u Ia do sau khi de kb
buy~t y~u k~m, gii> l~nh °:hAn d6, nhiim vito ~ng Phu~
cung vai kbi ?uyit kEt ~!1 ma, t~anh, ~e~ khOog chu-a
gap thi tlch lt~t th6m nh1eu, ma lam h~1 kinh nguy~t.
C6 m(>t ha de t-rong bung c6 1 v$.t, cu- dau lu6n khon
ngCYt, cho 13.m huy~t h3., dilng nhU'ng thu6c hAnh huye~
pha khi, tb.i hai hong va h1.1ng d~ cang dau qua, gifia
nhirng lthap Xll'O'llg lay chan d.~u n~i h~ch nho, nap 0
trong thf t, l~i cho lain ch1r11g 1rnilt ha (t) ma chira ciing
khong cong hi~u. Sao khong bit;t gan chrra huyet d~ nuoi
gan, nen gAn chO nao cilng thu<)c vao gan, ma Xtro-ng
ch6 nao cil.ng thu(,c vao then, b~nh nay vi huyet cua gan
bi htr ton, gAn kh6 ma d6ng c1:rng l,µ, nay nu6i dtrong
ty th~, boi bl> thtn tbuy d~ tu nhu~n can huyet thi gan
tv duOi ra, vay nen dung Bat tran thang (150) Tieu
dao tan (42), Quy ty thang (6) gia them ho~c giam bat
ma chfra. N~u btnh n~ng qua. thi dung thuoc on ma
b~ nguyen khi th~n, chAn dtro·ng dt.rQ·c vuqng la kbi
chuy~n di ciing m~nh, c6 dau phai lo d~n b~nh dau C"QC
\ gia kia nira, chAn Am dt.rQ'C Vll'Q"ng la huy~t khong bf kh6,
~ nhi~n se h~t btnh rut gAn otau hong.

11 -N6n mu-a.
Sau khi de bi nOn mu:a Ia vi an u6ng qua nhi~u thi dung
~c quan tu-
thang (41) gia SO'll tra, Than khuc, co kiem
lao d<)ng nhqc m~t tbi dung Bli trung thang (2), niu an
uong dinh tr~ thi dung Nh!n s,lm d11&ng vt thang (116),

(1) - Mi~f hll, m-)t trong tam cJu.rng ha.

146
n~u ty v\ khi ht.r thl dung Luc quan tir thang, n~u vf
kb, htr han thi gia th~m Bao khtrang, Mc)c huang, neu
bti~ thuy lb tha thl dllng ich hoang tan (151), niu can
mc)c khac thb thi dung Luc quAn tir tbang gia Thang ma,
Shi ho, n~u b~nh mon hoa suy kb Ong sinb d llQ'C thb,
thi dung Bat vi
hoan (33), neu lu lhb, ia
chly, tay chan
den l~nh, bung d~ nl>i dau la dµ-ang khi bi hu- han thi
phai kip dung Phu hx
ly trung thang (90).
12- la chay.
N~u san he.u an thjt s6'm qua ma bi tr~ va dau tbi
dung bai Thuc li~u ngii tich tan (139) ma uong, mira
thi gia Sa nhan, ta
thi gia Can khtrang, Phu tu-, NhAn
sam. N~u ia chay mai khong thOi ma dau bung, dau ron
thi dung Ly trung hoan (152) gia Nhuc khau, neu kem
c6 ban, dau hung, soi bung, ia
Dll'O'C trong ma khong
khat lltrO'C, thi dung Tu quan thang hgp vai Ngii linb tan
gia them Nht.1c khau, sao B~ch thtrgc. Neu kem n6ng.
trong ru¢t uat ket, tieu ti~n sen, dau 6 tran thi ia 1 Ian,
ma mi~ng khat, thl dung Tu- quan thang (19) hgp v6'i Tir
linh tan (153) gia Hoang lien sao rtrQ"u va chlit it l\l9c
thong, ho~c dung ich nguyen tan (50). Neu hoac lo~n
th~ta. phien mu<)n, khat nuac n1a tay chan l~nh thi
dung Ly trung thang (90), gia rfran bi, M~ch mon, cho
vao 3 lat gfrng ma sic, nlur quyet l~nh thi gia Phu ttr.
khat ntroc thi gia Ngii linh tan (154) cbuyen gan thi gia
M<)c qua.

18 - Ki~t Jr.
B~nh lY. philn nhieu do san hlu trtro·ng "! hai ke m,
han ta d~ xan1 vao, cho n~n b1,1ng dau nhu- dao dam, do
an kh6ng ti~u h6a, ia
chay, sOi bung ho~c di ra dcrn1,

147
ra huy~ t, kf p u6ng Ly trung thang (90) thi lanb nga
Nlu khOn g phli vi nguy en nhAn hen ngoil.i ma hi b~n~·
tbl la thu~e v~. th6n kbi htr tlin, dU'an g hll khOng ha.
sinh tbb, Am bu kh6n g hay •tong kin, tit phii du Y
TU' thln tan (137) hoJe Bat ,·! hoan d~ M thtn n:!
cho u6ng bO.y thtr thucSc lQ'i thuy, thi b~nh dil h~ l .
lam cho hu tb~m . , a1
·

14 - N~{c.
San b=).u bi nae, la thu(>c ty lnr tich l~nh, trong d~ day
c6 ban ta ln nup (ph\lc ban). 1:.hi chti v~ khi, ngii ~ng,
luc phu deu phii tuAn tbeo, ma san h~u khi huy~t d~u
hll' hao , t~ng phii d~u tbuo- ng t~n, phon g l~nh cong vao
ma khi ngbjc h l~n, l~i ty hu tich l~nh, trong d~ dny ban
ta ln nup, nhan an do n6ng , roi khi l~nh, khi n6ng n~i
16n xung kich nhau , lam cho kbi ngbjc h len khong thutn
mai sinh ra chtrn g nae. Ty chu ve trung ti~u, la lam cai
cua cho tam tieu, va cai kho cbc, ngii t~ng, neu am dtrcmg
khi htr, lam cho khi b vinh v~ quyit nghfc h mai d~n
sinh ra b~nh nay. Nc)i kinh n6i: « nae va tha dai la vi
d~ day ban l~nh ma sinh ra :~ nhun g ciing c6 ngtrcri
trung khi rat hu, iim hoa ah~ ti~u x6ng len ma sinh nae.
thi nen dung lo~i Nhuc qu~, PhQ tir, Can .khu-o·ng.

f 5 ~ Tho- glp (Khi xuy~n).

San h~u suy~n thl:, rtrgc len la vi snu khi de huyet
xu6n g qua nhieu , vinh huye t kh6 ki~t, v~ khi khong co
chu, khon g th~ ch~y su5t tram m~ch ma d¢c tu l~i trong
ph~i, cho n6n lam cho suy~n gitic, d6 gQi la co duang
tuytt am, rat la kbo trj, duy chi cho u6ng nhieu ve
thang SAm phu (155) thi may c6 cuu sting d11gc.

148
 Sin b~u nl>i suy~n tha rtrgc l~n, la chti-ng nguy thu
nblt, oiu chfra theo chu1:1g thg-c dam hoa thi tat phai
ch~t, n~n dung Nhan sam sinh h6a thang (156) gia giam.
Nhang ngtrai ta nga Nhan sam hay gilip cho suy~n ma
kh6ng dung, d~n 116i khOog cu-u chira dtrgc nhieu lam,
hu6ng chi trong thang da c6 Khung, Quy, Hae khtrang
nfrR thi mu6? phln kh6ng sai. N~n biit rang ngircri ta
s6ng la nha khi, khi m,nh thl can ban vfrng vang ma
nguon chira li~m n~p xuong dtrai, v~n hanh m~nh me l:,
trong, l~i con lo gi suy~n vai trtrang nfra, chi c6 ngtrai
htr y~u mai d~n ch~t chrr chtra c6 khi nao ngtrai khoe
m,nh ma thanh b~nh. C6 nguai dung Nhan sam ma gia
Tran bi d~ che bat, thi tiet mat nguyen khi, lam cho kbi
tra l~i baa tan di, chi c6 trong thulic tieu d~o Jdem
dung th~m m()t vj Nhan sam, ho~c gia chut it To mc)c
ma CU'U chfra. B!ng nhtr huy~t xau U' dQng, phe>i trtrang
suy~n tha, thi dung Huy~t ki~t, Trhn bi, Mc)t dirge, deu
blng nhau tan nho, dung rtrQ'U hoa vai llU'ctC Ina uong,
va kiem dung « do~t m~nh dan » (157).

16 - Phu thung.
San htu tay chan phu thiing, la do huy~t xau nlu\n
trong ngtrai 111.r ma tr tich l~i roi theo dtrang kinh ch~y
''80 lay chan, d9ng l~i lau ngay, tan nat ra nhtr IltrO'C,
cha nen lam cho m~t vang, tay chan phu thiing. Thay
thuoc khong biet, cha la chtrng thuy khi ma dung Bt_to
thuy hoan (158) d~ chfra. Pham thu- thuiSc ti~u thiiy rat
hay h~i (hu) ngtrcri, san h~u da bi h1r roi l~i uong tbui>c
bu- vao thi gQi la trung h1r (2 Hin hir) n~n hay lam cha
chet y~u.

149
 VO.y nen uong Ti~u dieu kinh tan (21) tl1i huyet l
thbng, thiing ti~u ta?, IA_ kbOi. Nlfu him thlly (lh4n) 1:
thb (ty) thi nen nu01 dtra~g ly..,ph~ ;. n~u kbi bu ma Phu
thiing, thi n~n bb ich ty vi; Dt~U lhuy khi ma phu thuy
thi nen B~ trung thang (2). j~iu phu lhilng kiem ho
suyEn, ma m~ch tram t~ vO l11c, d6 la m~nh m6n boa
suy, ty th~ htr han, thi n~n dung Bat vj hoan (33) lam
chu. B1;1ng day trtrang la khi h'Lr khong pha.i huyet, nen
dung thang Bb trung, sic ntr6'c: ma uong voi hoan Bat
''!, m(>t thfr d~ lam cho khi thanh dtrang dirge thang len
,·a b~ vao, m¢t thu d~ lam cbo- tr9c khi liem l~i va n~p
xu<Sng, di dua duqc khi thanh du:ang l~n va dt.ra dtroc
khi trQC Am xuong thi b~nh day tru-6-ng t~ tieu tan. Khi
htr thi dung Tu quan thang gia Thtrang tru~t hoijc dung
N& kim dan (144), huy~t htr thl dung Bb htr thang (159)
gia chtit it B~ch lrult, B~ch linh d~ cho thuy t~ lgi.
Ki~ng dung thu6c bb m~nh va lhue>c cOng ph~t lQ·i thuy.

17 - Bau tay chin minh mity.

San b~u dau 1ninh la vi huyet bu kh6ng th~ nhu
nhutn du-gc. Tay chan bi dau nai nay qua nO'i kbac,
la khi huy~t khong hay vinh du&ng dtrgc chi th~, ma
tr9c khi ch~y ra tu chi thi sinh thiing, am hoa ch~y khap
4 phia thl sinh dau, chung nay khOng ngoai Du&ng vinb
thang (124) gia Hlc kbU"ang, lam chu.

18 - Phit ntit.
San htu bi thuong ban, khc»ag n~n khinh thuirng ma
pbat ban, vi sau hie de c6 tbn h~i srrc l~c, c6 ngtrai mat
huyet qua nhi!u, c6 ngtrai mitu xau khong ra h~t, c6
ngtroi tlc sira 3 ngay, c6 nguc>'i d~y lam lao dc)ng sum

150
 ,. co ngll'b'i in u6ng tich tr~. d~u la phat stit, ma b~nh
quc-, • .
trang gi6ng nhtr t~tran g ban, nen phai xet doan ky cang,
cbi1 nen phat h~n ~c)t ca.ch m~nh tQ'D, vi nhtr ntroc
d~ thi kh6 h6t 1~1. Bai vi san hlu huy~t suy y~u nhie~
ma con pbat ban, nfng thi vong dttang , nbe thl gan rung,
tbit gilt, boJc xay xlm h6n m~, co gilt va bi d~i ti~n,
biin ra tram chu-ng. Phan1 san htu ma phat n6ng, phln
nbieu vi huyet htr, dtrang khi kh6ng c6 cbo di,a, nbi
tan;, ngoai ma phat n6ng, thi nen dung Tu v;)t thang
lam chu, bo Xuyen khung , dl>i Sinh dia lam Th\lc di,a,
gia Sai ho (mam non sai ho), Nhlln sam, Bao khU'ang
tbl rat c6ng hi~u. Vi Bao khuan g cay n6ng ma Jciem
dang m~n, la l~y boa d~ tri hoa, thu li~n1 chung n6ng
;, ngoai, va hay din thu6c bl> huyet vao phan huyet,
thuoc bl> kbi vao phan khi, l~i hay trir huy~t xau sinh
huy~t t6t, l1gp cai le duang sinh am tru-lrng, lay lhu6c
nhi~t chfra b~llh nhi~t, rat hgp viYi y nghia Nc}i kinh,
chinh khi dtrgc m~uh me thi ngo~i ta se ti~u tan.
Tri~u- du&ng -Quy n6i: « Neu llic chtra de von c6 ch1mg
Am bu- hoa d()ng. hie sinh nlr l~i mat huyet qua nhieu, lat
se phat ra nhii·ng chu-ng n6ng, phien tao d~ mo h6i v.v... ,
nlu theo nhu· phep tr1.r6-c ma d~i b~ khi buyit thi b~nh
tit la nJng them, v~y n~n dung Tieu dao tan d~ thanh
can hon, du·o-ng can huy~t, d6 la vi ca mlt huy~t qua
nhi~u, l~i m~ h6i ra ma hu~t kho, kh6ng nen cau n~
vllo le ca khi huyet deu htr 1>. Trln day la l~p lu~n theo
chtrng am htr phat nhi~t, nhtrng ciing n~n them khao v~
tnach nfra.
Tiit-lt p-Trai n6i: « Ban ha mai de dl)y, am huyit
d()t nhien mat, dll'ang Jthi kh6ng c6 cha dua ma hen
ngoai phat n6ng, thi nen dung Tir vlt tbang ·(5) gia Bao

151
khuang, tu:c la b~ lm d~ ph6i h.gp vai duong. N~u uong
llm phai thulSc ban hrang khac ph~t ma hen ngoai c1r
nong, tuc la trong han ma ngan each dtrO'ng a ngoai, thi
nen dung Tli quln tban[l (19) gi~l Can khtrang, Nhuc qu~,
n~u khong chuy~n b~nh thi pba'i kf p gia Phu tir. Neu ma
ngoai da vln nong. m~t do kbitt lam uiSng ntr6·c nhi~u,
do la huyEt thoat m(t ma trong sinh khO tao, thi nen
dung 0U"ang qui b~ huy~t thang (160) ». Ong l~i noi:
« san hau ngu-ai htr phi~n, pha't n6ng, la do dtrang theo
Am ma tan di, lam cho khi huy~t deu htr ca, cho nen so
rel phat n6ng, nEu nh~n lam la chtrng nhi~t ma cho u6ng
thu6c ban larang, thi chEt d~ nhtr tra ban tay. San htu
bi n6ng r~t nhtic dlu do ngo~i cam ma huyet hll' thl
dung Khung quy thang (27) gia Nhan sam, Ttr to; ca khi
va huy~t d~u h tr thi dung B~ h 1.r thang (159) gia Trin bi,
Can khirang.. N~u n6ng lam thi dung Thuc li~u ngii tich
tan (139) ma u6ng, nhtr btnh J!chong th~ khoi thi dung
Hoang long tbang (161).
Thuang tl111c phat n6ng (thtrorng th11c phat nhi~t). Tilt. .
llp-Trai n6i: « Ngirai san htu ty ,pi rat hu-, phin nhieu
bay vi an u6ng lich tr~ ma phat. n6ng, cha n~n nhan lam
la huyEt htr ma chira, can phai boi xem an uong the nao.
c6 hi nhirng chung tich trt;, no ne, kem an, di ia cbly
hay kh6ng '/ Neu c6 thl chi chfra ve thtrang thQ:"c. Niu
phat n6ng ma an uong deu thuang, thl mcti dung bb
buyet ma cbira. ~ 1

Tiet-l~p-Trai noi: « Chti-ng tru-ac trong long ngi,c no

ne, <! ra cam, ghet an, nu5t chua, th~ ta, phat n6ng, do
la vi an uong dinh tr~. thl nen dung Ttr quan thang <!,9)
gia H~n phac, San tra, Thln khuc. Neu long nglFc pbien
152
 trul rng d~y , an it, pha t n6n g ho~ c an kh6 tieu , d
muon i bu y~u, thi nen dun g tha ng Tu quAn gia Bao6
la ty vg. n~u dung thuoc m~ nh qua, tra lai hai d~n
khtrO'D ' ' • . .
nguyc An kbi tbi la dun g sa1.
'
19 - Htr bin .
San btu da mat huy et l~i nbi ~u mo hoi , thi am dtrang
deu bu d6 la clnrng rat ngu y. Nc)i kin h n6i : « Khi dtr<Yng

r ban tinh vi thi nuo i tha n, pha n nhu nhu an thi nu6 i gA.n
UC san h&.U da mat huy et ma l~i ra nhi eu mo boi , hrc
la vong dua ng. Bcri vi mo hoi von la huy et dich thu( ,c
,

vl Am, am da ma t thl dtrang ciing ma t theo, cho nen gQi

la vong dua ng, ma cai l<>i dung thu oc chf ra ciing kha c
v6'i cac cht'.rng kha c, nh~ lhi dun g Sam , KSr, B~ch trua t,
Ma boa ng can , Phong pho ng, Que chi, n~ng thi dun g
SAm ph1;1 (155).
San hlu pha t n6n g t~ d~ mo hoi lhi dun g C~ qui ky
than g (162), mo hoi nhi ~u thi gia B~c h tru~ t, Ph6 ng
pho ng, Miu ·1~, M~ch m6 n, Thu c d\a, PbQ c linh , Cam
thao, ho~c H-oang ky ki~ n trun g tha ng (163) ; t~ db mo
hOi ki~m thii ng man thi dun g B~i on kin h tan , t~ db
h6i 111a lay cha n 1nin h n1hy dau nhu-c thi dung Bua
mo
ng
quy dtra ng nh1;1c tha ng, da mo hoi va do mo h6i tr<)m
thi dung ban d 1'C lQ·n ( c~t heo ) m<)t qua , g~o n~p nua
cap, han h tran g 2 nha nh, cun g nau chin , cha t lay mc)t
che n DllO C tron g, roi cho Nha n sam , Btr ang quy deu
1
dong vao, sac len ma uong.

20 - Ra mtS hl>i diiu phi en uat m~ mu 9l.

(Ba u han u?it m~o )
Ban ha de phi~n uat ID~ n1u<)i, m~ch thi vi nhuqc, dau
thi ra mo h~i. SCY di den nhu the la do huy et hu n1a

153
qu y~ t l~n h, qu y~ t l~n h thi tat DI~ muc}i, mu
on gia" c1
m~ mu (li, tlt ph&i ra me> ht>i nh ieu . Yi huy tlt
h; d:C/C
l~n h, m( )t mi nh dtr an g Vll' Q1 lln tho at ra, cho
Ile ~ 1
m&i ra mC> hOi. Vi th~ dil.n bil. de mil. hay ra m"
: ~ 11
mil:t huyiSt lm h11', kh i dU 'an g thi nh qu a cho n~n 0
mO h6 i, am dU 'an g mO i ~i bln g nh au. Nh ung 111
°
h'~ la
de ph i~n ua t me muQi la do hu~ nh ieu ma ta it :.han ha ra
m, ch vi nhU'Q'C la tru ng kh i bu~, ilm da an g tro•ng c o n~n
khO ng die u bo a, ch o n~ n thl n mi rth kh 6n g mo bti~lnh
hu ~ ~
chi tre n dlu ra. me> h6 i 18. vi suo ? Lil. vi huy et
qu yit l~n h thl lm kh i er du ai ki~ t h~ t ma khi
du trm
d~ m6 :~~
tha nh oO dtr ang , ph ii 'VllQ'l Um tre n da\ l me.
Nh un g ua ra mO M i d~ tv gi8.i, Ill t~i sao '/ La
t~i da~
ba d~ ma t hu y~ t qu a nh ieu mil. von g am, t~ am
so voi
dt. ran g thi dtr an g thi nh ho n, cho ne n un do mo hoi d~
san ba t dtr an g san g a1n thi am dll on g thang
bli.ng, cho
ne n n6 i la « a.in du- ang ma i l~i ban g nha u ».

21 -T ru og ph on g.
Sa n h~ u tru ng ph on g, la do lt1c de r6i d<)ng khi
huyet,
ha o t<in t~n g ph ii, ch \la du gc bin h ph~c, ma
di smn
lam lao d<)ng, dr; n nOi kh l bir n1a ph on g ta xam
vao, khi
ll;lnh d9 ng a da thi t, kin h l~c t~ nhi rc, i>m
y~u kh6ng
vir ng . Ph am gln m~ ch bi ha n tbi co qu ap me
o ltch: h!
tha p thi ra rai btr y~u, n~ u nbi )p vao m9 i t~ng, thi
hoang
h<St ho i h(>p, roi tbe o ch 6 xa m vho t~ng pbu hay
kinh
lac na o d6 ma sinl1 ra be nh . Nhu-ng B~ i-to an
0
n6i : «dan
b a lay v1nh hu y~ t lam chu,
vi san blu xu6ng bu !ft qua
nh ieu kh i kh on g ch u va o dau , ne n sin h ra mln
' xanb,
da lan h db mo hOi mat ma, tin h tha n hon ti~
• l ' ~
JDea, .b
mt nh ch i \ro ng cb 6e lat , do la htr qu a lam m SID

154
 niu dung thu~c phong 1na tri thi Him to, nlur
phon g, .... h.. h.
h nay, thi kh6ng can 01 c ung tr~ng gi, cti' cho uong
bt\i rit m1p1h vao, nhu- TMp toan d~i bO thang (7) gia
6
~ 111 Phi,. hi-, rOi b!o ngtrO'i sll'a mlnh ng1rO'i b~nh dm
th nctay, m<)t nguai giir cho Dl~t ngira thilng len, roi
C O c, ._ h . ":l
cay mi~ng ra do thu6c va.o c ~ uong, neu do"- thuoc vao
n~a ngtrl>'i b~nll khong nuot xuong dtrgc thl quay nghieng
mat lai ma lac cho DU'O'C thucSc ngu<)i ay trao ra, roi l~i
db. th~ClC n6ng vao, nett vfin kh6ng nuot dtrgc n1a l~i
ngu<)i thi cho ra roi l~i vf\n d~ thuoc n6ng vao, cir lam
nlnr th~ may Ian la c6 th~ nucSt dtrQ'C DU'O'C thuoc xuong>
ma mc)t hie se tinh l~i, d6 la phep cua L~p-T rai.
San h~u bi trung phong gQi la « nh1.1c lao » cam kh!u.
ham rang can ch~t, tay chan co quap va cti-ng da, tin1
doi l~n. mat xech ngugc , th~ ta sap chet, thi dung BO'n
kinh giai tan (165), C~ kinh qui thang (164).

22 - B~nh kinh.
San htu huy~t htr ma non van thi gc;,i la kinh, kinh
nghia la cirng. Khi am d<)t nhien hll', am htr thi sinh n6ng
a trong, n6ng qua thi sinh phong , cho nen bcn ngoai
hi~n ra chung phong gia, ma si, th(lt la am huy~t kbong
du, kh6ng lay gi nu6i gan ma sinh ra. Chu-ng quyit am
d~i hll' thi ~~n dll&ng am b~ huyet, huyet rn~nh ma hu-
phong ti, d:)p tat. San hau nhi~u mo hoi, thl phong kit
ll)i thanh chu-pg ltinh la kh6 trj.

23 - Cant khiiu.
San htu truog phong cam khlu la khi huy~t htr ma
ph~ng nh(lp vao gan cua ham, ma va mi~ng. Gan ciia
Thu tam dua1_1g lien l~c a ham, hie sinh de
thi hao tlin

155
d~n t~ng pbu, h,i d~n gAn m~cb, phong xlm vlo tbi Rln
m~ch cua Tam dtrang bi y~u m◊t b~n, gJp gio l•nh thl co
rut I~i, cho nan lam ra cam khlu, l~i co ngtroi khi cua
tAin htr qua khOng th~ n6i l~n dtrQ'C ma sinh elm kblu,
chi lay trong thu<Sc tu(n b& ki~rn dung thu6c thong di~n
khi cua tim.

24 - Utin vain.
San hlu ma sinh u6n van la vi khi huy~t hao t~n, Io
chln l6ng kbOng kin, m<> h6i ra qua nhi~u, thln kh6ng
lam chu dtrQ'C, gan c6t khOng titrQ'C boi dtr&ng, ma co
1

tr~ng thai htr hao nay, la do khi huy~t bi htr qua thi n~n
dung B~i te « SAm. Qu~, Ky, Trutt, Qui, Bia» d~ ma 611
b~, n~u khOng chuy~n thl l~i gi:a Phu tir, bc)i NhAn sam,
g9i la « Sam phu thang ]). Niu ,::on chtra khoi, thl do la
sue thucSc chll'a dEn nai, till nen dung nhieu.

26 - Khitit tung.
Khi~t la gAn m~ch co quap, lung la gan nu~ch biin run.
Nc)i kinh noi: « Can chu gan va chrra huy~t, khi cua can
la dU'ang, la hoa, huy~t cua can ta am, la thuy, mat huy~t
qua nhieu, boa cua phlin dtrang b6c m~nh, gan khOng
c6 ch6 nuoi dtr&ng ma sinh ra b~nh, dung Bat tran (3)
gia Ban bl, Can dlng d~ sinh huy~t a phhn am, n~u
khOng chuy~n thl dung Tu- quan gia Ban bi, Xuy~n
khung, Btrang quy, Cau dlng d~ b~ ty th~. Vi huy~t
sinh a Chi am, Chi am la ty th~;, va
l~i khi c6 cOng sinh
ra huyet, cho D~ll sau khi de c,:,n th~ ta, ty vi hao tbn,
ciing hay bi b~nh nay, thi lire la chu-ng bu-. Neu tay cbAn
va than th~ SC, l~nh, m~ch vi le, d6 la dung chung, n~U
m~ch phu, d~i. phat s6t, phi~n ]that, d6 la chirnR gii.
156
"ftY chi n~n ciing cf> clin b&n lil phai. Nlfu Mng m~ch
ltrc, co quip , mAt ngtrqc l~n kh6n g nhay , uon van~
0
: 11 b6i ra dc;mg than h giQt, lhi kh6ng tri dtrQ'c.

28 - Kinh sc, htii h(,p.

San btu kinh SQ' hoi hc)p la do san h~u t~ng lnr, ttlm
kbi kbbn g dii, am htr, ta nhi~ t xflm vao tam ma sinh
btnh kinh sg lrhOng ll:r an, hl>i hc)p khong vfrng, trOng
roil kb6ng nhay , ma kh6n g hay tran trb, chlin m~ch
thi d(,ng ma nhtrgc, hrc la chun g kinh quy, chi n~n
dtr&ng huy~t, them thucSc an than vao, h~ huyi t sinh · ra
duO'C
. thi than c6 chO n trO'ng ti,a.
27 - Pha t cucSng.
San hltt phat cuon g d6 la am huy~ t h6ng nhi~11 hangp
do can htr hoa viem d~n c~c di~n1, nen dung Tr~ch Ian,
Ngll'u tlt, Btran g quy, Thuc dja, Phuc thln, Viin chi, Tao
nhAn, gia DU'O'C dai tre em ma u6ng . N~u vi huy~ t x~u
dlnh tr~ thl dung Bien kinh tan (21). N~u vi tam huy~t
htr t~n thi dung Ba tu nhan tan (Nhll t 166). Neu vi th~n
bu am boa hue len, ma hanh d(>ng nhu- nguc)'i dien thi
dung Bat vf thang (33) gia giam ma u5ng . Can phai biet
san h~u khi ·I?-uy~t d~i bu ma sinh ra nhieu chun g b~nh
lhi nen lay bu lam goc, ma chun g b~nh lam ng9n .

28 - Ml~n g mul den sitm ma db mau cam .

Sach cho la _sau khi de ma bi chrrng mi~ng, miii co khi
den Va miii d~ mau cam la kh6n g the chira dttQ'C, sao
vty? Vi tinh .boa cit a 5 t~ng deu don l~n a m~t. Pham
ale do h~ng· la sinh khi cua du-ang nhi~t , xanh den la
tuy~t khi cua am han. Hu6n g chi mi~ng, miii thu◊e

157
Dtrang minh la b(> phln n~ieu ~uy~t, nhi~u khi, ma l~i
bi~n hi~n ra khi Am han tham eat, thi c6 th~ bi~t ro lthi
dtrang iioa l:, trong d~ day da :tuy b~i. 4i d~n ca
mfii
dli mau cam nira, thi dt.rang v,ong va llm thoat roi. Da
day hong, phlii htr, lm dtrang den mat, cho nen khOng
th~ chira dtrQ'C. L~i nhtr sau ]<hi de, ltr&i Um den la
huy~t da ch~t tr1.rac roi, thl lthong th~ chiia dtrgc. VI
tln1 chit huy~t, khi thieu fun h ! tuy~t, thi buy~t kh6ng
tham nhuan l~n tren du·Q'C.

28 ~ H;o.
Sau khi de bj ho, deu tqu<)c ve chtrng vf tbi~u khf kem
( bat tlic). Vj la goc cua 5 t~ng, m(,t khi vf khi bj htr, thi
5 t~ng mat ch6 tq.-a, tram b~nh m6"i sinh ra. Tuy n6i la
ph~ chii da long, do 16 chan 16ng khOng ltin ma gay nen
ho, nhtrng kbl>ng biet: ph~ thut)c tan (thien can) Kim
•
(ngii hanh), sinh a ky (thien can) th~ (ngii hanh), ciing
do th~ (ty) htr kh6ng th~ sinh kim, nen chan long kh6ng
kin, ngo~i ta d~ cam, ma am boa h6c l~n, thi n~n bb ty
th~ d~ sinh kim, tll'oi thln thuy d~ ch~ boa. Tr~n day
ban ve b~nh ph~ ma trach d~n vj, la cho th~ Ichong th~
sinh kim dtr9·c. Nhtrng sao kh6ng nghi d~n ch6 con co
th~ lam m~ htr, ma trach ca den th~n nfra? Vi thin chu
n~p khi. Ho la khi khong th~ n~p dtrqc, thi tuy b~nh
ph~, ma tll1'C la b~nh th:).n.

ao - Slit ret.
Sau khi de dtrQ'c trong ngoai nira lhang, bj chirng tho~t
n6ng tho~t ret ho~c chieu hODl, ban d~m phat uong;
ho~c n1¢t ngay 2, 3 Hin sl>t. Pbat sot c6 ky b~n, chirng
giong nh11 sot ret, la do khi buyet deu ki~t h~t, dtre1ng
158
 . 11 ban, am htr phat nhi~ t, cha chfra theo chirn g
s;: dirng
hll' dU.ng tlim bly than g Sai ho. Chi c6 diCu
stl;chi huyllt, thi 116ng ret ti! nhie n trir di; li~m dtron g
!ao d~ tang trir, thi chU-ng n6ng ret h~ nhi~ n khOi.

81 - Nhu• c lao (t) .

Sau khi de hi chun g nh~c lao, la do sinh de con it
gay khi huy~t hu- yiu, nuoi nang thf\t thtrcn1g ma sinh
n • -
ra, lam cho htr thi~u , nhQc moi bong nlm bOng dly,
dang m~t tieu tuy, an uting kh6n g ngon , mi~ng nh~t,
dau t6i, mat hoa, cac d6t Xtra ng dau nbrrc, thu-ang
thuong do mo h6i tr(>m, n6ng ret, hinh nhtr chirn g sot
ret, chan tay khon g gia len dlrgc , tram tr9ng nAm li~t
gitrang d6 la chun g tr~n g nh1.1c lao, khon g cir Icy h~n
nao. can phai dieu dtr&ng cho blnh ph~c , mcri c6 th~
Jam vi~c dtrQ'C , u~u khon g thl khi huy~ t l~i bi lhu·o-ng
t~n. r6t cue than h chfrng lao. Ca.ch chira nen bC> ty lam
chu yeu, ghip th~m each dien hoa khJ huye t. Vi an uong
duqc thi tinh khi h6a sinh , cite t~ng deu c6 ch6 ntro·ng t11a.
Sau khi de bi chun g nh\lc lao, n~n dung Th~p toan
d~i b~ thang (J) bo Xuy en khun g, gia Tue do~n, ~Iiet
giap, Tang Jcy sinh , Bao nhan , deu tan hc)t, roi dung m¢t
dOi bau d\lc lgn (bo man g m&), mc)t nhat girng, 3 qua
tao nucrc 2 chen , dem nau lay mc)t chen , cho 2
dong can thuo c b(,t trtro c vao, va cho them O mai

(1) Nh~c lao: sau khi ae vi sue moi met qua, lo nghi
nhieu, nu6i nang kem, hu phon g ph~m VAO, ·sinh chun g Y~ll
auoi, suy~n . n6ng ret nhu sot ret, cac aot XtrO'n g phien dau,
nhlrc alu, t11 ra m~ hoi, chrtn tay than th~ moi tr~, ho, do-m
nghjch l~n, trong bQng ttau nhu day th!t, dao dam.

159
nira qua , Kin b giai 5 ngQn, s4c cun g voi nlra c, Uong
khi bun g d6i. Nlu bi b~n h n61ng re~, thi dun g B1rang
quy dtra ng nhu c tban g (143), Y4~u tu-
than g (167).

8~ - Hu y,t bin g.
Sau kbi de huy~t bing , la do huy ~t ra qua nhieu, kht
buy~t btr qua , chtr a d1rvc binb phl, lc; hoJc nhan lam
vi~c nh9 c m~l , ho~ c nhA n sq hiii ma gly nen, n~n bb
tam ty d~ thon g huy~ t. Niu bun g dtro i dly, dau kht>ng
ngir ng, ma m~c h th11c, d~i, khl n, sac, la do huy~ t cita can
da ki~t, khi cua can ciin g hll' hon g theo , thi kho chiia.
N~u bun g dU'o i trtrcrng dhy , nttn vao thay dau, la do
tron g c6 u- huy it, chtr a c6 the~ vc)i chi huy~t. niu chi
huy~ t tbl tat d~n chu-ng llm h)tJL.

88 - Dai
• tiAn
• kh6 .
Sau khi de d~i ti~n kh6 , la do tron g tran g vi khong co
111au. B~i tran g la chir c ph~ n truy ~n tong , bien h6a do
do ma ra. Sau khi de, tan dfch hao tlin, tron g d~ day
kho rao, chat tinh vi khOng kjp, chuy ~n xu6ng, cho nen
c,n ha ngir ng tr~, ·gay nen d~i ti~n kh6 ; ciing do huyi t
ra qua nbie u, ben tron g n1at het tan djch , nhu ng d~i
tran g chu v~ tan, ti~u tran g chi\ ve djch . B~i trang, ti~u
tran g l~i pha i nha dtra ng khi ciia ty vj, mcri c6 th~ vtn
han h tan djch len thU'Q'ng ti~u . nay sau kbi dehtr qua,
nguy en khi tron g d~ day da kem , tan d\ch a d~i trang
va ti~u tran g deu bi. tbn hai
. , chtl n~n dai. ti~n
. kh6 di, do
la phai l&m. Chi nen di~u trun g doo ng huy it, nhlt tbii~
kh6 ng n~n do·n thua n dun g Ma hoa ng, Chi sac, n6 chi
lam hao mat khi nu6 i s6n g tran g, vj n1a th6i .
160
 34 - Cht rng lam (t).

Sau khi de bi chir ng lam chu-ng bi. Tam nha n n6i :

, Khi c6 thai nen an thai , sau khi de n~n tr"Qc huy ~t l)~
bai calll do r~t la khl n y~u . Nh u-: khi c6 I hai bj clur ng
lam, bo~ c do khi htr kho ng tieu h6a , nen dun g Sbm ,
Ky d~ bb khi, an thni , kho ng n~n qua dung cac vj thu oc
c6 tinh tbam 191. Sau khi de bj cha .ng lan1, ho~ c do buy ~t
boi ngir ng tr~, nen dun g Cu m~c h, Bo boa ng lam thu oc
chi1 cb~ t. N~u huy ~l htr, nhi~ t uat, nen dun g Luc ,,~
boa n (1), Tie u <lao tan (42), d~ bb am duo -ng huy ~t, tham
nhu an vao ngu on lieu h6a , mil them ~huoc dftn huy et
thi dU"qc. L~}i c6 ngtrcJi do s~r do· de kho ng can th~n ,.
den n6i t~n h1,li den bao lhai , mu bi chu ng lan1 1~cb
.
Ban l{he n6i : C6 ba Tir thi tu~i tre bl b~n h nay . nha n
d6 tOi ngh i: co· nh1.1c bi vfr rach ,; hen ngo ai, 1na c6 th~
va lanh du·9·c. thi tuy r~n g bao thai bf thtr ong o· hen
tron g, ll.rcrng ciin g c6 th~ chfr a dtrQ'c. Toi xem m~c h tbay
h1r 1nm, Nha n d6 bi~t r~n g pha rn dan ha de kh6 pba n
nhie u la khi htr, sau khi de roi, khi buy et l~i can g bu
nen dun g Sam tru~ t cao (168 ) la thu- thuo c bl> m~n h,
sac voi nu-6-c luc}c bon g b6n g lgn ho~ c d~ ma u<Sng khi
rat d6i m¢t than g (hi kho i, lam cho khi huy et chong
m~n h tbi bao thai Ianh lai . duo. c. N~u d~ ch~ m m()t chut,.
thi ciin g kh6 than h c6n g.

(1) Chu ng lam : Chu ng ti~n titn nho gi9t kh6 chju ,
o~ng
Jim thl buo t ttau tron g J~ dai.

11- PB 161
 85 - Dtl tllu tlfn l1h6ng th6ng.
Sau kbi de, bf d'-i, ti~u titn khOng th6ng, la do tra
v! v6n kem c6 cbU'ng nhi~t. SllU ~i cte, ntrO'c 'Va in::
deu ra, tan dich bi hao ki~t, trllng "l khO sap, nhitt kbi
tao k~t I~i, cho n~n sinh chu-ng d:~i ti!u ti~n khOng tbon .
C6 nguO'i d&n ba debi chll'ng nay, u6ng sii-a ng1rO'i :a
sira bo ma thong, cho n~n khc~ng gl blog bb thtn. Vi
th~n chu v~ 5 thtr dich (t) va cb.ii v~ ti~n an1 va hau am.

86 - Dai vii lu6n kh6ng nfn cfu-c,c.

Sau khi deb\ chli'ng dai vii kh6ng nin dtrQ'i:, la tb3.n.kbi
khong b!n ch~t, dung Ngu vj tli hoan (169) la bai chu
cbiSt chira chli'ng nay. N~u ty vj lnr nhirgc, dung B~ trung
thang (2) uong vcri Hoan thieu clan mc)t hie. Ty than hll'
ha.n, dung Bat vi hoan (H. T. P. V. 1) u6ng kem vcri Ttr
than hoan (138)..

37 - B•i, tiESu tlfri1 ra miu.

Sau khi de ti~u ti~n ra mau 111 nhan khi huyet htr ma
nhi~t Ian vao, huy~t gJp n6ng thl chay tbam vao trong
bang quang, cho n~n huyEt di theo ti~u ti~n ma ra. C6
ng1rai san phu dai ra mau, mtt vang, .hong day, an it,
d6 la can mc)c lan ty thb, dung gia vi Ti~u dao tan (67),
na trung thang (2) u6ng kem vai nhau, ma henh khoi.
Sau khi de, bi chu-ng d,i ti~n ra mau, la do: boJc khi
in, ulSng, sinh ho~t khOng d ieu d◊ ; ho~c luc dam (phong,
...
(1) Ngu dich la 5 chit djch do 5 t,ng sinh ra: tim sinh °?~
hoi, ph~i sinh DU'ac mi'ii, gan sinh turlrc mit, ty sinh nuac giau,
thin sinh ntr6'c nh~ kh,c (chat chna).
162
ban, thir:. thlp , ta~, hoa ) xa\n1 . ph~ m; hot c that tinh
(mirng, g1~n, lo, ngh1, bua n. SQ', k1n h hii) thu ang ton dA'
noi nguy~n khi htr nhtr Q'C , Am huyEt t~n thu ang . U ~nO Ni
b ' . h t·lCh n h.l'rt•
sin
A
r1r9·u "'
non g gay thap d<)c thi
do in beo O
n!D lam cho than ~ n~i~t. vi gil)o dOng den can hoA, uat
kit b~i ty, lo ngh1 h~1 tAm, thi nen hoa can va dieu tam ,
ty; d~i tran g c6 pho ng nbi~t. huyEt nhi~t thl nen lam mat
huy it, tru pho ng ; tran g, vj hir n htrQ'c ngu yen kbi ham
su6ng, thi n~n d~i b~ ki~m than g de. Huong·chi sau khi
de khi huy~t da qua htr, l~i ph~ m vao chir ng m~ch l~c bj
thtr ang n1at n1au, ha chA.ng nen kip cling co nguyen khi
cua ty, d~ lam cho c6n g dun g nuo i huy ~t. dieu huy et
dtrQ 'C trit bay sao ?

38 - Ung thll ' ci>

Sau khi de tron g ngo ai nira than g, bong pba t nh9 t sun g
a cha n lay, ho~ c ngi, c, hun g. la do huy ~t hoi cbtra ra
h~t. ngir ng tr~ kha p tron g kin h l~c; ho~ c khi huy et htr
nhllQ'C, Yin h khi kh6 ng thon g, ngh jch l~n atron g tho thit.
Nht r huy et x~u 1i' tr~ thl sun g do va dau , ma m~ch buy en ..
hong co lt1c, eac h cbir a cbu y~u tron g b~ buy~t, han h

(1) Ung tha la 10,i mQn la to. Chu ng nay co phan bi~t ra n()i
ob.an, ngo ,i nhan , bit nf)i. ngo ti nhAn. Npi nhd11 do thit tinh
tich k~t, c~m Jbng qai <!Q, hotc dung mon cao hran g, hun hoc
la
t~ng phu, pho ng dQc tao thtta ng, hao t~n nguyBn khi, 46
ia
ngii bJng bi b~n h, tbl ch6 nh9 t cung rin, ngoi noc an sau~
dai khon g dieu boa, an uong lt, ngoai niem t~ong cfr~g, pbaa ~
NgopL
li5m kh<\ng lUU, bieu th11 c ly hU', dc)c phan nhie u kho t!eu.
nhdn do Iuc tl-:im xan1 1in, boijo mua he, mita thu. nainth~ir~ g
hong gio, hone ng~i nlm ch& ~m ub-t, khl phoo g, ban, sp l~n
vao kl nh 1,c: hoic cam pho ng ban, ph~t tan_ ch~a h~t. g~~
neu
Strng ffau. NEu sau khi pbo ng due bi cam haa ta, lien ° 01 han

163
buy~t, nen them thu5c tr1.1c tr, th6ng khi. Nhu- kbi h
lm nhu'Q"C, vinh hi sap, v~ nghjc:ti l!n, thi ung nhQl
tram Ian rc)ng ma mtcl1 h1.r vi vo l11c, nen d~i bb ngu .
t;r:
khi lam chll, nhu hili Thlp ~oim (7) bai Bllt trAn (3)::~
gifr vfi·ng nguon gcSc, pho ''! khi, khi m~nb, huyet hoa
thl ung d(>c lQ" ti~u tan. N~u chira tbeo each nhQt dQc
1na dung phtrang tbu6c tbanh hrang (mat) giai d¢c, the
lat nhi~n se khong nung mu, ciing kh6ng VO' mii, ma bien
t hanh cht'.rng nguy.

80 - Kinh nguy~t )thOng th6ng.

Sau khi de, kinh nguy~t kh6ng thong, thi kbong can pbai
uong thuoc. M~ch Xung, m~ch ?~han1 cua dan .bfi, la b~
cua kinh l~c, deu blt dlu cy 2 kinh Thu thai am, Thu thieu
atn trong bao l~c, di len lam lhanh sii·a, di xuong lan1
thanh kinh nguy~t. N~u sau kbi de huy~t ra nhieu qua,
thi sfra thtrcrng c6 khi kh6ng thc)ng. N~u dan ha dircmg
c6 sfra, ma trong mc)t nam hoijc nu-a nam, kinh nguy~t
khong ra, do la vi~c thuang. N~u trong ngoai nu-a nam
ki nh ra la ngtrai tulH tre khoe huy~t thjnh. Neu sau khi
de 1, 2 nan1 kinh nguy~t khOng th6ng ma ld16ng c6 chli'ng.
b~nh khac, thi citng b(t tat phai u6ng thu6c thong kinh.

l1{,c nhi,n htr JQt sau vao xtrang tuy, cung VC>'i khi huyct ngirng
dQng l~i la rit nijng. B6 la ca nh1.1c, huy~t m~cb, gan xwng
bi b~nh, chu-ng i16 nong ret giao nhau gay n~n cac chung g~n
:xucrng t!au nhuc, lli Jai kh6 khan ma sinh cac chung dam th8 P
ngirng d9ng, cac pho~g 1~ d~t, mi~ng meo, mit x~ch ~a b!nh
djch. Bat Noi • ngoai• nhdn la do khi lloi , khi no lam ,.vi~c n~n~
• ty
nhQC, hitn nhi~t khong dilu boa. vinh ve khong thu,n ]Q'l, L
. . ·e ocu
vj bj 1h1rang, kinh ltc ngirng tr~, chting d6 pbln nht u Ill. kbi
hen trong da, ngoai ma-ug nhU' 10,i trang nh,c, do-ID cbu,
hi, anh ]IJ'Uv.,·...
164
Vi d6 c6 khi Al'do vinh v~ lao tbn, m~ch Xung m~ch Nhani
htr, Jd1i huyet suy kem ma gay nen. Chi nen uong thlr
thUOC m~nh ty vf va b~ khi huy~l, tl}.· nhien la kinh
nguy~t th6ng. Neu co lam cho thong kinh, thi ciing khon<,
khac gi nguoi Xll'a muon cho hia ch6ng Ian n1a J~i de;
nhb lua len.

40 - Su-a khOng ra va sfra tu-• ra .

Ban ha de, b~ m~ch Xung m~ch Nha1n huyet VtrQ"ng,
t.Y vt lchi 1n~nh, an u<Sng dieu hoa, thl sfi-a day di', ma
dijc, do nguon goc sinh h6a m~nh thjnh. Neu ty tj kbi
y~n, an uong ken1, m~ch Xung, lll~Ch Nhan1 von ke111.
lhl sfra it ma loang, drra con bu Yao ciing hj yeu duoi
,·a nhieu benh
. .
Con nhtr sfra khong ra la vl hai ly do:
1 - C6 ngtro·i khi buy~t thjnh ma sfra be tac kl~ong ra.
2 - C6 ngtrai khi huyet hu· ma SU'a kho silp khong ra.
Trong 2 trtrcrng hgp ay, neu la khi huy~t htr thi b(), nlnr
lo~i Thap loan, Bat tran v. v ... Nlu la khi huyet lh!nh thi
so- thOng nhtr lo~i M~ch mOn dong, Qua lau (nhan).,
Thien hoa phan, Nhan sam, Quy tir, la lach lqn, M(>c
lh61\g, L1)u 16, chan gio lgn v.v... nau l~n n1a an.
_C6 clurng sira t~ ra, neu vj khi hu ma khong th~ thu
. tan dich
liem dtro-c . neu khi
. , thi nen b~ vi. khi d~ thu lai;
huyet lur qua, khi khong h◊ v~ b~n ngoai, huy~t khong
boi dtr&ng hen trong, ma sira Ctr chAy ra, thi nen dieu
b~ vinh v~, d~ ngan giir l~i; neu chtra de ma sfra t~ ra,
lhl g9i la nhii khap (sfra ra trtr6'c khi de), de con pban
nhieu khong nuoi dirge; n~u dan ha de sau khi 1nm v~c
5118
mtt nh9e ma sira ehly a.o ra, d6 la daang khi lur ma
nghjch len, thi dung Bl)c sam thang lam chit ytfu.
165
 41 - Sa d9 eon.
Sau khi de sa d, con pban nhi•!u la do dan ha kbi sinb
de dung sire rijn m~nh qua, din n6i sa d~ con ma htrc
tac sl?ng dau, d~n kbi ganh vac nijng hay giao ciu m~t
d~u c6 th~ phat btnh, n116-c trong ra li~n n1ien. ti~u ti~~
clam dia, nen trong ut>ng phu-ang thu6c thang hb ; ngoai
dung LllU hoang, 0 t~c ciSt, Ngii vi tu-, tan b<)t cham vao
cbO bi tb1tang.

42 - Am hO kh6u1g co IJi
(Ng9c mOn bit b~).
Am hQ khong co 1,i la do ngu.yen khi von y~u, khi c6
1hai, thi~u boi du·o·ng d~n nai huy~t khi khong c6 th~
tbu hut du-Q·c, n~n sinh ra b¢nh nay, thi di1ng Th6.p loan
d~i bb thang (7). Co ngu-cri de Inn dau, an1 he) s1rng phong,
ho~c dau ran khong khep kin dU"gc, d6 la can kinh htr
nbi~t, thi dung Gia vi ti~u dao tilln (68). Neu sU"ng khong.
khep l~i du-Q'c, tbi dung B~ trung thang (2) gia then1 Ngii
''1 tll'. Tuy su-ng n6ng lAm, nhu-ng rat kY. thuoc han hrang,
vi cac chi:rng san h~u. deu lay khi buyet ctl_li hu lam chu
cbt>t, huong chi loi dom va am he) khong khep kin, deu
do khi btr, huy~t thoat ma sinh ra. Cac y an cua Ban~
Khe ,,a Lap-Trai, -thly c6 cbti-ng b~nb 11l\y 1na chira deu
khoi, la chu-ng nao ciing chi dung Nhan san1, Hoang ky,
B1ro11g quy' Th\lC dja... gia lh~!m t-ac Yj thuoc c6 tinb
lh!ng de l~n ,·a thu sap l~i ma tllL6i. L~i c6 ngu·ai tir cung.
strng to, 2 ngay mai thu vt\o, me. b\ d&rl rcri l'a m◊t mi~n!
nhu- gan lQ'n, sic m,t ua vang, 116ng tirng can, tQ' rs mo
7
hOi, bi~ng an moi mtt, dung Th•p toan d~i b<> thang ( )
cho uong 30 thang ma btnh kh4:>i.
166
 48 - Strng vu.

1-.XE
, T NGUYEN NHAN VA ca CH~ CUA Bl~NH
v. CUB dan ba va be) thln ciia dan ong, deu la g6c cun

!:: / mang. Khi huy~t ngll'O'i ta, tulin boi\n khiip trong
0
th~. kb6ng h\c nllo giAn do~n. Llic 4, 5 giO' s8.ng b~I
dau tir Thu tbni am ph~ kinh di ra den huy~t Van mon,
;, tr!n vu; 2, 3 gia khuya trO" v~ Tue quy~t an1 can kinh
va~ (1 huytt K51 m6n du-oi ,,u, di ra O' tren vu, di Y80 ?y
duo·i vu. Pb~ lanh d~o khi, can tang chua huyet, , ·ti
chinh a vao khoang do. Ve m~ch Tue du-ang 1ninh, lt'r
buy~t Kbuy~t hon di xu6ng den vu, l~i m~ch Xung tbi
b~t dau tir huy~t I{hi nbai cung kinh Tue dtro·ng n1inh,
ti~p tren ron di len d~n trong ngQ'c n1a tan di. cho nen
bau vu thu(>c kinh Tue dtrcrng minh cua vj, dau ,·l'.1 thu()c
kinh Tue quy~t am cua can. Ban bit khong biet dieu
dLro-ng, thi c6 h~i d~n m~ch Xung, Nba\111. \''a l~i bi gi~n
dfr nghjch len, buon uat ngan l~i, v\ an lon beo tich d9ng,
den noi khi ci1a kinh quyet an1 khong lu·u thong, huyet
ct1a kinh Du-ang minh n6ng qua, ho~c b\ pbong ta plu~m
vao, thi khi bi tac l~i khong tan ra du-Q"c, ket ll.t & vung
vu ma thanh sung Yu.

2- PHAN BJtT CHUNG TRtNG

Hoijc ran, ho~c su-ng, dau nhuc c6 h~ch, sfra khong
ra duQ'c, g9i la d6 nhii (con chua biet bt1. sfra bi cang
l!n); dan dan den dn thjt cho Vll sung to phat CO'll n6ng
r~t. g9i la Nhii ung (sll'ng ,·t"1). Phong nhi~u thi sung ran ,
sa~ t:lng; n6ng nhi~u thi su-ng to, sac do. Nhil ung tuc
gQi la xuy nhii. « Xuy » tuc la phong... Phong nhi~t ket

167
 dQng a khoang bau vu, huyet n:u~.ch ngir_ng dQng, lau ma
khong tan, thoi v& ra mu. Pham vu bong nhien bi tn
su-ng k~t b~ch, siic dO, sau vili ngAy thi sirng dau, ~an;
loet, mu d~c VQl ra; do la thuc)c v~ nhi~t dc)c cua mat VO.
d~ day, khi huyit ung trt, gQi la Nhii ung. C6 khi do du-a
con cua ngtrb'i dan ba cho bu, trong hoanh each mo ciia
con c6 db'1n tr~, hai mi~ng b6c n6ng, ngtm vti ma ngii,
hai n6ng tho vao bau vu, ngrrng tr~ khOng tan, sinh ra
k~l h~ch, ciing gQi la xuy nhfi. Neu hie n16'i blt dau bi
chti·ng nay, cbju dau nhoi vu cho me1n, nut ho siia di:
thl c6 th~ ti~u tan ; n~u kh6ng lam each nboi vu, nut
sfra ay, tat gay thanb ung thiing. Cung c6 khi do sau khi
dfra tre thoi bu roi, sii·a kh6ng th~ trb v~ hoa ra huyet;
ho~c do ng1.rai dan ha sfra nhieu, du-a tre bu it, tich tr~
ngu-ng kel ; l~i ho~c khi ky kin h khong dieu, di ngugc
sai duang ; l~i c6 khi ta khi uat b6n trong, ket lhanh ung
thiing.
Ngu-ai dan ha c6 SQ" lo, gi~n, uat U'C, tich Hiy hang
ngay, ty khi hi tieu tan, can khi ngang trai, khi huyet
.. hao tlin, gan khOng nuOi dtr6·n~t dtrQ·c, uat tr~ vai dam,
ket thanb h~ch ngam a troug, khong do cung khOng dau,
tich dan thanh to, vai nam tbi phat b~nh, YO' nat an sau
vao t1·ong, gQi la n hu nham, gQi ten nhtr th~, vi hinh
dang chO 11h9t d6 nhtr hang boi:~.

3- CA.CH TRl
_Pham chung Nhii ung m6-i phat ra khong chfra ngay,
lhi huyet khOng ltru th Ong, khi bi ii ng tr~, 111a cung v~i
tan djch trong vu cau ket nhau, thoi nat ra thanb n1u.
Gach chira: Pham luc m6'i bat dlu phat n6ng, dau
nlurc, ltp tfrc phai dung thuoc phat bi~u, tan ta, sa can,
168
 . lalll cho sfra mau i-a, d~ kho·i thong ung tr~, thi
[llal "l• th~ khoi. N~u khong tan dugc ma cung kho
0 6
b~. ~ ~nii, thi nen dllng thuC>c chU'a hen trong cho thU.c
th ~u 1 N~u sau khi vo· rai, da thjt khong sinh du-gc, n tr6·c
muu ra.trong va it, thl ncn
A d·"'
1eu b"'o t'y vi.. N,reu mu.. ra ro1
"-• ma
111
• dau, an l~nh, pha t n6ng thi nen di~u boa vinh v¢.
lat
N~u phat n6ng ve" b 1:01 1eu, sttn~ t o d au n h ire,
"'· ~ h·"' !
· t h ne~
bb tm buy~t. N~u an 1t, non mtra, thi n8n b& V! kh1,
nhit thiet c~m dung phU"ang thu6c n1at l~nh giai d¢c, vi
n6ng vao l~i b~i den ty vi.
Chung Nhu ung la d8 chfra.
Gach chita: dung Thanh bl de
so· thong trcr tr~ a kinh
Quyet am: Th~ch cao d~ thanh nhi~t o· kinh D 1.rang
minh; Slnh tbao tiet d~ giai d<)c ma v~n hanh thu- huyet
oha due: l{iuh gi6'i, Phong phong d~ tan phong n1a kien1
giup cac thuoc du-gc d~t ra ngoai bi~u ; Qua lau, Ivl<)t
dtrQ'C, Quat di~p, T~o giac thich, l{itn ng~n, Boi 1n~u,
Bu-ang quy va rtrQ'U giup the1n vao. L~i them moi Ngai
cti·u d~ Ct.rU each lat toi 20, 30 n1oi b chO dau, rat c6 hi~u
qua. Nhat thi~t cam ma blng dao, kim lan1 thtrang tan
den gan, va VO- mu ra n1a gay tai lu~i khong phai la nho.
Luc bat dau phat clu.rng nay, nhat thi~t cam dung
thuoc mat (han luong), vi sfra v6n la do huyet h6a ra,
sfra khong tiet ra dtrgc thi d9ng l~i ma su-ng len, 1ua
tinh sfra da. mat l~nh, l~i gia them lhutic mat l~nh, thi
n6 hi thoi nat ngam la phai lan1. Duy thuoc l~nh dung
vao sau khi ung da vo· Dlll roi thi tot. Con hi.c mai phat,
thi nen dung Na1n tinh, ntr6·c girng ma dap vao co th~
lam cho trong tieu di, l~i gia th~m mc)t vi Thao o, c6 th~
pha huyet xau, lan1 tan cue khoi. g~p l~nh la tieu ngay
gijp n6ng la vo· ngay, l~i gia them Nhii htro·ng, ~I<)t dtrQ·c,
169
d~ cbo d& 4au . B~n tron g tbl d1'tng Qua llu (nhl n), Thtp
tu·y~n tan (170) va :b6 ng khl tau (171 ) ueing xen ke nhau.
Nbl lng tu~i 40 tra su~ ng. mAc b~n h nay, cbu-a Phi
nbi~ u kho i, vi kbi huy it con vu·q ng, cbu- 50 tubi tro ~n
1
thi dtrn g chU'a. phl n nbi~ u la ~'.b~t. vi thi~ n qui hEt rO~
N~u c6 mu6 n chir a Chem, ch:i ntn bb khi huy~t lam
chu yiu.
Chii a cbu:ng nhii nha m, pbii ,~ln th~n moi chira duo·c
d6 la chu-ng thlt tinb bi tbn lhlr ang , khi. huye t cua c·a~
kinh b\ khO rao. Cach chira ~ hie moi bat dau sung n6ng
rel, thi l~p tll'C pha t bi~u tan ta, tron g thuo c SO' can dung
them thuo c di~u dtr& ng khi huy~ t, nh1.r lo~i ich khi
du& ng vinh than g (172), gia vi Tieu dao Am (68), v. v...
dun g pho ng dug c la theo tinh cua no, dung khi du-qc
la d~ v~n hanh tro· tr~ ; dun g Nha n sam , Hoang ky,
Bira ng quy , B~c h tru& t d~ bb khi huy et; <J dtrgc, M~c
thon g ti~u chO tich , th6n g chO u:ng; Sai h<>, Ppon g phong,
To di~p , lam cho tan ra bi~u ; Il~c h chi cho nung mu va
thon g vinh v~; Qua n qu~ cl10 hnn h huye t va dieu hoa
m~c h, ngu- oi bi b~n h nh~ , utin g nhie u t~ nhie n khoi,
ngtr ai bj b~n h n~n g con c6 th~ song them dtrQ'C it lau.
Neu dun g pbll ang thucSc 1nat l~nh han h khi, pha huy~t,
thi lam cho b~n h nha n cho ng eh~t.
,,,
(BET )

170
VJ ,- pH{) TR UO NG VE PH UO NG TH AN G
(Phan bo sung cua djch gia)

t - Ll}C vi hoa n (HT PV 2)

1'h~lC afa 8 lr;,.ng (fb u6e cua Thi i hie thie u am
Quy~tAm)
San thil 4 - (Thut>c cua ttic Quy~t am, Thi~u am)
San du{YC 4 - (ThucSc cua tuc Tha i am)
Mdu do-n 3 (Th uoc ci1a Thu quy it am, Tue
thii u ftm)
Tr(lch ta 8 (Th u~c ciia Thu ttic thai dtro-ng..
Thi ~u ~m)
Phf:lc linh 3 (Th uoc ciia Thu thi~ u am. Tue thai
du-a ng, thi~ u duang).
Cac vi deu tan bOt, boa cao Th~ c dia v&i m~t ong lam
hoa n ban g h◊t Ngo don g, mOi Ian u6n g 70, 80 vien voi
ntroc muo i nh~ t vao lac d6i. H~ u6n g thuo c xon g n~n
au ngay 4o an ngo n vao d~ de tbu<Sc xu6 ng lam cho
thuoc kh6 ng lU'u trir b d~ day , n1a di thin g xuo ng h~
nguy~n d~ ta hot khi ngh \ch.
Phtr ang nay chu yEu lltm cbo thuy m~n h d~ che bot
sue n6n g ciia boa .

2 - Bo tru ng ich khi tha ng (KHTC 1)

N ~n hoeing kg (tlim mlt nua ng) 1 il~ng rira i
Bac
. h trud..t (tru=)t dui ga) 1 -
1,hang 1na (sac xan h ma nh~) 1 d5ng
Cam thao (thm mtt nu& ng) 5 phd n

171
 1Vhdn sdm ( dung 86 chinh sAm) 1 dong
Tran bl (sao chay) 7 phdn
Qny than (r~a rt.rQ'U nau v-6-i mat) 1 dona
Sai h~ 5 phdn
Gr.'rng 3 lat, Tao 2 quci
S§.c n ll'C>'C, u<Sug am.
3 -
Bat trAn thang (KHTC 42)
Nhd.n sdm Chtch thao . thirac
Bach .
Bach
. tl'u<il
. BuCYrig quy Xuyen khung
J.lfr{lc Linh Th{lC dja
Ve lieu hrgng cho ca.c vj tren thi luy chu-ng b~nh ma
qui dinh moi d1I9·c dung.

4 - Bat vj tieu dao tan (Nh~t 11)

uo·ng quy 1 dong Sai ho 1 dong
"~ch thLt{J'C 1 Cam tho.a 1
B(;I.ch linlt 1 Mau dcrn 7 phdn
B{lch tru<).l 1 So-n chi 7 -

5 - Tu- v4t thang (KHTC 21)

Hiro-ng quy 4 dlJng (lam qudn)
Sinlt dja 3 (lam thlin)
B(lch thtr{J'C 2 (lam ta)
Xuyen khung 1 dong ,ru:o-i ( Laut SU')
Slc ntrO'C uong hoi am.
172
 G- Quy ty thang (l{HTC 50)

Nhan .~dm 2d.ong Vien chi (bo Loi) 1 dung

B(lch tru<lt 2 Quy than 1

Ph1:1c linlt 2 Hoeing ky (nu&n g) 1 c1ong ru-0-1

Long nhiin 2 l"hiclt ihcio 7 phan
Tao nhci.n 2 (sao) M9c hir<Yng (de song, l!i Jue
tl1i tllrany )
Them girng va tao, s~c nu-ac uong.

7 - Th~p toan dfi bcS thang (l{H1'C 43)

Tt.rc la Bat trnn thang ma .gia :

Hoeing ky 3 dong (ghip cho dtrang de ciing co

phun bi~u)
Nhl;lc que 5 phdn ( d~n hoa ve ch6 nguon goc no)

8- Tilau sat h~ thang (Nh~l :17)

_,,
Sai ho 3 dong Can1 thcio pluln

Hoci11g cam 2 Girng 8 lat

Nhdn sdni 1 - 7 ao 2 qu,1

1

Ban ha• 1 -
Sac xong d~ llng trong, lQc ho ha, uong an1.

8- Hoang citm thtr9'C dtr(}'C thang (Nh4t 87)

Hoang cam Cam thao 5 phdn
3 d<ing
1'ao 2 qua
.
B{lch thuac 2 -
Slc nir6'c u6ng.
173
 to - Pbln tlm kl11i Im (Nh~ l 89)
M (le thdng 5 phdn Khrza ng hoat 5 Phan
Quan que 5 - Tang b(:lch bi 5 -
Xtch thu<7c 5 - Bpi phuc bl 5 -
Ph(lc linh 5 - Than h bl 5 -
Ban ha• 5 - Tir to 2 -
Cam thao 5
Th~m girng. hanh trlng , co bac den' sac uona
.
llll'O'C
~·
1I - Tllo dit!u klnb than g {Nht t 90)
B1rcrng qug 1 l{lng H~ ph<ich 1 dcing
Xtch thirvc 1 - Cam thao 1 _
Que tam _ 1 - - 7,e tan 5 phdn
M~t dirqc 1 dang X{l hu:ang 5 -
Cac vi tan bOt, mOj lan dun.g 5 phan hoa vao -f l?Q'U

va 1ltrOC girng 1na ucSng.

12 - Bo-n hiro- ag phtl( hoan (Nhlt 86)

H IZ(J'ng php. 1 can (16 l~ng)
Ngam vao nuoc vo g~o mc)t dem phai khO, l~i lay
giam me (giam cam) ho vao noi dat cung n(u, roi them
n1rac vao nau mii cho nhir nat ra mai thOi, l(y ra sly
kho tan b()t, dung gilm thanh nau ho lam hoan bang
hc)t Ngo dong, m6i lln u6ng fiO vi~n, vbi ntrO'C CO'lll
boa lin giam.

18 - Bern c1,1 holn fJ cao (Nht.t 91)

Cam uan d()i ho,ing 4 l~ng
·""Jll
Tlm rtrgu , sly kh6,t an bc)t, ~~ vao mc)t ~At ~:,~
ngao thanh cao, vi~n to blog qua tru-ng ga, luc di
dung 1 vien boa vai rtrQ'U nong ma u6ng.
174
 _ &O'n thtrcrng tru tt cao (Nbe.t 92)
14
T huu ng trut) t 2, 3 cln.
:itt nhO, ho v8.o nOi d8t ma nitu, mOi mc)t llin chi niiu
4 1
:g
ttlc
ru&i, tlly nOi to nbO d.l> mrir c glin dliy, nau lily
thtt d~c, v6't ho bii elm ntrir c l~i bO th~m Tbtro-ng
:ru~t vao. Khb ng ph8.i nilu xong mQt nOi mO'i tMm mr6'c,
diu hie m&i nau ma llll"O 'C c~n di m<)t tac thl db lhem
ntrcrc ngay vao m¢t tac va ho th~m dan Thtr ong tru~ t
vao, cu6i cung da bo hit Thllang trul t vao noi roi thi
kh6ng d~ them nua c nira , dung vai lQc qua, l~i ngao
thanh cao, ho~c gia th~m mlt ong 4 can, mdi Hin uon g
vao khi d6i.
15 - Tha ng du-o-ng ich vi tha ng (K. H. T. C. 4)
Tri dan ha kinh nguy~t kho ng dieu , ho~ c sau khi mat
huyet thi an ken1 va long .ia
Tu-c la bai b~ trun g ich khi than g gia :
Hoa ng cam (sao ) Tha n khilc .

16 - Nhi trlln tba ng (Nh lt 93)

'fran bi 2 dong Cam thao 4 phd n
Ban ha 1 - Girn g 3 lat
Bt;zch linh 8 phd n.
Sac llU'<J C u6n g am.
17 - a,o do-m tha ng (Nh lt 94)
B~ch Linh 2 phd n Hoa ng lien 5 phd n
Na~ tinh 2 - Qua ldu 5
Cht
B · thr,c 2 - C 't ,J. h ,.
h a cu.n q.
Ta; '!- 1 - NM. a sdm 3
r n bl 5 phd n l'am thao 2 -

175
Hoan g cli.m 5 - Gang .3 lat
1,hua ng tru4t 5 - :rao 2 qu<i
S~c nu-ere, Inc ut>ng dieu th~lll nu·crc True ljch va nU'oc
girng 'VSO Iln thu6c ma uong.

i8 - GJa vi du-o-ng virth than g (Nh(tt 95)

Qug,1'Ju_ic,Tru(tt d~u 2 lgng A dao 7 d~ng
l"Jur{fc, Khun g,} deu 1 lang ruai, Cam tluio 5 _
ClJ.m, Php l ·
1'ran bl, Boi n1au ) deu 1 lq.ng H ilc SU"U
B{lch mdn, B()ch ninh ( (sao b,:, vo) 4-9 h~t
tan b(>t, boan vai mtt bAng h<)t Ngo dong, n1di Ian dung
70 ,,i~n u<Sng voi nuac muoi vi', rtrgu .

t 8 - Tir quAn tu- tba1rig (I{. H. T. C. 10)

Nhdn sam 4 d5ng ll{lch tru(lt 3 dong
Phuc
. Linh 2 Cam thao 1
Girng 3 lat 1'ao 2 qua
Sac u6ng ~-1m.
20 - Bu-a ng quy than g (Nhtl 96)
Bq.ch tru~t 5 dong l~zrang quy 1 l{Ulg
Hoan g cam 1 l().ng }{uy~ n khung 1 -
San thu 1 - llach
. thiruc
. 1 -
Cac vj tan b(,t, m3i Ian dung ~ dong boa v6'i ruQ'U ma
u6ng, ngay ut>ng 3 Ian.
21 - Dliu kinh tin (Nhl t 97)
Bizun g quy 2 d~ng rrrui Bq.ch thu(JC 1 dong
M(Jch m6n 2 t1~ng l'.ay~ n khu11g 1 -
Ngo thu 5 phdn J.fdu ,fc,n 1 -
176
 Ii 5 pltdn A dao 7 pha nru& i
Nhl}C que
Nhdn sdm
t dong Cam thao 7 - -
1 - Gizng 3 lat
Ban hlJ.
Sic n116-c u~ng

2·2 - Boan dan sAm tan (Nha t 98)

Ban sdm tan b◊t, mOi lln dung 2 dong hoa vai rtrQ'u
111a u6ng.
· 28 - Dao nhAn tan (Nh~t 99)
Bao nhan 5 tfong Mall tlo·n 5 dong
cam tbao 5 Nhd n sdni 5
Ban htJ. 5 Bo hoang 5
trach Ian di~p 5 Xuyen khu11g 5
Nguu tat 5 - Xlch thao.·c 1
BirO'ng quy 5 Sinl1 dja 1
Que tclni 5 Gung 3 lat.
Slc nu-ac u<Sng.
24 - Ngt ru tat tan (Nh~t 100)
Ngzru tat 1 l(lng Pho ng phony 1 l<;ing
Bun lien 1 H~ lo ba 1
B6 tr9ng 1 BlJ cot chi 1
1'hung dung 1 T~t le 1
Tho ti 1 Nh1:1c que 5
Dung bau due lgn nan vai rugu ma lam hoan bi\ng
h()t Ng6 dong, mOi Ian dung 50 vien ucSng vo·i ruQ1 1 vao
luc u6i.

2·5 - Tha t titiu tan (Nh tt 101)

Bo lioang
Ngu linh chi
l 2 vf btlng nhau tan h◊t

12 -Pa
177
 MOi la n du ng 2 dang di ~u vo i gi im
ro i ch o va o 1 che
nu ac n6 ng , uo ng n6 ng vk o hi e do
i. n
18 - C6 kl nh hO Bl D (N ht t 102)
Ho an g cclm 1 l<µig Ho an g ba 3 dong
Bc;rch th rz (!c 1 - Hr ru ng phlJ. 2 _
Q ui ban 1 .- Xu dn ci1n bl 7 _
Cu ng ta n b<)t, du ng gi im na u va
i hci la m ho an ·blng
bc)t Ng 6 do ng , mOi la n u5 ng 50
vi~n vo i rtr gu .
2'7 - Cb kh un g qu y 1:hang (N h~ t 103)
X uy en kh un g, Bt ra ng qu y de u 2 do
ng , sl e ro i cho vao
1 ch en ru gu m a uo ng lm .

28 - D ti 6n ki nh tli 1a ng (Nht}t 104)

A da o 2 d()ng NhrJ.C qu e 2 do ng
Ba. ch tluro.-c 2 Ng a th u
Xu ye n kh un g 2 -
2 C<Im tha.o
Brro-ng qu g 2 -
2 B, in ht;z 2 phdn ruo-i
Nh dn sd m 2 M(dtch m on 5 phd:n
Th ~m gi rn g, sl c uiSng am.
29 - V •n ir ng hoi1n (Nb&.t 10
5)
Ta n la ng 5 d~ ng B "u ,ten 4 l(J.ng
B(li ho an g 8 l(ilng ca c vj ta n b<)t
D un g ho k~ t 10 qu at VO ra kb l, lu
y~ n 1 n~ m , cling si~
la y ll\? O'C ng ao th an h ca o m a la
m ho an ba ng h◊t Ngo
do ng , trt r6 'c la y b<)t Tr am hl la ng
la m ao , sa u du ng b<}t
lOi ho an va Mc)c hl la ng la m ao
ng oa i, mOi la n dung_~
vi en Uong va i nu-oc dt ra ng vao
ha i ca nh ttr (de) 3 g,a
sa ng ).

178
 SO - Tllu 6 k6 hoan (Nh~t 106)
Ng6 thil 1 l{lng Lu:ang khu:ang 1 l{lng
Bach khire1ng 1 - Thanh bl 1 -
B~<1ng quy 1 - Luu kg no 1 _
Bach thir9'c 1 - Sinh dja 1 -
H~yen Ji~ 1 - Nga tru"t 1 -
c6 chi 1 - Xuyen khung 1
Xuyen tieu 1 Ha di~p /(hoi I/.
rran bt 1 Ngai di~p 2 -
Cac vi. tan bc)t, dung th\t ga ac nau nhir lam hoan
,..
n1a uong.
31 - Hting hoa BU'o-ng quy tan (Nh$.t 107)
Hong hoa 1 phdn rirai 7 ir uy
1
2 phdn
. chi
Bach 1 7'o m9c 2
Nhl}.C que 1 Cam thao 2 -
Bzr<1ng quy 2 phdn Lu:u ky no 2
Ngrru tat 2 - Xtch th U-Q"C 9
Beu tan b¢t, m6i lan ucSng 2 d<>ng vai ru·gu n6ng.

32 - Tir uy tan (Nh(lt 108)

Tu- uy . B<;Ich chi
Nhpc que Mau do-n
Xicl1 thu·c;rc Bu:ang quy
Huy~n ho Lu-u k(J no
Cac vi bang nhau, 2 phan 111r6-c, 1 phan rtr9·n, l~i cho
vao chat it He>ng boa roi sac u6ng.
38 - Thtn . khi hoan, t1rc Bat Vi. hoan (HTPV 1)
Th~c dja 8 l{lng (l{hi nh~ ma han, vi d~m ma
ngQt, la duang a trong am).
179
 Hoai sun i l~ng (kbi h,oa b\nh , vj ng9t)
Sun thu 4 - (kbi ht•a b\nh ma am, vj chua
ma sap).
BO'n bi 3 - (kbl hiln, vi cay, hoi co du-ang
trong lm)
Bach
. linh 3 - Nhz.,.c que 1 l~ng
1,rach
•
ta 3 - Phu• tu- 1 -
Cai: v\ cling bao chE r~i tan b~t, l(y mtt ong lam
boan blng h()t Ngb dong, m6i Hin u«Sng 60, 70 vien vai
nooc mutSi vao luc d6i. U6ng tbu6c xong mc)t chtSc
dung do ngon an vao.
34 - Sal htS ve can than g (Nba).t 109)
Sai hlJ 1 dong ruui Bircrng ph~ 1 d(jng
X.ich thuvc 1 - - TJ1au ng truq.t 1 -
Mau llc,n 1 - - Scrn chi 1
1'han h bl 2 dong X .uye11 Jchung 1 pluin
Sinh <tja 5 pluln Cnm thao 2 -
Bja cot 1 dong · 7'.han khuc 8
Sac n\l'ac u6ng vao hie doi rcH len gitra11g nam.

35 - 0-e Am d!a hoan~1 hoan (HTP V 13)

Luc vi hoan (st> 1) gia Sinh dja, Sai ho, Ngii vi deu
bang nhau.

88 Vitt cue hoan (Nh~ t 110)

1~hr.rc,ng tru~t Sun chi
1,han kluic
H rzo-ng ph~,
Xuyen khung
Cac vi blng nhau , tan bOt, cho UU"ac vao lam boan
bang hc)t dtu xanh , u6ng vai Il\l'OC tra.
180
 37 - Trir thlp thang (Nb~t 14)
Hoac ]urallg 6 phdo 1
1 ran bl 4 phan
Thirung tru(j.t 6 Bach
•
trudt
• 4 -
HQU phac 6 - . linh
Bach l1- -
Ban h{l 6 - Cam thao 2
Th~m girng, ta\o ma sac uling.
38 - Ph\1 tir If trung tbang (Nh~t 41)
Nhan scin1 3 dong Chich lhao 5 phdn
B{lch tru(lt 2 - P hz.i tir 1 d. ~ng
Bao khiro·ng 1 -
sac llll"OC u<Sng am.
Tti sinh quy ty thang (Nh~t 111)
38 -
A"luin sam 3 dong Vi~n chi 1 dong
Bach
. trud.t. 2 B9c quy 2 -
Ph{lC than 2 Hoang kg 2
Long nhan 2 M9c hll'o-ng chut it
. Tao nhdn 2 - Chich thao 1 phan
Them girng, tao sac u6ng.

40 - 0 tJe hoan (Nh~t 112)

..
0 cat
l{ic 4 lq.ng Lu: nhl! 1 lr;i.ng
Cung tan bc)t, lay long tr~ng trung chim se ma lam
hoan b!ng b¢t d~u nho, mOi Ian u~ng 5 d~n 10 vi~n voi
ntrac Bao ngtr.

41 - Ly.c qudn ti'r thang (I{HTC 12)

Nhan sdm I,- dc3ng Cam thao 1 dong
B{lch trudt 3 - 7 ran bi 1
1 -
Ph{tC linh 2 - Ban ht;t 1 -
Them girng vai tao sac nt:r6'C u6ng (m.
181
 42 - Bit VI tl6u daCl• tin (Nh~t 11)
Btrung quy 1 dl>ng Seti h~ 1 dcJng
Bach
. thi.rcrc
. 1 - Cc.tm thao 1 -
B~ch Linh 1 - So·n chi 7 phan
Bach
. trudt
. 1 - Mciu do-n 7 -
Sic ntroc u6ng
48 - BOc slm than g (Nbtt 46)
Nhan sam ·2 l(lng
Th~m tao, slc nu·bc Uong.

44 - Cilm tAm hoa.n (Nhit 115)

Bieu cam 2 l~ng.
Tlm _giam 1 ngay, nuon g kho., l~i tlm l~i ntrang Dbl?'
th~ 7'1ln. Tan bc)t, niu h~ voi gi:im lam hoan ra 70 vi~n~
uting voi rugu am.
45 - Thf.p kh6i hoian (Nhat 116)
Bc;zi ke 1 l9ng 1,i~u ke 1 lc;tng
Trac ba di~ p 1 - B{J.i lioang 1
B9c ha 1 So·n chi 1
Mao can 1 M·au dan 1
Hoi luxan g 1 Tong bl (br mac) 1
Cac VJ deu dot ton tinh, tan lu~t, dung ntroc ngo sen
ho~c llllOC rau cai lll8. mai mt_rc Trung -quoc roi dieu
vao uong.
48 -Bj kim tin (Nh~l 117)
H ua11g phlJ. ,~ l(lng
Buo-ng quy :l - 2 t1?,ng
Nyii. linh chi i l(lng
Cung tan h◊t, mOi lan dung 5 ,tong, di~u vai giam nb~t
ma uong.
182
 47 - Ba tir quy phi} hoan (Nh~t 119)
Ta ch~ Huang phµ 12 l~ng
A dao, Ngai di~p, Tir vC,t 2 l~ng.
Cac vj. den tan b(>t, dung Th~ch lgu lau· nam 1 qua
lien ca VO gia nat sAc DU'6'C ntu ho lam hoan blng b(,t
NgO dong, m6i Ian u<Sng 100 vi~n vai nuac giam nh~t
vao luc d6i.

48 - Ph\lc long can tan (Nh~t 9)

Ph1;1c long can (ilat long bep) 6phdn
Ngai ditp 1 dong 2 pluin Xuyen khung 1 dong 2
Xf ch th(!.ch chi 5 Mach
• man 5
Can khucrng 3 Bu·o-ng quy 3
Nh1;1c que 2 Cam thao 2
Thuc .
. dia 2 -
Sac nu-ac uong am.
49 - f ch nguyen tan (Nh;).t 122)
Ho<;,.t tht;tch 6 lt;tng Cam tluio 1 lq.ng
deu tan h(>t, m6i Ian dung 2 dong, cho ty m~t ong vao
di~u vai DU'O'C sOi ma uong.

50·- Ngu Vi tu- hoan (Nhtt 221)

Ngii. vj 1 dong riro-i Nhan sdm 1 dong
M<;,.ch m6n 1 dong H(Inh nhan 1 -
Gu:ng 3 lat 7'ao 2 qua
sac DU'O'C u6ng

51 - Ly.c vj bao nguyen thang (Nh(lt 125)

Khong c6 duqc vi
183
 Bl - BIIVDg quy ti.in (Nhll 126)
Buc,ng quy 1 d~ng ruui J:ugin khung 5 phdn
Br;ich lruq.t 1 - - 7'rtin bl 5 _
Hoeing cam (sao ru(lu) 5 phdn 1'hu:c,ng truq.t 7 phdn rll&i
B(loh thu(lc (sao rirvu) 5 - 1'huang nhi 7 _ _
Thien ma (sao ruvu) 7 phdnruo-i Elocingbd 4- phdn
Cam lhao 4- phdn f•hong pliong 3 _
(lam fU"VU na&ng)
Sic nuoc u~ng, m(,t ngiy u~ng 4, 5 Ian.

58 - Uy hi hoan (Nbl)t 127)

B{lch Linh 4- l<:zng (xat nho)
Trtr linh 1 phdn
Cung ho vao trong noi ,tit, cho nuac vao nau sOi hon
10 trao (d~o) lay ra, say khO tan. bc}t. L~i dung sap vang
4 l~ng nau chly, nhao Ian vai bt,t b~ch linh lam hoan
bting vien d~n, nban luc d6i b1.1ng ngtm nhai cho tha1n
nucrc b9t roi nu6t dan xut>ng.

54 - Dtl hf~u cung th~LD hoan (Nh~t 128)

Kh6ng c6 dl?Q'C vi

55 - NhAn sim hoang kt thang (Nh~t 54)

Nhdm sdm 5 phdn Buc,ng quy 5 phan
Br;zch tru{)t j - H ocing ky 1 dong
Tran bi 5 Thang ma 6 phan
Thucrng trutjt 5 Hoeing ba 4 -
M~ch man 5 Thlln khric 3 -
Sac ntrac uiSng
184
 50 - Cam ba thtr bl holtn (Nhl)t 129)
....
Hoang cam Hai lh(lch
Hoang ba 1'hanh d(l.i
f/ur bl Bu·o-ng quy
Ho{ll th{lch B(lch thu()'c
Xugen kliung
Cac vi bing nhau, tan bc)t, di1ng giam nau ho lam hoan
ma u6ng.
57 - Hoang ky ki,n trung thang (Nh~t 130)
Ti:rc bai Nhan san1 hoang ky thang (xem so 55).

58 - Kho luytn hoan (Nh;).t 131)

Kho luyf.n 1 l{lng Brro·ng quy 1 l(J.ng
T~u hoi 1 l{lng
Cung tan bQt, dung rugu nau ho lam hoitn bing h(,t
Ngo dong, moi Ian uong 40 vien vo·i rtrgu.

59 - Cti chan holln (Nh~t 132)

Hating ba 5 dong Long cot 2 l<;1ng
Bach
. thrrc,c. - -
;) B,rang quy 2 -
Sai ho 1 l{lng Can khu<1ng 4- -
. ch1 1 -
B(lch thach
Cung tan h◊t, dung Than khtic nlu hoan, blng h◊t Ngo
dong, moi Ian neing 10 vien vcri llU'ctC am.

60 - ·ets kinh cti chAn hoan (Nh~t 133)

Sai h~ 1 a~ng Nhdn sdm 1 d~ng
Hoang cclm 1 · - Can /chr.r<1ng 1 -
185
Oc lg nhdn 1 d~ng Quat bl 5phan
Cam thao 1 - fJoa qui trang 1 bdng
Neu xich dai thl thay Hoa qui do, slc uong.

61 - e,i 6 ke hoan (Nh*t 134)

Tu- che huc,ng phl;l 1 cdn Xuyen lchung 3 lq.ng ruai
Thuc
. dia. 4 l,;ing BQ:ch tru(lt 2 lg.ng
Sinh dia
. 3 - Hoang ky 2
Buc,n9 quy 3 N ...c1r.ru tat 2 --
. thuac
Bach . 3 Sdi ho 2
Nhan sam 3 Mi1u d<J'n 2
Hoang lien 1 Tri mdu 2
. cat bl
Bia 1 Boi mau 2
Ct:n khirang 1 Miet giap 3 lr;,.ng riro-i
Huy'en ho
1
1 7 0n dao 1 l{lng
Ph1:1c linh 2 - flrC,l.
...
Beu tan b(>t, dung ga trong trang Xll'O'ng den 1 con
danh chet, v~t long bo ruQt. L~Li U(y la Ngai cuu, rau
Thanh hao n16i tbir 4 l~ng, tt(,n 4!eu, chi lly 1 l~ng nhet
vao trong bung ga, con thira be, Yao noi db dong ti~n
va nu-6'c vao cho ng~p qua ga 1 Ute, mang nau chin nhir
lay ra, l~t bo h~t XU'O'ng, say kho tau b()t neu gan xuang
b! dau nhu:c thi ho thtt ga dung xu-ang ga, say chay tan
b~t, roi trc)n deu vai thu6c b(>t tren, dung IlllO'C n1iu ga
ma nau ho lam hoan bang h()t N'g6 dong, m8i lan u6ng
60 vien v6-i ru-gu n6ng bo~c nu6·c cam.
62 - HcS phach ehau sa hoan (Nh~t 135)
Ha pha.ch t,. dong N'hil htrang 1 dong
M9c hirc,ng t,. X(l hrrang 1 -
Birc,ng quy 4 Chau xa 2 phanrirai
Mat
. dLtac
. q.

186
 Cho nU"lYc vao lam hoan blng hc)t nhan, n16i lan dung
1 "i!n mai VO'i ftrQ'U n6ng ma u()ng.
68 - Cam trutt thu- bi hoan (Nh~t 136)
Hoang C~lll 3 a~ng Scrn tlu'L 2 ddng ru:o·i
B(lch tru(Lt 3 - Baell
•
chi 1 dong
Thll bl 2 - ruo·i Hoang lien 1 -
2 - - Hoang ba 1
....
Bach .
. thtrac rirar
Beu tan b(.>t, dung rugu nau ho lan1 hoan, uong, YO'i
. am.
rucru

84 - Ngal ph\l noi.n eung hoan (1(. H. T. C 37)

Tti'c Ttr v~t thang (xem so 5) gia Ngai di~p, HtrO"ng ph1:i
2 V\ tr(.>n deu, chia ra lam 4 phan ma t~nl vao 4 thu-:
dong ti~n, ntrac mu5i, rtrgu, gi1in1 tro 2 ngay.
Tat ca den tan h()t, nau ho vai giam lam hoan.

GS - Long do-m ta can thang (Nh.~t 62)

Long dam 1 dong M9c thong 5 phdn
Trc;zclt ta 1 - Sinli dja 5
Xa lien 5 pluin Birang quy v1 5
San chi tu- 5 - Hoang ca1n 5
Cam thao 5 _
,e • ,.,
Sac nuo·c uong.

66 - Gia vj quy ty thang (Nh~t 138)

Nhan sam 4 d~ng P/UJ.C than 2 aong
Hating kg 4 Vi~n chi 2 -
5110-ng quy 4 1,ao nhd.n 2
B{lc]1 truq.t 3 ]t,fdu dan 1
187
 71 _ Tu vtt tffa hoan g hoan (Nht t 141)
Buung quy 3 d~ng Sinh ~ja 5 dong
Ba.ch thtr(TC 3 - (r:a fllQ'U gia nat bet)
Xuyen khung 2 _
Ba vi tr~n tan b(>t, gia Ian vai Sinh dja, hoan ,·ai ho
blog bOt dtu xanh , m3i Hin uong 30 vien vai rugu am.

72 - Quti chi than g (Nh~t 142)

Que chi 3 dong Cain thao 1 dong
B{lch tlur(J'C 3 Girng 3 lat
Sac nucrc uong .

73 -- Hiro-ng t6 tan (Nh~ t 143)

Hrro-ng pit(! 2 d'ang 1,ran bi 1 dong
7'11 to 2 - Cam thao 5 phan
Th~m girng va hanh vao sac uong .

74 - Th6n g b,ch hu-o-ng vj than g (Nh~t 144)

Hanh 7 nhan ll lfla l1oang 3 dang
B~u sj 1 cap Cat can 1 -
Th~m girng 3 lat, sac u<Sng am.
75 - Situ thai chi xic tan (L. M. 4)
Co thai d~n 7, 8 thang n~n tl11.rang uc>ng bai nay.
CJ1i xac 5 l9.ng (sao voi cam cho do l~n).
Cltich thao 1 lq.ng 5d.ong (m<)t phtra ng gia Hua ng ph1') .
. Ct\ng tan b<)t, m6i lln u6ng 1 dong vai nucrc sOi vao
luc doi.

189
 78 - Dfi toan phu -o,n g (Nh$t 145)
Kh6ng co duqc vj.
77 - Tn- t6 ii11ri (LM 8)
Tu to 5 phdn B()i phuc bl 5 phdn
Tran bl 5 Nhdn sa1n
Bac 2 -
. h thuuc 5 -
.
Xuyen khung 5 -
Cam thao

Th~m girng va hanh slc ntr6'c u5ng.

'-
78 - Bt t sin h tan (LM 8)
B9i phiic bl 2 dong Nhcin sdm 5 plui.n
Cam tliao 2 Tran bt 5
Hoang ky 1 1'u- lo 5 --
( ca la, can h)
Bac
. h trud. l 1 - fl oang duo-ng niio 1 cai
Bua ng quy 1 - I.fa.nil 5 nhanh
Sac n lrO'C uong.
Mua xuan gia Xuy~n khung, 1nua h~ gia Hoang cam
,
mu a thu gia Tr. ch ta, mua dOng gia Sa nha n. I{hi htr
gia Sam , Tru tt, khi thi, c gia Hlr ang phu, Tra n bi, huy
et
b1r gia Birang quy, Sinb dja .

78 - Cb dtu t\lc h•>iin (nh tt 146)

Ba tr9ng 2 l(lng Tl;lc do(In 2 l{lng
B~u tan b(,4 gia nh1.1c qua tao lam boAn bang h<)t
Ng6 dong, mOi lln uong 30 vien vai nua c cam.

80 - SAm ta 1111~ (Nh~t 45)

Nhan .~am 7 phdn A(~c huo-ng 7 phdn
Ta to 7 - 7'rtln bl 5 -
Ti~n ho 7 - Cat canh 5 -
190
 7 phd n Ch i xac 5 ph an
;an cat 7 Gir ng 3 Lat
Ban h(l 7,a.o 2 qua
7
PhlJC linh
S!c ntr6'c u<Sng.

So ng gia i tan (N htt 147)

81 -
Phong phong 2 phtin ru·iii /viung lie u 2 pha n rzro·i
T h<;tch cao 5 phdn
Xuyen khung 2
Ca t canh 5 -
/Jllang quy 2
Xtch thrrqc 2 Hoang cl1n1 5 -
Bq.i hoang 2 Hot;tt thr;i.ch 1 don g riro·i
Ma hoang 2 Kin h git ,i 1 pha n ru·eri
B<;ic ha 2 - Ba. ch thzro-c. 1
2 So-n ch i 1
Lien kieu
Gi'rng 3 lat
Si\c n1.r6-c ucing.

82 - Ch inh kh i tan (Nh ~t 148)

6 phd n Ba. ch truQt 4 pha:11
Hoac htra ng
Tei- to 6 1,ran bi 4
B{lch chi 6 Cat can li 4
B{li phuc bi 6 Ba n h<;t khu c ft.
Bg.ch linh 6 Ca m tha o 2
H4u phac Gir ng 3 lir.t
4
Sac DU"C1C uong.

83 Hu-o-ng nh i, tan (N hlt 149)

Huang nhr ; 1 don g rzr li'i ' (4 vj deu dun g
H~u ph<ic 4 phd n
nulYc girng tlim vao ,
Bi~n dti.u 4
Howtg .lien 4 - sao cho tha m) .
191
 Slc nuac , cho vao it ru-,u , d~ nguc)i l~nh ma· uong
thl cong hi~u.

84 - C~ elm tru tt than g (Nh tt 161)

Bieu cllm 1 l()ng B()ch truQt 5 dong
Slc n\l'ac u6og.
85 - ThJ p v1 hll'crng 11hv tin (Nh tt 151)
Hua ng nhr; 1 d<Jng rrru i Hvp v&i Ta qudn thang tu-
HQU phac 7 phdn ( xe1n so 19) gia them :
Bihl d~
Hoa ng lien
7 -
7 -
Hoa ng kg ba
M~c qua
l ng nliau
Cac vj d~u tan hc)t, boa vlo .t1ira n1ra c s6i, ntra ntrcrc
l~nh ma ulSng.

88 - Tam b,ch thElng (KH TC 19)

Tac Tu- quan tu· than g (xem :io 19) ho Nha n sam, gia
B~c h thu(1c.

87 - Blo b v! tan (Nb lt 34)

Thuo-ng tru~ t t,. dlJng Hg.a phac 3 d~ng
Tran bi 3 - Cam thao 1 -
Sac DlrCTC uiSng am
88 - Tieu pho ng tiin (Nh lt 152)
Kinh gi&i 2 l~ng Pho ng phon g 1 l{l11g
Cam thao 2 - Hoa c huo-ng 1
Nhcin scim 1 Thu yen thoa i 1 -
Bq.ch Linh 1 Khr.ro-ng hot;tt1 -
Crro-ng tam 1 '. f rtln bt 5 dong
Xuyen khun g 1 - .fl g.u ph6.c 5 d~n~
B~u tan bc)t, mOi Uin uong 2 dong vai DU'C1C kinh gicn-

192
 89 _ Ly trung thang (Nh~t 40)
3 d~ng Bao khuung 1 dong
Nhdn sdm
B~ch tru~l
2 dong Chlch thao 5 phdn
Sac nir6'c ucSng an1.

90 - Bin ht phyc llnh (Nh(lt 153)

Bcilt ht;L 1 dling Sa nhdn 1 dlJng
(bao roi nu-trng vcing) 8(1.Ch phl:lC Linh 2 dang ( sao)
Tran bi 1 d~ng Ca1n thao 5, phan ( sao)
Them gu-ng, Tao va O mai vao roi slc nu-6·c u6ng 1, 2
thang r~i sau dung Pht;ic linh hoan (xem s6 91 ).
9-f - Phyc linh hoan (Nh~t 154)
Ph~c Linh 1 l(ing Nhan sdm 1 lq.ng
Hoang lien 1 Huy~n sdm 1
Thien hoa 1 Thq.ch giai 5 dong
Ty giai 1 Xa sang 5 -
7'huc .
. ilia 1 - Mega 30 cai
Phuc bon 1
Cite vj tan bc)t hoan v6·i 1nat, dung da nan1 cham sac
lay lllr<YC ma uong v6'i thu6c hoan. _

92 - Nhan sam ban ht boan (Nh~t 155)

Nhdn slim 11ran bl
Ban hr;,. Cam thao
Cah khu-ang Bach truat
B(!rh linh G;'rng 3 l~t
Site nu-ere ufSng.
98
N -- Sfnh mJch thang (Nh~t 47)
han sdm " dM
Nga vj ; ~ng liq.ch mlJn 2 d6ng

Sac ntrac Uong.

13-Ps
193
 95 - ChAu sa an tbiln hoan (Nhtt 156)
Hoang lien 1 d~ng ruai B,rung quy 1 dlJng
Cam thao 1 Clldu SQ 1 _
Sinh c1ja 1 (titn rieng)
Beu tau b<)t. dung bnnh chtrng: lan1 hoan bang h<)t hia
mi, Chau sa lam ao. MOi Ian uong 10 ,,ien YOi ntro·c am
vao sau bfra an.
95 - Trao thai tan (Nh~t 157)
N~n quu~n ha dir,p (la sen non dang cuon) 1 l<J.ng (say)
Cap phan (b()t vo hen) 5 dong
Cung tan b¢t. moi Ian uong 2 dong, hoa vao mtt va
nu6'c n1a uong.

90 - Bt,i miu hoiLn (Nh~t 158)

Boi mau, thm nu-ere dong ti~n., mua xu:'ln, n1ua h~ tlm
m<)t ugay, mua thu. n1ua don.g tli1n 3 ngay, rua s~ch
phai kh6, tan bc)t, hoa v6'i du-o·ug cat trang ( dtrong kinh),
hie ·nao uong ciing du-gc, ho~c uong v6·i ntroc soi.

97 - Thl~n klm ly ng ti' thang (Nh~t 162)

Ly ngu- 1 con
B<!-i tao 1t,. quci.
Muoi rang 1 dong
d~ vao m◊t it rtrQ'U, nau len l:1y nuac ma uong. Neu
kbong uong dugc l"llQ'U thi dung ca chep cho vao it g~o,
girng, hanh, n1uoi ; nau chao ii.n dtrgc 10 ngay thi bao
ve. duac
. tbai.
98 - Toan slnh bfch tru,t tan (Nhtt 163)
Bt;zch tru(jt Vo gilng B<J.i phdc bl
B{lch linh Trli.n bi
19,
 "' 5 don" tiln bc)t mOi Ian 2 dong v6'i ntr6·c CO'm n~u
deU o . • ,
khong chuy~n g1a San1, Thao.

99 - Tien thien ding tan (Nh~t 164)

Thanh m9c huang dang Hlro·ng ph~r 6 duqc
1'ran bi Cam tl1ao
cac vi deu 6 phAn.

i00 - Gia vj qui ty thang (Nh(lt 138)

Nhdn sam /Jong nhlin j deu 2 dong

Hoang Icy J deu 4-dong
A
Plll,JC than
Biro·ng quy Vien chi
B(J.ch tru~l 3 gia: Mau do·n 1
Bieu tl1ao 1 Th~c dja (sao thO'm) 3
Girng 3 Lat
~ ""'' ""'"
sac uong an1.

101 - Ph\l tir thang (Nh~t 165)

Phu tir ~ (leU 2 c1ong
Bach Linh l dell 3 dong
Nhdn sam )
~ ,,,,.,
. truat
B~ch
~
. (
sac uong a1u.

102 - Khiet cb dia hoang dtr<rng qui thang

(Nhat 166)
BllO'ng quu Xuyen Jdrung Sinh dja
. thtro-c
Bach . Cao ban Phollg phong
. chi
Bach
deu 1 dong; Te tan, chlil it sl\c uong.
103 - Ph~ t th u tan (l\.HTC 39)
Tue la thang Tli' v~t, ho B~ch thtrq·c, Bia hoang, tan b<)t.
195
 104 - ca gtao ngll ,thang (Nh4t 170)
A giao l l~ng, Ngai di~p 2 l~ng slc u6ng.

105 - Truvu 11 thai b9ch 1trutt hoan (Nh$t 171 )

B~ch tra"t Hoang kg
Xlch thuvc deu 4 phdn C,in khuo-ng ii~
Ngil vj B?.rcrng quy u 4 phdn
Xuyen khung A giao
N hdn .tdm ) d eu 3 phdn B,> trong ,
M9c huo-11g j Cam thao ~ deu3 phcin

108 - Khung quy bC, trung thang (Nhat 172)

Xuyen khung ~ Nhd.nsam}
Bf!.ch tru4t j deu 1 dong Ng1l uj j d"' 1 d~
A giao ~ Hodng ky 2 eu ong
Birung quy ~ Ngai di~p )

107 - Giao ngai tu· V~Lt tbang (Nhtt 173)

Tti'c Tu- v~t thang (xem so 5) gia A giao, Ngai di~p.
108 - Ngii IAm tan(Nh tt 174)

Bao-ng quy ( deu 5 phdn 11q.ch ihzr<;rc < deu 1 dong

Cam thao \ Sun chi S
Xlch Linh 6phdn
sac uong.
109 - CAu ding thang (Nhl)t 176)
Nhii. hzrung ~ deu 3 (long M~c huo-ng l deu q. dong
M~t drr<Jc ~ Can khaun9 ~
M9c biet (h9t gac) 11 h9t.
deu tan b(>t hoan vcri m~t, mlH lln dung 2 dl>ng, sac
ntroc CAu dlng lam thang ma uong.
J96
 11
o- Tic!u tge mtnh thang (Nh~t 177)
•ytg
,, ky" Hg.nh
N nhdn~' d"'eu 1 dong
Pho
Hoo.1ig cam hdn sdm
x.uyen khung Phi!- tlr 5 phdn
" d~u 1 dong Git·ng 3 lat
JN'hl:IC que ~ 7,a·o
Cant thao 2 qua
Ma hoo.ng
sac uol1g.
111 - HAe dtrcrng glac thang (Nh~t 118)
Linh duo-ng giac Bc;tch linh H'b hinh cot
roan tao Que tdm 1,h{lC dja
Phong phong Cam thao
phAn hrgng deu bang nhau, tan b<)t, mOi Ian dung 1
donr, dieu vai lllrO'C ma uong.
112 - Khung hott tan (Nh~t 179)
Xuyen khung, Khu·o-ng lio(ilt, d~u bilng nhau, sac bing
nll'CYC, cho vao it rugu, uong lim.
113 - Khu-o-ng hott xung boa thang (Nh~t 180)
Tu-c bai Cuu ,rj kh trang ho~t
Khuang hog.t i deu 1 Te
tan 3 dong
Phong phong ~ dong ru·o-i Hoang cam} deu 1 dong
Thllo-ng trutjt 1 dong 2 phdn Sinh dja ~
Xuyen khung ~ ,,,.....
., u eu
d"
1 ong Cam thao 5 phdn
B(ICh C1ll 7'ao 2 qua
Gu:ng 3 lat
Tl nh ti am (Nh~t 183)
114 -
H~u phti.c ~ cf· 5 d" Ciln khu:O"ng 4 dong
Thao d<)u khau l eu ang Cam thao 1
site uting.
197
 tt5 - NhAn s&m dlro- ng vi than g (Nhl l 181)
Thi.rang tru<)t 1 dlJng Cam thcio 5 phdn
Tran bl ( ,0 ntai 1 qua
HQu phac deu 7 phdn iVhfm sam ~ il...
Ban hc;z ·r hao qua ) eu 5 phan
· Linh ~ ueu
Phuc ,,,... op
- Id
1 n Gi.rng 1 lat
Hoac hu:o-ng ·rao 1 qua
slc uong.

118 - Th!n g kim dan (Nh~ t 182)

Thu:& ng san "- lt;ing (chu- ng v6'i r1.rgu, phai kbOi)
Tan Iang 1 l<;ing
cung tan b<)t, nau he> vai giam lan1 hoan , vien b~ng h~t
dtn xanh , m6i Ian uong 30 vien, tru-oc hie len co·n sot
1 d~m. uong voi rugu , roi ngti..

1t 7 - Bfm true nhu- than g (Nha t 185)

Quat bi 3 dong Cam thao 1 dong
Nha.n Sam\ aeu 2 dong Gu:ng 3 lat
Trric nll{r } 1,ao 2 qua
sac ueing .

1t 8 - Bo tr9n g hoan (Nh~ t 186)

Bo tr9ng Qui ban Hoan g ba
Tri mdu Khai tu- N gil v,i
Buan g quy B<;1ch thir{Jc Hoang ky
Co clti
d~u 1 l~ng tan bc)t hoan voi tn,H va tiiy lgn, vien bang
h~t dtu den, mOi Ian uong 18 vien thang vai nu-6-c mu<>i
vao hie doi.

198
 ii9 _ Thi~n kim bao thai hoan (Nh~t 187)
Hoang k!J
f)rrung quy )
Xug~n khung ~ d~ll lam
ii giao tleu lam ta
Ngai di~p
B{I.Ch th11{1C \ qud.n
Thpc dja l
sac u<Sng.

120 - Thong khi tan (Nh~t 188)

Khong thay du-9·c V!
121 - Sinh h6a thang (LM 97)
Bu'1ng quy 8 dong Can Jchu-o-ng 5 dong
Xuyen klzung 4 - Chich thao 5 pluin
Bao nhan 13 hc)t (d~ song gia nat)
Bb 2 bat llU'O'C sac con 7 phan bat, gia ru-~u va dong
ti~n chut it vao n1a uong hai n6ng.

122 - H<$i sinh dan (LM 96)

Cam van d ai hoang 1 can tan b9t .
Td mdc 3 lq.ng (d~p nho ra, dung DU'O'C
song sac lay 3 bat)
Giam ca·m (me) 9 can (thu: lau ngay thi tot)
Bg.u den 3 - (ngam lllrO'C, dai lay VO
d~ng vao tt'1i vai, mang ca tui VO cung d~u nau chin, ho
dtu kh6ng dung, va lay VO phai kho, con IltrO'C d~u trii-
cat d~ dung).
Hong hoa 3 l<:ing ( sao len s~c vang, d~ vao 4 bat giam
ngon, nau soi 3 - 5 trao, bo bi trir ntr6'c l~i d~ dung).
Cach che: Bem b6t Bai hoang 1 can ho vao trong noi
d(t, dl} giam 3 can ~ao .dun nho hra ma cO lE}.i, lay diia
ct·1 tnn khuay luon tay' cho n6 thanh cao, l~i do~ them

199
3 ctm gllim cam vlo ml c6, llu llrQ1 gia 3 bat nU'bc dtu
de11 vao, hµ cho nulrc TO mc)c r~i d!n nuac Hong boa
•io, c6 l~i than h cao B~i hoan g, dem ho vao blnh sanh
hii vAo tron g lhuo g cam do, d~ sau ma nghien vai cac
"i thu6 c du-ai day :
Nhdn sdm 2 1(1.ng Xuy~n khung 1 l~ng (rua ruvu)
Bi.rung quy 1- Huu ng i•h':l 1 - ( sao giam)
(ru-a ruvu ) Huyen h,'3 1 - (-)
B~ hoang 1 - (sao each giay)
Thuc,ng tru~t 1 - (ngam nu&c VO gq.o roi sao)
Ph~c linh 1-
Bao nhdn 1 - (bo vo)
Nguu tat 3 - (ru-a ruvu )
Bja du 3 - (rua ruvu )
Bach
. thu-c.,c 3 - (sao ru{Yu)
Chich thao 3 -
Khuc,ng ho<Jl 3 -
Qual bt 3 -
ltla chien 3 -
M9c qua 3 -
Than h bl 3 -
Bt;;tch truQ.t 3 - ( ngd.m nu&c uo g(tO roi sao)
6 du<7c 3 - rr.ro-i
fch mau 2 -
Lr.rang khuu ng 1,. d~ng
M9c huc,ng "- -
Qui tLr 3 -
Nhii. huo·ng 2 -
MQt duvc 2-
Thuc dia 5 - (theo dung phep chtrng v&i ru{1u)
7,a~ ldng 5 - (tam giam cho thau, b9c giag lt;ri
ma nu&ng).
200
 ii Unh chi 5 dling (niiu vai r1rQ'u, boi kh~ nghien nho)
Ng
San thil 5 -
(c l1trng va1
. . rtrgu) .

so vi tr~n day vi vo d~u den tru-o·c kia cung phoi kh6

tan bc)t, bo vao c6i da, tr()n d~u voi cao B~i hoang, l~i
tblng m~t ong 1 cAn, db vao ma gia hang 1000 chay roi
lfy ra lam hoau, mOi hoan n~ng 2 dong 7 phan ( d<) 10
gam) phai am trong nha 27 ngay kh6ng nen phai n~ng.
sau khi sly h\-a kho roi chi con n~ng c6 han 2 dong (dt)
8 gam) l~i bQc bao sap ct ngoai d~ giu· lay, ltic dung thi
ho sap di, roi tuy chu-ng b~nh ma dung thang khac nhau
boa vai thucic n1a uong.

126 - Du-&ng vinh thang (l{HTC 52)

Tue Nban sam dtr&ng vinh thang.
B9ch th1.r<;1c 1 dong rzrai Thl;lc dja 7 phan ruo-i
Nhdn sdn1 · 7 phdn riro-i B(lch linh 7
Tran bt 7 Ngii v_i 5 - (sao
Hoang ky 7 gia nat)
Que tdm 7 Vien chi 5 phdn
Bucrng quy 7 Gti:ng 3 lat
B~ch trutjt 7 1,ao 2 qua
Chich thao 7
Sac nl.1'6'C uong.

124 - Hae thitn tan (L~I 66)

Tti-c I{hnng quy thang
X B~u den sao chin ky, cho mr&c va dOng ti~n vao va
uyen khung, BtrO'ng quy m6i vj 2 dong ci1ng sac uong.

t 25 - Bat vi• hac than tan

l{hong tim thay.

201
 126 - Phan hi:Sn ,ctan (LM 9-1)
(Ciing gQi la Bi lruye'n t~ am dan)
ich mau thcio 8 lp.ng (ho vao coi giii. nho)
Br.rung quy 3 - C1uang m9c hr.rung 2 lan
Xuy~n khung 3 - ls".hr.rung ho{lt 2 .:_ 9
Trong Clm-nRng kh6ng c6 H.htro-ng hol/-t mil c6 Xich
lhtrQ'C 6 dong.

127 - Gia giam tU' vtt thang (Nh~t 234)

Si11h dfa 5 phdn Chi xcic 1 dong
Q11y than 1 l{lng B{li tao 1 quci
Xu yen khzmg 1 - (nhi,~t lam giam bat mia)
s~c n1r6-c uiing.

128 - Gia vj phong phong tbang (Nh~t 189)

(Tll'c Nhat l~ Phong phong)
Xuyen 6 5 dong l(hzro·ng ho{ll 2 dong rzro-i
Xuyen khu11g :t - Phong phong 2 -
l(inh gio-i 3 -
Cung tan mOi Jan dung 2 dong s~c v&i ntr<rc hl)c
ha mil u6ng.

129 - Tu vj tan (Nhtt 190)

Khong thay chep dtrgc vt
130 - Thitt ti~u tan (Nh{lt 101)
Bo holing 2 vi bll.ng nhau
Ngii linh chi .
Cung tan mOi Jan dung 2: dong, tmac di~u giiim
vilo thanh cao roi cho vao 1 chen ntrac ma uong n6ng
vau khi d6i.

202
 18 1 _ BU'o-ng quy tu hoan (Nhtt 191)
Quy vi 1 dong rr.ro-i 6 dr.rqc 1 dong
H~ng hoa 8 phdn Hzro-ng ph~z 1 -
Bao nhdn 7 plrcin 1'6 m9c 1 -
Cam thi:10 5 - Quan que 6 phdn
Xich tlur9'C 1 dong
Nu-a mrac mi-a rugu si\c uf5ng vao h'.1c d6i.

132 - Qut; tdm thang (Nh~t 192)

Que tam 1 dong Tb{lc dja 1 dong
1'i~ll thew 1 Biro·ng quy 1 -
Ng6 thil 1 B{lch tluwc 1 -
Can kluro-ng 1 Cam thao 3 ph{m
B9c ho(lt 1 Te tan 3 -
sac mr6·c ucing.

138 - Trc~mg canh dtro-ng nh\lc thang (Nhl;i.t 193)

Rong thjt n~c de non 2 l{l.ng Tran bi 1 lq.ng
B-1wng quy 1 - Gi'rng 5 dong
Sac mr6-c cho rll'Q'U vao mit uong.

184 - fhro-ng quy kiiin trung thang (Nh~t 194)

Bg.ch ihir9·c 2 d<3ng N h-tJC que 1 dong
Cam thao 1 - Bu:o·ng quy 3 -
. Them k~o m~ch nha chtit it roi siic uong fim.

135 - Tu- thu,n ly trung hoan (Nh~t 195)

Khong c6 dU'Q'C vj.
203
 138 - Tir thln ti1:a (Nh~t 196)
Pho: co • l9,n9 Nga thu 2 lg.ng
Ngii vf 3 - Nhr,ic tl(lu khau 1 _
Cung tan bc;,t, them B~i tao va girng vao ma siic riH
them vilo chut mulSi ma u6ng trur6'c khi len gitrang ni'im.

137 - Tu- thito hoiui (NMt 197)

Thi~n ma 1 lq.ng Phong phong 1 lg.ny
Nam linh 1 - Bg.c ha 5 dong
Cung tan bc)t, dung rir<_ru nau ho lam hoan bang hot
d~u xanh, m3i Ian ueing 20 vien v6'i mr6'c Kinh gi~i
va gfrng.

188 - Th\lc Ji~u ngu tfch tan (NMt 198)

Tfrc la Ngii lich lim (NM.t 88) ....
B9ch chl, Nh{IC que trii: ra, con 13 vf sau ddy:
Xuyen khung 3 phcin B(lch linh 3 phcin
Bq.ch th1.r{1c 3 - B1.rang quy 3 -
Cam thii.o 3 - Tran bt 6 -
Ma hoang 6 - Chi .:rac 5 -
H {iu phac 4 - Ban h(I 2 d6ng
Can kh1.rung 4 - Th1.rang tru«t 7 phan
Cat c<i.nh 1 phcin ruo-i
Them girng va tao sac ueing.

139 - Lfp phan hoan (Nh~t 199)

Sap vang 2 l~ng nifo tan ra mr6-c dQ'i am cho b(,t phen
chua 4 l~ng vao quay deu, dung nhieu tay ma vien cho
nhanh bAng h(,t Ng6 dong, mfii Hin uong 30 vien v6-i nrc;ru
vao trir6-c bii-a an.
204
 140 - Thai flt cao (Nh6.t 200)
1 l(mg Nhpc que 1 l{lng
euyen sdm 1- B~i hoeing 1-
Sinh dfa 1- Xich thm;rc 1-
Bach chl 1-
e'11a11g quy
N ·m thu6c vao 2 can dlu hc>t, mu.a he ngam 3 nga.y,
. g~oog 10 ngay, mua xuan va thu 7 ngay, ngam xong
rn.ua. 0 noi dong. dun nho hra cho sac thuoc khO den,
b~tv:o ba, cho Hoang · dan 12 l~ng vao , lay canh dao
V ~, khOng ngirng tny cho din h'.1c nho giQl xuiSng Dll'C>'C
qu 11
thanh)
Ml trcm m~m
'lo
ran vua
•
p h a1
• . 1a· th'an h cao.

141 - Bfi l>n kinh thang (Nhl).t 104)

.4 giao 2 cWng Nhl_lc que 2 d'ang
B{lch thm;rc 2- Ngo tlui 2-
Xuyen khung 2- Cam thao 2-
B11ung quy 2- Ban h(l 2 phdn rll'fri
Nhan sam 2- M(lch mon 5-
· Them girng sftc uong ~m.

f 42 - Btro-ng quy dll'o-ng nh\lc thang (Nhl}t 215)

Nhan sam 1 d'ang Sinh khlrcrng 5 dong
B110-ng quy 1 - H oimg ky 1 lt;mg.
Dung thjt d~ 1 mifng, ho~c thay biiu due lqn nau lay
5 bat nllO'C bo thit di ma cho thuoc vao sac ma uong
lam 6 lan.

143 - Nir kim dan (Nh~t 201)

Bc;,.ch thu:9'c 5 dong Bq.ch trug.t 5 dong
B1wng quy 5 - Hg.ch linh 5-
Xuyen khu11g 5 - Cao ban 5-
Nhcin sdm 5 - Cam thao 5-
205
BQch chl 1 lq.ng Huyen h6 1 lflt1g
Bq.ch v[ 1 - Mau dcm 1
Que tdm 1 - Xich thq.ch chi 1
(Gae vj lren tam mr&c 3 ngciy phcri kh6 ).
M9l dir(Yc 8 dong Hiw11g ph(l 1 cdn
Cam tl1ao 5 -
(3 uf nciy tam giam)
Tat ca deu tan b<)t hoan v6-i m~t bang Ngo dong,
m6i Ian uong 50 vien v6-i l'U'Q'U,

144- - Gia vj ich miu hoan (Nh~t 202)

ich mau 8 l{lng Xtch t/11.r()'c 2 l(mg
B1wng quy 2 -
Cung tan hoan v6-i m~t bang Ngo dong, mOi
l~n u6ng 50 vien v6-i mr6-c s6i.

145 - Bao nhAn thang (NhM 203)

(Phll'ang nay dcH tiln thanh thang)
Bao nhdn 5 phdn 1'r{lch lan 5 phli.n
Cam tl1ao 5 Ng1ru tat 5
Ban hq. 5 B1ro-11g quy .5 -
Que tdm 5 X11ye11 khung 5 -
Mau clan .5 Xich thtr(Yc 1 dang
Nhdn sdm 5 Sinb i1[a 1 -
Bo holing 5
Them gll'ng sac ntrlrc uong.

148 - Ngii hU'o-ng lien ki eu thang (NMt 204)

Nhii hm:mg Lien kieu
M9c hzrang Thang ma
Tram Jurang M9c thong
206
 Binh hirung B9c hoq.t
Hiru11g p/1'µ Tang k{J sinh
Hoeing ky Cam thao
Xa can •
. Cac v\ b~ng nhau sac mroc uong.

147 - Huyen hci sach tan (NhM 205)

Huyell ho sach 1 lg.ng ru·i5-i
Que tam 5 dong Hong kh(Lc 5 dong
H~ng hoa .5 dong ( Ute Tba.n kbllC)
Boat th{lch 5 dang Bao nh<in 13 h(Jt
Cung tan b(>t, dimg bunh clnrng lam hoim ma uong.
148-:-- Ta
b~ch tan (Nhl).t 106)
Khong tlm thay pluro·ng thuoc nay.

149 - Bat trAn thang (KHTC 42)

(Xem & so 3)

lch hoang tan (Nhl).t 55)

150 -
Triin bl 5 pluin Kha t:i- 5 phtm
Thanh bi 5 phd.n Binh hiro-ng 2 phdn
Cam thao 5 -
S!c IllrO'C Uong, tuy ngu-oi lcrn tre con ma lhem bat.

151 - Ly trung hoan (Nh~t 207)

(Xem o· so 90)

152 - Tu- linh tan (Nhl).t 27)

1'ru· linh 2 dong 3 tU3ng
Trg.ch ta 1 dong
Ph1;1c Linh
B{lch truQ.t 3 dong
Sac mrcrc uong am.
207
 158 - Ngu Unh tan (Nh6t 29)
Tu-c 7'1Z' linh gia Nh~c que 5 pMn
Cung tan bOt, mOi lan u6ng 2 d<>ng vai nuac sOi.

154 - SAm ph1,1 th1tng (NhM 5)

Nhdnsdm 5 dong Ph~ tu- 3 dong
Them girng sic uong.

i55 - NhAn salm slnh h611 thang (Nh~t 208)

B,wngquy 3 dong Wing hoa 1dong
Xuyen khung 3 Bao nhdn 1 -
Xlch thll{TC 2 - Chi xac 1-
Nhdnsdm 2 -
Nu-a mr6-c, nu-a nrgu s~c u6ng.

156 - Bo~t m~nh .Jan (LM 52)

Bao nhdn Ph(JC Linh
B<m bl Xich th11r;rc
Que tdm
Cac vi b!ng nhau, tan bc)l, luy~n mtt lam hoan, m6i
vien n~ng 3 dong ho vao mi~ng ng~m tan r<li ho vao
Dll'O'C nau sOi lf!.i cho vao ty giam m:i uong am, n~u chua
ra mo hoi ll].i uong nfra, rat hay.

f 57 - B{lo th uy hoiin (Nh~t 209)

B,;ii holing 2 lq.ng Kliien nguu 4- l,;ing
Kho c/J.m 2- Hoq.t th,;ich q. -
B~u tan bl)t, hoiln v6-i mtt, mo5i rnn u6ng IO vien voi
nm, di di_li ti~n lgi th! thoi.
DllO'C

208
 158 - ets htr thang (Nh~t 210)
Nhan sum 1 dcJng H oimg kg ,5 phe1n
B(lch truql 1 - Trc1n bi 5
Vt1·o·ng quy 5 phdn Cam lhcio
2 -
Xiryen k]wng 5 -
Sac llllO'C Uong,

i 59 - Dll'<rng quy bcS huytit thang (Nh~t 211)

Hoang kg 1 lg.ng Bu·o·ng qriy 1 dcJng
Sic mr6'c tt~ng.

t GO - Hoang long thang (Nh~t 212)

Bt;zi hoting 1 ddng Nhan sdm ;j pli(m
Mang lieu 1- Bu·o-ng quy 5
Clii th~rc 1- Girng 3 Mt
H<iu pluic 1 -
Sac ll\l'O'C u6ng.

t 61 - C<S qui ky thang (Nhtt 213)

Biro·ng quy 1 l{lng Hoang ky 1 lc_my
Sac lltrO'C uong ~m.

i 82 - Hoang ky ki~n trung thang (Nhl).t 130)

Tt'.:rc Nhan sam hoang ky thang (Nh~t 54)
Nlidn sam 5 phdn Biz-o·ng quy 5 pluin
Bl,lch il'wJt 5 Hoang ky 1 t1on'..J
1'r"lin bi 5 Thi'ing ma 6 p/Hin
Tlmmtg lru~l 5 Hoang bci 4
Mc;,.ch mdn 5 1'han khizc 3 -
Sftc ntr6'c ucSng.
14 -PB 209
 i88 - C~ klnh quy th.ang (NhM 217)
I(inh gi6-i Birang quy
Hni vi bung nhau, tan bl)t, m15i lan dung 3 dong, lay
d~u den toi vao r\l'Q'U dieu vai lhuoc ma ui'Sng.

164 - BO'n klnh gi6-i tan (Nh~t 216)

Kinh gi6'i m(>t vi say kho tan b1>t, m6i Ian dung 2 dong,
lay d~u den tOi v6'i l'lrQ'U dieu VO'i thuoc ma Uong.

165 - Ba tu- nhao t:an (Nh~t 113)

B6. tir nhtin 2 l{l.ng 1 l{l.ng
Nhdn sdm 1 Nau vj 1 -
B(1cl1 tru6.t 1 Ma hoang ciin 1 -
Bein h(l 1 ill r_ich plrn (cam) 5 <1~ny
Beu tt\n b(>t.
Dimg lhil qua tao lam honn, nui'St VO'i nu6'c co·m.

166 - nn tu- thang (NhM 218)

Bau dtJc IQ'n d ~c m(>t dOi khong d\mg vao mr&c, lay
Bl).i hoi va Ti~u hoi deu 2 ll!,ng, deu v6·i biiu d\tc, ll).i
lay dli b6ng dai COil lqn ay, nhet 2 quit bau d1.1c vilo
trcrng bong, bu(>c ch~t l9i db rtrQ'U 3 bat Yao trong noi
dat, nau con m'rn bat thi !Ky b6ug ra, say kho, tun bc)t,
lay ru-qu nan con d6 nau ho lam hoan btrng Ngo
1long, mOi Inn ul5ng 50 hoiln v6·i l'U'Q'U am.

167 - Sam tru~t cao (NMt 219)

Nltci:1 scim 1 ccin. Cong trn1t 1 cdn
Beu cho vilo trong noi dat, sac 3 llin lay nu6·c bo bii
l1ati dil n\o noi dun nho lira, ngilo (c6) dan dan con 3 bat
210
 . h cao, cho vao binh sanh dty kin, chem xuong
lit t11au • • dA A· I" d· 4
dlit 7 nguy cho h~t h~_a yC, 111vl an ung ' 5 thia dieu
vao ntro·c co·m ma uong.

168 - Ngii v! ti'r hoan (Nh(lt 221)

Ngil v,i tfr 1 dung 5 ph<tll flc;mh nha.n 1 dong

Nhall sam 1 dcJng G~ng 3 lat
y(lc/1 mon 1 - Tao 2 qua
Sac llU'O'C uong.

169 - Th~p tuyen tan (Nh(lt 222)

Tim trong quy~n Nho,t kh6ng c6, day la theo bai Thl;\p
tuyen liln trong Trung Y d,~i ll,1' di~n:
Nh<i.n sam 5 phdn Cat ca.11h 2 phci.n
Hoeing ky ;) Nh{lC que 2
Btl'O'llg qlly ;) B<J.ch chi 2 -
Xuyen klrnng5 Cam thii.o 3 -
H~ll phtr.c 5 Gia g<;r.o nep 1 llll.ffi
Phong phony 5
Sac ucing.

t 70 - Thong khi tan (Nhtt 223)

l(/11.wng hO{tl v pluin Cat Ct'ill 6 phdn
B<)c ho(cl (j B(tch chi. 2
Tlmu·11g tru(it 6 Cam thri.o 2
Phong µhong 6 Xuyen lihl 2
Thang ma 5
Miia don!!~• lhi bain Ma ltonn1rt:,
Them girng, tao, hirnh trang vao, sac uong.

211
 171 - fch khf du-&ng vinh thang (Nh~t 22-l)
Nho.n sdm 1 d~ng Hoang ky 1 ttang
I:Jmmg quy 1 (t,~m ntl'O'C muoi sao)
Xuye11 khung 1 Phµc Linh 1
Tlu;c dja 1 Tran bl 1
Thu'<JC dtrQ'C 1 B\lCh tru~l 2
Boi mau 1 So:i ho 6
Hu·o·ng ph~, 1 Cmn llzao 5
Them girng slc uong.

172 - An thai iim (LM 10)

fhr<Jng quy Xuye11 kb.ung
Bc;ich thm1c 'l'ir 16
Sinh dja Sa nhd11
B{lch tru~t Bieu cam
Nhd.n sdm Cam thew
Tran bl
Cac vi deu 1 dong, sac IllrO'C uong.

212
 MVC Lt}C

TRANO

Q11ye11 I
Uri gifri thi~u • 3
Tieu din . · ·. 4
Pham I~ . . . • li

J, - Tong lu~n ve kinh ngu"Ytt. 7

II. - Kinh nguy~t . . . . . 11
111.- Bang huytlt, rong huyfH. 3!
IV. - Khi bu- (do-i h~). . . 46
V. - T~p ch(rng . • • . • !i-1
- Nhi~t nMp hnyet tMip . !i-!
- Huyet ph~n thuy phan . 5-l
- Mai Iwch (khoi thit trong h911g) t>:i
- Tn.rng ha, huyen tich (hon cQc, tich b:in:O . :'>li
-Su-ng am hQ • . 57
- Ngti-a la am Iv} . ;'58
- L~nh am h<) 5\l
- S:i. cl~1 con . . . :'5!J
- Loi £Im hQ . . . 51)
- Con gai mcri liir chong aau lo am hi) (jO
- Giao cau ra mau . . . . 150
-Am hi) ra ho·i (i1m xuyJ do
-Thit thira Vil Cl,IC tich (ltru huycn) GO
- Got cht1n su:ng lo· . 61
"' Ng6n ch~n nung . . • . Gl

213
 _ r.<'i 6ng chiin (Hem sang) . . . . . . 62
_ Lo· vl huyct phong (huyct phong sang) 63
- N~m mc}ng tha:; giao cau vM ma quy. 63
VI. - Cllu t'!' . . . . . . . 64
TonJ lutn v.S th\l thai .
VII. - 75
vm. - Nghitm .m~ch co thal . 81

Quyen 11
r. - TbO'l ky e6 thai . 85
11. - Tf p ehirng hie 06 th al 100
1 - Non nghen • . • • • , 100
2 -Ti'r phi~n . . • . . . 102
3 - Phicn tao mi~ng kho. • 10:i
4 - Tlr huy~n . . . • • . 10-!
5 - Tu man, ti'r thiing, tcr k.hi. 10,l
6 - B,,111g <tau, thai aau 10~
7 - Bau eo lung . . . 10G
8 - C:6 thai rn mall • . 107
g - Bai ra man . . . 109
10 - C:6 thai bi lam l:)u • 110
l1 - Bili khong ttm:.,-c (chny~n hao) . 110
12 - C:6 thai hi tl'ic tieng (ti'r fun) 112
1'3 - Son <titi (di ni~u) . 113
14 - Trung phong. 113
11 ,1
15 - Thuo·ng han .
115
1G - Sot ret . .
116
17 - Kiet Iy: . .
116
18 - Ho~c lo~u .
117
19 - Ia chay . .
117
20 - Thtro·ng tlu,.rc.
118
21 - Th(j huyet . . . .
118
22 - Thai nghjch ncH CO'll snyfm
119
23 - T1;111g tao lmon ln,.re . 119
2-l - Thai d<}ng, thai J:)11.
121
25 - Con ch~t trong b~rng. 122
26 - S'iiy tbal 126
27 - Thai khong Jo·n. . .

214
 Q uid thni . • • · • • • · • •
28 - sin!~ th!... • gt1l'o ~g co.
't ti m~ t I1111•
126
29 _ 128
_ Tich huyct g10ng co Hll . . • .
128
- Thai nghen khac thtrlhlg . 12!)
JII, _ Thcri ky IAm bon , 129
IV. _ ThCJ'i ky h~u aan . 130
v. - T~p ohli'ng v~ Mu san . 137
1 _ Huy~t v~ng . . • • • 137
2 _ J-Iuyet hoi khong xuong. 139
3 - Huyet Mi ra khong dirt 140
4 - Bau llau • . . • 140
5-Bau tim . • . , 141
6-Bau b1,mg . . . 142
7 - Bau b1,mg dll'6'i . 143
8 - Bau eo lung. . 144
9 - Bau sa-o·n . • . 145
10 - Tich t1,1, tnrng ha . 145
11 - Non mi'ra 1,JG
12- ia chay . M7
13 - Kict I): . 147
14- Nk : . ],JS
15 - Tho· g:ip. 148
16 - Phu th Ung • • l,J\)
17 - Ba'-1 tay ch:1n minh m'iiy 150
18 - Phat sot. . . . . . . 150
19- Htr Min . . . . . . . . . . . . 153
20 - Ra JU() hoi rtau, phi~n uiit me Jllllt)i. 153
21 - Tl'l'.mg phoug. 15-1
22 - Beuh ki.nh . . 155
23-Crtm kh~u . . 155
24- Uon vim . . • 156
25 - Khiet tung. . . 156
26 - Kinh s9· h'lli h<}p . . . . . . . 157
27 - Phat cu~ng . . . . . . . . . . 157
2S - mi1i lten sfim 111:1 cli'i m:'n1 cnm l;ii
29- Ho • . .
158
30 - Sot ret . 158
31 - Nh~c lao 159

215
32 - Huy~t bang , · , , , · 160
33 - B:_ti \i~n kho . . · . · · 160
3-l - Uim cht'rng. . . , . • • 161
35 - E>:_ii ti~u ti~n kluing thong. 162
3G - Bai \'ai luon khong nin <l1r9·c 162
37 - B:)i ti~Lt ti~n ra mau. . • . 162
38 - Ung tllll. , . · , , , , , 163
39 - Kinh nguy~t khong thong. . rn 4
40 - Sira khong ra Yi1 sira h}' ra 165
41 - Sa d:_i con . . • . . 166
-12 - Am hQ khong co l;_ti . • . 166
43 - Sm1g vu. . . . . . . . 167
VJ, - Phi.t trll'O'ng vtS phll'O'ng thar,g (fiit ca 1i3 bili) 171

BfNH CHiNH

Trang Dong BA IN XIN Cll\}A

--
11 1 ,hr6'i len :_inh 1:.tnh
40 8 tren ~uong 'fh(it ti nh That tinh
41 8 dU'6'i lcn Phong 11ll9·c phong tlw9·c
:it 13 trcn xuong o ltrng eo lung
Gl 14 - 11$11 Im bicnJ ... n~u Vi h~ bicng ...
79 3 - Trai Chir T1 irng Tc Chfr Chirng
97 G - bj khi li1 khi
102 12 du-6'i leo rong troug
147 5 lre~ suong b~nh mou m¢nh mon
176 10 - B~nh m<'in, B:.11!i1 M~nh mon, B~ch
Jinlt
ninh

In 3057 cuon kh~ l3X19. T:_ii C.'l'. H.D. Lien x1ri'.rng in ()icn-H()ng
15 Hai Ilit 'frnnl! - llil-nqi. So i11: 129. Sii XU: 11 XB-63.
Xong ngi1y 10-2-1963. N hru c·hieu th:ing 2-63
NHA XUAT BAN y HQC
HA-NOi

NIN TIM BQC ·

TRUNG Y HOC
KHAI LU,&N
Ttp I, Tip II
vl Ttp Ill

AU AU TU TRI
(Yh arl ab '1ift)
T4p I Ya Ttp II