Professional Documents
Culture Documents
ჟანრის თეორია ლიტმცონეობა
ჟანრის თეორია ლიტმცონეობა
irma ratiani
Janris Teoria
2007
leqciebi literaturis TeoriaSi
irma ratiani
Janris Teoria
meore gamocema
redaqtori: n. xurcilava
w i n a T q m a
* * *
Janris Tanamedrove Teoria me-19 _ me-20 saukuneebis mijnaze iRebs saTaves da,
Cveni azriT, poziciuri maravlferovnebis uprecendento siuxviT gamoirCeva.
pirveli seriozuli avtoriteti, romelic dainteresda Janris problemiT da
daafiqsira Tavisi araordinaruli pozicia, gaxldaT italieli filosofosi benedito
kroCe. aRiarebul naSromSi `esTetika~ kroCe Semecnebis or formas ganasxvavebs:
intuitiurs, romelic warmosaxvis miRma daiZleva da logikurs, romelic inteleqtis
meSveobiT xorcieldeba. pirveli qmnis saxeebs, meore _ koncefciebs. Janruli
kategoriebi, kroCes Teoriuli sistemis Tanaxmad, arRveven am aucilebeli determinaciis
kanons: isini amrudeben da amaxinjeben im mkiTxvelis, imave kritikosis reaqcias, romelic
gamudmebiT cdilobs moargos romelime Janruli modeli xelovnebis konkretul nimuSs,
anu aRqmis intuitiuri formidan gadainacvlos logikur formaSi. es, kroCes azriT, ara
mxolod dauSvebelia, aramed erTgvari Zaladobis gamovlinebasac warmoadgens. Zaladobis
obieqtebi, am SemTxvevaSi, Tanabrad arian kritikosi da nawarmoebi. kroCe miiCnevs, rom
xelovnebis yvela Rirseuli nimuSi Janruli kanonebis, rogorc CarCoebis, rRvevis
paTosis matarebelia: kroCem undobloba gamoucxada Janrul formebs da seriozul
eWvqveS daayena JanrTa determinaciis aucileblobis sakiTxi. kroCes mier wamoyenebul
`Janris uaryofis~ Teorias seriozuli oponentebi gamouCnda me-20 saukunis kritikul
sivrceSi rusuli formaluri skolisa da Cexuri struqturalizmis saxiT.
formaluri Teoriis saTaveebTan Rrmad ganswavluli literatorebi idgnen: r.
iakobsoni, b. tomaSevski, v, propi, v. Sklovski, i. tinianovi, b. eixenbaumi. rusuli
formaluri skolis upirveles mizans warmoadgenda mxatvruli teqstis
literaturul-RirebulebiTi modelis dadgena, anu im kanonzomierebaTa Zieba da
aRmoCena, rac ganasxvavebda mxatvrul teqsts sagazeTo publikaciebisa Tu saxelmwifo
moxeleTa mier wardgenili angariSebisgan. literaturulobis xarisxobriv
kanonzomierebebs formalistebi literaturis formalur aspeqtebSi Wvretdnen _
specifikur mxatvrul da enobriv formebSi, romlebsac eyrdnoboda esa Tu is
literaturuli teqsti. `literaturuli nawarmoebi wminda formaa, _ werda v.
Sklovski, _ ara sagani, ara masala, aramed masalebis urTierTmoqmedeba~ (12,226).
formalur aspeqtebze yuradRebis koncentrireba, cxadia, ar niSnavda literaturis
moraluri an socialuri funqciebis ignorirebas, Tumca, am TvalsazrisiTac
formalistebs sakmaod originaluri pozicia ekavaT: maTi azriT, literaturas
axasiaTebda samyaros kvlav da xelaxla aRmoCenis niWi, dadgenilis, nacnobis,
familarulis gaucxoebis, anu defamilarizaciis unari. defamilarizaciis procesi,
formalisturi Teoriis Tanaxmad, saSualebas aZlevda Semoqmeds, gadaefasebina erTxel
ukve Sefasebuli realiebi, gadaesinja poziciebi da samyaro aReqva ara rogorc
mocemuli piroba, aramed rogorc individualurad SegrZnebuli siaxle. `xelovnebis
mizans, _ aRniSnavda v. Sklovski, _ warmoadgens sagnis SegrZneba da ara misi amocnoba~
(13,13).
defamilarizaciis meTodi formalistebma literaturis Zireul struqturebs
daukavSires da misi meSveobiT scades literaturuli teqstis Janrul-xarisxobriv
kanonzomierebaTa dadgena. es iyo literaturuli teqstis mecneruli analizis pirveli
cda, pirveli mcdeloba, daeqvemdebarebinaT literaturuli teqsti garkveuli
mecnieruli sistemisaTvis. formalistebis koncefciiT, poeturi enobrivi modelis
Camoyalibebas sasaubro enis defamilarizacia ganapirobebda: Tu nebismieri sxva ti pis
teqsti sjerdeboda sasaubro enis mocemul lingvistur SesaZleblobebs, mxatvruli
teqsti moiTxovda mis ganaxlebas, transformirebas, lingvistur defamilarizacias, rac,
Tavis mxriv, mkiTxvelis percepciul defamilarizacias iwvevda. lingvisturi
defamilarizacia, formalistebis azriT, konkretuli sqemebis meSveobiT xorcieldeboda.
amgvar sqemebs ganekuTvneboda riTma, metrika, metafora, simbolo, anu yvela is komponenti,
romelic qmnida enis araordinalur models da xels uwyobda arsebuli informaciis
mxatvrul gadamuSavebas. Cveulebriv da defamilizirebul struqturebs Soris
arsebuli kontrastebis warmosaCenad formalistebma ori kategoriis _ `fabulisa” da
`siuJetis” analizi warmoadgines. formalistebi Tvlidnen, rom fabula mokled da
amomwuravad gadmoscemda momxdar ambavs, siuJeti ki, mxatvrul sqemebze dayrdnobiT,
Tanmimdevrulad xdida fardas avtoris, personaJebisa da mkiTxvelis vnebaTa Relvebs.
amgvarad, siuJeti ostaturad mani pulirebda fabuliT, sZenda mas mxatvrul faseulobas
da warmatebiT inarCunebda teqstis madefamilizirebel funqcias (ix. v. propi, `zRapris
morfologia”).
defamilirizaciis Teorias moergo formalistebis mier SemoTavazebuli Janris
Teoriac. Janrebi, maTi azriT, transformirebad modelTa qsels warmoadgenda da
eqvemdebareboda “evoluciis kanons”, rac, i. tinianovis azriT, ganuwyveteli `brZolisa~
da `cvalebadobis~ pirobebSi realizdeboda: `ara dagegmili evolucia, aramed
Senacvleba, _ miuTiTebda igi, _ . . . Janris cnobiereba tradiciul JanrTan SejaxebaSi
ibadeba~ (9,256-257). evolucia, formalistebis azriT, niSnavda Zveli Janrebis ara
gaqrobasa da amoZirkvas, aramed konstruqciul gadanacvlebas Janruli sistemis
farglebSi. gadanacvlebis safuZvels, formalisturi Teoriis Tanaxmad, warmoadgenda
`dominantas~, anu Janris dominanturi maxasiaTeblebis gamoyofis princi pi. dominantas
definicia mWidrod ukavSirdeboda JanrTa gadanacvlebis process zogadJanrul
sibrtyeze. JanrTa gadanacvlebis procesi literaturuli sistemis wiaRSi
mimdinareobda da gulisxmobda JanrTa mudmiv moZraobas `periferiasa~ da `centrs~
Soris. sagulisxmo CvenTvis gaxlavT is garemoeba, rom literaturuli Janrebis
gadanacvlebis mizezs formalistebi eZiebdnen ara gare, e.w. eqstraliteraturul, aramed
Sida, e.w. interliteraturul kanonzomierebebSi. am TvalsazrisiT, princi pulad
mniSvnelovan cnebebs warmoadgendnen `avtomatizaciis~, `konstruqciuli princi pisa~ da
`deavtomatizaciis~ cnebebi.
formalistebis azriT, literatura warmoadgenda dinamikur metyvelebiT
konsturqcias, romelic Tavisi arsebobis garkveul etapze avtomatizirdeboda, anu
iqceoda Cveulebriv, familarul movlenad da cxadyofda axali movlenis, anu
deavtomatizirebuli konstruqciuli princi pis warmoqmnis aucileblobas. sistemis
deavtomatizacia gulisxmobda mis defamilarizacias, anu arsebuli modelis gaazrebul
transformacias axal, uCveulo, originalur mxatvrul modelSi. ganaxlebuli sistema
eyrdnoboda axal dominantebs, romlebic uzrunvelyofdnen Janris gadanacvlebas
`periferiidan~ `centrisaken~. amrigad, Janri, formalistebis Teoriuli Sexedulebebis
mixedviT, warmoadgenda gaxsnil konstruqciul tendencias, dinamikur mimarTulebas,
romelic gamoirCeoda sazRvrebis fleqsiurobiT da, Sesabamisad, dasaSvebs xdida
interJanruli urTierTobebis axleburi, defamilarizirebuli sistemis realizacias.
Janrs SeeZlo miezida sxva Janri, STaenTqa igi an Serwymoda mas, anu `Secvliliyo
Zirfesvianad, rogorc Janri~ (10,245.)
magram miuxedavad Janris, `rogorc masalis, cvalebadobis unarisa erTi
literaturuli sistemidan meorisaken~ (11,275), JanrTa klasikuri determinacia
(`eposi~, `tragedia~, `komedia~, `romani~ da sxva) myarad inarCunebda Tavis poziciebs
formalistur TeoriaSi da sayovelTaod miRebul, stabilizebul modelad gaiazreboda,
anu formalistebi miiCnevdnen, rom literaturuli Janrebis specifika da raodenoba
ucvleli gaxldaT, icvleboda mxolod Janris statusi da rezonansi, misi
dominanturoba da mniSvneloba literaturis ganviTarebis konkretul etapze.
gamomdinare aqedan, miuxedavad formalistebis didi interesisa literaturul JanrTa
ganviTarebis `dialeqtikuri~ da `evoluciuri~ princi pebisadmi, maT mier
Camoyalibebuli Janris Teoria SeiZleba Sefasdes, rogorc Sidaliteraturul,
avtonomiur, teqnikur-formalur kanonzomierebebze dafuZnebuli sinqronuli koncefcia.
am procesSi Zalze saintereso iyo formalistebis damokidebuleba iseT
problemasTan rogoric gaxldaT romanis Janris integrirebis problema yoveldRiuri
cxovrebis modelTan, anu garkveva imisa, Tu ramdenad inarCunebda romanis Janri
lingvisturi defalmilarizaciis kontrastulobas sasaubro enasTan mimarTebaSi? am
problemasTan dakavSirebiT 20-iani wlebis dasawyisSi gamokveTili kategoriul toni
igive aTwleulis miwuruls gadasinjes formalistebma (ix. i. tinianovi,
`literaturuli evoluciis Sesaxeb”, v. Sklovski, `mesame fabrika”) da aRiares, rom
mxatvruli sityva ar warmoadgens absolutur avtonomias, mkveTrad gamomijnuls
sasaubro sityvisgan, metic, igi yalibdeba sasaubro enis mxardamxar da yoveldRiuri
cxovreba literaturas swored sityvis meSveobiT ukavSirdeba. kavSiris aRmoCena
sasaubro sityvasa da mxatvrul sityvas Soris gaxldaT uzarmazari movlena me-20
saukunis rusul literaturaTmcodneobaSi, romlis meqanizmis dadgenac formalistebma
veRar SeZles.
Janrebis, kerZod, romanis Janris warmomavlobasa da tendenciebze rusi
formalistebis kidev ramdenime Tanamedrove msjelobda. pirvel yovlisa, es iyo o.
freidenbergi, avtori seriozuli naSromisa `siuJeti da Janris poetika”. o.
freidenbergi n. maris mowafe gaxldaT da misi `semantikuri paleontologiis” meTodze
dayrdnobiT axdenda uZvelesi, erTiani miTologiuri memkvidreobis identifikacias
literaturis ganviTarebis yvela etapze. o. freidenbergis azriT, nebismieri gansxvaveba
msgavsebis invariants warmoadgenda da magaliTad mohyavda romanis Janri: romanis Janri,
mecnieris mtkicebiT, eposis erTi konkretuli versia gaxldaT. aq o. freidenbergi
aSkarad iziarebda a. veselovskis pozicias, romanis, rogorc epikuri qsovilis Sesaxeb
(ix. a. veselovski, `istoriuli poetika”). mosazrebas o. freidenbergi berZnul romansa
da eposs Soris arsebuli siuJeturi analogiebiT xsnida da romanis Janris dasabamad
swored berZnul eposs miiCnevda.
o. freidenbergis analogiur poziciaze idga b. grivcovic, avtori wignisa
`romanis Teoria”, romelic 1927 w. daibeWda q. moskovSi. b. grivcovs miaCnda, rom eposi
ara mxolod win uswrebda romanis Janris Camoyalibebas, aramed _ erTgvar moralur
prioritetsac ki inarCunebda romanTan mimarTebaSi.
amave periodSi, evropaSi kidev erTi Teoriuli skola aRmocenda, romelic
`praRis sturqturalizmis~ saxelwodebiTaa cnobili. `praRis stuqturalizmis~
warmomadgenlebi _ ian mukarovski, boguslav havroneki da sxvebi, iziarebdnen ra rusi
formalistebis mier wamoyenebul defamilarizaciis Teorias, meTodurad aviTarebdnen
e.w. `wina planis princi ps~. Cexi struqturalistebis mier SemoTavazebuli `wina
planis princi pi~, T. kentis azriT, `samarTlianad SeiZleba miviCnioT struqturuli
lingvistikisa da teqstis lingvistikis seminalur idead, romelic asrulebda
Teoriuli xidis rols gansxvavebul esTetikur modelebs _ literatura, kino da
musika, _ Soris~ (23,47-48). Cex struqturalistTa termini `wina plani~
formalisturi `dominantas~ mniSvnelobiT ixmareboda da mimarTuli iyo opoziciis
avtomatizacia / deavtomatizacia gaRrmavebisaken. b. havraneki werda: `wina planis
princi piT~ Cven xazs vusvamT enobrivi meqanizmis gamoyenebas im mizniT, rom man
miiqcios yuradReba da aRqmul iqnes, rogorc uCveulo, ara avtomatizirebuli, anu
deavtomatizirebuli sistema~ (23,48). amrigad, avtomatizacia, Cexi struqturalistebis
mier gaiazreboda, rogorc enis ordinaruli, standartad qceuli modelis relevanturi
cneba, `wina planis princi pi~ ki _ am familaruli struqturis gaucxoebis, e.w.
defamilarizaciisaTvis saWiro dominantebis erToblioba. vfiqrobT, am princi pis
damkvidrebiTa da ganzogadebiT Cexma struqturalistebma gaamyares rusi
formalistebis mier mecnierulad damuSavebuli sinqronuli koncefcia.
pirveli moazrovne, romelmac Tamamad daarRvia Janris sinqronuli gaazrebis
tradicia da warmatebulad ganaxorciela diaqronuli koncefciis mecnieruli
dasabuTeba, iyo m. baxtini. `literaturul Janrebs mudam safuZvlianad ganixilavdnen, _
aRniSnavs igi, _ magram antikuri epoqidan moyolebuli dRemde Janrebs Seiswavlidnen
maTi literaturul-mxatvruli specifikis WrilSi, diferencialur gansxvavebaTa
(literaturis farglebSi) TvalsazrisiT da ara rogorc gamoTqmaTa garkveul ti pebs,
romlebic gansxvavdebian erTmaneTisagan, magram inarCuneben saerTo sityvier (enobriv)
sivrces~ (4,429).
baxtinma sakuTari meTodologia gansazRvra, rogorc mijnis daZleva
`abstraqtul formalizmsa” da `identurad abstraqtul ideologizms” Soris sityvis
xelovnebis Seswavlis sferoSi. daZlevis sirTule mdgomareobs baxtinis meTodologiis
ZiriTadi postulatis realizebis efeqturobaSi: Tu sityvas gaviazrebT, rogorc
socialur fenomens, maSin forma da Sinaarsi sityvis erT segmentSi moqceul
mTlianobad warmogvidgeba. diskursis socialurobis idea mWidrod ukavSirdeba Janris
ideas: Janri iZens socialur statuss anu gvevlineba socialur struqturad, romelic
Seuqcevad damokidebulebaSia nebismier individualur talantTan. Janris WeSmariti
poetika baxtinisaTvis `mxolod Janris sociologiaa~ da nebismier Janrs igi
ganixilavs rogorc transmisiur kavSirs socialur da lingvistur struqturebs
Sors. Janris mediatiuri funqciis determinacia gansazRvravs Janrs rogorc segments,
romelic erTdroulad moicavs lingvistur da istoriul ganzomilebebs. Sesabamisad,
Janri baxtinis TeoriaSi `SemoqmedebiTi mexsierebis~ relevanturi cnebaa, romelic
SemoqmedebiTad aireklavs mimdinare cvalebadobaTa evoluciur process.
formalistebis msgavsad, baxtini yuradRebas amaxvilebs romanis sityvis
Taviseburebaze da miiCnevs mas xelovnurad konstruirebul sistemad, magram, gansxvavebiT
formalistebisagan, misi sistema eyrdnoba ara winaswar SemuSavebul sqemebs, aramed
cocxal enasa da frazeologias. romanis Janris upirveles maxasiaTeblad baxtini
stilistur samganzomilebianobas Tvlis, dakavSirebuls mravalenovan cnobierebasTan da
realizebads swored romanis farglebSi. `gansxvavebiT sxva didi Janrebisagan, _ wers
baxtini, _ romani Camoyalibda da ganviTarda Sinagani da garegani enobrivi
mravalferovnebis gaaqtiurebis procesSi, es romanis mSobliuri stiqiaa” (5,401).
amdenad, romani, baxtinis azriT, aris sxvadasxva ti pis socialuri metyvelebisa da
individualuri xmebis xelovnurad organizebuli mravalferovneba. baxtini ar mijnavs
sasaubro enis mravalferovnebas enobrivi mravalferovnebisagan da gansazRvravs romans,
rogorc enebs Soris warmoebuli dialogebis qsels. gamomdinare mocemuli
gansazRvrebidan, romans veRar miviCnevT sazogadoebisa da adamianebis Sesaxeb SeTxzul
martiv ambad. romani sazogadoebis sityvier modelad gvevlineba, fundamentur
struqturad, romelic aireklavs sxvadasxva socialur fenebs Soris arsebul
Tanxvdomebsa da uTanxmoebebs.
TavisTavad cxadia, rom m. baxtinis yuradReba diskursuli planisadmi
ganpirobebulia formalistebis interesiT Txrobis sistemisa (сказ) da sxvadasxva
TxrobiTi modifikaciebisadmi. magram, gansxvavebiT formalistebisagan, ena baxtinis
meTodologiaSi ganixileba ara rogorc abstraqtuli gramatikuli kategoriebis
simravle, aramed ideologiurad faseuli sistema, msoflSegrZneba, azri. romanis Janri,
baxtinis mtkicebiT, emyareba lingvisturi formebis Rirebul kombinaciebs, romelTa
miRmac gansxvavebuli msoflmxedvelobrivi sistemebi moiazreba. ena, Tvlis baxtini,
SeuZlebelia miviCnioT formalistur elementad, vinaidan enis xelovnuri modifikacia
Tavisi arsiT verasodes iqneba formalisturi.
urTierToba enebs Soris, m. baxtinis Teoriis Tanaxmad, sociolingvistur
poziciaTa Sejaxebis avanscenaa, winaaRmdegobrivi procesi, romelic dialoguri formiT
aris gamoxatuli. amrigad, romanis Janri dialoguri formiT warmoCenili socialuri
realobis models warmoadgens.
romans, rogorc dapirispirebul enobriv da msoflmxedvelobriv sistemaTa
Sejaxebis vels, m. baxtini procesebis logikur Sedegad ufro miiCnevs, vidre _ sawyis
an amosaval wertilad: kacobriobis istoriis ganviTarebis nebismier etapze, m. baxtinis
azriT, mudmivad Tanaarseboben verbalurad da ideologiurad antagonisturi Zalebi,
romlebic uzrunvelyofen konfliqtis cnebis dinamikas. analogiur suraTs Wvrets
baxtini romanis Janris (da saerTod Janris) specifikaSic: romanis siuJeti, misi azriT,
korelantur da dapirispirebul enaTa rTul urTierTobriv modelebs eqvemdebareba.
m. baxtinis Teoriuli naazrevis originalobas kidev ufro mkafiod warmoaCens
misi msjeloba romanis Janris warmomavlobis Sesaxeb. romanis Janris dasabams igi
gardauvalad akavSirebs enis fenomenTan. baxtinis azriT, Sinagani struqturuli
ganlageba, romelic nebismier istoriul etapze arsebobs yvela enaSi, warmoadgens
romanis Janris Camoyalibebis aucilebel prerekvizits anu ena avtomaturad miiCneva
romanis warmoSobis istoriul winapirobad. aqve baxtini xazs usvams literaturuli
cnobierebis e. w. `lingvisturi miusafrobis” kondicias, rac, misi azriT, SeuZlebels
xdis lingvisturi mediumis arsebobas teqstSi da svams enis swori sociologiuri
interpretaciis sakiTxs.
m. baxtini ar uaryofs, rom romanistikis Tavdapirveli lokacia elinistur
periods miekuTvneba, magram ganixilavs ra romanis Janris geneziss, gamohyofs im
princi pul maxasiaTeblebs, romlebmac, misi azriT, ganapirobes romanis Janris
TviTmyofadoba da originaloba. es maxasiaTeblebi gaxlavT poliglasia da sicili,
kerZod ki, parodia da karnavalizacia.
poliglasia, anu mravalxmianoba wiTel zolad gasdevs m. baxtinis mTel Teoriul
sistemas, gamosWvivis moazrovnis mier SemoTavazebul nebismieri ti pis determinaciaSi.
rac Seexeba parodias, igi, baxtinis rwmeniT, specifikur diskursul tendencias Seicavs
da Tavisuflad moZraobs sxvadasxva Janrul modelebs Soris. iqmneba erTgvari
eqstraJanruli an interJanruli samyaro, romelsac Sinagani mTlianoba gamoarCevs da
romelic, baxtinis azriT, SeiZleba ganisazRvros romanul Janrad. amrigad, romani
baxtinisaTvis multiJanrul sistemas warmoadgens, uwyvet process, romelic
piruTvnelad aireklavs rogorc gansxvavebul diskursul plastebs, ise _ konkretuli
epoqis, xalxisa da kulturisaTvis niSandobliv mravalxmianobas. m. baxtini
princi pulad icavs romanis Janris TviTmyofadobisa da istoriuli xangrZlivobis
ideas. misi azriT, romani ar warmoadgens eposis Janris qvevariants, anu, mis `droebiT
Semcvlel” struqturas, aramed _ damoukideblad iRebs saTaves literaturis
ganviTarebis adreul etapze da dRemde inarCunebs Janrul Rirsebas, aqtualobasa da
prestiJs. metic, baxtini gansazRvravs eposs, rogorc `absolutur warsuls”, samuzeumo
eqsponats, arqaizms, romans ki awmyos gardauval atributad da ganmsazRvrel
modernistul Janrad miiCnevs. `romanis Camoyalibebis procesi jer ar dasrulebula, _
wers baxtini, _ is axal fazaSi Sedis. epoqisaTvis damaxasiaTebelia samyaros saocari
garTuleba da gaRrmaveba, adamianuri moTxovnilebis, sifxizlisa da kriticizmis zrda.
swored es faqtorebi gansazRvraven romanis ganviTarebis gezs” (57, 427). romani
misTvis marad cocxali organizmia, mxatvruli struqtura, romelic zedmiwevniTi
sizustiT warmoaCens sazogadoebriv da kulturul sinamdvileSi mimdinare istoriul
procesebs.
mkveTrad gamoxatuli diaqronuli Tvalsazrisi baxtinma `qronotopis~ cnebiT
gaamyara. baxtiniseulma qronotopma warmoaCina mkvlevris Rrma daintereseba
literaturul teqstsa da garesamyaros Soris arsebuli kavSiris dasabuTebaSi. m.
baxtinis Teoriulma koncefciam Zireuli siaxleebi Seitana Janris TeoriaSi da, rac
CvenTvis Zalzed mniSvnelovania, Seiqmna Janris diaqronul WrilSi gaazrebis
sayuradRebo da mecnierulad argumentirebuli precedenti.
sapirispirod amisa, Janris gaazrebis sinqronul tendencias, mxolod
modificirebuli formiT, daubrunda struqturalisturi poetika. msgavsad rusuli
formalizmisa, struqturalizmi fokusirebulia literaturuli teqstis
Sidastruqturuli elementebis interteqstualur urTierTobebze. struqturalistebi
Janrs poetikis kvlevis erT-erT umniSvnelovanes kategoriad miiCneven, magram mTeli
princi pulobiT icaven misi Sidaliteraturuli ganpirobebulobis ideas. `Janris
istoriuli arseboba motivirebulia Janruli diskursiT~ (28,17), _ miuTiTebs c.
todorovi, anu diskursuli kodi, mkvlevris azriT, uzrunvelyofs teqstis
individualur enobriv models da gansazRvravs mis Janrul statuss. Janrs, rogorc
kodificirebul sistemas, gaiazrebs jonaTan quleric. quleri Tvlis, rom Janris
kvlevis procesSi mniSvnelovania ara imdenad misi zogadi formis dadgena, ramdenadac am
formis Semadgenel elementTa makoordinirebeli funqciis gansazRvra teqstis aRqmis
procesSi. `leqsis an moTxrobis werisas, _ miuTiTebs quleri, _ aucilebelia Tavad
leqsis an moTxrobis ideis gacnobiereba~ (15,116). Tu vimsjelebT todorovisa da
quleris mecnieruli poziciis mixedviT, davaskvniT, rom Janris Teoriis
struqturalisturi interpretacia ar Ralatobs tradiciuli sinqronizmis gzas.
magram nebismieri wesis farglebSi dasaSvebia gamonaklisi da amgvar gamonaklisad,
aRniSnul SemTxvevaSi, gvevlineba rusuli struqturalisturi skolis lideris, iuri
lotmanis Teoria.
i. lotmanma erT-erTma pirvelma scada Janris gansazRvrebis sinqronuli da
diaqronuli rakursebis gaerTianeba `teqstisa~ da `eqstrateqstis~ modelebSi.
lotmanis koncefciis meTodologia efuZneba xelovnebis rogorc meoradi
modelirebadi sistemis determinacias. `fraza `meoradi~ enasTan mimarTebaSi, _ wers
lotmani, _ unda aRviqvaT enis, rogorc masalis `gamoyenebis~ mniSvnelobiT . . . meoradi
modelirebadi sistemebi, msgavsad semiotikuri sistemebisa, ZiriTad enobriv modelze
arian konstruirebulni~ (24,9). amrigad, ena axdens realobis modelirebas, mxatvruli
teqsti ki imarTeba enis mier da meorad modelirebad sistemad gvevlineba. modelirebis
es koncefcia ukavSirdeba `eqstrateqstis~ cnebas: `nawarmoebis eqstrateqstualuri
kavSirebi SeiZleba ganisazRvros, rogorc kavSirebi teqstSi fiqsirebul elementebsa da
teqstis gareT arsebul faseul elementebs Soris~, _ aRniSnavs i. lotmani (24,51).
nebismieri literaturuli teqsti efuZneba avtoris mier SemuSavebul specifikur
enobriv models da iwereba garkveul dro-sivrcul garemoSi. amrigad, yoveli teqsti
moiazreba istoriis, anu eqstrateqstis konteqstSi. eqstrateqsti Seesatyviseba
teqstisagan damoukideblad arsebul elementebs, romlebic ganapirobeben teqstis
mniSvnelobas konkretul epoqaSi: `istoriulad gansazRvruli mxatvruli kodebis
erToblioba, _ miuTiTebs i. lotmani, _ romelic Rirebuls xdis teqsts, ganekuTvneba
eqstrateqstualuri kavSirebis sferos. da es kavSirebi savsebiT realuria~ (24,51).
i. lotmanis mier gamokveTil iniciativas analogebi gamouCnda, erTi mxriv,
hermenevtikul kritikaSi, meore mxriv ki _ recepciuli esTetikis Teoriul
mimarTulebaSi. am skolebis liderebi _ e. d. hirSi, h. r. iausi da v. izeri, _ sruliad
gansxvavebul Teoriul safuZvlebze idgnen, magram, Cveni azriT, Tanabrad acnobierebdnen
Janris swori interpretaciis aucileblobas.
`Janris koncefciis cvalebadi xasiaTi, _ wers hirSi, _ interpretaciis
qvakuTxeds warmoadgens . . . Janris ideas princi puli mniSvneloba aqvs nawarmoebis
marTebuli interpretaciisTvis~ (19,207). interpretaciis procesi misTvis gaxsnil
perspeqtivas warmoadgens, masalis marTebulad gaazrebaTa invariantul sistemas,
romelic avtoris mier SemoTavazebul albaTobebsa da varaudebzea orientirebuli.
hirSi Seecada, garkveuli kompromisebis gziT, warmoeCina kavSiri Janris gaazrebis
sinqronul da diaqronul rakursebs Soris, rac ufro metad gamoikveTa iausisa da
izeris Teoriul koncefciebSi.
`literaturuli nawarmoebi, _ wers iausi, _ maSinac ki, rodesac is
axladSeqmnilia, warmoadgens ara absolutur siaxles informaciul vakuumSi, aramed
garkveul gancxadebebze, aSkara da farul signalebze, nacnob xasiaTebsa da gamoucnob
iluziebze dayrdnobiT, ganawyobs mkiTxvel auditorias specifiuri recepciisTvis. is
aRviZebs mogonebebs ukve wakiTxulis Sesaxeb da uyalibebs mkiTxvels specifikur
emociur ganwyobas, kerZod, qmnis teqstis `Sua~ da `damamTavrebeli~ nawilebis
molodinis atmosferos. aravin icis, rogor dakmayofildeba molodini. teqstis
calkeuli nawilebi kiTxvis procesSi sxvadasxvagvarad SeiZleba iqnan aRqmulni:
ucvlelad an Secvlilad, tradiciulad an reorientirebulad, ironiuladac ki, mxolod
Janris kanonebis anu teqstis ti pis farglebSi . . . mudmivi cvalebadobis tendencia
warmoaCens konkretuli teqstis mimarTebas Janris dakanonebul specifikasTan. axali
teqsti axali molodinis horizontebs xsnis mkiTxvelis winaSe da axdens arsebuli
wesebis gardaqmnas, koreqtirebas, reproducirebas. nebismieri saxis variacia da koreqcia
gansazRvravs Tvalsawiers, gardaqmna da reproducireba ki _ Janris struqturul
sazRvrebs~ (62,139).
amrigad, Janris percepcia iausis TeoriaSi erTdroulad eyrdnoba sinqronul da
diaqronul rakursebs: sinqronul WrilSi teqsti `qmnis molodinis atmosferos~,
molodinisa, romelic an gamarTldeba, an ar gamarTldeba `Janris kanonebis, anu teqstis
farglebSi~; diaqronul WrilSi ki mkiTxveli iyenebs misi Janruli percepciis
individualur unars, anu gardaqmnis, gardasaxavs Janris tradiciul perspeqtivas JanrTa
istoriuli urTierTmimarTebis dadgenisa da aTvisebis mizniT.
iausis poziciisagan bevrad ar gansxvavdeba izeris pozicia. teqstis swori
interpretaciis gasaRebs izerisaTvis warmoadgens rogorc konkretuli nawarmoebis
mxatvrul teqnikasTan da maxasiaTeblebTan siaxlove, rac teqstis arsebiTi `kodebis~
flobaSi gamoixateba, ise literaturuli teqstis unari, CaiTrios mkiTxveli misi
Cveuli kodebisaTvis ucxo da sruliad axal kondiciaSi. sxvagvarad rom vTqvaT,
mkiTxveli gaiazrebs teqsts masSi arsebuli socialuri kodebisa da konteqstebis
miRma, teqsti ki gardaqmnis mkiTxvelis perceptualur rutinas percepciis dinamikur
sistemad. amrigad, izeris azriT, teqstisa da mkiTxvelis urTierTmimarTeba sinqronul
da diaqronul ganzomilebaTa integraciazea damokidebuli: mkiTxveli ara mxolod
iTvisebs teqstSi kodirebul gamocdilebas, anu sinqronul rakursSi acnobierebs
teqstis Janrul models, aramed aaqtiurebs perceptualur potencials da
individualur yaidaze gardaqmnis teqstis tradiciul kods, anu gaiazrebs mas
diaqronul konteqstSi.
magram yvelaze seriozuli ganacxadi Janris, rogorc sinqronuli da diaqronuli
aspeqtebis interaqtiuli modelis gaazrebaSi, ekuTvnis norTrop frais, avtors
saprogramo naSromisa `kritikis anatomia~.
norTrop frais Teoriuli aliansi aristotelesTan imdenad aSkaraa, rom igi
Tamamad SeiZleba mivakuTvnoT neoaristoteleanuri orientaciis kritikosTa ricxvs.
magram aq aris erTi magram: frai aseve mWidrod aris dakavSirebuli me-20 saukunis
fundamentur Teoriul skolebTan _ rusul formalizmTan, struqturalizmTan, iungis
fsiqologizmTan da frezeris anTropologiur TeoriasTan. frais naazrevi am
mniSvnelovan Teoriul sistemaTa nazavs warmoadgens, mxolod ara ekleqtikurs, aramed
kontraversiulsa da faseulad winaaRmdegobrivs. frais Teorias xSirad gansazRvraven
rogorc arqeti pul kritikas, magram, vfiqrobT, es misi koncefciis mxolod erTi mxarea.
`Tu kritika arsebobs, _ wers norTrop frai, _ is unda iqces literaturis im
konceptualuri modelis kvlevad, romelic literaturis induqciuri mimoxilvis
Sedegad warmoiqmneba. sityva `induqciuri~ moicavs garkveul mecnierul mniSvnelobas.
iqneb kritika iseve aris mecniereba, rogorc _ xelovneba? . . mecniereba cvlis
nebismieri sagnis xasiaTs SemTxveviTidan kanonzomierisaken, mouwesrigebeli da
intuitiuridan _ sistemurisaken~ (25,7).
Tuki literatura, frais azriT, aris sistema, romelic eqvemdebareba mecnierul
analizs, maSin gasagebia kritikosis gansakuTrebuli yuradReba literaturis Janruli
kategorizaciisadmi. `kritikis anatomia~ literaturis klasificirebis ramdenime
urTierTdakavSirebul variants gvTavazobs. makavSirebel rgols arqeti puli modeli
warmoadgens, romlis wiaRSic frai jiutad cdilobs yvela saklasifikacio sistemis
gaazrebas. pirvel sistemas e.w. modelebis sistema warmoadgens, saklasifikacio
kategoria, romelic aristoteles `poetikidan~ iRebs saTaves da baZvis obieqtis
invariantul modifikaciebs efuZneba. meore sistemaa `miTosi~, arqeti puli fabula,
romlis terminologiuri definicia `fabulis~ aseve aristoteleseuli gansazRvrebidan
momdinareobs. mas emyareba `kritikis anatomiaSi~ gamokveTili mesame saklasifikacio
kategoria _ Janri, romlis ganviTarebis istorias frai `aRzevebisa~ da `dacemis~
proeqciaSi ganixilavs. Janrebis `logikur winapirobad~, anu preJanrul mTlianobad
frai arqeti pul modelebs moiazrebs. miuxedavad Sidastruqturuli gansxvavebisa,
arqeti puli modelebi, frais Teoriis Tanaxmad, ar warmoadgens avtonomiur kategoriebs.
isini urTierToben, ikveTebian, integrirdebian da ayalibeben warmosaxvisa da simbolikis
makoordinirebel modelebs _ apokali ptikurs, demonurs, analogiurs, romlebic
gansazRvraven literaturuli Janrebis specifikas. frais uWirs konkretuli Janris
moqceva konkretuli maxasiaTeblebis CarCoebSi. Janri misTvis fleqsiuri kategoriaa,
cocxali organizmi, romelic aerTianebs ara mxolod formulirebul, aramed
araformulirebul pirobiTobebsac. norTrop frais `kritikis anatomia~ Janris
definiciis sinqronuli Wrilis, anu formulirebuli konvenciebisa da diaqronuli
Wrilis, anu araformulirebuli konvenciebis Serigebis Zalzed saintereso mcdelobas
warmoadgens.
daskvnis saxiT SeiZleba iTqvas Semdegi:
Janris Teoriis evoluciis mimoxilvam, antikuri epoqidan vidre dRemde, cxadyo,
rom antikuri xanidan me-20 saukunis Sua periodamde Janris rogorc ZiriTadi
saklasifikacio kategoriis gansazRvreba calmxrivad ukavSirdeboda an sinqronul, an
diaqronul ganzomilebebs. `an-an~-is radikaluri princi pis rRveva me-20 saukunis
wamyvani literaturul-kritikuli skolebis meTodologiaTa wiaRSi aRiniSna da
Camoyalibda sinqronul da diaqronul rakursTa sinTezirebis mcdelobaSi. amgvari
sinTezis Sedegs warmoadgens Janris holistikuri Teoria.
Janris holistikuri Teoria
winaTqma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
……………………………………………………….
Janris Teoriis zogadi kanonzomierebani …. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .